Cham Cuu Phuong Huyet - Hoang Duy Tan

Lƣơng y Hoàng Duy Tân
NHÀ XUẤT BẢN DÂN TRÍ

Châm cứu phương huyệt Hoàng Duy Tân
Mọi ý kiến đóng góp và liên hệ xin gửi về:
Phòng biên tập minhthangbooks

Địa chỉ: 808 Đƣờng Láng - Đống Đa - Hà Nội
Điện thoại: 024.3 775 5620 - 024.3 999 7777 Email:
minhthangbooks@gmail.com
Website: nhasachminhthang.vn facebook.com/nhasachminhthang808duonglang/
ĐT - Zalo bán hàng: 093 232 1719 - 091 226 9229
2
MỤC LỤC
MỤC LỤC ...................................................................................................... 3
LỜI NÓI ĐẦU .............................................................................................. 21
Các chữ viết tắt dùng trong sách: ................................................................. 22
CHÂM CỨU VÀ TRỊ LIỆU (BÁT PHÁP) ................................................. 23
1. HÃN PHÁP .......................................................................................... 23
2. THÔNG PHÁP ..................................................................................... 24
3. TIÊU PHÁP .......................................................................................... 25
4. HỢP PHÁP ........................................................................................... 26
5. ÔN PHÁP ............................................................................................. 27
6. THANH PHÁP ..................................................................................... 27
7. BỔ PHÁP.............................................................................................. 28
8. TẢ PHÁP .............................................................................................. 29
LẬP PHƢƠNG TRỊ LIỆU ........................................................................... 31
PHƢƠNG HUYỆT GIẢI BlỂU ................................................................... 35
1. LOẠI GIẢI BIỂU THỰC ......................................................................... 37
Cứu hàn nhiệt phƣơng .............................................................................. 37
Giải biểu thanh nhiệt phƣơng ................................................................... 38
Giải biểu thanh nhiệt phƣơng 2 ................................................................ 39
Ngƣ tế thông hãn phƣơng ......................................................................... 39
Sơ phong giải biểu phƣơng ....................................................................... 40
Thƣơng hàn vô hãn phƣơng ...................................................................... 42
2. LOẠI GIẢI BIỂU HƢ .............................................................................. 42
Bất thối phƣơng ........................................................................................ 43
Nhị phong phƣơng .................................................................................... 44
Phong thủy phƣơng ................................................................................... 45
3
3. GIẢI BIỂU TÁN HÀN ............................................................................. 46

Giải biểu hóa ẩm phƣơng.......................................................................... 46
Giải biểu hóa đờm phƣơng ....................................................................... 47
Giải bỉểu hòa trung phƣơng ...................................................................... 47
Ôn hàn hóa thấp giải biểu phƣơng ............................................................ 48
Phong hàn biểu hƣ phƣơng ....................................................................... 49
Phong hàn hạng cƣờng phƣơng ................................................................ 49
Phong trử giải biểu phƣơng ...................................................................... 50
Thƣơng hàn đầu thống phƣơng................................................................. 51
4. SƠ PHONG THANH NHIỆT .................................................................. 52
Giải biểu thanh nhiệt phƣơng ................................................................... 52
Giải biểu thanh nhiệt thông khiếu phƣơng ............................................... 52
Ôn bệnh biểu nhiệt phƣơng ...................................................................... 53
Thanh nhiệt tán phong thông tuyên thƣợng tiêu phƣơng ......................... 54
Thanh phế bình suyễn phƣơng.................................................................. 56
5. GIẢI KÍNH ............................................................................................... 56
Hạng cƣờng phƣơng ................................................................................. 56
Thƣơng hàn phát kính phƣơng ................................................................. 57
6. PHÙ CHÍNH GIẢI BIỂU ......................................................................... 58
Dự phòng cảm mạo phƣơng ..................................................................... 58
Hòa doanh vệ ôn dƣơng cố biểu ............................................................... 59
Ích khí phù chính giải biểu phƣơng .......................................................... 59
Tráng dƣơng giải biểu phƣơng ................................................................. 60
Tuyên phế khí thanh nhiệt tƣ âm giáng hỏa phƣơng ................................ 61
Tƣ âm thanh nhiệt giải biểu phƣơng......................................................... 61
Kết luận ..................................................................................................... 62
PHƢƠNG HUYỆT THANH NHIỆT TẢ HỎA ........................................... 64
1. THANH NHIỆT TẠNG PHỦ .................................................................. 65
Ngũ tỉnh tả nhiệt phƣơng .......................................................................... 65
4
Phát nhiệt hữu hãn phƣơng ....................................................................... 66

Sơ phong thanh mục phƣơng .................................................................... 66
Tả bạch phƣơng - tả phế nhiệt phƣơng ..................................................... 67
Tả hoàng phƣơng ...................................................................................... 68
Tả tâm phƣơng .......................................................................................... 69
Tả tâm phƣơng 2 ....................................................................................... 69
Tả thanh phƣơng - tả can nhiệt phƣơng .................................................... 70
Tả vị nhiệt phƣơng .................................................................................... 70
Tả xích phƣơng ......................................................................................... 71
Thanh hung nhiệt phƣơng ......................................................................... 72
Thanh nhiệt điều kinh phƣơng .................................................................. 73
Thanh nhiệt giải độc phƣơng .................................................................... 73
Thanh nhiệt giải độc tuyên phế lợi yết phƣơng ........................................ 74
Thanh nhiệt lợi hầu phƣơng ...................................................................... 76
Thanh nhiệt tả hỏa phƣơng ....................................................................... 76
Thanh phế tiêu ung phƣơng ...................................................................... 77
Thanh vị hòa trung phƣơng ...................................................................... 78
Tiêu khát đa ẩm phƣơng ........................................................................... 78
Tiêu khát phƣơng ...................................................................................... 79
Xa cốc chỉ thống phƣơng .......................................................................... 80
2. THANH NHIỆT TỨ CHI ......................................................................... 80
Thanh nhiệt tứ chi phƣơng........................................................................ 80
3. THANH NHIỆT TRỪ THẤP................................................................... 81
Đầu phong đờm nhiệt phƣơng .................................................................. 81
Xung phong thấp nhiệt phƣơng ................................................................ 82
4. THANH KHÍ PHẦN ................................................................................ 83
Bát quan đại thích phƣơng ........................................................................ 83
Khúc trì thanh nhiệt phƣơng ..................................................................... 84
5. THANH DOANH LƢƠNG HUYẾT ....................................................... 84
5
Thanh doanh phƣơng ................................................................................ 84

Thanh nhiệt lƣơng huyết khứ ứ phƣơng ................................................... 85
Thanh nhiệt lƣơng huyết phƣơng ............................................................. 86
6. THANH NHIỆT GIẢI ĐỘC .................................................................... 86
Chu thị cứu dƣơng phƣơng ....................................................................... 87
Hầu phong châm quyết phƣơng ................................................................ 88
Hầu phong kinh trở phƣơng...................................................................... 88
Hợp cốc giải độc phƣơng .......................................................................... 89
Nhũ ung phƣơng ....................................................................................... 90
Tả dƣơng nhiệt phƣơng............................................................................. 90
Thƣơng hàn cao nhiệt phƣơng .................................................................. 91
Thƣợng tinh nghinh hƣơng phƣơng.......................................................... 92
Trá tai phƣơng........................................................................................... 93
Trƣờng ung phƣơng .................................................................................. 93
Ty uyên phƣơng ........................................................................................ 94
(Thƣợng tinh thông khí phƣơng) .............................................................. 94
Ung thƣ cứu phƣơng ................................................................................. 95
Ủy trung thanh nhiệt giải độc phƣơng ...................................................... 96
7. THANH HƢ NHIỆT ................................................................................ 96
Dƣỡng âm thanh phế phƣơng ................................................................... 97
Thanh nhiệt phƣơng (Thanh dƣ nhiệt phƣơng) ........................................ 97
Thanh tả hỏa tâm vị phƣơng ..................................................................... 98
8. TƢ ÂM GIẢI NHIỆT ............................................................................... 99
Bá đại phƣơng ........................................................................................... 99
Ngũ tâm phiền nhiệt phƣơng .................................................................. 100
9. THANH NHIỆT KHỨ THỬ .................................................................. 100
Thoái nhiệt trừ chứng phƣơng ................................................................ 101
Thanh thử hòa trung phƣơng .................................................................. 101
Tiết thử khai khiếu phƣơng .................................................................... 102
6
Tiểu kết ................................................................................................... 103

PHƢƠNG HUYỆT TRỊ PHONG PHƢƠNG............................................. 105
1. SƠ TÁN NGOẠI PHONG ..................................................................... 105
Hoạt lạc phƣơng ...................................................................................... 105
Khứ phong khiên chính phƣơng ............................................................. 106
Khứ phong tiêu chẩn phƣơng ................................................................. 107
Sơ phong chỉ thống phƣơng.................................................................... 107
2. BÌNH TỨC NỘI PHONG ...................................................................... 108
Đình can chi thống phƣơng .................................................................... 109
Bình can thông lạc phƣơng ..................................................................... 109
Trấn can tức phong phƣơng .................................................................... 110
Trấn can tức phong phƣơng 2 ................................................................. 111
3. KHU PHONG TÁN HÀN ...................................................................... 111
4. LOẠI TRỊ ĐAU ĐẦU ............................................................................ 113
Cƣờng phong chỉ thống phƣơng ............................................................. 113
Đại trữ trị đầu phƣơng ............................................................................ 114
Não không chỉ thống phƣơng ................................................................. 115
Thân kim trị đầu phƣơng ........................................................................ 116
Thƣơng hàn đầu thống phƣơng............................................................... 116
Thƣơng phong đầu thống phƣơng .......................................................... 117
5. LOẠI TRỊ ĐAU LƢNG ......................................................................... 118
Nhị trung yêu thống phƣơng ................................................................... 118
Trình thị yêu thống phƣơng .................................................................... 119
Yêu thích tý thống phƣơng ..................................................................... 120
6. LOẠI TRỊ ĐAU TOÀN THÂN ............................................................. 121
Cƣớc nhƣợc phƣơng ............................................................................... 121
Hành khí chỉ loan phƣơng ...................................................................... 122
Khu phong chỉ thống phƣơng ................................................................. 123
Khu phong thấp phƣơng ......................................................................... 124
7
Phục phƣơng khử phong phƣơng ........................................................... 125

Tất thống phƣơng.................................................................................... 126
Thiên tỉnh trửu thống phƣơng ................................................................. 126
Thông dƣơng tán thấp thông kinh lạc phƣơng ....................................... 127
Thƣ cân lợỉ quan tiết phƣơng.................................................................. 128
Trị tý phƣơng .......................................................................................... 128
Trung quản trị nuy phƣơng ..................................................................... 129
Trừ phong thấp tý thống phƣơng ............................................................ 130
Tiểu kết ................................................................................................... 131
PHƢƠNG HUYỆT KHỨ THẤP ............................................................... 133
1. THANH NHIỆT KHỨ THẤP ................................................................ 133
Đới trạng bào chẩn phƣơng .................................................................... 133
Thanh nhiệt hóa thấp chi lỳ phƣơng ....................................................... 134
Thanh nhiệt lợi thấp chỉ đới phƣơng ...................................................... 135
Thanh nhiệt trừ hoàng phƣơng ............................................................... 135
Thấp chẩn thanh nhiệt phƣơng ............................................................... 136
Thông lợi chỉ thống phƣơng ................................................................... 137
Trung cực thông lâm phƣơng ................................................................. 137
Trừ thấp chỉ dạng phƣơng ...................................................................... 138
2. KIỆN TỲ HÓA THẤP ........................................................................... 139
Bổ thổ chế thủy phƣơng.......................................................................... 139
Kiện tỳ chỉ tả phƣơng ............................................................................. 140
Lợi thấp thoái hoàng phƣơng .................................................................. 140
3. ÔN HÓA THỦY THẤP ......................................................................... 141
Ôn hàn trừ hoàng phƣơng ....................................................................... 141
Ôn thận tiêu thũng phƣơng ..................................................................... 142
Thấp cƣớc khí cứu phƣơng ..................................................................... 142
Thủy cổ trƣớng phƣơng .......................................................................... 143
4. KHỨ PHONG THẮNG THẤP .............................................................. 144
8
Khứ phong trừ thấp phƣơng ................................................................... 144

PHƢƠNG HUYỆT CHỈ KHÁI .................................................................. 146
1. CHỈ KHÁI THẤU .................................................................................. 147
Bình nghịch phƣơng ............................................................................... 147
Chỉ thấu phƣơng ..................................................................................... 148
Khai hung lợi khí trừ đờm ẩm phƣơng ................................................... 149
Nhiệt thấu phƣơng .................................................................................. 150
Phách hộ chỉ thấu phƣơng ...................................................................... 150
Phế ung khái thấu phƣơng ...................................................................... 151
Thanh phế giáng nghịch chỉ khái định suyễn phƣơng ............................ 152
Thiên đột tả phế phƣơng ......................................................................... 153
Trị thấu phƣơng ...................................................................................... 153
2. CẢM HEN SUYỄN ................................................................................ 154
Dƣỡng phế bình suyễn phƣơng............................................................... 154
Lý phế hóa đờm phƣơng ......................................................................... 155
Thiên đột chỉ suyễn phƣơng ................................................................... 156
KIỆN TỲ HÓA ĐỜM ................................................................................ 158
Hóa đờm chỉ ẩu phƣơng ......................................................................... 158
Hòa trung hóa đờm phƣơng .................................................................... 159
Kiện tỳ hóa đờm phƣơng ........................................................................ 159
Lợi đởm hòa vị hóa đờm phƣơng ........................................................... 160
1. ÔN HÀN HÓA ĐỜM ............................................................................. 161
Ôn phế hóa ẩm phƣơng ........................................................................... 161
Sản thị cứu háo phƣơng .......................................................................... 162
Tán hàn chỉ suyễn phƣơng ...................................................................... 163
2. THANH NHIỆT HÓA ĐỜM ................................................................. 163
Tả phế chỉ háo phƣơng ........................................................................... 164
Thanh kim hóa đờm phƣơng................................................................... 164
3. TRỊ PHONG HÓA ĐỜM ....................................................................... 165
9
Khứ phong chỉ thấu phƣơng ................................................................... 165

Thƣ nhàn phƣơng - thƣ giản phƣơng ...................................................... 166
4. NHUYỄN KIÊN HÓA ĐỜM ................................................................. 167
Tiêu loa lịch phƣơng ............................................................................... 167
Tiểu kết ................................................................................................... 168
PHƢƠNG HUYỆT LÝ KHÍ ...................................................................... 171
1. HÒA KHÍ ................................................................................................ 172
Bỉ khối phƣơng ....................................................................................... 172
Chi câu khai tâm phƣơng ........................................................................ 172
Hiếp thống phƣơng ................................................................................. 173
Khí khối phƣơng ..................................................................................... 174
Khoan tâm chỉ thống phƣơng ................................................................. 175
Phúc thống phƣơng ................................................................................. 176
Sán khí phƣơng ....................................................................................... 177
Sán thống phƣơng ................................................................................... 178
Thoát giang cứu trĩ phƣơng .................................................................... 179
Thƣ can ôn kinh điều lý hạ tiêu phƣơng ................................................. 180
Tiêu bỉ phƣơng ........................................................................................ 181
Vị thống phƣơng ..................................................................................... 182
2. HÀNH KHÍ ............................................................................................. 183
Chỉ dƣơng phƣơng .................................................................................. 183
Đại đôn lý sán phƣơng ............................................................................ 184
Giải uất phƣơng ...................................................................................... 185
Khai hung thông tý phƣơng .................................................................... 186
Khí bí phƣơng ......................................................................................... 186
Khí cổ phƣơng ........................................................................................ 187
Kỳ môn sơ can phƣơng ........................................................................... 188
Mai hạch khí phƣơng .............................................................................. 189
Ôn trung hành khí phƣơng ...................................................................... 189
10
Thiếu trạch thông nhũ phƣơng................................................................ 190

3. GIÁNG KHÍ ........................................................................................... 191
Bôn đồn khí phƣơng ............................................................................... 191
Định suyễn phƣơng ................................................................................. 193
Háo suyễn phu niêm phƣơng .................................................................. 194
Hàn thấu phƣơng..................................................................................... 195
Nhị nội chỉ ấu phƣơng ............................................................................ 195
Nhiệt thấu phƣơng .................................................................................. 196
Ôn vị giáng nghịch phƣơng .................................................................... 197
Trừ tích giáng nghịch phƣơng ................................................................ 198
Tuyên phế khai hung giáng nghịch phƣơng ........................................... 199
Tiểu kết ................................................................................................... 199
PHƢƠNG HUYỆT LÝ HUYẾT ................................................................ 200
1. LOẠI HOẠT HUYẾT HÓA Ứ .............................................................. 202
Điều kinh phƣơng ................................................................................... 202
Hành kinh phƣơng .................................................................................. 203
Hiếp thống phƣơng ................................................................................. 204
Hoạt huyết hòa vị phƣơng ...................................................................... 204
Hoạt huyết sinh phát phƣơng .................................................................. 205
Hoạt huyết thông kinh chỉ thống phƣơng ............................................... 205
Huyết cổ phƣơng..................................................................................... 206
Huyết trệ yêu thống phƣơng ................................................................... 207
Huyết ứ tâm thống phƣơng ..................................................................... 208
Khai kinh phƣơng ................................................................................... 209
Trừ tý phƣơng ......................................................................................... 209
Trƣờng ung thiên ứng phƣơng ................................................................ 210
Ứ huyết yêu thống phƣơng ..................................................................... 210
2. CHỈ HUYẾT (CẦM MÁU) .................................................................... 211
Chỉ huyết phƣơng ................................................................................... 211
11
Huyết nhiệt quy kinh phƣơng ................................................................. 212

Ích khí nhiếp huyết phƣơng .................................................................... 213
Lƣơng huyết chỉ huyết phƣơng............................................................... 213
Lƣơng huyết tiêu trĩ phƣơng ................................................................... 214
Niệu huyết phƣơng ................................................................................. 215
Quy kinh phƣơng .................................................................................... 216
Thăng dƣơng sơ huyết phƣơng ............................................................... 217
Thổ huyết phƣơng ................................................................................... 217
Tiện huyết phƣơng .................................................................................. 219
Tỳ nục phƣong ........................................................................................ 220
Tiểu kết ................................................................................................... 221
PHƢƠNG HUYỆT HÒA GIẢI .................................................................. 222
1. HÒA GIẢI THIẾU DƢƠNG ................................................................. 222
Hòa giải thiếu dƣơng phƣơng ................................................................. 223
Thiếu dƣơng dƣơng minh song giải phƣơng .......................................... 223
Thỉếu dƣơng nhĩ tủng phƣơng ................................................................ 224
2. ĐIỀU HÒA CAN TỲ ............................................................................. 225
Điều can hòa tỳ chỉ thống phƣơng .......................................................... 225
Khu xung chỉ tả phƣơng ......................................................................... 226
Sơ can điều kinh phƣơng ........................................................................ 227
Sơ can tiêu dao phƣơng .......................................................................... 227
Thƣ can kiện tỳ phƣơng .......................................................................... 228
3. ĐIỀU HÕA TRƢỜNG VỊ ...................................................................... 228
Giáng nghịch chỉ ẩu phƣơng ................................................................... 229
Hòa giải chi ách phƣơng ......................................................................... 229
4. TRỊ NGƢỢC (SỐT RÉT) ....................................................................... 230
Bổ hƣ trị ngƣợc phƣơng.......................................................................... 230
Đại chùy tiệt ngƣợc phƣơng ................................................................... 231
Tiệt ngƣợc thanh nhiệt phƣơng............................................................... 232
12
PHƢƠNG CẦM THỔ TẢ .......................................................................... 233

1. CẦM TIÊU CHẢY ................................................................................. 234
Chú tả phƣơng......................................................................................... 234
Hàn thủy tả phƣơng ................................................................................ 235
Hoạt tả phƣơng ....................................................................................... 236
Thổ tả phƣơng ......................................................................................... 237
Thử tả phƣơng......................................................................................... 238
Tứ thần chi tả phƣơng ............................................................................. 239
Vận tỳ chi tả phƣơng .............................................................................. 240
2. CHỈ LỲ ................................................................................................... 241
Chỉ lỳ phƣơng ......................................................................................... 241
Cứu lỳ phƣơng ........................................................................................ 242
3. CHỈ ẨU NGHỊCH .................................................................................. 243
Ách nghịch phƣơng ................................................................................ 243
Ẩu thồ phƣơng ........................................................................................ 244
Hạ thực phƣơng ...................................................................................... 245
Tiểu kết ................................................................................................... 246
PHƢƠNG HUYỆT ÔN LÝ ........................................................................ 248
1. HỒI DƢƠNG CỨU NGHỊCH ............................................................... 249
Bổ hỏa cứu dƣơng phƣơng ..................................................................... 249
Hồi dƣơng cứu nghịch phƣơng ............................................................... 250
Hồi dƣơng cứu thoát phƣơng .................................................................. 250
Hồi dƣơng cừu châm phƣơng ................................................................. 251
Hồi dƣơng ích khí phƣơng ...................................................................... 252
Ôn dƣơng định suyễn phƣơng ................................................................ 253
Ôn hạ phƣơng ......................................................................................... 253
Phù dƣơng khu hàn phƣơng .................................................................... 254
Tráng dƣơng phƣơng .............................................................................. 255
Tứ nghịch phƣơng................................................................................... 256
13
2. ÔN TRUNG TÁN HÀN ......................................................................... 257

Hàn quyết phƣơng................................................................................... 257
Kiện trung phƣơng .................................................................................. 258
Lý trung cứu phƣơng .............................................................................. 258
Ôn hàn chỉ thổ phƣơng ........................................................................... 259
Ôn trung chỉ lỳ phƣơng ........................................................................... 260
Ôn trung tán hàn phƣơng ........................................................................ 261
3. ÔN KINH TÁN HÀN ............................................................................. 261
Hàn tà trở lạc phƣơng ............................................................................. 262
Ôn bào cung dƣỡng thai điều kinh phƣơng ............................................ 262
Ôn tề tán hàn hồi dƣơng ích khí phƣơng ................................................ 263
Ôn thông quan tiết phƣơng ..................................................................... 264
Quan nguyên ôn sán phƣơng .................................................................. 265
4. ÔN CUNG .............................................................................................. 266
Ôn cung chỉ đới phƣơng ......................................................................... 266
Ôn cung phƣơng ..................................................................................... 266
Ôn cung phƣơng 2 .................................................................................. 267
Tiểu kết ................................................................................................... 267
PHƢƠNG HUYỆT BỔ ÍCH ...................................................................... 269
1. BỔ KHÍ ................................................................................................... 270
Âm đỉnh phƣơng ..................................................................................... 270
Bá hội đề giang phƣơng 1 ....................................................................... 271
Bá hội đề giang phƣơng 2 ....................................................................... 272
Bổ khí đề vị phƣơng ............................................................................... 272
Bổ khí phƣơng ........................................................................................ 273
Bổ khí thoái nhiệt phƣơng ...................................................................... 274
Bổ trung ích khí phƣơng ......................................................................... 275
Ích khí dƣỡng âm kiện tỳ bổ hƣ phƣơng ................................................ 276
Kiện tỳ bổ khí thăng dƣơng phƣơng ....................................................... 276
14
Tam giác cứu phƣơng ............................................................................. 277

2. BỐ HUYẾT ............................................................................................ 277
Cách du bổ huyết phƣơng ....................................................................... 278
Dƣỡng huyết sinh nhũ phƣơng ............................................................... 279
Kiện tỳ dƣỡng tâm sinh huyết phƣơng ................................................... 279
Thái xung dƣỡng can phƣơng ................................................................. 280
3. BỐ KHÍ HUYẾT .................................................................................... 281
Bổ khí ích huyết phƣơng ........................................................................ 281
Bổ khí ích huyết phƣơng 2 ..................................................................... 282
Thập toàn đại bổ phƣơng ........................................................................ 283
4. BỔ ÂM ................................................................................................... 284
Bổ hƣ khứ lao phƣơng ............................................................................ 284
Khoan hung lợi cách tƣ âm phƣơng ....................................................... 285
Kiện bộ phƣơng ...................................................................................... 286
Thái khê tƣ thận phƣơng ......................................................................... 287
Tƣ âm bổ huyết ích tinh phƣơng ............................................................ 288
Tƣ âm giáng hỏa dƣỡng huyết thanh can phƣơng .................................. 289
Tƣ âm nhuận phế phƣơng ....................................................................... 290
Tƣ thận vinh nhĩ phƣơng ........................................................................ 291
Tứ hoa khứ lao phƣơng........................................................................... 291
5. BỔ DƢƠNG ........................................................................................... 292
Ôn bổ hạ nguyên phƣơng........................................................................ 293
Bổ thận tráng yêu phƣơng ...................................................................... 293
Chủ hƣ lao nhiệt phƣơng ........................................................................ 294
Hƣ lao phƣơng ........................................................................................ 295
6. BỔ ÍCH TẠNG PHỦ HƢ TỔN ............................................................. 296
Bổ tâm thận phƣơng ............................................................................... 296
Bổ thận vinh nhĩ phƣơng ........................................................................ 297
Cứu bổ tỳ vị phƣơng ............................................................................... 298
15
Cƣờng thận tráng yêu phƣơng ................................................................ 298

Giáng trọc bổ tỳ phƣơng ......................................................................... 299
Phục mạch phƣơng ................................................................................. 300
Thăng dƣơng ích khí kiện tỳ hòa vị phƣơng .......................................... 301
Tiểu kết ................................................................................................... 301
PHƢƠNG HUYỆT KHAI KHIẾU ............................................................ 303
1. TỈNH THẦN KHAI KHIẾU .................................................................. 303
Khai quan tiết thông dƣơng an thần phƣơng .......................................... 303
Thi quyết phƣơng.................................................................................... 304
Trúng phong thần bí phƣơng .................................................................. 305
2. THÔNG LẠC KHAI KHIẾU ................................................................. 306
Khai âm phƣơng ..................................................................................... 306
Khai nhĩ khíếu phƣơng ........................................................................... 306
Khai tỳ khiếu phƣơng ............................................................................. 307
Khu phong giáng nghịch khai khiếu tỉnh não phƣơng ........................... 308
Ngũ tâm khai khiếu phƣơng ................................................................... 309
Nhị trung phƣơng.................................................................................... 309
Ôn thông khai khiếu phƣơng .................................................................. 310
Thanh huyết độc tán uế tà phƣơng ......................................................... 311
Thanh nhiệt khai khiếu phƣơng .............................................................. 312
Thiệt cƣờng nan ngôn phƣơng ................................................................ 312
Thủ thập nhị tỉnh huyệt ........................................................................... 313
Trúng phong khiếu bế phƣơng................................................................ 314
Tứ quan tô quyết phƣơng........................................................................ 315
Tiểu kết ................................................................................................... 315
PHƢƠNG HUYỆT AN THẦN .................................................................. 317
1. TRẤN TỈNH AN THẦN ........................................................................ 318
An điên trị cuồng phƣơng ....................................................................... 318
Biến Thƣớc thập tam huyệt phƣơng ....................................................... 318
16
Dƣơng cuồng phƣơng ............................................................................. 320

Hòa vị định chí phƣơng .......................................................................... 320
Ồn đởm phƣơng ...................................................................................... 322
Thanh tâm an miên phƣơng .................................................................... 322
Thần cốc phƣơng .................................................................................... 323
Thần táo phƣơng ..................................................................................... 324
Trúng thử thần hôn phƣơng .................................................................... 325
2. DƢỠNG TÂM AN THẦN ..................................................................... 326
Ẩn bạch an miên phƣơng ........................................................................ 326
Chính thai phƣơng .................................................................................. 326
Dƣỡng âm trừ phiền an thần phƣơng ...................................................... 327
Giao thái phƣơng .................................................................................... 328
Giao thái phƣơng 2 ................................................................................. 329
Khoan tâm phƣơng ................................................................................. 329
Kiện vong phƣơng .................................................................................. 330
Nhiên tuyền phƣơng ............................................................................... 331
Tâm thần phƣơng .................................................................................... 332
Tiễu nhi kinh giản phƣơng...................................................................... 333
Trình thị an thần phƣơng ........................................................................ 334
Tiểu kết ................................................................................................... 335
PHƢƠNG HUYỆT THÔNG LỢI .............................................................. 337
1. THÔNG TIỆN THÔNG SỮA ................................................................ 338
Khí bế phƣơng ........................................................................................ 338
Khứ lung phƣơng .................................................................................... 339
Lợi thủy phƣơng ..................................................................................... 339
Sơ thông trệ khí đại tiểu trƣờng .............................................................. 340
Tả nhiệt thông tiện phƣơng ..................................................................... 341
Thạch thủy phƣơng ................................................................................. 342
Thăng thanh giáng trọc phƣơng .............................................................. 343
17
Thông nhũ phƣơng .................................................................................. 343

Thông nhũ phƣơng 2............................................................................... 344
Thủy khí phƣơng..................................................................................... 345
Tiểu kết ................................................................................................... 347
2. TIÊU THỰC ........................................................................................... 347
Kiện tỳ táo thấp phƣơng ......................................................................... 347
Thông điều trƣờng vị phƣơng ................................................................. 349
Tiêu thực đạo trệ phƣơng........................................................................ 349
Tiêu thực hòa vị phƣơng ......................................................................... 350
Tuyên thông hạ tiêu lý khí hành ứ phƣơng............................................. 351
PHƢƠNG HUYỆT CỐ SÁP ...................................................................... 352
1. CỐ BIỂU CHỈ HÃN ............................................................................... 353
Bổ huyết liễm hãn phƣơng...................................................................... 353
Cố tinh phƣơng ....................................................................................... 353
Dƣỡng âm liễm hãn phƣơng ................................................................... 355
Đạo hãn phƣơng ...................................................................................... 355
Ích khí cố biểu phƣơng ........................................................................... 356
Ôn dƣơng chỉ hãn phƣơng ...................................................................... 357
Phức hợp đa hãn phƣơng ........................................................................ 357
Tự hãn phƣơng ........................................................................................ 359
2. SÁP TINH CHỈ DI ................................................................................. 360
Bổ thận nhiếp tinh phƣơng ..................................................................... 360
Di nịch phƣơng ....................................................................................... 361
Giáng hỏa thúc tuyền phƣơng ................................................................. 362
Hợp âm tế dƣơng phƣơng ....................................................................... 362
Khử tƣớng hỏa phƣơng ........................................................................... 363
Trị sƣu sác phƣơng ................................................................................. 364
3. CỐ BẢNG CHỈ ĐỚI .............................................................................. 365
Chỉ đới phƣơng ....................................................................................... 365
18
Tiều kết ................................................................................................... 366

PHƢƠNG HUYỆT TRỊ SANG DƢƠNG .................................................. 368
(NHỌT LỞ) ................................................................................................ 368
Anh lựu phƣơng ...................................................................................... 370
Dƣơng minh sang dƣơng phƣơng ........................................................... 371
Mã đao thủng lũ phƣơng ......................................................................... 372
Nhũ ung phƣơng ..................................................................................... 373
Phế ung phƣơng ...................................................................................... 374
Thái dƣơng sang dƣơng phƣơng ............................................................. 375
Thiếu dƣơng sang dƣơng phƣơng ........................................................... 376
Tứ huyệt giải độc phƣơng ....................................................................... 377
Tiểu kết ................................................................................................... 378
PHƢƠNG HUYỆT HÓA TRÙNG ............................................................ 380
Nhật nguyệt hồi quyết phƣơng ............................................................... 380
Tiêu thực hóa trùng phƣơng ................................................................... 381
Tứ phùng an hồi phƣơng......................................................................... 382
Tiểu kết ................................................................................................... 383
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 384
TRA CỨU THEO TÊN .............................................................................. 385
CÙNG MỘT TÁC GIẢ .............................................................................. 398
19
20
LỜI NÓI ĐẦU

Châm cứu hiện nay ngày càng đƣợc nhiều ngƣời nghiên cứu và ứng dụng,
việc hệ thống hóa, khoa học hóa môn châm cứu càng đƣợc quan tâm hơn. Trung
Quốc đã có nhiều tiến bộ trong việc hệ thống hóa môn châm cứu, một trong những
đóng góp khá lớn đó là việc "Phƣơng huyệt hóa" các phác đồ trị liệu.
Trƣớc đây, khi điều trị, thầy thuốc thƣờng dựa trên biện chứng luận trị để đề
ra phƣơng huyệt thích hợp, đây là việc làm cần và bắt buộc phải có, tuy nhiên, đối
với một số ngƣời mới học hoặc công việc quá nhiều, không thể nhớ hết đƣợc toàn
bộ công năng của huyệt vị, nếu có đƣợc một số phƣơng huyệt làm nền tảng để từ
đó gia giảm thêm thì sẽ thuận lợi hơn. Tại Trung Quốc, từ năm 1987, nhiều nhóm
nghiên cứu đã thực hiện công việc này và đúc kết đƣợc nhiều kinh nghiệm quý
báu, nhất là đã đƣợc thực nghiệm lâm sàng một thời gian dài và hình thành đƣợc
khá nhiều phác đồ về "Châm cứu phƣơng huyệt". Nhằm mục đích thừa kế, phát
huy, phát triển cũng nhƣ phổ biến rộng rãi những phát kiến này, chúng tôi cố gắng
tổng hợp từ những sách của Trung Quốc, dịch, tống hợp và phố biến, để các thày
thuốc Việt Nam có tƣ liệu nghiên cứu, học hỏi và ứng dụng trong công tác châm
cứu trị liệu.
Chúng tôi soạn dịch chủ yếu dựa theo hai tài liệu chính:
"Châm cứu phƣơng huyệt học", Vƣơng Đại, do Học viện cốt thƣơng châm
cứu Bắc Kinh xuất bản, 1990.
"Truyền lƣu châm cứu biện chứng ngoại phƣơng" của một nhóm tác giả, do
Trƣơng Đạo Tông chủ biên, An Huy xuất bản năm 1995.
Phƣơng pháp này có một số lợi điểm:
Giúp các thầy thuốc chỉ bốc thuốc, chƣa biết châm cứu, có thể hiểu và sử dụng
đƣợc một số huyệt mà không cần học nhiều. Thí dụ, trong dùng thuốc, khi điều trị
chứng khí hƣ, Tỳ suy, thƣờng dùng phƣơng pháp Bổ trung ích khí với các dƣợc
vật đã đƣợc cấu thành bài "Bổ trung ích khí thang" thì nay, trong châm cứu, cũng
dùng "Bổ trung ích khí phƣơng huyệt" với những huyệt vị đƣợc cấu thành sẵn
(gần giống nhƣ phƣơng thang vậy).
Gọn và dễ nhớ hơn, vì chỉ cần nhớ một số phƣơng huyệt nhất định theo kinh
nghiệm đã đƣợc nghiên cứu và ứng dụng.
21
Các phƣơng huyệt thƣờng đƣợc đặt tên dựa theo tác dụng của các huyệt trong
nhóm, vì vậy, khi điều trị, dựa vào phƣơng hƣớng điều trị, có thể dễ dàng tìm ra
phƣơng huyệt thích hợp. Thí dụ trị bệnh về hỏa, nhiệt của Can, thƣờng dùng
phƣơng pháp thanh nhiệt... dò tìm theo thứ tự a, b, c... sẽ gặp nhóm huyệt Thanh...
từ đó chọn ra nhóm huyệt nào thích hợp với yêu cầu điều trị.
Nếu biết khéo léo dựa trên những phƣơng huyệt kinh nghiệm này rồi gia giảm
theo biện chứng lâm sàng, hiệu quả sẽ cao hơn nhiều.
Dƣới mỗi phƣơng đều có giải thích ý nghĩa phƣơng huyệt (giống nhƣ trong
"Phƣơng tễ học"), giúp hiểu rõ hơn việc sử dụng phƣơng huyệt trong trị liệu.
Tuy nhiên phƣơng pháp này lại hạn chế sự suy tƣ phần nào của thầy thuốc, vì
ỷ lại vào các phƣơng có sẵn.
Các chữ viết tắt dùng trong sách:
XX: Xuất xứ
PH: Phƣơng huyệt
CC: Châm cứu
TD: Tác dụng
GG: Gia giảm
GT: Giải thích
22
CHÂM CỨU VÀ TRỊ LIỆU (BÁT PHÁP)

Trong y lý, phƣơng pháp điều trị đã đƣợc các nhà y học xƣa tổng hợp về trong
tám cách chính, gọi là Bát pháp. Trong châm cứu, cũng có thể dùng Bát pháp làm
tiêu chuẩn để điều trị. Khéo dùng tám phƣơng pháp này, rồi phối hợp thêm diễn
biến lâm sàng, có thể sẽ đem lại nhiều kết quả tốt và nhiều khi rất bất ngờ.
1. HÃN PHÁP
Đại cƣơng
Hãn pháp đƣợc lập ra để chống lại với ngoại tà xâm nhập vào cơ thể. Khi tà
khí còn ở bì mao, tấu lý và kinh lạc sẽ làm cho kinh lạc không thông, phế khí bị trử
ngại. Thiên Âm dương ứng tượng đại luận ghi: "Tà khí còn ở bên ngoài, nên phát
hãn để tiết nó đi" (Tố vấn 5,122), nhƣ vậy, hãn pháp là một phƣơng pháp làm cho
tà khí phát tiết ra ngoài.
Chọn huyệt theo hãn pháp
Có thể chọn theo ba nguyên tắc sau:

Thường chọn huyệt trên kinh dương: Vì hãn pháp thƣờng liên hệ với ngoại tà
ở biểu. Kinh dƣơng chủ phần biểu, vì vậy, huyệt trên kinh dƣơng thƣờng có tác
dụng thông dƣơng, hành khí, dễ giải tà khí ra khỏi biểu. Ngoài ra, nên chọn huyệt
trên mạch Đốc để làm cho dƣơng khí mạnh lên, tăng cƣờng sửc giải biểu.
Theo đặc điểm của tà khí: Vì phong tà thƣờng ở phần trên, do đó thƣờng chọn
huyệt ở vùng đầu để phát huy tác dụng khu phong, tán hàn của huyệt vùng đầu cổ.
Thí dụ: Chứng Thái dƣơng phong hàn, chọn huyệt Thiên trụ. Thiếu dƣơng phong
hàn chọn huyệt Phong trì. Trên Đốc mạch thì chọn các huyệt nhƣ Phong phủ, Đại
chùy, Đào đạo.
Dựa theo biện chứng: Phế chủ biểu, vì vậy thƣờng chọn huyệt trên kinh Phế.
Thí dụ: Chứng phát sốt, lấy chứng trạng kinh lạc làm chủ, chứng trạng của Phế
làm phụ, có thể chọn dùng huyệt Ngƣ tế. Nếu lấy chứng trạng Phế làm chủ, có thể
chọn Liệt khuyết.
Phối huyệt
23
Phối huyệt giữa các huyệt của ba kinh Dƣơng với Đốc mạch. Thí dụ: Phối
Phong trì, Phong phủ. Phƣơng pháp này thƣờng dùng khi ngoại tà xâm phạm kinh
lạc.
Phối huyệt kinh Phế với huyệt kinh thủ Thiếu âm. Thí dụ: Dùng Ngƣ tế,
Thông lý. Phƣơng pháp này thƣờng dùng khi ngoại tà xâm nhập Phế. Vận dụng
quan hệ mật thiết giữa Tâm Phế đều ở thƣợng tiêu, kích thích thƣợng tiêu để đạt
đến mục đích giải biểu, trừ tà.
Phối huyệt trên - dƣới của kinh Dƣơng minh: Dùng Khúc trì, Hợp cốc Dƣơng
minh trên, Túc tam lý Dƣơng minh dƣới. Phƣơng pháp này thƣờng dùng khi tà
nhập lý, để phát huy đầy đủ tác dụng tả tà mạnh của kinh Dƣơng minh.
Phƣơng pháp phát hãn, sử dụng đúng mức còn có khả năng "Tuyên Phế bình
suyễn" "Phát hãn, lợi thủy", "Thông kinh hoạt lạc", vì vậy, hãn pháp không phải
chỉ là một phƣơng pháp điều trị mang tác dụng ra mồ hôi.
2. THÔNG PHÁP
Đại cƣơng
Thông pháp thƣờng dùng để làm cho phong hàn, thấp tà đang ngƣng trở, ứ
trệ... đƣợc lƣu thông.
Chọn huyệt theo thông pháp

Có thể chọn theo ba nguyên tắc sau:
Chọn dùng huyệt khai khiếu, thông đạt khí cơ mạnh. Thƣờng dùng huyệt Tỉnh
làm chủ. Thí dụ: Để thanh tiết nhiệt độc ở thái dƣơng, sách Ngoại khoa lý lệ dùng:
Chí âm, Thông cốc, Thúc cốt, Côn lôn, Ủy trung (trong đó, Chí âm là huyệt Tỉnh
của kinh Bàng quang làm chính).
Hoặc trị chứng "Thi quyết", bất tỉnh, sách Giáp ất kinh dùng huyệt Ẩn bạch
(Tỉnh huyệt của Tỳ), Đại đôn (Tỉnh huyệt của Can)...
Chọn dùng Du, Mộ huyệt có liên hệ mật thiết với khí cơ của Tạng phủ: Thí dụ:
lƣng đau, chọn Thận du. Dạ dày đau, chọn Chƣơng môn.
Chọn huyệt tại chỗ: Nhƣ mũi nghẹt, chọn Nghinh hƣơng. Đầu gối đau, chọn
Lƣơng khâu...
Phối hợp huyệt

Phối huyệt đồng loại: Thí dụ trị bất tỉnh, thi quyết: Chọn dùng Ẩn bạch (Tỉnh
24
huyệt của Tỳ), Đại đôn (Tỉnh huyệt của Can), đều là 2 Tỉnh huyệt. Hoặc trong
điều trị chứng huyết cổ: sách Loại kinh đỏ dực dùng huyệt Cách du, Tỳ du, Thận
du, Giản sử, Phục lƣu, Hành gian, trong đó phối hợp dùng các bối du huyệt của
Can, Tỳ, Thận... Phƣơng pháp này là dùng các huyệt vị cùng loại để tăng cƣờng
sức thông đạt khí, vì vậy, đối với một số chứng trạng nguy cấp nào đó hoặc chứng
bệnh nặng lâu ngày có thể dùng phƣơng pháp này.
Phối huyệt tại chỗ với huyệt ở xa: Thí dụ: Lƣng đau, chọn dùng huyệt Thận du
(tại chỗ), Ủy trung và Côn lôn (ở xa). Phƣơng pháp này làm cho khí huyết lƣu
thông, thời gian tƣơng đối dài hơn.
Nếu bệnh ở kinh lạc, nên theo phƣơng pháp Mậu thích hoặc Cự thích: Nếu
bệnh ở Tạng phủ, nên chọn huyệt cùng bên để châm.
Ghi chú: Thông pháp và Hãn pháp gần giống nhau là cùng đẩy tà khí ra ngoài
nhƣng Hãn pháp thƣờng dùng trị ngoại tà mới xâm nhập vào cơ thể, chính khí còn
mạnh, tác dụng chủ yếu là đuổi tà khí. Còn Thông pháp thì thƣờng là tà khí lƣu giữ
lại, không vận hành đi cho nên khí cơ lƣu thông không đều, kinh lạc lƣu thông
không thoải mái, trạng thái bình thƣờng của khí cơ và kinh lạc gây ra bệnh lý, vì
vậy Thông pháp không chỉ là để trừ tà khí mà còn có khả năng điều hòa khí huyết
của kinh lạc, làm cho trạng thái sinh lý trở lại bình thƣờng.
3. TIÊU PHÁP
Đại cƣơng
Tiêu pháp thƣờng dùng trong các trƣờng hợp khí, huyết, đờm, thực thấp đình
trệ trong cơ thể, gây nên một số biến chứng: Thủy thũng, bỉ mãn, trƣng hà, ẩm...
Các loại bệnh này thƣờng là do bệnh lâu ngày, tà khí uất kết không tan, chính khí
thƣờng bị suy yếu. Vì vậy, dùng phép tả không đƣợc mà dùng phép bổ cũng khó,
chỉ có thể dùng phép tiêu đế đuổi tà khí ra mà không làm hại đến chính khí. Tiêu
pháp là một phƣơng pháp công phá chậm, vừa đuổi tà vừa làm cho tiêu. Khi châm
thƣờng dùng phép bình bổ bình tả, đồng thời phối hợp thêm Mai hoa châm, gõ vào
vùng da nơi bị bệnh để tăng khả năng vận hành khí huyết, giúp cho tác dụng của
Tiêu pháp đƣợc hòa hoãn và liên tục. Vì các khối kết tụ đa số do âm hàn ngƣng trệ,
do đó, nên sử dụng phép cứu tại chỗ có khối kết giúp bệnh giảm mau hơn.
Chọn huyệt theo tiêu pháp

Trên lâm sàng thƣờng theo các nguyên tắc sau:
Chọn huyệt trên kinh Dương minh hoặc kinh Thái âm, lấy gốc của hậu thiên
25
để điều hòa kinh lạc, khí huyết. Thí dụ: Trị ngực và bụng đau do giun, sách Loại
kinh đồ dực dùng huyệt Cự khuyết, Đại đô, Thái bạch (túc Thái âm Tỳ), Túc tam
lý (túc Dƣơng minh Vị), Thừa sơn...
Chọn Du, Mộ huyệt của Tỳ Vị, lấy gốc của hậu thiên để điều hòa khí huyết,
tạng phủ. Thí dụ: Trị bỉ khối do đờm ngƣng trệ trong bụng, sách Vệ sinh bảo giám
dùng huyệt Trung quản, Chƣơng môn, Tích trung. Trong đó, Trung quản và
Chƣơng môn là Mộ huyệt còn Tích trung là Bối du huyệt.
Chọn huyệt tại chỗ: Nhƣ trị vú sƣng, sách Châm cứu đại thành dùng huyệt
Đản trung, Du phủ, Đại lăng, Ủy trung, Thiếu trạch... tăng cƣờng tác dụng thông
điều khí huyết tại chỗ. Phƣơng pháp này thƣờng dùng trong các bệnh cấp tính.
4. HỢP PHÁP
Đại cƣơng
Là phƣơng pháp phối hợp Âm Dƣơng, dùng trong trƣờng hợp âm dƣơng
không tƣơng hợp nhau, một bên quá nhiều, một bên lại quá suy... gây nên hiện
tƣợng Tâm Thận bất giao, hƣ dƣơng vƣợt ra ngoài, khí huyết không thông, Can Tỳ
không điều, kinh lạc bị ngăn trở, chứng quan cách (âm dƣơng không tƣơng thông)
nên dùng Hợp pháp.
Chọn huyệt theo hợp pháp
Chọn huyệt cùng trên kinh âm dương hoặc tạng phủ âm dương hoặc vùng
âm dương để điều chỉnh âm dƣơng, làm cho âm dƣơng luôn hòa hợp cùng nhau.
Thí dụ:
Khí huyết bất hòa: Chọn Túc tam lý (Kinh dƣơng) phối hợp với Tam âm giao
(Kinh âm) (Chọn huyệt theo kinh).
Tâm Thận bất giao: Chọn Tâm du phối hợp với Thận du để điều hòa Tâm hỏa
và Thận âm (Chọn huyệt theo Tạng).
Thận hỏa bất túc: Chọn Mệnh môn (vùng lƣng = dƣơng) phối hợp với Thần
khuyết (Vùng bụng = âm) (Chọn huyệt theo vùng).
Chọn huyệt tại vùng đối xứng âm dương của cơ thể
Thí dụ:
Trị Can Tỳ không hòa: Chọn Dƣơng lăng tuyền (ngoài) với Âm lăng tuyền
(trong).
26
Trị bàn chân lệch vào trong hoặc ngoài: Chọn Chiếu hải (trong) và Thân mạch
(ngoài).
Cách phối huyệt Bá hội, Gian sử hoặc Nhân trung, Trung xung cũng xếp vào
loại này vì xét theo cơ thể thì trên thuộc dƣơng, dƣới thuộc âm.
Cách chữa "Đại tiếp kinh", chọn 12 Tỉnh huyệt phối hợp với nhau, châm theo
thứ tự 1 kinh dƣơng, 1 kinh âm để điều trị chứng liệt nửa ngƣời sau khi bị trúng
phong (tai biến mạch máu não...) nhằm mục đích giao thông kinh khí của các kinh
Âm Dƣơng, cũng có thể xếp vào loại hợp pháp này (Châm cứu xử phương học).
5. ÔN PHÁP
Đại cƣơng
Ôn pháp thƣờng dùng trong các chứng hàn thấp ngăn trở, dƣơng khí hƣ suy
hoặc dƣơng khí suy kiệt.
Chọn huyệt theo ôn pháp

Thƣờng chọn các huyệt có tác dụng tráng khí, bổ hỏa nhƣ Khí hải, Quan
nguyên, Mệnh môn.
Vì ôn pháp không tách khỏi tác dụng ôn nhiệt, vì vậy, nên phối hợp với phép
cứu để tăng tác dụng trị liệu. Khi châm thƣờng dùng phƣơng pháp Thiêu sơn hỏa.
6. THANH PHÁP
Đại cƣơng
Thanh pháp thƣờng đƣợc dùng khi cơ thể bị nhiệt, hỏa. Đa số dùng trị thực
nhiệt nhƣng cũng có thể điều trị hƣ nhiệt.
Chọn huyệt theo thanh pháp
Thƣờng chọn huyệt có tác dụng thông khí, đặc biệt là huyệt của kinh Dƣơng
minh đƣợc chọn dùng nhiều hơn: Khúc trì, Hợp cốc...
Khi cần tả hỏa trực tiếp thì phối hợp với các huyệt hỏa (thực tắc tả) hoặc huyệt
thổ (thực tả tử) nhƣ Ngƣ tế, Lao cung, Thiếu xung...
Hoặc chọn huyệt ở vị trí của hỏa (dƣơng) khí tụ tập.
Nếu hỏa tụ ở phần trên: Chọn dùng huyệt Bá hội, Thái dƣơng, Thƣợng tinh...
27
Hỏa tụ tập ở tạng phủ: Chọn dùng huyệt Du và Mộ.

Khi châm thƣờng dùng thủ pháp Thấu thiên lƣơng.
Nếu nhiệt tà đang quá thịnh, nên phối hợp phƣơng pháp sau:
Dùng phép châm ra máu: Có thể chọn dùng kinh Dƣơng minh hoặc Đại lạc.
Sau khi châm xong nặn máu ra. Có thể lấy “máu đổi màu thì ngƣng" để làm
chuẩn. Sau khi châm ra máu, thƣờng làm cho sốt hạ nhanh hơn.
Dùng thủ pháp dẫn đạo: Lấy 4 ngón tay của cả hai tay đè vào vùng động mạch
cổ rồi vuốt từ trên xuống dƣới đến giữa huyệt Khuyết bồn, làm nhiều lần nhƣ vậy
cũng làm cho hạ sốt.
Nếu sốt cao mà đổ mồ hôi liên tục thì vừa chọn huyệt tại kinh túc Thái dƣơng
vừa sử dụng phép châm bổ để có thể làm cho mồ hôi cầm lại.
7. BỔ PHÁP
Đại cƣơng
Bổ pháp thƣờng dùng trong trƣờng hợp hƣ nhƣợc của Khí, Huyết, Tân dịch,
Tạng, Phủ, Âm, Dƣơng.
Bổ pháp bao gồm các phƣơng pháp: Nâng cao (thăng đề) dƣơng khí, phục hồi
(hồi nạp) dƣơng khí, kích thích dƣơng khí, điều động nguyên khí, hộ dƣỡng âm
khí, hóa sinh âm huyết, hành khí hoạt huyết, điều hòa ngũ tạng, tẩy rửa lục phủ,
làm mánh gân xƣơng, bổ não tủy...
Chọn huyệt theo bổ pháp
Thƣờng chọn huyệt có tác dụng bổ nhƣ:

Bá hội, Đản trung, Khí hải, Túc tam lý để bố khí, thăng khí.
Tam âm giao, Huyết hải để bổ dƣỡng âm huyết.
Nếu cơ thể ngƣời bệnh quá suy nhƣợc, không đáp ứng với châm thì nên
chuyển sang dùng phƣơng pháp cứu cho thích hợp hơn.
Trong Bổ pháp thƣờng dựa trên hai nguyên tắc:
Nguyên tắc 1: Hư tắc bổ
Hƣ phần nào, hƣ ở đâu, bổ ngay vào chỗ đó.
Theo nguyên tắc này, có thể chọn:
Huyệt Nguyên vì huyệt Nguyên là nơi kinh khí tập trung mạnh nhất của mỗi
28
đƣờng kinh.
Huyệt liên hệ với tạng bệnh, trên cùng đƣờng kinh.
Thí dụ: Tạng Phế suy, Phế chủ Kim, châm bổ huyệt Kinh cừ (Kinh cừ là Kinh
Kim huyệt của kinh Phế).
Nguyên tắc 2: Hư bổ mẫu (Nguyên tắc tƣơng sinh)
Theo nguyên tắc này, khi 1 tạng phủ hoặc 1 hành nào đó của đƣờng kinh bị
suy yếu quá, nơi đó đang bị suy yếu, không thể lấy khí ở đó để bù đắp vào chỗ suy
yếu. Do đó, phải lấy khí từ cơ quan tạng phủ hoặc hành sinh ra (Mẫu) chỗ đang bị
bệnh (Tử). Thí dụ: Bệnh lao phổi, Phế bị suy yếu.
+ Bổ cho Tỳ vì Tỳ Thổ sinh Phế Kim.
+ Trên cùng đƣờng kinh: Phế thuộc Kim, bổ huyệt Thổ vì Thổ (Mầu) sinh
Kim (Tử). Chọn huyệt Thái uyên (vì Thái uyên là Thổ huyệt của kinh Phế)...
8. TẢ PHÁP
Đại cƣơng
Tả pháp thƣờng dùng trong các bệnh do khí bị trở ngại gây ra biến chứng. Tả
pháp thƣờng có tác dụng thông, khai, tán, giáng. Nếu tà khí quá thịnh, có thể dùng
phép châm ra máu. Nếu lúc đó chính khí của bệnh nhân đang hƣ yếu mà phải dùng
tả pháp thì có thể dùng phƣơng pháp bổ. Thí dụ: Bệnh nhân bị mất ngủ, thần kinh
suy nhƣợc, thuộc loại mất ngủ do hƣ phiền ảnh hƣởng đến Tâm, sách Kinh nghiệm
phương của Trình Tân Nung chọn dùng các huyệt: Thần môn (thông thần chí),
Đại lăng (tả Tâm hỏa), Nội quan (thông Tâm khí), là phác đồ trị liệu thuộc loại tả
pháp, nhƣng khi dùng trong trƣờng hợp này thì không thể dùng tả pháp mà phải
dùng bổ pháp, nếu không thì không đạt hiệu quả mà có khi còn phản tác dụng làm
cho bệnh nặng hơn. Chỉ dùng Tả pháp đối với người tương đối khỏe mạnh.
Cách châm
Thiên Ly hợp chân tà luận ghi: "Khi thở vào thì châm kim vào, khi châm
không cho khí nghịch lên, sau khi châm rồi, cần yên tĩnh đợi khí, lƣu châm một
lúc không cho bệnh tà tán rộng ra. Trong khi thở vào cần vê kim, mục đích là làm
cho đắc khí. Sau đó, đợi khi bệnh nhân thờ ra thì rút kim ra hết, nhƣ vậy thì tà khí
đều tán hết ra ngoài, gọi là phép Tả" (Tố vấn 27,10-13).
Dùng Tả pháp có thể theo hai nguyên tắc sau:
29
Thực tắc tả
Tạng phủ nào có dấu hiệu bệnh lý thực (thịnh) thì tả bớt trực tiếp vào tạng phủ
đang bị bệnh đó.
Thí dụ: Tạng Tâm bệnh.
Tâm thuộc Hỏa, tả Hỏa huyệt của Tâm (Thiếu phủ).
Theo Kinh: Hành nào đó của đƣờng kinh bị bệnh, chọn huyệt liên hệ với hành
đó để tả. Thí dụ: Bệnh nhân ho ra máu, do Hỏa của Phế thịnh, chọn tả hỏa huyệt
của kinh Phế tức huyệt Ngƣ tế (vì Ngƣ tế là hỏa huyệt của kinh Phế).
Thực tả tử
Trong trƣờng hợp tà khí quá thịnh, nên dùng phƣơng pháp rút khí ở nơi đang
bệnh sang tạng phủ hoặc đƣờng kinh do tạng phủ hoặc đƣờng kinh đó sinh ra.
Thí dụ: Hỏa của Tâm quá vƣợng.
Theo tạng Phủ: Tâm chủ Hỏa. Hỏa (Mẫu) sinh thổ (Tử), chọn huyệt Thố của
kinh Tỳ tức huyệt Thái bạch.
Theo kinh: Chọn huyệt Thổ của kinh Tâm tức huyệt Thần môn.
Việc bổ tả đƣợc mô tả rải rác khá nhiều, chúng tôi cố gắng triển khai các
trƣờng hợp cần bổ tả theo kinh điển, chủ yếu theo Nội kinh, để giúp ích cho ngƣời
sử dụng nắm vững vấn đề, khi thực hiện sẽ không bị lúng túng hoặc lệch lạc.
Sách Traité de médecine Chinoise cho rằng: Khi châm huyệt Bổ hoặc Tả, bao
giờ cũng châm kèm với huyệt Nguyên của đường kinh đó.
30
LẬP PHƢƠNG TRỊ LIỆU

Sau khi đã biết rõ huyệt vị, những nguyên tắc trị liệu, trên thực tế lâm sàng
điểm khó nhất cho thầy thuốc châm trị là làm sao để có thể lập đƣợc phƣơng hoặc
phác đồ điều trị cho từng loại bệnh chứng mà mình đang điều trị.
Theo ý nghĩa của thiên Chí chân yếu đại luận thì: "Chủ bệnh gọi là Quân, trợ
giúp (tá) cho quân gọi là Thân, giúp việc cho thần gọi là Sứ" (Linh Khu 74, 234).
Áp dụng vào Châm cứu, có thể chia ra:
Chủ huyệt (Quân),
Phối huyệt chủ huyệt (Thần),
Phối huyệt theo bệnh cơ (Tá),
Phối huyệt theo chứng và phối huyệt đặc thù (Sứ).
Dựa theo quyển "Châm cứu phƣơng huyệt học" chúng tôi tổng hợp lại một số
nguyên tắc căn bản để giúp dễ thành lập các phác đồ điều trị bằng châm cứu.
a. Chủ huyệt
Chủ huyệt là huyệt có tác dụng chính, đƣợc dùng để chống lại với chứng bệnh
chính. Chứng bệnh chính có tính cách quyết định phƣơng hƣớng điều trị, mục
đích và thủ pháp điều trị. Thí dụ: Chứng phong hàn ở Biểu, chọn huyệt Đại chùy
là chủ huyệt, là lấy ôn thông dƣơng khí, giải trừ biểu tà làm phƣơng hƣớng điều trị
chính; lấy việc giải trừ các triệu chứng sợ lạnh, đầu đau, gáy cứng làm mục đích
điều trị; lấy phép tả làm thủ pháp điều trị...
b. Phối huyệt chủ huyệt
Là huyệt đƣợc chọn dùng để tăng cƣờng tác dụng điều trị chính của chủ huyệt.
Thí dụ: Chứng bụng đau.
Lấy Túc tam lý làm chủ huyệt. Phối hợp với:
+ Bụng trên đau: Chọn Trung quản.
+ Quanh rốn đau: Chọn Tề thƣợng hạ hoặc Thiên xu.
+ Bụng dƣới đau: Chọn Quan nguyên.
Các huyệt Trung quản, Thiên xu, Quan nguyên đƣợc coi là các huyệt phối hợp
31
với chủ huyệt theo nguyên tắc phối huyệt xa - gần.
c. Phối huyệt theo bệnh cơ
Là dựa theo bệnh cơ của bệnh mà chọn dùng huyệt. Phƣơng pháp biện chứng
trong YHCT rất giống với nội dung bệnh cơ, vì vậy, nên dựa theo biện chứng của
YHCT để chọn huyệt cho thích hợp. Thí dụ: Chứng chóng mặt: Chọn Bá hội làm
chủ huyệt.
+ Nếu chóng mặt do Khí hƣ gây ra, có thể chọn phụ thêm huyệt Khí hải (vì
Khí hải là bể của KhQ.
+ Do âm hỏa bốc lên: Chọn phụ thêm huyệt Thái xung (để bình Can, không
cho Can dƣơng bốc lên).
+ Do đờm trệ: Chọn phụ thêm huyệt Phong long (vì Phong long là Lạc huyệt
của Vị, đờm trệ do Vị không vận hóa đƣợc).
+ Do âm hƣ: Chọn phụ thêm huyệt Thái khê (là nguyên huyệt của Thận, Thận
hƣ gây âm hƣ).
d. Phối huyệt theo chứng

Là huyệt đƣợc chọn dựa trên chứng và bệnh kèm theo. Thƣờng dựa theo hai
cách:
Chọn huyệt theo kinh:
Thí dụ:
+ Bị ngoại cảm phong hàn kèm đầu đau. Chọn Đại chùy làm chủ huyệt.
+ Đầu đau ở vùng Thái dƣơng: Chọn huyệt phụ là Thái dƣơng. + Đầu đau
thuộc Dƣơng minh: Chọn huyệt phụ là Ấn đƣờng. + Đầu đau thuộc Thiếu dƣơng:
Chọn huyệt phụ là Suất cốc...
Chọn huyệt theo chứng.
+ Nếu do ngoại cảm phong hàn kèm tiêu chảy, có thể chọn huyệt phụ là Thiên
xu.
+ Nếu kèm nôn mửa, có thể chọn huyệt phụ là Nội quan...
e. Phối huyệt đặc hiệu
Là cách chọn huyệt dựa trên thuộc tính và tác dụng đặc hiệu của huyệt.
Thƣờng dựa vào hai cách:
Sử dụng huyệt đặc định
32
Có thể chọn dùng huyệt theo thuộc tính Ngũ hành của Ngũ du huyệt. Thí dụ
ho, suyễn, có thể chọn huyệt trên kinh thủ Thái âm Phế.
Nếu do Phế kinh có hàn: Chọn dùng Thủy huyệt của kinh Phế là huyệt Xích
trạch.
Nếu do Phế kinh có nhiệt: Chọn dùng Hỏa huyệt của kinh Phế là huyệt Ngƣ tế.
Nếu do Phế kinh có thấp: Chọn dùng Thổ huyệt của kinh Phế là huyệt Thái
uyên.
+ Nếu khí hƣ: Chọn dùng Đản trung vì Đản trung là huyệt Hội của Khí.
+ Nếu gân yếu: Chọn dùng huyệt Dƣơng lăng tuyền vì Dƣơng lăng tuyền là
huyệt Hội của Cân...
Sử dụng huyệt đặc hiệu
Nhƣ huyệt Lan vĩ là huyệt đặc hiệu trị ruột dƣ viêm, huyệt Gian sử là huyệt
đặc hiệu trị sốt rét, huyệt Lạc chẩm đặc hiệu trị cổ vẹo...
Năm loại huyệt trên đây theo quy luật của Quân, Thần, Tá, Sứ, nhƣng trừ
huyệt chủ là Quân ra, quan hệ Thần, Tá, Sứ của các loại huyệt khác phải phân tích
theo quan hệ giữa các huyệt, vì cách phối huyệt nhiều ít còn tùy theo bệnh chứng
lâm sàng.
Không nhất thiết phải là mỗi huyệt một vai trò của Thần, của Tá hoặc của Sứ,
mà có thể một huyệt giữ nhiều chức danh cùng một lúc.
Cũng không nhất thiết mỗi phác đồ điều trị phải đủ cả Quân, Thần, Tá, Sứ.
Chỉ trừ huyệt chính là Quân không thể thiếu, còn lại các huyệt phụ có thể nhiều ít
không chừng.
Tuy nhiên càn nhớ là vai trò của huyệt có Quân, Thần, Tá, Sứ trong phác đồ
đó không cho phép đảo lộn, nếu không thì phƣơng hƣớng chủ trị và khả năng điều
trị của phác đồ đó sẽ bị thay đổi.
Giống nhƣ các phƣơng thang, phƣơng tễ trong dƣợc học, trong các tài liệu cổ
xƣa về châm cứu, nhiều tác giả đã dựa theo lý luận, biện chứng và kinh nghiệm
riêng của mình để lập ra các "Châm cứu phƣơng huyệt" với mong muốn giúp cho
các thế hệ sau dễ dàng trong học tập, nghiên cứu và phát huy môn châm cứu.
Đối với các châm cứu viên, nếu chƣa rành về cách lập phƣơng huyệt chữa trị,
có thể dùng các phƣơng huyệt đã đƣợc giới thiệu lƣu truyền. Đối với những ngƣời
có kiến thức và nền tảng sâu hơn về châm cứu, có thể dựa vào các châm cứu
phƣơng huyệt của ngƣời xƣa để lại, từ đó, dựa theo tình hình thực tế của bệnh
33
nhân mà gia giảm cho phù hợp.

Các kinh nghiệm của ngƣời xƣa là những bài học, là tấm gƣơng để hậu thế noi
theo nhƣ là việc thừa kế, để từ đó phát huy thêm cho phù hợp với trào lƣu thay đổi
của thế giới.
Ngƣời xƣa dày công lập ra các phƣơng huyệt mẫu mực, đáng để cho chúng ta
tham khảo, học tập.
34
PHƢƠNG HUYỆT GIẢI BlỂU

Loại phƣơng giải biểu thích hợp dùng cho biểu chứng xuất hiện khi phong,
hàn, thấp, nhiệt xâm phạm vào cơ thể con ngƣời.
Phần da, lông, cơ phu bên ngoài cơ thể ỉà bình phong của cơ thể con ngƣời.
Lục dâm tổn thƣơng con ngƣời, nói chung đều xuất hiện biểu chứng, tà khí lúc bấy
giờ còn nhẹ, nên dùng phép giải biểu làm cho tà khí bị đẩy ra ngoài.
Thiên Ẵm dương ứng tượng đại luận (Tố vấn 5) ghi: "Vì nó nhẹ mà cho bốc
lên". Tà khí ở da, dùng phép hãn để phát ra. Biểu tà nếu không chữa đúng lúc hoặc
chữa không đúng cách thì sẽ truyền biến sâu vào trong cơ thể. Vì vậy thiên Ẩm
dương ứng tượng đại luận (Tố vấn 5) viết: "Ngƣời giỏi chữa, trị vào lông da, tiếp
đến chữa cơ phu, chữa cân (gân) mạch, chữa lục phủ, ngũ tạng, khi cần chữa vào
ngũ tạng là đã nửa chết nửa sống". Do đó trong bát pháp, hãn pháp đƣợc xếp vào
hàng đầu.
Ngoại tà xâm phạm con ngƣời có hai đƣờng, một là từ lông da tấu lý vào, hai
là từ miệng mũi vào. Nhƣ hàn tà phạm ngƣời, trƣớc tiên là xâm phạm cơ phu lông
da, ngay lúc đó, lông da co thắt, da bế tắc, chứng tà truyền vào bên trong, cùng lúc
khí huyết dồn các chứng biểu thực nhƣ phát sốt, sợ lạnh, không mồ hôi. Trƣờng
hợp vào từ miệng, tà khí trực tiếp xâm phạm Phế hệ, gây ra các biểu chứng nhƣ ho
khan, khạc đờm là chính.
Vì Phế hợp với bì mao, do đó bất kể tà khí vào từ lông da hoặc vào từ miệng
mũi, đều có biểu hiện kinh lạc, da và Phế khí để chống lại tà khí bên ngoài, nhƣng
trọng điểm của nó khác nhau. Biểu chứng trên lâm sàng thƣờng có chứng trạng
kinh lạc, da, nhƣ sốt, sự lạnh, có mồ hôi hoặc không mồ hôi, đau đầu, cơ thể đau
nhức, cũng có thể thấy chứng trạng của Phế nhƣ ho suyễn, khạc đờm, thở gấp.
Khi giải biểu, thông kinh lạc và tuyên Phế là hai phƣơng pháp chủ yếu, sử
dụng phép thông kinh lạc đúng hay không có thể biết qua phát hãn (ra mồ hôi
nhiều hay ít), tuyên Phế đúng hoặc không đúng có thể biết từ sự thay đổi của ho
suyễn. Ngoài ra dựa vào lý luận của sách Nội kinh là “Tà chi sở tấu kỳ khí tất hƣ",
còn phải kết hợp thể chất của bệnh nhân và bệnh mới bệnh cũ mà phù chính khu tà
một cách thích đáng, để mau chóng chữa khỏi biểu chứng.
Trên lâm sàng vận dụng pháp giải biểu, nên dựa vào tình trạng thực tế, chọn
dùng huyệt và thủ pháp thích hợp.
35
Thƣơng hàn giải biểu thực chứng, cần phải ra mồ hôi nhiều, có thể dùng huyệt
Phong trì, Thiên trụ, sử dụng thủ pháp tả mạnh, mới có thể đạt hiệu quả.
Nếu cần ra mồ hôi nhẹ, thì có thể chọn Phong trì, Hợp cốc, với phép tả để đạt
hiệu quả.
Nếu chứng biểu hƣ, sốt, đổ mồ hôi, thì có thể chọn Phong trì, Phong phủ, dùng
phép bình bổ bình tả, điều hòa dinh vệ đê giải cơ, hạ nhiệt.
Sốt, sợ gió, miệng khát, họng đau, trong biểu nhiệt chứng, có thể dùng các
huyệt Đại chùy, Đào đạo, Phong trì, Thiếu thƣơng, dùng tả pháp để sơ phong
thanh nhiệt.
Nếu phát sốt nặng, có thể thêm Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc, dùng phép tả. Ho
khạc đờm, hoặc có suyễn tất cả đều có thể thêm Ngƣ tế, Kinh cừ, Phế du, châm
dùng phép tả.
Bệnh thƣơng hàn dƣ nhiệt không lui, hoặc ngƣời suy nhƣợc mắc biểu chứng,
có thể cùng lúc giải biểu thoái nhiệt, thêm Túc tam lý, dùng phép bổ để phù chính
khu tà.
Đối với ngƣợc tật (sốt rét), tà ở bán biểu bán lý, nên dùng các huyệt Đại chùy,
Gian sử, là các huyệt kinh nghiệm, đồng thời phải châm lúc trƣớc khi phát cơn sốt
rét mới đạt hiệu quả.
Chứng phong thủy do là phong thấp phạm vào phần biểu, nên dùng các huyệt
Phong trì, Thƣợng tinh để khu phong, thông kinh lạc, hành thủy.
Dùng châm cứu để giải biểu nên chú ý: Một là phải chú trọng áp dụng một số
huyệt đặc thù mang tác dụng giải biểu, thoái nhiệt, nhƣ huyệt Đại chùy, Phong trì,
Khúc trì. Hai là phải chú trọng dùng thủ pháp châm thích hợp. Nhƣ trên lâm sàng
có thể dùng phép bổ, phép tả, phép bình bổ bình tả, cho đến thiêu châm hỏa, thấu
thiên lƣơng, tùy theo biện chứng luận trị mà dùng thủ pháp thích hợp mới có thể
đạt hiệu quả tƣơng ứng. Ba là phải chú trọng cách vận dụng của phép cứu, thực
tiễn chứng minh, phép cứu chẳng những có thể điều trị biểu hƣ do phong hàn gây
ra, mà còn có thể điều trị biểu thực do phong nhiệt gây ra. "Nhiệt cũng có thể cứu"
là việc xác thực. Phép cứu còn có tác dụng phòng ngừa biểu chứng phát sinh, do
đó không thể bỏ qua.
36
1. LOẠI GIẢI BIỂU THỰC
Cứu hàn nhiệt phương
XX: Châm cứu Giáp ất kinh.

PH: Đại chùy, Trƣờng cƣờng, Kiên ngung, Kinh môn, Dƣơng phụ, Hiệp khê,
Thừa sơn, Côn lôn, Thiên đột, Đại lăng, Ngoại quan, Khí xung, Tam lý, Xung
dƣơng, Bá hội.
CC: Các huyệt trên dùng cứu ngải.
Trƣớc tiên cứu Đại chùy, lấy tuổi của ngƣời bệnh để làm cho số mồi cứu. Sau
đó cứu tiếp những huyệt còn lại, mỗi huyệt 5-7 mồi.
TD: Khử phong tán hàn, giảm nhiệt cầm ho. Trị cảm mạo do phong hàn hoặc
cúm lây lan. Biểu hiện: Sốt, sợ lạnh, nhức đầu, thân mình đau, xƣơng cốt đau
nóng, lƣng đau ê ẩm, nghẹt mũi, chảy mũi nƣớc, ho, nôn ra đờm trắng, hoặc hơi
khò khè, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn hoặc phù sác.
GT: Đại chùy là nơi hội của Đốc mạch và ba kinh dƣơng tay chân, cứu vào
nhằm khu phong tán hàn, làm cho sức giảm nhiệt mạnh lên. Cứu Trƣờng cƣờng, là
huyệt khởi điểm của Đốc mạch, làm thông Đốc mạch, lợi cho việc đuổi tà khí ra.
Cứu Bá hội là nơi hội của Đốc mạch và túc Thái dƣơng, nhằm tán phong hàn ở
đầu để trị chứng đau đầu. Ba huyệt này hợp lại làm chủ huyệt để tăng thêm sức
thông Đốc mạch. Cứu Kiên ngung, Dƣơng phụ, Thừa sơn, Hiệp khê, Côn lôn, Đại
lăng, Khí xung, Xung dƣơng để thông điều kinh khí, sơ lợi các khớp, trị khớp
xƣơng đau nóng, đau ê ẩm cả ngƣời, là những huyệt chủ yếu kết hợp trong phƣơng
này. Vị trí của Thiên đột nằm ở yết hầu, cứu vào đó có tác dụng cầm ho hóa đàm,
tuyên Phế bình suyễn. Cứu Quan nguyên, Túc tam lý, Kinh môn để bổ ích cho khí
tiên thiên và hậu tiên, phù trự cho chính khí để đuổi tà khí.
Cảm mạo hoặc cảm cúm lây lan là do cảm phải độc tà gây ra, có tính truyền
nhiễm cao và cấp tính. Với Đông y, bệnh này ngƣời ta cho do phong hàn độc tà
thừa cơ thế suy hƣ mà xâm nhập vào theo đƣờng da lông làm cho cơ thể rối loạn
vinh vệ, nên có triệu chứng phát sốt sợ lạnh. Tà khí xâm nhập vào kinh lạc, khớp
xƣơng làm cho toàn thân và xƣơng khớp đau nhức. Phế hợp với bì mao, tà khí vào
trong phế hệ gây ra các chứng ho suyễn, nôn ra đờm trắng. Vì là tà của phong hàn
nên biểu hiện mạch Phù Khẩn. Nếu phong hàn hóa nhiệt thì biểu hiện mạch Phù
Sác, cho nên đang lúc bị bệnh thì dùng phép sơ tán phong hàn để trị, kết hợp với
tuyên Phế giảm ho. Trong lúc trị liệu cần bổ trợ khí của tiên và hậu thiên để phù
37
trợ chính khí, khử trừ tà khí, sẽ nhanh khỏi bệnh.

GG: Ho nhiều, thêm cứu Phế du 5 - 7 mồi để tuyên Phế giảm ho.
Phòng ngừa cảm mạo, có thể chọn cứu Đại chùy, Túc tam lý, dùng ngải điếu
cứu 5 - 1 0 phút.
Giải biểu thanh nhiệt phương
XX: Châm cứu tập cẩm.

PH: Phong trì, Đại chùy, Đào đạo, Thân trụ, Hợp cốc.
CC: Châm tả Phong trì, Đại chùy, Đào đạo, Thân trụ, Hợp cốc hoặc dùng
phƣơng pháp Thấu thiên lƣơng, lƣu kim 20 phút. Sau đó dùng kim tam lăng châm
huyệt Thiếu thƣơng ra máu.
TD: Sơ phong giải biểu, thanh nhiệt, lợi yết hầu. Trị sốt, sợ gió, đau đầu, có
mồ hôi hoặc không, họng sƣng đau, viêm thanh quản, ho nôn ra đờm vàng, miệng
khô muốn uống, chót lƣỡi đỏ, rêu trắng mỏng, mạch phù sác.
GT: Đại chùy là huyệt hội của Đốc mạch và sáu dƣơng kinh ở tay chân. Đào
đạo là nơi hội của Đổc mạch và túc Thái dƣơng; Thân trụ là huyệt của Đốc mạch,
tả ba huyệt trên tăng tác dụng giải biểu thoái nhiệt, đó là huyệt chủ yếu của
phƣơng này. Phong trì là nơi hội của túc Thiếu dƣơng và mạch Dƣơng duy. Tả
Phong trì để tán phong thoái nhiệt, phối hợp với ba huyệt trƣớc để tăng chức năng
giải biểu. Hợp cốc là nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, huyệt này
cũng có thể tán đƣợc phong và hạ nhiệt. Thiếu thƣơng là tỉnh huyệt của thủ Thái
âm Phế kinh, châm nặn ra ít máu để thanh Phế nhiệt, lợi yết hầu. Sáu huyệt kết
hợp lại với nhau ngoài thì giải biểu tà, còn bên trong thì thanh nhiệt.
Chứng ngoại cảm phong nhiệt thƣờng hay do cảm phong nhiệt gây ra, chính
khí và tà khí giao tranh ở ngoài phần biểu cho nên phát sốt sợ gió. Nếu nhiệt thịnh
thì thể biểu sơ hở cho nên có mồ hôi, nếu nhiệt không thịnh lắm thì tấu lý thu lại vì
thế không có mồ hôi ra. Phong nhiệt phạm vào Phế cho nên đau họng, ho, đờm
vàng. Cần lấy sơ tán phong nhiệt làm chủ, đồng thời bổ sung thêm thanh lợi Phế
nhiệt để trị liệu. Đốc mạch là nơi hội của các dƣơng kinh, tả các huyệt trên có tác
dụng thoái nhiệt, cho nên trong phƣơng này lấy kinh huyệt trên Đốc mạch làm
chính. Dựa theo nguyên tắc "thực tắc tả chi, nhiệt tắc tật chi", vì thế phƣơng huyệt
này hay chọn dùng các thủ pháp lúc châm là thấu thiên lƣơng hoặc tả pháp.
GG: Ho ra đờm nhiều, thêm tả Phế du, Liệt khuyết để thanh Phế hóa đàm.
Nhức đầu nhiều, thêm tả Thái dƣơng, Thƣợng tinh để thanh tà ở vùng đầu.
38
Giải biểu thanh nhiệt phương 2
XX: Truyền lưu châm cứu biện chứng ngoại phương.

PH: Hợp cốc, Ngoại quan, Xích trạch, Khúc trì, Nhị gian.
CC: Châm tả. Châm sâu 0,3 - 0,5 thốn.
TD: Sơ phong thanh nhiệt, tuyên Phế chỉ khái. Trị phong ôn nhập vào Phế vệ,
phong ôn mới phát. Biểu hiện: Ho, đau họng, hơi sốt, hơi khát, rêu lƣỡi trắng
mỏng hoặc hơi vàng, mạch Phù sác.
GT: Chứng phong ôn mới phát, phong tà mới nhập vào, vì vậy dùng huyệt
Hợp cốc, Ngoại quan để sơ tán phong nhiệt ở thƣợng tiêu; Xích trạch là huyệt Hợp
của kinh Phế, là hành Thủy, theo nguyên tắc "Thực tả tử", tả Xích trạch để thanh
sơ Phế nhiệt. Phế và Đại trƣờng có quan hệ biểu lý, tả huyệt Khúc trì của kinh Đại
trƣờng để thanh nhiệt giải độc, để phòng nhiệt tà ở biểu không đƣợc giải sẽ truyền
vào Dƣơng minh; Nhị gian tuyên Phế chỉ khái, thanh lợi yết hầu.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy. Ho đờm vàng, thêm Ngƣ tế. Nhiều mồ hôi, sốt
không hạ, tân dịch bị tổn thƣơng gây miệng khát, thêm Hợp cốc, Phục lƣu.
Ngư tế thông hãn phương
XX: Loại kinh đồ dực.

PH: Ngƣ tế, Kinh cừ, Thông lý, Tam gian, Tam lý.
CC: Trƣớc tiên châm tả Ngƣ tế, Kinh cừ, Thông lý, Tam gian. Châm cạn. Sau
đó châm bổ Túc tam lý. Nếu hàn nhiều có thể cứu Ngƣ tế, Kinh cừ, Thông lý, mỗi
huyệt 3-5 lửa, cứu Tam gian, Túc tam lý 7 -10 lửa.
TD: Tuyên tán Phế khí, phát hãn giải biểu. Trị thƣơng hàn không có mồ hôi,
phát sốt sợ lạnh, nhức đầu, ho, tửc ngực, thở gấp, họng thanh quản khô đau, rêu
lƣỡi trắng mỏng, mạch Phù.
GT: Ngƣ tế là vinh huyệt của kinh thủ Thái âm Phế, có công năng thanh tả
Phế nhiệt, thông lợi yết hầu, đóng vai trò tuyên Phế giải biểu giảm ho, là huyệt
chính của phƣơng này. Kinh cừ là kinh huyệt của thủ Thái âm Phế, thuộc Kim có
thể trợ với Ngƣ tế để tuyên Phế giải biểu.
Thông lý là lạc huyệt của Tâm kinh. Tâm và Phế đều ở phần thƣợng tiêu, nó
đóng vai trò điều trị Tâm khí và hiệp trợ với sức tuyên tán của Phế khí.
Tam gian là huyệt thuộc thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, Đại trƣờng và Phế
39
có tƣơng quan biểu lý, tả vào đó, có công hiệu lui nhiệt giải biểu. Bổ huyệt Túc
tam lý có thể phủ đƣợc chính khí mà đuổi tà khí.
Khi phong hàn xâm lấn vào biểu, vì Phế hợp với bì phu cho nên biểu khí bị trở
ngại sinh ra Phế khí bế tắc. Hàn tà trở ngại ở biểu thì phép phát hãn là phƣơng
pháp thích hợp.
Thiên Ngọc cơ chẩn tạng luận (Tố vấn 19) ghi: “Phong hàn phát ở ngƣời, làm
cho ớn lạnh, da lông bít tắc rồi sinh nhiệt, gặp khi ấy phải làm cho mồ hôi phát ra".
Muốn phát ra mồ hôi phải tuân thủ hai điều kiện sau: Thứ nhất, khí huyết phải
thịnh thì chính khí mới có thể thắng đƣợc tà khí. Chính khí thịnh dĩ nhiên khí
huyết phải sung mãn, mồ hôi có nguồn gốc, tà khí có thể nƣơng theo chất mồ hôi
mà đạt giải ra ngoài. Thứ hai, Phế khí phải đƣợc tuyên tán, thƣợng tiêu nhƣ sƣơng
mờ, có thể chƣng thoát đƣợc chất mồ hôi ra ngoài, lại thêm Phế hợp với bì mao,
Phế khí tuyên thì tấu lý khai mở, biểu tà mới có đƣờng ra. Do đó, chứng thƣơng
hàn phát sốt, không mồ hôi, ho, phải lấy phƣơng pháp tuyên tán Phế khí, phát hãn
giải biểu, phù trợ chính khí làm phƣơng pháp đứng đầu trong lúc trị liệu.
GG: Sợ lạnh, phát sốt nặng, thêm tả Đại chùy, Khúc trì để tăng sức giải biểu,
lui nhiệt.
Cổ gáy cứng đau, thêm tả Thiên trụ, để hành khí ở Thái dƣơng.
Nhức đầu, thêm tả Thái dƣơng để tả tà khí ở đầu mắt.
Sơ phong giải biểu phương
XX: Thái Ất thần châm cứu.

PH: Bá hội, Đại chùy, Phong trì, Khúc trì, Hợp cốc.
CC: Trƣớc tiên châm Bá hội, kế tiếp Đại chùy, Phong trì, sau đó châm Khúc
trì, Hợp cốc làm tá, châm Bá hội sâu 0,5 thốn, Đại chùy sâu 0,5 thốn (tả). Hợp cốc,
Khúc trì sâu 0,5 thốn dùng thủ pháp bổ nhiều tả ít. Sau khi châm nếu thuộc phong
hàn nên cứu thêm 3-5 mồi, lƣu kim 15 phút, nếu thuộc phong nhiệt thì dùng châm
để tả mà không cứu. Ngoài ra, thầy thuốc còn phải biện chứng về hƣ thực cho rõ
ràng. Nếu thể hƣ, phải trƣớc bổ sau tả, hoặc bổ nhiều tả ít để phù trợ cho chính khi
mà đuổi tà khí, nếu là thể thực thì trƣớc tả sau bổ hoặc bình bổ bình tả đuổi tà khí
không làm cho chính khí tổn thƣơng; tà khi lui thì chính khí khôi phục.
TD: Sơ phong giải biểu, điều hòa vinh vệ. Trị bệnh thuộc ngoại cảm phong
hàn, có các triệu chứng lục dâm tà khí còn ở biểu nhƣ sốt, sợ lạnh, đau đầu, cứng
cổ, lạnh lƣng, đau thắt lƣng, cửng cột sống; ê đau toàn thân, không ra mồ hôi, rêu
40
lƣỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn. Cũng nhƣ các chứng bệnh thuộc ngoại cảm
phong nhiệt, gồm có các triệu chứng nhƣ phát sốt, không sợ lạnh, đau đầu, tự ra
mồ hôi, khát không muốn uống, rêu lƣỡi vàng nhạt hoặc sẫm, mạch phù sác.
Các chứng nêu trên dùng nhóm huyệt này gia giảm để trị liệu.
GT: Bá hội là huyệt dửng đầu các dƣơng khí, đó là nơi hội của Đốc mạch và
Thủ, Túc tam dƣơng. Nó thuần dƣơng, chủ biểu, châm vào làm thăng dƣơng khí,
có tác dụng phò trợ chính khí và đuổi tà khí. Đại chùy là hội huyệt của Đốc mạch
và Thủ, Túc tam dƣơng. Dùng để giải biểu, sơ tà. Tả nó làm cho thanh nhiệt, bổ nó
làm cho tán hàn.
Phong trì là giao hội huyệt của kinh Thiếu dƣơng và Dƣơng duy mạch. Dƣơng
duy chủ dƣơng khí ở biểu, châm nó tăng cƣờng sức giải biểu.
Khúc trì là hợp huyệt của thủ Dƣơng minh, có khả năng đi ra biểu vào lý, đặc
tính của nó chỉ có đi nhƣng không giữ lại, do đó dùng nó để dẫn tà khí xuất ra bên
ngoài.
Hợp cốc là nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh, đóng vai trò thăng giáng cho
âm khí lẫn dƣơng khí là huyệt trọng yếu chữa những bệnh nằm ở nửa thân trên.
Năm huyệt Bá hội, Phong trì, Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc kết hợp với nhau có
tác dụng sơ phong, tán hàn, điều hòa vinh vệ.
GG: Đau đầu cứng cổ, thêm Phong phủ châm sâu 0,3 thốn. Trƣớc bổ sau tả,
để làm sơ giải tà khí ở não phủ, tiết đƣợc hỏa khí và giảm đau.
Trong ngực bứt rứt, tiểu vàng hoặc đỏ, thêm Nội quan, châm sâu 0,5 thốn
dùng phép tả, để làm thanh Tâm tả nhiệt.
Nói bậy, nói bạ, đại tiện khô táo, thuộc chứng thực của kinh Dƣơng minh, gia
Phong long, Túc tam lý để làm nhuận ở bên dƣới, có khả năng sơ thông trƣờng vị,
gia Dƣơng lăng tuyền để sơ Can giáng nghịch, lý khí thông lạc.
Đau hông sƣờn, nôn mửa, thêm Dƣơng lăng tuyền, châm sâu 1,5 thốn. Chi
câu sâu 0,5 thốn, đều dùng phép tả để sơ Can lý khí, giáng nghịch chặn đứng nôn
mửa.
Ho, đờm vàng, ngực bứt rứt, khí suyễn, thêm Xích trạch châm sâu 0,5 thốn
bằng phép tả, Ngƣ tế sâu 0,5 thốn cũng bằng phép tả, mục đích tả hỏa tà ở kinh
Phế để bình đƣợc chứng ho suyễn.
Nghẹt mũi, chảy nƣớc mũi trong, thêm bổ Thƣợng tinh, châm sâu 0,5 thốn,
Ngƣ tế châm sâu 0,3 thốn; tả Nghinh hƣơng sâu 0,3 thốn, làm thanh não, lợi khiếu,
cầm chảy mũi nƣớc.
41
GG: Nhóm huyệt trên cũng còn phù hợp cho tà khí ở tại bán biểu bán lý của
kinh Thiếu dƣơng. Trong chứng sốt rét tuy phải phân biệt rõ ràng âm dƣơng biểu
lý, nhƣng vấn đề hàn nhiệt vãng lai thì chỉ có một. Tất cả đều lấy điều hòa vinh vệ
phù chính khí làm chủ, tùy chứng để gia giảm kết quả rất khả quan.
Thương hàn vô hãn phương

PH: Phong trì, Thiên trụ, Thƣơng dƣơng, Quan xung, Dịch môn.
CC: Trƣớc tiên châm tả Phong trì, Thiên trụ, lƣu vê kim 1 - 3 phút. Sau đó
châm Thƣơng dƣơng, Quan xung, Dịch môn, lƣu kim 20 phút, châm cạn.
TD: Phát hãn giải biểu. Trị cảm phong hàn, sốt, sợ lạnh, không có mồ hôi,
nhức đầu, toàn thân đau, cổ gáy cứng đơ, lƣng đau ê ẩm, chất lƣỡi hồng nhạt, rêu
trắng mỏng, mạch phù khẩn.
GT: Phong trì là huyệt hội của kinh túc Thiếu dƣơng Đởm và Dƣơng duy;
Thiên trụ là huyệt thuộc kinh túc Thái dƣơng, tả vào những huyệt này nhằm phát
hãn giải biểu, sơ tán phong hàn, đồng thời sơ thông kinh khí của túc Thiếu dƣơng
Đởm kinh. Khi trị cổ gáy cứng đau kết hợp hai huyệt này làm huyệt chính;
Thƣơng dƣơng là tỉnh huyệt của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng Phế và Đại
trƣờng cùng biểu lý cho nhau, châm vào đó có thể thanh giải biểu nhiệt; Quan
xung là tĩnh huyệt của kinh thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu, là nơi giao thông kinh khí
giữa âm và dƣơng, nhằm đạt tới phù trợ chính khí để kháng với tà khí là huyệt
phối chính yếu trong phƣơng này; Dịch môn là vinh huyệt của Tam tiêu. Tam tiêu
chủ về khí của toàn thân, vì thế cho nên có thể thu nhiệt mà đạt ra biểu, dùng nó
làm tá sứ. Phát sốt không có mồ hôi, nhức đầu mình đau, rêu lƣỡi trắng mỏng,
mạch phù khẩn là thuộc biểu thực chứng, nên dùng phép tả để trị. Sách Nội kinh
ghi rằng: Con nít nóng nhƣ lửa, ra mồ hôi nhƣ tắm. Thực thì tả, phƣơng này các
huyệt Phong trì, Thiên trụ đều dùng phép tả, lƣu vê kim 1-3 phút mới có hiệu quả
phát hãn; Thƣơng dƣơng, Quan xung, Dịch môn vì nằm nơi da thịt mỏng nên
châm vào là đƣợc không càn thủ pháp.
GG: Phát sốt sợ lạnh, đau bứt rứt trong xƣơng, có thể thêm Đại chùy, Phong
môn bằng phép tả, để tăng sức khu phong tán hàn.
2. LOẠI GIẢI BIỂU HƢ
42
Bất thối phương
XX: Châm cứu tụ anh.

PH: Phƣơng huyệt này dùng trị sốt lâu ngày không hạ bất thối (thoái), vì vậy
đƣợc đặt tên là Bất thối phƣơng.
PH: Khúc trì, Hợp cốc, Túc tam lý.
CC: Trƣớc tiên châm tả Khúc trì, Hợp cốc rồi vê kim 1-2 phút, lƣu kim 20
phút. Sau đó châm bổ Túc tam lý, lƣu kim 30 phút.
TD: Phù chính khu tà, hành khí thoái nhiệt. Trị thƣơng hàn qua nhiều ngày mà
dƣ nhiệt chƣa lui hết, còn các triệu chứng sốt, sợ lạnh, hoặc hơi sốt, nhức đầu, toàn
thân bải hoải, ăn uống kém, tâm phiền, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch sác.
Cũng có thể trị đƣợc các loại sốt nhẹ do các nguyên nhân khác gây ra.
GT: Khúc trì là Hợp huyệt thuộc kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, có thể đạt
tới trƣờng phủ bên trong, là huyệt căn bản để thanh nhiệt, là huyệt chính của
phƣơng này. Hợp cốc là Nguyên huyệt thuộc kinh thủ Dƣơng minh. Tả hai huyệt
này nhằm đạo khí và trừ tà khí để giải tán nhiệt tà. Túc tam lý là Hạ hợp huyệt của
Vị, cũng là huyệt chính trong việc bổ khí và cƣờng tráng. Bổ Túc tam lý nhằm phù
trợ chính khí để khu trừ tà khí. Đó là dùng cả hai thủ túc Dƣơng minh nhằm bổ
nguyên khí để đuổi tráng hỏa.
Thƣơng hàn truyền kinh thông thƣờng trong vòng 7 ngày, khi truyền hết lục
kinh thì sốt nhẹ và các chứng tiêu trừ. Nếu trên một tuần lễ mà nhiệt ở trên chẳng
những chƣa giảm lui mà chuyển thành hạ nhiệt xuống mửc thƣờng là do chính khí
bất túc không đủ sửc đề kháng với tà khí đang đi ra ngoài, rồi gây ra tà và khí lƣu
lại biến thành khí hƣ mà tà lƣu lại. Khi đó, tà khí còn lƣu lại nên có hơi sốt, sợ
lạnh, chính khí hƣ thì mệt mỏi yếu ớt, ăn uống kém, sốt cho nên mạch thấy sác.
Lúc ấy phải phù trợ chính khí để khu tà. Phƣơng này thích hợp trong cảm mạo do
phong nhiệt, hoặc do hàn tà hóa nhiệt rồi nhập lý, biểu tán chƣa đƣợc, dƣ nhiệt
chƣa lui và sốt nhẹ lâu ngày không lui mà không rõ nguyên nhân đều dùng đƣợc.
GG: Sốt nhẹ lâu ngày không lui, thêm tả Đại chùy, vê kim 1 - 2 phút, lƣu kim
20 phút, để tăng sức giải biểu giảm nhiệt.
Kèm ho, nôn ra đờm dãi vàng trắng, chảy mũi nƣớc, thêm Phế du, Ngƣ tế,
Phong long để chỉ khái hóa đàm.
Thƣơng hàn quá kinh không giải đƣợc làm đầy tức hông sƣờn, nói mê sảng,
thêm bình bổ bình tả Kỳ môn, Ẩn bạch để hành khí khai uất.
43
Nhị phong phương
XX: Thương hàn luận.

PH: Phong trì, Phong phủ.
CC: Trƣớc hết châm bình bổ bình tả huyệt Phong trì, sau đó châm Phong phủ,
vê kim 1-2 phút, lƣu kim 20 phút.
TD: Khu phong giải biểu. Trị sốt, sợ gió, nhức đầu, chóng mặt, mồ hôi ra
không thông lợi hoặc không có mồ hôi, thở khò khè, nôn khan, rêu lƣỡi trắng
mỏng, mạch phù hoãn hoặc phù huyền.
GT: Phong trì là hội của kinh thủ túc Thiếu dƣơng và Dƣơng duy, tả huyệt này
có thể khu phong giải biểu hàn, lui nhiệt hạ sốt, đồng thời trị đƣợc chứng đau đầu.
Trong phƣơng huyệt này dùng nó làm chủ huyệt. Trong sách Châm cứu tụ anh ghi
rằng: "Huyệt Phong trì chủ ớn lạnh, rùng mình, hàn nhiệt, thƣơng hàn ôn bệnh mà
mồ hôi không thoát ra ngoài, nhức một bên đầu hoặc chính giữa đầu...".
Phong phủ là huyệt hội của Đốc mạch và Dƣơng duy, châm vào sẽ thông Đốc
mạch trợ cho kinh khí Thiếu dƣơng để đuổi tà, nhờ vậy mà hạ nhiệt. Sách Châm
cứu tụ anh ghi: "Huyệt Phong phủ chủ lạnh run, xuất mồ hôi, thân mình nặng nề,
sợ lạnh nhức đầu".
Hai huyệt Phong trì và Phong phủ kết hợp lại với nhau làm cho dƣơng khí
đƣợc thông, mạnh chính khí, nhờ thế mà trừ đƣợc ngoại tà.
Chứng trúng phong Thái dƣơng là chỉ chứng cảm nhiễm phải phong tà rồi gây
ra các triệu chứng phát sốt, sợ gió, có mồi hôi, nghẹt mũi, nôn khan, mạch phù
hoãn. Sách Thương hàn ôn bệnh ghi rằng: "Trúng phong Thái dƣơng bởi do
dƣơng phù mà âm nhƣợc, khi dƣơng phù lên thì sốt tự phát ra; khi âm nhƣợc thì
mồ hôi tự chảy, ớn lạnh, sợ gió, hâm hấp sốt, nghẹt mũi, nôn khan, Quế chi thang
làm chủ".
Sau khi cảm phải phong tà, vệ khí bị tổn thƣơng cho nên gây ra sợ gió, sợ
lạnh. Phế hợp với bì mao, tà khí bám ở biểu, khi Phế khí không thông lợi thì thở
kêu, đƣa tới chỗ Vị khí nghịch lên trên tạo ra nôn khan. Chứng này nên dùng Quế
chi thang để điều hòa vinh vệ thì các triệu chứng trên tự giảm lui. Tuy nhiên, nếu
với các chứng trên uống Quế chi thang vào mà không khỏi là do biểu tà quá nhiều
làm ách tắc kinh lạc vì thế cho nên thuốc không thể thắng bệnh đƣợc, khi ấy nên
châm vào Phong trì, Phong phủ để thông điều kinh khí, chống trả tà khí ra ngoài
bệnh mới mau hồi phục nhanh đƣợc. Bài này có thể dùng cho Thái, Thiếu hợp
bệnh trong lúc Thái dƣơng bệnh chuyển vào Thiếu dƣơng bệnh.
44
GG: Ho, nghẹt mũi, chảy mũi nƣớc, thêm tả Thƣợng tinh, Nghinh hƣơng, Phế
du, để tuyên Phế, thông khiếu và giảm ho.
Sốt, cơ thể đau, thêm tả Đại chùy, để tăng sửc sơ phong thoái nhiệt.
Phong thủy phương

PH: Thƣợng tinh, Y hy, Thiên dũ, Phong trì.
CC: Trƣớc tiên châm huyệt Thƣợng tinh, châm kim luồn dƣới da. Sau đó trực
châm với phép tả các huyệt Thiên dũ, Phong trì, Y hy, lƣu kim 20 phút.
TD: Khƣ phong hành thủy. Trị mi mắt sƣng phù, sau đó phù toàn thân, da
căng, bìu dái sƣng to, bệnh thế nhanh chóng, khớp tay chân nhức mỏi, tiểu không
không, thƣờng có các triệu chứng sợ lạnh, sợ gió, sốt, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch
Phù khẩn. Hoặc có các triệu chứng họng, thanh quản sƣng đau, chất lƣỡi hồng,
mạch phù sác.
GT: Phong trì là huyệt chủ yếu khu phong ở da, nó thuộc kinh Thiếu dƣơng,
Phong trì là huyệt chính của phƣơng này. Y hy là huyệt thông với Thái dƣơng
kinh, hỗ trợ cho Phong trì để khu phong hàn. Thiên dũ là huyệt nằm ở cổ gáy,
thuộc kinh Tam tiêu, có thể hành khí tán thủy, dùng trong trị liệu chứng sƣng phù,
nếu dƣơng khí thông thì thủy dễ hành, đây là huyệt bổ trợ quan trọng cho phƣơng
này.
Phong thủy là do phong tà bên ngoài xâm lấn gây nên. Phong là dƣơng tà, tính
của nó đi lên trên, khi phong và thủy cùng nhau xô xát thì sƣng phù từ trên xuống
dƣới một cách nhanh chóng, khi kinh khí không thông lợi thì các khớp tay chân
nhức mỏi, đau. Khí ở Tam tiêu và Bàng quang không hóa đƣợc, mất chức năng
của nó thì tiểu tiện không thông, phong tà xâm lấn vào biểu cho nên xuất hiện các
triệu chứng sợ lạnh, sốt. Nếu có các triệu chứng họng sƣng đau, chất lƣỡi đỏ,
mạch phù sác là phong thủy kết hợp với nhiệt. Thế cho nên trong trị liệu trƣớc tiên
phải khu phong trƣớc đã, kế đến là hành thủy lợi thấp. Vì phong thủy là do cảm
phải ngoại tà cho nên khi châm tất cả các huyệt đều dùng phép tả để đạt tới việc
khu tà có kết quả.
GG: Mặt sƣng phù, thêm tả Thủy câu, Thƣợng cự hƣ để hành khí hóa thấp và
tiêu sƣng.
Sƣng húp mắt cá chân, thêm châm tả Xung dƣơng, Chiếu hải, nhằm hóa thấp
tiêu sƣng.
45
Phù thủng toàn thân, thêm châm bình bổ bình tả Thủy phân, Thận du, Âm
lăng tuyền, kết hợp với cứu 7 - 1 0 mồi ngải, để ôn dƣơng hành khí và lợi thủy.
Sốt, sƣng đau họng, thanh quản, mạch phù sác, thêm châm tả Đại chùy, Hợp
cốc, Thiếu thƣơng để khu phong thanh nhiệt, thanh lợi họng và thanh quản.
3. GIẢI BIỂU TÁN HÀN
Giải biểu hóa ẩm phương

PH: Đại chùy, Hợp cốc, Liệt khuyết, Phế du, Định suyễn, Âm lăng tuyền,
Đản trung.
CC: Châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
Phế du, Định suyễn, Đại chùy có thế cứu điếu ngải 30-40 phút.
Sau khi châm Phế du, Định suyễn, Đại chùy, có thể dùng bầu giác 10 phút.
TD: Giải biểu tán hàn, ôn Phế hóa ẩm. Trị cảm phong hàn, nội đình thủy ẩm,
bị biểu hàn, uống nƣớc vào thì sốt, sợ lạnh, không mồ hôi, ho, đờm trắng loãng,
khí suyễn, không nằm đƣợc hoặc mặt và chân tay bị phù, không khát, rêu lƣỡi
trắng nhạt mà nhuận, mạch phù khẩn.
Thƣờng dùng trị viêm chi khí quản mạn, hen phế quản, Phế Tâm bệnh, suy
tim, viêm đƣờng hô hấp trên.
Dùng phƣơng này gia giảm có thể trị viêm càu thận cấp dẫn đến phù thũng.
GT: Đại chùy, Hợp cốc, tán hàn giải biểu; Liệt khuyết, Phế du tuyên giáng
Phế khí, thông lâm thủy đạo; Âm lăng tuyền kiện Tỳ lợi thủy, địch đờm, hóa ẩm;
Định suyễn phối với Đản trung khoan hung lý khí, tuyên Phế bình suyễn; Các
huyệt dùng chung có tác dụng tán hàn, tuyên thông Phế khí, hóa thủy ẩm thì sốt,
ớn lạnh, ho suyễn, phù thũng sẽ khỏi.
GG: Đờm đình trệ nhiều, thêm Trung quản, Phong long.
Đầu, mặt bị phù, thêm Thiên lịch, Thủy câu.
Thân mình phù, tiểu ít, thêm Trung cực, Bàng quang du.
Tay chân và toàn thân đau, thêm Côn lôn, ôn lƣu.
46
Giải biểu hóa đờm phương

PH: Đại trử, Phong môn, Hợp cốc, Phục lƣu, Liệt khuyết, Phế du.
CC: Hợp cốc châm bổ, các huyệt khác châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng
vê kim. Châm xong, trừ huyệt Hợp cốc, các huyệt khác có thể dùng điếu ngải ôn
cứu đến khi thấy vùng huyệt ấm nóng lên là đƣợc. Cứu xong có thể dùng bầu giác
huyệt Đại trử và Phế du 10 phút.
TD: Giải biểu tán hàn, tuyên Phế bình suyễn. Trị cảm phong hàn thể thực
chứng: Sợ lạnh, sốt, đau đầu, cứng gáy, toàn thân đau nhức, không mồ hôi, ho,
suyễn, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch Phù Khẩn.
Thƣờng dùng trị cảm, cúm, viêm họng, viêm chi khí quản cấp, phong chẩn.
Viêm thận cấp, viêm thấp khớp cấp mà có dấu hiệu phong hàn biểu thực, đều
có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Đƣờng kinh Thái dƣơng chủ về phần biểu toàn thân, tà bế ở Thái dƣơng
kinh, vì vậy chọn huyệt của kinh túc Thái dƣơng là Đại trử, Phong môn để tuyên
thông khí của kinh Thái dƣơng, giải biểu tán hàn. Thái dƣơng và Thiếu dƣơng có
quan hệ biểu lý, vì vậy lấy huyệt của kinh Thiếu âm là Phục lƣu để giải biểu, phát
hãn. Phế du phối hợp với Liệt khuyết có thể tuyên thông Phế vệ, khai tiết tấu lý,
chỉ khái bình suyễn. Hợp cốc, nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh để sơ lợi Dƣơng
minh, có thể tăng tác dụng khứ phong tán hàn, giải biểu, tuyên Phế, ngăn không
cho tà khí từ Thiếu dƣơng chuyển vào Dƣơng minh. Bổ Hợp cốc, tả Phục lƣu là
cách phối hợp thƣờng đƣợc dùng để phát hãn giải biểu. Lan giang phú ghi: "Vô
hãn dùng bổ Hợp cốc, tả Phục lƣu, có hiệu quả".
GG: Đau đầu và đau chân mày, thêm Thái dƣơng, Dƣơng bạch.
Mũi nghẹt, chảy nƣớc mũi, thêm Nghinh hƣơng, Ấn đƣờng.
Ho, thờ gấp, nhiều đờm, thêm Định suyễn, Đản trung.
Giải bỉểu hòa trung phương

PH: Ngoại quan, Hợp cốc, Đản trung, Trung quản, Túc tam lý.
CC: Châm tả, sau khi đắc khí, lƣu kim 20-30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Vùng
bụng có thể dùng điếu ngải để cứu.
47
TD: Giải biểu tán hàn, lý khí hòa trung. Trị cảm phong hàn, khí trệ ở bên
trong. Biểu hiện ớn lạnh, sốt, đau đầu, không mồ hôi, vùng ngực bụng đầy tức,
không muốn ăn uống, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch phù.
Thƣờng dùng trị mới bị cảm, có dấu hiệu cảm ở vị trƣờng hoặc Tỳ Vị vốn sẵn
có khí trệ hoặc Can Vị có khí trệ kèm ngoại cảm gây nên.
GT: Hợp cốc là nguyên huyệt của đƣờng kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, có
quan hệ biểu lý với kinh Phế; Ngoại quan là lạc huyệt của đƣờng kinh Tam tiêu,
Tam tiêu là nơi sinh ra khí. Hai huyệt phối hợp có tác dụng tuyên Phế lý khí, giải
biểu tán hàn. Trung quản là mộ huyệt của đƣờng kinh Vị; Túc tam lý là huyệt Hợp
của kinh túc Dƣơng minh, hai huyệt phối hợp có tác dụng lý khí hóa trệ, hòa trung
giáng nghịch. Đản trung là huyệt hội của khí. Hợp cốc, Ngoại quan tuyên Phế chỉ
khái, dùng làm tá. Trung quản, Túc tam lý để lý khí giáng nghịch. Các huyệt phối
hợp có tác dụng sơ phong tán hàn, lý khí hòa trung.
GG: Sợ lạnh, toàn thân sốt cao, thêm Đại chùy.
Mũi nghẹt, chảy nƣớc mũi xanh, thêm Nghinh hƣơng.
Ngực đầy tức, thêm Nội quan.
Bụng trƣớng, đại tiện lỏng, thêm Âm lăng tuyền, Thiên xu.
Can khí phạm Vị, thêm Kỳ môn, Dƣơng lăng tuyền.
Ôn hàn hóa thấp giải biểu phương

PH: Phong môn, Hợp cốc, Trung quản, Tỳ du, Thƣợng cự hƣ, Thiên xu.
CC: Tỳ du châm bổ, các huyệt khác châm tả. Trung quản có thể cứu mồi ngải.
TD: Giải biểu tán hàn, ôn trung hóa thấp. Trị thích ăn uống thứ lạnh, phong
hàn xâm nhập vào phần biểu, thức ăn đình trệ lại bên trong. Triệu chứng: Sợ lạnh,
sốt, không mồ hôi đau đầu, toàn thân đau nhửc, không muốn ăn uống, ngực bụng
đầy trƣớng, phúc tả, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch phù.
Thƣờng dùng trị bệnh vị trƣờng do cảm gây nên, hoặc do ăn uống, ăn quá
nhiều thức sống lạnh, lại kèm bị cảm phong hàn, Thái dƣơng và Thái âm kinh bị
bệnh gây nên viêm ruột cấp.
GT: Phong hàn bó lại bên ngoài phần biểu, vì vậy dùng Hợp cốc, Phong môn
để sơ phong, tán hàn, phát hãn giải biểu. Ăn uống đình trệ bên trong, dùng Tỳ du,
Trung quản để kiện Tỳ lợi thấp, tiêu tích hóa trệ. Thiên xu là mộ huyệt của Đại
48
trƣờng, Thƣợng cự hƣ là Hợp huyệt bên dƣới của Đại trƣờng. Phối hợp huyệt mộ
và huyệt hợp có tác dụng lý khí, chỉ thống, hóa thấp chỉ tả. Huyệt Trung quản
thêm cứu ngải bên trong có thể giải biểu hàn, bên trong có thể hóa thấp trệ.
GG: Sốt, thêm Đại chùy.
Đầu đau, thân mình đau, vai lƣng co rút, sau khi châm dùng giác hơi. Muốn
nôn, nôn mửa, ngực bụng trƣớng đau, thêm Nội quan, Lƣơng khâu.
Phúc tả, thêm Đại trường du.
Phong hàn biểu hư phương

PH: Phong trì, Liệt khuyết, Phế du, Túc tam lý, Hợp cốc, Phục lƣu.
CC: Phục lƣu bổ, Hợp cốc tả, các huyệt khác bình bổ bình tả. Lƣu kim 20
phút, thỉnh thoảng vê kim. Châm xong cứu điếu ngải Phong trì, Túc tam lý, Phế du
10 - 20 phút.
TD: Giải cơ phát biểu, điều hòa doanh vệ. Trị cơ thể vốn đã bị hƣ yếu phần
biểu, vệ dƣơng không vững chắc lại cảm phải phong hàn, doanh vệ bất hòa gây ra
ngoại cảm biểu hƣ. Biểu hiện: Sốt, đau đầu, ra mồ hôi, sợ gió, chảy nƣớc mũi hoặc
ho hoặc nôn mửa, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn.
GT: Phong hàn bó bên ngoài, Phế khí không thông, vì vậy thấy đau đầu, cứng
gáy, nghẹt mũi, ợ hơi, vì vậy dùng Phế du hợp với Liệt khuyết để tuyên thông Phế
khí. Phong xâm nhập trƣớc hết vào phần trên cơ thể, vì vậy, dùng Phong trì để sơ
phong thông lạc. Vệ khí không vững chắc, doanh khí không giữ lại bên trong cho
nên thấy mồ hôi tự ra, vì vậy dùng Túc tam lý để ích khí cố vệ, phù chính khu tà.
Tả Hợp cốc, bổ Phục lƣu là cách phối hợp mà ngƣời xƣa thƣờng dùng để trị mồ
hôi. Hợp cốc và Liệt khuyết là cách phối hợp Nguyên và Lạc huyệt để tuyên Phế
tán hàn. Phục lƣu hợp với Túc tam lý để ích Thận, kiện Vị, cố biểu chỉ hãn. Các
huyệt dùng chung có tác dụng giải cơ phát biểu, điều hòa doanh vệ.
GG: Mũi nghẹt không ngửi thấy mùi, thêm Nghinh hƣơng, Ấn đƣờng.
Gáy cứng đau, thêm Hậu khê.
Kèm ho suyễn, thêm Định suyễn, Đản trung.
Phong hàn hạng cường phương
49

PH: Thừa tƣơng, Phong trì, Phong phủ, Hậu khê, Thân mạch.
CC: Châm tả, kích thích mạnh.
Huyệt Thừa tƣơng, Thân mạch, Hậu khê, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê
kim. Huyệt Phong trì, Phong phủ, có thể dùng ôn châm.
TD: Sơ phong giải cơ, ôn kinh thông lạc. Trị cảm phong hàn, tà trệ ở kinh
mạch, tân dịch không phân bố ra đƣợc gây nên cổ gáy cứng, đau, không mồ hôi,
sợ gió, mạch phù khẩn.
Thƣờng dùng trị cảm gây đau đầu, gáy cứng đau, khó cử động, vai lƣng đau,
lạc chẩm (vẹo cổ).
GT: Trong phƣơng dùng huyệt của thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng kinh là huyệt
Hậu khê với huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh là Thân mạch, hai huyệt
này là huyệt của Bát giao hội. Hậu khê thông với mạch Đốc, Thân mạch thông với
mạch Dƣơng kiều, là chủ huyệt trị đau đầu, gáy, vai lƣng đau. Hỗ trợ có Phong trì,
Phong phủ để trừ phong hàn ở biểu, cũng có thể sơ tán khí huyết không thông ở
vùng cổ gáy. Thừa tƣơng là huyệt đối xứng với gáy theo ý “dƣơng bệnh trị âm",
đó là cách chọn huyệt đối xứng để trị.
GG: Kèm sự lạnh, ra mồ hôi, thêm Hợp cốc, Đại chùy.
Gáy cứng đau không thể quay qua lại đƣợc, thêm Đại trử.
Vai lƣng đau, thêm Kiên tỉnh, Thiên tông.
Phong trử giải biểu phương

PH: Phong trì, Thúc cốt, Đại trử, Nghinh hƣơng.
CC: Phong trì cứu điếu ngải 1 0 - 2 0 phút, các huyệt khác châm tả, sau khi
đắc khí, vê kim liên tục 2 phút rồi rút kim.
TD: Khử phong tán hàn, thông dƣơng giải biểu. Trị cảm phong hàn mới bị.
Triệu chứng là nghẹt mũi, chảy nƣớc mũi, ngứa họng, ho, sợ lạnh, sốt nhẹ, toàn
thân đau, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch phù.
Thƣờng dùng trị mới bị cảm, cảm nhẹ.
GT: Cứu ngải huyệt Phong trì để sơ phong tán hàn. Cảm phong hàn, đầu tiên
bị là Thái dƣơng kinh, vì vậy dùng huyệt Thúc cốt, Đại trử để giải biểu khử tà,
50
thông dƣơng tán hàn. Hàn tà bó ở bên ngoài làm lỗ chân lông bị bế tắc, Phế khí
không thông, vì vậy dùng Nghinh hƣơng để tuyên Phế lợi khiếu, trị mũi nghẹt, sổ
mũi.
GG: Lƣng đau khó xoay trở, lấy huyệt ở mạch Đốc, kinh Bàng quang, giác
hơi kéo từ cột sống cổ (Đại chùy) đến cột sống thắt lƣng, rồi lại kéo lên, dừng lại ở
huyệt Phế du, lƣu bàu giác ở đó 10 phút rồi gỡ ra.
Thương hàn đầu thống phương

PH: Bá hội, Hợp cốc, Liệt khuyết, Phong trì, Toàn trúc, Đầu duy.
TD: Sơ phong thông lạc, ôn kinh chỉ thống. Trị cảm phong hàn, lƣu trệ ở kinh
lạc vùng đầu, khí huyết và hàn tà bị trở trệ gây nên đau đầu, sự lạnh ghê gió, ho,
nghẹt mũi, toàn thân đau nhức, không mồ hôi, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch huyền
khẩn. Trên lâm sàng thƣờng dùng trị đau nửa đầu, đau đầu mạn tính, đau đầu do
mạch máu, do suy nhƣợc thần kinh.
GT: Đầu là nơi hội tụ của dƣơng, vì vậy dùng huyệt của mạch Đốc là Bá hội
phối hợp với huyệt Toàn trúc (kinh Bàng quang), Phong trì kinh (Đởm), Đầu duy
(kinh Vị), để sơ thông khí huyết bị uất trệ ở các kinh dƣơng. Phong hàn xâm nhập
vào biểu, Phế khí không tuyên, vì vậy, dùng Liệt khuyết là lạc huyệt của kinh Phế,
Hợp cốc là nguyên huyệt của kinh Đại trƣờng theo cách phối nguyên và lạc huyệt,
để tuyên Phế giải biểu, phát hãn tán tà. Sách Tứ tổng huyệt quyết: "Diện khẩu Hợp
cốc thâu, đầu hạng tầm Liệt khuyết", vì vậy Liệt khuyết, Hợp cốc là hai huyệt
dùng trị bệnh vùng đầu mặt. Châm ra máu huyệt Thái dƣơng để sơ thông khí huyết
bị ngăn trở ở cục bộ.
GG: Phía trƣớc đầu đau, thêm Thƣợng tinh, Dƣơng bạch.
Đỉnh đầu đau, thêm Tiền đỉnh, Tử thần thông. Sau đầu đau, thêm Thiên trụ,
Hậu đỉnh. Nửa đầu đau, thêm Suất cốc.
Đầu đau do đờm trọc, thêm Phong long, Âm lăng tuyền.
Đầu đau do ứ huyết, dùng kim tam lăng lể lấy máu ở huyệt ấn đau (A thị
huyệt).
51
4. SƠ PHONG THANH NHIỆT

Nhóm huyệt này có tác dụng sơ phong, tán nhiệt, giải biểu, thƣờng dùng trong
các chứng ngoại cảm phong hàn. Triệu chứng là sốt, đau đầu, hơi sợ gió sợ lạnh,
miệng khát, họng đau, ho, rêu lƣỡi hơi vàng, mạch phù sác.
Huyệt thƣờng dùng là Xích trạch, Ngƣ tế, Khúc trì, Nội đình, Đại chùy, Ngoại
quan, Thiếu thƣơng, Nhị gian, Tam gian, Thái dƣơng, Hợp cốc, Ấn đƣờng.
Giải biểu thanh nhiệt phương

PH: Hợp cốc, Ngoại quan, Xích trạch, Khúc trì, Nhị gian.
CC: Châm tả, sau khi đắc khí, vê kim 3 - 5 phút rồi rút kim.
TD: Sơ phong thanh nhiệt, tuyên Phế chỉ khái. Trị phong ôn xâm nhập vào
Phế vệ, phong ôn giai đoạn đầu. Triệu chứng: Ho, đau họng, hơi sốt, hơi khát, rêu
lƣỡi hơi trắng hoặc hơi vàng, mạch phù sác.
Trên lâm sàng thƣờng gặp trong các bệnh viêm đƣờng hô hấp trên, cúm, viêm
khí quản do phong nhiệt xâm lấn Phế, viêm amidan, viêm họng cấp, viêm kết mạc
do siêu vi.
GT: Phƣơng này trị mới bị phong ôn, tà khí xâm nhập dần vào, vì vậy dùng
Hợp cốc, Ngoại quan để sơ tán phong nhiệt ở thƣợng tiêu. Xích trạch là huyệt hợp
của kinh Phế, hành thủy, "thực tả tử", tả Xích trạch để thanh nhiệt ở Phế. Phế và
Đại trƣờng có quan hệ biểu lý, tả Khúc trì của đƣờng kinh Đại trƣờng để thanh
nhiệt giải độc, để phòng nhiệt tà ở biểu không giải đƣợc xâm nhập vào Dƣơng
minh. Dùng Nhị gian để tuyên Phế chỉ khái, thanh lợi yết hầu.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy. Ho đờm vàng đặc, thêm Ngƣ tế.
Nhiều mồ hôi, sốt không giảm, tân dịch bị tổn thƣơng gây ra khát, thêm Hãm
cốc, Phục lƣu.
Giải biểu thanh nhiệt thông khiếu phương

PH: Liệt khuyết, Hợp cốc, Nghinh hƣơng, Ấn đƣờng, Thƣợng tinh, Phong trì.
CC: Châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim. Châm xong, có thể ôn
52
cứu vùng mũi.

TD: Khử phong tán nhiệt, tuyên Phế thông khiếu. Trị cảm phong nhiệt hoặc
phong hàn xâm nhập Phế, uẩn kết hóa thành nhiệt, Phế mất chức năng tuyên
giáng, mũi bị nghẹt có biểu hiện sợ lạnh phát sốt, đau đầu, nghẹt mũi, chảy nƣớc
mũi vàng, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi hơi trắng hoặc hơi vàng, mạch phù sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm mũi mạn, viêm mũi dị ứng do phong nhiệt
gây nên.
GT: Liệt khuyết phối hợp với Hợp cốc là cách phối lạc và nguyên huyệt, có
tác dụng khứ phong tán nhiệt, tuyên thông Phế khí. Huyệt Nghinh hƣơng ở bên
cạnh mũi, Ấn đƣờng ở gốc của mũi, có tác dụng sơ phong thanh nhiệt, tuyên Phế,
khai khiếu. Thƣợng tinh trị mũi nghẹt không ngửi thấy mùi. Phƣơng huyệt dùng
Phong trì để tăng tác dụng sơ phong giải biểu, thanh nhiệt. Dùng điếu ngải ôn cứu
vùng mũi để sơ thông khí huyết tại chỗ, thông lợi tỳ khiếu (mũi).
GG: Xƣơng chân mày đau, thêm Toàn trúc, Dƣơng bạch. Ị
Vùng gò má ấn vào thấy đau thêm Quyền liêu.
Đau đầu, hoa mắt, miệng đắng, họng khô, thêm Bá hội, Thái xung.
Ôn bệnh biểu nhiệt phương

PH: Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc, Thiếu thƣơng, Ngƣ tế, Nội đình.
CC: Châm tả, kích thích mạnh, sau khi đắc khí thì vê kim 3 - 5 phút rồi rút
kim.
Huyệt Đại chùy có thể dùng thủ pháp Thấu thiên lƣơng.
Khúc trì, Thiếu thƣơng có thể dùng kim tam lăng châm cho ra máu.
TD: Sơ phong thấu biểu, thanh nhiệt giải độc. Trị mới bị ôn bệnh, tà xâm nhập
vào phần biểu, vệ khí không chống đƣợc tà, Phế khí mất chức năng tuyên giáng.
Triệu chứng: sốt không mồ hôi, hơi sợ gió sợ lạnh, đau đầu, khát, ho, đau họng,
chót lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi hơi vàng, mạch phù sác.
Thƣờng gặp trong viêm amidan cấp, viêm họng, phong chẩn, ban sởi giai
đoạn đầu, viêm não B, quai bị, mụn nhọt.
GT: Phong nhiệt thƣờng xâm nhập vào phần trên của cơ thể, trƣớc hết là xâm
nhập Phế, Phế bị nhiệt thiêu đốt, mất chức năng đƣa khí lên và giáng khí xuống, vì
thế chọn huyệt Ngƣ tế và Thiếu thƣơng là vinh và tỉnh huyệt của kinh Phế, phối
53
hợp với Hợp cốc để thanh tiết Phế nhiệt, hóa đờm chỉ khái, làm thông vùng họng.
Khúc trì (thủ Dƣơng minh) hợp với Nội đình (túc Dƣơng minh) để thanh nhiệt,
bảo vệ cho tân dịch, trị miệng khát, mũi khô. Đốc mạch là biển của các kinh
dƣơng, Đại chùy là yếu huyệt của mạch Đốc, có khả năng thoái nhiệt khứ tà.
GG: Sợ lạnh, không mồ hôi, đau đầu, thêm Phong trì, Thái dƣơng.
Nóng, sốt cao, thêm Thập nhị tỉnh huyệt, chích ra máu.
Khát, họng khô đau, thêm Chiếu hải.
GG: Mụn nhọt mới mọc, có thể dùng phƣơng huyệt này để chữa. Châm huyệt
Linh đạo phía bên bệnh, sâu 0,2 thốn, hƣớng mũi kim về phía trong khoảng 0,3
thốn. Dùng mồi ngải cứu 50 mồi (không để lại sẹo) sẽ làm hết sƣng, hết đau. Có
thể cứu 2-3 lần trong ngày.
Quai bị, có thể dùng phƣơng huyệt này để trị. Dùng tâm bấc cứu huyệt Giác
tôn, Khúc mấn, Ế phong.
Thanh nhiệt tán phong thông tuyên thượng tiêu phương
XX: Phối huyệt khái luận giảng nghĩa.

PH: Hợp cốc, Khúc trì, Ngoại quan.
CC: Hợp cốc, Khúc trì sâu 0,5 thốn, Ngoại quan sâu 0,3 thốn đều châm tả, lƣu
kim 5 phút, không cứu.
TD: Thanh nhiệt tán phong, tuyên thông thƣợng tiêu. Trị đau đầu, hàm má bị
sƣng đau, ù tai, điếc, thổ huyết, chảy máu cam không ngừng, cánh tay và các ngón
tay bị nhức, đau ngực.
GT: Huyệt Khúc trì chỉ có đi mà không giữ lại, Hơp cốc có thể thăng và có thể
tán, huyệt Ngoại quan là huyệt lạc của kinh thủ Thiếu dƣơng, là một trong bát
mạch giao hội, nó lại thông với Dƣơng duy mạch, cùng làm biểu lý, có thể làm
thanh nhiệt, tán tà. Phối cả ba huyệt này có thể làm thanh thƣợng tiêu, khai khiếu,
khi bẩm thụ đƣợc khí thanh dƣơng, nó đều đi lên đến các khiếu trên đầu và mặt.
Khi bị cảm bởi tà khí của phong hàn thử thấp, khiếu bị uất trệ, bế tắc, kinh khí bị
trở ngại thì các chứng bệnh sẽ xảy ra. Vì thế khi châm huyệt Khúc trì, Hợp cốc thì
khí sẽ lên trên, châm Ngoại quan thì thông kinh lạc, đạt biểu lý, khí sẽ thông lên
đến thƣợng tiểu và các không khiếu trên đầu và mặt, nó sẽ làm thanh phong, tán
nhiệt, quét sạch mọi tà khí. Thêm huyệt Bá hội, Phong phủ, Đầu duy để làm cho
thanh tỉnh thần khí, tiết tả hỏa khí, đuổi phong khí, dứt đau nhức. Châm thêm
huyệt Tình minh, Toàn trúc, Ty trúc không có thể đuổi phong, tiết tả hỏa khí, làm
54
cho mắt đƣợc sáng. Châm huyệt Thái dƣơng xuất huyết sẽ làm tăng thêm việc
thanh nhiệt, sáng mắt. Châm thêm huyệt Thƣợng tinh, Nghinh hƣơng, Hòa liêu sẽ
làm thanh nhiệt, khai khiếu, thông mũi, làm ngƣng chảy nƣớc mũi. Châm thêm
huyệt Ế phong, Thính hội, Nhĩ môn, Thính cung, có thể làm sơ thông đƣợc khí,
đuổi phong hỏa, thƣợng khiếu đƣợc khai, tai đƣợc thông. Châm thêm huyệt Lao
cung, Thủy câu là làm thanh đƣợc Tâm hỏa, tiêu đƣợc nội nhiệt, an đƣợc thần khí,
hòa đƣợc Vị khí. Châm thêm huyệt Ngƣ tế, Giáp xa, Xích trạch sẽ làm tiết tà, Phế
khí giáng đƣợc nghịch khí, thông yết hầu. Châm thêm huyệt Thiếu thƣơng sẽ làm
sơ tả đƣợc khí xung nghịch hỏa độc của 12 kinh, thanh Phế, thông cổ họng. Châm
thêm huyệt Hạ quan, Thừa tƣơng là tả đƣợc hỏa khí của Đởm và Vị, làm sơ thông
phong tà và tiêu đƣợc sƣng thũng. Châm thêm huyệt Địa thƣơng, Giáp xa, Quyền
liêu sẽ đuổi phong, lợi khí, khai đƣợc quan tiết, thông đƣợc lạc mạch, làm cho
miệng và mắt đƣợc ngay trở lại.
GG: Nhóm huyệt này đi lên trên, ra biểu vào lý, nghĩa là đi khắp nơi không có
nơi nào cố định. Nếu muốn đạt đến nơi có bệnh chúng ta còn phải thêm một số
huyệt tƣơng ứng với kinh nào đó nhằm hƣớng dẫn, nhƣ vậy kết quả mới nhanh.
Nếu đau đầu, choáng váng, thêm bình bổ bình tả Bá hội, Phong phủ, Đầu duy,
châm cạn 0,3 thốn.
Mắt bị đỏ, có màng mây, thêm tả Tình minh, Toán trúc, Ty trúc không, tất cả
sâu 0,1 thốn, châm xuất huyết huyệt Thái dƣơng.
Viêm xoang, viêm mũi dị ứng, thêm Thƣợng tinh, Nghinh hƣơng, Hoà liêu,
đều sâu 0,3 thốn, trƣớc bổ sau tả.
Tai ù, điếc, thêm Ế phong, Nhĩ môn, Thính cung, đều sâu từ 0,3 - 0,5 thốn,
trƣớc bổ sau tả, lƣu kim 10 phút.
Miệng hôi, nứt lƣỡi, thêm Nhân trung, Lao cung, đều sâu 0,3 thốn, đắc khí thì
rút kim, bình bổ bình tả.
Họng sƣng đau, thêm Ngƣ tế, Giáp xa, Xích trạch, đều sâu 0,3 thốn, dùng
phép tả, châm thêm Thiếu thƣơng xuất huyết, châm tả Lao cung, sâu 0,2 thốn.
Răng sƣng đau, thêm tả Hạ quan, Thửa tƣơng, sâu 0,3 thốn.
Mắt và miệng bị méo, thêm Địa thƣơng, Giáp xa, Quyền liêu, méo về phải
châm trái, méo về trái châm phải, sâu 0,5 thốn, cứu 3 mồi.
GT: Nhóm huyệt này trị bệnh vùng đầu, mặt, những chứng thực thuộc ngũ
quan rất hay.
55
Thanh phế bình suyễn phương

PH: Đại chùy, Hợp cốc, Ngƣ tế, Khổng tối, Đản trung, Phong long.
CC: Châm tả, kích thích mạnh. Lƣu kim 1 0 - 2 0 phút, thỉnh thoảng vê kim.
Huyệt Đại chùy có thể dùng cách châm Thấu thiên lƣơng.
TD: Tuyên Phế tán nhiệt, thanh Phế bình suyễn. Trị cảm phong nhiệt, nhiệt
uẩn lại ở Phế, đờm nhiệt uất trở làm cho Phế khí không thông. Triệu chứng: sốt,
không mồ hôi hoặc có mồ hôi, ho, khí nghịch lên, hai cánh mũi phập phồng,
miệng khát, rêu lƣỡi trắng mỏng hoặc vàng, mạch phù hoạt mà sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm khí quản cấp, hen phế quản, viêm phổi, ban
sởi.
GT: Đại chùy phối với Hợp cốc để sơ biểu tán nhiệt. Huyệt Vinh chủ trị thân
nhiệt, vì vậy, dùng huyệt Ngƣ tế phối hợp với huyệt Khích là Khổng tối để thanh
tả Phế nhiệt, chỉ khái bình suyễn. Phong long để hóa đờm, Đản trung để giáng khí.
Các huyệt phối hợp làm cho biểu tà đƣợc giải, Phế khí đƣợc thông, lý nhiệt đƣợc
thanh, vì vậy thân nhiệt, ho suyễn sẽ tự khỏi.
GG: Đờm nhiều, thở khó, thêm Thiên đột, Kinh cừ.
Suyễn, sốt cao, thêm Chi câu, Nội đình.
5. GIẢI KÍNH
Hạng cường phương
XX: Y học cương mục.

PH: Thừa tƣơng, Phong phủ, Hậu khê.
CC: Trƣớc hết châm huyệt Thừa tƣơng, chỉ vê kim, dùng thủ pháp bình bổ
bình tả. Sau đó châm tả huyệt Phong phủ rồi châm tả Hậu khê. Tất cả đều vê trong
1 - 2 phút, lƣu kim 20 phút. Trƣớc khi châm kim có thể dùng xoa bóp để tăng thêm
hiệu quả.
TD: Sơ phong tán hàn, thông kinh giải thống. Trị vùng cổ gáy cảm phải phong
hàn làm cho cổ gáy cứng đau, không quay qua lại đƣợc hoặc các loại nguyên nhân
gây ra cửng cổ.
56
GT: Phong phủ là huyệt thuộc Đốc mạch, tả huyệt này có thể khu phong tán
hàn, thông điều kinh khí để giảm đau vùng cổ gáy, Phong phủ là huyệt chủ yếu
của phƣơng này. Hậu khê, là huyệt giao hội của bát mạch, thuộc kinh thủ Thái
dƣơng thông với Đốc mạch, có thể thông điều kinh khí ở Đốc mạch, làm giảm đau
và giải co cửng ở gáy, là phối huyệt chủ yếu trong phƣơng này. Thừa tƣơng là
huyệt thuộc Nhâm mạch cũng thông với Đốc mạch, cho nên châm Thừa tƣơng có
thể sơ đạo đƣợc kinh khí mạch Nhâm Đốc, có tác dụng thông kinh giảm đau,
huyệt này làm tá sứ trong phƣơng này. Hạng cƣờng hay Lạc chẩm là tên gọi chứng
cứng gáy hay đau vai gáy, nguyên do phần lớn vì vùng gáy cảm phải phong hàn
hoặc khi ngủ vùng gáy không thích hợp làm cho kinh khí không thông lợi, gân
mạch, cơ nhục không đƣợc vinh huyết nhu dƣỡng dẫn đến đau, cứng gáy.
Phƣơng pháp trị cần trừ phong hàn tại chỗ để điều hòa kinh khí cục bộ làm
cho vinh vệ vận hành đƣợc bình thƣờng thì đau cứng gáy sẽ đƣợc giải trừ.
GG: Cổ gáy đau quá có thể thêm tả Thiên trụ, Phong trì để tăng tác dụng
thông kinh giảm đau. Sau khi châm, kết hợp thêm bầu giác, xoa, bóp, áp nóng, có
hiệu quả nhanh chóng hơn.
Thương hàn phát kính phương
XX: Châm cứu đại thành.

PH: Nhân trung, Khúc trì, Hợp cốc, Phục lƣu.
CC: Trƣớc tiên châm tả Nhân trung, sau đó châm tả Khúc trì, Hợp cốc, châm
bình bổ bình tả huyệt Phục lƣu. Lƣu kim 20 phút hoặc lƣu kim cho tới khi hết co
giật là thôi.
TD: Thanh nhiệt khai khiếu, tức phong giải kính. Sốt cao, mặt đỏ gây ra bởi
thƣơng hàn hoặc ôn bệnh, bứt rứt không yên, hai hàm răng nghiến nhau, lúc ngủ
hồi hộp, tay chân sờ soạng, nặng thì hôn mê, hai mắt trợn ngƣợc, cấm khẩu, uốn
ngƣợc toàn thân, co rút, khó thở, mạch huyền sác.
GT: Khúc trì là hợp huyệt thuộc thủ Dƣơng minh Đại trƣờng. Hợp cốc là
nguyên huyệt của Đại trƣờng kinh. Tả hai huyệt này làm cho nhiệt tà đạt ra ngoài,
có tác dụng giảm nhiệt, khi giảm đƣợc nhiệt thì giảm co cứng, cho nên hai huyệt
này là huyệt chính của phƣơng trên. Tả Nhân trung, thuộc Đốc mạch, có thể khai
khiếu, tỉnh thần, là huyệt chính trong lúc phối hợp.
Phục lƣu là huyệt của Thận kinh, dùng phép bình bố bình tả để tƣ thủy hàm
mộc (bổ thủy để nuôi dƣỡng mộc), tức phong để giải co cứng và khu tà giảm nhiệt.
57
"Ngọc long ca" ghi: "Thƣơng hàn không có mồ hôi, tả Phục lƣu, mồ hôi nhiều nên
dùng Hợp cốc". Thƣơng hàn hoặc ôn bệnh, nếu bệnh tà chƣa giải đƣợc có thể
chuyển từ biểu vào lý, khi nhiệt thịnh thì quấy rối thần minh xuất hiện hôn mê.
Nhiệt cực sinh phong nên thấy tay chân sờ soạng, co giật, hai mắt trợn ngƣợc, cắn
chặt răng, thân mình uốn ngƣợc, toàn thân co rút, mạch huyền. Điểm chính khi
điều trị là phải thanh nhiệt khai khiếu, tức phong, giải co giật. Phƣơng huyệt này là
phƣơng căn bản, trên lâm sàng nên kết hợp với bệnh tình để gia giảm mới có hiệu
quả tốt hơn.
GG: Sốt cao, hôn mê, thêm tả Đại chùy, Dũng tuyền, Thập tuyên (châm nặn ra
máu) để tăng hiệu quả thanh nhiệt khai khiếu.
Co giật, thân mình uốn ngƣợc, thêm châm tả Thái xung, Cân súc, Dƣơng lăng
tuyền, để bình Can tức phong, giảm co giật.
6. PHÙ CHÍNH GIẢI BIỂU

Phƣơng huyệt loại này có tác dụng phù trợ chính khí, giải biểu, trừ tà khí gây
bệnh.
Thƣờng dùng trong trƣờng hợp cơ thể vốn hƣ yếu, cảm phải ngoại tà gây ra
bệnh. Vì chính khí của ngƣời bệnh bất túc, vì vậy phải giúp trục xuất tà khí ra
ngoài, do đó, vừa phù chính vừa giải biểu cùng lúc, nếu không thì tà khí sẽ làm tổn
thƣơng chính khí.
Các huyệt thƣờng dùng là Đại chùy, Phong trì, Phong môn, Phế du, Thân trụ,
Cao hoang, Bá lao, Tỳ du, Liệt khuyết, Thái uyên, Hợp cốc, Túc tam lý, Tuyệt cốt,
Chiếu hải, Phục lƣu.
Dự phòng cảm mạo phương

PH: Nghinh hƣơng, Hợp cốc, Túc tam lý.
CC: Nghinh hƣơng, Hợp cốc, châm tả. Túc tam lý châm bố. Khi đắc khí, vê
kim 1 phút rồi rút kim. Có thể ấn thêm huyệt Nghinh hƣơng và Hợp cốc 2-3 phút,
ôn cứu điếu ngải Túc tam lý 10-20 phút.
TD: Dùng để dự phòng cảm do thay đổi thời tiết bốn mùa.
Nếu mới cảm, có hắt hơi nhảy mũi, khan tiếng, họng khô đau có thể dùng
58
phƣơng huyệt này.

GT: Châm cứu không chỉ trị bệnh, nguyên nhân gây bệnh mà còn có tác dụng
điều hòa âm dƣơng, sơ thông kinh khí và phù chính bảo kiện (làm cho cơ thể mạnh
khỏe). Chính khí mạnh thì tà khí không thể gây ra bệnh. Vì vậy, thông qua phƣơng
pháp châm cứu, có thể huy động sức đề kháng của cơ thể để ngăn ngừa, đề phòng
bệnh.
Hòa doanh vệ ôn dương cố biểu

PH: Hợp cốc, Phục lƣu.
CC: Châm Hợp cốc làm ngƣng mồ hôi, sâu 0,8 thốn, châm tả, hoặc làm ra mồ
hôi, sâu 0,5 thốn, châm bổ, cứu 3 tráng. Châm Phục lƣu làm ngƣng mồ hôi sâu 0,3
thốn, châm bổ, hoặc làm ra mồ hôi sâu 0,5 thốn, châm tả.
TD: Điều hòa doanh vệ, ôn dƣơng cố biểu. Trị tự ra mồ hôi, mồ hôi trộm, ra
nhiều mồ hôi, bị vong dƣơng. Bụng bị trƣớng, thủy thũng, ruột sôi, thân thế nhiệt
mà không mồ hôi, 6 mạch đều vi tế hoặc mạch phục khó ứng tới đầu ngón tay.
GT: Hợp cốc là huyệt nguyên của kinh thủ Dƣơng minh, có thể thăng, có thể
giáng, làm điều hòa âm dƣơng. Phục lƣu là huyệt kinh của kinh túc Thiếu âm, có
thể làm sơ thông và điều hòa huyền phủ (lỗ mồ hôi), tƣ âm cho Thận và đuổi đƣợc
thấp tà. Hai huyệt này phối nhau sẽ làm cho doanh vệ đƣợc hòa làm dứt đƣợc ra
mồ hôi, làm cho âm dƣơng điều hòa và dửt đƣợc mồ hôi trộm. Nếu tà khí xâm
nhập vào khí doanh vệ, đến nỗi làm cho khí doanh vệ bị thực, tấu lý không khai để
rồi uất bế phát nhiệt làm cho không ra đƣợc mồ hôi và đuổi đƣợc tà. Nói tóm lại,
hai huyệt này có khả năng làm sơ thông lại có thể làm dừng lại đối với mồ hôi ta
gọi đây là phép "dị bệnh đồng trị".
Ích khí phù chính giải biểu phương

PH: Đại chùy, Hợp cốc, Thái uyên, Túc tam lý, Trung quản.
CC: Thái uyên, Túc tam lý, châm bổ. Các huyệt khác châm tả. Lƣu kim 20
phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Ích khí giải biểu. Trị chính khí bất túc, cảm phải phong hàn, thấp. Biểu
hiện: Ớn lạnh, sốt, không mồ hôi, đầu đau, gáy cứng, cơ thể đau, bửt rứt, ngực
59
bụng đầy tức, mũi nghẹt, tiếng nói nặng, ho đờm, rêu lƣỡi trắng nhầy, mạch phù.
Thƣờng gặp nơi trẻ nhỏ dễ bị cảm, viêm khí quản, ho nhiều đờm. Mùa hè ăn
nhiều thức ăn lạnh gây ra bệnh, viêm ruột mạn tính kèm chứng trạng biểu hƣ.
GT: Phần khí của cơ thể vốn bị hƣ yếu, vệ khí bên ngoài không chắc chắn, dễ
bị ngoại tà xâm nhập, phong, hàn, thấp ở phần biểu, dƣơng khí ở phần biểu suy
yếu, tà khí không tiết ra ngoài đƣợc. Vì vậy dùng Đại chùy phối hợp với Hợp cốc
để sơ phong, giải biểu, khứ hàn. Thái uyên, Túc tam lý để ích khí kiện Tỳ, phù trợ
chính khí. Trung quản phối hợp với Nội quan để lý khí khoan hung, lợi thấp trừ
phiền, phù chính khu tà.
GG: Ho nhiều đờm, khí suyễn, thêm Phế du, Liệt khuyết.
Vai gáy cửng đau, sau khi châm, có thể dùng giác hơi.
Ngực bụng đầy tức, buồn nôn, thêm Nội quan, Công tôn.
Kèm phúc tả, đại tiện lỏng, thêm Thiên xu, Thƣợng cự hƣ.
Tráng dương giải biểu phương

PH: Đại chùy, Thân trụ, Phong trì, Phế du, Liệt khuyết, Cao hoang.
CC: Đại chùy, Thân trụ, Phế du, châm bổ, các huyệt khác châm tả. Sau khi
đắc khí, thêm ôn cứu. Hoặc sau khi châm, dùng điếu ngải cứu 20 phút.
Huyệt Cao hoang không châm, dùng mồi ngải cứu cách gừng 5-7 phút.
TD: Trợ dƣơng giải biểu. Trị cơ thể vốn bị hƣ yếu lại bị cảm phong hàn. Biểu
hiện: Không mồ hôi, sợ lạnh, sốt hoặc hơi sốt, mạch không phù mà trầm.
GT: Đại chùy, Thân trụ đều thuộc mạch Đốc, chủ phần dƣơng của cơ thể.
Châm có tác dụng trợ dƣơng giải biểu, tán hàn. Phong trì hỗ trợ Đại chùy, Thân trụ
có tác dụng khƣ phong giải biểu. Phong hàn phạm vào biểu, Phế vệ không thông,
vì vậy dùng Phế du phối hợp với Liệt khuyết có tác dụng tuyên Phế giải biểu. Cứu
Cao hoang để ôn kinh, trợ dƣơng, phù chính khu tà, trục tà xuất ra ngoài. Giải biểu
khứ tà và ôn kinh trợ dƣơng khiến cho tà bị xuất ra ngoài. Giải biểu khứ tà và ôn
kinh trợ dƣơng có thể trị đƣợc dƣơng hƣ ngoại hàn.
GG: Sợ lạnh nhiều, thêm Đại chùy, dùng thủ pháp Thiêu sơn hỏa.
Ho, khí suyễn, thêm Đản trung, Định suyễn.
60
Tuyên phế khí thanh nhiệt tư âm giáng hỏa phương

PH: Ngƣ tế, Thái khê.
CC: Thái khê châm bổ, sâu 0,3 thốn. Ngƣ tế, châm tả, sâu 0,2 thốn, không
cứu, lƣu kim 10 phút.
TD: Tuyên Phế khí, thanh nhiệt khí, tƣ âm, giáng hỏa. Trị hƣ lao, cốt chƣng,
phát nhiệt, ho, khạc ra máu.
GT: Ngƣ tế là huyệt huỳnh thuộc Hỏa của kinh thủ Thái âm Phế, châm tả để
thanh Phế hỏa. Thái khê là du huyệt, nguyên huyệt của kinh túc Thiếu âm Thận,
châm bổ để tƣ Thận âm, thoái hƣ nhiệt, thƣợng thì thanh, hạ thì tƣ, làm cho âm
dƣơng giao nhau theo que Thái. Nó có giá trị nhƣ bài Thanh táo cứu Phế thang.
Châm Ngƣ tế để thanh Phế, nhuận Phế. Châm Thái khê là bổ Thận âm nhằm chế
Tâm hỏa. Khi hỏa không còn bốc lên thì kim sẽ không bị khắc, các chứng hƣ lao
sẽ đƣợc bình...
GG: Phƣơng huyệt này còn trị đƣợc tổn thƣơng do tửu sắc gây ra, điều lý
đƣợc ý niệm dục tính. Các chứng bệnh thuộc hƣ lao nhƣ thân thể gày yếu, ngũ tâm
phiền nhiệt, ho khan, khạc ra máu, tim hồi hộp, khí thở ngắn, cốt chƣng, lao nhiệt,
về nguyên nhân gây bệnh, do ham muốn sắc tửu, tƣ lự quá độ, nguyên nhân này đã
chiếm đến 8 hoặc 9 phần 10. Sự ham muốn trên làm thƣơng cả Tỳ lẫn Thận, âm
tinh hao tổn, Vị không còn thọ nạp, cơ nhục bị khô cằn. Thận hƣ tinh tổn, thủy
không còn nuôi dƣỡng mộc, mộc lại sinh hỏa, nhƣ vậy là mộc hỏa khắc kim, bốc
lên đến Phế. Phế là một tạng mềm, non, khi nó bị hỏa khắc sẽ mất đi khả năng
tuyên giáng gây nên bệnh. Do đó, châm Thát, khê làm quân để tƣ bổ Thận âm,
châm huyệt Ngƣ tế làm thần để tả kim hỏa. Thần phụ cho quân, quân trợ cho thần,
quân và thần hợp lực, đó là phép trị.
Tư âm thanh nhiệt giải biểu phương

PH: Hợp cốc, Phục lƣu, Bá lao, Liệt khuyết, Chiếu hải, Khúc trì.
CC: Hợp cốc, Khúc trì châm tả, Phục lƣu châm bổ, các huyệt khác châm bình
bổ bình tả, lƣu kim 10 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tƣ âm thanh nhiệt, sơ phong giải biểu. Trị cơ thể vốn bị âm hƣ, bị cảm
bên ngoài, hóa thành nhiệt xâm nhập vào bên trong. Biểu hiện: Đau đầu, toàn thân
61
sốt, hơi ớn lạnh, sợ gió, không mồ hôi hoặc có mồ hôi nhƣng không nhiều, ho
khan, tâm phiền, miệng khát họng khô, lƣỡi đỏ, mạch sác.
GT: Phần âm của cơ thể vốn bị hƣ yếu, bị ngoại cảm, biến thành nhiệt xâm
nhập vào phần lý, vì vậy dùng Hợp cốc, Khúc trì để giải biểu, thanh nhiệt, khử tà,
để phòng ngoại tà hóa nhiệt xâm nhập vào phần lý. Âm hƣ, âm dịch không đủ sức
để khứ tà, vì vậy dùng Phục lƣu, Chiếu hải để tƣ âm, tăng dịch, thanh nhiệt. Bá lao
phối Liệt khuyết để tuyên Phế thanh nhiệt để trị ho. Các huyệt phối hợp, có tác
dụng giải biểu mà không làm tổn thƣơng âm, tƣ âm mà không làm cho tà lƣu lại.
GG: Chứng trạng ở phần biểu thấy rõ, thêm Đại chùy, Phong trì.
Ho, họng khô, khó khạc đờm, thêm Ngƣ tế, Xích trạch.
Tâm phiền, miệng khát, thêm Thiếu phủ, Âm cốc.
Kết luận
Các phƣơng huyệt thuộc loại giải biểu chủ yếu là để trị các chứng bệnh gây ra
do ngoại tà xâm phạm vào biểu. Căn cứ vào đặc điểm lúc lập phƣơng mà chia ra
các loại: Giải biểu thực, Giải biểu hƣ, Giải kính.
Phƣơng huyệt về loại giải biểu thực, trong lúc lập phƣơng thông thƣờng giải
biểu sức tƣơng đối mạnh hơn. Ngoài việc chọn dùng huyệt tƣơng đối mạnh để trừ
phong hàn ra, dùng thêm các huyệt có sức khai thông tƣơng đối mạnh. Trong đó
phƣơng huyệt Sơ phong giải biểu phƣơng có tác dụng sơ phong giải biểu và điều
hòa vinh vệ. Dùng các huyệt Bá hội, Đại chùy, Phong trì, Khúc trì, Hợp cốc để trị
rất hay.
Thương hàn vô hãn phương để sơ thông khí cơ của kinh Thái, Thiếu là chủ
yếu, đồng thời kết hợp với Tỉnh huyệt nhằm khai kinh khí, vì thế ngoài việc đuổi
tà ra ngoài tƣơng đối mạnh lại còn có tác dụng trong giải biểu và phát hãn để trị
chứng biểu thực (sợ lạnh, sốt, đau đầu, toàn thân đau nhửc, không ra mồ hôi).
Ngư tế thông hãn phương, Giải biểu thanh nhiệt phương lấy việc tuyên tán
Phế khí làm chủ yếu cho nên trƣớc tiên dùng kinh huyệt ở thủ Thái âm để hành khí
tuyên Phế nhằm đạt đƣợc mục đích đuổi tà khí ra ngoài và bên trong thì lại thanh
Phế nhiệt, để trị những chứng ngoại cảm nặng thuộc Phế.
Giải biểu thanh nhiệt phương thông đạt đƣợc dƣơng khí ở Đốc mạch mà
mạnh ở phần biểu dƣơng, kết hợp với các huyệt khai tiết nhằm thanh Phế nhiệt, trị
bệnh thuộc biểu thực lý nhiệt.
Cứu hàn nhiệt phương sức thông Đốc mạch tƣơng đối mạnh, nhờ phối hợp
62
kinh của tam dƣơng, vì thế có tác dụng giải biểu tƣơng đối mạnh, đồng thời kết
hợp thêm Đại lăng, Quan nguyên để mạnh việc lý khí kèm thanh đƣợc nhiệt, dùng
huyệt Bá hội để thăng đề mà đuổi phong, cho nên phƣơng này có thể trị các loại
ngoại cảm thuộc biểu chứng, trên lâm sàng có thể căn cử vào bệnh tình mà gia
giảm cho thích hợp.
Phƣơng huyệt về loại giải biểu hƣ nhằm điều lý biểu khí làm chủ, thông qua
việc thông đạt để điều hòa biểu khí nhằm giải trừ biểu tà.
Nhị phong phương khu phong tà là chính, trên lâm sàng có thể thấy rằng ý lập
phƣơng huyệt này dựa trên cơ sở giải cơ để đuổi tà, vì vậy nên trị đƣợc chứng biểu
khí tƣơng đối hƣ hoặc biểu tà không nhiều lắm.
Phong thủy phương lấy việc sơ thông kinh khí ở Thiếu dƣơng làm chủ nhằm
khu phong tán thủy, cho nên trị các biểu chứng nhƣ phong thấp xâm nhập vào
phần biểu, mặt, đầu sƣng phù làm chủ. Phƣơng huyệt về loại giải co cứng nhằm
giải trừ đau cứng vai gáy là chính.
Trong đó Hạng cường phương chủ yếu trị về hàn trệ ở đầu cổ rồi gây ra các
loại bệnh chứng hoạt động khó khăn ở cổ gáy.
Thương hàn phát kính phương trị về biểu tà nhập lý hoặc nhiệt cực sinh phong
rồi gây ra đầu cổ cứng đơ, cho nên phƣơng huyệt này trừ đƣợc tà ở bên ngoài,
dùng nhiều huyệt khai khiếu thông quan khớp.
Trong những phƣơng huyệt bổ sung, Thương hàn dư nhiệt bất thối phương có
tác dụng phù chính khí để đuổi tà khí nhằm thanh trừ đƣợc dƣ nhiệt chƣa lui hết và
các loại nguyên nhân gây ra thấp nhiệt.
Đại chùy tiệt ngược phương chủ trị về sốt rét, có tác dụng thông dƣơng hóa
đờm thấp.
Biểu chứng phát bệnh tƣơng đối nhanh, thay đổi tƣơng đối mau, cho nên
châm hoặc cứu phần lớn dùng phép tả là chủ yếu, nếu biến chứng xấu tình thế
nguy ngập nên kết hợp dùng nhiều phƣơng pháp, triển khai trị liệu tổng hợp.
63
PHƢƠNG HUYỆT THANH NHIỆT TẢ HỎA

Phƣơng huyệt thanh nhiệt tả hỏa, có tác dụng thanh nhiệt tƣ âm, tả hỏa, giải
độc, nói chung là loại thanh nhiệt tả hỏa.
Nhiệt với hỏa, nói chung có biểu hiện nhiệt quá giống nhƣ hỏa, nhiệt nhiều du
tán (lan ra), tính của hỏa hay bốc lên (thƣợng viêm). Trên thực tế chỉ khác nhau về
mức độ nhƣng tính chất của nó là một, đều là dƣơng tà. Hỏa và nhiệt nói ở đây đa
số thuộc lý nhiệt chứng, còn về biểu nhiệt chứng do cảm phong nhiệt gây ra đã có
nói về trong loại phƣơng giải biểu, sẽ không nói lại trong chƣơng này. Nếu ngoại
cảm các loại phong, hàn, thấp, nhiệt, mà nhập lý rồi hóa nhiệt thì sẽ đƣợc thảo
luận trong chƣơng này.
Dựa vào thiên Chí chân yếu đại luận (Tố vấn 74) nói về nguyên tắc điều trị là
"Nhiệt giả hàn chi" (trƣờng hợp bệnh nhiệt thì phải dùng phép hàn).
Phƣơng huyệt loại này đối với chứng lý nhiệt và chứng biểu lý đều nhiệt do
nhiệt và hỏa gây ra, tất cả đều thích hợp để dùng. Vì chứng lý nhiệt có khác nhau
ở kinh lạc, ở tạng phủ, do đó phƣơng huyệt điều trị lý nhiệt chứng lại chia ra nhƣ
thanh nhiệt tạng phủ, thanh nhiệt tứ chi, thanh nhiệt kinh lạc, thanh nhiệt toàn
thân, thanh hƣ nhiệt và thanh nhiệt lƣơng huyết giải độc.
Nguyên tắc ứng dụng phƣơng huyệt loại thanh nhiệt tả hỏa: Nói chung là ứng
dụng trong tình trạng biểu chứng đã giải, lý nhiệt thịnh, hoặc biến chứng chƣa giải
hết, lý nhiệt thịnh. Biểu chứng đã giải, lý nhiệt thịnh, chỉ nên thanh nhiệt, nếu biểu
tà chƣa giải lý nhiệt thịnh thì nên biểu lý song giải. Nhiệt ở tạng phủ nên thanh tả
nhiệt tạng; phục nhiệt ở kinh lạc, nên thông kinh tả nhiệt. Tóm lại, nên tùy theo vị
trí của bệnh và mửc nặng nhẹ của bệnh tà, chọn dùng Du huyệt khác nhau, áp
dụng thủ pháp kích thích khác nhau.
Cần chú ý khi ứng dụng phƣơng huyệt loại thanh nhiệt tả hỏa: Một là biện biệt
hƣ thực của nhiệt chứng; Hai là chú ý nhiệt tà thực tế tập trung ở vị trí nào trong cơ
thể bệnh nhân; Ba là chú ý nắm vững các phƣơng pháp châm cứu khác nhau.
Đó là theo hƣ thực của bệnh chứng và vị trí bệnh mà chọn dùng.
64
1. THANH NHIỆT TẠNG PHỦ

Nhiệt tà thiên thịnh ở một tạng phủ nào, có thể thấy nhiệt ở tạng phủ, chọn
dùng huyệt liên quan đến đƣờng kinh tƣơng ứng để châm cho phù hợp.
Ngũ tỉnh tả nhiệt phương
XX: Trọng lâu ngọc thược.

PH: Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Trung xung, Quan xung, Thiếu trạch.
CC: Châm tả Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Trung xung, Quan xung, Thiếu
trạch, lƣu kim 15 phút.
Sốt nhiều thì dùng kim tam lăng châm ra máu.
TD: Thanh nhiệt hóa đờm, tỉnh não khai khiếu. Trị sốt cao không mồ hôi, da,
cơ bắp nóng rát, mặt đỏ, mắt đỏ, miệng khô, môi ráo, phiền khát, mê man, hoặc
trúng phong bế chứng, đờiĩi nhiều, trong họng khò khè đờm, lƣỡi đỏ, ít tân dịch,
rêu vàng, mạch hồng sác hoặc huyền sác.
GT: Do Can Thận âm hƣ hoặc đờm nhiệt uất kết dẫn đến trong cơ thể dƣơng
nhiệt thịnh bùng lên, có các chứng sốt cao không mồ hôi, mê man, phiền khát,
trong họng sôi đờm.
Trong phƣơng chọn Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Trung xung, Quan xung,
Thiếu trạch, phân biệt là tỉnh huyệt của thủ Thái âm, thủ Dƣơng minh, thủ Quyết
âm, thủ Thiếu dƣơng và thủ Thái dƣơng. Tỉnh huyệt của tay là du huyệt của kinh
khí thủ tam âm, tam dƣơng bắt đầu đi ra ở đầu ngón tay. Tỉnh huyệt kinh dƣơng
trong ngũ hành thuộc kim, là huyệt kết thúc của thủ tam âm kinh. Tỉnh huyệt là
nơi mạch khí giao thông của kinh âm dƣơng, là tổng hợp mạch khí của các kinh
tay, chủ trị bệnh thần chí, các chứng bệnh do nhiệt tà uất tích dẫn đến sốt cao, là
huyệt cấp cứu tỉnh thần của các chứng thần chí khác thƣờng, dƣơng nhiệt uất bế.
Năm huyệt chọn dùng trong phƣơng này có tác dụng thanh nhiệt tả hỏa, tỉnh não,
khai khiếu, khai bế, hóa đờm tiêu ủng, có thể giúp cho âm dƣơng điều hòa, làm
cho quân bình...
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì, Nhiên cốc, Thái khê để tƣ âm thanh
nhiệt.
Đòm thịnh, thêm Trung quản, Phong long, để kiện Tỷ hóa đòm.
Hàm răng cắn chặt, thêm Giáp xa, Hợp cốc, để thông kinh khai bế.
65
Phát nhiệt hữu hãn phương
XX: Nhiệt bệnh (Linh khu 23).

PH: Ngƣ tế, Thái uyên, Đại đô, Thái bạch.
CC: Châm tả Ngƣ tế, Thái uyên, Đại đô, Thái bạch. Sau khi đắc khí rút kim
hoặc lƣu kim 15 phút.
Ngƣời hƣ yếu dùng phép Bổ.
TD: Thông kinh tả nhiệt, cố biểu chỉ hãn. Trị sốt cao, ra mồi hôi, miệng khát,
họng khô, sƣng họng, đờm đặc, đau đầu, mắt đỏ, lƣời đỏ, rêu vàng, mạch sác.
GT: Vì Tỳ khí suy nhƣợc, cộng thêm phong nhiệt xâm phạm làm Phế mất
chức năng túc giáng, da lông sơ hở dẫn đến sốt cao, đổ mồ hôi nhiều. Trong
phƣơng có Ngƣ tế, Thái uyên đều thuộc thủ Thái âm Phế kinh. Ngƣ tế là vinh
huyệt của thủ Thái âm kinh Phế. Thái uyên là huyệt nguyên của kinh Phế, lại là
một trong bốn hội huyệt, hội của mạch, là nơi mạch khí hội tụ, mẫu (mẹ) huyệt
của Phế kinh (Thổ sinh kim). Hai huyệt hợp dùng, có thể tuyên Phế khí, thanh tả
Phế nhiệt, giảm ho trừ đờm, cố biểu chỉ hãn.
Hai huyệt Đại đô, Thái bạch đều thuộc kinh túc Thái âm Tỳ kinh. Đại đô là
vinh huyệt; Thái bạch là du huyệt, nguyên huyệt. VI Tỳ khí suy nhƣợc, Tỳ thổ
không thể sinh dƣỡng Phế kim dẫn đến vệ biểu không cố thì đổ mồ hôi. Hai huyệt
này điều lý Tỳ Vị, củng cố gốc hậu thiên, làm cho Phế khí có nguồn sinh hóa, là
phép bồi thổ sinh kim. Bốn huyệt hợp dùng, có tác dụng sơ phong thanh nhiệt, cố
biểu chỉ hãn.
GG: Sốt cao phối vói Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc để thanh nhiệt.
Đổ mồ hôi nhiều thêm Âm khích, Hợp cốc để cố biểu chỉ hăn
Ho khan thêm Phế du, Thiên đột để tuyên Phế chỉ khái.
Đau đầu thêm Phong trì, Bá hội để sơ phong thanh nhiệt, thông kinh giảm
đau.
Sơ phong thanh mục phương

PH: Toàn trúc, Tình minh, Thái dƣơng, Hợp cốc, Thái xung.
CC: Châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
Huyệt Thái dƣơng châm cho ra máu.
66
TD: Thanh nhiệt tả hỏa, tiêu thũng định thống. Trị mắt sƣng đỏ đau, sợ ánh
sáng, chảy nƣớc mắt, mắt sƣng trƣớng đau, miệng đắng, phiền nhiệt, đau đầu, rìa
chót lƣỡi đỏ, mạch huyền sác.
Trên lâm sàng thƣờng gặp viêm kết mạc cấp, viêm kết mạc theo mùa, viêm
mắt do điện quang.
GT: Trong phƣơng, huyệt Tình minh là huyệt hội của thủ, túc Thái dƣơng, túc
Dƣơng minh, mạch Dƣơng kiều, Âm kiều, có thể sơ thông kinh khí ở các kinh
giao hội. Châm tả, để tả uất nhiệt ở kinh, thƣờng dùng trị bệnh về mắt, làm thanh
nhiệt sáng mắt. Phối hợp với huyệt Toàn trúc ở ổ mắt để thanh nhiệt, minh mục.
Hợp cốc để sơ điều kinh khí ở mắt để tiết phong nhiệt. Can khai khiếu ở mắt, vì
vậy dùng huyệt Thái xung, nguyên huyệt của kinh Can để giáng Can hỏa. Lể máu
huyệt Thái dƣơng để thanh hỏa tả nhiệt, giảm đau.
GG: Đau đầu, thêm Ấn đƣờng.
Can Đởm hỏa vƣợng, thêm Hiệp khê, Dƣơng lăng tuyền.
Tả bạch phương - tả phế nhiệt phương
XX: Thần cứu kinh luân.

PH: Phế du, Bách lao, Liệt khuyết, Trung quản.
CC: Trƣớc châm tả Phế du, Bá lao, Liệt khuyết, sau khi đắc khí lƣu kim 20
phút rút kim. Châm bổ Trung quản, lƣu kim 30 phút.
TD: Thanh Phế tả nhiệt, chỉ khái, hóa đàm. Trị khạc ra máu, sốt, sốt cơn là
nặng. Nặng thì thở gấp muốn suyễn, lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế sác.
GT: Bệnh này vì vốn hƣ nhƣợc hoặc bệnh lâu ngày cộng thêm ngoại cảm
phong nhiệt tổn đến Phế âm, âm hƣ thì nhiệt thịnh làm tổn thƣơng Phế lạc, gây
nên sốt, ho, trong đờm có máu, thở gấp, thở suyễn. Trong phƣơng này Phế du là
bối du huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, có tác dụng thanh Phế nhiệt,
giải biểu tà. Bá lao là kỳ huyệt ở phía trên huyệt Đại chùy, có tác dụng thanh hƣ
nhiệt, thoái cốt chƣng, chỉ khái bình suyễn. Hai huyệt này dùng chung có thể tƣ
âm thanh nhiệt, tuyên Phế lợi khí, chỉ khái bình suyễn. Liệt khuyết là lạc huyệt của
thủ Thái âm Phế kinh, có thể tuyên thông Phế khí, giải biểu. Trung quản là du
huyệt của mạch Nhâm, mộ huyệt của Vị, một trong Bát hội huyệt, có tác dụng
kiện Tỳ, hòa Vị, chỉ khái hóa đàm. Bốn huyệt phối hợp có hiệu quả tƣ âm thanh
nhiệt, tuyên Phế lợi khí, chỉ khái hóa đàm.
GG: Sốt về chiều, nóng trong xƣơng, thêm Ngƣ tế, Thái uyên để thanh hƣ
67
nhiệt, thoái cốt chƣng.

Ho đờm nhiều, thêm Xích trạch, Thiên đột, Phong long, để chỉ khái hóa đàm.
Ho đờm có máu, thêm Khống tối, Ngƣ tế, Cách du để thanh nhiệt chỉ huyết.
Đổ mồ hôi trộm, thêm Âm khích, Phục lƣu để tƣ âm liễm hãn.
Tả hoàng phương

PH: Công tôn, Chí dƣơng, Tỳ du, Vị du.
CC: Châm bổ lần lƣợt Tỳ du, Vị du, Công tôn, Chí dƣơng, sau khi đắc khí thì
rút kim.
TD: Kiện Tỳ hóa thấp, lợi Đởm thoái hoàng. Trị toàn thân đều vàng, tiểu tiện
vàng đỏ, đau hai bên hông sƣờn, kém ăn uống, đại tiện lỏng, lƣỡi nhạt, bệu, hoặc
xanh, mạch huyền hoãn.
GT: Hoàng đản (vàng da) có chia ra âm hoàng và dƣơngịi hoàng. Dƣơng
hoàng thƣờng do tà của ngoại cảm thấp nhiệt, ẩn náu ở Can Đởm. Thấp nhiệt
chƣng uất dẫn đến công năng sơ tiết của Can Đởm bị trở trệ, Đởm trap (mật) tràn
ra ngoài mà thành bệnh. Âm hoàng thƣờng do ăn uống rƣợu chè không điều độ
hoặc tƣ lự quá độ, tổn thƣơng Tỳ Vị, mất chức năng kiện vận, thấp uất khí trệ, dẫn
đến đởm trap bài tiết không thông sƣớng, tràn ra ngoài mà thành bệnh. Phƣơng
này là phƣơng huyệt điều trị âm hoàng. Trong phƣơng Tỳ du, Vị du là bối du
huyệt của Tỳ Vị, Công tôn là lạc huyệt của kinh Tỳ, ba huyệt hợp dùng có tác
dụng điều lý khí cơ, kiện Tỳ hòa Vị, trừ thấp lợi Đởm, làm cho Tỳ Vị kiện vận,
thấp uất đƣợc giải, Đởm trắp bài tiết thông sƣớng thì hoàng đản tự khỏi. Phối
huyệt Chí dƣơng của Đốc mạch có thể sơ thông kinh khí tại chỗ để lợi Đởm. Các
huyệt dùng chung, có tác dụng kiện Tỳ lợi thấp, lợi Đởm thoái hoàng.
GG: Mệt mỏi, sợ lạnh, thêm Mệnh môn, Quan nguyên, để bổ Thận tráng
dƣơng.
Đại tiện lỏng, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du, để kiện Tỳ chỉ tả.
Tiểu tiện không thông, thêm Bàng quang du, Thủy phân, giúp khí hóa của
Bàng quang để lợi tiểu tiện.
68
Tả tâm phương
XX: Bị cấp Thiên kim yếu phương.

PH: Liệt khuyết, Khúc trì.
CC: Tả Liệt khuyết, Khúc trì. Sau khi đắc khí, lƣu kim 15 phút rồi rút kim.
Bửt rứt nóng nảy nhiều, châm Khúc trì cho ra máu.
TD: Thanh Tâm tả nhiệt. Trị sốt, bứt rứt, trong ngực phiền muộn, môi miệng
khô, toát mồ hôi nhƣ hạt châu, lƣỡi hồng, mạch tế sác.
GT: Bệnh này là do phong nhiệt tà xâm phạm cơ thể, tổn thƣơng đến hai kinh
Tâm Phế. Kinh khí bị trở ngại gây ra sốt, tâm phiền, môi miệng khô héo, có các
chứng nhiệt, vì vậy chọn Liệt khuyết huyệt của kinh Phế để sơ phong thanh nhiệt,
tuyên sựớng khí cơ. Khúc trì là Hợp huyệt của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng.
Thiên Tà khí tạng phủ bệnh hình (Linh khu 4) hƣớng dẫn: "Hợp huyệt chữa
bệnh ở phủ". Thiên Tứ thời khí (Linh khu 19) ghi: "Tà khí ở phủ chọn dùng Hợp
huyệt”. Hai huyệt dùng chung, có thể tả nhiệt ở biểu và lý, làm cho khí cơ tuyên
sƣớng, kinh mạch thông lợi, thì phiền nhiệt đƣợc giải.
GG: Tâm phiền nhiều thêm châm Nội quan, Thần môn, Thông lý để thanh
nhiệt, an thần, trừ phiền.
Sốt cao thêm Đại chùy, Hợp cốc để thông kinh tả nhiệt.
Mồ hôi nhiều thêm Âm khích, Phục lƣu để tƣ âm thanh nhiệt, cố biểu, chỉ hãn.
Tả tâm phương 2

PH: Trung xung, Thiếu xung, Lao cung, Đại lăng, Trung cực, Hạ cự hƣ.
CC: Trung xung, Thiếu xung, châm ra máu. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim
15 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh Tâm trừ phiền, an thần lợi niệu. Trị Tâm kinh có nhiệt nhiều. Biểu
hiện: Vùng tim, ngực phiền nhiệt, miệng khát muốn uống, lòng bàn tay chân nóng,
mất ngủ, hay mơ, miệng lƣỡi có mụn nhọt, tiểu tiện ngắn, đỏ, nặng hơn thì tiểu
buốt, gắt, chót lƣỡi đỏ, mạch sác.
Thƣờng gặp trong mất ngủ, nhiệt miệng, miệng lƣỡi lở loét, viêm đƣờng tiểu.
GT: Tâm nhiệt thịnh cho nên lấy huyệt của kinh Tâm, kinh Tâm bào là Thiếu
69
xung, Trung xung, Lao cung, Đại lăng để thanh Tâm tả hỏa, an thần trừ phiền.
Tâm nhiệt dần chuyển xuống Tiểu trƣờng, vì vậy dùng huyệt Hạ cự hƣ, là hợp
huyệt bên dƣới của kinh Tiểu trƣờng. “Hợp trị nội phủ", cho nên trừ nhiệt ở Tiểu
trƣờng. Trung cực là huyệt hội của ba kinh âm ở chân với Nhâm mạch, là huyệt
mộ của Bàng quang, dùng để thanh lợi thấp nhiệt ở hạ tiêu.
GG: Mất ngủ, thêm Thần môn, Tam âm giao.
Tiểu ngắn, đỏ, thêm Bàng quang du, Đoài đoan.
Cơ thể nóng, miệng khát nhiều, thêm Khúc trì.
Tả thanh phương - tả can nhiệt phương
XX: Châm kinh chỉ nam.

PH: Quang minh, Địa ngũ hội.
CC: Trƣớc châm tả Quang minh, sau châm Địa ngũ hội, sau khi đắc khí lƣu
kim 20 phút.
TD: Mát gan sáng mắt, giảm đau giảm ngứa. Trị mi mắt đau ngứa, mí mắt trên
sƣng đỏ, có cục cứng nhƣ hạt lúa mì, di động không dời chỗ, sau đó thì sƣng nóng
đỏ, đau nặng hơn. Trƣờng hợp nhẹ trong vài ngày chứng mƣng mủ tự biến mất,
trƣờng hợp nặng sau 3 - 5 ngày, mí mắt xuất hiện nốt trắng, chờ khi vỡ mủ thì tự
khỏi. Kèm thấy các chứng đau hông sƣờn, vật vã, miệng đắng, rìa lƣỡi đỏ, mạch
huyền sác.
GT: Bệnh này thƣờng do hỏa ở Can Đởm thịnh, theo kinh đi lên quấy nhiễu ở
trên, dẫn đến kinh mạch bế tắc, khí huyết ủng trệ. Trong phƣơng chọn Quang
minh, Địa ngũ hội của túc Thiếu âm Đởm kinh, Can với Đởm biểu lý nhau, Quang
minh là Lạc huyệt của kinh Đởm có thể điều trị bệnh của hai kinh biểu lý, tả
Quang minh và Địa ngũ hội có tác dụng thanh tả hỏa ở Can, Đởm, thông kinh tán
kết, tiêu thủng chỉ thống.
GG: Đau đầu thêm Hành gian, Thái xung, Hiệp khê, thanh Can tả hỏa ở Can
Đởm.
Viêm kết mạc, mắt khô ráo, mắt ngứa, thêm Đại, Tiểu cốt không, Đồng tử
liêu, để tƣ âm thanh nhiệt, hết ngửa.
Tả vị nhiệt phương
XX: Thủy nhiệt huyệt luận (Tố vấn 61).

70
PH: Khí xung, Tam lý, Thƣợng cự hƣ, Hạ cự hƣ.

CC: Trƣớc tiên châm huyệt Khí xung, sau đó tả các huyệt Tam lý, Thƣợng cự
hƣ, Hạ cự hƣ. Sau khi kích thích đắc khí lƣu kim 15 phút rồi rút kim.
TD: Nhiệt tích trong Vị xông lên đầu, đau răng, răng sợ nóng, thích lạnh, hoặc
loét chân răng, chảy máu chân răng, mặt nóng đau, môi lƣỡi má sƣng đau; miệng
sƣng, hôi, lƣỡi hồng, rêu vàng, mạch hoạt đại mà sác.
GT: Phƣơng huyệt này trị tích nhiệt trong Vị: Ngƣời bản chất có nhiệt trong
Vị, hoặc do ăn uống không điều độ ăn quá I nhiều thức cay nóng làm cho trong Vị
bị tích nhiệt. Vị là phủ đa khí đa huyết, Vị nhiệt có khả năng gây ra sinh nhiệt
trong huyết phận, làm cho huyết vong hành, thấy các chứng xuất huyết mũi hoặc
chảy máu chân răng. Phần khí của Vị kinh có nhiệt thịnh, theo đƣờng kinh đi lên
gây ra các chứng nhức đầu, mặt đỏ, sƣng má. Trong phƣơng huyệt này chọn huyệt
Khí xung, Túc tam lý, Thƣợng cự hƣ, Hạ cự hƣ, tất cả là huyệt của túc Dƣơng
minh Vị kinh. Túc tam lý là hợp huyệt của Vị kinh, lại là một trong lục tổng huyệt.
Thƣợng cự hƣ, Hạ cự hƣ phân biệt ra thành hạ hợp huyệt, của Đại trƣờng và Tiểu
trƣờng kinh. Phƣơng này dùng cả bốn huyệt để thông điều kinh khí của túc Dƣơng
minh Vị kinh, thanh tả uất nhiệt của vị trƣờng làm cho các triệu chứng trên tự
khỏi, đó là phép trị rất cơ bản...
GG: Nhiệt nhiều quá, thêm Nội đình, Phong long để thanh tả Vị nhiệt.
Nhửc răng thêm Giáp xa, Hạ quan, Địa thƣơng để thông kinh giảm đau.
Chảy máu chân răng hoặc loét lợi răng, thêm Giáp xa, Nội đình, Đào đạo để
thông kinh tậ nhiệt.
Táo bón thêm Chi câu để tả nhiệt thông đại tiện.
Tả xích phương
XX: Thẩm Thị dao hàm.

PH: Hợp cốc, Tam lý, Thái dƣơng, Tinh minh.
CC: Châm tả Thái dƣơng, Hợp cốc, Túc tam lý, sau đó châm Tinh minh, đều
lƣu kim 15 phút.
Mắt đỏ sƣng đau nhiều, dùng kim tam lăng châm tả Thái dƣơng cho ra máu.
TD: Sơ phong thanh nhiệt, tiêu sƣng định thống. Trị mắt đỏ, sợ sáng, chảy
nƣớc mắt, mắt rít khó mở. Lúc đầu chỉ có một bên, sau lan đến hai bên. Bệnh phát
nhanh chóng, dễ lây lan. Nếu kèm có đau đầu, phát sốt, sợ gió, mạch phù sác là
71
ngoại cảm phong nhiệt; kèm có miệng đắng, vật vã, rêu lƣỡi nhọn đỏ, mạch huyền
sác, là Can Đởm hỏa vƣợng.
GT: Chứng này thƣờng do ngoại cảm, phong nhiệt trở trệ kinh khí, hỏa uất
không thông; hoặc do Can Đởm hỏa vƣợng, theo kinh đi lên quấy rối bên trên, làm
cho kinh mạch trở trệ, khí huyết ngƣng trệ mà ra.
Vì Can khai khiếu ở mắt, các kinh Dƣơng minh và Thái dƣơng, Thiếu dƣơng
đều đi quanh mắt, vì vậy chọn Tinh minh, giao hội huyệt của túc Thái dƣơng và
Dƣơng minh, cho đến Thái dƣơng (kỳ huyệt ngoài kinh), để sơ tán uất khí Dƣơng
minh, sơ phong tả nhiệt. Bốn huyệt hợp dùng, vừa có thể sơ phong, chữa các
chứng mắt đỏ sƣng đau do ngoại cảm phong nhiệt, hỏa uất: bên trong, theo đƣờng
kinh đi lên mắt mà gây ra.
GG: Mắt sƣng đỏ đau nặng thì thêm Can du, Hành gian để thanh Can tả hỏa,
sáng mắt.
Đau đầu thì thêm Bá hội, Thái xung, thanh nhiệt giảm đau.
Thanh hung nhiệt phương

PH: Đại trử, Ƣng du, Khuyết bồn, Bối du.
CC: Trƣớc tiên châm tả Ƣng du, kế đến Đại trử, Bối du, sau khi đắc khí, lƣu
kim 15 phút rồi rút kim. Huyệt Khuyết bồn dùng kim Mai hoa gõ tới khi thấy da
ứng đỏ.
TD: Thanh tả nhiệt trong ngực. Trị nhiệt ở trong ngực, trong Phế quá nhiều,
xuất hiện sốt, ho, miệng khô, bứt rứt, nặng thì thấy thở gấp nhƣ suyễn, về chiều
bệnh nặng hơn, lƣỡi đỏ, rêu vàng, mạch tế sác.
GT: Phƣơng huyệt này là phƣơng huyệt để thanh tả tích nhiệt ở ngực, Phế.
Tâm và Phế là hai tạng nằm ở thƣợng tiêu trong ngực khi trong ngực có nhiệt thì
ảnh hƣởng ngay tới tâm Phế, thấy các chứng phát sốt, ho, thở gấp, bứt rứt, miệng
khát.
Trong phƣơng huyệt này Ƣng du tức là huyệt Trung phủ là mộ huyệt thuộc
thủ Thái âm Phế, tụ tập ở Du huyệt của vùng ngực bụng, có thể trị đƣợc bệnh tật
của chính tạng phủ này và bệnh ở vùng ngực bụng. Khuyết bồn là huyệt thuộc
kinh túc Dƣơng minh Vị, vùng ngực là nơi túc Dƣơng minh Vị đi qua, chọn huyệt
Khuyết bồn để điều hòa kinh khí của túc Dƣơng minh Vị kinh để tả nhiệt trong
ngực. Hợp hai huyệt Trung phủ và Khuyết bồn có thể thanh trừ nhiệt tà ở biểu lý
72
vùng ngực. Đại trử là hội huyệt của Cốt. Bối du tức là huyệt Phong môn. Hai
huyệt Đại trử và Phong môn là du huyệt thuộc kinh khí của túc Thái dƣơng kinh,
đều có tác dụng sơ phong thanh nhiệt. Dùng chung cả bốn huyệt trên là theo
phƣơng pháp phổi huyệt trƣớc sau hay nơi khác hơn phối hợp giữa du huyệt ở
vùng lƣng và mộ huyệt ở vùng ngực bụng để thanh trừ tà nhiệt ở trong ngực.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy để tả nhiệt. Ho nặng thêm Phế du, Thiên đột để
tuyên Phế giảm ho.
Bứt rứt thêm Quyết âm du, Nội quan, Than môn để trấn tĩnh, trừ nóng nảy bút
rứt trong ngƣời.
Thanh nhiệt điều kinh phương

PH: Khí hải, Tam âm giao, Thái xung, Túc khiếu âm, Ấn bạch, Địa cơ.
CC: Thái xung, Túc khiếu âm, châm tả; Tam âm giao, Khí hải, Địa cơ, châm
bổ. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Ẩn bạch cứu điếu ngải 30 phút.
TD: Thanh bào cung, điều Xung Nhâm. Trị kinh nguyệt đến trƣớc kỳ, lƣợng
kinh ra nhiều, màu tím đỏ. Kèm trong ngực cảm thấy phiền nhiệt, miệng khô,
khát, đại tiện khô, nƣớc tiểu vàng mạch hoạt sác.
Trên lâm sàng, các chứng rối loạn kinh nguyệt, kinh đến trƣớc kỳ, bƣớu tử
cung, tử cung xuất huyết, sau khi sinh sản dịch ra nhiều không cầm, đều có thể
dùng phƣơng huyệt này.
GT: Tả Thái xung, nguyên huyệt của kinh Can, Túc khiếu âm là tỉnh huyệt
của kinh Đởm, để bình uất nhiệt của Can, Đởm, nhiệt đƣợc thanh thì huyết đƣợc
ninh, bổ Ẩn bạch, Tam âm giao, Địa cơ, để kiện Tỳ ích khí, dƣỡng huyết sơ huyết.
Huyệt Khí hải thuộc Nhâm mạch để điều hòa nguyên khí của toàn thân. Khí là
soái của huyết, khí mạnh sẽ nhiếp đƣợc huyết.
GG: Thấp nhiệt, thêm Trung cực, Âm lăng tuyền; Phiền nhiệt, thêm Nội quan.
Thanh nhiệt giải độc phương
XX: Thái ất thần châm cứu.

PH: Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Hợp cốc.
73
CC: Trƣớc tiên châm nặn máu Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng. Sau đó châm tả
Hợp cốc sâu 0,5 thốn -1 thốn, không lƣu kim, không cứu.
Nên tùy vào bệnh tình gặp nhiệt nên thanh, thực nên tả, hƣ nên bố.
TD: Thanh nhiệt giải độc, tuyên Phế, lợi thanh quản. Trị họng sƣng đau, viêm
họng, viêm tuyến mang tai (quai bị), ho nghịch lên, đau răng, tắt tiếng, đau mắt.
GT: Thiếu thƣơng là tỉnh huyệt của thủ Thái âm Phế kinh. Huyệt thuộc Mộc,
mạch khí của Phế kinh bắt đầu từ đây phát xuất ra, kế tiếp theo là Vinh, Du, Kinh,
rồi tới Hợp huyệt là Xích trạch, sau đó mới vào tạng. Châm nặn máu ở đây nhằm
tả khí nhiệt độc ở nội tạng. Thƣơng dƣơng là tỉnh huyệt của thủ Dƣơng minh Đại
trƣờng kinh. Huyệt thuộc Kim, mạch của nó liên lạc với Phế, châm ra máu huyệt
này sẽ thanh Phế và thông lợi họng nhằm sơ tiết tà nhiệt. Hợp cốc là nguyên huyệt
của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, châm vào nhằm thông giáng kinh khí, hạ nhiệt
của kinh khí Dƣơng minh giáng xuống dƣới với mục đích thanh Phế khí. Kết hợp
cả ba huyệt Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Hợp cốc có tác dụng thanh nhiệt giải
độc, khai phát mao khiếu, thanh Phế, lợi yết hầu, sơ tiết trƣờng vị, để chữa các
chứng ở yết hầu và đầu mắt.
GG: Kèm thêm bệnh ngoại cảm phát sốt, sƣng đau họng thanh quản, bứt rứt,
tiểu đỏ. Trƣớc tiên châm ra máu các huyệt Thập tuyên và Thập nhị tỉnh huyệt, sau
thêm Hợp cốc. Nhiệt độc nặng, thêm Quan xung, Trung xung, Thiếu trạch, nặn ra
máu.
Cổ họng thanh quản sƣng đau kéo dài không đỡ, thêm Chiếu hải sâu 0,3 thốn
trƣớc bổ sau tả, lƣu kim 10 phút.
Nội thƣơng do ẩm thực gây nôn mửa, thêm Trung quản châm sâu 0,5 thốn,
Túc tam lý sâu 0,5 thốn -1 thốn, trƣớc tả sau bổ, lƣu kim 10 phút.
Nhiệt cực sinh phong làm co giật, lo sợ, nghiến răng, cắn chặt răng, mặt tái
xanh, hai mắt trợn ngƣợc, thêm Thập nhị tỉnh huyệt, Thập tuyên, Bát tà.
Nếu chuyển thành nguy cấp, thêm Thủy câu, Phong phủ.
Nếu chƣa thấy đỡ thêm Bá hội, Phong phủ, Phong trì, Tiền đỉnh, Tố liêu,
Mệnh môn.
Thanh nhiệt giải độc tuyên phế lợi yết phương

PH: Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Hợp cốc.
74
CC: Châm Thiếu thƣơng và Thƣơng dƣơng xuất huyết, châm Hợp cốc sâu 0,5
thốn đến 1 thốn, tả, không lƣu kim, không cúu
Nói chung, căn cứ vào bệnh tình cụ thể để: nhiệt thì thanh, thực thì tả, hƣ thì
bổ, vận dụng một cách linh hoạt.
TD: Thanh nhiệt giải độc, tuyên Phế, lợi yết (thực quản). Trị họng sƣng đau,
quai bị, ho nghịch, chứng nhũ nga (amidan), nhức răng, mất tiếng nói, đau mắt...
GT: Thiếu dƣơng là huyệt tỉnh của kinh thủ Thái âm Phế, hành mộc, mạch khí
của Phế kinh xuất ra từ đây, đi theo huyệt huỳnh, du, kinh rồi đến huyệt Hợp là
Xích trạch, sau đó, lại tập hợp vào tạng. Châm cho xuất huyết nơi đây là để tả khí
nhiệt độc của nội tạng. Thƣơng dƣơng là huyệt tỉnh của kinh thủ Dƣơng minh Đại
trƣờng, hành kim, mạch của nó lạc với Phế, châm xuất huyết huyệt này sẽ làm
thanh Phế và lợi cho cổ họng (yết), làm sơ tiết tà nhiệt. Châm Hợp cốc là để thông
giáng kinh khí của Dƣơng minh, nhiệt đi từ Dƣơng minh giáng xuống dƣới để
thanh đƣợc Phế khí.
Ba huyệt phổi hợp để thanh nhiệt giải độc, khai phát mao khiếu, thanh Phế lợi
yết, sơ tiết trƣờng vị, nhằm chữa các chứng ở họng, đầu mắt.
GG: Kiêm ngoại cảm sốt, họng sƣng đau, tâm phiền, tiểu màu đỏ, trƣớc hết
nên châm xuất huyết các huyệt Tỉnh và Thập tuyên, sau đó châm các huyệt trên.
Nhiệt độc nặng, thêm Quan xung, Trung xung, Thiếu trạch, xuất huyết.
Họng đau kéo dài không hết, thêm Chiếu hải sâu 0,3 thốn, trƣớc bổ sau tả, lƣu
kim 10 phút.
Nếu nội thƣơng do ẩm thực dẫn đến thổ tả, thêm Trung quản, sâu 0,5 thốn,
Túc tam lý sâu 0,5 -1 thốn, tả trƣớc bổ sau, lƣu kim 10 phút.
Nếu nhiệt cực sinh phong, làm lo sợ, co giật, cắn răng, nghiến răng, mặt tái
xanh, mắt trợn ngƣợc lên..., châm thêm 12 tỉnh huyệt, Thập tuyên và Bát tà. Bệnh
tình chuyển thành nguy hiểm, thêm Thủy câu, Phong phủ.
Nếu đã châm nhƣ trên mà chƣa thấy hồi chuyển gì thì thêm Bá hội, Phong
phủ, Phong trì, Tiền đỉnh, Tố liêu, Mệnh môn.
GG: Phƣơng huyệt này trị các chứng ở yết hầu rất hiệu nghiệm, nhất là đối với
một số bệnh của trẻ con càng hiệu nghiệm hơn. Tất cả lấy việc làm cho thanh tiết
khí nhiệt độc của thủ Thái ẩm Phế kinh là chính. Đó là vì Phế là cái nắp đậy, là
trƣởng của trăm mạch, chỗ ở cao mà vận hành xuống thấp. Nếu kinh Dƣơng minh
bị nhiệt hay là bị tà khí phong nhiệt ngoại cảm, trƣớc hết tà khí này phạm vào Phế.
Phế khí uất bế thì nhiệt độc công lên trên đến yết hầu. Trẻ em thuần dƣơng, phần
75
lớn là có nội nhiệt, tạng phủ lại rất mềm non, Vị khí chƣa đƣợc sung, vì thế dễ bị
ngoại cảm mà cũng dễ bị nội thƣơng. Vì thế với trẻ nhỏ thƣờng bị sốt, ho, nhũ nga,
quai bị thì phép châm trên rất kiến hiệu.
Thanh nhiệt lợi hầu phương

PH: Thiếu thƣơng, Xích trạch, Hợp cốc, Thƣơng dƣơng, Nội đình, Liêm
tuyền.
CC: Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, dùng kim tam lăng châm cho ra máu.
Liêm tuyền châm hƣớng lên gốc lƣỡi, sâu 0,5 thốn.
Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh.
TD: Thanh nhiệt lợi hầu. Trị Phế Vị có nhiệt nung nấu, bốc lên trên thiêu đốt
hầu họng. Biểu hiện: Họng sƣng đỏ đau, miệng khát muốn uống, ho nhiều đờm
vàng đặc, miệng hôi, táo bón, hoặc đau đầu, rêu lƣỡi vàng dày, mạch hồng sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm amidan cấp, viêm họng cấp:
GT: Họng sƣng đau đa số do nhiệt ở Phế, Vị theo đƣờng kinh đi lên, vì vậy
dùng Thiếu thƣơng, tỉnh huyệt của kinh Phế, và huyệt hợp của Phế là Xích trạch,
đế thanh tiết nhiệt ở Phế. Dùng Thƣơng dƣơng, tỉnh huyệt của Đại trƣờng, Nội
đình, vinh huyệt của kinh Vị để tả nhiệt ở Dƣơng minh. Phối với Hợp cốc là
nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh để sơ phong giải biểu. Lấy Liêm tuyền là giao
hội huyệt của mạch Âm duy và Nhâm mạch để thanh lợi yết hầu.
GG: Sốt, sợ lạnh, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Họng sƣng đau có thể thêm lể ra máu Kim tân, Ngọc dịch.
Thanh nhiệt tả hỏa phương
XX: Nho môn sự thân.

PH: Thần đình, Thƣợng tinh, Tín hội, Tiền đỉnh, Bá hội.
CC: Dùng kim tam lăng châm năm huyệt này cho ra máu.
TD: Thanh nhiệt giải độc, tiêu sƣng giảm đau. Trị mắt sƣng đỏ đau, nhìn
không rõ, sợ sáng, chảy nƣớc mắt, mắt khô khó mở mắt. Hoặc kèm có đau đầu,
sốt, sợ gió, mạch phù sác. Hoặc thấy miệng đắng, phiền nhiệt, chót lƣỡi đỏ sẫm,
mạch huyền sác.
76
GT: Mắt đỏ sƣng đau, thƣờng do phong nhiệt xâm phạm cơ thể, làm cho kinh
khí trở trệ, đi lên quấy nhiễu bên trên gây bệnh. Ba kinh dƣơng đều đi lên mặt.
Đốc mạch thống đốc phần dƣơng của toàn thân, Thàn đình, Thƣợng tinh, Tín hội,
Tiền đỉnh, Bá hội, năm huyệt đều là du huyệt của Đốc mạch, để thanh nhiệt tả hỏa,
tiêu sƣng giảm đau...
GG: Mắt đỏ sƣng đau do ngoại cảm phong nhiệt dẫn đến, thêm Thiếu thƣơng,
Hợp cốc, để sơ phong thanh nhiệt.
Nhiệt nhiều, thêm Đại chùy, Khúc trì, thanh hỏa tả nhiệt.
Mắt sƣng đỏ đau do Can Đởm hỏa vƣợng dẫn đến, thêm Hành gian, Thái
xung, Hiệp khê, để thanh Can tả hỏa.
Hai mắt khô sít, thêm Đại cốt không, Tiểu cốt không, Đồng tử liêu, để tƣ âm
thanh nhiệt.
Thanh phế tiêu ung phương

PH: Phế du, Ngƣ tế, Xích trạch, Khổng tối, Phong long, Thái bạch, Âm lăng
tuyền, Đản trung.
CC: Xích trạch châm ra máu, các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh, lƣu
kim 15 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh Phế nhiệt, hóa đờm trọc. Trị nhiệt uất ở Phế, ì chƣng đốt tân dịch
thành đờm, ngăn trở Phế lạc, huyết bị ứ trệ,. đờm nhiệt và huyết ứ kết lại thành
ung, gọi là phế ung. Biểu hiện: Ho ói ra đờm đục, vàng xanh, mùi tanh, miệng
khô, họng táo, Hoặc ho nôn ra đờm mủ, máu, tanh hôi khác thƣờng.
GT: Phế bị nhiệt thiêu đốt thì khí mất chức năng đƣa lên, giáng xuống, nhiệt
bị uẩn lại, huyết bị ứ sẽ làm thành ung (nhọt); Huyết bị bại hóa thành mủ, khạc ra
đờm mủ máu. Tỳ là gốc sinh ra đờm, Phế là nơi chế thành đờm, vì vậy, cách trị là
thông cả Phế lẫn Tỳ. Phƣơng này lấy Phế du là bối du huyệt của Phế, Ngƣ tế là
vinh huyệt của Phế, Xích trạch là hợp huyệt của Phế và khổng tối là khích huyệt
của Phế để thanh Phế nhiệt, hóa đờm trọc. Phối hợp với Đản trung là huyệt hội của
khí, để điều Phế khí, chỉ khái. Dùng Thái bạch, nguyên huyệt của Tỳ, Âm lăng
tuyền là huyệt hợp của Tỳ để kiện Tỳ hóa thấp. "Đờm nhiều tìm Phong long", vì
vậy dùng Phong long đế giáng độc đờm, hóa trọc.
GG: Thân nhiệt cao, thêm Đại chùy, Hợp cốc.
77
Ngực đầy trƣớng, thêm Nội quan, Công tôn.
Thanh vị hòa trung phương

PH: Trung quản, Túc tam lý, Lƣơng khâu, Vị du, Hành gian, Khâu khƣ.
CC: Các huyệt châm tả, lƣu kim 15 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh Vị tả hỏa. Trị Can khí uất kết, lâu ngày hóa thành hỏa, tà nhiệt
phạm Vị. Triệu chứng: Vùng vị quản đau rát, phiền táo, dễ tức giận, trong bụng
thấy xót xa, cồn cào, miệng khô, đắng hoặc nấc không ngừng, đại tiện bí kết, lƣỡi
đỏ, rêu lƣỡi vàng, mạch huyền sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh đau dạ dày, loét dạ dày tá tràng, viêm dạ dày cấp,
viêm túi mật.
GT: Phƣơng huyệt dùng Vị du, Trung quản là cách phối huyệt Du - Mộ để sơ
thông Vị khí, thăng thanh giáng trọc. "Huyệt hợp dùng trị nội phủ", vì vậy dùng
huyệt Túc tam lý là huyệt hợp của túc Dƣơng minh Vị kinh để lý Tỳ Vị, điều trung
khí. Khích huyệt có thể trị bệnh ở tạng phủ, bệnh đau, vì vậy dùng Lƣơng khâu là
khích huyệt của Vị kinh để giảm đau ở dạ dày. Tả Hành gian là vinh huyệt của
Can kinh, Khâu khƣ là nguyên huyệt của Đởm kinh, không cho khí của Can Đởm
hoành nghịch làm tổn thƣơng Vị (Can khí phạm Vị), đó là cách ức mộc phù thổ.
GG: Bụng đầy trƣớng, thêm Tỳ du, Công tôn.
Hông sƣờn đau, thêm Dƣơng lăng tuyền, Kỳ môn.
Tiêu khát đa ẩm phương

PH: Thừa tƣơng, Ý xá, Nhiên cốc, Quan xung.
CC: Thừa tƣơng, Ý xá, Nhiên cốc, châm tả, sau khi đắc khí lƣu kim 30 phút,
rút kim. Sau đó châm Quan xung cho ra máu.
TD: Thanh nhiệt tƣ âm, sinh tân chỉ khát. Trị bệnh tiêu khát. Bệnh Tiêu khát
chia làm Tam tiêu:
Thƣợng tiêu: Lấy phiền khát uống nhiều, miệng lƣỡi khô ráo làm chủ, kèm
thấy tiểu nhiều, ăn nhiều, chót lƣỡi đỏ, rêu trắng mỏng, mạch hồng sác.
Trung tiêu: Lƣợng ăn gấp bội, hay ăn, dễ đói, cồn càc phiền nhiệt, mồ hôi
78
nhiều, mạch hoạt sác.

Hạ tiêu: Tiểu tiện nhiều lần, lƣợng nhiều mà hoi đặc, miện; lƣỡi khô ráo, khát
mà uống nhiều, xây xẩm, nhìn vật không rc gò má đỏ, hƣ phiền, hay đói mà ăn
không nhiều, đau lƣng mỏ gối, lƣỡi đỏ, mạch tế sác.
GT: Phƣơng này là phƣơng huyệt lấy điều trị bệnh thƣợng tiêu làm chủ.
Trong phƣơng Thừa tƣơng là huyệt của Nhâm mạch, có tác dụng tƣ âm thanh
nhiệt, sinh tân chỉ khát. Ý xá là du. huyệt của túc Thái dƣơng kinh Bàng quang, có
tác dụng thanh tả Vị nhiệt, đƣa tân dịch đi khắp nơi. Thận chủ thủy, Nhiên cốc là
huyệt Huỳnh của kinh Thận, có tác dụng bố thận tƣ âm, sinh tân chỉ khát. Ý xá
dùng chung với Nhiên cốc thì thanh Vị nhiệt bổ Thận âm, sinh tân chỉ khát. Quan
xung là Vinh huyệt của thủ Thiếu âm kinh Tam tiêu, có tác dụng thanh tả hỏa ở
Tam tiêu. Bốn huyệt dùng chung, có thể thanh Tam tiêu nhiệt, sinh tân chỉ khát
GG: Miệng khát nhiều thêm Thiếu thƣơng, Ngƣ tế, Cách du để thanh nhiệt,
sinh tân, chỉ khát.
Ăn nhiều hay đói, thêm Tỳ du, Vị du, Trung quản để điều lý Tỳ Vị.
Tiểu nhiều, thêm Quan nguyên, Phục lƣu, Thủy tuyền để bổ thận khí, giúp khí
hóa đóng mở.
Tâm phiền thêm Tâm du, Nội quan để an thần.
Tiêu khát phương

PH: Tỳ du, Công tôn, Phế du, Thận du, Chiếu hải, Túc tam lý, Thái khê, Quan
xung, Liệt khuyết.
CC: Châm tả hoặc bình bổ bình tả. Lƣu kim 20-30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
Huyệt Quan xung châm ra máu.
TD: Thanh nhiệt uẩn kết ở Tam tiêu. Trị Phế, Vị, Thận âm hƣ, táo nhiệt đƣa
lên trên gây ra tiêu khát. Biểu hiện: Miệng khô, lƣỡi táo, phiền khát, uống nhiều,
máu đói, phiền nhiệt, ra nhiều mồ hôi, đại tiện khô cứng, cơ thể gầy ốm, toàn thân
không có sức, tiểu nhiều, rêu lƣỡi vàng, mạch hoạt sác.
Trên lâm sàng thƣờng gặp trong các bệnh tiêu khát, tiểu đƣờng, đái tháo nhạt.
GT: Tiêu khát phân ra Thƣợng, Trung và Hạ tam tiêu. Thƣợng tiêu thuộc về
Phế, Trung tiêu thuộc Vị, Hạ tiêu thuộc Thận. Vì vậy dùng huyệt ba kinh Phế, Vị
và Thận. Bối du huyệt là nơi rót kinh khí từ ngoài vào tạng phủ bên trong, vì vậy
79
dùng Phế du, Vị du, Thận du làm chủ để thanh tiết hỏa nhiệt ở Tam tiêu. Quan
xung là tỉnh huyệt của kinh thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu, châm ra máu để hỗ trợ
thanh tiết nhiệt ở Tam tiêu. Lại phối hợp với Liệt khuyết, lạc huyệt của Phế kinh
để tả hỏa ở Phế, bảo vệ Phế, trị thƣợng tiêu. Phối Công tôn, lạc huyệt của Tỳ kinh,
Túc tam lý là huyệt hợp của kinh Vị, đế thanh hỏa ở Vị, điều hòa Tỳ Vị, trị trung
tiêu. Phối Chiếu hải, Thái khê của kinh Thận để tƣ Thận âm, trị hạ tiêu.
GG: Thiên về khát, uống nhiều, thêm Thƣợng liêm tuyền, Ngƣ tế (châm tả).
Mau đói, ăn nhiều, thêm Trung quản, Vị du (châm tả).
Tiểu nhiều thêm Thận du, Phục lƣu (châm tả).
Xa cốc chỉ thống phương

PH: Giáp xa, Hợp cốc, Hạ quan, Hành gian, Nội đình, Nhị gian.
CC: Đều châm tả, kích thích mạnh. Lƣu kim 10-15 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh nhiệt tả hỏa, khứ phong chỉ thống. Trị Dƣơng minh nhiệt thịnh,
theo đƣờng kinh đi lên gây ra bệnh. Biểu hiện: Răng đau, lợi răng sƣng, miệng
khát, hôi miệng, đại tiện khô cứng, rêu lƣỡi vàng, mạch huyền sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh răng đau, viêm tủy răng cấp, nha chu viêm, đau
thần kinh tam thoa, khoang miệng lở loét (do Vị hỏa thịnh).
GT: Đƣờng kinh thủ túc Dƣơng minh đều nhập vào trong răng, vì vậy trong
phƣơng dùng huyệt của thủ, túc Dƣơng minh là Giáp xa, Hạ quan, Nội đình, Nhị
gian, Hợp cốc đế thanh tả nhiệt ở trên của Dƣơng minh. Hỗ trợ có vinh huyệt của
túc Quyết âm là Hành gian để sơ tả phong hỏa. Các huyệt kết hợp, tăng tác dụng
thanh hỏa khứ phong, chỉ thống.
GG: Kèm lạnh, sốt, thêm Phong trì, Ngoại quan.
Đại tiện táo bón, thêm Chi câu.
Trong miệng lử loét, thêm Nhân trung, Trƣờng cƣờng.
2. THANH NHIỆT TỨ CHI
Thanh nhiệt tứ chi phương
80

PH: Vân môn, Ngung cốt, Ủy trung, Tủy không.
CC: Trƣớc châm tả Vân môn, Ngung cốt, Tủy không, Ủy trung, sau khi đắc
khí lƣu kim 15 phút, rút kim.
Sốt nhiều tả Ủy trung cho ra máu.
TD: Thanh nhiệt ở tử chi. Trị sốt, tay chân nặng hơn, cơ thể mệt mỏi, nặng thì
co rút, lƣỡi đỏ, mạch hồng sác hoặc hoạt sác.
GT: Đây là phƣơng huyệt điều trị tứ chi phát sốt.
Trong phƣơng Vân môn là huyệt của thủ Thái âm Phế kinh, Ngung cốt là
huyệt Kiên ngung, thuộc thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, châm có thể thông
kinh hoạt lạc, tả nhiệt phần biểu mà giảm đau. Ủy trung là Hợp huyệt của túc Thái
dƣơng Bàng quang kinh. Huyệt Hợp chữa bệnh ở phủ, châm Ủy trung có thể tả
nhiệt ở túc Thái dƣơng Bàng quang kinh và Bàng quang phủ để thanh nhiệt ở biểu
của chi dƣới. Tủy không là Yêu du, thuộc Đốc mạch, châm Yêu du có thể tả uất
trong Thận, thanh nhiệt ở xƣơng tủy, để trừ nội nhiệt ở tứ chi. Bốn huyệt cùng
dùng có thể thanh nhiệt biểu lý ở tay chân, đạt mục đích thông kinh, tả nhiệt, giảm
đau.
GG: Chi trên nóng thêm Khúc trì, Hợp cốc.
Chi dƣới nóng thêm Nhiên cốc, Giải khê.
Toàn thân phát sốt thêm Đại chùy, Hợp cốc, Khúc trì.
Tay chân co rút thêm Thiên tỉnh, Uyển cốt, Tuyệt cốt, Dƣơng lăng tuyền.
3. THANH NHIỆT TRỪ THẤP
Đầu phong đờm nhiệt phương

PH: Hợp cốc, Dũng tuyền, Thiên đột, Phong long.
CC: Trƣớc châm tả Thiên đột, Hợp cốc, rồi châm Phong long, Dũng tuyền,
sau khi đắc khí rút kim hoặc lƣu kim 20 phút.
TD: Sơ phong, thanh nhiệt, hóa đờm. Trị sốt, họng sƣng đau, khò khè đờm
trong họng, khàn hoặc tắc tiếng, hoặc vùng họng nhƣ mắc nghẹn khó nuốt, lƣỡi
81
đỏ, rêu vàng hơi nhầy, mạch hoạt sác.

GT: Hầu họng thuộc Phế Vị, họng liền thực quản thông ở Vị, thanh quản nối
khí quản thông ở Phế. Tỳ Vị đã sẵn tích nhiệt cộng với ăn uống không điều hòa, ăn
nhiều cay nóng đƣa đến Vị hỏa động, tân dịch bị nung thành đờm, đờm nhiệt đi
lên ngăn ở yết hầu mà xuất hiện sƣng đau hầu họng. Trong phƣơng Thiên đột
thuộc Nhâm mạch có tác dụng điều lý Nhâm mạch và kinh khí tại chỗ. Hợp cốc là
Nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, Nhâm mạch và kinh Đại
trƣờng đều đi qua vùng hầu họng, hai huyệt hợp dùng có tác dụng sơ phong thanh
nhiệt, lợi yết hầu. Phong long là Lạc huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, điều lý
kinh khí của hai kinh Tỳ Vị, kiện Tỳ hòa Vị, thanh nhiệt hóa đờm. Dũng tuyền là
Tỉnh huyệt của kinh Thận, lạc mạch của kinh Thận lên đến yết hầu do đó huyệt
này có tác dụng tƣ âm thanh nhiệt, lợi yết chỉ thống. Các huyệt hợp dùng đạt hiệu
quả sơ phong thanh nhiệt, kiện Tỳ hóa đờm, lợi yết chỉ thống.
GG: Vị nhiệt thịnh, thêm Nội đình, thanh tả Vị nhiệt.
Phế nhiệt nhiều, thêm Xích trạch, Thái uyên, thanh Phế lợi yết.
Sốt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì, thanh tả nhiệt.
Đau đầu, thêm Đầu duy, Thƣợng tinh, Thái dƣơng để thông kinh tả nhiệt giảm
đau.
Xung phong thấp nhiệt phương

PH: Xung dƣơng, Phong long.
CC: Châm Xung dƣơng, Phong long, đều dùng phép tả, sau khi đắc khi lƣu
kim 30 phút, rút kim.
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, tuyên thông khí cơ. Thấp ôn mói bị và Thử ôn ghé
thấp, thấp nặng hơn nhiệt, có triệu chứng đau đầu, mình mẩy đau nặng, sắc mặt
vàng nhọt, tức ngực, không đói, sốt cơn sau trƣa, lƣỡi nhạt, không khát, mạch
huyền tế mà nhu.
GT: Phƣơng này là phƣơng huyệt điều trị thấp ôn lúc đầu, thấp nặng hơn
nhiệt. Đồng thời cũng có thể điều trị bởi tháp nhiệt uất trở ở trung tiêu, thấp nặng
hơn nhiệt, nhiệt nung thấp mà thành đờm, đờm mê Tâm khiếu mà dẫn đến chứng
bệnh thần hôn điên cuồng, ông Ngô Đƣờng cho rằng: “Trƣởng hạ sơ thu, thấp
trung sinh nhiệt, nghĩa là bệnh thử (nắng) thiên về tháp". Sự phát bệnh của nó có
quan hệ đến Tỳ hƣ đình thấp, nên chứng thấp ôn lúc đầu, gặp chứng Tỳ hƣ khí trệ.
82
ông Tiết Sinh Bạch từng nói: “Thái âm nội thƣơng, thấp ẩm đình tụ, khách tà lại
đến, nội ngoại dẫn nhau, nên thành bệnh thấp nhiệt". Nhìn chung, tà thấp nặng,
nhiệt nhẹ. Trong phƣơng chọn Xung dƣơng, Phong long của túc Dƣơng minh Vị
kinh, có khả năiíg thanh nhiệt giải thử, tuyên sƣớng khí cơ, kiện Tỳ hòa Vị, thấm
thấp tả thủy, làm cho khí cơ tuyên sƣớng, Tỳ Vị điều hòa thì nhiệt giải, thấp trừ.
GG: Ngƣời Tỳ hƣ thấp thịnh thêm Âm lăng tuyền, Túc tam lý, Thủy phân.
Nhiệt nặng thêm Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc để thanh nhiệl lợi thấp.
Đau đầu thêm Đầu duy, Thái dƣơng.
4. THANH KHÍ PHẦN

Phƣơng huyệt loại này có tác dụng thanh nhiệt tả hỏa, đặc biệt nhiệt ở phần
khí.
Biểu hiện là sốt cao, phiền khát, nhiều mồ hôi, rêu lƣỡi vàng, mạch hồng đại
hoạt sác. Hoặc sau khi bị nhiệt bệnh, dƣ nhiệt không đƣợc trừ hết, tâm phiền
không ngủ.
Thƣờng dùng các huyệt Đại chùy, Khúc trì, Quan xung, Hợp cốc, Phục lƣu.
Bát quan đại thích phương

TG: Phƣơng huyệt dùng tên viết tắt của hai huyệt: Bát tà, Quan xung, vì vậy
gọi là Bát quan đại thích phƣơng.
PH: Bát tà, Quan xung, Khúc trì.
CC: Dùng kim Tam lăng châm ra máu.
TDĩ Thanh nhiệt, trừ phiền. Trị sốt cao, sốt cao do truyền nhiễm nhƣ: Màng
não viêm, phổi viêm, trúng nắng, bệnh về huyết dịch, động kinh.
GG: Cơ thể sốt, sợ lạnh, không ra mồ hôi: Thêm Hợp cốc, Phong môn.
Nhiệt nhập vào doanh huyết: Thêm Khúc trạch, Trung xung. Thử nhiệt ở Tâm
bào: Thêm Lao cung, Ủy trung.
Nhiệt độc sốt cao: Thêm Thƣơng dƣơng, Linh đài.
Sốt rét mà sốt cao: Thêm Đại chùy, Hậu khê.
83
Co rút: Thêm Thái xung, Dƣơng lăng tuyền.

Hôn mê: Thêm Nhân trung, Nội quan.
Nói xàm: Thêm Bá hội, Đại lăng.
Khúc trì thanh nhiệt phương

PH: Nội đình, Khúc trì, Túc tam lý, Phục lƣu.
CC: Nội đình, dùng kim tam lăng châm ra máu, Khúc trì châm tả, Túc tam lý,
Phục lƣu, châm bổ. Lƣu kim 1 0 - 1 5 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh nhiệt sinh tân, ích khí hòa Vị. Trị sau khi bị ôn bệnh, thử nhiệt, dƣ
nhiệt không hết, phần khí và tân dịch bị tổn thƣơng. Triệu chứng: Sốt, nhiều mồ
hôi, phiền khát thích uống, khí trong ngực đƣa lên hoặc hƣ phiền không ngủ đƣợc,
lƣỡi đỏ ít rêu, mạch hƣ sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh cúm, viêm phổi, ban sởi, trún^ thử, viêm não B,
viêm não dịch tễ, các chứng sốt cao lâu không hạ, sốt âm ỉ, nhiều mồ hôi, dƣ nhiệt
không hết làm phần khí bị tổn thƣơng.
GT: Dùng huyệt Nội đình là vinh huyệt của kinh túc Dƣơn^ minh Vị, phối
hợp với Khúc trì, hợp huyệt của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, để thanh nhiệt
ở Dƣơng minh, trừ dƣ nhiệt ở phần khí. Túc tam lý là huyệt hợp của túc Dƣơng
minh Vị để ích khí thanh nhiệt, hòa Vị giáng nghịch. Phục lƣu dƣỡng âm sinh tân.
Bốn huyệt hợp lại làm cho tà nhiệt đƣợc trừ, khí và tân dịch đƣợc phục hồi thì
phiền nhiệt, nôn mửa sẽ hết.
GG: Tâm phiền, miệng khát, thêm Thông lý, Chiếu hải.
Muốn nôn, nôn mửa, thêm Trung quản, Nội quan.
5. THANH DOANH LƢƠNG HUYẾT
Thanh doanh phương

PH: Thiếu phủ, Lao cung, Khúc trì, Tuyệt cốt, Dũng tuyền.
CC: Châm tả, sau khi đắc khí, vê kim 1-2 phút rồi rút kim.
84
TD: Thanh doanh an thần, thấu nhiệt dƣỡng âm. Trị nhiệt truyền vào phần
doanh. Triệu chứng: Thân mình sốt không giảm, ngày nhẹ đêm nặng, tâm phiền, ít
ngủ, có lúc nói sảng, nặng thì phát cuồng, miệng khát hoặc không khát, lƣỡi đỏ
chói, khô, mạch sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm não B, viêm não dịch tễ, viêm phổi, ban sởi,
sốt xuất huyết.
GT: Tâm chủ huyết, khí ở trong doanh và huyết, vì vậy, phƣơng này dùng
huyệt Lao cung là vinh huyệt của kinh Tâm bào, Thiếu phủ là vinh huyệt của kinh
Tâm, để thanh doanh lƣơng huyết, an thần trừ phiền. “Nhiệt nhập vào phần doanh
phát cuồng, có thể dùng cách thấu nhiệt chuyển khí", vì vậy, dùng huyệt Đại chùy
là huyệt hội của mạch Đốc với ba kinh dƣơng, huyệt Khúc trì là huyệt hợp của
kinh thủ dƣơng minh Đại trƣờng là kinh nhiều khí nhiều huyết, để thanh tiết nhiệt
ở phần khí của các kinh dƣơng, để đẩy tà ra khỏi phần doanh nhập vào phần khí,
theo đó mà giải đi. Huyệt Tuyệt cốt là huyệt hội của tủy, để thanh nhiệt ở tủy.
Huyệt Dũng tuyền là tỉnh huyệt của kinh Thận, để thanh nhiệt dƣỡng âm, an thần
khai khiếu.
GG: Nhiệt thịnh phiền táo, thêm Khúc trạch, châm cho ra máu.
Hôn mê, thêm Thập tuyên, châm ra máu.
Thanh nhiệt lương huyết khứ ứ phương

PH: Khúc trì, Tam âm giao.
CC: Khúc trì châm 0,5 -1 thốn, Tam âm giao sâu 0,5 thốn, cả hai đều tả trƣớc
bổ sau, lƣu kim 10 phút, cứu 3 mồi.
TD: Thanh nhiệt, lƣơng huyết, khứ ứ huyết sinh tân huyết. Trị phụ nữ bế kinh,
băng lậu, đái hạ, tích tụ loét độc, các chứng sƣng thũng, đau nhức, co giật...
GT: Nhóm huyệt này gồm hai huyệt, một thuộc kinh âm, một thuộc kinh
dƣơng, thông bên trong, đạt đến bên ngoài, hài hòa âm dƣơng. Châm Khúc trì là
đế thanh nhiệt, giải độc, khƣ phong, lợi thấp. Châm Tam âm giao vì huyệt này là
then chốt của ba kinh âm ở chân, là một yếu huyệt trị về huyết chứng. Châm hai
huyệt này sẽ làm cho ứ huyết tự tán, huyết tự hòa, tà nhiệt tán, chứng băng lậu
ngừng, kinh bế tự thông. Nếu tƣ Thận âm thì thủy sẽ nuôi đƣợc Mộc. Can chủ về
sơ tiết, Tỳ chủ về vận hóa. Nếu Can và Tỳ đƣợc hòa thì các chứng tích tụ, co giật
85
sẽ khỏi. Đối với loét độc, sƣng thũng, đó là phần huyết có tà khí, khi khí đƣợc
điều, ứ đƣợc thông thì nhiệt sẽ tán, sƣng thũng sẽ tiêu. Huyệt Huyết hải có khả
năng hòa huyết, hóa ứ, huyệt Can du và Dƣơng lăng tuyền tăng cƣờng cho việc
hòa Can khí, huyệt Tỳ du làm kiện Tỳ lợi thấp, khi Tỳ vận hành đƣợc kiện thì đái
hạ sẽ tự ngƣng.
GG: Bế kinh, thêm tả Huyết hải sâu 1 thốn, sau khi rút kim, cứu 3 mồi.
Tích tụ, thêm Can du sâu 0,3 thốn, tả Dƣơng lăng tuyền sâu 1 thốn.
Nếu bị đới hạ, châm thêm Tỳ du sâu 0,3 thốn, bổ, cứu 3 mồi.
Thanh nhiệt lương huyết phương

PH: Nhân trung, Khúc trì, Thiếu xung, Trung xung, Khúc trạch, Ủy trung.
CC: Thiếu xung, Trung xung, Khúc trạch, Ủy trung, châm ra máu. Nhân trung
châm tả, kích thích mạnh (nếu bị hôn mê), các huyệt khác châm tả.
TD: Thanh nhiệt, lƣơng huyết, an thần. Trị nhiệt nhập vào phần doanh hoặc
phần huyết làm hao tổn tân dịch, tổn thƣơng phần âm. Triệu chứng: Sốt cao, thần
chí mê man, nói sảng hoặc phát cuồng, bất tỉnh, miệng họng lở loét, mặt đỏ, mắt
đỏ, đại tiện bí kết, hoặc nổi ban ngoài da, lƣỡi đỏ chói, mạch sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm não siêu vi, viêm não B, thiếu máu, đinh
sang tẩu hoàng (mụn nhọt phát nhanh), kinh quyết.
GT: Tâm chủ huyết, tà nhập vào phần huyết, thƣờng dùng huyệt của kinh thủ
Thiếu âm và thủ Quyết âm để trị. Dùng Thiếu xung, tỉnh huyệt của kinh Tâm,
Trung xung, tỉnh huyệt của kinh Tâm bào, châm ra máu, để tiết hỏa ở Tâm, an tâm
thần. Khúc trạch là huyệt Hợp của kinh Tâm bào, Ủy trung là "Huyết khích”,
châm ra máu để thanh tiết nhiệt ở phần huyết. Khúc trì là huyệt hợp của thủ
Dƣơng minh Đại trƣờng, để thanh nhiệt thấu khí Nhân trung tỉnh não khai khiếu,
trị hôn mê, kinh quyết. Các huyệt hợp lại có tác dụng thanh nhiệt doanh huyết, an
tâm thần.
GG: Ban chẩn mờ mờ, thêm Huyết hải.
Cấm khẩu, hàm răng cắn chặt, co quắp, thêm Hậu khê, Dƣơng lăng tuyền.
6. THANH NHIỆT GIẢI ĐỘC

86
Phƣơng huyệt loại này có tác dụng thanh nhiệt giải độc. Dùng trong các bệnh
ôn dịch, ôn độc và nhiệt độc.
Triệu chứng: Phiền táo, cuồng loạn, nôn ra máu, nổi ban. Hoặc đầu, mặt đỏ,
sƣng phù, mụn nhọt độc, nhiệt độc thịnh.
Thƣờng dùng Khúc trì, Ủy trung, Khúc trạch, Hãm cốc, Hiệp khê, Ngoại
quan, Hợp cốc, A thị huyệt.
Chu thị cứu dương phương

PH: Đại chùy, A thị huyệt.
CC: Tùy vị trí mụn nhọt để chọn đƣờng kinh tƣơng ứng, tìm điểm ấn đau
(phản ứng điếm) để dùng. Cứu điếu ngải hoặc cứu lên xuống nhƣ chim sẻ mổ
thóc. Mỗi ngày cứu 1 lần. Huyệt Đại chùy dùng điếu ngải cứu 20 - 30 phút.
TD: Thanh tiết nhiệt độc. Trị nhiệt độc ủng trệ mới phát.
Triệu chứng: Mụn nhọt sƣng đỏ, nóng đau, không thích ấn vào chỗ đau, dàn
dần cục bộ sƣng đau nhiều, kèm tâm phiền, khát, toàn thân nóng, mặt đỏ, nƣớc
tiểu vàng, táo bón, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi hơi vàng, mạch sác có lực.
Gặp trong các bệnh mụn nhọt, nhọt mủ, viêm nang lông hóa mủ, nặng hơn thì
có mủ.
GT: Đại chùy là nơi hội của mạch Đốc với ba đƣờng kinh dƣơng ở tay, dùng
huyệt này có thể thanh tả nhiệt. Tại các điểm ấn đau (phản ứng điểm, A thị huyệt)
ở mạch Đốc, kinh Thái dƣơng, kinh Dƣơng minh, kinh Thiếu dƣơng, có thể dùng
phƣơng pháp cứu, theo cách "Dĩ thống vi du" (lấy ngay chỗ đau làm huyệt để
chữa) đó là cách dùng A thị huyệt. Phƣơng này dùng phƣơng pháp cứu trên các
đƣờng kinh dƣơng theo ý "hỏa uất phát chi” (làm cho hỏa uất bị đẩy ra ngoài), và
"dĩ nhiệt dẫn nhiệt" (dùng nhiệt để dẫn nhiệt ra), có tác dụng tả hỏa bạt độc, tiêu
thủng tán kết.
GC: Phƣơng này dựa theo kinh nghiệm của bệnh viện An Huy. Ngƣời xƣa
cho rằng "Ninh thất kỳ huyệt - Vật thất kỳ kinh" (Mụn nhọt chƣa sƣng thì dùng
huyệt - Mụn nhọt đã hình thành thì phải theo đƣờng kinh mà trị). Kinh nghiệm của
các y sƣ bệnh viện cho thấy "nhiệt chứng khả cứu" (nhiệt chứng có thể dùng
phƣơng pháp cứu), "Nhiệt chứng quý cứu" (nhiệt chứng cứu tốt), ý tƣởng này có
thể vận dụng trên lâm sàng để trị.
87
Hầu phong châm quyết phương

PH: Thiếu thƣơng, Thiếu xung, Hợp cốc, Tín hội, Tiền đỉnh, Bá hội, Hậu
đỉnh, Phong phủ, Giáp xa, Phong trì.
CC: Trƣớc châm Thiếu thƣơng, Thiếu xung cho ra máu, rồi châm tả Hợp cốc,
Phong trì, Phong phủ, Giáp xa, sau cùng châm Tín hội, Tiền đỉnh, Bá hội, sau khi
đắc khí lƣu kim 15 phút. Tùy bệnh tình nặng nhẹ, cần phải dùng tất cả huyệt trong
một lần, bệnh nhẹ có thể chọn vài huyệt, bệnh nặng có thể từ từ thêm vài huyệt.
TD: Sơ phong thanh nhiệt, lợi yết giảm đau. Trị họng sƣng nóng đỏ đau, ớn
lạnh, sốt, ho, khàn tiếng, đừm nhiều nhót đặc, rêu trắng mỏng hoặc vàng, mạch
phù sác.
GT: Bệnh này do phong nhiệt xâm nhập Phế làm tổn thƣơng Phế, âm và tân
dịch bị khuy tổn, Phế kinh mất điều dƣỡng dẫn đến yết hầu sƣng nóng đỏ đau.
Trong phƣơng Thiếu thƣơng, Thiếu xung đều là tỉnh huyệt, dùng kim Tam lăng
châm cho ra máu, có tác dụng thanh nhiệt lợi yết hầu. Phong trì là du huyệt của túc
Thiếu dƣơng Đởm kinh, Hợp cốc là Nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh Đại
trƣờng, hai huyệt hợp dùng, có tác dụng sơ phong thanh nhiệt và giải biểu. Giáp
xa là du huyệt của túc Dƣơng minh và tại chỗ, để lợi yết giảm đau. Tín hội, Tiền
đỉnh, Bá hội, Hậu đỉnh, Phong phủ là du huyệt của mạch Đốc. Mạch Đốc thống
đốc phần Dƣơng của toàn thân. Cả năm huyệt này có tác dụng sơ phong thanh
nhiệt. Các huyệt hợp dùng thì sơ phong thanh nhiệt, thông kinh, lợi yết giảm đau.
GG: Hầu họng sƣng đau, thêm Thiên dung, Thiên đột để lợi yết tiêu sƣng
giảm đau.
Kèm có sốt, thêm Đại chùy, Khúc trì, Ngoại quan để thanh nhiệt giải biểu.
Ho, thêm Phế du, Thiên đột, Thái uyên đế tuyên Phế chỉ khái.
Khàn tiếng, thêm Thiên đột, Liệt khuyết.
Hầu phong kinh trở phương

PH: Giáp xa, Thừa tƣơng, Hợp cốc, Ngƣ tế, Túc tam lý.
CC: Châm tả, Giáp xa, Thừa tƣơng, Hợp cốc, Ngƣ tế, Túc tam lý.
Sau khi đắc khí lƣu kim 15 phút.
88
TD: Thông kinh lạc, lợi yết hầu. Trị họng sƣng đau, sốt, miệng khát, đau đầu,
đờm vàng đặc, táo bón, tiểu tiện vàng, lƣỡi đỏ, rêu vàng, mạnh sác.
GT: Phƣơng này điều trị uất nhiệt ở Phế và Tỳ Vị, nhiệt theo kinh đi lên hầu
họng dẫn đến hầu họng sƣng đau, phát sốt, miệng khát. Hầu họng liên hệ với Phế
Vị. Họng (yết) nối thực quản liền ở Vị, hầu liền với khí quản thông ở Phế. Lạc
mạch của kinh Phế cũng đi lên đến vùng hầu họng, kinh biệt của Vị và Đại trƣờng
đi cặp hai bên hầu họng. Nhâm mạch qua vùng hầu họng đi lên đến huyệt Thừa
tƣơng, cho nên Phế Vị, Đại trƣờng và Nhâm mạch có nhiệt, đều có thể dọc theo
kinh mạch đi lên đến hầu họng dẫn đến hầu họng sƣng đau. Trong phƣơng Ngƣ tế
là Vinh huyệt của thủ Thái âm Phế kinh, có thể tả nhiệt của kinh Phế. Giáp xa, Túc
tam lý là du huyệt của túc Dƣơng minh kinh Vị, là cách chọn huyệt kết hợp xa và
cục bộ, để thông qua kinh khí của kinh Vị mà thanh Vị tả nhiệt. Giáp xa là huyệt
của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, vừa có thể sơ phong giải biểu thanh nhiệt, lại có
thể thanh tả uất nhiệt của kinh Đại trƣờng và Đại trƣờng phủ. Thừa tƣơng là du
huyệt của Nhâm mạch có thể tả nhiệt của Nhâm mạch. Các huyệt hợp dùng, cùng
đạt hiệu quả thông kinh tả nhiệt, lợi yết giảm đau.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì để tả nhiệt. Kinh Phế nhiệt nhiều, thêm
Xích trạch.
Kinh Vị nhiệt nhiều, thêm Nội đình.
Kinh Đại trƣờng nhiệt nhiều, thêm Khúc trì để tả nhiệt.
Kèm miệng táo, lƣỡi khô, thêm Kim tân, Ngọc dịch để tƣ âm, sinh tân.
Đau đầu, thêm Đầu duy, Thƣợng tinh, Thái dƣơng, đế thông kinh, tả nhiệt,
giảm đau.
Hợp cốc giải độc phương

PH: Hợp cốc, Khúc trì, Túc tam lý, Ủy trung, Tam âm giao.
CC: Ủy trung, dùng kim tam lăng châm ra máu. Các huyệt khác châm tả, lƣu
kim 10-20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tả nhiệt, hóa thấp, giải độc. Trị Tỳ Vị có thấp nhiệt ủng thịnh. Triệu
chứng: Tại chỗ bệnh sƣng đỏ, vỡ hoặc nung mủ, hoặc chân nhọt cứng, đau, sau đó
sƣng đỏ, nóng, đau ngày càng tăng. Hoặc nóng lạnh, rêu lƣỡi trắng nhầy hoặc
vàng nhầy, mạch nhu sác.
89
Thƣờng gặp trong các bệnh đinh nhọt, mụn nhọt dạng tổ ong, ung nhọt hóa
mủ hoặc viêm nhiễm.
GT: Phƣơng này dùng thủ, túc Dƣơng minh kinh là Hợp cốc, Khúc trì, Túc
tam lý để thanh nhiệt ở Dƣơng minh, Ủy trung là "huyết khích", châm ra máu để tả
nhiệt ứ trong huyết. Châm Tam âm giao, nơi giao nhau của ba đƣờng kinh âm ở
chân, để hóa thấp ở kinh Thái âm. Các huyệt cùng dùng có tác dụng thanh nhiệt
hóa thấp, lƣơng huyết giải độc.
GG: Sốt, thêm Đại chùy.
Hôn mê, thêm Thập tuyên.
Tâm phiền, thêm Lao cung.
Nhũ ung phương
XX: Truyền lƣu chầm cứu biện chứng ngoại phƣơng.

PH: Túc tam lý, Hạ liêm, Hiệp khê, Ngƣ tế, Ủy trung, Thiếu trạch, Kiên tỉnh.
CC: Kiên tỉnh châm thẳng, sâu 0,5 - 0,8 thốn, làm cho cảm giác lan truyền
xuống trƣớc ngực, không đƣợc châm sâu quá. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 30
phút, thỉnh thoảng vê kim. Huyệt Ủy trung, Thiếu trạch, châm cho ra máu.
TD: Thanh Vị sơ Can, tiêu thủng tán kết. Trị Can uất Vị nhiệt, nhũ trap bị uất
kết gây nên nhũ ung. Triệu chứng: Bầu vú sƣng to, cứng, nóng đỏ, sữa không
thông, kèm ngực, hông sƣờn đầy ttƣờng, không muốn ăn uống, nóng lạnh, rêu
lƣỡi vàng nhầy, mạch sác. Bệnh viêm tuyến vú cấp tính, thời kỳ đầu, có kết quả
tốt.
GT: Bầu vú thuộc kinh túc Dƣơng minh, đầu vú thuộc túc Quyết âm kinh. Vú
sƣng đa số do Can uất, Vị nhiệt gây ra. Vì vậy, dùng huyệt Túc tam lý (túc Dƣơng
minh), phối hợp với huyệt Hạ liêm (thủ Dƣơng minh).
GG: Vú sƣng đau nhiều, thêm cứu Nhũ căn.
Sự lạnh, sốt, thêm Đại chùy. Ngực sƣờn trƣớng đau, thêm Đản trung, Kỳ môn.
Tả dương nhiệt phương

PH: Thƣơng dƣơng, Hợp cốc, Dƣơng cốc, Hiệp khê, Lệ đoài, Lao cung, Uyển
cốt.
90
CC: Trƣớc châm Thƣơng dƣơng, Hợp cốc, Dƣơng cốc, Lao cung, Uyển cốt,
rồi châm Hiệp khê, Lệ đoài, đều tả sau khi đắc khí lƣu kim 15 phút.
TD: Thanh tả nhiệt tà. Trị tất cả chứng thực hỏa, Tam tiêu nhiệt thịnh. Biểu
hiện: sốt cao phiền táo, miệng ráo, họng khô, không mồ hôi, nói mê sảng, không
ngủ, hoặc sốt phát ban, kiết lỳ, thấp nhiệt vàng da (hoàng đản), đại tiện táo bón,
tiểu tiện ngắn đỏ, lƣỡi đỏ rêu vàng, mạch sác có lực.
GT: Phƣơng này điều trị tất cả các chứng thực nhiệt. Thƣơng dƣơng, Hợp cốc
đều là du huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh. Hợp cốc là nguyên huyệt,
Thƣơng dƣơng là tỉnh huyệt, hai huyệt đều có tác dụng thông điều kinh khí và tả
nhiệt ở thủ Dƣơng minh kinh; Dƣơng cốc là kinh huyệt của thủ Thái dƣơng Tiểu
trƣờng kinh, Uyển cốt là nguyên huyệt của thủ Thái dƣơng, Tiểu trƣờng kinh, hai
huyệt hợp dùng có thể thanh tả nhiệt ở Tiểu trƣờng kinh, thông kinh giảm đau.
Tâm bào lạc là màng bọc ngoài của Tâm, có thể thụ tà thay cho Tâm. Lao cung là
tỉnh huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào kinh, có thể thanh trừ nhiệt tà của kinh Tâm
và Tâm bào lạc, khai khiếu tỉnh thần. Hiệp khê là vinh huyệt của túc Thiếu dƣơng
kinh Đởm, vinh chủ phát nhiệt, Hiệp khê có thể thanh nhiệt tà ở kinh Can Đởm.
Lệ đoài là tỉnh huyệt của túc Dƣơng minh kinh Vị, là huyệt con của kinh này, tả
huyệt này có thể thanh tả thực nhiệt của túc Dƣơng minh Vị kinh. Các huyệt dùng
chung, có thể thanh trừ nhiệt tà của thƣợng, trung, hạ tiêu cho đến nhiệt tà của ba
kinh âm và ba kinh dƣơng, trị tất cả thực chứng của dƣơng nhiệt.
GG: Ngoại cảm phát sốt thêm Đại chùy, Khúc trì.
Tỳ Vị tích nhiệt thêm Đại đô, Thái bạch, Nội đình, Giải khê.
Kinh Tâm nhiệt nhiều, thêm Thiếu xung, Âm khích.
Kinh Can Đởm nhiệt nhiều, thêm Thái xung, Hành gian, Dƣơng lăng tuyền.
Thương hàn cao nhiệt phương

PH: Khúc trì, Tuyệt cốt, Túc tam lý, Đại chùy, Dũng tuyền, Hợp cốc.
CC: Trƣớc châm Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc rồi châm Tuyệt cốt, Túc tam lý,
Dũng tuyền, đều dùng phép tả, lƣu kim 15 phút.
Sốt cao có thể tả Khúc trì cho ra máu.
TD: Thanh nhiệt tả hỏa. Trị ngoại cảm dẫn đến phát sốt, biểu hiện sốt, đau
đầu, mắt đỏ, mặt đỏ, táo bón, tiểu vàng, nặng thì hôn mê nói sảng, tay chân co
91
quắp, lƣỡi đỏ, mạch sác hữu lực.

GT: Phƣơng này là phƣơng huyệt điều trị bệnh ngoại cảm phát sốt. Trong
phƣơng Đại chùy là du huyệt của Đốc mạch. Đốc mạch có tác dụng thống đốc
dƣơng của toàn thân. Đại chùy lại là nơi hội tụ của tất cả kinh dƣơng, có khả năng
điều tiết kinh khí để trừ nhiệt ở các kinh Dƣơng. Khúc trì là Hợp huyệt của thủ
Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, có thể giải trừ hàn ở biểu, thanh tả uất nhiệt ở lý. Ba
huyệt dùng chung, thanh tả nhiệt của biểu lý toàn thân. Tuyệt cốt thuộc túc Thiếu
dƣơng Đởm kinh, Túc tam lý thuộc túc Dƣơng minh Vị kinh, có thể thanh tả nhiệt
tà của kinh Tỳ Vị, để tránh biểu tà nhập lý hóa nhiệt; Dũng tuyền là tỉnh huyệt của
túc Thiếu âm Thận kinh, có tác dụng thanh nhiệt tƣ âm. Ba huyệt dùng chung, có
tác dụng tƣ âm thanh nhiệt, để tránh biểu tà nhập lý hóa nhiệt nung đốt âm dịch.
Các huyệt dùng chung, có thể thanh trừ uất nhiệt trên dƣới, biểu lý của toàn thân.
GG: Đau đầu nhiều, thêm Đầu duy, Thƣợng tinh, Ấn đƣờng, để thông kinh lạc
giảm đau.
Táo bón thêm Chi câu, Túc tam lý, để thanh nhiệt thông tiện.
Hôn mê nói sảng, thêm Thập tuyên, Nhân trung để khai khiếu tỉnh thần.
Thượng tinh nghinh hương phương

PH: Thƣợng tinh, Phong trì, Nghinh hƣơng, Nhân trung, Ấn đƣờng, Hành
gian.
CC: Ấn đƣờng, châm luồn dƣới da, hƣớng lên trên, Nhân trung châm xiên
hƣớng lên trên. Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim 10-15 phút,
thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tán phong nhiệt, thông tỳ khiếu. Trị Can Đởm hỏa thịnh, đƣa lên tỳ
khiếu làm cho tỳ khiếu chảy nƣớc, nặng hơn thì chảy nƣớc hôi thối, không ngửi
thấy mùi, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch Huyền Sác. Thƣờng gặp trong các
bệnh viêm mũi cấp và mạn tính, viêm mũi mạn tính phì đại, viêm mũi dạng teo,
viêm mũi dị ửng.
GT: Hành gian là vinh huyệt của kinh túc Quyết âm, phối hợp với Phong trì ỉà
huyệt hội của mạch Dƣơng duy và kinh túc Thiếu dƣơng, để sơ giải nhiệt ở Can,
Đởm. Phối với Hợp cốc là nguyên huyệt của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng để
sơ phong giải nhiệt. Dùng huyệt Thƣợng tinh, Ấn đƣờng, Nhân trung của mạch
Đốc và Nghinh hƣơng của thủ Dƣơng minh kinh để hoạt huyết thông khiếu, làm
92
thông tỳ khiếu.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Đầu, trán đau thêm Ngƣ yêu.
Trá tai phương

PH: Ế phong, Giáp xa, Nội quan, Quan xung, Thƣơng dƣơng, Hành gian,
Khúc tuyền, Tam âm giao.
CC: Quan xung, Thƣơng dƣơng, dùng kim tam lăng châm ra máu. Các huyệt
khác châm tả, lƣu kim 15 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh nhiệt giải độc, tiêu thũng tán kết. Trị phong nhiệt dịch độc bên
ngoài xâm nhập vào, kinh mạch bị ủng trệ, khí huyết lƣu hành bị trở trệ ở vùng trái
tai (tuyến nƣớc miếng). Biểu hiện: Hai bên hoặc một bên vùng trái tai sƣng cứng,
đau, nóng, há miệng khó khăn, sốt cao, đau đầu hoặc kèm viêm dịch hoàn, nặng
thì hôn mê, kinh quyết, rêu lƣỡi vàng, mạch sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh quai bị, sƣng hạch bạch huyết vùng hàm dƣới.
Các bệnh liên quan đến phong nhiệt đờm hỏa, có thể dùng phƣơng huyệt này gia
giảm để điều trị.
GT: Phƣơng huyệt này dùng Ế phong, là hội của kinh thủ và Ị túc Thiếu
dƣơng, phối hợp với Giáp xa, Hạ quan, huyệt của kinh I túc Dƣơng minh, để tuyên
tán khí huyết ủng trệ tại chỗ bệnh. Quan xung là tỉnh huyệt của kinh thủ Thiếu
dƣơng, Thƣơng dƣơng là tỉnh huyệt của kinh thủ Dƣơng minh, để thanh nhiệt, giải
độc ở kinh Dƣơng minh. Can kinh đi vào dịch hoàn, vì vậy dùng huyệt Hành gian
là vinh huyệt của kinh túc Quyết âm, phối hợp với huyệt Khúc tuyền để tả hỏa tán
kết, trị dịch hoàn sƣng đau. Tam âm giao là hội của ba đƣờng kinh âm ở chân, để
hòa huyết hành ứ.
GG: Toàn thân sốt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Dịch hoàn sƣng đau, thêm Thái xung, Huyết hải, cấp mạch.
Tinh thần mê muội, thêm Nhân trung, Thập nhị tỉnh huyệt.
Trường ung phương
93
PH: Thái bạch, Hãm cốc, Đại trƣờng du, Trửu tiêm, Lan vĩ huyệt.
CC: Trửu tiêm, dùng điếu ngải cứu. Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh,
lƣu kim 30-60 phút. Đại trƣờng du châm hƣớng vào cột sống, sâu 0,5 -1 thốn, làm
cho cảm giác châm lan đến vùng bụng là đƣợc.
TD: Thanh lợi thấp nhiệt, tiêu thủng chỉ thống. Trị súc cƣớc trƣờng ung (viêm
ruột dƣ). Triệu chứng: Vùng bụng dƣới phía bên phải đau một chỗ nhất định,
không thích ấn vào. Hoặc đau bụng lan đến thắt lƣng. Hoặc co một chân, ngƣời
nóng, ớn lạnh, không muốn ăn uống, muốn nôn, nôn mửa, rêu lƣỡi vàng nhầy,
mạch hoạt sác.
Trên lâm sàng thƣờng gặp trong chứng viêm ruột dƣ cấp, viêm ruột dƣ có mủ,
viêm ruột do thấp nhiệt bên trong quá thịnh.
GT: Phƣơng huyệt này chuyên trị viêm ruột dƣ, vì vậy dùng huyệt Lan vĩ là
chính, để tán ứ tiêu thũng. Phối hợp với huyệt Trửu tiêm là kỳ huyệt để thanh nhiệt
giải độc, tiêu thũng tán ứ. Dùng Đại trƣờng du, Hãm cốc, vinh huyệt của túc
Dƣơng minh Vị, thêm Thái bạch huyệt của Tỳ kinh, có quan hệ biểu lý với Vị để
sơ lý trƣờng vị. Khí huyết ở kinh mạch đƣợc thông thì cơ năng của trƣờng vị sẽ
hồi phục bình thƣờng, viêm ruột dƣ sẽ khỏi.
GG: Muốn nôn, nôn mửa, thêm Nội quan.
Sốt, thêm Khúc trì. Bụng trƣớng, thêm Thiên xu.
Bụng đau quặn, thêm Địa cơ hoặc A thị huyệt.
Ty uyên phương
(Thượng tinh thông khí phương)
XX: Thàn cứu kinh luân.

PH: Thƣợng tinh, Khúc sai, Phong môn, Hợp cốc.
CC: Châm tả Thƣợng tinh, Khúc sai, Phong môn, Hợp cốc, lƣu kim 20 phút.
Sốt, châm tả Hợp cốc cho ra máu.
TD: Sơ phong thanh nhiệt, tuyên Phế khai khiếu. Trị sợ lạnh, sốt, đau đầu,
nghẹt mũi, sổ mũi nhiều màu vàng, ho đờm nhiều, chất lƣỡi đỏ, rêu trắng mỏng,
mạch phù sác.
GT: Đây là phƣơng điều trị tỳ uyên (viêm xoang). Phế khai khiếu ở mũi. Tỳ
94
uyên, thƣờng do Phế kinh thụ tà, Phế khí không tuyên thông gây ra. Vì phong hàn
phạm Phế, ấp ủ mà hóa nhiệt, Phế khí mất tuyên thông dẫn đến nghẹt mũi. Phong
hàn nhập lý hóa nhiệt, ấp ủ âm tân thành trọc dịch, nghẽn ở tỳ khiếu mà thành tỳ
uyên.
Trong phƣơng Thƣợng tinh là du huyệt của Đốc mạch, lại gọi là Danh đƣờng,
ngƣời xƣa gọi mũi là Danh đƣờng, cho thấy Thƣợng tinh có quan hệ với mũi, có
thể điều trị bệnh ở mũi. Nó ở trên mũi, vào trong mí tóc 1 thốn chỗ lõm xuống, có
tác dụng sơ phong thanh nhiệt, thông lợi tỳ khiếu. Phong môn, Khúc sai của túc
Thái dƣơng Bàng quang kinh có tác dụng sơ phong thanh nhiệt, giải biểu tán hàn.
Dùng chung với Hợp cốc của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, có công hiệu sơ
phong thanh nhiệt, tuyên Phế khai khiếu. Bốn huyệt hợp dùng là cách chọn huyệt
kết hợp xa vói cục bộ, để thông kinh, giải biểu tán hàn, tuyến Phế khí, lợi tỳ khiếu.
GG: Đau đầu thêm Đầu duy, Thần đình để thông kinh giảm đau.
Nghẹt mũi, thêm Ấn đƣờng, Nghinh hƣơng, hóa trọc khai khiếu.
Khứu giác rối loạn, thêm Thiên trụ để thông lợi tỳ khiếu.
Có sốt thêm Đại chùy, Khúc trì, để thanh nhiệt giải biểu.
Ung thư cứu phương

PH: A thị huyệt.
CC: Dùng tỏi, cắt thành miếng mỏng, đặt lên trên mụn nhọt, dùng ngải nhung
vo lại thành viên, to bằng hạt đậu tƣơng, châm lửa cứu 3 mồi.
Đau cứu cho hết đau, không đau cứu cho đến khi thấy đau.
Nếu mụn đã có mủ hoặc đã vỡ ra thì không dùng cách này.
Nếu đầu nhọt nhiều hoặc to thì dùng tỏi nghiền nát, đặt lên nhọt rồi dùng mồi
ngải đặt lên cứu.
TD: Bạt độc tả hỏa, tiêu thủng tán kết. Trị mụn nhọt (ung thƣ) mới phát, phát
bối, nhọt độc mới phát 2 đến 5,6 ngày.
GT: Trong phƣơng dùng A thị huyệt, theo ngƣời xƣa thì "Dĩ thống vi du" (lấy
chỗ đau làm huyệt), để sơ thông khí huyết tại chỗ. Ngải cứu có tác dụng hành khí
hoạt huyết, tiêu thũng tán kết. Cứu cách tỏi có tác dụng tiêu thũng bại độc. Phƣơng
huyệt chỉ dùng có 1 huyệt, cách dùng giản tiện, có tác dụng đối với ung thƣ (mụn
nhọt), phát bối, nhọt lở giai đoạn đầu có kết quả tốt.
95
Ủy trung thanh nhiệt giải độc phương

PH: Ủy trung, Bá hội, Khúc trì, A thị huyệt.
CC: Ủy trung, A thị huyệt, dùng kim tam lăng châm cho ra máu. Các huyệt
khác châm tả.
TD: Thanh nhiệt giải độc, lƣơng huyết tán ứ. Trị thực nhiệt hỏa độc ứ trệ ở
kinh lạc hoặc ủng tắc ở cơ nhục. Triệu chứng: Da sƣng nóng đỏ, đau, quanh vùng
đó cứng hoặc mềm, có thể có đầu nhọt hoặc sƣng mà không gốc, bên trên nổi cao
lên, đau, có thể có mủ, vỡ ra. Hoặc kèm đau đâu, sốt, phiền khát, rêu lƣời vàng,
mạch sác.
Thƣờng dùng trị đinh nhọt độc, xích du đơn độc, mụn nhọt lở loét
GT: Ủy trung là "huyết khích", châm ra máu đế thanh nhiệt độc ở phần huyết.
Phối hợp với A thị huyệt, châm ra máu, để thanh giải nhiệt độc tại chỗ. Khúc trì là
huyệt hợp của kinh Đại trƣờng, Phế có quan hệ biểu lý với Đại trƣờng, Phế chủ da
lông (bì mao), vì vậy, có thể thanh nhiệt lợi thấp, sơ phong hòa huyết, là huyệt
chính đế trị bệnh ngoài da. Bá hội là nơi hội tụ của mạch Đốc và các đƣờng kinh
dƣơng, có thể sơ tiết nhiệt ở các đƣờng kinh dƣơng.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy, Hợp cốc.
Tâm phiền, muốn nôn, thêm Nội quan.
7. THANH HƢ NHIỆT
Thanh hƣ nhiệt chủ yếu trị nhiệt làm hao tổn phần âm của cơ thể, nhiệt lƣu lại
ở phần âm, nhiệt không đƣợc giải ra ngoài dẫn đến sáng sớm và chiều tối bị sốt âm
ỉ.
Hƣ nhiệt cũng có thể do Can Thận suy tổn gây ra sốt về chiều (triều nhiệt),
nóng trong xƣơng (cốt chƣng). Hoặc bệnh lâu ngày, sốt không hạ.
Thƣờng gặp trong các hội chứng bệnh lý nhiệt thịnh, âm hƣ, sốt lâu dài nhƣ
các trƣờng hợp lao, ung thƣ, rối loạn chuyển hóa, thực tích.
Chủ yếu dùng dƣỡng âm thấu nhiệt và tƣ âm thanh nhiệt.
Thƣờng dùng các huyệt Phế du, Can du, Thận du, Tâm du, Hợp cốc, Tam âm
giao, Ngƣ tế, Thái khê, Phục lƣu, Chiếu hải, Nội quan, Thần môn, Thái xung,
96
Trung phong.
Dưỡng âm thanh phế phương

PH: Thái khê, Ngƣ tế.
CC: Thái khê châm bổ, Ngƣ tế châm tả. Lƣu kim 10-15 phút, thỉnh thoảng vê
kim.
TD: Dƣỡng âm thanh Phế. Trị Phế Thận âm hƣ, táo nhiệt chƣng Phế. Triệu
chứng: Ho khan, ít đờm, họng khô, miệng ráo, sốt về chiều, mồ hôi trộm, khạc
đờm có máu hoặc dính máu, lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm họng mạn tính, lao đầu họng, lao tốn thanh
quản, viêm đƣờng hô hấp trên, lao phổi.
Nếu có triệu chứng Phế Thận âm hƣ, táo nhiệt chƣng Phế, đều có thể dùng
phƣơng này gia giảm để điều trị.
GT: Ngƣ tế là vinh huyệt của kinh Phế, châm tả để thanh trừ Phế nhiệt. Thái
khê là nguyên huyệt của kinh Thận, nguyên huyệt là nơi rót chân khí vào tạng phủ,
châm bổ để tƣ dƣỡng Thận thủy. Hai huyệt 1 thanh 1 bổ, kim thủy tƣơng sinh, làm
tăng tác dụng tƣ Thận dƣỡng âm, thanh Phế giáng hỏa.
GG: Họng sƣng đỏ đau, thêm Chiếu hải.
Ho nghịch lên, thêm Liệt khuyết.
Khạc ra máu, thêm Khổng tối.
Miệng lƣỡi khô ráo, thêm Kim tân, Ngọc dịch.
Khan tiếng, thêm Phù đột, Thái uyên.
Thanh nhiệt phương (Thanh dư nhiệt phương)

PH: Khúc trì, Khúc trạch, Hợp cốc, Liệt khuyết, Phế du, Ngƣ tế, Thần môn,
Nội quan.
CC: Trƣớc châm tả Phế du hoặc dùng kim tam lăng chích ra máu rồi dùng bầu
giác. Tiếp châm tả Khúc trì, Khúc trạch, hoặc dùng kim tam lăng lể ra máu. Sau
cùng châm tả Hợp cốc, Liệt khuyết, Ngƣ tế, Thần môn, Nội quan, tất cả các huyệt
97
trên sau khi đắc khí, lƣu kim 20 phút.

TD: Thanh nhiệt giải độc, giải biểu thấu chẩn. Trị da bỗng nhiên xuất hiện nốt
chẩn, nốt này lặn nốt khác nổi, nổi sần sùi nhƣ muỗi đốt, đa số nổi thành mảng,
nhƣ dạng tảng mây, khít thƣa không đều. sắc đỏ hoặc trắng, ngửa nhiều. Bệnh
phát nhanh và lui nhanh, cũng có thể trong một ngày phát vài lần.
Thƣờng kèm sốt, miệng khô, ho, toàn thân nhức mỏi, rêu lƣỡi trắng mỏng,
mạch nhu sác, thuộc biểu chứng phong nhiệt.
GT: Bệnh này thƣờng do phong nhiệt tà uất át cơ biểu, dinh vệ mất điều
dƣỡng dẫn đến. Phế chủ phần biểu của toàn thân, bên ngoài hợp với lông da.
Phong nhiệt xâm nhập cơ biểu, trƣớd tiên ở phần lông da, nên chọn Phế du tả
huyết, để sơ Dƣơng minh kinh Đại trƣờng, để thanh nhiệt giải biểu, thấu chẩn.
Chọn Hợp cốc, Khúc trì của thủ Dƣơng minh kinh Đại trƣờng, để thanh nhiệt giải
độc; Liệt khuyết, Ngƣ tế của thủ Thái âm kinh Phế, để tuyên Phế tán nhiệt, giải
biểu thấu chẩn. Tâm chủ huyết,
Tâm bào lạc là vòng ngoài của Tâm, có thể ban mệnh lệnh thay Quân chủ, cho
nên chọn Khúc trạch, Nội quan của thủ Quyết âm kinh Tâm, có thể thanh nhiệt trừ
phiền. Các huyệt hợp dùng có tác dụng sơ phong thanh nhiệt, lƣơng huyết giải
độc, giải biểu thấu chẩn.
GG: Phong nhiệt nặng, thêm Đại chùy để giải biểu thanh nhiệt.
Ngứa nhiều thêm Phong trì, Cách du, vì muốn trị phong trƣớc tiên trị huyết,
huyết hành phong tự tiêu diệt.
Đau họng, thêm Thiếu thƣơng, thanh nhiệt lợi yết.
Thanh tả hỏa tâm vị phương

PH: Túc tam lý, Lao cung.
CC: Châm Lao cung sâu từ 0,3 - 0,5 thốn. Châm Túc tam lý sâu 1 thốn, đều
dùng phép tả, không cứu, lƣu kim 5 phút.
TD: Thanh tả hỏa trong Tâm và Vị, khai hung (khai đƣợc sự nghẽn tắc ở
ngực), giáng đƣợc khí nghịch. Trị Tâm và Vị có nhiệt khí, Tâm hỏa bốc lên trên
gây nên tâm thống, phản vị, phiền muộn, muốn ói. Bệnh thƣơng hàn kết ở ngực, bĩ
khối làm cho bửt rứt, trƣớng mãn, hay ợ không dễ chịu, nuốt nƣớc chua, mệt mỏi.
GT: Lao cung là huyệt huỳnh (vinh) của kinh thủ Quyết âm Tâm bào lạc. Chữ
98
"huỳnh" có nghĩa là nƣớc từ mới trong suối ra còn chảy rất nhẹ, nó chữa đƣợc
huyết khí uất trệ do sự mệt nhọc làm thƣơng tổn, nó làm cho thƣ, làm cho thông sự
uất kết của thất tình, nó sở trƣờng về vai trò làm nhẹ đƣợc nhiệt khí làm bứt rứt và
trƣớng mãn ở lồng ngực. Nó dẫn hỏa đi xuống, phối với Túc tam lý, có thể thăng,
có thể giáng, có thể khai có thể bế. Nó sở trƣờng về tả đƣợc hỏa ở Tâm và Vị, giảm
khí xung nghịch, giáng tà nhiệt mà không có hậu quả xấu, kết quả rất thần tốc.
Khi châm tả Lao cung có thể làm thanh đƣợc Tâm hỏa, nó chỉ có thể trục đƣợc
hỏa ra khỏi bên ngoài Bào lạc mà thôi, nó không thể làm cho hỏa giáng xuống và
ra ngoài thân thể. Nhƣ vậy Lao cung chỉ thanh tả hỏa ở thƣợng tiêu còn Túc tam lý
làm giáng đƣợc hỏa từ trung tiêu. Hai huyệt này phối với nhau có thể chữa bệnh
ngang hàng với bài Tả tâm thang.
8. TƢ ÂM GIẢI NHIỆT
Bá đại phương
XX: Tố vấn bệnh cơ khí nghi bảo mệnh tập.

PH: Bá hội, Đại chùy.
Phƣơng huyệt dùng tên đầu viết tắt của hai huyệt Bá hội và Đại chùy, vì vậy
gọi là Bá đại phƣơng.
CC: Cứu Bá hội trƣớc, Đại chùy sau, mỗi huyệt 5 - 7 mồi.
TD: Thanh nhiệt, dƣỡng âm, thoái cốt chƣng. Trị sốt, cốt chƣng, lao nhiệt, sốt
về chiều, ngũ tâm phiền nhiệt, họng khô, mồ hôi trộm, răng cửa khô, lƣỡi đỏ, ít
rêu, mạch tế sác.
GT: Ý nghĩa của phƣơng này: Một là thanh nhiệt cốt chƣng, hai là thấu giải
phục nhiệt ở ngoài, ba là dƣỡng âm, điền tinh để chữa âm hƣ. Bá hội, Đại chùy đều
là du huyệt của mạch Đốc.
Bá hội ở chỗ cao nhất của toàn thân, là huyệt hội của các kinh dƣơng ở chân,
Can kinh với mạch Đốc, vì vậy còn gọi là "Tam dƣơng ngũ hội", có thể tả nhiệt ở
các kinh dƣơng. Hai huyệt dùng chung, có thể thanh nhiệt, tƣ âm, làm giảm chứng
cốt chƣng.
GG: Sốt cơn: Thêm Thần môn, Thái khê để dƣỡng âm, thanh nhiệt.
Mồ hôi trộm: Thêm Âm khích, Hậu khê, Phục lƣu để dƣỡng âm, liễm hãn.
99
Răng khô, họng ráo: Thêm Kim tân, Ngọc dịch, Thái khê để dƣỡng âm, nhuận
táo.
Tâm phiền: Thêm Nội quan, Thần môn, Tam âm giao để trừ phiền.
Ngũ tâm phiền nhiệt phương

PH: Nội quan, Dũng tuyền, Thập tuyên, Đại lăng, Hợp cốc, Tứ hoa.
CC: Trƣớc châm Thập tuyên cho ra máu, rồi châm tả Đại lăng, Tứ hoa; Sau đó
châm bình bổ bình tả Hợp cốc, Nội quan. Lƣu kim 15 phút. Sau cùng châm nhẹ
huyệt Dũng tuyền. Sau khi đắc khí rút kim.
TD: Thanh nhiệt trừ phiền. Trị sốt, về chiều sốt nhiều hơn, ngũ tâm phiền
nhiệt, miệng khát, mặt đỏ, lƣỡi đỏ, mạch sác.
GT: Đây là phƣơng trị các chứng âm hƣ sốt nhiều, ngũ tâm phiền nhiệt. Trong
phƣơng chọn Thập tuyên tả huyết nhiệt, để tả nhiệt ở các kinh, dùng chung vói
Hợp cốc của thủ Dƣơng minh.
Đại trƣờng kinh và Nội quan của thủ Quyết âm Tâm bào kinh để thanh nhiệt
trừ phiền. Tâm chủ hỏa, Thận chủ thủy, Thận thủy đi lên để chế ƣớc Tâm hỏa, làm
cho Tâm hỏa không bốc lên. Tâm hỏa đi xuống làm cho Thận thủy ấm áp, thì Thận
thủy không lạnh. Thận âm không đầy đủ, không thể ức chế Tâm hỏa, thì Tâm hỏa
bốc lên gây ra phiền nhiệt. Chọn Dũng tuyền Tỉnh huyệt của Thận, để tƣ Thận
thủy, thanh hƣ nhiệt, giao thông Tâm Thận, thủy hỏa ký tế thì phiền nhiệt tự khỏi.
Tứ hoa là kỳ huyệt, có tác dụng thanh nhiệt trừ phiền. Các huyệt hợp dùng có thể
tƣ âm thanh nhiệt, trấn tỉnh an thần, ninh Tâm trừ phiền.
GG: Sốt cơn, thêm Đại chùy, Thái khê, để dƣỡng âm thanh nhiệt. Mất ngủ,
thêm Thần môn, Tam âm giao, để trấn tĩnh an thần. Họng khô, thêm Kim tân,
Ngọc dịch, Nhiên cốc, Thái khê, để dƣỡng âm sinh tân chỉ khát.
9. THANH NHIỆT KHỨ THỬ

Thanh thử là một loại của thanh nhiệt. Thử chứng thƣờng thấy sốt, phiền khát,
ra mồ hôi, cơ thể mỏi mệt, phần khí bị suy yếu, thƣờng dùng trị bệnh ôn nhiệt.
Mùa hè, nằm ngồi ở chỗ mát, sƣơng, dễ bị cảm phong hàn.
Những bệnh sốt về mùa hè, thuộc phạm vi chứng thử, có các triệu chứng
100
chính là sốt, khát nƣớc, ra mồ hôi, mệt mỏi, mạch Hƣ, thƣờng là chứng nhiệt kiêm
thấp, thƣờng kèm theo khí hƣ.
Điều trị: Khứ thử giải biểu.
Thử đa số hợp với thấp, vì vậy thƣờng dùng thanh thử lợi thấp.
Thử nhiệt thƣờng làm tổn thƣơng phần khí, thƣờng thấy chứng khí bị hƣ, vì
vậy càn thanh thử ích khí.
Các huyệt thƣờng dùng là Đại chùy, Nhân trung, Khúc trạch, Ủy trung, Nội
đình, Túc tam lý, Trung quản, Công tôn, Nội quan.
Thoái nhiệt trừ chứng phương

PH: Phế du, Cao hoang du, Tứ hoa, Yêu nhãn.
CC: Trƣớc tiên, châm Phế du, Cao hoang du, sau đó châm Tứ hoa, Yêu nhãn.
Châm bổ, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh hƣ nhiệt, thoái cốt chƣng. Trị hƣ lao, nóng trong xƣơng. Triệu
chứng: Sốt âm ỉ lâu ngày không giảm, ho đờm ít, sốt về chiều, cơ thể gầy ốm, mồ
hôi trộm, tâm phiền, mất ngủ, nam thì di tinh, nữ thì bế kinh, chất lƣỡi đỏ, mạch tế
sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh lao phổi, lao hạch, lao ruột, lao dịch hoàn, lao nội
mạc tử cung...
GT: Phế du là bối du huyệt của Phế, phối hợp với Tứ hoa là kỳ huyệt trị cốt
chƣng, để thanh hƣ nhiệt, dùng Yêu nhãn phối hợp với chủ huyệt trị các chứng lao
là Cao hoang để bổ Thận âm, ích Phế khí.
GG: Mồ hôi trộm, thêm Phục lƣu, Âm khích.
Kém ăn uống, thêm Trung quản, Túc tam lý.
Mất ngủ, thêm Gian sử, Thái khê.
Di tinh, thêm Quan nguyên, Chí thất.
Bế kinh thêm Khí xung, Tam âm giao.
Thanh thử hòa trung phương
101
PH: Đại chùy, Hợp cốc, Nội quan, Túc tam lý, Phong trì, Trung quản.
TD: Thanh thử, hòa trung, hóa thấp. Trị thử nhiệt và thấp uất lại ở cơ biểu.
Triệu chứng: Váng đầu, đau đầu, sốt, ra mồ hôi, muốn nôn, nôn, phiền táo không
yên, toàn thân mệt mỏi, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch nhu sác.
GT: Trong bài dùng Đại chùy là nơi hội của các kinh dƣơng. Hợp cốc là
nguyên huyệt của kinh thủ Dƣơng minh. Phong trì là nơi mạch Dƣơng duy đi qua,
để khử phong thanh nhiệt, giải độc. Các huyệt phối hợp, có tác dụng hòa trung hóa
thấp, thanh thử ninh Tâm.
GG: Váng đầu, đau đầu, thêm Bá hội, Thái dƣơng.
Tâm phiền, nóng rát trong tim, thêm Thần môn, Thông lý.
Tiết thử khai khiếu phương

PH: Nhân trung, Thập tuyên, Khúc trạch, Ủy trung, Bá hội, Túc tam lý, Nội
đình.
CC: Thập tuyên, Khúc trạch, Ủy trung, Nội đình, dùng kim tam lăng châm lể
ra máu. Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng
vê kim.
TDĩ Thanh tiết thử nhiệt, ninh Tâm khai khiếu. Trị thử nhiệt thiêu đốt, truyền
vào Tâm bào. Triệu chứng: Sốt, không mồ hôi, mặt đỏ, mắt đỏ, phiền táo không
yên, hoặc đột nhiên trúng thử, hôn mê bất tỉnh, chân tay co, lƣỡi đỏ, mạch hồng
đại mà sác. Nặng hơn thì tay chân lạnh, mồ hôi ra nhƣ hạt châu, lƣỡi đỏ chói,
mạch tế sác.
Thƣờng gặp trong các chứng trúng thử, trúng nắng.
GT: Thử là loại dƣơng tà nhiệt, truyền vào Tâm bào làm cho thanh khiếu bị bế
tắc, thần trí hôn mê, vì vậy dùng huyệt Nhân trung, Bá hội của Đốc mạch để tỉnh
não, khai khiếu. Châm ra máu Thập tuyên để chống quyết nghịch, Ủy trung châm
ra máu để tiết thử nhiệt ở doanh huyết. Lấy Túc tam lý, Nội đình để sơ khí ở
Dƣơng minh, thoái thử nhiệt ở Dƣơng minh.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Co giật thêm Dƣơng lăng tuyền.
102
Mồ hôi ra nhƣ hạt châu, mạch nhỏ muốn tuyệt, thêm cứu Quan nguyên, Khí
hải.
Tiểu kết
Loại thanh nhiệt tả hỏa phƣơng chia thành năm loại là Thanh nhiệt tạng phủ,
Thanh nhiệt tử chi, Thanh nhiệt trừ thấp, Tả hỏa giải độc và Thanh hƣ nhiệt.
Phƣơng huyệt loại Thanh nhiệt tạng phủ, đƣợc lập phƣơng tùy chứng trạng
khác nhau biểu hiện bởi tà nhiệt, tà thiên thịnh của các tạng phủ, nhƣ:
Tả Vị nhiệt phương trị trong Vị tích nhiệt dẫn đến đau đầu đau răng, gò má đỏ,
miệng khô lƣỡi ráo.
Thanh hung nhiệt phương trị vùng ngực, Phế nhiệt nhiều dẫn đến sốt, ho, tâm
phiền, thở gấp muốn suyễn.
Công dụng của Tả Tâm phương là thanh Tâm tả nhiệt, trị sốt, tâm phiền, ngực
đầy tức khó chịu, cánh tay co rút, miệng khô lƣỡi táo.
Tiêu khát thị ẩm phương có tác dụng thanh nhiệt tƣ âm, sinh tân chỉ khát, trị
các chứng Phế Vị nhiệt thịnh đốt làm, tổn thƣơng âm dịch, với bệnh chứng phiền
khát uống nhiều, miệng khô lƣỡi ráo của bệnh tiêu khát mà bệnh thƣợng tiêu là
chính
Tả bạch phương, Tả thanh phương, Tả xích phương, Tá hoàng phương, phân
biệt là tả Phế nhiệt, tả Can nhiệt tả Tâm nhiệt, tả Đửm nhiệt.
Phát nhiệt hữu hãn phương cũng nằm trong nhóm thanh tạng phủ nhiệt, điều
trị các chứng Tỳ Vị hƣ nhƣợc, phục cảm phong nhiệt tà, phong nhiệt phạm Phế,
Phế mất chức năng thanh túc, Phế nhiệt tƣơng đối thịnh, bách bức tân dịch tiết ra
ngoài dẫn đến sốt cao, đổ mồ hôi.
Loại Thanh nhiệt tứ chi, phƣơng huyệt tiêu biểu là Tả nhiệt tứ chi phương, trị
các chứng nhiệt tà xâm nhập vào tứ chi, có các chứng sốt, tứ chi nóng nhiều, toàn
thân mệt mỏi, nặng thì co rút.
Phƣơng huyệt loại thanh nhiệt trừ thấp, chọn dùng:
Hầu phong đờm nhiệt phương trị các chứng đờm và nhiệt kết với nhau, trở trệ
ở họng dẫn đến sốt, họng sƣng đau, họng khò khè đờm, khàn tiếng hoặc mất tiếng,
hoặc vùng họng nhƣ có vật gì nghẹn, nuốt không trôi.
Xung phong thấp nhiệt phương, trị thấp ôn mới mắc hoặc thử ôn ghé thấp dẫn
đến đau đầu, toàn thân nặng đau, tức ngực không biết đói, sốt về chiều.
103
Bài đầu bệnh thuộc nhiệt và đờm giao kết nhau, bài sau là bệnh thấp và nhiệt
lẫn lộn.
Phƣơng huyệt loại Tả hỏa giải độc có tác dụng thanh nhiệt tả hỏa, giải độc,
mỗi bài có đặc điểm riêng.
Tả dương nhiệt phương trị các chứng thực hỏa và Tam tiêu nhiệt thịnh.
Thương hàn nhiệt cao phương trị sốt do ngoại cảm gây ra.
Hầu phong châm quát phương trị họng sƣng đau do phong nhiệt bốc lên trên,
hầu họng sƣng đau do nhiệt tà trở trệ kinh lạc, kinh khí không thể đi lên đến vùng
hầu họng gây ra.
Tỵ uyên phương trị nhiệt tà uất bế ở Phế dẫn đến Tỳ uyên.
Thanh nhiệt thấu chẩn phương trị da nổi ban do nhiệt độc uất ở cơ biểu gây ra.
Thanh nhiệt tả hỏa phương, trị phong nhiệt tà xâm nhập cơ thể, hoặc các
chứng mắt đỏ sƣng đau do nhiệt tà ở Can Đởm theo kinh đi lên ở mắt gây ra.
Ngũ tỉnh tả nhiệt phương trị các chứng Can Thận âm khuy, nhiệt đờm kết với
nhau, che lấp thanh khiếu gây ra sốt cao mê man, trong họng khò khè đờm.
Phƣơng huyệt loại Thanh hƣ nhiệt đều mang tác dụng tƣ âm thanh nhiệt để
chữa hƣ nhiệt, nhƣng mỗi phƣơng cũng đều có nét riêng.
Thanh nhiệt phương là phƣơng huyệt điều trị thời kỳ cuối bệnh nhiệt mà dƣ
nhiệt chƣa hết.
Tư âm giải nhiệt phương có tác dụng tƣ âm thanh nhiệt, trị cốt chƣng, trị âm
hƣ dẫn đến răng khô.
Ngũ tâm phiền nhiệt phương có tác dụng thanh nhiệt trừ phiền, trị ngũ tâm
phiền nhiệt.
104
PHƢƠNG HUYỆT TRỊ PHONG PHƢƠNG
1. SƠ TÁN NGOẠI PHONG

Loại sơ tán ngoại phong chủ yếu trị bệnh lý do ngoại phong gây nên, có các
chứng phong hàn biểu chứng, phong nhiệt biểu chứng.
Khi dùng phƣơng huyệt giải biểu cần lƣu ý là chƣơng này bàn về phong tà bên
ngoài xâm nhập, lƣu lại ứ cơ nhục, kinh lạc, gân xƣơng.
Nếu ngoại phong hợp với hàn hoặc nhiệt ở bên trên, có thể gây nên đau đầu,
chóng mặt.
Nếu phong hợp với đờm thấp, ứ huyết sẽ gây nên các chứng đau, co rút, tê,
mất cảm giác, co duỗi khó khăn.
Nếu phong đờm trở trệ ở kinh lạc vùng đầu mặt sẽ gây nên mắt lệch miệng
méo, phá thƣơng phong, cấm khẩu, tay chân co rút, lƣng uốn cong nhƣ đòn gánh,
đó là ngoại phong nhập vào trong khớp.
Sơ tán ngoại phong thƣờng dùng các huyệt Phong trì, Đầu duy, Hợp cốc,
Phong môn, Phong thị, Khúc trì, Ngoại quan, Xích trạch, Cách du, Huyết hải, Ủy
trung.
Hoạt lạc phương

PH: Phong môn, Cách du, Can du, Quan nguyên, Tam âm giao, Âm lăng
tuyền.
CC: Phong môn, Cách du, Can du, châm tả. Quan nguyên, Túc tam lý, Âm
lăng tuyền, châm bổ. Có thể cứu điếu ngải 10-30 phút
TD: Ôn kinh hoạt lạc, sƣu phong trừ thấp, khứ đờm trục ứ.
Trị trúng phong, tay chân tê dại lâu ngày không khỏi, trong kinh lạc có thấp,
đờm, ứ huyết, thấy ở đùi và mông đau.
Phong, hàn, thấp lƣu trệ ở kinh lạc, chân tay, gân cơ tê đau, co duỗi khó khăn,
105
hoặc đau di chuyển không cố định.

Thƣờng dùng trị trúng phong tay chân tê dại, tý chứng, chủ yếu là chứng hành
tý, phong thấp nhiệt, viêm khớp dạng phong thấp, đau thần kinh tọa...
GT: Trong bài, Phong môn để sơ tán phong hàn. Tả Cách du để hoạt huyết
hóa ứ. Phối hợp với Can du để lý khí hoạt huyết. Thủy thấp đình lƣu, trƣớc hết do
trung thổ không hoạt, dùng vận Tỳ để trị thấp làm gốc, vì vậy, dùng Túc tam lý,
Âm lăng tuyền để kiện vận Tỳ Vị mà hóa thấp. Chứng tý lâu ngày có thể dẫn đến
dƣơng khí suy, vì vậy dùng Quan nguyên để ích cho nguồn của hỏa, phấn chấn
dƣơng khí để khu tán hàn tà.
GG: Tay chân tê dại, thêm Ngoại quan, Dƣơng trì, Dƣơng khê, Uyển cốt, Côn
lôn, Khâu khƣ.
Co duỗi khó khăn, thêm Tuyệt cốt, Dƣơng lăng tuyền.
Có nhiệt, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Khứ phong khiên chính phương

PH: Phong trì, Địa thƣơng, Giáp xa, Tử bạch, Dƣơng bạch, Hợp cốc.
CC: Méo bên trái châm bên phải và ngƣợc lại. Phong trì, Hợp cốc châm tả.
Địa thƣơng châm xiên hƣớng đến huyệt Giáp xa. Tứ bạch lúc đầu châm thẳng, vê,
sau đó châm xiên hƣớng xuống, Dƣơng bạch châm xiên hƣớng lên phía huyệt
Lâm khấp hoặc hƣớng xuống huyệt Ngƣ yêu. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê
kim.
TD: Khứ phong thông lạc, điều hòa khí huyết. Trị phong bên ngoài xâm nhập
vào gây ra mắt lệch miệng méo. Biểu hiện: Đột nhiên bị lệch mắt, méo miệng,
vùng mặt có cảm giác khác thƣờng, vùng sau tai đau hoặc kèm ớn lạnh, sốt, đau
đầu, đau xƣơng, lƣỡi hồng nhạt, rêu lƣỡi trắng mỏng hoặc vàng mỏng, mạch phù
sác hoặc phù khẩn.
Thƣờng dùng trị liệt mặt do phong hàn xâm nhập, liệt mặt do thần kinh, đều
GT: Trong bài dùng Phong trì để khứ phong thông lạc. “Mặt là đồng hƣơng
với Dƣơng minh", vì vậy dùng huyệt của thủ và túc Dƣơng minh là Địa thƣơng,
Giáp xa, Tứ bạch, Dƣơng bạch, Hợp cốc. Châm và cứu để ôn kinh tán hàn, sơ
thông khí huyết của kinh Dƣơng minh, làm nhu nhuận và ôn chiếu gân cơ. Các
106
huyệt dùng chung, phong tà đƣợc khứ, kinh mạch đƣợc thông, cơ nhục đƣợc nuôi
dƣỡng, sẽ hết méo miệng lệch mắt.
GG: Không thể cử động lông mày, thêm Toàn trúc.
Mũi, môi lệch, thêm Nghinh hƣơng.
Nhân trung bị lệch, thêm Thủy câu. Môi dƣới méo, thêm Thừa tƣơng.
Lƣỡi tê, không có vị giác, thêm Liêm tuyền.
Khứ phong tiêu chẩn phương

PH: Phong trì, Phong môn, Khúc trì, Phong thị, Cách du, Huyết hải.
TD: Khứ phong tiêu chẩn, lƣơng huyết chỉ dƣỡng. Trị phong chẩn, thấp chẩn.
Biểu hiện: Nổi ban màu đỏ, nóng rát, .ngứa, miệng khát, tâm phiền, gặp nhiệt thì
bệnh tăng, gặp mát thì bệnh giảm. Thƣờng kèm sợ lạnh, sốt, họng sƣng đau. Hoặc
kèm đau dạ dày, nôn mửa, đau bụng, phúc tả. Lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi trắng nhạt hoặc
vàng nhạt, mạch phù sác.
Nếu có thấp thì chung quanh nốt chẩn có viền đỏ, ở giữa có nƣớc, ngứa nhiều,
gãi rách ra có dịch trong chảy ra, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhạt, mạch hoạt sác.
Thƣờng gặp trong các chứng mề đay, thấp chẩn, biện chứng liên quan đến
phong độc ở biểu. Đối với chứng viêm da dị ứng, viêm da do thuốc, nấm da đầu...
GT: Trong bài dùng Phong trì, Phong môn để khứ phong thấu tà. Khúc trì,
Phong thị để thanh nhiệt lƣơng huyết, giải độc
khứ phong. Cách du, Huyết hải để lƣơng huyết hóa ứ, hòa huyết khứ phong.
GG: Sợ lạnh, sốt, thêm Hợp cốc, Đại chùy.
Họng sƣng đau, thêm Ngƣ tế, Thiếu thƣơng.
Nôn mửa, phúc tả, thêm Nội quan, Túc tam lý.
Thấp nặng, mụn có nƣớc, thêm Âm lăng tuyền, Tam âm giao.
Sơ phong chỉ thống phương

107
PH: Phong trì, Đầu duy, Thông thiên, Hợp cốc, Ấn đƣờng.
CC: Châm Phong trì, mũi kim hƣớng về phía mắt đối diện, hoặc hƣớng ngang
về phía huyệt Phong trì bên kia, vê kim cho cảm giác lan đến phía trƣớc trán hoặc
có cảm giác tê, trƣớng. Các huyệt khác đều châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng
vê kim.
TD: Sơ phong thông lạc, chỉ thống. Trị đau đầu do phong, hoặc đau cả đầu
hoặc đau nửa đầu. Gặp phong hàn thì phát bệnh, trƣớng đau nhƣ kim đâm, hoặc
đau di chuyển. Đau vùng ngoài da đầu thì thấy sƣng, có khối u, kèm nghẹt mũi,
chảy nƣớc mũi, rêu lƣỡi trắng, mạch huyền, khẩn. Nặng hơn thì muốn nôn, nôn
mửa, chóng mặt, ra mồ hôi, sắc mặt trắng xanh.
Thƣờng gặp trong các bệnh đau đầu thần kinh, đau đầu do mạch máu, biện
chứng là do phong tà gây nên. Các chứng viêm mũi mạn tính, viêm xoang mạn
tính gây ra đau đầu, đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Đây là phƣơng huyệt chủ yếu dùng trị đau đầu do phong. Trong bài dùng
Phong trì là huyệt hội của túc Thiếu dƣơng Đởm và mạch Dƣơng duy. Mạch
Dƣơng duy chủ phần biểu của cơ thể có tác dụng sơ tán phong tà theo ý "Tà khứ
chính yên" (tà khí bị trừ đi thì chính khí sẽ yên). Đầu duy là nơi phát của kinh
Dƣơng minh, có tác dụng duy trì, bảo vệ cho dƣơng khí ở vùng đầu, ngoài ra nó là
giao hội huyệt của kinh túc Dƣơng minh với mạch Dƣơng duy, để tăng tác dụng
sơ tán phong tà. Tỉnh huyệt có thể thanh lợi vùng đầu, mắt, vì vậy dùng Thông
thiên để tan phong chỉ thống. Phế chủ bì mao, quan hệ biểu lý với Đại trƣờng, vì
vậy dùng Hợp cốc để khứ tà giải biểu, thông điều khí huyết. Ấn đƣờng có thể khứ
phong, cũng có thể trấn tỉnh, chỉ thống.
2. BÌNH TỨC NỘI PHONG

Dƣơng tà kháng thịnh, nhiệt cực có thể làm động phong, biểu hiện: Sốt cao,
hôn mê, tay chân kinh giật, co rút.
Thấp tà lƣu lâu ngày sẽ làm hao tổn chân âm, làm cho hƣ phong nội động,
thấy gân cơ co rút, tay chân không có sức, mệt mỏi, mạch hƣ.
Can dƣơng kháng, Can phong nội động, huyết khí bốc lên ';hấy váng đầu, hoa
mắt, trong não nóng, đau, mắt đỏ, mặt đỏ, nặng thì đột ngột hôn mê, mắt lệch
miệng méo, liệt nửa ngƣời, thuộc về nội phong. Vì vậy khi trị phải bình Can tức
phong,. thanh nhiệt, phối hợp với dục âm, tiềm dƣơng.
108
Thƣờng dùng các huyệt Can du, Thái xung, Phong trì, Thận du, Thái khê, Âm
cốc, Bá hội, Thập nhị tỉnh huyệt, Khúc trì, Hành gian, Lao cung, Nhân trung.
Đình can chi thống phương

PH: Bá hội, Phong trì, Huyền lƣ, Thái xung.
TD: Bình Can tiềm dƣơng, tức phong chỉ thống. Trị Can dƣơng thƣợng cang
gây nên đau đầu. Biểu hiện: Đầu co thắt, đau, thƣờng bị một bên, chóng mặt, vùng
mặt nóng rát, dễ tức giận, mắt đỏ, miệng đắng, rêu lƣỡi đỏ, mạch huyền, thƣờng
liên quan đến yếu tố tinh thần.
Dùng trị đau đâu do huyết áp cao, chóng mặt, đau đầu do mạch máu, đau đầu
do thần kinh, hội chứng mãn kinh... biện chứng liên quan đến Can dƣơng thƣợng
cang.
GT: Trong bài dùng Bá hội của mạch Đốc, là nơi hội của kinh túc Quyết âm ở
vùng hàm trên với mạch Đốc ở đỉnh đầu, để tức phong chỉ thống. Can Đởm có
quan hệ biểu lý, vì vậy dùng Phong trì của kinh túc Thiếu dƣơng Đởm và Huyền
lƣ, để thanh nhiệt ở kinh túc Thiếu dƣơng. Dùng Thái xung để bình tức phong
dƣơng đang bốc lên.
GG: Mắt đỏ, thêm châm Quan xung ra máu.
Mặt thƣờng nóng rát, thêm Nội đình.
Bình can thông lạc phương

PH: Thái xung, Thái khê, Phong trì, Ngoại quan, Dƣơng lăng tuyền.
CC: Thái xung, trƣớc tả sau bổ, tả nhiều bổ ít. Thái khê châm bổ. Phong trì,
Ngoại quan, Dƣơng lăng tuyền châm tả. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Bình Can tức phong, sơ thông kinh lạc. Trị Can phong nội động, đờm
trọc, ứ huyết trở trệ ở kinh lạc, phong trúng kinh lạc. Biểu hiện: vốn đã bị đau đầu,
váng đầu, hoa mắt, ù tai, mất ngữ, hay mơ, đột nhiên nửa ngƣời mất cảm giác, liệt
nửa ngƣời, mắt lệch miệng méo, lƣỡi cứng, khó nói. Các chứng trạng từ nhẹ đến
nặng, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi trắng hoặc vàng nhạt, mạch huyền hoạt.
109
Dùng trị trúng phong, phong trúng kinh lạc, não xuất huyết, nghẽn mạch máu
não, biện chứng thuộc Can phong nội động, đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia
giảm để điều trị.
GT: Trong bài dùng Thái xung, trƣớc tả sau bổ, để bình Can tửc phong, dƣỡng
Can âm. Thái khê, bổ để tƣ Thận thủy, nhu Can mộc. Phong trì, Ngoại quan, châm
tả để chặn phong dƣơng không cho bốc lên. Đó là tả ngọn thực, bổ bản hƣ, tiêu
bản cùng đồng trị. Dùng thêm huyệt hội của cân là Dƣơng lăng tuyền để thƣ cân
hoạt lạc.
GG: Liệt nửa ngƣời, thêm Kiên ngung, Khúc trì, Túc tam lý, Ngoại quan, Thủ
tam lý, Hợp cốc, Nội quan, Hoàn khiêu, Phong thị, Tuyệt cốt, Ủy trung, Tam âm
giao.
Nói khó, thêm Liêm tuyền, Thông lý.
Miệng méo, thêm Địa thƣơng, Giáp xa, Tứ bạch.
Trấn can tức phong phương

PH: Nhân trung, Thập nhị tỉnh huyệt, Thái xung, Phong long, Lao cung.
Cũ 12 tỉnh huyệt châm cho ra máu, các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh
(nếu bị huyết áp cao, không nên kích thích mạnh), vê kim cho đến khi ngƣời bệnh
tỉnh, lƣu kim 10 - 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Trấn Can tức phong, khải bế khai khiếu. Trị Can Thận âm hƣ, Can dƣơng
thƣợng cang, Can phong nội động, khí huyết nghịch loạn. Dùng cho trƣờng hợp
loại trúng phong hoặc phong trúng tạng phủ, loại bế chứng. Biểu hiện váng đầu,
tay chân tê, mệt mỏi, rồi ngã lăn ra hôn mê bất tỉnh, một thời gian dài thì tỉnh lại
hoặc tỉnh lại rồi lại tái phát, mạch huyền trƣờng có lực.
Thƣờng dùng trong trúng phong, phong trúng tạng phủ, não xuất huyết... có
thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Trong bài dùng 12 tỉnh huyệt, châm ra máu để trị quyết ủng, khai bế, tiếp
thông kinh khí 3 kinh âm 3 kinh dƣơng, làm cho âm dƣơng đƣợc bình hoành, đó là
theo ý của Nội kinh cho rằng “Huyết bị thực đó là chứng quyết". Đốc mạch thông
với não tủy, tả Nhân trung để vận hành khí huyết, khải bế, khai khiếu. Can mạch
lên vùng đỉnh đầu, tả nguyên huyệt của Can kinh là Thái xung để trấn Can giáng
nghịch, tiềm dƣơng, tức phong, dẫn huyết đi xuống. Dùng vinh hỏa huyệt của
Tâm bào là Lao cung, châm tả đê giáng Tâm hỏa, an thần, theo ý “huyệt vinh chủ
110
thân nhiệt". Thêm Phong long, châm tả để chấn hƣng khí cơ của Tỳ Vị, quyện trọc
hóa đờm.
GG: Hàm răng cắn chặt, thêm Địa thƣơng, Giáp xa.
Khó nói, thêm Thông lý, Á môn.
Nuốt khó, thêm Chiếu hải, Thiên đột.
Trấn can tức phong phương 2

PH: Hợp cốc, Thái xung.
CC: Thái xung châm sâu 0,3 thốn; Hợp cốc sâu 0,5 thốn. Thể trạng ngƣời
bệnh bị hƣ thì trƣớc bổ sau tả, nếu thực thì tả trƣổc bổ sau. Nhiệt thịnh thì dùng
phép tả, không lƣu kim, không cứũí nếu hàn thì lƣu kim.
TD: Vận hành khí huyết, trấn Can, trừ phong. Trị cuồng, điên, đau đầu,
choáng váng, mắt sƣng đỏ dauber; Hợp cốc là huyệt Nguyên của kinh thủ Dƣơng
minh. Thái xung là Nguyên huyệt của kinh túc Quyết âm, cả hai huyệt đều nằm
chỗ vùng gối và khuỷu tay, nơi quan trọng trong ngƣời. Tuy nhiên, công năng của
chúng lại khác nhau: Hợp cốc chủ về khí, Thái xung chủ về huyết. Do đó, Hợp cốc
có công năng điều < khí, phát hãn giải biểu, khu phong trấn thống; Thái xung lại
có công năng điều huyết, khai lợi quan tiết, khu phong, trấn áp đƣợc nỗi lo sợ, trừ
đau nhức, dẫn khí hạ hành. Phối cả hai huyệt sẽ điều đƣợc khí huyết, hòa đƣợc âm
dƣơng, trừ phong, bình Can khí. Thêm Phong long, Dƣơng lăng tuyền sẽ trừ đàm,
tiết hỏa. Thêm Bá hội, Thần môn sẽ làm an thần, bớt lo sợ...
GG: Có đàm, phối với Phong long, sâu 0,5 thốn, bình bổ bình tả, Dƣơng lăng
tuyền sâu 0,5 thốn, tả. Nếu thiên về phong nhiều hơn, thêm Thần môn, Bá hội, đều
sâu 0,2 thốn, tả Thần môn, bổ Hợp cốc.
GC: Nhóm huyệt này trị những chứng điên, giản (động kinh) qua thực tế rất
có kết quả, khi châm thêm Thần môn, Bá hội sẽ trị đƣợc chứng ngũ giản. Nhóm
này chính là nhóm mà Châm cứu đại thành gọi là "Tứ quan huyệt".
3. KHU PHONG TÁN HÀN

Phƣơng huyệt khu phong tán hàn, bổ Thận, kiện Tỳ trừ thấp, đó là phƣơng
huyệt có tác dụng sơ phong thanh nhiệt, ôn dƣơng tán hàn, kiện Tỳ hóa thấp,
111
thông kinh hoạt lạc, gọi chung là loại phƣơng khu phong trừ thấp.
Phƣơng khu phong hàn thấp thích hợp dùng cho các chứng ngoại cảm phong
hàn thấp tà, hoặc Tỳ Thận dƣơng hƣ, hàn thấp nội sinh gây ra đau đầu, ngƣời nặng
nề đau nhức, lƣng gối tê đau. Phong hàn thấp tà gây bệnh, do tính chất khác nhau,
vì thế dẫn đến đặc điểm bệnh khác nhau.
Phong là dƣơng tà, tính nó khai (mở), tiết (phát tán), hay chạy mà luôn thay
đối, dễ tổn thƣơng phần trên, do đó phong tà gây bệnh thƣờng thấy các chứng sốt,
đổ mồ hôi, nhiều mồ hôi, sợ gió, vị trí bệnh thƣờng không cố định hoặc ở nhiều
vùng trên cơ thể.
Khi điều trị, lấy sơ phong thanh nhiệt, hoạt huyết thông lạc làm chính, "trị
phong tiên trị huyết, huyết hành phong tắc diệt", vì vậy có thể thƣờng chọn các
huyệt vừa mang tác dụng sơ phong thanh nhiệt lại vừa có tác dụng hoạt huyết nhƣ
Phong phủ, Cách du, Xích trạch.
Hàn là âm tà, tính nó hay ngƣng trệ, chủ thu dẫn (co rút), dễ tổn thƣơng dƣơng
khí cơ thể con ngƣời, vì vậy hàn tà gây bệnh thƣờng thấy sốt, sợ lạnh, không mồ
hôi, gân mạch co quắp, gặp hàn thì đau nặng; đƣợc nóng thì dễ chịu hơn, vị trí
bệnh cố định không dời, đau nhức tƣơng đối nặng hơn. Khi điều trị, lấy ôn kinh
tán hàn làm chủ, đồng thời chọn dùng huyệt có tác dụng ôn kinh tán hàn, thông
kinh giảm đau ở vùng bệnh và Đốc mạch, có thể dùng phép cứu hoặc châm thêm
cứu.
Thấp là âm tà dễ gây ra ngăn trở dƣơng khí trong cơ thể con ngƣời, tính nó
nặng, trọc, dính nhầy, gây bệnh khó nhanh khỏi. Thấp tà gây bệnh, chia ra nội thấp
và ngoại thấp. Ngoại thấp thƣờng do cảm thấp tà gây bệnh, nội thấp thì thƣờng do
Tỳ Thận dƣơng hƣ; khí hóa mất chức năng mà sinh nội thấp. Thấp gây bệnh
thƣờng thấy sốt, về chiều sốt nặng hơn, đầu đau nặng, tức ngực, tay chân mình
mẩy nặng nề, tiêu lỏng hoặc đại tiện không thông. Khi điều trị thƣờng chọn dùng
các huyệt có tác dụng kiện Tỳ hòa Vị, thấm tả thủy thấp và ôn dƣơng hóa thấp.
Phong, hàn, thấp tà có thể gây bệnh từng loại một, cũng có thể hợp lại thành
bệnh, khi điều trị nên căn cứ chứng trạng khác nhau và sự thiên lệch của bệnh tà
mà chọn dùng huyệt trị tƣơng ửng.
Châm điều trị phong hàn thấp gây bệnh nên chú ý hai điều sau đây:
Một là phải chú trọng ứng dụng tác dụng đặc thù của một số huyệt nào đó, nhƣ
Ủy trung (một trong Tứ tổng huyệt) châm cho ra máu, chữa đau lƣng, cách du
châm cho ra máu chữa phong chẩn (mày đay).
Hai là phải chú trọng dùng hợp lý của phƣơng pháp châm cứu, nhƣ trƣờng
112
hợp hàn tà nặng, có thể dùng nhiều cách để trị, sau khi đắc khí lƣu kim, châm rồi
thêm cứu, để ôn kinh tán hàn. Trƣờng hợp phong tà, nhiệt tà nặng, thƣờng không
nên dùng cứu vì phong là dƣơng tà, dễ hóa nhiệt, do đó nên dùng tả pháp, đồng
thời có thể chọn dùng huyệt có tác dụng hoạt huyết nhƣ Huyết hải, Cách du.
Ngoài ra thấp tà gây bệnh có phân biệt ngoại thấp và nội thấpi vì thế biện
chứng điều trị, chọn dùng thủ pháp châm khác nhau để khu thấp.
Nhƣ ngoại thấp nên chọn dùng Âm lăng tuyền để lợi thủy thấp, thƣờng dùng
tả pháp; nội thấp thƣờng chọn các huyệt Tỳ du, Túc tam lý, Công tôn để kiện Tỳ
hóa thấp, thƣờng dùng bổ pháp, cũng có thể châm rồi thêm cứu.
Tóm lại, dùng phƣơng loại khu phong hàn thấp, phải căn cứ vào tính chất và
mức độ nặng nhẹ của bệnh tà cho đến chứng trạng khác nhau để chọn huyệt một
cách thích đáng, biện chứng và dùng thủ pháp thích hợp, mới có thể đạt hiệu quả
tƣơng ứng.
4. LOẠI TRỊ ĐAU ĐẦU
Cường phong chỉ thống phương
XX: Trọng lâu ngọc thƣợc.

PH: Cƣờng gian, Phong long.
CC: Trƣớc châm tả Cƣờng gian, kích thích mạnh, nghỉ giây lát, châm tả
Phong long, lƣu kim 20 phút.
TD: Kiện Tỳ hóa đờm, thông kinh giảm đau. Trị ngực đầy tức, buồn nôn, nôn
mửa đờm dãi, đại tiện lỏng, rêu trắng nhầy, mạch hoạt.
GT: Bệnh này do vốn thể chất mập mạp, hay ăn ngọt béo, thấp thịnh sinh đờm
hoặc Tỳ hƣ mất vận hóa sinh đờm ẩm bên trong, đờm trọc trở trệ kinh lạc, thanh
dƣơng không thăng đƣợc mà dẫn đến đau đầu. Cƣờng gian là huyệt của Đốc
mạch, thống đốc phần dƣơng của toàn thân, Đốc mạch là biển của dƣơni mạch, mà
đầu là đỉnh cao của toàn thân, lại là bể tủy, nhờ vào sự tƣ dƣỡng của tinh tủy và
dƣơng khí cơ thể con ngƣời, nếu cơ thể đờm trọc tƣơng đối nặng thì cách trở
dƣơng khí, làm cho nó không thể đi lên nuôi dƣỡng cho đầu, để tƣ dƣỡng thanh
không, thì đầu đau nhƣ bị bó lại, xây xẩm, nặng thì buồn nôn, nôn mửa. Châm
Cƣờng gian có thể điều tiết Đốc mạch, làm cho Dƣơng khí đƣợc thông sƣớng, nên
đạt đến thanh không, thống thì không đau. Phong long là lạc huyệt của Vị kinh, có
113
tác dụng điều tiết biểu lý của hai kinh, có khả năng điều lý Tỳ Vị, thanh trừ đờm
dãi, làm cho dƣơng khí đƣợc rải ra khắp nơi, thì hết đau đầu. Hai huyệt phối hợp
nhau có tác dụng kiện Tỳ hóa đờm, thông kinh giảm đau, điều trị chứng đau đầu
do đờm trọc che thanh khiếu, dƣơng khí không rải ra khắp nơi đƣợc mà dẫn đến.
GG: Đau đầu nhiều, thêm Bá hội, Ấn đƣờng.
Buồn nôn, nôn mửa, thêm Trung quản, Nội quan.
Đau sau đầu, thêm Thiên trụ, Hậu đỉnh.
Đau đỉnh đầu, thêm Bá hội, Tiền đỉnh.
Đau nửa đầu, thêm Suất cốc, Thái dƣơng.
Đại trữ trị đầu phương

PH: Thiên trụ, Đào đạo, Đại trữ, Khổng tối, Hậu khê.
CC: Trƣớc châm tả Thiên trụ, Đào đạo, Đại trử, ngừng giây lát, lại châm bình
bổ bình tả Khổng tối, Hậu khê, đều lƣu kim 30 phút, hoặc châm rồi thêm cứu.
TD: Thông kinh, tán hàn, chỉ thống. Trị đau đầu do hàn tà xâm nhập vào cơ
biểu gây ra. Chứng: Sốt, sợ lạnh, đầu gáy cứng đau, không mồ hôi mà ho, mũi
nghẹt, chảy mũi trong, lƣỡi nhạt, rêutrắng mỏng, mạch phù khẩn.
GT: Bệnh này do hàn tà xâm phạm vào Thái dƣơng kinh, phần biểu ở Phế vệ
bị bó lại, làm cho kinh khí túc Thái dƣơng Bàng quang bị trở ngại, kinh khí thủ
Thái âm Phế không tuyên thông gây ra hàng loạt biến hóa bệnh lý nhƣ sốt, sợ lạnh,
đau đầu. Trong phƣơng, Thiên trụ, Đại trữ đều là huyệt của túc Thái dƣơng Bàng
quang kinh, có tác dụng thanh nhiệt, giải biểu tán hàn, thông điều kinh khí Túc
Thái dƣơng Bàng quang kinh mà hết đau đầu, hết cứng gáy. Đào đạo là huyệt hội
của Đốc mạch và túc Thái dƣơng, có thể sơ thông kinh khí của Đốc mạch và túc
Thái dƣơng kinh Bàng quang, làm cho dƣơng khí của toàn thân đi lên đạt đến đỉnh
đầu mà khu hàn giảm đau. Hậu khê là huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tiểu trƣờng
kinh, thông với Đốc mạch, phối hợp với Đào đạo cùng gây ra tác dụng thông kinh,
tán hàn giảm đau. Khổng tối là huyệt Khích của kinh Phế. Phế chủ biểu, bên ngoài
hợp bì mao (lông da), hàn tà phạm vào kinh Thái dƣơng, cũng liên quan đến cơ
phu, bì mao, vì vậy chọn Khổng tối của kinh Phế để trợ giúp cho Thái dƣơng kinh
giải biểu tán hàn, thông kinh giảm đau. Năm huyệt phối hợp với nhau, gây tác
dụng thông điều dƣơng khí của toàn thân, tán hàn giảm đau.
114
GG: Nếu sốt, sợ lạnh nhiều, thêm Đại chùy, Khúc trì. Hợp cốc đê thanh nhiệt
tán hàn.
Đau đầu nhiều, thêm Tiền đỉnh, Đầu duy, Bá hội, cũng có thể dùng kim tam
lăng châm Thái dƣơng cho ra máu.
Cổ gáy cứng nhiều, thêm Liệt khuyết.
Ho nhiều, thêm Phế du, Thiên đột.
Não không chỉ thống phương

PH: Não không, Phong trì, Liệt khuyết, Thái uyên, Hợp cốc, Giải khê.
CC: Trƣớc châm tả Não không, Phong trì, lƣu kim trong chốc lát, rồi châm
Liệt khuyết, Hợp cốc, Thái uyên, Giải khê đều dùng phép bình bổ bình tả. Tất cả
lƣu kim 20 phút. Nếu hàn tà tƣơng đối nặng hơn, tả mạnh Hợp cốc, Liệt khuyết.
Nếu phong tƣơng đối nặng hơn, tả mạnh Phong trì, Não không.
TD: Khu phong tán hàn, thông kinh giảm đau. Đau cả đầu hoặc nửa đầu do
phong hàn tà dẫn đến. Nếu tƣơng đối nặng thì nhƣ búa bổ, gặp phong hàn thì đau
nhiều hơn, đƣợc ấm,thì giảm đau, lƣỡi đỏ nhạt, rêu trắng mỏng, mạch phù khẩn
hoặc phù hoãn.
GT: Não không, Phong trì đều là huyệt của túc Thiếu dƣơng kinh Đởm đi bên
nửa đầu, nếu kinh khí Đởm kinh bị trử ngại, thi có thể xuất hiện đau nửa đầu.
Châm Não không, Phong trì có thể khu phong thông lạc, trị đau nửa đầu do
hàn tà bó buộc dẫn đến. Thái uyên là huyệt Du, Nguyên của thủ Thái âm Phế kinh,
là huyệt hội của mạch (Bát hội huyệt), huyệt này vừa có thể chữa bệnh Phế kinh,
lại vừa có thể điều trị bệnh các kinh mạnh khác trong cơ thể. Liệt khuyết là lạc
huyệt của Phế kinh, một trong "Bát mạch giao hội huyệt" thông với Nhâm mạch,
lại là một trong "Tứ tổng huyệt", huyệt có thể trị bệnh vùng đỉnh đầu. Hợp cốc là
Nguyên huyệt của thữ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, cũng là một trong "Tứ tổng
huyệt", có khả năng sơ thông kinh khí thủ Dƣơng minh kinh. Thái uyên, Hợp cốc,
Liệt khuyết phối hợp với nhau, có thể trị các chứng đau đầu, cứng cổ do phong
hàn xâm phạm vào phần biểu gây ra. Giải khê là huyệt kinh của túc Dƣơng minh
kinh khí, điều trị chứng đau đầu do kinh khí Dƣơng minh bị trở ngại dẫn đến. Sáu
huyệt này phối hợp lẫn nhau, có tác dụng thông lạc giảm đau, chữa đau trƣớc đầu,
sau đầu, đau nửa đầu.
GG: Sốt, thêm Đại chùy, Khúc trì.
115
Đau đầu phía trƣớc, thêm Thƣợng tinh, Dƣơng bạch.

Đau đầu phía sau, thêm Thiên trụ, Hậu đỉnh.
Thân kim trị đầu phương
XX: Tiêu u phú.

PH: Thần mạch, Kim môn.
CC: Thân mạch, Kim môn, châm tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Sơ phong tán hàn, thông kinh giảm đau. Trị sốt, sợ lạnh, đau đầu không
mồ hôi, nặng thì đầu đau dữ dội nhƣ búa bổ, gặp phong hàn thì nặng thêm, đƣợc
ấm thì đau giảm, ho, chảy mũi trong, lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch phù khẩn.
GT: Do phong hàn tà xâm nhập phần biểu của Thái dƣơng làm cho kinh lạc
Thái dƣơng bị trở ngại, khi huyết không thông, không thể đi lên nuôi dƣỡng ở đầu
mà thấy đau phần sau đầu, lan đến gáy lƣng. Trong phƣơng Thân mạch là huyệt
của túc Thái dƣơng kinh, có khả năng giao thông phần dƣơng trái phảỉ của toàn
thân, làm cho dƣơng khí toàn thân trên đạt đến đầu. Kim môn là Khích huyệt của
túc Thái dƣơng Bàng quang kinh có khả năng trị cấp chứng của Bàng quang kinh,
hai huyệt phôi hợp nhau, có tác dụng sơ phong tán hàn, thông kinh giảm đau, trị
đau đầu do phong hàn xâm phạm kinh Thái dƣơng gây ra.
GG: Sốt, sợ lạnh nhiều, thêm Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc đế tả nhiệt tà.
Đau đầu nhiều, thêm Đầu duy, Bá hội, Tiền đỉnh, cũng có thể châm Thái
dƣơng cho ra máu.
Ho nặng, thêm Phế du, Thiên đột, Đản trung.
Nghẹt mũi, chảy nƣớc mũi, thêm Hợp cốc, Ấn đƣờng Nghinh hƣơng.
Thương hàn đầu thống phương

PH: Hợp cốc, Toàn trúc, Thái dƣơng.
CC: Trƣớc châm Toàn trúc, Thái dƣơng, rồi châm Hợp cốc, đều châm tả. Nếu
thƣơng hàn tƣơng đối nặng, đau đầu dữ dội, có thể dùng kim tam lăng châm Thái
dƣơng cho ra máu.
116
TD: Thông kinh tán hàn, tiêu trệ giảm đau. Trị cảm phong hàn nhẹ, đầu căng
đau hoặc đau nhiều, gáy lƣng đau, ấn vào thấy dễ chịu, lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng,
mạch khẩn. Nặng có thể thấy các chứng buồn nôn, nôn mửa, xoay xẩm, sắc mặt
trắng bệch.
GT: Toàn trúc là huyệt của túc Dƣơng minh Bàng quang kinh, Bàng quang
kinh chủ phần biểu của toàn thân, là bình phong của cơ thể con ngƣời, châm Toàn
trúc có thể khu tán tà ở bỉểu. Thái dƣơng là kỳ huyệt, có thể thông kinh hoạt lạc,
tuyên thông khí huyết tại chỗ, khu phong hàn, giảm đau đầu. Hợp cốc là Nguyên
huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng. Phế và Đại trƣờng biểu lý với nhau. Phế
chủ biểu, bên ngoài hợp với bì mao, Dƣơng minh kinh vận hành ở vùng mặt; Hợp
cốc phối hợp với Thái dƣơng, Toàn trúc, là cách chọn huyệt kết hợp giữa xa và tại
chỗ, cùng đạt tác dụng thông kinh tán hàn, thông điều khí huyết, hoạt lạc giảm
đau.
GG: Sợ lạnh, có thể thêm Đại chùy, Khúc trì để thông dƣơng giải biểu tán
hàn. Sốt, thêm Khúc trì để thông dƣơng tả nhiệt.
Cổ gáy cứng, thêm Đại trữ, Thiên trụ, để hành khí của Thái dƣơng, thông kinh
giảm đau.
Đau phía trƣớc đầu, thêm Thƣợng tinh, Dƣơng bạch.
Đau đỉnh đầu, thêm Bá hội, Tiền đỉnh.
Đau phía sau đầu, thêm Thiên trụ, Hậu đỉnh.
Đau nửa đầu, thêm Suất cốc, Hiệp khê.
Đau gò xƣơng mày, thêm Ngƣ yêu, Dƣơng bạch.
Nghẹt mũi nhiều thêm Ấn đƣờng, Ngƣ yêu, Nghinh hƣơng.
Thương phong đầu thống phương

PH: Phong trì, Hợp cốc, Ty trúc không.
CC: Trƣớc tiên châm Phong trì, Ty trúc không, rồi châm Hợp cốc, đều châm
tả.
Nếu đầu đau nặng, có thể châm Ty trúc không ra máu, rồi châm Phong trì, sau
châm Hợp cốc, sau khi đắc khí, đều lƣu kim 20 phút.
TD: Khu phong hoạt lạc, thông kinh giảm đau. Trị sốt, sợ gió, đau đầu từng
117
cơn, gặp gió đau nhiều hơn, đau nhƣ dùi đâm, nặng thì da đầu sƣng lên thành cục,
lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng hoặc hơi vàng, mạch phù.
GT: Phong trì là huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, có tác dụng khu phong
hoạt lạc, trị các loại đau đầu, phong tà xâra nhập (phạm) vùng đầu gây ra, Ty trúc
không là huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, có tác dụng khu phong chỉ
thống (giảm đau), chữa đau đầu phong, dạng đau cả đầu hoặc đau nửa đầu do
phong tà xâm phạm vùng đầu gây ra. Hai huyệt phối hợp, tăng tác dụng thông
kinh khu phong giảm đau, điều trị chứng đau đầu do phong tà gây ra. Hợp cốc là
huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, một trong "Tứ tổng huyệt", trị bệnh
vùng đầu, phối hợp với Phong trì, Ty trúc không, là cách kết hợp huyệt xa và tại
chỗ, cùng đạt hiệu quả khu phong thông kinh, hoạt lạc giảm đau.
GG: Phong tà nhập lý hóa nhiệt, thêm Đại chùy, Khúc trì, để thông kinh tả
nhiệt.
Đau phần trƣớc đầu, thêm Thƣợng tinh, Dƣơng bạch.
Đau đỉnh đầu, thêm Bá hội, Tiền đình.
Đau sau gáy, thêm Thiên trụ, Hậu đình.
Bốn cách trên đây đều là cách chọn huyệt tại chỗ.
5. LOẠI TRỊ ĐAU LƢNG
Nhị trung yêu thống phương

PH: Nhân trung, Ủy trung, Xích trạch.
CC: Trƣớc châm Nhân trung, Ủy trung, sau châm Xích trạch.
Tổn thƣơng lƣng cấp tính, đau nhiều, tả mạnh Nhân trung, châm Ủy trung cho
ra máu, rồi châm tả Xích trạch, sau khi đắc khí, lƣu kim 30 phút.
TD: Khử ứ thông lạc, mạnh lƣng giảm đau. Trị thƣờng có những tổn thƣơng
bệnh cũ, khi lao nhọc thì bệnh thêm nặng, hoặc chấn thƣơng, kinh lạc bị tổn
thƣơng, vùng thắt lƣng đau mỏi, cứng, chỗ đau cố định không dời, xoay trở
nghiêng ngửa khó khăn, nhƣợng chân thƣờng có lạc mạch bị ứ máu.
GT: Đốc mạch đi theo xƣơng sống lƣng, thống đốc dƣơng khí toàn thân;
118
Nhân trung là huyệt của Đốc mạch, có thể thông điều khí của Đốc mạch, mạnh
lƣng tráng (khỏe) Thận, hoạt huyết. Túc Thái dƣơng Bàng quang kinh hai bên
xƣơng sống, đến thắt lƣng, liên lạc với thận, Ủy trung là huyệt hợp của túc Thái
dƣơng Bàng quang kinh, một trong Tứ tổng huyệt trị lƣng đau "Yêu bối Ủy trung
càu", vì vậy chọn để sơ thông kinh khí của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, là
huyệt chính để chữa thắt lƣng, lƣng đau. Xích trạch là huyệt của thủ Thái âm Phế
kinh, có tác dụng khử ứ thông lạc. Ba huyệt phối hợp nhau, vừa có thể sơ thông
kinh khí của túc Thái dƣơng kinh, vừa có thể thông điều kinh của Đốc mạch,
mạnh lƣng, khỏe thận, hoạt huyết khử ứ, trị đau thắt lƣng do lao nhọc tổn thƣơng
dẫn đến.
GG: Đau lƣng do tổn thƣơng, thêm Thận du, Yêu dƣơng quan, Mệnh môn.
Té ngã tổn thƣơng gây đau lƣng, thêm Chi câu, Côn lôn, Thúc cốt, Dƣơng
lăng tuyền.
Kèm sốt, châm Đại chùy để tả nhiệt tà.
Trình thị yêu thống phương
XX: Lâm sàng kinh nghiệm - Trình Tân Nùng.

PH: Yêu dƣơng quan, Thận du, Thứ liêu, Ủy trung.
CC: Trƣớc châm bổ Yêu dƣơng quan, Thận du, Thứ liêu, lƣu kim 30 phút rồi
châm tả Ủy trung, không lƣu kim. Đau thắt lƣng nhiều, có thể tả Ủy trung cho ra
máu.
TD: Mạnh lƣng khỏe Thận, thồng kinh giảm đau. Trị lƣng đau lạnh, gặp lạnh
thì đau hơn, đƣợc nóng thì bớt đau, tay chân lạnh ngắt, nặng thì tiểu vặt, hai chân
phù thủng, tiêu lỏng, lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch trầm hoãn.
GT: Vốn cơ thể Thận dƣơng bất túc hoặc bệnh lâu ngày cơ thể hƣ yếu, tổn
thƣơng đến Thận dƣơng, làm cho Thận dƣơng bất túc, vùng thắt lƣng mất ấm áp
gây nên đau thắt lƣng, tay chân lạnh. Trong phƣơng Yêu dƣơng quan là huyệt của
Đốc mạch, có thể thông điều kinh khí Đốc mạch, thống đốc phần dƣơng của toàn
thân. Vì vị trí của nó ở vùng thắt lƣng, cho nên có thể thông điều kinh khí tại chỗ
mà giảm đau lƣng. Thận du, Thứ liêu đều là huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang
kinh, vì túc Thái dƣơng Bàng quang kinh vận hành hai bên lƣng, thắt lƣng, do đó
hai huyệt này có thế bố thận tráng dƣơng, thông kinh tán hàn, giảm đau lƣng, Ủy
trung là Hợp huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, là một trong Tứ tổng
huyệt: "Yêu bối Ủy trung cầu". Do đó cũng là huyệt chính để trị đau lƣng. Bốn
119
huyệt cùng dùng có hiệu quả ôn dƣơng tán hàn, thông kinh giảm đau.
GG: Thận dƣơng hƣ nhiều, sống lƣng đau lạnh, tay chân quyết nghịch, thêm
Quan nguyên, Khí hải, đồng thời có thể dùng cứu 5 - 7 mồi.
Tiểu vặt, thêm Tỳ du, Khí hải, Thủy phân, có thể châm rồi thêm cứu.
Tiêu chảy, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du.
Yêu thích tý thống phương

PH: Yêu du, Bàng quang du, Trƣờng cƣờng, Khí xung, Thƣợng liêu, Hạ liêu,
Cƣ liêu.
CC: Trƣớc châm bổ Yêu du, Bàng quang du, Thƣợng liêu, Hạ liêu; Châm tả
Trƣờng cƣờng, Cƣ liêu, lƣu kim 30 phút. Cột sống lƣng đau ỉạnh, có thể cứu Yêu
du, Bàng quang du 5 - 7 mồi.
TD: Bổ Thận tráng dƣơng, thông kinh giảm đau. Trị vùng lƣng đau lạnh, hoặc
cứng không cúi ngửa đƣợc hoặc đau lan đến xƣơng cùng, mông, đùi, nhƣợng
chân. Đau có lúc nhẹ lúc nặng, đƣợc ấm thì đau giảm, gặp lạnh thì đau thêm nặng,
lƣỡi nhạt, mạch trầm.
GT: Vốn thể chất dƣơng hƣ hoặc bệnh lâu ngày hại đến Thận dƣơng, làm cho
Thận dƣơng hƣ suy. Cộng thêm ngoại cảm phong tà, cột sống lƣng mất đi sự sƣởi
ấm của Thận dƣơng, hàn tà lấn vào thì xƣơng sống đau lạnh. Vì kinh túc Thái
dƣơng Bàng quang đi dọc xƣơng sống đến thắt lƣng, do đó, trong phƣơng chọn
Yêu du, Bàng quang du, Thƣợng liêu, Hạ liêu của túc Thái dƣơng Bàng quang
kinh, để thông điều kinh khí tại chỗ của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, ôn kinh
tán hàn. Trƣờng cƣờng là huyệt bắt đầu của Đốc mạch. Đốc mạch thống đốc phần
dƣơng của toàn thân, đi vào xƣơng sống, châm Trƣờng cƣờng để điều khí của Đốc
mạch, mạnh lƣng, khỏe Thận. Khí xung là huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, có
thể thông điều kinh khí của túc Dƣơng minh Vị kinh. Cƣ liêu là huyệt của túc
Thiếu dƣơng Đởm kinh, có thể thông điều kinh khí tại chỗ, làm giảm đau lƣng. Ba
huyệt trên phối hợp với nhau, có tác dụng làm mạnh lƣng, khỏe thận, thông kinh
tán hàn, giảm đau, chủ yếu dùng trong đau sống lƣng do Thận dƣơng bất túc, hàn
tà bên ngoài xâm nhập gây ra.
GG: Thận dƣơng hƣ nhiều, sống lƣng đau lạnh, thêm Thận du, Quan nguyên,
châm, thêm cứu 5-7 mồi.
Tiểu nhiều, thêm Thủy phân, Khí hải, Quan nguyên.
120
Tiêu chảy, thêm Thiên xu, Dƣơng lăng tuyền, Đại trƣờng du.
6. LOẠI TRỊ ĐAU TOÀN THÂN
Cước nhược phương

PH: Công tôn, Túc tam lý, Tuyệt cốt, Thân mạch.
CC: Trƣớc châm Công tôn, Thân mạch, rồi châm Túc tam lý, Tuyệt cốt. Sau
khi đắc khí, lƣu kim 30 phút.
Nếu thấp tà nhiều, trƣớc cứu Túc tam lý, Công tôn 5-7 mồi, rồi châm Tuyệt
cốt, Thân mạch. Thận hƣ nhiều, trƣớc cứu Tuyệt cốt, Thân mạch rồi châm Công
tôn, Túc tam lý.
TD: Kiện Tỳ lợi thấp, mạnh gân xƣơng. Trị thấp khí rót vào kinh lạc, khí
huyết kích bác nhau; hoặc do sinh hoạt tình dục quá độ, tổn thƣơng âm tinh; hoặc
do đi bộ tổn thƣơng gân xƣơng, dẫn đến chứng chân đùi liệt yếu, vô lực.
GT: Công tôn là Lạc huyệt của Tỳ kinh, là huyệt của Bát mạch giao hội, thông
với Xung mạch, có thể điều lý kinh khí biểu lý của hai kinh Tỳ Vị. Túc tam lý là
Hợp huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, có tác dụng bổ khí, kiện Tỳ, lợi thấp, là
huyệt quan trọng để bổ ích Tỳ Vị. Hai huyệt cùng dùng, có thể kiện Tỳ lợi thấp,
điều hòa khí huyết, lấy ý “Trị nuy chỉ chọn Dƣơng minh". Tuyệt cốt là huyệt hội
của tủy, một trong Bát hội huyệt, có tác dụng điền tinh bổ tủy. Thân mạch là huyệt
của Bàng quang kinh, một trong “Bát mạch giao hội huyệt", thông với Dƣơng
kiều mạch, chủ phần dƣơng của hai bên trái phải toàn thân, hai huyệt phối hợp, có
tác dụng bổ Thận tráng dƣơng, điền tinh ích tủy. Vì Thận tàng tinh lại chủ về
xƣơng cốt, nên hai huyệt có thể điều trị chứng chân yếu vô lực do Thận hƣ tinh
khuy xƣơng tủy kém gây nên. Bốn huyệt cùng dùng có thể kiện Tỳ lợi thấp, lại có
thế bổ Thận ích tủy, là phƣơng huyệt tốt để điều trị chân yếu.
Chân yếu, còn gọi là Cƣớc nuy (liệt chân là chân teo yếu vô lực, đi lại bất tiện,
nặng thì bại liệt). Thiên Nuy luận (Tố vấn) ghi: "Dƣơng minh là bể của ngũ tạng
lục phủ, chủ làm nhuận tông cân", "Trị nuy chỉ chọn Dƣơng minh", thƣờng do
Dƣơng minh tích nhiệt, hao tốn tân dịch, gân cơ mất điều dƣỡng dẫn đến, cũng có
thấp nhiệt cùng xâm nhập làm tổn thƣơng Dƣơng minh, hoặc Can Thận bất túc,
âm tinh khuy hƣ gây ra. Tỳ chủ cơ nhục tứ chi, Thận chủ xƣơng, chủ tủy, phƣơng
này chọn huyệt vừa có thể kiện Tỳ hòa Vị lợi thấp, lại vừa có thể bổ Thận điền
121
tinhìích tủy, vì vậy các huyệt hợp dùng chủ chứng chân yếu vô lực do Tỳ hƣ Vị
nhiệt mà Can Thận âm hƣ gây nên.
GG: Nếu Phế nhiệt, phối hợp với Xích trạch, Phế du.
Vị nhiệt nặng, thêm Nội đình, Trung quản, để tả Phế Vị nhiệt.
Nếu thấp nhiệt nặng, thêm Âm lăng tuyền, Tỳ du, để hóa thấp thanh nhiệt,
kiện vận trung châu Tỳ Vị.
Can Thận âm hƣ, thêm Can du, Thận du, Huyền chung, Dƣơng lăng tuyền,
bốn huyệt phối hợp nhau, có tác dụng mạnh gân xƣơng.
Sốt nhiều, thêm Đại chùy, Đào đạo để tả nhiệt tà.
Hành khí chỉ loan phương
XX: BỊ cấp Thiên kim yếu phƣơng.

PH: Kinh cốt,Thừa sơn, Thừa cân, Thƣơng khâu.
CC: Trƣớc châm tả Thừa sơn, Thừa cân, kích thích mạnh. Rồi châm Thƣơng
khâu, Kinh cốt. Hàn tà nặng, châm xong thêm cứu 5 - 7 mồi, lƣu kim 30 phút.
TD: Ôn kinh tán hàn, hành khí giải kinh. Trị hai chân yếu sức, chân gối tê đau,
luôn cảm thấy cơ bắp co quắp, hoạt động kém, nặng thì cơ bắp, ống chân teo dần,
mạch trầm hoãn.
GT: Ngƣời vốn Can Thận âm hƣ, lại cảm hàn, thấp tà, hàn tà làm trở trệ kinh
mạch, khí huyết không thông, dẫn đến gân cơ mất điều dƣỡng mà co quắp, đau
nhức chân, đau teo dàn.
Trong phƣơng Thừa cân, Thừa sơn là huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang
kinh, Thái dƣơng chủ phần biểu của toàn thân, túc Thái dƣơng Bàng quang kinh
và túc Thiếu âm Thận kinh biểu lý với nhau, hai huyệt cùng dùng, vừa có thể khu
trừ hàn tà ở biểu, thông điều kinh khí của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh và túc
Thiếu âm Thận kinh, lại vừa có thể hoãn giải cơn co quắp cơ bắp tại chỗ mà giảm
đau. Thƣơng khâu là kinh huyệt của túc Thái âm Tỳ kinh, có thể thông điều kinh
khí của túc Thái âm kinh, bổ ích cho gốc của hậu thiên, bổ khí huyết nguồn của
sinh hóa. Kinh cốt là nguyên huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, châm
nguyên huyệt có thể bổ ích nguyên khí của cơ thể. Hai huyệt cùng dùng, có thể
thông điều kinh khí, bố ích khí huyết. Trƣờng hợp hàn thấp nhiều hơn, dùng cứu
có thể khu thấp tán hàn, thông kinh giảm đau. Bốn huyệt trên phối hợp với nhau,
có tác dụng kiện Tỳ ích Thận, bổ ích khí huyết, thông kinh tán hàn trừ co quắp.
122
GG: Can Thận âm hƣ nặng, châm thêm Can du, Thận du, Phục lƣu, Chiếu hải
để bổ Can Thận âm, điền tinh ích tủy.
Hàn tà nặng, thêm Đại chùy, Hợp cốc, đê giải biểu tán hàn
Thấp tà nhiều, châm thêm Âm lăng tuyền, Phong long, Tam âm giao, để kiện
Tỳ lợi thấp.
Co quắp nặng, châm Thừa cân, Thừa sơn, đồng thời châm huyệt Bát phong.
Khu phong chỉ thống phương

PH: Khúc trì, Phong thị, Ngoại quan, Dƣơng lăng tuyền, Tam âm giao, Thủ
tam lý.
CC: Trƣớc châm tả Khúc trì, Thủ tam lý, Ngoại quan rồi châm Phong thị,
Dƣơng lăng tuyền, Tam âm giao, sốt, tả mạnh Khúc trì để khu nhiệt tà. Phong tà
nặng, tả mạnh Phong thị. Tất cả đều lƣu kim 30 phút.
TD: Thanh nhiệt sơ phong, thông kinh giảm đau. Trị bệnh do phong tà xâm
nhập cơ thể gây ra. Triệu chứng: Tay chân đau nhói, đau không có chỗ nhất định,
gặp gió đau hơn, nặng thì tay chân sƣng đau, cử động bị hạn chế, lƣỡi nhạt, rêu
trắng mỏng, mạch phù hoãn.
GT: Khúc trì là hợp huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, Thủ tam lý là
huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, hai huyệt này vừa có thể sơ phong
giải biểu thanh nhiệt vừa có tác dụng thông kinh hoạt lạc, hoãn giải đau nhức chi
trên (hai tay), có thể điều trị bệnh chứng tại chỗ chi trên. Ngoại quan là Lạc huyệt
của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, một trong Bát mạch giao hội huyệt, thông với
Dƣơng duy mạch, châm vào có thể khu phong thông lạc, điều trị bệnh của các
kinh dƣơng. Vì phong là dƣơng tà, sau khi xâm phạm vào cơ thể dễ tổn thƣơng
đến lạc mạch của kinh dƣơng, vì thế ba huyệt hợp dùng, có thể giải biểu thanh
nhiệt, đồng thời lại có thể khử trừ phong tà của các kinh dƣơng, hoạt lạc giảm đau.
Phong thị là huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, có tác dụng khu phong thông
lạc giảm đau. Dƣơng lăng tuyền là hợp huyệt của Đởm kinh, hội của cân, có tác
dụng thƣ cân hoạt lạc, giảm đau. Tam âm giao là huyệt của Tỳ kinh, giao hội của
kinh ba âm ở chân, điều tiết kinh khí của ba kinh âm ở chân, hoãn giải đau nhức ở
chi dƣới, ba huyệt phối hợp có tác dụng thƣ cân hoạt lạc, khu phong giảm đau. Sáu
huyệt này phối hợp nhau, có thể thông điều kinh lạc, hoãn giải các chứng tay chân
tê dại, sƣng đau do phong tà gây ra.
123
GG: Mới cảm ngoại phong hoặc ngoại phong nhiều hơn, thêm Phong trì để sơ
phong thanh nhiệt.
Khu phong thấp phương

PH: Kiên ngung, Cự cốt, Tý nhu, Khúc trì, Thủ tam lý, Hợp cốc, Dƣơng cốc,
Bát tà.
CC: Kiên ngung châm sâu từ 0,5 - 1 thốn, bình bổ bình tả. Khi châm vào nên
vê kim, khi đắc khí thì dùng phép tả, lƣu kim 15-20 phút. Sau khi châm, nên cứu 3
- 5 mồi.
TD: Sơ thông khí huyết, khu phong thấp. Trị các chứng thuộc tà khí ở khách
tại kinh lạc, khí huyết bị trở trệ nhƣ trúng phong bị bất toại, bị tý, từ nửa ngƣời và
từ thƣợng chi trở lên.
GT: Nhóm huyệt này đều thuộc thủ Dƣơng minh Đại trƣờng. Phế và Đại
trƣờng biểu lý với nhau, vì thế nó chẳng những trị đƣợc những bệnh thuộc kinh
Dƣơng minh, ngoài ra nó còn điều lý một cách tuyệt vời về Phế khí. Châm Kiên
ngung làm sơ thông khí huyết, tán phong, đuổi thấp, tả đƣợc hỏa trong khí của
Dƣơng minh. Châm Khúc trì sè tuyên khí hành huyết, đuổi phong trừ thấp, thông
lợi quan tiết. Phối cả hai huyệt sẽ làm hành khí, hòa huyết. Khi khí huyết đƣợc
hòa, kinh lạc đƣực thông, ứ trệ bị đuổi, phong thấp sẽ bị trục ra. Kết quả quý nhƣ
vàng ngọc, đúng với câu "một khiếu đƣợc thông thì trăm khiếu cũng sẽ thông".
Huyệt Thủ tam lý và Hợp cốc tăng cƣờng việc đuổi phong, thông lạc, dứt đƣợc
chứng tý thống. Huyệt Dƣơng cốc làm tan hàn khí ở Thái dƣơng kinh, sơ thông
khí huyết. Huyệt Cự cốt là huyệt hội của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng và Dƣơng
kiều mạch, có khả năng làm thƣ sƣớng kinh lạc, thông lợi quan tiết. Huyệt Tý nhu
làm tăng cƣờng thƣ cân hoạt lạc. Huyệt Bát tà làm thƣ sƣớng lạc mạch, làm lợi
quan tiết, trị đƣợc các chứng nuy, liệt.
GG: Tay và cánh tay đau nhiều, thêm Hợp cốc 0,5 thốn, châm Thủ Tam lý 0,5
thốn, đều châm tả.
Ngón tay bị co giật, Dƣơng cốc 0,3 thốn, Hợp cốc 0,5 thốn, dùng cả bổ lẫn tả.
Cánh tay không đƣa lên cao đƣợc, thêm Cự cốt 0,5 thốn, Tý nhu 0,5 thốn, đều
châm tả.
Ngón tay bị liệt không dùng đƣợc, thêm Bát tà 0,3 thốn, bình bổ bình tả, cứu 5
mồi.
124
GC: Nhóm huyệt này có khả năng trị các chứng đau nhức ở vùng thƣợng chi.
Đối với các chứng "ngoan cố", châm phải kích thích mạnh hơn, nếu không hiệu
quả sẽ kém.
Đối với chứng đau yết hầu nhƣ có cái gì cứng chặn lại, có kết quả nhất định.
Phục phương khử phong phương

PH: Phục lƣu, Phong long, Đại đô.
CC: Trƣớc châm bổ Phục lƣu, sau châm tả Phong long, Đại đô. Tất cả lƣu kim
30 phút.
TD: Khu phong hoạt lạc, thấm tả thủy thấp. Trị ngoài biểu, phần vệ không
chắc, phong thủy hoặc thủy thấp. Triệu chứng: Ra mồ hôi, sợ gió, cơ thể nặng nề,
tiều tiện không thông lợi, lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch phù hoãn.
GT: Chứng trị của phƣơng này là do chính khí hƣ, vệ khí bất cố, bên ngoài
phong tà ngăn trở kinh lạc, dẫn đến thủy thấp uất ở cơ biểu, tràn ra tay chân. Vì
biểu hƣ bất cố cho nên ra mồ hôi, sợ gió, Thủy thấp đình trệ ở cơ bắp, da thƣa, tay
chân mà thấy chứng mình mẩy nặng nề, tay chân phù thũng, tiểu tiện không thông
lợi. Trong phƣơng Phục lƣu là Kinh huyệt của túc Thiếu âm Thận kinh, có thể
điều trị thủy thũng do Thận hƣ, khí hóa của Bàng quang mất chửc năng gây ra tiểu
không thông. Phong long là Lạc huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, có thể trị
bệnh của hai kinh biểu lý; Đại đô là huyệt của túc Thái âm Tỳ kinh, hai huyệt cùng
dùng, có thể kiện Tỳ hòa Vị, lợi tiểu thấm thấp. Vì Tỳ chủ cơ nhục tứ chi, có thể
điều trị các chứng thủy thũng, tay chân thũng, tiểu tiện không thông do Tỳ hƣ
không kiện vận gây nên. Ba huyệt hợp dùng, có thể kiện Tỳ ích Thận, lợi tiểu
thấm thấp, đồng thời còn có thể ích khí cố biểu, khu phong thông lạc để trị các
chứng ra mồ hôi, sợ gió, thân mình nặng nề, tay chân phù thũng, tiểu tiện không
thông lợi do vệ biểu bất cố, phong tà nhập xâm, thủy thấp đình trệ bên trong gây
ra.
GG: Đổ mồ hôi, sợ gió nhiều, thêm Hợp cốc, Phong thi Phong trì để khu
phong cố biểu chỉ hãn (cầm mồ hôi).
Sốt, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Tay chân phù thũng nặng, thêm Thủy phân, Âm lăng tuyền Tỳ du, Thận du để
thấm tả thủy thấp.
125
Tất thống phương

PH: Lƣơng khâu, Khúc tuyền, Dƣơng quan.
CC: Trƣớc châm Lƣơng khâu, Dƣơng quan rồi châm Khúc tuyền, đều dùng tả
pháp, sau khi đắc khí, lƣu kim 30 phút.
Nếu hàn tà nhiều hơn, có thể ôn châm Lƣơng khâu, Khúc tuyền 15 phút.
TD: Ôn kinh, tán hàn, giảm đau. Trị vùng đầu gối đau lạnh, sƣng tức, tê dại,
hoạt động không thuận lợi, nặng thì liệt không đi đƣợc, gối sƣng đau lạnh, lƣỡi
nhạt bệu, rêu trắng mỏng, mạch trầm hoãn.
GT: Chứng này thƣờng do vốn thể chất Thận dƣơng bất túc, cảm thụ hàn tà
gây nên. Trong phƣơng, Lƣơng khâu là khích huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh,
Khích huyệt là nơi hội tụ khí huyết của kinh này, có tác dụng điều trị cấp chứng.
Châm huyệt này có thể điều tiết khí huyết của túc Dƣơng minh Vị kinh, điều trị
các chứng bệnh đầu gối sƣng đau, liệt chi dƣới. Khúc tuyền là huyệt hợp của túc
Quyết âm Can kinh. Phƣơng này là cách chọn huyệt tại chỗ, Lƣơng khâu thuộc túc
Dƣơng minh Vị kinh, có tác dụng điều tiết kinh khí của túc Quyết âm Can kinh.
Can kinh đi dọc mặt trong chi dƣới. Ba huyệt hợp dùng, có thể điều tiết kinh khí
ba kinh, giải trừ hàn tà của ba kinh, để hoãn giải đau nhức vùng đầu gổi.
GG: Hàn nhiều, có thể châm thêm Dƣơng lăng tuyền, Độc tỳ, Ấm thị.
Vùng đầu gối sƣng đau, thêm Phong thị, Dƣơng lăng tuyền và Tất quan.
Hàn tà nhập lý hóa nhiệt, châm thêm Đại chùy, Khúc trì để tả nhiệt tà.
Thiên tỉnh trửu thống phương

PH: Thiên tỉnh, Ngoại quan, Khúc trì.
CC: Trƣớc châm tả Thiên tỉnh, Khúc trì, rồi Ngoại quan. Sau khi đắc khí, lƣu
kim 30 phút.
Nếu do cánh tay teo liệt dẫn đến khuỷu tay đau, có thể dùng bổ pháp, châm
xong thêm cứu.
TD: Thông kinh, tán hàn, giảm đau. Trị khuỷu tay tê dại, cánh tay teo liệt,
chân tê dại, đau nhức gặp lạnh đau nhiều hơn, đƣợc nóng thì bớt.
GT: Bệnh này thƣờng do hàn tà xâm nhập ở vùng khuỷu tay, bế trở kinh lạc,
126
khí huyết không thông, gân cơ mất điều dƣỡng gây ra đau nhửc tê dại vùng khuỷu
tay.
Trong phƣơng Thiên tỉnh là Hợp huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, có
thể sơ thông kinh khí của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, thông điều khí huyết tại
chỗ, trị cánh tay, khuỷu đau nhức, tê bại. Ngoại quan là Lạc huyệt của thủ Thiếu
dƣơng Tam tiêu kinh, một trong Bát mạch giao hội huyệt, thông với Dƣơng duy
mạch, có thể thông điều kinh khí thủ Thiếu dƣơng, thủ Quyết âm kinh, trị cánh
tay, khuỷu tay co duỗi khó khăn, ngón tay đau nhức. Hai huyệt phối hợp, có thể
gây tác dụng thông kinh tiếp khí, có thể tăng hiệu ứng của châm. Khúc tri là hợp
huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, vị trí ở vùrig khuỷu tay vừa có thể
thông kinh khí thủ Dƣơng minh kinh, lại có thể sơ thông khí huyết tại chỗ, làm
cánh tay khuỷu tay bớt đau nhức tê dại. Khúc trì có tác dụng thanh nhiệt tán hàn.
Ba huyệt phối hợp lại, vừa có thể sơ thông khí huyết tại chỗ, lại vừa có thể thông
kinh tán hàn để trị khuỷu tay đau.
GG: Hàn nhiều hơn, thêm Thanh lãnh uyên, Tam dƣơng lạc, châm thêm cứu,
để ôn kinh tán hàn.
Vùng khuỷu tay đau nhiều, thêm Tiểu hải, Thủ tam lý.
Cánh tay, khuỷu tay tê dại, thêm Thiếu hải, Chi chính, đều bổ. Ngoại quan,
Khúc trì, chủ cánh tay tê dại.
Thông dương tán thấp thông kinh lạc phương

PH: Khúc trì, Ủy trung, Hạ liêm.
CC: Ủy trung, châm tả, sâu 1 -1,5 thốn; Khúc trì sâu 0,8 -1 thốn, tả trƣớc bổ
sau, cứu 3 - 5 mồi. Hạ liêm, sâu 0,5 thốn, cả bổ lẫn tả.
TD: Thông dƣơng khí, tán thấp khí, đuổi phong khí, hàn khí, sơ thông kinh
lạc, tả nhiệt khí, dứt đau. Trị các chứng tý thuộc phong, hàn, thấp, nhiệt. Trị các
chứng thống, tý, châm tả huyệt Ủy trung là chủ. Các chứng hành tý châm tả huyệt
Khúc trì là chủ, tả trƣớc bổ sau, thêm Hạ liêm.
GT: Châm ba huyệt này làm cho mạch khí đi từ biểu nhập vào lý, làm thông
đƣợc khí bị trệ, bị mãn, thông kinh lạc, đuổi đƣợc bốn khí phong, nhiệt, thấp, hàn,
giải đƣợc chứng tý.
GG: Thƣợng chi đau nhiều, thêm Kiên ngung, Khúc trì, Hợp cốc.
127
Hạ chi đau, thêm Hoàn khiêu, Phong thị, Dƣơng lăng tuyền.
Đau từ cánh tay đến ngón tay, thêm tả Bát phong, Bát tà, đều sâu 0,3 thốn.
Thư cân lợỉ quan tiết phương

PH: Khúc trì, Dƣơng lăng tuyền.
CC: Các huyệt châm sâu 0,5 thốn, bình bổ bình tả, lƣu kim 15 phút, cứu 3
mồi.
TD: Hành khí huyết, thông kinh lạc, thƣ cân, lợi quan tiết. Trị ngực sƣờn đau,
bụng trƣớng, tiểu tiện đục do nhiệt kết ở trƣờng vị, chi dƣới và chi trên bị tê liệt.
GT: Khúc trì hành khí, hòa huyết, thanh Phế giải biểu; Dƣơng lăng tuyền tả
Can và Đởm, bình đƣợc uất nhiệt. Phế chủ khí của toàn thân, Can chủ cân của toàn
thân. Nếu Phế khí đƣợc thanh, khí huyết đƣợc lƣu hành, Can khí đƣợc thƣ giãn thì
cân mạch sẽ đƣợc dƣỡng, nhƣ vậy chứng tê và đau hông sƣờn sễ dứt. Ngoài ra vị
trí của hai huyệt này lại nằm ở chỗ quan yếu của “tứ đại quan tiết" thuộc tay và
chân, có khả năng tuyên thông giáng khí, sơ thông, tiết tà...
GG: Tiểu đục, thêm Quan nguyên, sâu 0,3 thốn.
Chi trên tê, thêm Kiên ngung sâu 0,5 thốn.
Chi dƣới tê, thêm Hoàn khiêu sâu 1,5 thốn, tùy theo tình hình mà bổ tả.
Trị tý phương

PH: Hội âm, Thái uyên, Tiêu lạc, Chiếu hải.
CC: Trƣớc châm tả Thái uyên, Tiêu lạc, rồi châm Chiếu hài, sau châm Hội
âm, sau khi đắc khí, lƣu kim 30 phút; Hàn tà nhiều, cứu Thái uyên, Tiêu lạc, Chiếu
hải, mỗi huyệt 5 - 7 mồi, rồi châm Hội âm.
TĐ: Ôn kinh tán hàn, hoạt lạc giảm đau. Trị tê do phong hàn tà gây ra. Triệu
chứng: Cơ bắp khớp xƣơng đau nhức, chỗ đau không cố định, hoặc đau tƣơng đối
nhiều, chỗ đau có cảm giác lạnh, gặp lạnh đau nặng hơn, đƣợc nhiệt thì đau giảm,
rêu lƣỡi trắng mỏng hoặc vàng nhạt, mạch phù huyền hoặc phù khẩn.
GT: Thái uyên là huyệt hội của mạch trong “Bát hội huyệt". Châm huyệt này
có tác dụng ôn kinh tán hàn, thông điều huyết mạch, trị chứng tê do hàn tà ngăn trở
128
kinh mạch, có công hiệu thông kinh hoạt lạc, giảm đau, để trị bệnh tại chỗ do
phong hàn tà ngăn trở kinh mạch chi trên. Thái uyên phối hợp với Tiêu lạc, thông
điều kinh khí mặt trong, mặt ngoài chi trên, hoạt lạc giảm đau. Chiếu hải là một
trong bát mạch giao hội huyệt, thông với Âm kiều mạch, Âm kiều chủ phần âm
trái phải của toàn thân; Phối hợp với huyệt Hội âm của Nhâm mạch, có nhiệm vụ
thống lầnh âm kinh của toàn thân. Hai huyệt phối hợp nhau có thể điều trị chứng tê
do hàn tà xâm nhập âm kinh gây ra. Hội âm là du của hạ cực xuất từ ba mạch
Xung, Nhâm, Đốc mạch, có thể điều tiết khí huyết của kinh mạch. Do đó, bốn
huyệt hợp dùng để ôn kinh tán hàn, hoạt huyết hóa ử, giảm đau, chủ trị chứng tê
do hàn tà ngăn trở kinh mạch (lấy âm kinh làm chủ) gây ra.
GG: Hàn tà quá nặng, cứu thêm Thận du, Quan nguyên, để ôn dƣơng, tán hàn,
giảm đau.
Phong tà tƣơng đối nặng hơn, thêm Phong môn, Cách du,
Can du, để khu phong hoạt huyết, giảm đau.
Thấp tà nặng hơn, thêm Tỳ du, Túc tam lý, để kiện Tỳ hóa thấp, thông tê.
Hàn tà nhập lý hóa nhiệt có thể châm Đại chùy, Khúc trì để tả nhiệt.
'
Trung quản trị nuy phương

PH: Trung chử, Hoàn khiêu, Túc tam lý, Phế du.
CC: Trƣớc châm bổ Túc tam lý, Phế du. Rồi châm tả Trung ch ử, Hoàn khiêu,
đều lƣu kim 30 phút. Chính khí tƣơng đối hƣ có thể cứu Tam lý, Phế du 7 -10 mồi.
TD: Dƣỡng âm thanh nhiệt, thông kinh khởi nuy. Lấy cơ bắp chân hoặc tay
đau mềm lỏng, teo, vận động vô lực, thậm chí tê liệt nửa ngƣời làm chủ chứng.
Tay chân đều có thể mắc bệnh, nhƣng chân thƣờng bị nhiều hơn hoặc một bên
bệnh hoặc hai bên cùng bệnh. Nhẹ thì công năng vận động suy giảm, nặng thì
hoàn toàn không thể hoạt động, dần dần dẫn đến teo cơ bắp, liệt mềm.
Thời kỳ đầu chứng nuy (liệt) thuộc Phế Vị nhiệt thịnh kèm sốt, ho, vật vã,
miệng khát, tiểu tiện ngắn đỏ, đại tiện trệ mà lỏng, lƣỡi đỏ, rêu vàng, mạch hồng
sác. Nếu thuộc thấp nhiệt lâu dài, kèm có tay chân mình mẩy tức nặng, sốt, mồ hôi
nhiều, tức ngực, chỗ đau sợ nhiệt, nhƣng đƣợc lạnh thì dễ chịu, đại tiện đờm nhót
129
rít trệ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch nhu sác.

Thuộc Can Thận hƣ, bệnh phát sốt. Kỳ cuối này chứng, thƣờng kèm có các
chứng Tỳ Vị hƣ nhƣợc và Can Thận khuy hƣ.
GT: Phƣơng này là xử phƣơng điều trị nuy chứng thời kỳ đầu, thuộc Phế Vị
nhiệt thịnh. Thiên Nuy luận (Tố vấn 44) ghi: "Trị nuy, chọn Dƣơng minh", lấy
nguyên tắc Dƣơng minh kinh là kinh nhiều khí nhiều huyết, Dƣơng minh chủ tông
cân, do đó, chọn hợp huyệt Túc tam lý của túc Dƣơng minh Vị kinh, để tả nhiệt
Dƣơng minh. Chọn Phế du có thể thanh tả nhiệt của Phế Vị, đồng thời tƣ dƣỡng
phần âm của Phế Vị; Hoàn khiêu là huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, Trung
chử là du huyệt của thủ Thiếu dƣơng kinh Tam tiêu, hai huyệt hợp dùng, có thể
thông kinh hoạt lạc, mạnh gân khửi nuy. Các huyệt cùng dùng, có tác dụng tƣ âm
thanh nhiệt, cƣờng cân khởi nuy.
GG: Phế Vị nhiệt thịnh, phối hợp Xích trạch, Nội đình, Trung quản, để thanh
tà nhiệt Phế Vị.
Thấp nhiệt nặng, phối hợp Ãm lăng tuyền, Tỳ du, để thanh nhiệt lợi thấp.
Can Thận âm hƣ, phối hợp Can du, Thận du, Huyền chung, Dƣơng lăng
tuyền, để tƣ bổ phần âm của Can Thận.
Sốt, thêm Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc, để thanh nhiệt.
Chứng nuy ở chân nặng hơn, thêm Bể quan, Lƣơng khâu, Giải khê.
Trừ phong thấp tý thống phương
XX: Phối huyệt khái luận giáng nghĩa.

PH: Hoàn khiêu, Phong thị, Dƣơng lăng tuyền.
CC: Hoàn khiêu, châm mũi kim hƣớng xuống dƣới, sâu 1,5 - 2 thốn, lƣu kim
15 phút, Phong thị sâu 0,5 thốn, Dƣơng lăng tuyền hƣớng vào phía Tất nhãn, sâu 1
thốn; tất cả đều châm, vê kim, trƣớc bổ sau tả. Nếu bệnh thuộc thực chứng thì tẫ
trƣớc bổ sau, khi rút kim ra, cứu 3-5 mồi.
TD: Làm sơ thông, tuyên tán, trừ phong, thấp, tý thống, thƣ cân, lợi tiết. Trị
trúng phong, bán thân bất toại,-tê, mất cảm giác, gân cơ co giật, liệt hạ chi.
GT: Hoàn khiêu là hội huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh và túc Thái
dƣơng Bàng quang kinh, có khả năng trừ đƣợc chứng tỳ, phong và thấp. Phong thị
đuổi phong trừ thấp, hai huyệt đều trị chứng nuy, tý ở chi dƣới. Dƣơng lăng tuyền
là huyệt Hợp của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, là nơi hội của cân trong toàn thân, vì
130
thế châm nó sẽ làm cho thƣ cân hoạt lạc, thông lợi quan tiết, cũng là huyệt thƣờng
dùng để trị bệnh thuộc Can và Đởm. Ba huyệt trên phối nhau sẽ chữa đƣợc các
chứng bệnh về nuy và tý, nhất là đối với các bệnh ở thắt lƣng, hông sƣờn và chi
dƣới.
Tiểu kết
Loại phƣơng khu phong hàn tán thấp lấy khu phong, trừ thấp, tán hàn làm chủ.
Vì phong hàn thấp có nặng nhẹ khác nhau, vị trí bệnh khác nhau cho nên chọn
huyệt lập phƣơng và công hiệu của các phƣơng huyệt này có đặc điểm riêng.
Phƣơng huyệt điều trị đau đầu, trong đó:
Thương phong đầu thống phương trị đau đầu chủ yếu do phong tà gây ra, biểu
hiện đầu đau từng cơn, gặp gió thì đau hơn, đau nhƣ dùi đâm làm chủ chứng.
Não không chỉ thống phương trị đau đầu đau nửa đầu (thiên chính đầu thống)
do phong hàn tà gây ra, đau nhức dữ dội hơn, gặp phong hàn đau hơn.
Cường phòng chỉ thống phương trị đau đầu do Tỳ hƣ đờm thấp gây ra, thấy
các chứng đầu đau nhƣ bó chặt lại, đau triền miên khó chịu, ngực bụng đầy tửc,
buồn nôn, nôn mửa.
Thân kim trị đầu phương trị đau phía sau đầu do phong hàn phạm phần biểu
của Thái dƣơng làm cho Thái dƣơng kinh mạch bị trử ngại, khí huyết không thông
gây ra.
Giải phong trị đâu phương trị đau phía trƣớc đầu do phong hàn phạm Dƣơng
minh gây nên và đau đầu thể đờm trọc do Tỳ Vị hƣ nhƣợc, đờm trọc ngăn trở ở
trung tiêu, đi lên che lấp thanh khiếu gây nên.
Đại trữ trị đâu phương trị đau đỉnh đầu, sốt, sợ lạnh do hàn tà xâm nhập Thái
dƣơng kinh bó ở phần biểu của Phế vệ gây ra.
Thương hàn đầu thống phương có tác dụng thông kinh tán hàn, giảm đau, trị
đau đầu do kinh túc Thái dƣơng Bàng quang bị trở ngại gây nên.
Phƣơng huyệt trị đau lƣng trong đó:
Nhị trung yêu thống phương trị đau lƣng do chấn thƣơng, té ngã hoặc vùng
lƣng có chấn thƣơng cũ, bệnh cũ, lại thêm quá lao nhọc gây ra.
Yêu tích tê thống phương trị đau lƣng do Thận khí hƣ, hàn tà xâm nhập gây
nên.
Trình thị yêu thống phương, trị các chứng đau lƣng, tay chân quyết lãnh do
131
Thận dƣơng bất túc gây ra.

Phƣơng huyệt điều trị toàn thân tê đau gồm tám bài, trong đố:
Hành khí chỉ loan phương chủ yếu trị chứng tê do hàn thấp gây nên.
Trị tý phương chủ yếu chứng tý phong do hàn tà gây nên.
Khu phong chỉ thống phương trị chứng tê do phong tà gây ra.
Phục phương khu phong phương trị chứng ngoại cảm phong tà, vệ biểu bất cố
(không bền), kinh lạc bị trở ngại, thủy thấp uất ở cơ biểu, tràn ra tay chân.
Trung quản trị nuy phương là phƣơng trị chứng nuy (teo liệt cơ) thời kỳ đầu,
Phế Vị nhiệt thịnh.
Tất thống phương, Cước nhược phương trị các chứng chân đùi teo liệt, vô lực
do thấp tà rót vào kinh lạc gây ra.
Thiên tinh trửu thống phương trị khuỷu tay tê dại, đau nhức do hàn tà xâm
nhập vùng khuỷu tay gây ra.
132
PHƢƠNG HUYỆT KHỨ THẤP

Loại phƣơng huyệt khứ thấp, có tác dụng hóa thấp, lợi thủy, tiết trọc.
Dùng trị bệnh do thủy thấp đình trệ lại bên trong gây ra thủy thũng, lâm trọc,
lung bế và những bệnh do thủy thấp dùng phƣơng khử thấp.
Thƣờng dùng các huyệt của kinh túc Thái âm, túc Dƣơng minh, túc Thái
dƣơng, túc Thiếu âm, thủ Thái âm, Nhâm mạch.
Thấp phân ra ngoại thấp và nội thấp.
Ngoại thấp thấy sợ lạnh, sốt, đầu và mắt trƣớng nặng, mặt mắt và tay chân phù
thũng, cơ thể nặng nề, đau.
Nội thấp thấy ngực đầy, bụng trƣớng, nôn mửa, hoàng đản, tiêu chảy, kiết lỳ,
lâm trọc, chân phù.
Phƣơng huyệt khứ thấp có thể phân ra kiện Tỳ hóa thấp, thanh nhiệt khử thấp,
ôn hóa thủy thấp, khứ phong thắng thấp.
1. THANH NHIỆT KHỨ THẤP

Là loại dùng trị thấp nhiệt giao tranh, hoặc thấp theo nhiệt hóa uẩn kết ở trung
tiêu.
Triệu chứng: Hoàng đản, cơ thể sốt về chiều, ngực phiền bụng trƣớng, hoặc
thấp nhiệt rót xuống làm cho chân tê, mỏi yếu.
Thƣờng dùng huyệt Trung cực, Thủy phân, Quan nguyên, Khí hải, Âm lăng
tuyền, Bàng quang du, Tỳ du, Thận du, Tam âm giao, Tam tiêu du, Hợp cốc, Đại
chùy, Khúc trì, Hành gian. Châm tả hoặc châm ra máu.
Đới trạng bào chẩn phương

PH: A thị huyệt, Khúc trì, Công tôn, Ngoại quan, Nội đình, Tam âm giao, Âm
lăng tuyền.
CC: Tùy tình trạng bệnh, có thể dùng 4-10 huyệt gần vùng bệnh. Châm mũi
133
kim hƣớng vào vùng giữa chỗ tổn thƣơng. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 20-30
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, trấn thống chỉ dƣỡng. Trị phong thấp nhiệt độc uẩn
trệ ở kinh mạch, tà ở bì phu. Biểu hiện: Cục bộ vùng da nóng rát hoặc sợ lạnh, sốt,
vùng cục bộ xuất hiện những đám mụn nƣớc, khi vỡ ra sẽ thành những đám mụn
nƣớc to nhỏ, mọc thành vòng nhƣ sợi đai. Hoặc kèm thấy đau đầu, miệng khô,
đắng, đại tiện khô cứng, nƣớc tiểu ít, đỏ, chất lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch
huyền sác.
Thƣờng dùng trị zona, mề đay, thủy đậu.
GT: Trong bài dùng A thị huyệt vùng cục bộ để sơ thông kinh khí, điều hòa
khí huyết cục bộ, để chỉ thống. Dùng huyệt Ngoại quan là huyệt lạc của kinh Tam
tiêu để khứ phong nhiệt ở Tam tiêu, giải uất độc ở biểu. Tả Khúc trì, huyệt hợp của
thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, Nội đình, huyệt vinh của túc Dƣơng minh Vị kinh,
để thanh nhiệt ở Dƣơng minh. Tả túc Thái âm Tam âm giao và huyệt lạc Công tôn,
thanh thấp nhiệt ở Tỳ kinh.
Tả huyệt hợp của túc Thiếu dƣơng Đởm là Dƣơng lăng tuyền đè sơ Can lợi
đởm. Phƣơng huyệt này có tác dụng làm cho phong đƣợc khứ, nhiệt đƣợc thanh,
thấp đƣợc hóa thì đau sẽ hết, ngứa sẽ khỏi, zona sẽ tự tiêu.
GG: Miệng khô, đắng, thêm Liêm tuyền, Khâu khƣ.
Sợ lạnh, sốt, thêm Hợp cốc, Phong trì.
Thanh nhiệt hóa thấp chi lỵ phương

PH: Thiên xu, Thƣợng cự hƣ, Hợp cốc, Ấn bạch, Trung lữ du, Tam âm giao,
Thứ liêu.
TD: Thanh nhiệt hóa thấp, điều khí hành huyết. Trị thấp nhiệt uất chứng, khí
huyết ứ trệ dẫn đến đại tiện ra mủ máu. Biểu hiện: Bụng đau, mót rặn, đại tiện
phân mủ, máu, hậu môn nóng rát, có thể kèm sợ lạnh, sốt, nặng hơn thì bị sốt cao,
khát, tâm phiền, nôn mửa, rêu lƣỡi vàng nhờn, mạch hoạt sác.
Các loại bệnh kiết lỳ trực khuẩn, lỳ amip, viêm ruột kích thích, viêm ruột
cấp... do thấp nhiệt, có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Thiên xu là mộ huyệt của kinh Đại trƣờng, Hợp cốc là nguyên huyệt của
134
kinh Đại trƣờng, Thƣợng cự hƣ là huyệt hợp bên dƣới của Đại trƣờng, ba huyệt
hợp dùng chung để thông điều khí của Đại trƣờng, làm cho khí đƣợc điều hòa,
thấp đƣợc hóa, trệ đƣợc hành. Tả Ẩn bạch của kinh túc Thái âm và Tam âm giao
để thanh thấp nhiệt ở Tỳ Vị. Đại trƣờng thuộc kim, "thực tắc tà tử", vì vậy dùng
huyệt thuộc thủy của Bàng quang là Trung lừ du và Thứ liêu để điều khí, trị chứng
mót rặn. Các huyệt dùng chung, có tác dụng thanh nhiệt lợi thấp, nhiệt đƣợc
thanh, thấp đƣợc hóa thì chứng kiết lỳ sẽ khỏi.
GG: Sợ lạnh, sốt, thêm Hợp cốc, Khúc trí.
Thân nhiệt cao, thêm Đại chùy, Khúc trì.
Nôn mửa, thêm Nội quan, Công tôn.
Thanh nhiệt lợi thấp chỉ đới phương

PH: Đái mạch, Trung cực, Ắm lăng tuyền, Hành gian, Bạch hoàn du.
TD: Thanh nhiệt, lợi thấp, chỉ đới. Trị thấp nhiệt rót xuống dƣới làm tổn
thƣơng mạch Nhâm, Xung gây ra đới hạ, màu vàng dính, đặc hoặc có mùi khác
thƣờng hoặc đới hạ có màu hồng, trong âm đạo ngứa, miệng đắng, họng khô, đại
tiện khô táo, tiểu ít, nƣớc tiểu đỏ. Hoặc kèm có phiền nhiệt, tâm phiền, mất ngủ,
rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch nhu, sác.
Thƣờng dùng trị viêm âm đạo, viêm cổ tử cung, lạc nội mạc tử cung, bệnh phụ
khoa mà có dấu hiệu thấp nhiệt hạ chú dẫn đến đới hạ.
GT: Trung cực là huyệt hội của Nhâm mạch với Tam âm giao, châm tả để
thanh thấp nhiệt ở hạ tiêu. Huyệt Đái mạch là hội huyệt của mạch Đới với kinh túc
Thiếu dƣơng Đởm, có thể điều lý sự ƣớc thúc của mạch Đới. Huyệt Bạch hoàn du
của kinh túc Thái dƣơng Bàng quang, có thể trợ giúp sự khí hóa của bàng quang,
lợi thấp tà ở hạ tiêu. Âm lăng tuyền thanh thấp nhiệt ở Tỳ kinh. Hành gian, vinh
huyệt của kinh Can, sơ tiết uất nhiệt ở kinh Can.
GG: Ắm đạo ngứa, thêm Khúc tuyền, Chí âm.
Đới hạ màu đỏ, thêm Huyết hải, Gian sử.
Tâm phiền, tim hồi hộp, thêm Nội quan, Thần môn.
Thanh nhiệt trừ hoàng phương

135

PH: Chí dƣơng, Đởm du, Dƣơng lăng tuyền, Thái xung, Uyển cốt, Lao cung,
Âm lăng tuyền.
TD: Thanh nhiệt hóa thấp, sơ Can lợi Đỏm Trị thấp nhiệt uẩn tụ ở Can Đởm
dẫn đến dƣơng hoàng. Biểu hiện: Mắt và da vàng, màu vàng tƣơi nhƣ quả quýt,
miệng khát hoặc thân nhiệt, nƣớc tiểu ít, màu vàng, đỏ, đại tiên khô cứng, ăn ít,
bụng trƣớng hoặc trong ngực phiền não, muốn nôn, rêu lƣỡi vàng nhờn, mạch
huyền hoạt.
Các loại dƣơng hoàng, hoàng đản cấp, viêm gan siêu vi, viêm túi mật, sỏi mật,
giun móc dẫn đến hoàng đản, thuộc loại thấp nhiệt... đều có thể dùng phƣơng
huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Tả Đởm du và hợp huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm là Dƣơng lăng tuyền
để tiết nhiệt ở Đởm phủ. Phối hợp với Nguyên huyệt của túc Quyết âm Can là
Thái xung để sơ Can, hỗ trợ cho tác dụng lợi đởm. Tả huyệt hợp của túc Thái âm
Tỳ là Âm lăng tuyền để thanh thấp nhiệt ở kinh Tỳ. Dùng Lao cung là vinh huyệt
của kinh thủ Quyết âm Tâm bào để thanh nhiệt an thần. Dùng Chí dƣơng của
mạch Đốc phối hợp với nguyên huyệt của Kinh Tiểu trƣờng là Uyển cốt để sơ tiết
Thái dƣơng mà thanh hóa thấp nhiệt ở phần biểu. Uyển cốt phối hợp với Chí
dƣơng là cách mà ngƣời xƣa thƣờng dùng để trị hoàng đản. Các huyệt phối hợp có
tác dụng thanh nhiệt hóa thấp, sơ Can lợi đởm, thoái hoàng.
GG: Muốn nôn, ảo não, thêm Nội quan, Công tôn.
Ăn ít, bụng trƣớng, thêm Trung quản, Túc tam lý.
Thấp chẩn thanh nhiệt phương

PH: Đại chùy, Khúc trì, Âm lăng tuyền, Thần môn, Huyết hải, Hợp cốc.
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, chỉ dƣỡng trừ chẩn. Trị phong thấp nhiệt trở trệ ở bì
phu. Biểu hiện: Da vùng bệnh đỏ, ngứa, xuất hiện các mảng chẩn, mụn nƣớc, vỡ
ra, sau đó kết thành sẹo, kèm đau bụng, đại tiện khô, tiểu ít, nƣớc tiểu đỏ, rêu lƣỡi
vàng nhờn, mạch hoạt sác.
Các chứng thấp chẩn do phong thấp nhiệt gây ra, tuyền nhĩ sang, lác sữa, thận
136
nang phong, ngứa hậu môn, tứ loan phong... liên quan đến phong thấp nhiệt, có
thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm đế điều trị.
GT: Đại chùy là huyệt hội của mạch Đốc với ba kinh dƣơng ở chân, châm tả,
có thể thanh nhiệt ở các kinh dƣơng. Khúc trì là huyệt hợp của thủ Dƣơng minh,
Hợp cốc là nguyên huyệt củậ kinh thủ Dƣơng minh, châm tả để khứ phong, thanh
nhiệt. Thằn môn là nguyên huyệt của thủ Thiếu âm Tâm, châm tả có thế ninh Tâm,
giảm ngứa. Âm lăng tuyền là huyệt hợp của kinh Tỳ; để kiện Tỳ hóa thấp. Huyết
hải để thanh uất nhiệt ở huyết.
GG: Đau bụng, đại tiện khô, bí, thêm Thiên xu.
Loét chảy nƣớc nhiều, cứu điếu ngải vùng cục bộ.
Thông lợi chỉ thống phương

PH: Quan nguyên, Khúc cốt, Thạch môn, Ủy trung, Âm lăng tuyền, Tam tiêu
du, Túc tam lý.
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, thông thủy chĩ thống. Trị trung tiêu có thấp nhiệt
dồn xuống bàng quang, ngăn trở sự khí hóa của bàng quang làm cho tiểu không
thông, hoặc tiểu nhỏ giọt, nƣớc tiểu đỏ, nóng, bụng dƣới trƣớng đau, phiền táo,
khát hoặc đại tiện không thông, chất lƣỡi đỏ, gốc lƣỡi vàng nhờn, mạch sác.
GT: Trong bài dùng Tam tiêu du, Thạch môn là phối hợp huyệt bối du và mộ,
để điều sƣớng khí cơ ở Tam tiêu. Quan nguyên là huyệt hội của mạch Nhâm với
ba kinh âm ở chân, Khúc cốt là huyệt hội của mạch Nhâm với kinh túc Quyết âm
Can để thông sƣớng đƣờng tiểu, giảm đau. Dùng Ủy trung là hạ hợp huyệt của
kinh túc Thái âm để trị bệnh ở bàng quang, lợi tiểu tiện. Tả Âm lăng tuyền là hợp
huyệt của kinh túc Thái âm, tả Túc tam lý là hợp huyệt của túc Dƣơng minh, để
thanh lợi thấp nhiệt ở trung tiêu.
GG: Bụng dƣới trƣớng đau nhiều, thêm Khí xung, Tam âm giao.
Tâm phiền, thêm Nội quan, Ấn đƣờng. Miệng khát, thêm Thƣợng liêm tuyền.
Trung cực thông lâm phương
137
PH: Trung cực, Thái xung, Bàng quang du, Âm lăng tuyền, Tam âm giao,
Phục lƣu, Dũng tuyền.
TD: Thanh nhiệt tả hỏa, lợi thủy thông lâm. Trị thấp nhiệt hạ chú (rót xuống
dƣới). Biểu hiện: Tiểu nhỏ giọt không thông, khi tiểu thì nóng rát, buốt đau hoặc
tiểu ra máu hoặc có sạn, nặng hơn thì bị bí tiểu, bụng dƣới đau âm ỉ, đầy trƣớng,
miệng ráo họng khô, rêu lƣỡi vàng, mạch hoạt sác.
Các chứng thấp nhiệt hạ chú vào bàng quang dẫn đến chứng nhiệt lâm, thạch
lâm, huyết lâm... Vì vậy các chứng viêm bàng quang, viêm đƣờng tiểu, viêm tiền
liệt tuyến cấp, bí tiểu do sạn, viêm thận, viêm bể thận... biện chứng là do thấp
nhiệt có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Trong bài dùng Bàng quang du, Trung cực là phối huyệt bối du với mộ
huyệt để sơ thông khí cơ ở bàng quang. Dùng hợp huyệt của kinh Tỳ là Âm lăng
tuyền hợp với Tam ắm giao là hội của ba kinh âm để thanh lợi thấp nhiệt ở Tỳ
kinh, sơ thông khi huyết của ba kinh âm ở chân. Lạc mạch của Can đi vào bộ phận
sinh dục, vì vậy, dùng Thái xung là nguyên huyệt của kinỉlCan tả kinh Can để tả
thực nhiệt mà hết đau. Dùng Dũng tuyền, Phục lƣu để ích thủy dƣỡng âm.
GG: Trong nƣớc tiểu có máu, thêm Huyết hải.
Bụng dƣới trƣớng đau, thêm Khí xung, Túc tam lý.
Trừ thấp chỉ dạng phương

PH: Thƣợng liêu, Thứ liêu, Trung cực, Chí âm, Khúc tuyên, Tam âm giao.
TD: Thanh nhiệt, lợi thấp, chỉ dƣỡng. Trị thấp nhiệt lƣu chú ở bên dƣới dẫn
đến ngứa âm đạo, nặng hơn thì đau hoặc kèm tâm phiền, khó ngủ, tiểu ít, nƣớc tiểu
đỏ, đới hạ lƣợng nhiều, màu vàng, hôi khác thƣờng, rêu lƣỡi vàng nhờn, mạch
hoạt sác.
Các chứng thấp nhiệt lƣu chú ở bên dƣới dẫn đến viêm âm đạo, gặp nhiều nơi
phụ nữ lớn tuổi viêm âm đạo, nấm âm đạo, trùng roi âm đạo, tiểu đƣờng dẫn đến
ngứa âm đạo do thấp nhiệt, đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm đế điều
trị.
GT: Dùng mộ huyệt của Bàng quang là Trung cực, tỉnh huyệt của kinh túc
138
Thái dƣơng là Chí âm và Thƣợng liêu, Thứ liêu, châm tả để lý bàng quang, thanh
thấp nhiệt ở hạ tiêu. Tả hợp huyệt của túc Quyết âm là Khúc tuyền để thanh uất
nhiệt Can kinh. Dùng Tam âm giao để thanh thấp nhiệt ở Tỳ kinh. Cẩc huyệt phối
hợp làm tăng tác dụng thanh nhiệt, lợi thấp, chỉ dƣỡng (hết ngứa).
GG: Tâm phiền, ngủ ít, thêm Gian sử.
Âm môn sƣng đỏ, thêm Khúc tuyền, Hội âm.
2. KIỆN TỲ HÓA THẤP

Kiện Tỳ hóa thấp dùng trong trƣờng hợp Tỳ mất chức năng kiện vận, thấp tự
sinh ra ở bên trong, thủy thấp ủng trệ dẫn đến thủy thũng, tiêu chảy.
Thƣờng dùng các huyệt Tỳ du, Công tôn, Túc tam lý, Tam âm giao, Âm lăng
tuyền, Thủy phân, Thận du, Phục lƣu, phối hợp thành phƣơng huyệt để trị.
Châm bình bổ bình tả hoặc vừa bổ vừa tả. Cũng có thể ôn châm hoặc phối hợp
với cứu.
Bổ thổ chế thủy phương

PH: Thủy phân, Túc tam lý, Tam âm giao, Thủy đạo, Tỳ du.
CC: Trƣớc tiên, châm tả Thủy phân, Thủy đạo, kế tiếp châm bổ Tỳ du, Túc
tam lý, Tam âm giao. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Châm xong, dùng
điếu ngải cứu 20 phút.
TD: Kiện Tỳ lợi thủy. Trị Tỳ hƣ không chế đƣợc thủy. Biểu hiện: Bàn chân
sƣng phù, nặng hơn thì toàn thân phù, sắc mặt không tƣơi, tay chân nặng, không
có sức, thức ăn không tiêu, sôi ruột, tiêu chảy, tiểu rít, ít, lƣỡi nhợt bệu, mạch trầm
tế.
Các chứng thủy thấp đình trệ bên trong, tiểu không thông, hoặc thủy thũng, có
thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
Trên lâm sàng dùng trị thủy thũng do viêm thận mạn, thủy thũng do suy dinh
dƣỡng.
GT: Trong bài, dùng Tỳ du để bồi Tỳ khí. Bổ Tam âm giao, Túc tam lý để
kiện Tỳ, hóa thấp. Tả Thủy phân để lợi thủy. Thủy phân phối hợp với Thủy đạo
139
giúp lợi thủy để tăng tác dụng tiếu tiện. Các huyệt hợp lại có tác dụng tăng kiện Tỳ
lợi thấp, thủy thũng và bệnh cũng sẽ hết.
GG: Sợ lạnh, tay chân lạnh, thêm cứu Tỳ du, Thận du.
Ăn ít, không tiêu, thêm Kiến lý, Trung quản.
Sôi ruột, tiêu chảy, thêm Đại trƣờng du, Thận du.
Bụng sƣng trƣớng, đau, thêm Thiên xu, Túc tam lý, đều châm tả.
Suyễn, khó thở, thêm Đản trung, Phế du.
Kiện tỳ chỉ tả phương

PH: Tỳ du, Thiên xu, Khí hải, Túc tam lý, Thƣợng cự hƣ, Đại trƣờng du.
CC: Châm bổ, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim. Sau khi châm có thể ôn
cứu 30 phút.
TD: Kiện Tỳ hóa thấp, chỉ tả. Dùng trị Tỳ mất chửc năng kiện vận. Thủy cốc
không đƣợc tiêu đi, thủy thấp đình trệ lại ở bên trong. Biểu hiện: Đại tiện lỏng
loãng hoặc có lẫn thức ăn hoặc có lẫn chất béo, mỡ, bụng đầy trƣớng, không hấp
thụ đƣợc thức ăn, sắc mặt vàng úa, chân tay mệt mỏi, rêu lƣỡi nhờn, lƣỡi nhọt,
mạch nhu.
Thƣờng dùng trị Tỳ Vị hƣ yếu dẫn đến tiêu chảy mạn, viêm ruột mạn, hội
chứng kích thích ruột.
GT: Trong bài dùng bối du huyệt của Tỳ là Tỳ du, nguyên huyệt của Tỳ là
Thái bạch, hợp huyệt của túc Dƣơng minh là Túc tam lý, châm bổ và cứu, có tác
dụng ôn bổ Tỳ VỊ, làm cho mạnh Tỳ để hóa thấp. Dùng mộ huyệt của Đại trƣờng
là Thiên xu theo cách phối huyệt bối du và mộ, thêm huyệt hợp bên dƣới của Đại
trƣờng là Thƣợng cự hƣ để cố trƣờng mà chỉ tả.
GG: Sôi ruột, đau bụng, thêm cứu Thần khuyết.
Lợi thấp thoái hoàng phương

PH: Công tôn, Chí dƣơng, Tỳ du, Vị du, Thủy phân, Đởm du, Túc tam lý,
Tam âm giao.
140
CC: Châm tả, kích thích nhẹ, lƣu kim 15 phút, thỉnh thoảng vê kim. Sau khi
rút kim, ôn cứu 30 phút.
TD: Kiện Tỳ lợi thấp, tiêu thũng thoái hoàng. Trị Tỳ hƣ thấp bế. Biểu hiện:
Mắt và toàn thân vàng, bụng đầy trƣớng, tinh thần mỏi mệt không có sức, ăn uống
kém, tiểu không thông, toàn thân phù thũng, lƣỡi nhợt, vàng nhầy, mạch nhu.
Dùng trị hoàng đản do viêm gan, hoàng đản thiếu máu, viêm túi mật do thấp,
nhiễm trùng đƣờng tiểu, viêm thận, tiều không thông có kết quả nhất định.
GT: Tỳ du, Vị du, phối hợp với Công tôn, lạc huyệt của kinh Tỳ và Túc tam
lý, hợp huyệt của kinh Vị, châm xong thêm cứu để kiện vận trung dƣơng, làm cho
thấp đang khốn Tỳ tự hóa đi, vì vậy dùng Chí dƣơng thuộc mạch Đốc, là biển của
dƣơng mạch để sơ thông dƣơng khí mà lợi thấp. Dùng Đởm du lợi thấp mà tiêu
phù thũng. Các huyệt dùng chung làm tăng tác dụng kiện Tỳ lợi thấp, tiêu thũng
thoái hoàng.
GG: Ăn uống kém, thêm Trung quản, Nội quan.
Hông sƣờn trƣớng đau, thêm Chƣơng môn, Khâu khƣ.
3. ÔN HÓA THỦY THẤP

Thấp tà theo nhiệt mà hóa hoặc dƣơng hƣ khí bất hóa thủy, đều chỉnh việc
kiện Tỳ hóa thấp, ôn dƣơng lợi thủy, vì vậy loại phƣơng huyệt này dùng cho bệnh
thủy thũng, đờm ẩm, hàn thấp cƣớc khí.
Thƣờng dùng huyệt Thận du, Thủy phân, Khí hải, Âm cốc, Nhân trung, Công
tôn, Tỳ du, Túc tam lý.
Dùng bình bổ bình tả hoặc kèm tả pháp, thêm ôn cứu hoặc cứu điếu ngải.
Ôn hàn trừ hoàng phương

PH: Tỳ du, Đởm du, Thận du, Khí hải, Trung quản, Ủy trung.
CC: Trƣớc tiên châm Tỳ du, Đởm du, Thận du, kế đến châm Trung quản, Khí
hải, sau cùng châm Ủy trung. Châm bình bổ bình tả, kích thích nhẹ, lƣu kim
1 5 - 3 0 phút, thỉnh thoảng vê kim. Sau khi châm có thể ôn cứu hoặc ôn châm.
TD: Ôn hóa hàn thấp, lợi Đởm thoái hoàng. Trị hàn thấp dẫn đến âm hoàng.
141
Biểu hiện: Mắt và da vàng tối hoặc nhƣ màu khói đen, bụng đầy trƣớng, ăn ít, mệt
mỏi, đại tiện loãng, lƣỡi nhọt, rêu lƣỡi bệu, mạch nhu.
Thƣờng dùng trị âm hoàng, viêm gan cấp, mạn, viêm túi mật, sỏi mật.
GT: Trong bài, ôn cứu Tỳ du và mộ huyệt của VỊ là Trung quản, để ôn Tỳ Vị
mà hóa thủy thấp. Cứu Thận du, Khí hải để ôn hạ tiêu, giúp cho việc khí hóa. Đởm
du để lợi Đởm, thoái hoàng, Ủy trung để hành thủy, lợi thấp.
GG: Đại tiện lỏng loãng, thêm Thiên xu, cứu Thần khuyết.
Mệt mỏi, sợ lạnh, thêm cứu Quan nguyên, Mệnh môn.
Bụng đầy trƣớng, thêm Công tôn, Túc tam lý.
Ôn thận tiêu thũng phương

PH: Thận du, Thủy phân, Khí hải, Âm cốc, Phục lƣu, ủy dƣơng.
CC: Thủy phân, Ủy trung, châm tả. Các huyệt khác châm bổ, lƣu kim 15 phút,
thỉnh thoảng vê kim. Sau khi châm, ôn cứu 20 phút hoặc các huyệt đều cứu 3 - 5
mồi.
TD: Ôn Thận tráng dƣơng, lợi thủy tiêu thũng. Trị Thận dƣơng hƣ suy. Biểu
hiện: Mặt phù, toàn thân sƣng phù, từ lƣng xuống sƣng phù nhiều, ấn vào lõm
xuống không trồi lên, tiểu không thông, lƣng và chân đau, sợ lạnh, tay chân lạnh,
nặng hơn thì lo sợ, hơi thử ngắn, rêu lƣỡi mỏng, lƣỡi nhợt, mạch trầm tễ. Thƣờng
dùng trị viêm thận mạn dẫn đến thủy thũng. Tiểu nhiêu quá hoặc bí tiểu, tiểu nhỏ
giọt, lâm chứng... thuộc Thận dƣơng bất túc, đều có thể dùng phƣơng huyệt này
gia giảm để điều trị.
GT: Trong bài dùng Thận du, Âm cốc, Phục lƣu, châm bổ và cứu để ôn Thận
nạp dƣơng. Bổ Khí hải, tả Thủy phân để hành khí lợi thủy. Dùng ủy dƣơng để sơ
điều khí hóa của Tam tiêu, thông lợi thủy đạo.
GG: Tim hồi hộp, tâm phiền, thêm Nội quan, Thần môn.
Trong ngực phiền, hơi thở ngắn, thêm Đản trung, Nội quan, Công tôn.
Mặt phù, thêm Thủy câu.
Thấp cước khí cứu phương

142
PH: Phong thị, Phục thố, Độc tỳ, Túc tam lý, Thƣợng liêm, Hạ liêm, Tam âm
giao.
CC: Mỗi ngày đều cứu, đến 100 mồi là đƣợc.
TD: Lợi thấp thông lạc. Trị hàn thấp xâm nhập vào gân cơ ở hạ chi làm cho
khí huyết bị ủng trệ gây nên chứng thấp cƣớc khí. Biểu hiện: Chân và bàn chân
phù, hai bắp chân đau mỏi, nặng, không có sức hoặc tê đau, giảm cảm giác, đi lại
khó khăn, rêu lƣỡi trắng, hơi nhờn, mạch nhu.
Dùng trị hàn thấp xâm nhập gây nên thấp cƣớc khí. Nếu thiếu sinh tố BI cũng
có thể gây nên bệnh cƣớc khí, phù thũng do suy dinh dƣỡng có thể dùng phƣơng
GT: Trong bài dùng Phục thố, Độc tỳ, Túc tam lý, Thƣợng liêm, Hạ liêm để
sơ thông kinh khí ở Dƣơng minh kinh, lợi thấp. Tam âm giao để kiện Tỳ hóa thấp.
Phong thƣờng thắng thấp, Thiếu dƣơng là kinh phong mộc, vì vậy dùng huyệt
Phong thị của kinh túc Thiếu dƣơng để sơ phong hóa thấp. Thêm huyệt hội của tủy
là Tuyệt cốt để làm mạnh gân xƣơng.
GG: Bàn chân sƣng nhiều, thêm Bát phong, Âm lăng tuyền.
Tỳ Vị hƣ yếu, thêm Tỳ du, Trung quản.
Thủy cổ trướng phương

PH: Nhân trung, Thủy phân, Thần khuyết, Công tôn.
CC: Trƣớc tiên châm Nhân trung sâu 0,3 thốn, sau đó dùng điếu ngải ôn cứu
huyệt Thủy phân và Thần khuyết 30 phút. Tiếp sau châm bổ Công tôn, lƣu kim 15
phút, thỉnh thoảng vê kim. Châm xong cứu điếu ngải 15 phút.
TD: Ôn trung kiện Tỳ, lợi thủy tiêu thũng. Trị Tỳ dƣơng không đƣợc phấn
chấn, thủy thấp đình tụ. Biểu hiện: Bụng to, đầy trƣớng, ấn vào lõm nhƣ vũng
nƣớc, mặt, mắt và tay chân phù thũng, tinh thần mỏi mệt, sợ lạnh, ngực phiền,
bụng trƣớng, tiểu ít, đại tiện lỏng, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch nhu, hoãn.
Các loại bệnh xơ gan, bụng ứ nƣớc, giun móc giai đoạn đầu của bụng ứ nƣớc,
thủy thũng do thận, thủy thũng do tim... thuộc loại thấp thắng dƣƣng suy, có thể
dùng phƣơng huyệt này gịa giảm đế điều trị.
GT: Trong bài dùng Nhân trung, còn gọi là Thủy câu, vì là huyệt của mạch
Đốc, là biển của dƣơng, vì vậy có thể bổ dƣơng hóa khí, khí hóa thì thủy tự tiêu, vì
143
vậy huyệt này có tác dụng lợị thủy. Cứu huyệt Thủy phân có thể ôn hóa thủy thấp,
vì vậy nó là huyệt chủ yếu để tiêu bụng ứ nƣớc. Phối Thần khuyểt để ôn thông
nguyên dƣơng, tăng tác dụng hành khí lợi thủy. Dùng lạc huyệt của túc Thái âm
Tỳ là Công tôn để kiện Tỳ lý khí giúp hóa thủy thấp.
GG: Tâm phiền, ngực phiền, thêm Nội quan.
Chân, bàn chân phù, châm và cứu Âm lăng tuyền, Chiếu hải.
Đại tiện lỏng loãng, thêm cứu Thiên xu, Quan nguyên.
4. KHỬ PHONG THẮNG THẤP

Chủ yếu dùng trị phong, hàn, thấp ở biểu gây nên đau đầu do hàn nhiệt, toàn
thân đau hoặc phong thấp ở gân cơ gây nên lƣng, gối tê đau.
Thƣờng dùng huyệt Đại chùy, Khúc trì, Phong thị, Phong môn. Yêu dƣơng
quan, Kiên ngung, Kiên liêu, Thiên tỉnh, Nội ngoại Tất nhãn, Giải khê...
Châm tả hoặc bình bổ bình tả, thêm ôn cứu. Nếu đau nhiều, có thể kết hợp gõ
kim mai hoa, giác hơi.
Khứ phong trừ thấp phương

PH: Đại chùy, Khúc trì, Phong thị, Yêu dƣơng quan, Dƣỡng lão, Hoàn khiêu,
Ủy trung, Tuyệt cốt, Phong long.
CC: Châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim. Châm xong, có thể ôn
cứu 20 phút.
TD: Khứ phong thắng thấp. Trị phong, hàn, thấp xâm nhập vào, kinh mạch bị
bế trở, khí huyết vận hành không thông gây nên tê đau (tý chứng). Trên lâm sàng,
chủ yếu thấy các chứng cơ nhục, khớp bị đau nhửc, tê mất cảm giác, nặng nề, co
duỗi khó khăn... Tùy vào phong, hàn, thấp mà chỗ đau không nhất định, biểu hiện
không giống nhau.
Thƣờng dùng trị viêm khớp phong thấp, viêm tổ chức cơ, thần kinh tọa...
GT: Trong bài dùng Đại chùy, Yêu dƣơng quan, để sơ thông Đốc mạch. Khúc
trì, Phong long để sơ giải phong tà ở kinh Dƣơng minh. Dƣỡng lão, Ủy trung trừ
phong thắng thấp. Phong thị, Hoàn khiêu để khứ phong thắng thấp. Các huyệt
144
phối hợp, tăng tác dụng khử phong trừ thấp. Phong thấp ở các kinh dƣơng đƣợc
trừ thì kinh mạch sẽ thông, khí huyết vận hành thông sƣớng, cơ nhục, các khớp
đƣợc nhu dƣỡng thì các chứng đau, tê, nặng sẽ hết.
GG: Thiên về phong nhiều hơn, thêm Cách du, Phong môn.
Thiên về hàn, thêm Quan nguyên, Mệnh môn.
Thấp nhiều hơn, thêm Âm lăng tuyền, Túc tam lý.
Cổ gáy đau, thêm Phong trì. Vai đau, thêm Kiên ngung, Kiên liêu.
Khủy tay đau nhiều, thêm Thiên tỉnh, Xích trạch.
Vùng cổ tay đau nhiều, thêm Dƣơng trì.
Vùng đầu gối đau nhiều, thêm Nội Ngoại tất nhãn.
Vùng mắt cá chân đau nhiều, thêm Côn lôn, Khâu khƣ.,
145
PHƢƠNG HUYỆT CHỈ KHÁI

Loại chỉ khái bình suyễn là phƣơng huyệt châm cứu có tác dụng giáng Phế
khí, chỉ khái bình suyễn, hợp dùng cho các chứng bệnh ho, hen suyễn, hô hấp khó
khăn, tức ngực do Phế khí thƣợng nghịch dẫn đến.
Phế chủ khí, cai quản hô hấp, tuyên phát túc giáng, trên nối đến khí quản, hầu
họng, khai khiếu ở mũi, bên ngoài hợp với bì mao (lông da); là cái lọng che của
ngũ tạng, triều bách mạch mà thông các tạng; không chịu nóng rét, là tạng non nót.
Bởi thế, khi nhân tố gây bệnh trong ngoài, nhƣ ngoại cảm lục dâm, ăn uống không
điều độ, tình chí mất điều hòa, lao dục, bệnh lâu ngày, đều có thể ảnh hƣởng đến
Phế, làm cho Phế mất tuyên giáng, Phế khí thƣợng nghịch phát ra các chứng ho,
hen, suyễn. Thiên Khái luận (Tố vấn 38) ghi: "Ngũ tạng lục phủ đều có thể gây
ho".
Mục Khái thấu (Y học Tam tự kinh) ghi: "Phế là Hoa cái lọng che của tạng
phủ, hô (thở ra) thì hƣ, hấp (hít vào) thì đầy, chỉ chịu đƣợc chính khí của bản tạng,
không chịu đƣợc khách khí từ bên ngoài, khách khí phạm vào thì sặc mà ho; chịu
đƣợc thanh khí của tạng phủ, không chịu đƣợc bệnh khí của tạng phủ, bệnh khí
phạm vào cũng sặc mà ho". Tuy nguyên nhân gây ra ho tƣơng đối nhiều, nhƣng
đều không ngoài "Phế hƣ". Câu "Tà chi sở tấu, kỳ khí tất hƣ", thiên "Bình nhiệt
bệnh luận" (Tố vấn 33) nói lên ý đó. Do đó điều bổ Phế tạng, túc giáng Phế khí,
chỉ khái bình suyễn, là phƣơng pháp chủ yếu trong điều trị. Phƣơng huyệt loại này
thƣờng có công hiệu nói trên. Phƣơng huyệt trong thiên này theo bệnh chứng điều
trị chia làm hai loại, môt là loại khái thấu (ho), hai là loại hen suyễn.
Phƣơng huyệt loại này thƣờng dùng huyệt Phế du, Đản trung, Thiên đột, Túc
tam lý, Phong môn, Trung quản, Đại lăng, Nhũ căn.
Phƣơng tiêu biểu nhƣ Thiên đột tả phế phƣơng, Hàn thấu phƣơng, Lý phế hóa
đờm phƣơng, Thiên đột chỉ suyễn phƣơng, Dƣỡng phế bình suyễn phƣơng.
Khi dùng phƣơng huyệt loại này nên chú ý những điều sau đây:
Vì thƣờng dùng huyệt vùng ngực lƣng, nên khi ứng dụng lâm sàng, phải nắm
vững chính xác độ sâu châm kim, khống đƣợc châm tổn thƣơng tạng phủ xoang
ngực.
Vì ngũ tạng lục phủ đều có thể làm cho ngƣời ta ho, không riêng chỉ có Phế
146
gây ho, nên khi lâm chứng phải chú ý biện chứng chọn phƣơng phối huyệt. Đối
với trƣờng hợp ho tƣơng đối nặng, phải "cấp tắc trị kỳ tiêu" (cấp chứng thì trị ngọn
của nó), lấy túc Phế giáng khí, chỉ khái, bình suyễn làm phép chữa chính; đối với
trƣờng hợp bệnh vào thời kỳ hoãn giải, nên "Hoãn tắc trị bản" (mãn tính thì trị gốc
của nó), tìm chữa gốc bệnh của ngũ tạng lục phủ.
Vị khí chủ giáng, Vị ở trung châu, là then chốt túc giáng của Phế, vì thế khi
chọn dùng phƣơng huyệt loại này, phải chú ý vận dụng các huyệt hòa giáng Vị khí
nhƣ Túc tam lý, Trung quản.
1. CHỈ KHÁI THẤU
Bình nghịch phương

PH: Đản trung, Trung quản, Đại lăng.
CC: Châm tả Đản trung, Đại lăng, châm 0,1 - 0,3 thốn, châm bổ Trung quản
châm 0,5 thốn. Lƣu kim 30 phút, cứu 7 -14 mồi ngải.
TD: Giáng khí bình nghịch, tả Can bổ Vị. Trị ho, ợ, khí nghịch, ngực sƣờn
đau tức, ợ hơi, vùng bụng đầy tửc, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch huyền.
GT: Tình chí bị kích thích (xáo trộn), uất giận làm tổn thƣơng Can, Can mất
điều đạt, ảnh hƣởng đến Vị thổ, thì dẫn đến Can cƣờng Vị nhƣợc. Can khí thƣợng
nghịch phạm Phế, làm cho Phế mất chức năng túc giáng gây ra ho (khái nghịch);
Can cƣờng Vị nhƣợc, Can khí phạm Vị, Vị khí nghịch thì phát sợ.
Ngoài ra, Vị mất hòa giáng, chuyển hóa của trung tiêu mất thuận lợi, Phế cũng
không đƣợc túc giáng thì nghịch lên thành ho. Cho thấy rằng, cái ngọn của bệnh
Phế Vị khí nghịch, cái gốc của bệnh là Can cƣờng Vị nhƣợc, do đó giáng khí bình
nghịch, tả Can bình Vị, gốc ngọn kiêm trị là phép chính trong điều trị. Phƣơng này
dùng Đản trung huyệt hội của khí, để giáng khí bình nghịch, trị ngọn của bệnh;
Đại lăng, Trung quản tả Can bổ Vị, để chữa gốc của bệnh; Vì Đại lăng là nguyên
huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào kinh, thủ Quyết âm Tâm bào kinh với túc Quyết
âm Can kinh là kinh cùng tên. Tâm bào thuộc hỏa là tử (con) của Can mộc, "thực
tắc tả kỳ tử”, do đó, tả Đại lăng, Nguyên của Tâm bào nghĩa là có thể tả Can hỏa;
Trung quản là mộ huyệt của Vị, Vị là phủ thuộc dƣơng, vì bệnh đi ở mặt âm; vùng
bụng là âm, cho nên chọn Trung quản là từ âm dẫn dƣơng, bổ ích Vị khí. Các
huyệt hợp dùng có thể giáng khí bình nghịch, tả Can bổ Vị, thì khí nghịch ho phát
147
tự khỏi.
GG: Nếu châm các huyệt trên không đạt hiệu quả, châm các huyệt sau: Túc
tam lý, Phế du, Hành gian.
Ho có đờm, thêm Phong long, Nhũ căn, Tỳ du, Thái bạch, để kiện Tỳ, hóa
đờm thấp.
Ho nhiều, thêm Xích trạch, Liệt khuyết, Phế du, Thiên dột, để túc Phế giáng
khí.
Ợ hơi nhiều, thêm Cách du, Nội quan, Túc tam lý để hòa Vị lợi cách.
Chỉ thấu phương

PH: Phế du, Túc tam lý, Đản trung, Nhũ căn, Phong môn, Khuyết bồn.
CC: Phế du, Tam lý, Nhũ căn. Khuyết bồn, Phong môn, đều châm bổ, Đản
trung bình bổ bình tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Bổ ích Phế khí, giáng nghịch chỉ thấu. Trị ho lâu ngày không khỏi. Thấy
chứng ho, đờm trắng, thử gấp, đổ mồ hôi, dễ bị ngoại cảm, tiếng nói bé nhỏ, ăn
không tiêu, lƣỡi nhạt, mạch tế.
GT: Ăn uống không điều độ, nghiện thuốc lá, uống rƣợu, làm cho hỏa nung
đốt Phế Vị; Hoặc thƣơng phong chƣa giải đƣợc, lâu ngày thƣơng tổn đến Phế, làm
cho Phế mất chức năng túc giáng, khí đi nghịch lên gây ra ho. Vì bệnh này lấy Phế
khí hƣ làm gốc của bệnh, khí nghịch mà ho là ngọn của bệnh, do đó bổ ích Phế khí,
giáng nghịch chỉ thấu, ngọn gốc kiêm trị là phép chính trong điều trị. Vị Thổ là mẹ
của Phế Kim, hƣ thì phải bổ mẹ. Vị khí hòa giáng, Tỳ Vị thăng giáng bình thƣờng,
Phế khí mới túc.giáng cho nên bổ huyệt Khuyết bồn, Nhũ căn, Túc tam lý của túc
Dƣơng minh Vị kinh, để bổ ích Phế khí, hòa Vị giáng nghịch. Phế du là bối du
huyệt của Phế, Phế thuộc âm, lƣng là dƣơng, âm đau trị ở dƣơng, do đó bổ Phế du
để từ dƣơng dẫn âm, bổ ích Phế khí, làm cho Phế đƣợc túc giáng.
Cách trên hợp dùng, có tác dụng bổ thổ sinh kim. Phong môn là huyệt của túc
Thái dƣơng Bàng quang kinh. Thái dƣơng chủ phần biểu của toàn thân, ý chọn
Phong môn là nhằm cố biểu để dƣỡng Phế, ngoại tà không quấy nhiễu, Phế sẽ tự
an. Tóm lại, các huyệt hợp dùng, có thể bổ ích Phế khí, giáng nghịch chỉ thấu, thì
ho lâu ngày cũng sẽ khỏi.
GG: Kèm đờm nhiều, trong lỏng, thêm Tỳ du, Thái bạch, Phong long để kiện
148
Tỳ hóa đờm.
Khí hƣ rõ, có thể cứu thêm Khí hải, Quan nguyên, Cao hoang du, Thái khê để
bổ ích nguyên khí.
Ngoại cảm rõ, có thể thêm Phong trì, Liệt khuyết, Thái uyên, Ngoại quan để
sơ tán biểu tà.
Khai hung lợi khí trừ đờm ẩm phương

PH: Đại chùy, Nội quan.
TD: Khai hung, lợi khí, ôn dƣơng hóa khí, trừ đờm ẩm. Trị ho, nhiều đờm, khí
suyễn, ngực đầy, phiền muộn, hoặc thở gấp, đờm khò khè, đờm ẩm vùng cách
mô...
CC: Đại chùy châm sâu 0,5 - 0,8 thốn, trƣớc bổ sau tả. Nôị quan sâu 0,3 - 0,5
thốn, tả trƣớc bổ sau. Tất cả đều lƣu kim lu phút, cứu 3 mồi.
GT: Đại chùy là hội huyệt của ba kinh dƣơng ở tay và Đốc mạch. Nội quan là
huyệt lạc của kinh thủ Quyết âm Tâm bào nó vận hành riêng vào với kinh thủ
Thiếu dƣơng Tam tiêu tƣơng thông với Âm duy mạch, khởi lên ở giữa lồng ngực
thuộc vào bào lạc, đi xuống dƣới, xuyên qua cách đến bụng, thông cả thƣợng tiêu,
trung tiêu và hạ tiêu. Các đƣờng kinh âm đi từ chân lên trên đến bụng, xuyên qua
cách đến ngực, vì thế nó trị các tật bệnh thuộc vùng ngực. Châm Đại chùy nhằm
điều hòa khí của Thái dƣơng, khi mà khí đƣợc điều hòa thì thủy sẽ tự nó đƣợc lợi.
Phối với Nội quan là nhằm tuyên thông dƣơng khí ở Tâm, thông lợi đƣợc Tam
tiêu, sơ thông đƣợc ứ tắc. Khi Tam tiêu đƣợc thông sƣớng thì nƣớc uống sẽ đi tới
Bàng quang, đờm sẽ tự trừ.
Phƣơng huyệt này có thể sánh với bài Đại thanh long thang, Tiểu thanh long
thang và Linh quế truật cam thang...
GC: Kinh thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu và thủ Quyết âm Tâm bào lạc cùng quan
hệ lạc thuộc. Tam tiêu là một trong lục phủ, là phủ mà ngoại vi rộng nhất trong các
phủ. Nan kinh ghi: "Tam tiêu là con đƣờng thông lộ, con đƣờng chung thỉ của
khí". Nội kinh ghi: "Tam tiêu là quan năng khai thông lạch nƣớc, đƣờng thủy đạo
xuất ra từ đây". Nhƣ vậy là Tam tiêu thống lãnh nguồn khí, có tác dụng sơ thông
thủy đạo. Khi uống nƣớc mà thành chứng thủy ẩm, đờm tích, khí trệ, phần lớn có
quan hệ với Tam tiêu. Khi thủy nhập vào Vị, từ Vị thẩm thấu ra, trải qua con
đƣờng của Tam tiêu để đạt xuống tới Bàng quang, vì thế Tam tiêu có vai trò sơ
149
thông thủy đạo. Nếu thủy đạo đƣợc thông, lạch nƣớc không bị bế tắc thì con
đƣờng nƣớc chảy sẽ không có lý do đọng lại. Nếu Tam tiêu bị tắc trệ không thông
thì con đƣờng nƣớc chảy cũng sẽ bế tắc, nhƣ vậy là khí hóa không vận hành gây
nên chứng ẩm vậy. Do đó dùng huyệt Nội quan để tuyên thông dƣơng khí ở Tâm,
để sơ lợi Tam tiêu, phối thêm Đại chùy để điều hòa khí của Thái dƣơng. Dùng hai
huyệt này sẽ trừ đƣợc chứng đờm ẩm rất tuyệt.
Nhiệt thấu phương

PH: Phế du, Đản trung, Xích trạch, Thái khê.
CC: Châm tả, lƣu kim 20 phút, cứu 7 - 1 4 mồi ngải.
TD: Thanh tả Phế nhiệt, túc Phế chỉ khái. Trị Phế nhiệt, ho. Thấy chứng ho
liên tục, tiếng thở mạnh, mặt đỏ, đau họng, miệng, khó khạc đờm, đờm vàng đặc
dính, rêu vàng, mạch sác.
GT: Nhiệt tà phạm Phế, Phế mất túc giáng, Phế khí thƣợng nghịch gây ra Phế
nhiệt, ho, cho nên thanh Phế nhiệt, túc Phế, chỉ khái là phép chữa chính. Xích
trạch là Hợp thủy huyệt của thủ Thái âm Phế kinh; Thái khê là nguyên huyệt của
túc Thiếu âm Thận kinh. Thận là thủy tạng, Thủy là con của Kim. Phế thuộc kim,
“thực thì tả kỳ tử", cho nên chọn Xích trạch, Thái khê, dùng phép tả để tả Phế
thanh nhiệt. Phế du là bối du huyệt của Phế khí rót vào. Đản trung là huyệt hội khí,
hai huyệt có thể điều đạt Phế khí, túc Phế chỉ khái. Các huyệt hợp dùng, có tác
dụng thanh tả Phế nhiệt, túc Phế chỉ khái, thì Phế nhiệt ho tự khỏi.
GG: Kèm đau đầu, sốt, sợ gió, đổ mồ hôi, mạch phù, thêm Phong trì, Khúc trì,
Đại chùy để sơ phong trừ nhiệt.
Đờm nhiều, đặc vàng, hơi thở thô (mạnh) vội, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch hoạt
sác, thêm Phong long, Túc tam lý để thanh nhiệt hóa đờm.
Kèm đau ngực sƣờn, miệng đắng, mạch huyền sác, thêm Thái xung, Can du
để thanh tả Can hỏa.
Kèm đau họng, thêm Ngƣ tế, châm cho ra máu, để thank Phế lợi yết.
Phách hộ chỉ thấu phương

PH: Phách hộ, Khí xá, Y hy.
150
CC: Đều châm tả, sâu 0,1 - 0,2 thốn, cứu 7 -14 mồi, lƣu kim 30 phút.
TD: Khoan hung túc Phế, giáng khí chỉ khái. Trị khí nghịch ho, tức ngực,
hoặc kèm tiểu không thông, đầy bụng, ăn không tiêu.
GT: Vì kinh túc Dƣơng minh Vị, túc Thái dƣơng Bàng quang đều đi dọc vùng
ngực lƣng, cho nên các nhân tố gây bệnh ảnh hƣởng đến Vị, Bàng quang, đều có
thể dẫn đến khí ở ngực bị nghẽn. Phế khí không giáng xuống, nghịch lên thành ho.
Ngũ tạng lục phủ đều có thể làm cho ngƣời ta ho, không riêng chỉ có Phế gây ho
(Khái luận - Tố vấn 38). Do đó chọn dùng Du huyệt vùng ngực lƣng của túc
Dƣơng minh Vị kinh, túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, lấy khoan hung túc Phế,
giáng khí chỉ khái, làm phép điều trị chủ yếu. Phƣơng này lấy Phách hộ, Y hy hai
huyệt, vì vùng lƣng của Bàng quang kinh thông lựi Bàng quang, khoan hung túc
Phế, khử hàn, hộ biểu. Dùng huyệt Khí xá ở vùng ngực của Vị kinh để hòa giáng
Vị khí, bên ngoài hỗ trợ cho Thái dƣơng, bên trong giáng Phế khí xuống. Các
huyệt hợp dùng, có tác dụng khoan hung túc Phế, giáng khí chỉ khái thì ho, khí
nghịch tự khỏi.
GG: Kèm tiểu không thông, thêm Ủy trung, Trung cực, để tăng tác dụng
thông lợi Bàng quang.
Kèm ăn không tiêu, thêm Trung quản, Túc tam lý, Nội đình, để tăng tác dụng
hòa giáng Vị khí.
Ho không ngừng, thêm Thiên đột, Phế du, Đản trung, để tăng cƣờng tác dụng
khoan hung túc giáng.
Phế ung khái thấu phương

PH: Phế du, Đản trung, Chi câu, Đại lăng, Phong môn, Túc tam lý.
CC: Phế du, Đản trung, Chi câu, Đại lăng, đều dùng phép tả, sau khi đắc khí,
rút kim ngay. Phong môn châm xiên về cột sống, sau khi đắc khí, rút kim ngay.
Túc tam lý bình bổ bình tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Tuyên tả Phế nhiệt, thông lạc giáng khí. Trị phế ung (áp xe phổi) biểu lý
chƣa giải, lý chứng nặng hơn. sốt, có khi sốt cao, sợ lạnh ít, ngực đau, ho, khạc ra
đờm đục tanh hôi, khạc ra mủ, máu, lƣỡi đỏ, rêu vàng nhầy, mạch hoạt sác.
GT: Ngoại cảm phong nhiệt, biểu tà chƣa giải, lý nhiệt đã thịnh, nhiệt nghẽn ở
Phế lạc, huyết ứ, Phế mất chửc năng tuyên túc, mủ thối bên trong, huyết bại biến
thành chứng Phế ung. Vì thế, tuyên tả Phế nhiệt, thông lạc giáng khí là phép điều
151
trị chủ yếu. Phế du, Đản trung là chủ huyệt trong phƣơng này. Phế du là Du huyệt,
nơi Phế khí rót vào; Đản trung là nơi hội của khí, vì “nhiệt thì nhanh chóng" (nhiệt
tắc tật chi) ( Kinh mạch - Linh khu 10). Do đó, dùng phép tả mà rút kim nhanh
chóng, có tác dụng tuyên tả Phế nhiệt, thông Phế lạc, giáng Phế khí. Chi câu là
huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, “phân bố Đản trung, tán lạc ở Tâm bào,
xuống cách mô, thuộc Tam tiêu" (Kinh mạch - Linh khu 10), kinh biệt của nó:
“Vào Khuyết bồn, xuống đến Tam tiêu, tán ra giữa ngực" (Kinh biệt - Linh khu
11); Đại lăng là huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào kinh, Tâm bào kinh “dọc theo
ngực, ra hông sƣờn" (Kinh mạch - Linh khu 10). Kinh cân của nó “tán ở giữa ngực,
kết ở phần môn" (Kinh cân - Linh khu 13), vì thế, Chi câu, Đại lăng có thể trợ giúp
Phế du, Đản truilg để thanh Phế lợi khí. Phong môn châm ngang, rút kim nhanh,
chủ ý của nó là “châm vệ không tổn thƣơng vinh" (thích vệ vô thƣơng vinh) (Nạn
kinh - Nạn 71), để giúp Phế du thanh tuyên Phế vệ, khử biểu chứng chƣa giải. Túc
tam lý là hợp huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, có tác dụng hòa giáng Vị khí, túc
giáng Phế khí. Các huyệt phối hợp, có tác dụng tuyên tả Phế nhiệt, thông lạc giáng
khí, nhƣ vậy thì Phế ung ho sẽ khỏi.
GG: Sốt nhiều, thêm Đại chùy, Ngƣ tế (lể cho ra máu), để thanh tả Phế nhiệt.
Ngực đau nhiều, thêm Nội quan, Đại bao để thông lạc chỉ thống.
Khạc ra mủ máu, thêm Thiên đột để bài nùng chỉ huyết.
Thanh phế giáng nghịch chỉ khái định suyễn phương

PH: Du phủ, Vân môn.
CC: Du phủ, châm bổ, mũi kim hƣớng xuống phía dƣới sâu 0,3 thốn; Vân
môn, châm thẳng sâu 0,3 thốn, không quá 0,5 thốn, tả trƣớc bổ sau, nếu hàn thì
cứu 3 mồi, nhiệt thì không cứu, lƣu kim 10 phút.
TD: Thanh Phế giáng nghịch, chỉ khái, định suyễn. Trị ho, khí suyễn, lồng
ngực bị phiền muộn, nhiệt, thở gấp, nôn mửa làm cơ thể mệt mỏi.
GT: Huyệt Vân môn là nơi phát ra mạch khí của kinh thủ Thái âm Phế; huyệt
Du phủ là nơi phát ra mạch khí của kinh túc Thiếu âm Thận. Cả hai huyệt đều nằm
ở vị trí trên cao của ngực, thế nhƣng con đƣờng vận hành kinh mạch của chúng
không giống nhau: Kinh thủ Thái âm Phế đi từ ngực ra cánh tay, kinh túc Thiếu
âm Thận đi từ chân lên đến ngực. Kinh đi với tay thì tuyên thông phía trên, đi với
chân thì có nhiệm vụ liễm và giáng xuống dƣới. Chứng bệnh ho mà khí thở gấp thì
152
ngọn ở Phế và gốc ở Thận, Phế và Thận đồng bệnh. Phế thọ tà khí thì ho, trong lúc
đó Thận hƣ không còn khí để nạp tàng, vì khí không còn quy về gốc mà lại đi
nghịch lên trên thành ra suyễn. Vì thế thủ huyệt Vân môn là để tuyên thông Phế
khí, tuyên sƣớng khí ở ngực, giáng đƣợc nghịch khí; dùng huyệt Du phủ là để bổ
Thận, nạp khí, liễm đƣợc xung khí, giáng đƣợc nghịch khí, châm thêm Nhũ căn là
để làm an đƣợc xung khí, làm giáng đƣợc xung khí, nó thuận theo khí của dƣơng
kinh, trợ cho Vân môn trong việc tuyên khí và giáng khí, trợ cho Du phủ trong
việc liễm khí và nạp khí.
GG: Ho nặng, thêm huyệt Nhũ căn, châm xiên, mũi kim hơi lệch lên trên, sâu
0,3 - 0,5 thốn.
GC: “Ngọc long ca" viết: "Chứng suyễn khò khè nhổ ra đờm nhiều, nếu dùng
kim để châm thì bệnh sẽ khỏi, châm cả Du phủ và Nhũ căn, khí suyễn phong đờm
sẽ bớt dần".
Thiên đột tả phế phương
XX: Đan Khê tâm pháp.

PH: Thiên đột, Phế du.
CC: Cứu dùng phép tả, 7 -14 mồi; châm dùng phép tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Đại tả Phế khí, giáng nghịch chỉ thấu. Trị ho không ngừng tiếng, thở gấp,
tức ngực và hen suyễn.
GT: Các nhân tố gây bệnh do ngoại cảm hoặc lao thƣơng dẫn đến Phế khí
thƣợng nghịch, đều có thể phát sinh khái thấu (ho). Phƣơng này đại tả Phế khí,
giáng nghịch, chỉ khái bình thấu. Thiên đột nằm ở yết hầu, có tác dụng chỉ khái,
hóa đàm, tuyên Phế bình suyễn. Phế du là huyệt Phế khí rót vào, ý nghĩa chọn
huyệt này là nhằm giáng Phế khí nghịch mà chỉ khái thấu. Hai huyệt phối hợp có
thể đạt công hiệu đại tả Phế khi, giáng nghịch chỉ thấu, thì khái thấu, hen suyễn tự
khỏi.
GG: Ho hen, tiếng thở gấp, bệnh nặng, thêm Túc tam lý, Trung quản, Đản
trung, để giúp giáng Phế khí.
Đờm nhiều, thêm Phong long, Trung quản, Tỳ du, để hóa đờm chỉ thấu.
Trị thấu phương
153
PH: Phế du, Cao hoang, Linh đài, Chí dƣơng, Hợp cốc, Liệt khuyết, Thiên
đột, Túc tam lý.
CC: Các huyệt trên đều dùng phép cứu. Phế du, Liệt khuyết cứu 14-21 mồi,
các huyệt khác cứu 5 - 1 4 mồi.
TD: Khu phong tán hàn, túc Phế chỉ khái. Trị ho do phong hàn, thấy chứng ho
tiếng nặng, thở gấp, ngứa họng, ho đờm lỏng màu trắng. Thƣờng kèm nghẹt mũi,
chảy nƣớc mũi, đau đầu, toàn thân nhức mỏi, sợ lạnh, sốt, không mồ hôi, rêu lƣỡi
trắng mỏng, mạch phù khẩn.
GT: Phong hàn tà xâm phạm Phế vệ, Phế mất chức năng túc giáng, khí cơ
thƣợng nghịch phát thành ho do phong hàn. Cho nên phép chữa phải lấy khu
phong tán hàn, túc Phế chỉ khái. Cao hoang là huyệt của tục Thái dƣơng Bàng
quang kinh, Thái dƣơng là đứng đầu của tam dƣơng, là bình phong của sáu kinh;
Linh đài, Chí dƣơng là huyệt của Đốc mạch. Đốc mạch thống đốc các kinh dƣơng,
là bế của dƣơng mạch, dƣơng chủ phần biểu, dƣơng khí chủ ấm áp, do đó cứu
Linh đài, Cao hoang, Chí dƣơng có thể khu phong tán hàn. Phế du là nơi Phế khí
rót vào; Liệt khuyết là lạc huyệt của thủ Thái âm Phế kinh, quan hệ biểu lý với thủ
Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, hai huyệt phối hợp có thể gây tác dụng tuyên giáng
Phế khí, trục tán phong hàn. Vì "tà chi sở tấu, kỳ khí tất hƣ", phong hàn phạm Phế,
cho thấy Phế khí cũng hƣ, vì vậy phải điều lý Phế khí, giúp Phế đƣợc tuyên giáng,
phong hàn sẽ đƣợc trừ. Hợp cốc là nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng
kinh, Đại trƣờng với Phế biểu lý với nhau, do đó, Hợp cốc với Liệt khuyết là
Nguyên - Lạc phối hợp nhau, có tác dụng lợi Đại trƣờng, giáng Phế khí, chỉ khái
khái.. Túc tam lý là Hợp huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, có tác dụng điều hòa
trung châu, giáng Vị khí, túc Phế khí, chỉ khái thấu. Thiên đột là huyệt cần thiết để
túc Phế, chỉ khái. Các huyệt hợp dùng, có tác dụng khu phong tán hàn, túc Phế chỉ
khái, ho phong hàn sẽ tự khỏi.
GG: Ngoại cảm tƣơng đối rõ, thêm Phong trì, Khúc trì, Phong môn, để tán
phong hàn,
Ho nặng, thêm Đản trung, Tuyền cơ, Thái uyên, để giáng Phế khí.
2. CẢM HEN SUYỄN
Dưỡng phế bình suyễn phương
XX: Hiện đại châm cứuy án tuyển.
154
PH: Phế du, Đản trung, Đại chùy, Phong môn.

CC: Mỗi huyệt cứu 3 - 7 mồi, cứu cho mƣng mủ.
TD: Phù chính cố bản, dƣỡng Phế bình suyễn. Trị suyễn do Phế hƣ. Chứng
thấy: Ho suyễn, không nằm đƣợc, ban đêm đầu nặng hơn, khô miệng, sợ lạnh
thích uống nóng, rêu lƣởi trơa mạch tế sác.
GT: Cơ chế và nguyên nhân bệnh của suyễn do Phế hƣ là tà khí phạm Phế, ho
suyễn lâu ngày, khí âm của Phế đều hƣ, phế không giữ đƣợc quyền túc giáng
khiến cho Phế khí nghịch lên trên. Bởi thế, phù chính cố bản, dƣỡng Phế bình
suyễn là phép chữa chính. Trong phƣơng lấy Phế du là nơi Phế khí rót vào để bố
ích khí âm của Phế, phù chính cố bản, làm cho Phế giữ quyền tuyên giáng. Đản
trung là hội huyệt của khí, vừa để bổ ích Phế khí, vừa giáng khí bình suyễn. Đại
chùy là huyệt của Đốc mạch, là bể của các kinh Dƣơng. Phong môn là huyệt của
túc Thái dƣơng Bàng quang kinh. Thái dƣơng là bình phong của sáu kinh, hai
huyệt phối hợp nhau có tác dụng phù chính cố bản, dƣỡng Phế bình suyễn thì Phế
hƣ phát suyễn sẽ tự khỏi.
GG: Đờm nhiều, thêm Trung quản, Phong long, để hòa đờm bình suyễn.
Kèm Thận hƣ đau mỏi lƣng, khí ra nhiều hít vào ít, ù tai, thêm Cao hoang,
Thận du, Khí hải, để bổ nguyên ích Thận.
Lý phế hóa đờm phương

PH: Du phủ, Thiên đột, Đản trung, Phế du, Túc tam lý, Trung quản.
CC: Thiên đột, Trung quản, châm tả, lƣu kim 15 phút, Du phủ, Phế du, Túc
tam lý, châm bình bổ bình tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Tuyên túc Phế khí, hóa đờm bình suyễn. Trị ho, hen suyễn. Khi phát ho
trong họng có tiếng hen, hô hấp khó khăn, nặng thì thở suyễn không nằm đƣợc,
rêu nhầy, mạch hoạt.
GT: Bệnh hen suyễn thƣờng do Phế không thể đƣa tân dịch đi khắp nơi, Tỳ
không thể vận chuyển chất tinh vi, Thận không thể chƣng hóa thủy dịch, dẫn đến
tân dịch ngƣng tụ thành đòrm, phục tàng ở Phế mà gây ra. Cộng thêm sự đột biến
của khí hậu, ngoại cảm tà khí, ăn uống thất thƣờng, tình chí mẳt điều hòa, lao nhọc
quá độ... dẫn đến bệnh. Chứng thuộc gôc hƣ ngọn thực. Thời kỳ hoãn giải thì chữa
gốc làm chủ. Phƣơng này là phƣơng gốc ngọn kiêm trị, là lập phƣơng cho thời kỷ
cuối. Trong phƣơng Đản trung là nơi hội của khí, phối hợp vói Thiên đột để giáng
155
khí bình suyễn. Phế du là nơi rót vào của Phế khí, hỗ trợ tác dụng tuyên túc Phế
khí, tán tân hóa dịch; Du phủ là huyệt của túc Thiếu âm Thận kinh, chọn nó nhằm
giáng nạp Phế khí, tàng tân hóa đờm. Túc tam lý là hợp huyệt của túc Dƣơng minh
kinh Vị, hợp huyệt trị bệnh của Phủ; Trung quắi; là mộ của Vi (dƣơng bệnh ở âm,
từ âm dẫn dƣơng), hài huyệĩ phối hợp có thể chuyển biến trung châu, giáng Vị
kht'W Phẽ khí, đồng thời giúp sự vận chuyển tân (dịch), hóa đờm, của Tỷ. Các
huyệt hợp dùng, có công hiệu tuyên túc Phế khí, hóa đờm bình suyễn, tiêu (ngọn)
bản (gốc) kiên cố, ho, hen suyễn sẽ bình đƣợc.
GC: Thời kỳ hoãn giải, có thể đổi dùng Cao hoang du, Khí hải, Quan nguyên,
Nhũ căn, Thái uyên.
Phế du, Thái bạch, Tỳ du, Thái khê, Thận du, Túc tam lý Trung quản để bổ
nguyên khí, ích khí của ba tạng Phế, Tỳ, Thận, cắt đứt cái nguồn phục đờm để trị
gốc của hen suyễn.
Thiên đột chỉ suyễn phương

PH: Thiên đột, Tuyền cơ, Hoa cái, Đản trung, Nhũ căn, Kỷ môn, Khí hải.
CC: Thiên đột, Tuyền cơ, Hoa cái, Đản trung đều dùng phep tả, lƣu kim 30
phút, Nhũ căn, Kỳ môn, dùng phép bình bổ bình tả, lƣu kim 15 phút; bổ Khí hải,
lƣu kim 30 phút, hoặc cứu 14 - 21 mồi ngải.
TD: Giáng khí bình suyễn, điều lý khí cơ. Trị suyễn, thở gấp, há miệng so vai,
thở vội ngắn, tức ngực v.v...
GT: Phế lấy tuyên phát túc giáng làm điều hòa, các nguyên nhân bệnh một khi
ảnh hƣởng sự hòa giáng của Phế sẽ dẫn đến Phế khí thƣợng nghịch mà phát các
chứng suyễn thở gấp. Khí hải, Đản trung là huyệt quan trọng về khí, đều là huyệt
của Nhâm mạch, đƣợc gọi là Thƣợng, Hạ Khí hải, có tác dụng hỗ trợ đỗi với tuyên
tán và thọ nạp khí cơ; Thiên đột huyệt quan trọng trị suyễn, cũng là huyệt của
Nhâm mạch, cho thấy rằng huyệt Nhâm mạch có tác dụng giáng nghịch bình
suyễn có hiệu quả đièu trị tốt hơn, do đó phƣơng này tận dụng huyệt của Nhâm
mạch; Thiên đột, Tuyền cơ, Hoa cái, Đản trung và Khí hải là chọn theo công dụng
giáng khí bình suyễn của nó. Nhũ căn, Kỳ môn là huyệt ở vùng ngực (Thiên Vệ
khí - Linh khu 52), do đó hai huyệt này phối hợp với các huyệt vùng ngực là Thiên
đột, Tuyền cơ, Hoa cái, Đản trung có thể thông điều khí, lợi Phế bình suyễn. Mặt
khác, Nhũ căn là huyệt túc Dƣơng minh Vị kinh, Vị chủ giáng, Kỳ môn là huyệt
156
của túc Quyết âm Can kinh, lại là Mộ huyệt của Can, Can chủ thăng, hai huyệt
phối hợp điều lý khí cơ, thăng giáng đúng mức, để lợi Phế khí, tuyên phát túc
giáng. Các huyệt hợp dùng, có tác dụng giáng khí bình suyễn, điều lý khí cơ, các
triệu chứng suyễn, thở gấp sẽ tự khỏi.
GG: Ngoại cảm phong hàn dẫn đến suyễn, thêm Phế du, Liệt khuyết, Hợp
cốc, Phong trì, lƣu kim thêm cứu để giải biểu tán hàn.
Đờm nhiệt dẫn đến suyễn, thêm Phong long, Ngƣ tế, Thìẽik thƣơng, Hợp cốc,
để thanh nhiệt hóa đờm.
Can uất dẫn đến suyễn, thêm Thái xung, Can du, để sơ Can giải uất.
Phế hƣ dẫn đến suyễn, thêm Phế du, Thái uyên, Thái bạch Túc tam lý, để bổ
ích Phế khí.
Thận hƣ dẫn đến suyễn, gia Thái khê, Thận du, Quau nguyên, Túc tam lý,
Thái uyên để bổ ích Thận khí.
157
KIỆN TỲ HÓA ĐỜM

Tỳ dƣơng bất chấn, vận hóa thất thƣờng dẫn đến thủy thấp đình lƣu, dần dần
tụ lại thành đờm.
Triệu chứng: Khạc ra đờm trắng, ngực đầy tức, muốn nôn, tay chân uể oải
hoặc váng đầu, sự hãi, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch hoằn hoặc huyền.
Cách điều trị là kiện Tỳ hóa thấp, thƣờng dùng huyệt ở Bối du, túc Thái âm
(Tỳ), túc Dƣơng minh (Vị), mạch Nhâm... nhƣ Tỳ du, Vị du, Chƣơng môn, Trung
quản, Phong long, Nội quan, Công tôn.
Hóa đờm chỉ ẩu phương

PH: Thƣợng quản, Trung quản, Nội quản, Túc tam lý, Phong long, Âm lăng
tuyền, Đởm du.
CC: Nội quan châm xuyên sang Ngoại quan, Túc tam lý, Âm lăng tuyền,
châm bổ. Các huyệt còn lại châm tả. Kích thích vừa, sau châm thêm cứu.
TD: Kiện Vị hóa đờm, hòa trung chỉ ẩu. Trị nôn mửa đờm ẩm hoặc mới có
thai đờm thấp ngăn trở trung tiêu, khí xung lên hợp với đờm thấp đƣa lên gây ra
nôn mửa. Biểu hiện: Nôn mửa, ăn vào nôn ngay, trong ngực khó chịu, đờm không
tiêu đƣợc hoặc kèm hồi hộp lo sợ, thiếu khí.
Thƣờng dùng trong các bệnh nôn mửa lúc có thai, dạ day co thắt, hẹp môn vị,
dạ dày viêm cấp, rối loạn thần kinh dạ dày viêm túi mật dẫn đến nôn mửa.
GT: Trung quản là Mộ huyệt của Vị, là hội của tạng, có tác dụng lý trung tiêu,
điều hòa chức năng thăng giáng; Thƣợng quản là giao hội huyệt với túc Dƣơng
minh, thủ Thái dƣơng Vu Nhâm mạch có tác dụng điều lý Tỳ Vị, hóa đờm trọc;
hai huyệt Thƣợng và Trung quản phối hợp tăng tác dụng hòa Vị hóa đờm chỉ ẩu.
Túc tam lý là huyệt hội phía dƣới của kinh túc Dƣơng minh, có tác dụng điều hòa
Vị phủ. Tâm bào và Tam tiêu có quan hệ biểu lý, vì vậy dùng huyệt lạc huyệt Nội
quan của Tâm bào dế khoan hung lợi cách. Dùng huyệt Âm lăng tuyền là huyệt
hợp của kinh túc Thái âm Tỳ để kiện Tỳ hóa thấp; Phong long là các huyệt của
kinh túc Dƣơng minh Vị để hóa đờm. Đởm du thanh nhiệt ở Đởm để hòa Vị khí,
chỉ ẩu.
158
GG: Sôi bụng, thêm Đại trƣờng du.

Ngực đầy bí, thêm Đản trung.
Hòa trung hóa đờm phương

PH: Công tôn, Phong long, Nội quan, Trung khôi, Đản trung.
CC: Đều châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Sau khi châm cứu
điếu ngải 30 phút.
TD: Hòa trung hóa đờm. Trị Tỳ Vị hƣ yếu, Vị mất chức năng hòa giáng. Biểu
hiện buồn nôn, nôn mửa, ói ra nhiều nƣớc trong hoặc đờm dãi, ngực bụng đầy
trƣớng, không muốn ăn uống, ơ hơi, vị quán đau âm ỉ, nặng hơn thì bị chóng mặt
khó khỏi, tim hồi hộp lo sợ, rêu lƣỡi trắng, mạch hoạt.
Thƣờng gặp trong các bệnh dạ dày viêm cấp, mạn, hẹp môn vị hoặc chóng
mặt do tai trong (rối loạn tiền đình), viêm phổi giai đoạn đầu.
GT: Công tôn, Nội quan là cách phối huyệt giao hội bát mạch để lý khí, khoan
trung, hòa Vị chỉ ẩu. Dùng Phong long của túc Dƣơng minh Vị để hòa Vị khí, hóa
đờm thấp. Dùng huyệt hội của khí là Đàn trung để lý khí, giáng nghịch. Dùng
huyệt Trung khôi (ngoại kinh) để hòa Vị chỉ ẩu. Các huyệt dùng chung có tác
dụng hòa Vị hóa đờm, lý khí giáng nghịch.
GG: Chóng mặt hoa mắt, thêm Bá hội, Thái dƣơng.
Nôn mửa, ợ hơi, thêm Trung quản, Khí hải.
Kiện tỳ hóa đờm phương

PH: Trung quản, Phong long, Công tôn, Chƣơng môn, Bá hội, Nội quan, Tỳ
du, Phế du.
CC: Châm bổ, lƣu kim 15 phút, thỉnh thoảng vê kim. Có thể dùng điếu ngải ôn
cứu 20 phút.
Chƣơng môn và Tỳ du không đƣợc châm sâu quá để tránh tổn thƣơng đến
tạng phủ bên trong.
TD: Kiện Tỳ hóa đờm, lý khí hòa trung. Trị Tỳ hƣ đờm thấp. Chứng trạng: Ho
nhiều đờm, sắc mặt trắng xanh hoặc nhợt nhạt, ngực đầy tức, muốn nôn, nôn mửa,
159
tay chân uể oải, không muốn ăn uống, váng đầu, nặng đầu, cử động thì bị chóng
mặt, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch hoạt.
Thƣờng dùng trong các bệnh viêm chi khí quản cấp, mạn tính, viêm đƣờng hô
hấp trên, chóng mặt do tai trong.
GT: Tỳ là gốc sinh ra đờm, vì vậy phƣơng này chú trọng kiện Tỳ để trị gốc,
làm cho đờm thấp không sinh ra đƣợc. Trong phƣơng dùng Tỳ du, Chƣơng môn,
là cách phối huyệt Du và Mộ, có ý kiện vận Tỳ thổ. Phối cặp huyệt Bát mạch giao
hội ỉà Công tôn - Nội quan để kiện Tỳ quyên ẩm, lý khí khoan trung. “Đòm đa
tuyên hƣớng Phong long tàm" (đờm nhiều tìm huyệt Phong long) vì vậy dùng
huyệt Phong long đế hóa đờm. Dùng mộ huyệt của Vị là Trung quản để kiện Tỳ
hòa trung. Dùng Phế du đi túc Phế hóa đờm, giảm ho. Châm Bá hội để trừ đờm
thấp quàV nhiễu bên trên đầu mắt gây hoa mắt chóng mặt.
GG: Đau đầu, thêm Đầu duy, Ấn đƣờng.
Ho nhiều, thêm Đản trung, Liệt khuyết, châm tả; Phế duct thể thêm giác hơi.
Lợi đởm hòa vị hóa đờm phương

PH: Công tôn, Trung quản, Cự khuyết, Lệ đoài, Hiêp khê, Đửm du, Vị du.
CC: Lệ đoài, Hiệp khê, dùng kim tam lăng châm ra máu. Cự khuyết, Đởm du,
Vị du, Công tôn, Trung quản đều châm tả. Lƣu kim 10-20 phút, thỉnh thoảng vê
kim.
TD: Lợi Đởm hòa Vị, lý khí hóa đờm. Trị Đởm Vị bất hòa. đờm nhiệt ngăn
trử bên trong. Triệu chứng: Vị khí nghịch lên trên, nấc, nôn mửa hoặc ọe khan
không dứt, ợ hơi, nuốt chua, đờm nhiệt quấy nhiễu bên trên, sợ hãi không yên, khó
ngủ, đầu óc không tỉnh táo hoặc bứt rứt không yên, miệng hôi, miệng đẳng, khát,
thích uống nƣớc lạnh, rêu lƣỡi nhầy, vàng, mạch hoạt sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm túi mật mạn tính, viêm hang (?) vị, teo dạ
dày, co thắt thực quản, động kinh.
GT: Vị du, Trung quản phối hợp theo cách Mộ + Bối du huyệt, để kiện Vị hòa
trung. Cự khuyết hóa thấp trệ ở trung tiêu, tiêu đờm ngƣng ở hung cách. Công tôn,
Lệ đoài để điều lý Tỳ Vị. Tả Đởm du và vinh huyệt của Đởm là Hiệp khê để thanh
Đởm hỏa, phạt dƣơng mộc. Các huyệt cùng dùng có tác dụng lợi Đởm hòa Vị, lý
khí hóa đờm.
160
GG: Nấc nhiều, thêm Nội quan.

Phát cơn động kinh, thêm Nhân trung, Cƣu vĩ.
1. ÔN HÀN HÓA ĐỜM

Tỳ Vị dƣơng hƣ, Phế mất chức năng ôn chiếu có thể làm chí, Phế bị hàn đình
ẩm.
Triệu chứng: Nôn mửa ra nƣớc trong, ho, ngực đầy, lƣỡi nhạt rêu lƣỡi trắng
nhờn, mạch trầm trì.
Cách trị là ôn hàn hóa đờm.
Thƣờng dùng huyệt của túc Thái âm, túc Thiếu âm, thủ Dƣơng minh và túc
Thái dƣơng, thêm Tỳ du, Phể du, Túc tam lý Liệt khuyết, Phong long.
Ôn phế hóa ẩm phương
XX: Truyền ỉƣu châm cứu biện chứng ngoại phƣơng'

PH: Phế du, Đản trung, Túc tam lý, Liệt khuyết, Tỳ du.
CC: Các huyệt đều châm tả. Các huyệt Phế du, Tỳ du, Túc tam lý, sau khi
châm đắc khí thêm ôn châm hoặc sau khi châm cứu điếu ngải 20-30 phút.
TD: Ôn Phế hóa ẩm, lý khí chỉ khái. Trị hàn ẩm nội đình. Triệu chứng: Ho
nhiều đờm, đờm xanh đặc, trắng, ngực đầy ir hoặc muốn nôn, nôn mửa, rêu lƣỡi
trắng nhờn mạch hoạt hoặc nhu hoạt.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm chi khí quản cấp, mạn. dãn phế quản, hen
suyễn.
GT: Ôn châm Phế, dùng bối du huyệt là Phế du, hội của khí là Đản trung để ôn
điều Phế khí. Phối với huyệt lạc của túc Thái âm là Liệt khuyết để tuyên thông Phế
khí. Cứu Phế du, Túc tam lý để kiện Tỳ Vị, khử đờm ẩm. Năm huyệt phối hợp, trị
cả ngọn lẫn gốc, Phế khí sẽ đƣợc thuận, Tỳ Vị sẽ đƣợc kiện, đờm ẩm sẽ bị hóa đi.
GG: Đầu đau do phong hàn hoặc kèm sợ lạnh, thêm Phong tri, Phong môn,
dùng ôn châm.
Ngực đầy tức, khí nghịch lên, thêm châm tả Nội quan, Phong long, sau châm
thêm cứu.
161
Sản thị cứu háo phương

PH:
1. Đại chùy, Phế du, Linh đài.
2. Phong môn, Linh đài, Đản trung.
3. Cao hoang, Đại trữ.
CC: Dùng ngải nhung thêm ít Xạ hƣơng (cử 9 mồi, thêm 0,15g), chế thành
mồi ngải, mỗi mồi nặng 0,lg. Mùa hạ và mùa (khoảng Tiểu thử đến Bạch lộ), dùng
loại mồi ngải này cứu trực tiếp ở huyệt cho hóa thành mủ.
Mỗi năm cứu một nhóm huyệt, liên tục cứu 3 năm, mỗi lần cứu 5-7 mồi.
TD: Ôn dƣơng ích khí, hóa đờm, trục ẩm, giáng khí bình suyễn. Trị hàn ẩm
phục ở trong Phế gây ra háo suyễn. Biểu hiện: Hô hẩp khó, trong họng có tiếng
đờm khò khè, ngực đầy trƣớng hoặc bị suyễn lâu ngày không khỏi, cơ thể suy
nhƣợc, sợ lạnh, tay chân lạnh, gặp lạnh thì bệnh phát, tự ra mồ hôi, rêu lƣỡi trắng
nhạt, nhờn, mạch huyền khẩn.
Dùng trị hen phế quản, suyễn mạn, hen phế quản cấp, dãn phế quản, tràn khí
màng phổi.
GT: Bài này chuyên trị háo suyễn. Háo suyễn đa sổ phát bệnh vào thời gian
hàn. Bài này dùng trị lúc đã hết cơn, cho nên nói “Đông bệnh hạ trị". Trong bài
dùng Đại chùy là hội củà kinh dƣơng, cứu, có thể làm kích thích dƣơng khí, trừ âm
hàn Huyệt Phế du tuyên thông Phế khí. Đản trung là huyệt hội của khí có thể điều
khí bình suyễn. Phong môn, Đại trữ có tác dụng sơ túc kinh khí túc Thái dƣơng,
khứ phong, tuyên Phế. Linh đài hợp với Phế du có tác dụng chỉ khái bình suyễn,
phối hợp với Phong môn để phát tán phong hàn. Phối hợp với Cao hoang đế ôn
Phế kiện Tỳ, bổ ích hƣ tổn. Đặc điểm của phƣơng huyệt này là dùng điếu ngải cứu
để hỏa tỏa đều, thêm vị hƣơng thơm của Xạ hƣơng để kích thích huyệt tăng tác
dụng ôn Phế, hóa đờm, giáng nghịch, bình suyễn.
GC: Phƣơng huyệt này là kinh nghiệm của Sản Định Lƣu, ứng dụng trên lâm
sàng thấy có hiệu quả rất hay (Đương đợi Trung Quốc châm cứu lâm sàng tinh
yếu).
162
Tán hàn chỉ suyễn phương

PH: Phế du, Cao hoang, Linh đài, Thiên đột, Định suyễn, Liệt khuyết.
CC: Linh đài dùng điểu ngải cứu 3-5 phút, các huyệt khác châm tả. Các huyệt
Phế du, Cao hoang, Định suyễn, sau khi đắc khí, thêm ôn châm hoặc cứu 30-40
phút. Huyệt Thiên đột, Liệt khuyết lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tán hàn hóa đờm, thuận khí bình suyễn. Trị đờm ủng khí trệ. Triệu
chứng: Ho nhiều đờm màu trắng, họng khò khè đờm, nặng hơn thì suyễn, khó thở,
hô hấp khó khăn, hoặc kèm đau đằu, ngƣời lạnh, không mồ hôi, miệng không
khát, rêu lƣỡi trắng trơn, mạch hoạt.
Thƣờng gặp trong các bệnh khí thực đờm thịnh, hen phế quàn, viêm chi khí
quản.
GT: Trong bài dùng ôn châm hoặc cứu Phế du, Cao hoang đế bồi ích thƣợng
tiêu, Phế khí, loại bỏ hàn tà ở Phế. Phối hợp Linh đài để điều khí, hỗ trợ tác dụng
của Phế du. Định suyễn là huyệt kinh nghiệm trị suyễn. Thiên đột thuộc Nhâm
mạch ở vùng họng có tác dụng điều khí hóa đờm, lợi hầu họng. Dùng Liệt khuyết,
lạc huyệt của thủ Thái âm Phế để sơ thông kinh khí ở Phế mà bình suyễn.
GG: Đầu đau, cơ thể lạnh nhiều, thêm Phong trì, Thái dƣơng, Hợp cốc.
Đờm nhiều, thêm cứu Tỳ du, Chƣơng môn.
2. THANH NHIỆT HÓA ĐỜM

Tạo thành nhiệt đờm, đa số do nhiệt thịnh bên trong, nung đốt tân dịch làm
cho đờm nhiệt tƣơng bác nhau, gây nên đờm hỏa lƣu lại ở Phế sẽ thấy ho đờm
vàng, dính, khó khạc; nhiệt bốc lên làm mặt đỏ, rêu lƣỡi vàng, mạch sác. Nhiệt
đờm phạm vào Tâm gây nên lo sợ, hồi hộp hoặc điên cuồng.
Điều trị phải thanh nhiệt hóa đờm.
Thƣờng dùng Phế du, Đản trung, Ngƣ tế, Xích trạch, Phong long, Nhân trung,
Lao cung.
Dùng châm tả, không cứu.
Nếu hỏa nhiệt bên trong thịnh, có thể phối hợp châm ra máu.
163
Tả phế chỉ háo phương

PH: Phong phủ, Thiên đột, Du phủ, Liệt khuyết, Phong long, Đản trung.
CC: Trƣớc tiên châm Thiên đột, sâu 0,2 thốn, sau đó hƣớng mũi kim xuống
dƣới 1 thốn. Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh. Sau khi đắc khí, vê kim 1 -
2 phút rồi rút kim ra.
TD: Tiết nhiệt tuyên Phế, hóa đờm định suyễn. Trị; nhiệt suyễn. Chứng trạng:
Ho suyễn, hơi thở thô, họng khò khè đờm, đờm dính, màu vàng hoặc trắng, khó
khạc ra hoặc đờm có mùi hôi, hông sƣờn đầy trƣớng, ho thì đau, miệng khô muốn
uống, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhót, mạch hoạt sác.
GT: Bối du huyệt Phế du hợp với vinh huyệt của thủ Thái âm là Ngƣ tế để
thanh nhiệt ở Phế. Phế du hợp với Đản trung có thể giáng Phế khí. Phong long,
Túc tam lý có tác dụng kiện Tỷ Vị mà hóa đờm thấp. Các huyệt dùng chung có tác
dụng tả Phế khí, thanh đờm nhiệt, đi vào túc Thiếu âm Thận để cố Thận.
GG: Ngực đau, dùng mai hoa châm gõ vùng đau, sau đó dùng ống giác.
Suyễn cấp, thêm Định suyễn, Trung phủ.
Thanh kim hóa đờm phương
XX: Truyền ìƣu châm cứu biện chứng ngoại phƣơng.

PH: Phế du, Đản trung, Xích trạch, Ngƣ tế, Phong long, Túc tam lý.
CC: Đản trung châm luồn dƣới da, mũi kim hƣớng về phía dƣới, sâu 0,5 thốn.
Xích trạch, dùng kim tam lăng lể ra máu. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 10
TD: Tả Phế khí, thanh đờm nhiệt. Trị đờm nhiệt ứ trệ ở Phế. Triệu chứng: Ho,
nhiều đờm, màu vàng, dính, khó khạc ra, hoặc đờm có mùi hôi, hông sƣờn trƣớng
đau, ho thì đau, miệng khô muốn uống, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch hoạt
sác.
Thƣờng dùng trị viêm chi khí quản cấp, viêm nhiễm đƣờng hô hấp, áp xe
phổi, viêm cuống phổi, hen phế quản.
GT: Phế du (bối du huyệt) phối hợp với Ngƣ tế (vinh huyệt của Phế), Xích
trạch (hợp huyệt của Phế) có tác dụng thanh uất nhiệt ở Phế. Phế du hợp với Đản
trung để giáng Phế khí. Phong long (lạc huyệt) phối hợp với Túc tam lý để kiện Tỳ
164
Vị mà hóa đờm thấp. Các huyệt dùng chung có tác dụng tả Phế khí, thanh đờm
nhiệt.
GG: Ngực đau, dùng mai hoa châm gồ vùng đau, sau đó thêm giác hơi.
Cơn suyễn, thêm Định suyễn, Trung phủ.
3. TRỊ PHONG HÓA ĐỜM

Trị phong hóa đờm bao gồm các chứng phong đờm gây ra.
Phong đờm có thể chia ra ngoại phong và nội phong đờm.
Ngoại cảm phong đờm chủ yếu là sợ gió, sốt, ho nhiều đờm.
Cách điều trị, dùng phƣơng pháp giải biểu.
Nội phong sinh đờm chủ yếu thấy chóng mặt, đau đầu.
Thƣờng dùng Phế du, Hợp cốc, Liệt khuyết, Phong môn, Tâm du, Thần môn,
Đại chùy, Phong long.
Khứ phong chỉ thấu phương

PH: Phế du, Túc tam lý, Đản trung, Phong môn, Khuyết bồn. Phong trì.
CC: Khuyết bồn, cứu điếu ngải 15-20 phút. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim
15 phút, thỉnh thoảng vê kim. Sau khi châm thêm cứu 10 -15 phút.
TD: Khứ phong tuyên Phế, chỉ thấu hóa đờm. Trị phong đờm tấn công Phế.
Triệu chứng: Ngửa cổ ho, đờm trắng, xanh, dính hoặc bị cảm điều trị sốt không
hạ, ho không dứt hoặc hơi sợ gió, sợ lạnh, sốt, rêu lƣỡi trắng nhạt, mạch phù.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm đƣờng hô hấp trên, viêm khí quản cấp.
GT: Phƣơng này lấy khứ phong giải biểu làm chính, kèm hóa đờm thấp. Phế
chủ bì mao, phong tà tấn công vào, vì vậy lấy bối du huyệt là Phế du để tuyên Phế
khí, chỉ thấu khái. Thai đƣơng chủ về phần biểu của cơ thể, vì vậy dùng Phong
môn để sơ thông kinh khí của Thái dƣơng, khứ phong giải biểu. Dƣơng duy chủ
dƣơng, chủ biểu, vì vậy dùng huyệt giao hội của túc Thái dƣơng và Dƣơng duy
mạch ỉà huyệt Phong trì để sơ giải biểu. Dùng huyệt hội của khí là Đản trung phối
hợp với Phế du cỏ thế điều Phế khí. Phối hợp với Khuyết bồn có thể thuận khí chỉ
khái thấu. Phối hợp với Túc tam lý có thế tăng vận hóa của Tỳ Vị đế hóa đờm
165
thấp.
GG: Ngửa cổ ho nhiều, thêm Thiên đột.
Sợ lạnh, không mồ hôi, thêm châm Hợp cốc, cứu Đại chùy.
Thư nhàn phương - thư giản phương

PH: Hậu khê, Thần môn, Tâm du, Quỷ nhãn, Gian sử, Phong long, Hành
gian, Bá hội.
CC: Quỷ nhãn, dùng kim tam lăng châm ra máu. Bá hội châm luồn dƣới da.
Đại chùy châm mũi kim hƣớng lên trên, sâu 1 thốn. Hậu khê châm xuyên đến Lao
cung.
Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Trấn tỉnh hóa đờm, tức phong định giản. Trị cơn động kinh. Trƣớc khi
cơn phát thƣờng thấy váng đầu, mất sức, ngực đầy tức không thông, lúc phát thì tự
nhiên té ngã, thần chí không tinh, tay chân co rút, miệng sùi bọt, hoặc kêu la, tiêu
tiểu không tự chủ hoặc có lúc co giật, kêu la, tinh thần hoảng hốt, rêu lƣỡi trắng
nhầy, mạch huyền hoạt.
Thƣờng dùng trị động kinh do phong đờm. Cũng có thể trị lo sự, mất ngủ, hay
mơ.
GT: Trong bài lấy huyệt Bá hội của mạch Đốc và Hậu khê lằ bát mạch giao
hội huyệt để sơ thông kinh khí của mạch Đốc mà khai khiếu tỉnh não, thƣ cân định
giản. Tâm du, Thần môn, Gian sử, châm tả để tả hỏa mà ninh tâm thần. Phong
long để hóa đờm trọc. Tả Hành gian để bình Can tức phong. Quỷ nhãn là huyệt
kinh nghiệm trị động kinh. Các huyệt phối hợp có tác dụngtrẵn tỉnh hóa đờm, tửc
phong định giản.
GG: Đầu váng, thêm Phong trì, Hợp cốc.
Hàm răng cắn chặt, thêm Giáp xa, Hợp cốc.
Tức phong trấn giản phƣơng
PH: Nhân trung, Cƣu vĩ, Phong long, Thái xung, Dũng tuyền, Đại chùy, Thần
đình.
CC: Thần đình, châm mũi kim hƣớng về huyệt Bá hội, sâu 0,5 thốn. Cƣu vĩ
166
châm mũi kim hƣớng về huyệt Trung quảợ, sâu 0,5 thốn. Các huyệt châm tả, kích
thích mạnh. Sau khi đắc khí, vê kim 2-3 phút rồi rút kim ra.
TD: Tức phong hóa đờm, thanh Can chỉ giản. Trị giản chứng (động kinh).
Triệu chứng: Đột nhiên ngã lăn ra, thần trí không tỉnh, hàm răng cắn chặt, miệng
sùi bọt, tay chân co quắp, mỉệng la hét âm thanh khác thƣờng, tiêu tiểu không tự
chủ, bình thƣờng dễ tức giận, trong ngực buồn phiền bứt rứt, không ngủ, miệng
đắng, đại tiện khô, ho đờm khó khạc, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch huyền sác.
GT: Nhân trung, Đại chùy, Thần đình, thuộc mạch Đốc. Mạch Đốc vận hành
đi lên não (bên trên lên đến Phong phủ, vào não), vì vậy dùng ba huyệt này đế khai
khiếu tỉnh não, chủ yếu dùng lúc phát cơn. Dũng tuyền là huyệt tỉnh của túc Thiếu
âm, có thể hỗ trợ huyệt Nhân trung để tỉnh não. Bệnh này đa số do đờm trọc đi lên
che lấp thanh không, vì vậy lấy yếu huyệt trị đờm là huyệt Phong long để quét
sạch đờm. Tả nguyên huyệt của túc Quyết âm là Thái xung để bình Can tức
phong. Huyệt Cƣu vĩ của Nhâm mạch có tác dụng giáng khí giải uất, là yếu huyệt
để trị động kinh.
GG: Hàm răng cắn chặt, thêm Giáp xa, Hợp cốc.
Phát cơn vào buổi tối thêm Chiếu hải.
Phát cơn ban ngày, thêm Thân mạch.
4. NHUYỄN KIÊN HÓA ĐỜM

Khí huyết không đều, đờm thấp trở trệ, kinh lạc ủng kết, ho lâu ngày dẫn đến
khối u, sƣng thũng ở vùng cổ thành loa lịch, kết ở ngực vú thành nhũ tích.
Tuy vị trí và hình dạng khác nhau đều dùng phƣơng pháp nhuyễn kiên tán kết,
hóa đờm thông lạc để trị.
Thƣờng dùng Chƣơng môn, Trung quản, Túc tam lý, Phong long để kiện Tỳ
hóa thấp, tiêu đờm. Đồng thời tùy bệnh mà chọn dùng huyệt cục bộ theo kinh
mạch liên quan để điều hòa khí huyết, sơ thông kinh mạch. Châm dùng phép tả,
lƣu kim, có thể phối hợp cứu hoặc giác hơi.
Tiêu loa lịch phương

PH: Bá lao, Trửu tiêm, Thiên tỉnh, Chƣơng môn, cục bộ vùng lao hạch.
167
CC: Thiên tỉnh, Bá lao, châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim. Bá lao
châm xong thêm cứu điếu ngải 20 phút Trửu tiẻic, Chƣơng môn và cục bộ dùng
điếu ngải cứu 30 - 60 phút
TD: Nhuyễn kiên tán kết, hóa đờm tiêu loa. Trị loa lịch (lae hạch). Triệu
chứng: Bắt đầu hạch to bằng hạt đậu, một hoặc nhiều hạch, sắc da không thay đối,
cứng và di động, không nóng không đau. Dần dần hạch to lên dính kết với da và
các hạch khác khó di động; nếu làm mủ thì ấn vào đau cảm giác bập bềnh, sắc da
đổi màu xám đỏ mà hơi nóng. Lúc vỡ miệng, mủ trong loàng có những chất cặn
lắng tanh hôi, miệng loét thịt sắc trắng nấu, sắc da chung quanh tím xẫm, có lỗ dò,
miệng khó liền. Hoặc kèm hƣ phiền, mất ngủ, tinh thần uể oải, mệt mỏi, hoặc
nóng trong xƣơng, sốt về chiều, mồ hôi trộm, lƣỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác.
GT: Chƣơng môn là mộ huyệt của Tỳ, là giao hội huyệt của túc Quyết âm và
túc Thiếu dƣơng để sơ tiết Can Đởm, kiện Tỳ hóa thấp, trừ đờm. Thiên tỉnh là hợp
huyệt của kinh thủ Thiếu dƣong để sơ thông kinh khí Tam tiêu, trong phƣơng này,
là huyệt Kinh nghiệm trị lao hạch. Dùng huyệt cục bộ để điều hòa khí huyết tại
chỗ. Bá lao, Trửu tiêm là huyệt kinh nghiệm trị loa lịch.
GG: Hạch lao vùng sau gáy, thêm Ế phong, Túc lâm khấp.
Lao hạch vùng cổ, thêm Đại nghinh, Tý nhu.
Lao hạch dƣới nách, thêm Kiên tỉnh, Tam dƣơng lạc.
Tiểu kết
Phƣơng huyệt chỉ khái bình suyễn, tùy theo tác dụng và chứng bệnh điều trị
khác nhau, chia ra hai dạng: Ho và hạ suyễn.
Phƣơng huyệt Chĩ khái thấu phƣơng, Thiên đột tả phế phƣơng và Phách hộ
chỉ khái phƣơng đều chọn huyệt ở vùng ngực lƣng, đều có tác dụng túc Phế, giáng
nghịch, chỉ khái. Dùng đế trị ho khí nghịch mà chứng trạng hàn nhiệt hƣ thực
không rò ràng.
Đặc điểm của Phách hộ chỉ khái phƣơng là giáng khí của Vị vồ Bàng quang
kinh để lợi túc giáng của Phế khí, thích hợp dùng cho ho do Bàng quang và Vị.
Đặc điểm của Hàn thấu phƣơng là khu phong tán hàn, túc Phế, chỉ khái, dùng
để điều trị ho do phong hàn (phong hàn khái thấu). Đặc điểm của cách lập nhóm
huyệt này là: Nguyên lạc phối huyệt, biểu lý công trị, khai Phế khí, lợi Đại trƣờng,
làm cho ấm dƣơng điều hòa, thăng giáng một cách thích đáng.
Nhiệt thấu phƣơng thanh Phế tả nhiệt, túc Phế chỉ khái, dùng trị ho do Phế
168
nhiệt (Phế nhiệt khái thấu); đặc điểm cách lập phƣơng của nhóm huyệt này là:
dùng thủy huyệt Xích trạch và Thái khê, tả con của Phế kim, thanh thực nhiệt của
Phế.
Bình nghịch phƣơng giáng khí bình nghịch, tả Can bổ Vị, hợp dùng để điều trị
Can khí uất kết, tà phạm Phế Vị dẫn đến chứng ho khí nghịch phát ợ.
Phế ung khái thấu phƣơng tuyên tả Phế nhiệt, thông lạc giáng khí, hợp dùng
để điều trị Phế ung khái thấu.
Chỉ thấu phƣơng bố ích Phế khí, giáng nghịch chỉ thấu, thích hợp dùng để
điều trị lao lâu ngày không khỏi, Phế khí hƣ tốn, đặc điểm lập nhóm huyệt này là:
Bổ Vị thổ để thực Phế kim, cố ngoại vệ để dƣỡng Phế khí. Phƣơng huyệt chỉ
(cầm) hen suyễn, thích hợp dùng để trị ho, hen suyễn.
Thiên đột chỉ suyễn phƣơng giáng khí bình nghịch, điều lý khí cơ, hợp dùng
để trị các chứng suyễn, khó thử; đặc điểm nhóm huyệt này là: Chọn dùng huyệt
Can kinh, Vị kinh, sơ Can. hòa Vị, điều lý khí cơ, làm cho khí cơ thăng giáng bình
thƣờng, để lợi Phế khí túc giáng.
Dƣỡng phế bình suyễn phƣơng, phù chính cố biểu, dƣỡng Phế bình suyễn,
dùng trị suyễn do Phế hƣ, đặc điểm của nó là: Dùng Đại chùy, Phong môn để cố
biểu dƣỡng Phế.
Phân tích phƣơng huyệt loại này, chúng ta có thể tổng kết đƣợc quy luật sau
đây:
Huyệt thƣờng dùng nhất để điều bổ Phế khí, chỉ khái bình suyễn là Phế du,
Đản trung, Thiên đột, ho suyễn, dù hàn nhiệt, hƣ thực, đều có thể áp dụng. Vì
"chính khí nội tồn tà bất kha can". Ba huyệt phối hợp, có thể điều bổ Phế khí, làm
cho Phế khí hòa thì tà khí trừ đƣợc. Nguyên nhân ho suyễn tuy nhiều, nhƣng Phế
khí thƣợng nghịch lại là cơ chế phát bệnh của bệnh này, mà ba huyệt đều có thể
túc giáng Phế khí, đúng vào cớ chế gây bệnh, vì vậy, trị suyễn đều không thể thiếu
ba huyệt này.
Trị Phế, chớ quên trị Vị phủ, huyệt Túc tam lý, Trung quản là huyệt thƣờng
dùng. Vì Vị chủ hòa giáng, có quan hệ biểu lý với Tỳ, Tỳ Vị cùng chủ về then chốt
thăng giáng của Tỳ. Vị khí hòa giáng, thì lợi cho Phế khí túc giáng, do đó vận
dụng Túc tam lý, Trung quản để hòa Vị túc Phế.
Điều Can hòa Vị làm phụ, cũng là cách điều trị thƣờng dùng, làm cho khí cơ
thăng giáng bình thƣờng cũng có lợi cho sự túc giáng của Phế, cho nên thƣờng
dùng các huyệt Kỳ môn, Nhủ căn.
169
Cố biểu để an Phế, chủ yếu chọn dùng huyệt Phong môn. Huyệt Phong môn,
có biểu chứng có thể giải biểu (nhƣ Phế ung khái thống phƣơng), không biểu
chứng có thể cố biểu để an Phế (nhƣ Dƣỡng Phế bình suyễn phƣơng, Chỉ thấu
phƣơng).
Hàn nhiệt hƣ thực, xét nguyên nhân mà điều trị. Thực thì tả con (nhƣ Nhiệt
thấu phƣơng), hƣ thì bổ mẹ (nhƣ Chỉ thắu phƣơng).
Viễn cận phối huyệt, tiêu bản đồng trị (nhƣ Nhiệt thấu phƣơng, Bình nghịch
phƣơng, Phế ung khái thấu phƣơng).
170
PHƢƠNG HUYỆT LÝ KHÍ

Có công năng điều lý khí cơ, điều chỉnh tạng phủ, điều trị các chứng bệnh xuất
hiện do khí trở trệ, khí kết, khí ủng, tót; loạn và khí hãm, tất cả đều quy về loại
phƣơng lý khí.
Trong cơ thể con ngƣời, sự thay đổi của Can khí tƣơng đó nhanh chóng hơn,
cho nên ảnh hƣởng đối với khí cơ toàn thâr tƣơng đối lớn hơn, do đó trong loại
phƣơng lý khí điều đạt Can khí, là một phƣơng pháp rất cần thiết, mà sự thay đổi
của Can khí có mối quan hệ tƣơng đối mật thiết hơn đối với Tỳ thổ, sự thay đổi
của Tỳ Thổ lại phản ánh sự thuận nghịch của Can khí, do đó điều lý Tỳ khí, giải
trừ khí trệ của Tỳ Vị lại là một phƣơng pháp hỗ trợ quan trọng.
Trong loại phƣơng lý khí thƣờng phối hợp huyệt bổ khí.tái dụng của nó là
điều chỉnh hƣ thực tinh điều (hƣ thực cùng điều trị), điều trị một số bệnh do chính
khí vốn hƣ, kiêm có bệnh khi trệ, nếu chỉ dùng huyệt hành khí, thì không thể kiêm
cố cả mặt chính khí hƣ của nó, có thể làm cho chính khí càng hƣ mà kéo dài bệnh
tình. Sách Chứng trị chuẩn thẳng ghi: "Khí không co phép bổ là theo cách nói của
thế tục, từ cái bệnh của nó nhƣ bi (đầy), muộn (phiền), ủng tắc (nghẽn), có vẻ nhƣ
là khó dùng bố đƣợc, không nghĩ đến việc chính khí hƣ không thể tự vận hành
đƣợc, tà trệ không ra đƣợc, do đó thành bệnh". Trong Hồi Khê y luận ghi: "Ngƣời
trong trƣờng hợp khí trệ, chỉ biết dùng phá khí và tán khí, nhƣng nói đến bổ khí để
hành khí đi thì không đồng ý, đó là không biết đƣợc thực thì khí trệ, hƣ thì không
đủ sức để vận động khí, cũng cảm thấy khí trệ. Lại dùng cách tiêu khí, đã hƣ lại
càng làm hƣ thêm vậy".
Tóm lại, khi sử dụng loại phƣơng lý khí, không nên phạm phải điều kiêng
trong hƣ hƣ thực thực; nhƣ khí trệ thực chứng phải dùng hành khí, mà lại dùng
lầm bổ khí thì làm cho khí trệ càng nặng hơn. Khí trệ hƣ chứng phải dùng bổ khí
mà chỉ hành khí thì khí càng hƣ. Nếu nhƣ bệnh tình phức tạp, hƣ thực kiêm cả, có
thể dùng huyệt hành khí, thêm huyệt bổ khí.
171
1. HÒA KHÍ
Bỉ khối phương

PH: Đại lăng, Trung quản, Tam âm giao.
CC: Nằm ngửa, châm Tam âm giao, rồi sau chọn Trung quản, Đại lăng, sau
khi đắc khí, lƣu kim 30 phút, Tam âm giao có thể thêm cứu.
TD: Thông ứ hành khí, điều lý Tỳ Vị. Trị tích tụ do khí kết huyết ứ. Bụng có
tích khối, lúc đầu mềm mà không cứng, lâu ngày đè vào thấy cửng, chỗ đau không
dời, sắc mặt mờ tối, gầy róc, uể oải, ăn uống kém đi, thƣờng bị nóng lạnh. Phụ nữ
thấy bế kinh, lƣỡi xanh tím hoặc có đờm ứ, mạch huyền hoạt hoặc tế sác.
GT: Chứng chủ trị của phƣơng này, là do tình chí uất kết, Can khí không thƣ
sƣớng, dẫn đến tạng phủ mất điều hòa, khí trử trệ, mạch lạc thọ thƣơng, huyết
hành không sƣớng, làm cho khí trệ huyết ứ, cho nên khối tích tụ cứng, mà chỗ đau
không dời; Huyết ứ khí trệ, Tỳ Vị không kiện vận cho nên sắc mặt tối, gày róc,
yếu sức, ăn kém. Khí huyết ứ, vinh vệ mất điều hòa, do đó thƣờng bị nóng lạnh.
Phép chữa nên thông ứ hành khí, điều lý Tỳ Vị.
Trong phƣơng dùng Tam âm giao, hội huyệt của ba kinh âm ở chân, nhằm
hoạt huyết hành khí để chỉ thống, làm cho khi hành thì huyết hành, nhằm tăng
cƣờng sức khử ứ; chọn Trung quản là Mộ huyệt của Vị, kiện Tỳ hòa Vị, hành khí
hoạt huyết, làm phụ huyệt, vì huyết dịch vận hành phải nhờ Tâm khí thúc đẩy, cho
nên chọn Đại lăng là Nguyên huyệt của Tâm bào lạc để lý khí hoạt huyết, phá ứ
tiêu tích, thông kinh hoạt lạc, làm tá huyệt. Ba huyệt phối hợp nhau, thành phép
vừa công vừa bổ.
GG: Khối tích tụ cứng làm đau chói khi ấn vào, có thế thêm Huyết hải, Cách
du, Kỳ môn để hóa ứ nhuyễn kiên, chỉ thống.
Phụ nữ bế kinh, thêm Địa cơ, Trung cực để hoạt huyết, hóa ứ, thông lạc.
Ăn uổng kém, thêm Túc tam lý để kiện Tỳ hòa Vị.
Uể oải yếu sức, thêm Khí hải, Quan nguyên để ích khí cổ bàn.
Chi câu khai tâm phương
172
PH: Chi câu, Thái khê, Nhiên cốc.

CC: Trƣớc châm Thái khê 0,5 - 0,8 thốn hoặc cứu 3 - 5 mồl hoặc 5 - 10 phút;
rồi sau châm Chi câu 1 - 2 thốn, sau khi đắc khí, các huyệt đều dùng phép tả nâng
lên, dí xuống, vê xoay, lƣu kim 30 phút.
TD: Chẩn dƣơng hóa đờm, thông lạc chỉ thống. Trị Tâm tý thống, thấy chứng
tim đau nhƣ kim đâm, đau dữ dội, kèm tim hồi hộp, thử ngắn hơi, ngực bụng đầy
tức, không thích ấn vào, tay chân uể oải, lƣỡi nhạt, rêu nhầy trơn, mạch huyền
hoạt hoặc nhu hoãn.
GT: Chứng này do Tỳ hƣ không thể vận hóa, dẫn đến đờm thấp ứ trử Tâm lạc,
hung dƣơng bất chấn, khí huyết trở trệ không thông, lạc mạch của Tâm không
thông, cho nên xuất hiện tim đau nhƣ dùi đâm. Nên kiện Tỳ hóa đờm, thông lạc
chỉ thống. Lạc mạch của túc Thiếu âm Thận kinh, vòng gót chân ngay sau mắt cá
chân, có nhánh liên lạc với Thái dƣơng, đồng thời kinh chính từ trên Thận qua
Can, Cách mô, chạy đến Tâm bào, cho nên chọn Nhiên cốc, Thái khê để ích thận
tráng Thận, ôn kinh hóa khí, kiện Tỳ trợ vận; Khi Thận dƣơng phấn chấn, đờm
thấp tự tan, hung dƣơng đƣợc khai thông. Trƣơng Giới Tân nói: "Vì thấp gây ra
hàn trệ, thì cả hai lấn Tâm, ắt phải tiết Thận tà, ôn châm vào đây vậy". Hai huyệt
này là chủ huyệt Tam tiêu, có công nâng quyết đoán sự bài tiết thủy dịch, có tác
dụng thông điều thủy đạo, vận hành thủy dịch, dùng Chi câu của Tam tiêu kinh
để điều sƣớng khí cơ Tam tiêu mà hóa đờm trọc, làm huyệt phụ. Ba huyệt dùng
chung thì dƣơng đƣợc phấn chấn, trừ đƣợc đờm, giảm đau.
GG: Đờm trọc nhiều, thêm Phong long, Túc tam lý để kiện Tỳ trợ vận, quyện
hóa đờm trọc. Ngực đau nhiều, cứu thêm Tâm du, Quyết âm du để trợ Tâm dƣơng,
tán hàn thấp. Tim hồi hộp, thêm Nội quan để ninh Tâm an thần.
Ăn uống kém, thêm Trung quản để ôn vận trung châu Tỳ thổ.
Hiếp thống phương

PH: Chi câu, Chƣơng môn, Dƣơng lăng tuyền, Ủy trung.
CC: Theo thứ tự châm tả Chi câu, Chƣơng môn, Dƣơng lăng tuyền, sau khi
đắc khí, vê kim 2 phút, lƣu kim 30 phút, sau đó, nằm sấp, dùng kim tam lăng châm
chỗ tĩnh mạch cạn của Ủy trung cho ra ít máu.
TD: Sơ Can điều khí, thông kinh hoạt lạc. Trị đau hông sƣờn. Lúc ban đầu chủ
yếu là đau tửc, chỗ đau di chuyển, cơn đau nhức thƣờng thay đổi, tăng giảm theo
173
sự biến động của tình chí, tức ngực khó chịu, ăn uống kém, hay ợ hơi. Lâu ngày thi
hông sƣờn đau nhƣ dao đâm, chỗ đau không dời đổi, chẩt lƣỡi tím tối, mạch huyền
hoặc trầm sác.
GT: Can ở dƣới hông sƣờn, kinh mạch của nó ở hai bên hông sƣờn. Đởm kinh
quan hệ với Can, đƣờng kinh Đởm đi dọc hai bên hông sƣờn, đau chủ yếu là trách
ở Can Đởm, thiên Ngũ tà (Linh khu 20) viết:"... Ở Can thì hai bên hông sƣờn đau".
Mục Hiếp thống (Cảnh nhạc toàn thƣ) viết: "Bệnh hiếp thống, vốn thuộc hai kinh
Can Đởm, là vì mạch của hai kinh này đi dọc hông sƣờn". Lại do Can chủ sơ tiết,
tính thích điều đạt, do đó tình chí ức uất hoặc giận dữ sẽ làm thƣơng tổn đến Can.
Can mất điều đạt, sơ tiết bất lợi, khí ngăn trở lạc mạch hông sƣờn, cho nên thấy
hông sƣờn đau tức. Khí thuộc vô hình lúc tụ lúc tan, cho nên chỗ đau di chuyển
không cố định; khí cơ không thông sƣớng, cho nên tức ngực khó chịu; Can khí
hoành nghịch, thƣờng dễ xâm phạm Tỳ Vị, cho nên ăn kém, ợ hơi; khí uất lâu
ngày, huyết hành không thƣ sƣớng, huyết ứ đình tích thỉ hông sƣờn đau nhƣ dao
đâm, chỗ đau cố định. Phép chữa nên sơ Can điều khí, thông kinh hoạt lạc. Chọn
Chƣơng môn hội huyệt của Can kinh và túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, để sơ Can lý
khí, hoạt huyết hóa ứ, làm chủ huyệt; chọn Dƣơng lăng tuyền hợp huyệt của túc
Thiếu dƣơng Đởm kinh; để sơ tiết uất kết của Can Đởm, chủ trị ngực đầy sƣờn
đau, làm phụ huyệt; Lẩy Chi câu kinh huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh
làm tả huyệt để thanh lợi Tam tiêu, sơ tiết khí cơ mà thông mạch dƣơng lạc; kinh
lạc uất trệ, chọn ở lạc mạch, cho nên chọn Ủy trung, cho ra máu, làm sử huyệt, để
tan ứ huyết sinh máu mới, khí hành huyết hoạt, thì hông sƣờn đau tự khỏi, nhƣ
thiên Quan châm (Linh khu 7) ghi: "Châm lạc là châm huyết mạch của thủ lạc".
GG: Hông sƣờn đau tức nhiều, thêm Khâu khƣ, Ngoại quan, Thái xung để sơ
Can giải uất.
Hông sƣờn đau nhƣ dao đâm, thêm Nội quan, Phong long đế tán ứ thông lạc
chỉ thống.
Ăn kém, thêm Trung quản, Túc tam lý để điều Vị khí.
Ợ hơi, thêm Cách du, Nội quan để khoan hung thƣ cách.
Khí khối phương

PH: Tỳ du, Vị du, Thận du, Lƣơng môn, Thiên xu.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế nằm sấp, châm Tỳ du, Vị du, Thận du, sau khi đắc khí,
174
liên tục vê kim khoảng 2 phút, rút kim. Sau đó chọn tƣ thế nằm ngửa, châm Lƣơng
môn, Thiên xu, sau khi đắc khí lƣu kim khoảng 30 phút.
TD: Kiện Tỳ trợ vận, hành khí hóa đờm. Trị chứng tích tu do nội thƣơng ẩm
thực, đờm thấp giao trở. Thấy chứng: Bụng đầy hoặc đau, táo bón, ăn không tiêu,
trong bụng luôn nhƣ có vật dạng sợi tụ lại lên xuống thƣờng đè vào bụng thì đau
càn nhiều, rêu lƣỡi nhày, mạch huyền hoạt.
GT: Chứng tích tụ phƣơng này chủ trị là do ăn uống thả; thƣờng, tổn thƣơng
Tỳ Vị, vận hóa mất kiện toàn, tinh vỉ cơx nƣớc không rải khắp đƣợc, thấp trọc
ngƣng tụ thành đờm, đớn; trở khí trệ, nặng thì huyết khí khích bác nhau, tụ lại
không tan. cho nên bụng đầy hoặc đau, xuất hiện vật dạng sợi nhƣ hừ; hình. Phép
chữa nên kiện Tỳ trợ vận, hành khí hóa đờm. Trong phƣơng dùng Tỳ du để kiện
Tỳ trợ vận; quyên thấp hóa đờm. làm chủ huyệt; Tỳ với Vị, táo thấp tƣơng tế (giúp
đỡ lẫn nhau), một thăng một giáng, Tỳ mất thăng thanh thì Vị trọc không giáng,
khí cơ không sƣớng, cho nên chọn Vị du để hòa Vị giáng khí, điều thuận khí cơ,
làm phụ huyệt. Tá (trợ) bằng Lƣơng mòn, Thiên xu, để điều lý trƣờng vị, hành khí
hoạt huyết, sở dĩ phát sinh chứng này là do Tỳ không kiện vận, song có liên quan
đến chính khí bất túc. Sách Nội kinh ghi: "Ngƣời mạnh thì hành khí không bệnh,
ngƣời yếu thì vì thế mà thành bệnh", cho nên lấy Thận du làm sứ (trong quân thần
tá sứ) để ích Thận cố bản. Các huyệt hợp lại, tiêu bản (ngọn gốc) kiêm cố, Tỳ đƣợc
kiện vận đờm thấp đƣợc hóa. Vì chứng này thƣờng liên quan với khí trệ ứ huyết,
do đó trong lâm chứng thƣờng kết hợp dùng huyệt hòa ứ để điều trị thực chứng
của nó, nhƣ các huyệt Can du, Túc tan; lý, Huyết hải.
GG: Bụng trƣớng đầy, đau nhiều, thêm Thái xung để thông lợi khí cơ. Ằn
không tiêu, thêm Trung quản, Túc tam lý để kiện Tỳ hòa trung, phù trợ chính khí.
Táo bón, thêm Chi câu, Phong long, để đạo trệ thông tiện.
Khoan tâm chỉ thống phương
XX: Hiện đại châm cứu y án tuyển - Tư Đồ Linh.

PH: Tâm du, Cao hoang, Túc tam lý, Nội quan.
CC: Trƣớc nằm sấp, châm Tâm du, Cao hoang, sau khi đắc khí, rút kim; nằm
ngửa châm bổ Túc tam lý, Nội quan. Nếu châm chƣa đạt hiệu quả, có thể dùng
phép cứu ôn hòa huyệt Tâm du, cứu 10 -15 phút; hoặc cứu ngải 7 -14 mồi.
TD: Bổ ích Tâm khí, điều sƣớng khí huyết. Trị chứng hung tý: Trƣớc ngực
bứt rứt, tức ngực, tim hồi hộp không yên, có khi mát ngủ, sắc mặt không tƣơi, xây
175
xẩm, váng đầu, uể oải, thở ngắn, ăn uống kém, lƣỡi đỏ nhạt, ít rêu, mạch trầm
hoãn hoặc kết đại.
GT: Phƣơng này chủ trị hung tý do Tâm hƣ gây ra. Tâm du là Bối du huyệt
của Tâm, có công hiệu bổ ích Tâm khí, phấn chấn
Tâm dƣơng, trợ khí kinh Tâm, chủ yếu dùng cho bệnh chứng khí huyết bất túc
của Tâm. Nội quan là lạc huyệt của Tâm bào lạc, có nhánh nối với kinh thủ Thiếu
dƣơng; một trong bát mạch, giao hội huyệt, thông với Âm duy mạch. Âm duy
mạch gây bệnh tâm thống, cho nên dùng làm huyệt phụ để trợ giúp Tâm du, có
công hiệu ninh Tâm an thần, điều hòa khí huyết. Cao hoang du có tác dụng tuyên
thông lý Phế, ích khí bổ hƣ, trong phƣơng dùng huyệt này làm tá, chủ yếu là ích
Phế khí để trợ Tâm hành huyết, dƣỡng Tâm an thần, vì Tâm Phế cùng ở thƣợng
tiêu, Tâm chủ huyết, Phế chủ khí, Tâm huyết Phế khí hỗ trự cho nhau. Túc tam lý
là huyệt của túc Dƣơng minh, là huyệt Hợp, là then chốt của Vị, có thể bổ Tỳ Vị,
ích khí huyết, làm cho ba huyệt trẽn có thể ích Tâm khí, bổ Tâm huyết. Vì ngũ
tạng lục phủ đều cậy nhờ tân dịch của Vị nuôi dƣỡng, có Vị khí thì sống, hết Vị
khí thi chét. Tỳ Vị là vốn của hậu thiên, Vị khí khỏe thì việc tiếp nhận cơm nƣớc
tốt, tinh vi của thức ăn uống nuôi dƣỡng tạng phủ kinh lạc khắp toàn thân. Bốn
huyệt trên cùng hợp dùng có tác dụng bó ích Tâm khí, điều sƣớng khí huyết.
GG: Khí huyết hƣ nhƣợc tƣơng đối rõ, có thể thêm Tam ám giao để bổ khí
huyết;
Tức ngực nhiều, thêm Đản trung để khoan hung lý khí;
Tim hồi hộp không yên, thêm Quyết âm du, Đởm du để ninh Tâm, định chí,
an thần;
Mất ngủ, thêm Thần môn, An miên 2 để ích Tâm khí, an Tâm Thận;
Mệt mỏi uể oải, thêm cứu Khí hải, Quan nguyên để ích khí tráng dƣơng;
Váng đầu xoay xẩm, thêm Bách hội để ích khí huyết, thông khiếu.
Tâm khí hƣ nhiều mà triệu chứng Tâm dƣơng hƣ rõ, bệnh nhân sợ lạnh, tay
chân lạnh không ấm, sắc mặt sạm tối, tức ngực hoặc đau nhói ngực, chất thải nhạt,
thân hình mập bệu, nặng hơn nữa có thể Tâm dƣơng hƣ thoát, phƣơng này có thể
lấy làm phƣơng căn bản, thêm một số huyệt hồi dƣơng, cố thoát, nhƣ cứu nhiều
các huyệt Quan nguyên, Khí hải, Quyết âm du.
Phúc thống phương

176
PH: Thủy phân, Thiên xu, Âm giao, Túc tam lý.

CC: Nằm ngửa, trƣớc chọn Túc tam lý, tạo cảm giác lan đến chân, liên tục vê
kim vài phút để giảm đau; Thiên xu châm 1 thốn sau khi châm thêm cứu, cứu đến
khi bệnh nhân cảm thấy ăm trong bụng là đƣợc. Thủy phân, Âm giao, châm 0,3 -
0,5 thốn, rác huyệt sau khi đắc khi đều lƣu kim 30 phút.
TD: Ôn trung tán hàn, hành khí chỉ thống. Trị hàn ngƣng tích lầnh, bụng rốn
đau. Chứng thấy bụng rốn bỗng nhiên đau dữ dội, không ngừng, đƣợc ấm thì đỡ
đau, không muốn ăn uống, bụng lạnh sôi ruột, đại tiện lỏng hoặc bị kết không
thông, nặng thì tay chân lạnh ngƣợc; chất lƣỡi nhạt hoặc xanh, rêu trắng nhuận,
mạch trầm khẩn mà trì.
GT: Hàn ngƣng tích lãnh, đau bụng thƣờng do Tỳ Vị vốn yểu, phong hàn xâm
nhập bụng rốn, hoặc ăn uống không điều độ, quá ăn sống lạnh, dẫn đến hàn ngƣng
tích lãnh ở trƣờng vị; Dƣơng khí ở Tỳ Vị bị hàn lạnh, hàn chủ thâu dẫn, co rút, khí
cơ trở trệ, không thông thì đau. Chữa nên ôn trung tán hàn, hành khí chỉ thống.
Trong phƣơng dùng Túc tam lý hợp huyệt của Vị kinh có tác dụng sơ thông kinh
lạc, điều hòa khí huyết, cƣờng kiện Tỳ Vị; Thiên xu là Mộ huyệt Đại trƣờng, hành
khí thông lạc, vận điều vị trƣờng, hai huyệt hợp dùng thì thăng thanh giáng trọc,
ôn thông phủ khí của trƣờng vị, iàm chủ huyệt, Âm giao là Mộ huyệt của Tam
tiêu, là hội của Nhâm mạch, hai huyệt này phụ giúp Thiên xu, Túc tam lý, càng
tăng cƣờng sức hành khí chỉ thống, ôn trung tán hàn.
Bốn huyệt phối hợp với nhau, là phƣơng huyệt lý tƣởng đièii trị lạnh đau
quanh rốn.
GG: Đau bụng rốn dữ dội, thêm Tam âm giao, Khí hảỉ đế ồn trung chỉ thống;
Đại tiện lỏng sệt, thêm Đại tràng du, hoặc Thập tự cứu, đê thông điều khí
trƣờng phủ;
Không muốn ăn uống, thêm Trung quản để kiện vận Tỳ Vị;
Bụng lạnh sôi ruột, thêm cứu huyệt Quan nguyên để ôn ất hạ nguyên.
Bụng rốn đau do ký sinh trùng đƣờng ruột gây ra, chon Huyết hải, Đại hoành
của Tỳ kinh, Quan nguyên, Trung quản cùs Nhâm mạch, Tứ phùng thuộc kỳ
huyệt, dùng châm làm chính
Sán khí phương
XX: Tịch hoằng phú.
177
PH: Chiếu hải, Âm giao, Khúc tuyền.

CC: Trƣớc châm Âm giao, cho cảm giác châm dọc Nhâm mạch lan đến sinh
dục ngoài rồi sau châm Khúc tuyền, có càm giác lan dọc Can kinh đến bộ phận
sinh dục. Chiếu hải châm 0,5 - 1 thốn. Lƣu kim 30 phút, có thể thêm cứu.
TD: Bổ Thận bồi nguyên, hành khí chỉ thống. Trị hồ sán (thoát vị bẹn). Triệu
chứng: Tiểu trƣờng (ruột non) sa âm nang (bìu dái), lúc lên lúc xuống, khi nằm
hoặc dùng tay đƣa thì vật sƣng có thể rút về khoang (xoang) bụng, đứng lại sa
xuống, lâu ngày thì không thấy đau, hình thành âm nang lơ (?) lệch bên; lƣỡi nhạt
rêu trắng, mạch trầm tế.
GT: Hồ sán là do lao nhọc quá độ, gắng sức vác nặng, đƣa đến khí hƣ hạ hãm
gây ra. Cách chữa nên bồi nguyên bổ khí, hành khí chỉ thống. Bệnh sán (đau thoát
vị) là chủ bệnh của Xung Nhâm mạch. Túc Thiếu âm Thận kinh và Xung mạch để
bổ Thận bồi nguyên, sơ điều kinh khí của Xung Nhâm, làm cho khí đầy đủ mà
thăng giáng bình thƣờng, dùng làm chủ huyệt; Can kinh dọc bụng dƣới, liên lạc
với bộ phận sinh dục cho nên chọn hợp huyệt Khúc tuyền để lý khí chỉ thống, phối
hợp với Âm giao còn có công hiệu thăng đề hạ hãm, dùng làm huyệt phụ; Hỗ trợ
bằng Chiếu hải để điều bổ Can Thận; các huyệt cùng dùng để bổ Thận bồi nguyên,
hành khí chỉ thống.
GG: Bụng dƣới và âm nang cùng đau, thêm Khí hải, Quan nguyên để bồi
nguyên bổ khí, thăng cử hạ hãm;
Bụng dƣới đau, thêm Tam âm giao, Thái xung để lý khí chỉ thống;
Tiểu trƣờng khí đau lan vùng rốn, trƣớc tả Âm giao, rồi sau châm Dũng tuyền.
Sán thống phương
XX: Châm cứu tụ thành.

PH: Đại đôn, Tam âm giao, Thái xung, Tuyệt cốt.
CC: Đại đôn, Tam âm giao, Thái xung, Tuyệt cốt, sau khi đắc khí, lƣu kim
20-30 phút, đồng thời cứu thêm Tam âm giao, cứu 5 - 7 mồi hoặc ôn cứu ngải 20
phút. Đại đôn cũng có thể cứu, nhƣ cách cứu Tam âm giao.
TD: Sơ Can hành khí, tán hàn chỉ thống. Trị sán khí (đau thoát vị bẹn), đau do
hàn ngƣng khí trệ. Thấy chứng: Âm nang (bìu dái) cứng sƣng đau, bụng dƣới đau
lan đến dịch hoàn, âm hành (dƣơng vật) thiếu cƣơng cứng, thích ấm sợ lạnh, thân
thể lạnh, tay chân lạnh, lƣỡi nhạt, rêu trắng, mạch trầm trì hoặc huyền,
178
GT: Chứng sán khí thống của phƣơng này điều trị lý do hàn xâm nhập Can
mạch, khí cơ trở trệ dẫn đến. Vì đƣờng kinh Can vận hành dọc bụng dƣới, nối với
bộ phận sinh dục, hàn tà xâm nhập Can, Can mất điều hòa, khí trệ không thƣ
sƣớng, cho nên đau bụng dƣới lan đến dịch hoàn. Trị sán khí: Phải trƣớc tiên chữa
khí nhƣng kèm hàn lại phải trợ bằng ôn tán trục hàn, Phƣơng này chú trọng hành
khí sơ Can, kiêm tán hàn, làm cho khí hành hàn tán. Can mạch điều hòa, đau sán
khí sẽ tiêu. Thái xung là nguyên huyệt của Can, lý khí sơ Can, tán hàn chỉ thống;
Châm Đại đôn là tỉnh huyệt, cũng là huyệt gốc (tỉnh mộc) của Can kinh, có tác
dụng ôn Can tán hàn, cùng với Thái xung làm chủ huyệt Sán thống là do Nhâm
mạch chủ bệnh, chọn Tam âm giao là giao hội huyệt của ba kinh âm ở chân với
mạch Nhâm, cứu để sơ thông kinh mạch, cứu thì ôn tán hàn tà, đau sẽ tự hoãn giải,
đấy là huyệt phụ. Châm Tuyệt cốt, là đại lạc của túc tam dƣơng, để giúp cho Thái
xung, Đại đôn hành khí tán hàn. Các Huyệt Hợp dùng, cùng đạt công hiệu hành
khí sơ Can tán hàn chỉ thống.
GG: Âm nang đau lạnh, thêm cứu huyệt Nang để Khí hải ôn trung tán hàn;
Dịch hoàn co cứng, co rút, đau lan bụng dƣới, thêm Thiên ứng huyệt, Hành
gian, Khúc tuyền để ôn Can tán hàn;
Cơ thể lạnh, tay chân lạnh, thêm cứu huyệt Quan nguyên để ích khí trợ dƣơng;
Đau ngực sƣờn, bụng dƣới do hàn xâm nhập Can mạch, khí cơ trở trệ, cũng có
thể dùng phƣơng này để gia giảm.
Thoát giang cứu trĩ phương

PH: Nhị bạch, Bách hội, Tinh cung, Trƣờng cƣờng.
CC: Nằm sấp, dùng ngải điếu cứu Bách hội 10 - 20 phút, châm Nhị bạch, rồi
sau châm Tinh cung, Trƣờng cƣờng. Các huyệt đều dùng phép bổ, sau khi đắc khí
lƣu kim 30 phút, Trƣờng cƣờng cũng có thể dùng cứu.
TD: Ích khí thăng đề, điều đạt khí cơ. Trị thoát giang (sa trực tràng) và trĩ sang
(nhọt trĩ). Triệu chứng: Khi đi cầu sa trực tràng (lòi dom), có thể tự rút lên lại.
Bệnh kéo dài lâu ngày, lòi tƣơng đối dài, phải dùng tay đƣa vào mới rút lên.
Thƣờng bị sa khi chạy, lao nhọc, ho, gắng sức hoặc trong ngoài hậu môn có vật
sƣng lồi ra, đau nhửc ra máu.
GT: Chủ chứng của phƣơng này thƣờng là do ngồi lâu, đứng lâu, vác nặng đi
xa; Hoặc vốn cơ thể dƣơng hƣ, lao nhọc quá độ, bệnh nặng khó hồi sức đã làm tổn
179
thƣơng dƣơng khí của Tỳ Vị. Tỳ mất thăng thanh mà dẫn đến lòi dom; Hoặc các
nguyên nhân trên dẫn đến khí huyết ở trực tràng vận hành không thông, kinh lạc
trở trệ, khí trọc huyết ứ rót vào hậu môn hình thành trĩ sang (nhọt trĩ). Vị trí Bách
hội ở đỉnh đầu, là nơi tam dƣơng ngũ hội, mà Đốc mạch nối liền hậu môn, đi vào
Nhâm mạch, thống lĩnh phần dứơng của toàn thân cho nên cứu Bách hội để thăng
đề dƣơng khí đã hạ hãm, điều đạt khí cơ Đốc mạch, cũng là ý bệnh dƣới chọn trên
làm chủ huyệt. Trƣờng cƣờng là biệt lạc của Đốc mạch, châm dùng phép bổ, có
khả năng tăng cƣờng cơ năng ƣớc thúc của hậu môn, sơ thông dẫn đạo khí huyết ứ
trệ của hậu môn, làm huyệt phụ. Nhị bạch là huyệt kinh nghiệm điều trị nhọt trĩ,
làm tá huyệt. Kinh biệt của túc Thái dƣơng Bàng quan^ kinh đi xuống xƣơng cụt 3
thốn, biệt nhập hậu môn, cho nên chọn Tinh cung để sơ đạo kinh khí, hoạt huyết
tiêu trĩ. Các huyệt cùng dùng ích khí thăng đề, điều đạt khí cơ.
GT: Phƣơng này chủ trị chứng thoát giang lâu ngày. Nhìn từ lâm sàng, phép
cứu điều trị nhọt trĩ có hiệu quả nhất định, đối với sƣng đau sau viêm nhiễm tại
chỗ, cái đau dữ dội của trĩ ngoại tắc mạch máu, cho đến nhọt trĩ xuất huyết đều có
hiệu quả điều trị tốt hơn. Cũng có một số ngƣời bệnh có thể tiêu búi trĩ, song vẫn
có khả năng tái phát, tác dụng trị gốc tƣơng đối kém hơn.
GG: Nhọt trĩ ra máu, thêm Tam âm giao, Huyết hải để hoạt huyết chỉ huyết.
Hậu môn sƣng đau, thêm Trật biên, Hội dƣơng để tiêu sƣng chỉ thống. Trĩ lậu (rò),
thêm Mệnh môn, Thận du để ích khí thăng đề.
Thư can ôn kinh điều lý hạ tiêu phương

PH: Đại đôn, Quan nguyên.
CC: Quan nguyên châm sâu 0,5 thốn, Đại đôn châm sâu 0,1 đến 0,2 thốn, đều
châm bổ, lƣu kim 15 phút, cứu 3-5 mồi.
TD: Thƣ Can, ôn kinh, điều lý hạ tiêu, xua đuổi khí hàn thấp, vãn hồi chứng
quyết nghịch. Trị các loại sán khí, phụ nử bị sa tử cung, đau bụng quặn xuống,
điên giản, đái dầm, dại tiện không thông.
GT: Huyệt Đại đôn thuộc huyệt tỉnh của kinh túc Quyết âm Can, thuộc Mộc,
Can chủ cân mà tiền âm là nơi tụ của tông cân (?). Kinh túc Quyết âm Can vận
hành vòng quanh vùng sinh dục ngoài, lên trên, nƣơng theo bụng dƣới, vào Vị,
thuộc Can và lạc với Đởm. Vì thế châm nó sẽ làm thƣ Can, bổ Can, ấm Can, so lý
nguồn khí của Tam tiêu. Huyệt Quan" nguyên là giao hội huyệt giữa kinh của tam
180
âm và Nhâm mạch, nó lại là mộ huyệt của Tiểu trƣờng, là nơi tàng chứa và quan
yếu của nguyên khí. Châm bổ Quan nguyên có thể cƣờng tinh ích Thận, làm ấm
hạ nguyên. Hai huyệt này phối nhau sẽ làm thƣ đƣợc khí Quyết âm, ám Thận, ấm
kinh, xua đuổi đƣợc hàn khí ở hạ tiêu, thăng dirong ích khí, do đó mà các chứng
thuộc sán khí sẽ khỏi.
GG: Hàn khí quá thịnh đến nỗi buồng trứng bị co lại dẫn đến tình trạng bụng
dƣới đau, thêm Tam âm giao, sâu 0,5 thốn, Ấn bạch sâu 0,1 thốn, đều châm bổ,
cứu 3 mồi.
Sau đó nếu phƣơng huyệt có kết quả, nên châm thêm Tam âm giao, sâu 0,5
thốn, Thái xung sâu 0,3 thốn, Hành gian sâu 0,3 thốn, Lãi câu sâu 0,3 thốn, Khúc
tuyền sâu 0,5 thốn, đều bổ, cứu 3 - 5 mồi.
GG: Phƣơng huyệt này trị sán khí kết quả rất rõ ràng, nếu trị đúng phép, có thể
tận đƣợc căn.
Tiêu bỉ phương
XX: Vệ sinh bảo giám.

PH: Trung quản, Chƣơng môn, Tích trung.
CC: Trƣớc tiên tƣ thế ngồi châm Tích trung, 0,5 -1 thốn, sau khi đắc khí, vê
kim liên tục 2 phút, rút kim. Rồi sau, tƣ thế nằm ngửa châm Trung quản 1 - 5 thốn,
tạo cảm giác theo dọc Nhâm mạch lan lên trên và xuống dƣới. Chƣơng môn châm
1 - 5 thốn. Các huyệt sau khi đắc khí lƣu kim 30 phút.
TD: Kiện Tỳ trợ vận, hóa đờm đạo trệ. Trị bĩ khối do đờm thực ngƣng tụ trong
bụng. Vì bỉ khối thƣờng phát sinh ở vùng vị quản và bụng rốn, vị quản đầy tức
đau, đè đau, không thích ấn vào, không muốn ăn uống hoặc cơ thể gầy, mệt mỏi,
sắc mặt vàng héo, thở ngắn hơi, lƣỡi nhạt mạch tế.
GT: Bỉ khối do đờm thực ngƣng tụ trong bụng, thƣờng do ăn uống thứ sống
lạnh gây ra. Thiên Bách bệnh thủy sinh (Linh khu 66) viết: “Sở dĩ có bệnh tích là
do hàn gây ra, do ăn uống sống lạnh". Và: “Vào nơi trƣờng vị thì sƣng trƣớng,
sƣng trƣớng thì đờm ẩm ở bên ngoài ruột bức tụ không tan đƣợc, lấu ngày thành
khối tích tụ", có nghĩa là thực và đờm quyện kết vói nhau mà thành bỉ khối trong
bụng. Phép chữa nên kiện Tỳ trợ vận hóa đờm đạo trệ cho nên chọn Mộ huyệt của
Tỳ, Chƣơng môn là huyệt hội của tạng (bát hội huyệt), Mộ huyệt của Vị, Trung
quản là huyệt hội của phủ, để kiện Tỳ hòa Vị, quyên đờm đạo trệ, làm chủ huyệt;
Phụ bằng Tích trung, huyệt của Đốc mạch, để sơ đạo dƣơng khí toàn thân, làm cho
181
hàn thấp tà không gây bệnh đƣợc cho Tỳ Vị.

GG: Vị quản đầy tức đau, thêm Nội quan, Lƣơng khâu để kiện Tỳ hòa Vị;
Thở dồn, ngắn hơi, thêm Quan nguyên, Khí hải để ích khi bổ nguyên.
Vị thống phương
XX: Châm cứu trị nghiệm lục.

PH: Trung quản, Công tôn, Tam âm giao, Nội quan.
CC: Túc tam lý, Công tôn, Tam âm giao, đều dùng phép bổ; Nội quan dùng
phép tả; Trung quản dùng phép bổ, nâng lên dí xuống (đề tháp), sau khi châm rồi
dùng thêm bàu giác. Cũng có thế cứu Túc tam lý, Trung quản.
TD: Ôn trung tán hàn, điều Tỳ hòa Vị. Trị vị quản thống thuộc Tỳ Vị hƣ hàn,
chứng thấp. Dạ dày đau âm ỉ, buồn nôn, chảy nƣớc miếng, thích ấm thích đè, ăn
uống kém, mệt mỏi uể oải, tay chân không ấm, tiểu tiện trong dài, đại tiện lỏng sệt,
chất lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch trầm tế kém lực.
GT: Tỳ Vị thuộc thổ, có các công năng thống huyết, vận hóa thăng
giáng/Trung tiêu hƣ hàn thì vận hóa mất chức năng thăng giáng thất thƣờng, thủy
ẩm đình ở Vị, do đó Vị đau ngấm ngầm, nôn ra nƣớc trong, ăn uống kém đi; Hƣ
thì thích đè vào, hàn thì thích ấm áp; Tỳ chủ tứ chi, hƣ thì mệt mỏi uể oải, tiêu lỏng
sệt. Bệnh thuộc hƣ hàn không bổ thì chứng hƣ không khỏi đƣợc, không ấm thì hàn
thấp không đi do đó phải dùng ôn bổ, Trung quản ở ngay giữa Vị, là Mộ của Vị,
chủ tiêu hóa và tiếp nhận cơm nƣớc, vận hóa tinh vi, châm vào nó có thể điều
trung hành trệ, cứu và bầu giác có thể ôn trung hóa ẩm, làm chủ huyệt; Tam âm
giao là hội huyệt của ba kinh âm ở chân trệ, có tác dụng bổ Tỳ Vị, trợ vận hóa,
thông kinh hoạt lạc, điều hòa khí huyết, là huyệt cần thiết chữa thủy thấp ngƣng
trệ ở trong, Tỳ dƣơng bất chấn, đối với Vị thống dạng Tỳ Vị hƣ hàn có hiệu quả rõ
rệt, làm huyệt phụ. Hai huyệt chủ và phụ, cùng lúc châm cứu và bàu giác, ôn trung
táo thấp, phù thổ ích khí. Tiếp đến chọn Túc tam lý là hợp huyệt của Vị kinh để
điều vận trên dƣới, hòa Vị giáng nghịch, chỉ ẩu, làm tá huyệt; Nội quan, Công tôn
là phép phối huyệt Bát mạch giao hội, có khả năng khoan hung giải uất, giỏi trị về
ngực bụng đau nhức, làm sứ huyệt. Các huyệt phối hợp lẫn nhau, hợp thành
phƣơng huyệt ôn trung tán hàn, điều hòa Tỳ Vị.
GG: Tỳ hƣ tiêu chảy, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du để điều hòa khí cơ trƣờng
phủ;
Tay chân không ấm thêm cứu Thủ tam lý, Huyền chung để ích khí huyết, ôn
182
dƣơng;
Vị quản đau nhiều, thêm Lƣơng khâu để thông kinh hoạt lạc, hòa Vị chỉ
thống.
2. HÀNH KHÍ
Phƣơng huyệt hành khí chủ yếu dùng trị khí có uất trệ.
Lâm sàng chủ yếu thấy trƣớng mãn, đau.
Khí hành thƣờng kết hợp với hóa trệ, lợi thấp, hóa đờm, thanh nhiệt, ôn hàn,
tiêu thực.
Có thể dùng trong ngực bụng trƣớng đau, vú sƣng đau, thống kinh, sán khí,
khí cổ, đại tiện không thông hoặc đại tiện bí kết, khí ở tai bị bế, mai hạch khí,
thƣơng thực.
Chỉ dương phương

PH: Chi câu, Dƣơng lăng tuyền, Chƣơng môn, Ủy trung.
Cũ Đều châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Huyệt Ủy trung, dùng
kim tam lăng châm cho ra máu.
TD: Sơ Can lợi Đờm, hành khí, chỉ thống. Trị Can Đởm uất trệ hóa hỏa gây
nên đau hông sƣờn, ngực bụng đau. Biểu hiện: Hông sƣờn, ngực, bụng trƣớng đau
hoặc đau nhƣ kim đâm, lúc đau lúc không, miệng đắng, mắt đỏ, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi
vàng, mạch huyền sác.
Các bệnh viêm túi mật, viêm gan mạn, đau thần kinh liên sƣờn, táo bón, dạ
dày viêm mạn, loét dạ dày tá tràng, phụ nữ đển Kinh kỳ thì vú căng đau, kinh
nguyệt không thông... biện chứng thuộc Can Đởm uất nhiệt, khí trệ huyết ứ, có thể
tham khảo phƣơng này để gia giảm mà trị.
GT: Chi câu thuộc kinh Tam tiêu, Tam tiêu chủ bệnh do khí sinh ra. Dƣơng
lăng tuyền là huyệt hợp của kinh Đởm, 2 huyệt phối hợp, 1 trên 1 dƣới, đồng kinh
tƣơng ứng, đồng khí tƣơng cầu, có tác dụng sơ Can lý khí, giải uất tán kết, hòa giải
Thiếu dƣơng. Chƣơng môn thuộc kinh Quyết âm Can, lại là mộ huyệt của Tỳ, có
tác dụng kiện Tỳ sơ Can, hoạt huyết lý khí. Ủy trung, châm ra máu để thanh tiết
uất nhiệt ở Can Đởm.
183
GG: Uất nhiệt, thêm Hành gian.

Bụng đau thêm Thiên xu.
Nôn mửa, thêm Nội quan.
Vú sƣng cứng đau, thêm Thiên tông.
Hành kinh đau, thêm Trung cực, Tam âm giao.
Can âm bất túc, thêm Can du.
Đại đôn lý sán phương
XX: Truyền ỉƣu châm cứu biện chứng ngoại phƣơng:

PH: Đại đôn, Quan nguyên, Kỳ môn, Thƣợng cự hƣ.
CC: Quan nguyên, châm và cứu bổ. Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh,
lƣu kim 20-30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Đại đôn, có thể dùng mồi ngải nhỏ cứu
trực tiếp không thành sẹo.
TD: Hành khí giải uất, tán hàn, chỉ thống. Trị Can uất khí trệ hàn ngƣng ở
kinh mạch gây ra tiếu trƣờng sán thống. Biểu hiện: Bụng dƣới đau quặn lan đến
dịch hoàn, nặng thì đau xốc lên tim, ngực, bìu dái lạnh, tay chân không ấm, rêu
lƣỡi trắng, lƣò nhợt, mạch huyền hoãn hoặc trầm phục.
Thƣờng dùng trị co thắt ruột, thoái vị bẹn, thoát vị đùi... biện chứng thuộc
chứng hàn ngƣng khí trệ.
GT: Sán khí, đa số thuộc về Nhâm mạch, Can kinh, Tiểu trƣờng kinh. Nhâm
mạch bệnh thành thất sán. Can kinh đi qua vùng bụng dƣới, gây ra bệnh hồ sán,
bụng dƣới sƣng. Tiếu trƣờng bệnh gây ra bụng dƣới đau, thắt lƣng, cột sống đau
trằn xuống dịch hoàn. Vì vậy phƣơng huyệt này dùng Đại đôn là tỉnh huyệt của
kinh Can, Kỳ môn là mộ huyệt của kinh Can, hai huyệt một ở đầu, một ở cuối
kinh, có tác dụng sơ Can lý khí, tán kết chỉ thống. Ngọc long ca ghi: "Kỳ môn, Đại
đôn năng trị kiên huyền sán khí". Quan nguyên thuộc Nhâm mạch, là mộ huyệt
của Tiếu trƣờng, Hạ cự hƣ là hạ hợp huyệt của Tiểu trƣờng, hai huyệt phối hợp
theo cách phối mộ và hợp huyệt, để ôn kinh tán hàn, trự Tiểu trƣờng khí thống.
GG: Tay chân quyết nghịch, thêm cứu Thàn khuyết.
Ngực bụng đau, thêm Thiên xu, Đản trung. Không trung tiện và đại tiện đƣợc,
thêm Túc tam lý, Chi câu.
184
Tiểu trƣờng khí bị hãm, thêm Bá hội, Khí hải.
Giải uất phương
XX: Truyền ỉƣu châm cứu biện chứng ngoại phƣơng.

PH: Đản trung, Nội quan, Hợp cốc, Thái xung, Phong long, Túc tam lý, Cách
du, Tuyền cơ.
CC: Các huyệt đều châm tả. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Lý khí giải uất. Dùng trị các chứng khí, huyết, đờm, thấp, thực, nhiệt bị
uất. Biểu hiện: Ngực đầy, vị quản tức đầy, hông sƣờn trƣớng đau, tinh thần uất ức
hoặc phiền táo không yên hoặc sợ lạnh, nôn mửa hoặc ợ hôi, nuốt chua, thửc ăn
tích trệ không tiêu, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng, mạch huyền.
Gặp trong các bệnh rối loạn thần kinh vị trƣờng, loét dạ dày tá tràng, viêm dạ
dày mạn, viêm túi mật, sỏi mật, đau thần kinh liên sƣờn, thống kinh, mãn kinh, trẻ
nhỏ suy dinh dƣỡng, các chứng uất ức.
GT: Khí trệ thì huyết bị „ử, khí dƣ thì thành hỏa, cũng nhƣ đờm, thấp, thực,
các chứng uất, đều không ngoài phạm vi khí trệ. Khi khí uất đƣợc trừ thì huyết,
hỏa, đờm, thấp, thực các chứng theo đó đƣợc giải. Vì vậy trong điều trị, chủ yếu
lấy hành khí giải uất. Phƣơng huyệt này dùng Đản trung, còn gọi là Thƣợng khí
hải, là huyệt hội của khí, trong “Hành châm chỉ yểu ca" ghi: "Hoặc châm khí, Đản
trung 1 huyệt, phân minh rõ". Vì vậy, huyệt này có tác dụng điều khí giáng
nghịch, khoan hung lợi cách. Nội quan là lạc huyệt của kinh thủ Quyết âm Tâm
bào, thông với kinh Thiếu dƣơng Tam tiêu, vì vậy nó điều khí của Tam tiêu, khoan
hung lợi Vị, giáng nghịch trừ thấp. Hai huyệt phối hợp, là chủ huyệt làm tăng tác
dụng lý khí giải uất Hop cốc là nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng
kinh, Thái xung là nguyên huyệt của kinh túc Quyết âm Can kinh, phối hợp hai
huyệt làm khai tứ quan, thông điều khí huyết trên và dƣới của toàn thân, làm huyệt
bổ trợ. Dùng Cách du để hoạt huyét hóa ứ, trừ huyết uất. Phong long kiện Vị hóa
đờm để trừ đờm uất. Túc tam lý kiện Tỳ hóa thấp để trừ thấp uất. Tuyền cơ tiêu
thực hóa tích để trừ thực uất.
GG: Huyết uất nhiều, thêm Chƣơng môn, Huyết hải.
Đờm uất, thêm Trung quản, Tỳ du.
Thấp uất, thêm Thủy phân, Âm lăng tuyền.
Thực tích không tiêu, thêm Thƣợng quản, Vị du.
185
Nhiệt uất nhiều, thêm Thái xung, Hợp cốc, có thể châm cho ra máu.
Khai hung thông tý phương

PH: Đản trung, Cự khuyết, Nội quan, Công tôn, Phong long.
CC: Đản trung châm luồn dƣới da, hƣớng về phía huyệt Cự khuyết, châm
bình bổ bình tả. Công tôn châm hƣớng về giữa lòng bàn chân, châm bổ. Nội quan,
châm hƣớng về tim, sâu 1 thốn, vê bên phải, bên trái, sao cho cảm ứng châm
truyền lên trẽn hoặc hƣớng vào giữ ngực. Phong long châm tả, lƣu kim 30 phút,
TD: Khai hung lý khí, hóa đờm thông tý. Trị đờm trọc ngăn trờ ở trung tiêu,
khí không tuyên thông vùng ngực đau. Biểu hiện: Giữa ngực đầy trƣớng, phiền,
đau hoặc ngực đau lan ra sau lƣng, suyễn, ho đờm, lo sợ, hơi thử ngắn hoặc khí
theo hông đỉ lên, xuống, bao vây vùng tim, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch trầm huyên
hoặc huyền hoạt.
Thƣờng gặp trong các bệnh mạch vành tim, cơn đau thắt ngực, xơ cứng cơ
tim, loét tiêu hóa, đều thuộc loại đờm trở khí trệ.
GT: Đản trung là huyệt mộ của Tâm bào, huyệt hội của khí. Cự khuyết là
huyệt mộ của Tâm. Châm Đản trung xuyên thấu đến Cự khuyết, kim châm đƣợc 2
huyệt, có tác dụng khoan hung lý khí, tuyên tý thông dƣơng. Dƣơng khí ở thƣơng
tiêu đƣợc thông đờm trọc sẽ bị hóa, ứ huyết sẽ tan. Nội quan, Cống tôn là cặp
huyệt của bát mạch giao hội, 1 thông Âm duy, 1 thông mạch Xung, giao hội ở
vùng tim, ngực và dạ dày. Hai huyệt phối hợp, chủ khách tƣơng ứng với nhau, có
tác dụng kiện Tỳ ninh Tâm, hòa Vị trừ thấp, giúp cho huyệt Phong long để hóa
đờm, quyện trọc.
GG: Bệnh mạch vành, thêm Tâm du, Túc tam lý.
Kèm Tâm âm bất túc, thêm Thái khê, Tam âm giao.
Kèm Tâm huyết ứ trệ, thêm Cách du, Huyết hải. Kèm dƣơng hƣ, thêm Đại
chùy, Quan nguyên.
Khí bí phương

186
PH: Chi câu, Đại trƣờng du, Thiên xu, Khí hải, Chƣơng môn, Túc tam lý.
TD: Lý khí thông tiện. Trị khí bế. Biểu hiện: Đại tiện bí kết không thông,
bụng trƣớng đau lan đến hông sƣờn, miệng đắng, mắt mờ, ợ hơi, ọe khan, rêu lƣỡi
vàng nhạt, mạch huyền.
Các bệnh táo bón do thói quen, hội chứng kích thích ruột bệnh trực tràng, hậu
môn, sản khoa, ngƣời lớn tuổi cơ thể suy yếu bị khó đại tiện... có thể dựa theo
phƣơng huyệt này gia giảm để trị.
GT: Khí bí hoặc do Tỳ Vị khí trệ, thăng giáng bị rối loạn, hoặc do Can khí uất
tích, mất chức năng sơ tiết hoặc do Phế mất chức năng tuyên giáng, khí không đi
xuống đƣợc, dẫn đến khí của dại trƣờng bị uất trệ, không đẩy xuống đƣợc, phân bị
đình lại không bài tiết ra ngoài đƣợc, vì vậy, dùng Đại trƣờng du và mộ huyệt của
Đại trƣờng là Thiên xu, đó là phối hợp Mộ và Bối du huyệt để thông phủ đạo trệ,
lý khí thông tiện. Túc tam lý phối hợp với Khí hải để tiêu tích hóa trệ, hạ khí thông
tiện. Chi câu là huyệt của Tam tiêu kinh, Tam tiêu chủ về bệnh do khí, có tác dụng
điều khí thông tiện. Chƣơng môn là huyệt của kinh Can và là mộ huyệt của kinh
Tỳ, giúp sơ Can Vận Tỳ, lý khí đạo trệ.
GG: Khí bị hƣ yếu, thêm Túc tam lý, Khí hải.
Kèm âm dịch bất túc, không có nƣớc để đẩy thuyền, thêrr, Thái khê, Chiếu
hải.
Kèm có nhiệt, thêm Nội đình, Thƣợng cự hƣ.
Kèm có hàn, cứu Khí hải.
Khí cổ phương

PH: Kỳ môn, Chƣơng môn, Khí hải, Túc tam lý, Thủy phân, Tam âm giao.
CC: Kỳ môn, Chƣơng môn, châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
Khí hải, Túc tam lý, Tam âm giao, Thủy phân, cứu điếu ngải 40 phút.
TD: Sơ Can lý khí, trừ thấp tiêu trƣớng. Trị Can uất khí trệ, thủy thấp đình lƣu
gây nên chứng khí cổ. Biểu hiện: Bụng to trƣớng đầy, trƣớng mà không cứng, hạ
sƣờn đầy trƣớng đau, ẳn uống kém, ăn vào bị trƣớng hơn, sắc mặt xanh, tiểu ít, đại
tiện nát, thình thoảng bị trung tiện, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch huyên.
Các bệnh xơ gan cổ trƣớng, lao màng bụng, bụng trƣớng nƣởc... có thể dựa
187
theo bài này gia giảm để chữa.

GT: Khí cổ do Can khí uất trệ, mộc không sơ thổ, thổ ủng thủy đình gây nên.
Vì vậy, dùng huyệt mộ của Can là Kỳ môn, mộ huyệt của Tỳ là Chƣơng môn, để
sơ Can kiện Tỳ, hành khí hoạt huyết, lợi thủy tiêu trƣớng. Túc tam lý, Tam âm
giao kiện Tỳ hành khí, phù thổ ức mộc. Tỳ đƣợc mạnh lên, khí đƣợc lƣu hành thì
thủy thấp đƣợc vận chuyển, trƣớng sẽ đƣợc tiêu. Khí hải, Thủy phân hạ khí hành
thủy. Đây là phƣơng kinh nghiệm lợi thủy trừ trƣớng.
GG: Bụng trƣớng to thêm cứu Thủy câu, Thần khuyết.
Tỳ hƣ yếu, thêm Tỳ du, Công tôn.
Kèm huyết ứ, thêm Cách du, Chƣơng môn. Âm hƣ có nhiệt, thêm Phục lƣu,
Thái khê.
Kỳ môn sơ can phương

PH: Kỳ môn, Can du, Hành gian, Dƣơng lăng1 tuyên, quan, Túc tam lý.
TD: Sơ Can giải uất. Trị Can khí uất kết. Biểu hiện: Ngực, hông sƣờn, bụng
dƣới trƣớng phiền không thƣ thái hoặc hoi vận động thì đau, uất ức, dễ nổi giận,
thích nằm nghỉ, ăn uổng không ngon. Hoặc ợ hơi, thở dài, nôn mửa, nuốt chua
hoặc mai hạch khí, hoặc vùng cổ nổi bƣớu, hoặc vú sƣng đau, hoặc kinh nguyệt
không đều, thống kinh, rêu lƣỡi trắng mồng hoặc hơ. vàng, mạch huyền.
Các bệnh viêm gan mạn, viêm túi mật mạn, gân mềm, xƣơng viêm, viêm thần
kinh vị trƣờng, hội chứng kích thích ruột, giun chui ống mật, uất chứng, mãn kinh,
cƣờng giáp, bƣớu giáp, thống kinh... có thể dùng bài này gia giảm để trị.
GT: Kỳ môn, Can du là cách phối hợp du và mộ huyệt, đế dƣỡng Can, sơ Can,
lý khí giải uất, dùng làm chủ huyệt. Để bó trợ, dùng Nội quan, Dƣơng lăng tuyền
để sơ Can lợi Đởm, khoan hung, giải uất, lý khí chỉ thống. Can uất sẽ hóa thành
hỏa, vì vậy dùng vinh huyệt của Can kinh là huyệt Hành gian để thanh uất nhiệt.
Can khí hoành nghịch Tỳ thổ, vì vậy dùng Túc tam lý đế phù thổ ức mộc.
GG: Ngực phiền không thƣ thái, thêm Đản trung, Nội quan.
Bụng dƣới trƣớng đau quặn thêm tả Khí hải.
Hông sƣờn trƣớng đau nhiều, thêm Túc lâm khấp, Nội quan.
188
Dƣới hạ sƣờn có khối u, thêm cách du, Bỉ căn.

Bƣớu cổ, thêm Nhu du, A thị huyệt.
Mai hạch khí thêm Thiên đột, Liệt khuyết.
Vú sƣng trƣớng đau, thêm Kiên tỉnh, Nhũ căn.
Thống kinh thêm Trung cực, Thứ liêu.
Kinh nguyệt không đều, thêm Tam âm giao.
Mai hạch khí phương
XX: Truyền ìƣu châm cứu biện chứng ngoại phƣơng.

PH: Đản trung, Thiên đột, Phong long, Túc tam lý, Hành gian.
CC: Đản trung, châm hƣớng xuống. Thiên đột, châm hƣớng xuống, sâu 0,3 -
0.5 thốn, châm tả, đắc khí thì vê kim 2 phút rồi rút kim. Phong long, Hành gian,
châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Túc tam lý trƣớc tả sau bổ.
TD: Hành khí giải uất, hóa đờm tán kết. Trị khí trệ đờm kết, mai hạch khí.
Biểu hiện: Trong họng nhƣ có vật ngăn trở, khạc nhổ không ra, nuốt không xuống,
ngực sƣờn đầy trƣớng hoặc làm việc thì đau, hoặc nấc, hoặc ợ hơi, buồn nôn, rêu
lƣỡi trắng nhờn hoặc vàng nhờn, mạch huyền hoạt.
Thƣờng dùng trong viêm họng mạn tính, viêm thực đạo, rối loạn thần kinh,
hysteria (chứng cuồng loạn)... đều do khí trệ đờm kết.
GT: Mai hạch khí do khí trệ, đờm kết gây nên, vì vậy dùng huyệt hội của khí
là Đản trung, phối hợp với vinh huyệt của kinh Can là Hành gian để khoan hung lý
khí, sơ Can giải uất Túc tam lý, Phong long để hòa Vị trừ thấp. Thiên đột giáng
khí hóa dòm. thanh lợi yết hầu. Các huyệt phối dùng, khi khí trệ đƣợc thông đờm
ngƣng đƣợc tán thì mai hạch khí sẽ khỏi.
GG: Khí kết hóa hỏa, thêm Ngƣ tế, Chiếu hải.
Muốn nôn nhiều, thêm Nội quan.
Hông sƣờn đau quặn thêm Dƣơng lăng tuyền.
Ôn trung hành khí phương

PH: Kiến lý, Trung quản, Túc tam lý, Âm lăng tuyền, Hợp cốc, Thiên xu.
189
CC: Kiến lý, Trung quản, châm bổ hoặc cứu điếu ngải 30 - 40 phút. Túc tam
lý trƣớc tả sau bổ. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Ôn trung hóa thấp, hành khí đạo trệ. Trị Tỳ Vị bị tổn thƣơng do hàn thấp,
khí cơ ở trung tiêu bị ngƣng trệ không thông, bụng trƣớng đau. Biểu hiện bụng, dạ
dày đầy trƣớng đau, sôi ruột, tiêu chảy, ăn vào là nôn ra, toàn thân nặng nề, tay
chân, mỏi mệt, miệng nhạt, không khát, lƣỡi nhọt, rêu lƣỡi trắng mỏng, nhờn,
mạch nhu.
Các bệnh đau dạ dày, đau bụng, hoàng đản, tiêu chảy, kiết lỳ, nôn mửa, cảm
thử thấp. Các chứng viêm ruột cấp, loét dạ dày tá tràng, lỳ nhiễm khuẩn, viêm gan,
viêm túi mật, liên quan đến hàn thấp ngăn trở trung tiêu, Tỳ Vị khí trệ, đều có thể
dựa vào phƣơng huyệt này gia giảm để trị.
GT: Huyệt Kiến lý, Trung quản ở vùng trung tiêu, châm bổ hoặc cứu để ôn
vận trung cung, hành khí hóa thấp, trừ trƣớng, chỉ thống, theo cách lấy huyệt cục
bộ. Túc tam lý là huyệt hợp của kinh Vị, Âm lăng tuyền là huyệt hợp của kinh Tỳ,
hai huyệt phổi hợp có tác dụng kiện Tỳ trừ thấp, hòa trung giáng nghịch, là cách
lấy huyệt ở xa. Hợp cốc là nguyên huyệt của kinh Đại trƣờng, Thiên xu là mộ
huyệt của Đại trƣờng, hai huyệt phối hợp có tác dụng thông điều khí ở Đại trƣờng,
để trừ các chứng trƣớng bụng, đau bụng, sôi bụng, tiêu chảy. Các huyệt dùng
chung, hàn đƣợc ấm, thấp đƣợc hóa đi, khí đƣợc lƣu thông thì chứng bụng đầy
trƣớng sẽ khỏi.
GG: Hàn thấp uất sinh nhiệt, các huyệt trên không cứu hoặc cứu ít, thêm Khúc
trì, Tam âm giao.
Tỳ Vị hƣ yếu, cứu các huyệt trên nhiều hơn.
Khí nghịch gây nôn mửa, thêm Nội quan. Vùng bụng trên đẫy trƣớng, thêm
Thƣợng quản, Nội quan.
Quanh rốn đau, thêm cứu Thần khuyết.
Bụng dƣới đau, thêm Trung cực, Khí hải.
Thiếu trạch thông nhũ phương

PH: Thiếu trạch, Hợp cốc, Đản trung.
CC: Đản trung, châm luồn dƣới da, hƣớng về hai vú, làm cho vú có cảm ứng
căng tức. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 20-30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
190
TD: Hành khí giải uất, thông lạc hạ nhũ. Trị sau khi sinh khí cơ bị uất trệ dẫn
đến sữa không xuống. Biểu hiện: Sau khí sinh sữa không ra, hoặc sữa ra không
thông, tinh thần uất ức, dễ nổi giận, vú sƣng trƣớng đau, ngực và hông sƣờn
trƣớng đầy, rêu lƣỡi nhợt, mạch huyền.
GT: Đản trung ở gàn vú, lại là huyệt hội của khí, có tác dụ sơ thông khí huyết
bị ứ trệ ở vú, khoan hung giải uất, hành khí hạ nhũ. Hợp cốc là hợp huyệt của thủ
Dƣơng minh Đại trƣtas là kinh nhiều khí nhiều huyết, vì vậy có tác dụng lý khí
hóa huyết, sơ tán uất nhiệt. Thiếu trạch là huyệt tỉnh của Kinh Tiểu trƣờng, là
huyệt kinh nghiệm chủ yếu để thông sữa.
GG: Vú sƣng đau, uất ức không thƣ thái, thêm Nội quan, Kỳ môn.
Sinh xong bụng đau do ứ huyết, thêm Trung cực, Khí hải.
Ăn ít, bụng trƣớng mãn, thêm Trung quản, Kiến lý.
3. GIÁNG KHÍ
Giáng khí dùng cho các trƣờng hợp khí bị nghịch lên.
Lâm sàng thƣờng thấy ho suyễn, muốn nôn, phiên vị (ăn vào hôm sau nôn ra),
nấc, ợ hơi, bôn đồn khí nghịch.
Giáng khí thƣờng kết hợp với ôn hàn, thanh nhiệt, khu đừm, hóa ẩm.
Nếu khí hƣ, khí trệ, có thể dẫn đến khí nghịch, vĩ vậy giáng khí cũng làm hành
khí, bổ khí phối hợp với vận khí.
Giáng Phế khí, chủ yếu dùng Đản trung, Thiên đột, Xích trạch, Liệt khuyết.
Giáng Vị khí, chủ yếu dùng Túc tam lý, Nội quan, Trung quân, Hành gian,
Nội đình.
B6 Thận nạp khí chủ yếu dùng Khí hải, Quan nguyên, Cao hoang, Thận du.
Bôn đồn khí phương

PH: Chƣơng môn, Kỳ môn, Trung quản, Cự khuyết, Khí hải.
CC: Dùng điếu ngải cứu mổ cò hoặc dùng mồi ngải cứu trực tiếp không để lại
sẹo, làm cho vùng cục bộ ứng đỏ là đƣợc. Bệnh tình giảm là đƣợc. Trƣớc tiên cứu
Khí hải, sau đó cứu Kỳ môn, Chƣơng môn, Trung quản.
191
TD: Bình xung giáng nghịch. Trị Can Thận hƣ hàn, xung khí ta lên gây nên
bôn đồn khí. Biểu hiện: Khí ở bụng dƣới đƣa lèn vùng tim, ngực, bụng đau quặn,
ngực phiền, khí cấp, váng đến hoa mắt, phiền táo không yên, nặng thì quyết
nghịch không biết gì.
Dùng trị hysteria, rối loạn thần kinh vị trƣờng...
GT: Bôn đồn khí do hạ tiêu, Can Thận bị hƣ hàn, khí đi theo bụng dƣới sung
lên tim, ngực gây ra, vì vậy, dùng huyệt Khí hải của mạch Nhâm để dẫn khí quy
nguyên. Trung quản là huyệt mộ của Vị, cũng là một trong hồi dƣơng cứu châm,
có tác dụng ôn trung giáng khí, hồi dƣơng cứu nghịch. Cự khuyết là huyệt mộ của
Tâm để điều khí vùng tim, ngực. Chƣơng môn là mộ huyệt của Tỳ, Kỳ môn là mộ
huyệt của Can, hai huyệt phối hợp có tác dụng sơ Can kiện Tỳ, lý khí giáng
nghịch. Chƣơng môn ỉà huyèt hội của tạng, Trung quản là huyệt hội của phủ, hai
huyệt phối hợp có tác dụng điều âm dƣơng tạng phủ, làm cho khí huyết không còn
bị loạn. Tạng phủ điều hòa thì bôn đồn khí sẽ hết.
GG: Khí xung lên tim, thêm Khí xung.
Bụng dƣới lạnh đau nhiều, thêm Quan nguyên.
Quyết nghịch không biết gì, thêm Độc âm.
Cách quan thông ế phƣơng
PH: Thiên đột, Nội quan, Cách quan, Đản trung, Trung quán. Phong long.
CC: Thiên đột châm thẳng 0,3 thốn, mũi kim hƣớng lén. xuống, thẳng xuống
xƣơng ngực sâu 1 thốn, hƣớng mũi kim sang bên phải, trái, vê kim 1 phút rồi rút
kim. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Lý khí hóa đờm, giáng nghịch, sƣớng cách. Trị nghẹn do khí uất đờm trở.
Biểu hiện: Họng nuốt không thoải mái, rối loạn thần kinh thực vật, dần dần thức
ăn uống không xuống đƣơ: ngực và hoành cách mô đầy trƣớng, đau, ợ hơi, nấc,
nôn mửa đờm dãi, đại tiện bí kết, chất lƣỡi hơi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhờn.
Các bệnh viêm thực quản, đau dạ dày dạng thần kinh, u môn không co bóp, u
môn bị nghẽn, ung thƣ thực quản, ung thƣ dạ dày, bƣớu thực quản... có thể tham
khảo phƣơng này gia giảm để trị.
GT: Bài này dùng Cách quan, Thiên đột để thuận khí hoa
Nội quan, Đản trung khoan hung lọi cách, giáng nghịch chi ế. Trung quản,
Phong long hòa Vị sƣớng trung. Khí uất đƣợc (chai, đờm ngƣng đƣợc trừ, chứng ế
192
cách (nghẹn) sẽ hết.

GG: Khí uất hóa hỏa, phần âm bị tổn thƣơng, tân dịch khô ráo, thêm Thái khê.
Kèm huyết ứ kết ỉại bên trong, ngực đau không có chỗ nhất định, thêm Cách
du, Huyết hải.
Đại tiện khô, kết không thông, thêm Chiếu hải, Chi câu.
Nôn mửa không ăn đƣợc, thêm cứu Trung khôi.
Định suyễn phương

PH:
Du phủ, Thiên đột, Chiên trung, Phế du, Túc tam lý, Trung quản.
Cao hoang, Khí hải, Quan nguyên, Nhũ căn.
CC:
Phƣơng 1) Dùng trị cơn suyễn phát cấp. Đây là phƣơng trị ngọn. Du phủ,
châm xiên hƣớng xuống sâu 0,3 - 0,5 thốn. Thiên đột, châm sâu 0,3 thốn, hƣớng
về bên trái, phải. Hai huyệt này châm xong vê kim 2 phút rồi rút kim. Các huyệt
khác châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
Phƣơng 2) Trị gốc. Dùng khi phƣơng 1 không hạ đƣợc cơn hoặc dùng trong
thòi kỳ cơn suyễn đã qua. Châm bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Hoặc
dùng ngải nhung to bằng hạt đậu cứu trực tiếp lên huyệt nhƣng không để lại sẹo.
Cũng có thể cứu thành sẹo hoặc ôn cứu vào khoảng thời gian tam phục (sau tiết
Hạ chí - thời gian nóng nhất trong năm) là chính.
TD: Tuyên Phế bình suyễn, giáng khí hóa đờm, ôn Thận nạp khí. Trị suyễn.
Khi phát cơn thì khó thở, trong họng khò khè. ngực đầy trƣớng, đờm trắng hoặc
đặc hoặc vàng mà dính, rêu lƣỡi trắng nhờn hoặc vàng nhầy, mạch hoạt sác hoặc
trì hoạt Thời kỳ ngoài cơn thì thấy hơi thở ngắn, không có sức, hoạt động thì khó
thở nặng hơn, cơ thể lạnh, tay chân lạnh, ăn ít, đại tiện lỏng, sắc mặt trắng nhợt,
lƣỡi nhợt, mạch trầm.)
Các bệnh hen phế quản, viêm phế quản mạn, phế khí thùng, hen suyễn do từ
tạng Tâm... có thể dùng bài này gia giảm để trị.
GT: Cơn suyễn phát ra, đa số do bản (gốc) hƣ tiêu (ngọn) thực. Chu Đan Khê
nói: “Bệnh chƣa phát, dùng phép phù chính khí làm chính, bệnh phát thì công tà
193
khí ngay".
Phƣơng 1 trị ngọn (tiêu), trong bài tập hợp các huyệt Du phủ, Thiên đột,
Chiên trung 4 huyệt ở thƣợng tiêu, nhằm mục đích khoan hung, lợi khí, giáng
nghịch, bình suyễn. Trung quản, Túc tam lý hóa đờm, quyện trọc, hạ khí bình
suyễn. Đờm đƣợc hóa, khí đƣợc thuận, đờm không tranh chấp với khí ở khí đạo
thì suyễn sẽ tự khỏi.
Phƣơng 2 trị gốc. Cao hoang để ích Phế bổ hƣ, để cho khí ứ thƣợng tiêu. Phế
khí lấy gốc ở thận, vì vậy dùng Khí hải, Quan nguyên để nạp khí bình suyễn, ích
cho khí ở hạ tiêu. Nhũ cân thanh túc dƣ tà ở trong Phế để chỉ khái bình suyễn.
GG: Kèm phong hàn, ôn cứu Phế du, Phong môn, thêm châm Hợp cốc.
Kèm phong nhiệt, thêm Ngƣ tế, Xích trạch, Phong long.
Con suyễn phát đột ngột, có thể dùng kim tam lăng châm ra máu Phế du, Cách
du, thêm ống giác hút cho ra máu, để ống giác 15 phút.
Háo suyễn phu niêm phương

PH: Phế du, Cao hoang, Đại chùy.
CC: Bạch giới tử 30g, Diên hồ sách 30g, Cam toại, Tế tân đều 15g, tán bột
nhuyễn. Thêm lg Xạ hƣơng, trộn đều. Đây là lƣợng thuốc dùng cho 1 năm. Mỗi
lần dùng 0,lg, trộn với nƣớc cổt gừng thành cao sền sệt, dán lên vùng huyệt, để 4 -
6 giờ rồi gỡ ra. Sau khi gỡ ra vùng da huyệt có thể bị tê, ngứa, đau, có thể dùng
loại thuốc tiêu độc bôi lên. Mỗi năm có thể dán thuốc 3 lần vào tiết Lập xuân (4 -
5 tháng 2 Dƣơng lịch, tiết Lập thu (7-8 tháng 8 dƣơng lịch), tiết Lập đông (7 - 8
tháng 11 dƣơng lịch). Cổ thể dán huyệt liên tục 3 năm.
TD: Ôn dƣơng bình suyễn. Trị hen suyễn do Tỳ Thận dƣơng hƣ. Biểu hiện:
Ho, suyễn tái đi tái lại, ho khạc đờm xanh đặc, đến mùa đông, xuân, thời tiết lạnh
thì phát bệnh nặng hơn, cơ thể lạnh, chân tay lạnh, thần trí mê mệt không có sức,
dễ bị cảm, lƣỡi trắng, mạch trầm tế.
Dùng trị hen suyễn mạn tính, viêm phế quản cấp, hen phế quản, thiên về
dƣơng hƣ.
GT: Hen suyễn kéo dài, Phế Thận đều bất túc, trị suyễn, khó ở chỗ không tả
thực không bổ hƣ đƣợc. Ngƣời xƣa cho rằng "Đông bệnh trị hạ", đó là nguyên tắc
trị, ngƣời xƣa thƣờng dùng vị thuốc cay, thơm, dán vào huyệt, một là làm cho
194
thuốc thấm sâu vào gân, xƣơng làm cho phong tà ở tấu lý bị trục ra ngoài Hai là
làm cho dƣơng khí thịnh lên để bổ cho dƣơng, chống ỉại tà khí. Đắp thuốc huyệt
Đại chùy là nơi hội dƣơng khí toàn thản, có tác dụng thông đạt dƣơng khí vào các
đƣờng kinh; làm ấm Đốc mạch, bổ Thận. Cao hoang bổ hƣ tổn, ích tạng phủ, ích
Phế bình suyễn. Phế du rót kinh khí vào Phế để bổ hƣ, tuyên Phẽ, bình suyễn.
Hàn thấu phương

PH: Liệt khuyết, Thiên đột, Phế du, Túc tam lý, Cao hoang Linh đài, Đản
trung.
CC: Châm tả. Phế du, Túc tam lý trƣớc tả sau bổ. Lƣu kim 30 phút, thỉnh
thoảng vê kim. Cao hoang, Linh đài, dùng ngải nhung nhỏ cứu trực tiếp 5-7 mồi,
không để lại sẹo.
TD: Giáng khí hóa đờm, ôn Phế chỉ khái. Trị Phế hàn có đờm. Phế không
tuyên giáng đƣợc gây nên ho suyễn. Biểu hiện: Ho suyễn, đờm đặc màu trắng, cơ
thể lạnh, tay chân lạnh, lƣời nhọt, rêu lƣỡi trắng mỏng, nhờn, mạch trì, hoãn.
Dùng trị cảm, viêm phế quản mạn, hen phế quản, suyễn do tim... liên quan đến
Phế hàn có đờm.
GT: Hàn đờm uẩn ở Phế làm cho Phế khí không tuyên giáng đƣợc gây nên ho,
suyễn. Trong bài dùng Cao hoang và Linh đàỉ, cứu bằng ngải nhung để ôn mạch
đốc mà tán hàn ở Phế. Phế là nơi chứa đờm, Tỳ là gốc sinh ra đờm, vì vậy dùng Tỳ
du, Túc tam lý để tuyên Phế giáng khí; Tỳ du hóa đờm; Đản trung, Liệt khuyết,
Thiên đột, giáng khí hóa đờm, chỉ khái bình suyễn.
GG: Kèm ngoại cảm, bỏ Cao hoang, Linh đài, thêm cứu Phong môn, Đại
chùy.
Kèm Tỳ hƣ, ăn ít, đại tiện lỏng, thêm Tỳ du, Công tôn.
Đờm nhiều mà đặc, thêm cứu Trung quản, Phong long.
Kèm Thận không nạp đƣợc khí, thêm cứu Thận du, Quan nguyên.
Suyễn, khó thở, không nằm đƣợc, thêm Định suyễn.
Nhị nội chỉ ấu phương
195
PH: Nội quan, Nội đình, Tỳ du, Thiên đột.

CC: Thiên đột, châm mũi kim hƣớng xuống, sâu 0,3 - 0,5 thốn, vê kim 2 phút,
không lƣu kim. Nội đình dùng kim tam lăng châm ra máu. Nội quan, Vị du châm
tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh nhiệt chỉ ẩu. Trị nôn mửa do Vị nhiệt. Biểu hiện: Muốn nôn, nôn
mửa khát nhiều, muốn uống, miệng hôi, hơi thở nóng, trong dạ dày xót xa, rêu
lƣỡi hơi vàng, mạch sác.
Dùng trị nấc, nôn mửa do thần kinh, dạ dày viêm cấp, mạn, rối loạn tiêu hóa
dẫn đến nôn mửa, thuộc loại Vị nhiệt khí nghịch.
GT: Nội quan là một trong bát giao hội huyệt, thông vói Âm duy mạch, chủ trị
bệnh ở ngực, Tâm, Vị, có tác dụng khoan hung lý khí, giáng nghịch chỉ ẩu. Phối
hợp với vinh huyệt của kinh Vị là Nội đình, dùng kim tam lăng châm ra máu là để
thanh Vị, hòa trung, tiết nhiệt, chỉ ẩu. Vị du rót khí vào Vị để hòa Vị, giáng
nghịch, chỉ ẩu. Thiên đột là huyệt hội của Nhâm mạch vói mạch Âm duy, có tác
dụng hạ khí chỉ ẩu.
GG: Kèm Can khí phạm Vị, thêm Thái xung.
Thức ăn đình trệ trong dạ dày, ợ hơi, nuốt chua, thệm thƣơng, Tuyền (Toàn)
cơ.
Nấc không cầm, thêm Cách quan.
Ợ hơi, thêm Xích trạch, Đản trung.
Đại tiện bí kết, thêm Thƣợng cự hƣ, Chi câu.
Nhiệt thấu phương
XX: Truyền lƣu chầm cứu biện chứng ngoại phƣơng.

PH: Ngƣ tế, Xích trạch, Phế du, Phong long, Hợp cốc, Đại chùy
CC: Châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Ngƣ té và Đại chùy, sau
khi rút kim, ấn nặn cho ra máu lỗ kim.
TD: Thanh kim hóa đờm, chỉ khái bình suyễn. Trị đờm nhiệt ủng Phế, Phế
kim không đƣợc yên ổn sẽ gây ho, suyễn. Biểu hiên: Ho, đờm đặc mà vàng, khí
suyễn, khó thở, toàn thân sốt, miệng khát. Hoặc tức ngực, ho ra máu, hoặc ra ho
khạc ra mủ tanh hôi phân khô, có lẫn máu, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng, mạch hoạt sác.
Các bệnh viêm phế quản cấp, mạn, viêm phổi thùy cấp, áp xe phổi, giãn phế
196
quản, hen phế quản, Tâm Phế bệnh, bệnh đờm nhiệt ủng tắc Phế... có thể dùng bài
này gia giảm để trị.
. GT: Đờm nhiệt uẩn ở Phế, Phế mất chức năng tuyên giáng làm cho khí
nghịch lên, vì vậy thấy ho, khí nghịch lên. Trong bài dùng Đại chùy là huyệt hội
của mạch Đốc với ba kinh dƣơng ở tay hợp với Hợp cốc là nguyên huyệt của Đại
trƣờng để thanh Phế nhiệt, nhiệt đƣợc thanh thì Phế sẽ đƣợc yên. Dùng vinh huyệt
của Phế là Ngƣ tế, phối hợp với Xích trạch là hợp huyệt, dí thanh nhiệt túc Phế, hạ
khí hóa đờm. Phế du tuyên Phế giáng nghịch, chỉ thấu. Phong long hòa Vị trừ
thấp, khứ đờm. Phế nhiệt đƣợc thanh, đờm trọc đƣợc hóa, Phế khí đƣợc giáng thì
ho, nghịch khí sẽ khỏi.
GG: Cảm phong nhiệt, thêm Phong trì, Ngoại quan.
Kèm sốt cao, phiền táo, thêm Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng.
Kèm đại tiện khó, phân khô, thêm Chi câu, Thiên xu.
Can hỏa phạm Vị, thêm Hành gian, Âm lăng tuyền.
Khạc ra máu, thêm Khổng tối, Nội quan.
Phế ung, ho khạc ra mủ máu, thêm cứu Kỳ trúc mã.
Ôn vị giáng nghịch phương

PH: Trung quản, Túc tam lý, Nội đình, Công tôn, Xích trạch, Khí hải.
CC: Xích trạch, Nội quan, châm tả. Lƣu kim 20 - 30 phút, thỉnh thoảng vê
kim. Các huyệt khác dùng ôn cứu 15-20 phút.
TD: Ôn Vị tán hàn, giáng nghịch chỉ ẩu. Trị trung dƣơng bất túc, nôn mửa do
Vị hàn khí nghịch lên, ăn vào thì nôn ra. Biểu hiện: Nôn ra nƣớc trong hoặc kèm
thức ăn không tiêu, ợ hơi, nấc, sắc mặt xanh, tay chấn lạnh, miệng mũi thở ra lạnh,
ngực bụng đầy trƣớng, không muốn ăn uống, miệng nhạt, không khát, lƣởi nhạt,
nhuận, mạch trầm hoãn.
GT: Trung quản là mộ huyệt của kinh Vị, Túc tam lý là Huyệt Hợp của kinh
Vị. Hai huyệt mộ và hợp phối với nhau, dùng phép cứu, có tác dụng kiện vận
trung cung, ôn Vị tán hàn, hòa trung chỉ thổ. Nội quan, Công tôn thuộc bát mạch
giao hội, 2 huyệt 1 chủ 1 khách, có tác dụng kiện Tỳ lý khí, hòa Vị giáng nghich
Xích trạch là huyệt hợp của kinh Phế, Phế chủ khí, phối hợp v.v; Khí hải để giáng
khí chỉ ẩu.
197
GG: Dạ dày đau, thêm Lƣơng khấu, Lƣơng môn.

Nôn ra nƣớc chua, thêm Đởm du, Nhật nguyệt.
Thức ăn tích lại không tiêu, thêm Tuyền cơ.
Tay chân lạnh, mạch phục, thêm cứu Thần khuyết.
Chiều ăn sáng nôn ra, sáng ăn vào chiều nôn ra, thêm cứu huyệt Trung khôi.
Nấc không ngừng, thêm cứu huyệt Nhũ hạ.
Trừ tích giáng nghịch phương

PH: Tuyền cơ, Phong long, Tỳ du, Túc tam lý, Âm lăng tuyền Phế du, Trung
quản, Chiên trung, Xích trạch.
CC: Tuyền cơ, Phong long, Chiên trung, Xích trạch, Ấm lăng tuyền, đều tả;
Phế du, Trung quản, Túc tam lý, Tỳ du, trƣớc tả sau bổ.
TD: Tiêu thực hóa đờm, trừ thấp giáng nghịch. Trị đờm, thấp, thực tích. Khí
uẩn nghịch lên gây ra ho. Triệu chứng: Ngực đầy tửc, ho suyễn, đờm nhiều, màu
trắng mà đặc, ăn ít, tiêu hỏa kém, bụng đầy trƣớng, đầu và thân mình nặng nề, phù
thũng tiểu ít, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch hoạt.
Dùng trị viêm phế quản cấp và mạn, hen phế quản, giãn phế quàn, phế khí
thũng, Phế Tâm bệnh...
GT: Trong bài dùng Tuyền cơ để tiêu thực hóa tích, Phong long quyện hóa
đờm trọc, Tỳ du lợi thủy trừ thấp làm chủ huyệt. Hỗ trợ có Túc tam lý tiêu thực
hòa trung; Trung quản kiện Vị hóa đờm; Âm lăng tuyền kiện Vị lợi thấp; Chiên
trung, Phế du, Xích trạch tuyên giáng Phế khí, chỉ khái bình suyễn. Thực tích tièu
đi, đờm trọc đƣợc hóa, thủy thấp đƣợc trừ, Phế khí đƣợc giáng thì suyễn nghịch sẽ
khỏi.
GG: Sợ lạnh, tay chân lạnh, đờm nhiều, lỏng dính, cứu Phế du, Tỳ du, Túc
tam lý, Trung quản.
Sốt, khạc đờm vàng dính, các huyệt trên châm tả.
Sốt, sự lạnh, mũi nghẹt, chảy nƣớc mũi, thêm Ngoại quan, Hợp cốc.
Tiếu ít, phù thũng, thêm Thủy phân, Tam âm giao.
Hồi hộp, tâm phiền, thêm Nội quan, Tâm du để khoan hung, ninh Tâm.
198
Tuyên phế khai hung giáng nghịch phương

PH: Cự cốt, Nội quan.
CC: Châm Cự cốt, sâu 0,3 thốn, tả trƣớc bổ sau, mũi kim hƣớng xuống dƣới,
có cảm giác nhƣ đang mang một vật nặng. Châm tả Nội quan, sâu 0,5 - 0,7 thốn,
lƣu kim 5-10 phút, cứu 3 mồi.
TD: Tuyên thông Phế khí, khai hung giáng nghịch. Trị ho nghịch khí nghịch
lên trên, Can hỏa xung lên trên, dễ tức giận, ấu thổ, thổ huyết... Tất cả các chứng
do tà khí nghịch lên trên.
GT: Huyệt Nội quan là lạc huyệt của kinh Tâm bào, nổi vào với Tam tiêu, vận
hành đặc biệt theo kinh thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu. Tam tiêu là "quyết độc chi
quan", nó có nhiệm vụ thống lãnh các khí. Nay nếu Tam tiêu không còn làm
nhiệm vụ của mình thì khí của nó sẽ nghịch loạn, kéo theo Can khí, trung khí, Vị
khí đều nghịch lên trên, nhƣ vậy là Phế khí bị ủng bễ, Phế khí không còn thanh túc
để giáng xuống, vì thế sẽ gây ho nghịch, suyễn... Châm tả Nội quan là để điều hòa
khí của Tam tiêu. Cự cốt là hội huyệt giữa kinh thủ Dƣơng minh và Dƣơng kiều
mạch, vị trí của nó nằm ở đầu vai, tính của nó là trảm giáng xuống. Mọi thứ tà khí
làm cho khí nghịch lên trên, nó đều có thể đẩy lui xuống, nhƣ vậy nó có vai trò "ở
trên cao tả xuống đến dƣới thấp", tức là làm giáng đƣợc nghịch khí. Hai huyệt này
phối với nhau có khả năng khai hung, giáng nghịch, giáng khí xung lên để làm an
Vị, tuyên thông Phế khí, làm cho hỏa khí đang nghịch lên phải theo kinh Dƣơng
minh đi xuống. Khi tà khí bị đuổi thì bệnh sẽ khỏi. Vì thế các chứng bệnh giữa
ngực bị ứ trệ đau đớn, lồng ngực bứt rứt, khí thở gấp, ho suyễn... dùng phƣơng
huyệt trên sẽ rất hiệu quả.
Tiểu kết
Phƣơng huyệt loại lý: Khí chủ trị bệnh chứng phần khí do các nguyên nhân
gây ra, tuy công năng của mỗi phƣơng khac nhau, có thể chia ba loại.
Phƣơng huyệt loại hòa khí:
Khoan Tâm chủ thống phương, chủ trị chứng hung tý (tức ngực) do Tâm khí
hƣ, có tác dụng bổ ích Tâm khí, điều sƣơng khí huyết;
Chi câu khai Tâm phương cứu trƣờng hóa đờm, thông lạc chỉ thống, chủ trị
Tỳ hƣ không thể vận hóa, Tâm Tỳ thống do đởm thấp ứ trở Tâm lạc;
199
Vị thống phương thì hợp dùng cho dạng đau Vị quản do Tỳ VỊ hƣ hàn.
Phƣơng huyệt loại thăng:
Thoát giang cố trí phương có thể ích khí thăng hãm, điều sƣớng khí cơ, trị sa
trực tràng và nhọt trĩ có hiệu quả điều trị tốt.
Sán khí phương thì dùng cho bệnh hồ sán (đau thoát vị bẹn) do lao nhọc quá
độ, gắng sửc vác nặng dẫn đến khí hƣ hạ hãm.
Phƣơng huyệt loại hành khí, chứng khí trệ, do nguyên nhân bệnh khác nhau,
chủ chứng mỗi khác, lập pháp phƣơng huyệt đƣơng nhiên có khác biệt.
Phúc thống phương, chủ trị hàn ngƣng tích lãnh, bụng rổn đau.
Sán thống phương thì chủ trị đau sán khí (thoát vị bẹn) do hàn tà xâm nhập
Can, khí cơ trở trệ gây ra.
Khí mất điều tiết, Tỳ mất kiện vận, sinh thấp tụ đờm, chứng dờm và khí kích
bác nhau, nhƣ chứng tích tụ thì dùng Bĩ khối phƣơng, Bỉ khối trong bụng do đờm
thực ngƣng kết, thì chọn dùng Tiêu bỉ phƣơng; Đờm khí kích bác nhau kết ở họng
thì nên dùng Mai hạch khí phƣơng. Khí là thống soái của huyết, huyết là mẹ của
khí, khí cơ không thông sƣớng, sự vận hành của huyết nhân đó bị ứ trở, trên lâm
sàng bởi Can khí không thƣ sƣớng, huyết hành không thƣ sƣớng mà dẫn đến.
Chứng tích do khí kết huyết ứ thì dùng Bỉ khối phƣơng.
Nhiếp thống phương chủ về chứng đau hai bên hông sƣờn do tà phạm Can
Đởm lúc ban đầu, chứng đau nhói hai bên hông sƣờn do bệnh lâu khí huyết không
thông, ứ huyết ngăn trở ở lạc mạch gây ra...
Từ trên ta có thể biết, do khí bị hƣ dẫn đến khí bệnh thi nén ích khí và lý khí
cùng dùng; Bệnh do khí hãm dẫn đến thi nén thăng đề kiêm cố lý khí; Do hàn tà
gây ra khí bệnh thì lấy tan hàn làm đầu, thƣờng dùng huyệt ôn trung tán hàn, đồng
thời thêm cứu; Do đờm khí ngƣng kết dẫn đến khí bệnh thì kiện Tỳ hóa đờm và sơ
Can lý khí, cả hai không thể thiếu một. Tỳ kỉện vận thì đờm không có nguồn sinh
hóa, Can khí điều đạt thì đờnt đƣợc trừ; Khí trệ dẫn đến huyết ứ thƣờng chọn dùng
huyệt hoat huyết hóa ứ nhƣ Huyết hải, Cách du, Tam âm giao, hoạt huyết thông
lạc lý khí, đạt đƣợc vẹn toàn.
PHƢƠNG HUYỆT LÝ HUYẾT
200
Phƣơng huyệt loại hoạt huyết khử ứ hoặc chỉ huyết làm chủ níiém hợp thành,
mang tác dụng điều lý bệnh ở phần huyết để ửí chế xuất huyết, lƣu thông huyết
mạch hoặc tiêu huyết ứ làm tlc dụng chủ yếu đều quy về loại phƣơng lý huyết.
Bệnh ở phần huyết bao gồm ba dạng huyết ứ, huyết dật (xuất huyết) và huyết
hƣ. Huyết ứ nên hoạt huyết, huyết dật nên chỉ huyết, huyết hƣ nên bổ huyết. Trong
đó loại phƣơng bổ huyết đã nói ở loại phƣơng bổ ích, chƣơng này chủ yếu luận
thuật về phƣơng huyệt loại hoạt huyết khử ứ và chỉ huyết.
Huyết là vật chất quan trọng, dinh dƣỡng cơ thể con ngƣời, trong tình trạng
bình thƣờng không ngừng chu lƣu đi quanh trong mạch, rót tƣới ngũ tạng lục phủ,
nhu dƣỡng tứ chi, các xƣơng cho nên Nạn thứ 20 (Nạn kinh) viết: "Để nuôi dƣỡng
thân thể không gì quý hơn cái này". Khi vì nguyên nhân nào đó dẫn đến huyết
hành không sƣớng, ứ tích bên trong, thì biến sinh các bệnh, bẩy giờ thì phải dùng
phép hoạt huyết hóa ứ, nhƣ sách Huyết chứng luận ghi: "Huyết cũ không đi, thì
huyết mới hiến nhiên không sinh”. Sách viết tiếp: "Ngƣợc lại với huyết tốt, không
thế thuận theo lẫn nhau, huyết ứ ở giữa kinh lạc và tạng phủ thì toàn thân đau nhức
với lý do nó là ngăn nghẽn sự lai văng của khí, cho nên bị trì trệ mà đau. Phép hoạt
huyết khử ứ thích hợp cho ứ tích thành cục, ngoại thƣơng sƣng bầm, đau bụng
kinh, bế kinh, huyệt thƣờng dùng nhƣ Huyết hải, Tam âm giao và Cách du. Nói
chung thƣờng phối hợp với huyệt lý khí nhƣ Khí hải, Đản trung, vì khí là thống
soái của huyết, khí hành thì huyết hành, huyết trệ thì khí cũng trệ. Huyết ứ ở giữa
kinh lạc, tạng phủ, bị khí hỏa nung đốt thì huyết khô, nên phốỉ hợp huyệt tƣ âm
nhƣ Thái khê, Cao hoang du. Kèm có nhiệt thì nén thêm huyệt thanh nhiệt nhƣ Đại
chùy, Khúc trì, Hợp cốc. Kèm có chính khí hƣ, nên thêm huyệt bổ ích chính khí,
nhƣ Khí bải. Quan nguyên, Túc tam lý, Thận du.
Huyết hành trong mạch là sinh lý bình thƣờng, trong một số tình trạng bệnh lý
nào đó, huyết dịch rời kinh chạy càn, xuất hiện nôn máu, chảy máu cam, ho ra
máu, tiêu ra máu, tiếu ra máu... Nguyên nhân do huyết nhiệt vong hành, khí hƣ
không thể nhiếp huyết, dƣơng hƣ không thể ôn kinh, huyết ứ tró trẹ. do đó khi lâm
chứng nên tùy theo hàn nhiệt hƣ thực của bệnh tình mà chế định phƣơng pháp xử
lý thích đáng. Nói chung, xuất huyết gây ra cấp, chứng thấy mình nóng, màu sắc
huyế; đỏ tƣơi, mạch tƣợng hoạt đại mà sác, đại tiện bí kết, thƣờng thuộc chứng
thực nhiệt, phải chỉ huyết và thanh nhiệt cùng dùng, nếu bệnh phát từ từ, hoặc tới
lui không ngừng, chứng thấy sắc mặt trắng bệch, màu huyết tím tối, cơ thể lạnh,
mạch vi, thƣờng là chứng hƣ hàn, thì nên chỉ huyết và ôn dƣơng cùng dùng. Nếu
xuất huyết kiêm có hiện tƣợng ứ trệ bên trong, phƣơng chủ huyệt phải phối hợp
huyệt khử ứ nhƣ Địa cơ, Túc tam lý, đế phòng tránh huyết lƣu ứ lại.
201
1. LOẠI HOẠT HUYẾT HÓA Ứ
Điều kinh phương

PH: Khí hải,Trung cực, Chiếu hải.
CC: Trƣớc tiên châm Khí hải, Trung cực, cho cảm giác đắc khí đi xuống dọc
Nhâm mạch đến sinh dục ngoài, có thể cứu thêm hai huyệt này. Sau đó châm
Chiếu hải, cho châm cảm hƣớng đến bắp chuối và vùng mắt cả chân.
TD: Bố Thận ích khí, điều lý Xung Nhâm. Trị rối loạn kinh nguyệt, lƣợng
kinh nhiều hoặc ít, màu kinh tím hoặc nhạt, váng dầu ù tai, lƣng mỏi nhƣ gãy,
hoặc bụng dƣới rỗng sệ, tiểu đêm nhiều, tiêu lỏng, sệt, rêu lƣỡi mỏng, mạch trầm
tế sác.
GT: Phƣơng này chủ trị chứng Thận khí hƣ suy, mạch Xung, Nhâm mất điều
hòa, bể huyết ứ tích tràn ngập thất thƣờng dẫn đến rối loạn kinh nguyệt trƣớc sau
không định kỳ. Thận khí bất túc, âm dƣơng lƣỡng hƣ, thì lƣợng kinh hoặc nhiều
hoặc ít, màu kinh hoặc tím hoặc nhạt. Thận chủ cốt (xƣơng) sinh tủy, khai khiếu ở
tai, bể huyết của não, Thận hƣ thì tủy hải bất túc, lỗ khiếu không thông, cho nên
váng đầu, ù tai. Thắt lƣng là phủ của Thận mà Bào mạch lại liên hệ với Thận.
Thận hƣ mất dinh dƣỡng thì lƣng mỏi nhƣ gãy, bụng dƣới rỗng mà xệ, Thận chủ
đại tiểu tiện, hƣ thì không thể chế ƣớc đƣợc, cho nên tiểu nhiều, tiêu sệt. Lƣời nhạt
rêu mỏng, mạch trầm tế sác đều là chứng của thận khí hƣ. Chữa nên bổ Thận ích
khí, điều lý Xung Nhâm. Khí hải là bể lớn của khí, từ Khí hải suốt hai bên thông
khí huyệt, giao ở Vị khí, thành khí giai, đồng thời dẫn Vị khí đến bào trung, liên
lạc âm huyết, đến bào cung, giao nhau ở Thận, trong phƣơng dùng làm chủ huyệt
để bổ Thận hƣ, ích nguyên khí, điều hòa khí cơ của Xung Nhâm; Trợ bằng Trung
cực để điều lý Xung Nhâm, ôn thông bào mạch, bởi Trung cực thuộc kinh huyệt
Nhâm mạch, thông ở bào cung; Chiếu hải thuộc túc Thiếu âm Thận Kinh mạch
khí Thận kinh quy tụ ở đây mà sinh phát mạch âm Kiểu, dùng để ích Thận khí làm
tá huyệt; Các huyệt phối hợp nhau, làm cho âm bình dƣơng bí (ẩn), thì kinh tự
điều hòa.
GG: Váng đầu ù tai, thêm Bách hội, Thái khê để ích Thận dƣỡng khiếu.
Lƣng mỏi nhƣ gãy, thêm Mệnh môn, Thận du để bổ thậr, mạnh xƣơng.
Bụng dƣới rỗng xệ, thêm Duy đạo để điều hòa Xung Nhâm.
Đại tiện sệt, thêm Thiên xu, Túc tam lý để kiện Tỳ trợ vận.
202
Nếu do Can khí uất thì nên thêm Thái xung, Nội quan đễ sơ Can lý khí.
Phƣơng này là phƣơng chủ yếu điều trị kinh nguyệt trƣớc sau không định kỳ,
do Thận khí hƣ gây ra, trên lâm sàng nên kết hợp phép cứu thì hiệu quả điều trị
càng tốt.
Hành kinh phương

PH: Trung cực, Thận du, Khí hải, Tam âm, Giao.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế ngồi châm Thận du, sau khi đắc khi liên tục vê kim
khoảng 1 phút rồi rút kim. Tiếp chọn tƣ thế nằm ngửa châm Trung cực, Khí hải,
cho cảm giác lan xuống sinh dục ngoài. Sau đó châm Tam âm giao, cho cảm ứng
truyền đến vùng bụng, 3 huyệt lƣu kim 20 - 30 phút. Bệnh lâu ngày cơ thể hƣ
nhƣợc, thêm cứu Khí hải, Thận du 10 - 20 phút.
TD: ích khí bổ thận, dƣỡng khí huyết điều kinh. Trị bế kinh, kinh nguyệt quá
kỳ chƣa có hoặc lƣợng kinh giảm ít dần cho đến kinh bế; kèm thấy chóng mặt ù
tai, đau lƣng mỏi gối, tinh thần mệt mỏi, ăn uống kém, gày ốm; đại tiện lỏng sệt,
môi và móng tay màu không tƣơi, chất lƣỡi nhạt, mạch tế sác.
GT: Tiên thiên Thận khí bất túc, thiên quý chƣa đầy đủ, hoặc sinh đẻ nhiều,
sinh hoạt tình dục thái quá dẫn đến tinh khuy huyết thiếu, mạch Xung Nhâm mất
dinh dƣỡng, dàn dần thành kinh bế. Sách Y học chính truyền cho rằng: "Kinh
nguyệt hoàn toàn cậy nhờ Thận thủy, Thận thủy đã thiếu thì kinh huyết ngày càng
khô cạn". Nên dùng phép ích khí bổ Thận, dƣỡng huyết điều kinh. Thận là vốn của
tiên thiên. Thận khí đủ thì tinh huyết tự đầy, cho nên, chọn Thận du để ích khí bổ
Thận, làm chủ huyệt. Tỳ Vị là vốn của hậu thiên, chủ tiêu hóa thủy cốc (cơm
nƣớc), hóa tinh vi đó thành khí huyết, nguồn huyết đầy đủ thì kinh bế tự thông,
cho nên chọn Tam âm giao, huyệt hội của ba kinh âm ở chân, để bổ Tỳ Vị, trự vận
hóa, thông kinh lạc, hòa khí huyết, làm phụ huyệt; Tá bằng huyệt Khí hải sinh
nguyên khí để bổ Thận hƣ, ích nguyên khí, tăng tác dụng điều trị của Thận du;
Trung cực thuộc Nhâm Mạch, có thể điều hòa Xung Nhâm để thông kinh huyết,
cho nên làm sứ huyệt. Các huyệt hợp dùng trong phƣơng này là nhằm bổ vào
nguồn gốc, điều hòa sự lƣu thông, bể huyết đầy thì kinh nguyệt thông.
GG: Nếu chóng mặt, ù tai, thêm Bách hội để ích tủy sung não.
Đau lƣng mỏi gối, thêm Yêu dƣơng quan, Mệnh môn để bò ích tráng cốt.
Ăn uống kém, thêm Trung quản, Túc tam lý để kiện Ty trợ vận.
203
Đại tiện lỏng sệt, thêm Thiên xu để điều lý khí cơ trƣờng phủ.
Phƣơng này chủ trị Thận khuy kinh bế, cho nên dùng hào châm, phép bổ và
thêm cứu.
Nếu bệnh nhân là do huyết trệ, kinh bế, chọn kinh huyệt Nhâm mạch, túc Thái
âm và túc Quyết ân làm chủ, dùng hào châm với phép tả không cứu.
Hiếp thống phương

PH: Cách du, Kỳ môn, Chƣơng môn, Dƣơng lăng tuyền.
TD: Hoạt huyết hóa ứ, thông lạc chỉ thống. Trị ứ huyết ngăn trở lạc mạch gây
đau hông sƣờn. Biểu hiện: Hông sƣờn đau nhi: kim đâm, đau một chỗ cố định
không di chuyển, đặc biệt là đau ngày càng tăng, về đêm đau nhiều hơn hoặc do
chấn thƣơng gây nên đau, vùng đau sƣng, màu xanh tím, chất lƣỡi tím hoặc có nốt
ứ máu, mạch tế sáp.
Các loại bệnh đau thần kinh liên sƣờn, hông sƣờn đau do chấn thƣơng, viêm
gan cấp, mạn tính, viêm túi mật, sỏi mật, viêm màng ngực do di chứng dẫn đến
đau hông sƣờn, biện chứng là ứ huyết ngăn trở lạc mạch gây nên, có thể dùng
phƣơng huyệt này gia giảm để trị.
GT: Can mạch phân bố ở hông sƣờn, ứ huyết trở trệ gây đau, Vì vậy, dùng mộ
huyệt của Can là Kỳ môn, huyệt hội của huyết là Cách du để lý khí, hoạt huyết,
hành ứ, chỉ thống. Chƣơng môn sơ Can kiện Tỳ, hoạt huyết tiêu bĩ. Dƣơng lăng
tuyền là huyệt hợp của kinh Đởm để sơ Can lợi Đởm, hành khí chỉ thống.
GG: Ngoại thƣơng nặng, vùng đau sƣng to, có thể dùng kim đâm hai bên,
trên, dƣới chỗ sƣng cho ra máu hoặc dùng kim mai hoa để gõ.
Hoạt huyết hòa vị phương

PH: Cách du, Tỳ du, Trung quản, Túc tam lý, Hành gian.
CC: Châm tả, Túc tam lý, Hành gian, kích thích mạnh, lƣu kìm 30 phút, thỉnh
thoảng vê kim.
TD: Hoạt huyết hóa ứ, lý khí hòa Vị. Trị dạ dày đau do khí trệ huyểt ứ. Biểu
204
hiện: Vùng dạ dày đau, ấn vào đau, đau nhƣ kim dầm, đau cố định, không di
chuyển, ấn vào đau tăng hoặc kèm nôn ra máu, đại tiện ra máu, lƣỡi tím tối hoặc
có vết ứ huyết, mạch tế sáp hoặc tế huyền.
Dùng trị loét dạ dày tá tràng, xuất huyết tiêu hóa.
GT: Trong bài, dùng huyệt hội của huyết là Cách du để lợi cách hành khí, lý
khí, khử ứ. Tỳ du, Trung quản, Túc tam lý để kiện Tỳ hòa Vị, làm cho huyết lƣu
thông mạnh hơn, dẫn huyết quy kinh. Hành gian để sơ Can lý khí làm cho khí
hành tắc huyết hành, thông thì hết đau.
GG: Nôn ra máu, đại tiện phân đen, bỏ Trung quản, thêm Huyết hải.
Hoạt huyết sinh phát phương

PH: Phong trì, Cách du, Huyết hải, Tam âm giao, A thị huyệt
CC: Các huyệt châm tả, kích thích mạnh. Lun kim 30 phút, thỉnh thoảng vê
kim. Vùng tóc rụng, có thể dùng kim tam lăng châm cho ra máu, thêm ôn cứu cho
đến khi da vùng đó ứng đỏ là đƣợc.
TD: Hành khí hoạt huyết. Trị rụng tóc do khí trệ huyết ữ. Biểu hiện: Tóc trên
đầu rụng từng mảng, lông mày cũng rụng lâu ngày không mọc lại, đầu đau, ngủ
không đều, ngực phiền thở dài, sắc mặt u tối, chất lƣỡi tối. Kèm có nốt ứ huyết,
rêu lƣỡi trắng nhọt, mạch tế sáp.
Dùng trị rụng tóc do khí trệ huyết ứ.
GT: Khí là soái của huyết, khí hành thì huyết hành, vì vây dùng Phong trì,
Tam âm giao, châm tả, để thông điều khí cơ, khai uất hành trệ. Dùng Cách du,
Huyết hải, châm tả, để hoạt huyết, hành ứ. Châm ra máu vùng cục bộ tóc rụng để
sơ đạo khi huyết cục bộ, tăng tác dụng hoạt huyết, hóa ứ.
GG: Váng đầu, ngủ không ngon giấc, thêm Thái dƣơng, Thần môn.
Ngực phiền, thở dài, thêm Đản trung, Thái xung;
Mất ngủ thêm Thần môn.
Hoạt huyết thông kinh chỉ thống phương

PH: Hợp cốc, Tam âm giao, Địa cơ, Huyết hải, Khí xung, Trung cực.
205
CC: Hợp cốc châm bổ, các huyệt khác châm tả, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng
vê kim.
TD: Hoạt huyết thông lạc, lý khí hành trệ. Trị bế kinh do huyết ứ khí trệ. Biểu
hiện: Kinh đến trễ, tinh thần uất ức, phiền táo, dễ tức giận, ngực sƣờn đầy trƣớng,
ợ hơi, bụng dƣới trƣớng đau, ấn vào đau hơn, chất lƣỡi tím tối, viền lƣỡi có điểm ứ
huyết, mạch trầm trì hoặc trầm sáp.
Các bệnh rối loạn buồng trứng, rối loạn nội tiết tố gây nên bế kinh do huyết ứ
khí trệ. Các chứng thống kinh, băng lậu, tử cung, sinh xong đau bụng, sản dịch
không ra, sản dịch ra không cầm... thuộc loại khí trệ, huyết ứ, có thể dùng phƣơng
huyệt này gia giảm dể điều trị.
GT: Trong bài dùng Hợp cốc, Tam âm giao, bổ thổ tả hạ để hoạt huyết hạ
huyết, khứ ứ thông kinh. Dùng huyệt khích của kinh Tỳ là Địa cơ giúp cho Huyết
hải đi vào phần huyết để phá huyết hành huyết. Dùng Khí xung là huyệt xung yếu
của khí, châm tả để sơ tán quyết khí, điều hòa doanh huyết. Hỗ trợ, dùng Trung
cực để điều hòa Xung mạch, lý hạ tiêu.
GG: Bụng dƣới đầy trƣớng, thêm Khí hải, Tử mãn.
Ngực,sƣờn đầy trƣớng, thêm Kỳ môn, Chi câu.
Bụng dƣới đau, tay chân quyết nghịch, thêm Quan nguyên, Trung cực.
Sản dịch không ra, thêm Khí hải, Âm giao.
Huyết cổ phương

PH: Cách du, Tỳ du, Thận du, Gian sử, Phục lƣu, Hành gian.
CC: Chọn tƣ thế ngồi hoặc tƣ thế nằm sấp. Trƣớc tiên châm Cách du, Tỳ du,
Thận du, sau khi đắc khí liên tục vê kim 2 phút rồi rút kim; Cũng có thể dùng ngải
cứu 5 - 7 mồi, hoặc ôn cứu 10 -15 phút, rồi sau châm Gian sử, Phục lƣu, Hành
gian, sau khi đắc khí, lƣu kim 20-30 phút.
TD: Trị huyết cổ bụng to, cứng đầy, bụng nhiều tỉa máu, bụng sƣờn đau nhói,
sắc mặt đen tối, đầu cổ, ngực cánh tay có nốt ban máu, tia máu, tiểu tiện không
thông, đạỉ tiện hoặc đen, chất lƣỡi đỏ tím hoặc có vết tím, mạch tế, sáp hoặc khâu.
GT: Can là tạng tàng huyết, tính thích sơ tiết, nếu Can mat sơ tiết, thì hoành
nghịch khắc phạm Tỳ Vị, Tỳ bệnh thì vận hỏa thất thƣờng, thủy thấp đình trệ,
huyết ứ uẩn kết, lâu ngày ảnh hƣởng đến thận, hình thành huyết cổ. Chữa nên lý
206
khí hành trệ, hoạt huyết hóa ứ. Trong phƣơng dùng Hành gian, vinh huyệt của Can
kinh, lý khí hoạt huyết; Huyết hội Cách du trong Bát hội huyệt, điều lý khí huyết,
hoạt huyết hóa ứ; cả hai huyệt đều là chủ huyệt. Gian sử, kinh huyệt của Tâm bào
kinh, có thể lý khí của thủ túc Quyết âm kinh, dùng làm phụ huyệt. Túc tam lý,
hợp huyệt của Vị kinh, có thể điều lý Tỳ Vị, sơ thông kinh lạc; Tỳ du là nơi Tỳ khí
rót vào Tỳ, có công năng phù chấn Tỳ dƣơng mà vận hóa tinh vi. Hai huyệt hợp
dùng có thể làm cho thủy thấp đƣợc kiện vận, huyết ứ đƣợc tan, cùng làm tá huyệt;
Thận dƣơng Thận âm là căn bản của nhân thể con ngƣời, bệnh lâu ngày tổn
thƣơng đến thận, cho nên dùng Thận du, Phục lƣu đế ích Thận cố bản làm sứ
huyệt. Phƣơng này chủ trị huyết cổ, nếu là thủy cổ, khí cổ thì nên biện chứng luận
trị riêng.
GG: Hông sƣờn bụng đau nhói, thêm Chƣơng môn, Kỳ môn đế sơ điều khí
huyết của Can và Tỳ.
Đại tiện màu đen, thêm Thiên xu, Tam âm giao để hóa ứ, chỉ huyết.
Sốt cơn, đò mồ hôi trộm, thêm Thái khê, Cao hoang đề tƣ àm thanh nhiệt.
Huyết trệ yêu thống phương
XX: Đan Khê tâm pháp.

PH: Ủy trung, Thận du, Côn lôn.
CC: 'Trƣớc châm Ủy trung, sâu 1-5 thốn, cảm giác tê lan đến bàn chân. Nếu
đau nặng thì lể ra máu trên tĩnh mạch cạn, đồng thời dùng bầu giác, hoặc cứu 3-5
mồi, hoặc 5-10 phút. Tiếp châm Thận du 0,5 -1 thốn, tạo cảm giác lan xuống dƣới,
hoặc cứu 3 - 5 mồi, hoặc 10 - 30 phút; Côn lôn châm 0,5 thốn, các huyệt trên đều
dùng phép tả, nâng lên dí xuống, vê xoay 20 - 30 phút.
TD: Hoạt huyết hóa ứ, lý khí chỉ thống. Trị đau lƣng do huyết ứ. Triệu chứng:
Đau lƣng nhƣ dao đâm, chỗ đau cố định, nhẹ thì cúi ngửa bất tiện, nặng thì đau dữ
dội, không xoay trở đƣợc, ấn vào rất đau, chất lƣỡi tím tối, hoặc có vết ứ bầm,
mạch sác.
GT: Ngoại thƣơng té ngã, tổn thƣơng khí huyết kinh mạch, hoặc vì bệnh lâu
ngày. Khí huyết vận hành không thông hoặc do vùng lƣng dùng lực không thích
hợp, dẫn đến khí huyết kinh lạc trở trệ không thông, tất cả đều có thể làm cho
huyết ứ lƣu ởvùng thắt lƣng mà phát ra chứng này. Phép trị nên hoạt huyết hóa ứ,
lý khí chỉ thống. Thiên Kinh mạch (Linh khu 10) ghi: "Mạch túc Thái dƣơng, khởi
từ trong khóe mắt... giáp xƣơng sống đến thất lƣng, đi vào xƣơng sống, liên lạc
207
với thận... vào khoe chân... đển phía sau mắt cá ngoài, dọc kinh cốt đến mé ngoài
ngón chân út. Nay lƣng đau ngay vị trí đƣờng đi túc Thái dƣơng Bàng quang kinh,
cho nên chọn huyệt Ủy trung, Thận du, Côn lôn của nó ma trị. Ủy trung là hợp
huyệt của Bàng quang kinh, một trong "tứ tổng huyệt", huyệt cần thiết trị bệnh ở
lƣng, thắt lƣng, chọn no nhằm sơ thông kinh khí túc Thái dƣơng, thƣ cân hoạt lạc,
mạnh lƣng khỏe chân, làm chủ huyệt; Thận du là bối du huyệt của Thận, là nơi
Thận khí rót vào, để bổ thận khí, làm mạnh lƣng dùng làm phụ huyệt; Lấy Côn lôn
làm tá huyệt để sơ thông kinh lạc, tiêu ứ chỉ thống, mạnh lƣng khỏe gối. Ba huyệt
hợp lại f công hiệu thƣ cân hoạt lạc, tán ứ định thống.
GG: Chấn thƣơng lƣng (thắt lƣng) cấp tính, đau dữ dội, 5.0 thể châm Nhân
trung, dùng phép tả, để sơ thông khí huyết.
Lạc mạch trong kheo chân ứ sƣng, có thể dùng kim tam lăng lể nhẹ ra máu, để
khử ứ hoặc tìm điểm đau tƣơng ứng đế châm
Huyết ứ tâm thống phương

PH: Tâm du, Cự khuyết, Cách du, Nội quan, Âm khích.
CC: Bối du huyệt châm hƣớng về cột sống, làm cho cảm ứng châm lan đến
ngực. Các huyệt khác châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim cho đến khí bớt đau,
TD: Hoạt huyết hóa ứ, ninh Tâm chỉ thống. Trị ứ huyết làm màng tim đau.
Biểu hiện: Tim, ngực đau nhƣ kim đâm, nhƣ quặn, đau có chỗ nhất định, ngực bứt
rứt, hoi thở ngắn, hồi hộp không yên, môi, lƣỡi tím tái hoặc có nốt ứ huyết, tĩnh
mạch dƣới lƣỡi sƣng, mạch tế sáp hoặc kết, đợi.
Dùng trị cơn đau thắt ngực, xơ cứng động mạch tim, xơ vữa động mạch
vành... đều do ứ huyết trử trệ Tâm lạc gây nên.
GT: Trong bài dùng bối du huyệt của Tâm là Tâm du, phối hợp với mộ huyệt
của Tâm là Cự khuyết để thông dƣơng, điều khí, hành tý. Tả Cách du để lý huyết
hóa ứ, khoan hung, lý cách, tri tim mạch bị ứ trở. Nội quan, Âm khích để điều
sƣớng khí cơ của Tâm kinh, khoan hung chỉ thống.
GG: Khí trệ, châm tả Đản trung.
Đờm ứ và ngăn trử, châm tả Túc tam lý, Phong long.
208
Khai kinh phương
XX: Thân ứng kinh.

PH: Khúc trì, Chi câu, Túc tam lý, Tam âm giao.
CC: Tƣ thế nằm ngửa châm Khúc trì, Chi câu, Túc tam lý, Tam âm giao, đều
châm bình bổ bình tả, sau khi đắc khí, lƣu kim 20-30 phút.
TD: Sơ Can lý khí, hoạt huyết thông kinh. Trị huyết trệ kinh bế. Triệu chứng:
Kinh nguyệt vài tháng không thông, bụng dƣới đau tửc hoặc ấn vào đau, tinh thần
ức uất, tức ngực, đau hông sƣờn, tính tình dễ nổi nóng, dễ tức giận, rìa lƣỡi tím
đen hoặc có đổm ứ, mạch trầm huyền.
GT: Chứng này thƣờng do Can khí uất kết. Khí Xung Nhám mất thông sƣớng
dẫn đến. Trong phƣơng dùng Tam âm giao 50 Can điều Tỳ, đồng thời huyệt này
giỏi thông ứ trệ ở phần huyết làm cho khí huyết đi xuống mà đạt mục đích hoạt
huyết thông kinh, do đó làm chủ huyệt. Khúc trì, Túc tam lý để hòa trƣờng vị, tƣ
dƣỡng nguồn sinh hóa của Tam tiêu kinh, giúp thông sƣớng khí cơ của Tam tiêu,
sơ thông kinh lạc, làm tá huyệt. Các huyệt cùng nhau, có công hiệu sơ Can lý khí,
hoạt huyết thông kinh cho nên gọi là Khai kinh phƣơng.
GG: Tửc ngực, đau hông sƣờn, thêm Nội quan, Thái xung đề sơ Can lý khí;
Huyết trệ, thêm Địa cơ, Huyết hải để hành ứ hoá trệ.
Trừ tý phương

PH: Ủy trung, Côn lôn, Thái khê, Giải khê, Hãm cốc, Bát phong
CC: Ủy trung, châm ra máu các tĩnh mạch nổi lên, Thái khé và Côn lôn, Giải
khê và Hãm cốc, mỗi cặp huyệt này chỉ dùng một huyệt, thay phiên sử dụng, châm
bình bổ bình tả. Đau quá, dùng Bát phong, ấn vào rút kim lên, vê kim, lƣu kim lâu.
Nếu không thấy nóng, có thể dùng phƣơng pháp cứu.
TD: Hoạt huyết hóa ứ, hành khí thông lạc. Trị chứng tý do khí trệ huyết ứ.
Biểu hiện: Da chân ngƣời bệnh màu tím hồng hoặc hồng tối hoặc có nốt ban ứ
huyết, đứng có thể thấy rõ, đau, nặng chân, về đêm nặng hơn, da bắp chân khô, lỗ
chân lông hơi dính hoặc rụng lông, nặng hơn thì bắp chân bị teo, móng chân nhợt,
mạch phu dƣơng không thấy đập hoặc đập rất nhỏ sẳc mật vàng tối, chất lƣỡi tím
tối hoặc có nốt ứ huyết, rêu lƣỡi trắng, mạch trầm tế hoặc sáp.
209
Dùng trị viêm tắc tĩnh mạch, tắc động mạch... thuộc loại ứ huyết.
GT: Dùng Ủy trung châm ra máu để tán ứ. Côn lôn, Thái khê, Giải khê, Hãm
cốc để tuyên thông mạch máu ở mu bàn chàn và mạch máu sau bắp chân tắc
nghẽn, tăng tác dụng hành khí hóa ử. Dùng Bát phong vừa để hoãn giải đau vừa
điều lý khí cơ vùng cục bộ. Khí hành, huyết sƣớng, lạc thông thì chứng tý thống tự
khỏi.
Trường ung thiên ứng phương

PH: Thƣợng cự hƣ, Huyết hải, Thiên ứng huyệt, Thiên xu.
CC: Châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Thiên ứng huyệt, ôn cứu
30 phút hoặc dùng mồi ngải nhỏ cứu trực tiếp không thành sẹo, 3-7 mồi.
TD: Thông điều khí cơ, hoạt huyết hóa nùng. Trị trƣờng ung do khí trệ huyết
ứ. Biểu hiện: Bụng đau âm ỉ, ấn vào đau hơn, bụng trƣớng đầy, ăn chua thì muốn
nôn, mạch tế, sáp.
Dùng trị viêm ruột dƣ mạn, viêm kết trƣờng, bệnh về ruột do khí trệ huyết ứ
gây nên.
GT: Trong bài dùng mộ huyệt của Đại trƣờng là huyệt Thiên xu phối hợp với
huyệt hợp của Đại trƣờng là Thƣợng cự hƣ, châm tả để sơ thông trƣờng phủ, lý khí
tán kết. Dùng Huyết hải ú huyệt cục bộ, Thiên ứng huyệt, châm tả để hoạt huyết
hóa ứ, tảng tác dụng tán kết tiêu thũng.
Ứ huyết yêu thống phương

PH: Ủy trung, A thị huyệt, Thận du, Tam âm giao.
CC: Ủy trung châm cho ra máu khoảng 1 - 2ml. Các huyệt khác châm bình bổ
bình tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Hoạt huyết hóa ử, lý khí hòa lạc. Trị đau lƣng do ứ huyểt Đa số do chấn
thƣơng, lao động thì đau nặng hơn, đau nhƣ kim đâm, đau nhƣ muốn gãy, đau cố
định. Nhẹ thì di chuyển không thoải mái, nặng thì không thể xoay chuyển nổi,
không thích ấn vào chỗ đau.
Dùng trị đau vùng thắt lƣng và tổ chức phần mềm ở lƣng bị tổn thƣơng gây
210
nên đau lƣng, biện chứng do ứ huyết gây nên.

GT: Trong bài dùng Ủy trung của kinh túc Thái dƣơng Bàng quang, còn gọi là
Huyết khích, phối hợp với A thị huyệt:để sơ loại kinh khí của Bàng quang. Để tiêu
lạc mạch bị ứ trệ, dùng Thận du, Tam âm giao để điều lý Tỳ Thận, ích khí hành ử,
tráng yêu, chỉ thống.
GG: Lƣng bị tổn thƣơng đau cấp, châm tả Nhân trung
Đau cố định một chỗ, sau khi châm cứu, có thể dùng Thất tinh châm gõ chỗ
đau. Cũng có thể dùng giác hơi.
Bệnh tình kéo dài, dùng phƣơng huyệt này, thêm châm bổ Quan nguyên, Khí
hải.
2. CHỈ HUYẾT (CẦM MÁU)
Chỉ huyết phương

PH: Đại lăng, Khích môn.
CC: Đại lăng châm 0,5 - 0,8 thốn, cứu 3-5 mồi, hoặc 5-10 phút. Khích môn
châm 0,8 - 1 thốn, cứu 5 - 7 mồi, hoặc 5-10 phút. Sau khi đắc khí, phải làm cho
cảm giác tê lan đến ngón tay, lƣu kim 20 - 30 phút.
TD: Thanh Tâm tả hỏa, lƣơng huyết chỉ huyết. Trị tiểu ra máu do Tâm hỏa
thịnh. Tiểu tiện có máu đỏ sẫm kèm nóng rát. Mặt đỏ họng khô, miệng lƣỡi mọc
nhọt, khát thích uống lạnh, trong lòng bứt rứt, tối ngủ không yên, chót lƣỡi đỏ, rêu
vàng, mạch hồng sác.
GT: Chứng chủ trị của phƣơng này là niệu huyết (tiểu ra máu) do Tâm hỏa
thịnh. Phiền lao quá độ, hao tốn Tâm âm thì Tâm hỏa thịnh, thấy các chứng khô
họng, khát thích uống lạnh, tâm phiền, miệng lƣỡi mọc nhọt; Tâm hỏa di nhiệt
xuống Tiểu trƣờng, nung đốt mạch lạc, thì tiểu tiện đỏ, kèm huyết tƣơi; Hỏa tà
quấy nhiễu tâm thần thì tối ngủ không yên. Chót lƣỡi nhọn, mạch hồng sác, đều là
hiện tƣợng Tâm hỏa thịnh. Phép chữa nên thanh Tâm tả hỏa, lƣơng huyết chỉ
huyết. Trong phƣơng chọn Đại lăng, nguyên huyệt của Tâm bào kinh, châm dùng
211
phép tả, khu nhiệt tà ở Tâm kinh, nhiệt khử thì thần tự thanh, ngủ đƣợc yên giấc,
làm chủ huyệt; Khích môn là khích huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào kinh, trị tà
hỏa nung đốt bên trong, châm có thể dẫn nhiệt đi xuống, thông lạc chỉ huyết, làm
phụ huyệt. Hai huyệt phối hợp nhau có tác dụng thanh Tâm an thần, dẫn nhiệt từ
đƣờng tiểu ra ngoài, lƣơng huyết chỉ huyết.
GG: Tâm hỏa tƣơng đối thịnh hơn, thêm Lao cung để thanh Tâm tả hỏa.
Tiểu tiện nóng rát, thêm Âm lăng tuyền đế lợi tiểu thông lâm.
Tâm phiền không yên, thêm Thần môn để thanh Tâm ninh thần.
Huyết nhiệt quy kinh phương

PH: Khí hải, Đại đôn, Âm cốc, Thái xung, Nhiên cốc, Tam âm giao, Trung
cực.
CC: Trƣớc châm Khí hải, Trung cực, cho cảm giác lan sang bộ phận sinh dục,
rồi sau châm tiếp theo thứ tự Âm cốc, Tam âm giao, Thái xung, Đại đôn, Nhiên
cốc, các huyệt đều dùng phép bình bổ bình tả, theo thủ pháp nâng lên dí xuống, vê
xoay, sau khi đắc khí, đều lƣu kim 20-30 phút.
TD: Sơ Can lý khi, thanh nhiệt chỉ lậu. Trị băng lậu thể tha ; nhiệt. Bệnh băng
lậu mới, lƣợng huyết ra nhiều, màu đỏ đận;, chất đặc, mùi hôi thối, miệng khô
thích uống. Tâm phiền hay giận, đau bụng, ấn vào đau, đại tiện táo bón, lƣỡi đỏ,
rêu vàng mạch hoạt sác.
GT: Chứng này là do Can khí uất kết, khí uất hóa hỏa, mộc hỏa xí thịnh, Can
mất chức năng tàng huyết, hoặc do nhiệt tốn thƣơng Xung Nhâm, bức huyết vọng
hành gây ra. Phép trị nên sơ Can lý khí, thanh nhiệt chỉ lậu. Trong phƣơng dùng
Trung cực là hội huyệt của Nhâm mạch và ba kinh âm ở chấn, đế điều tiết khí của
Nhâm mạch và ba kinh âm ở chân, thanh nhiệt chỉ lậu làm chủ huyệt. Khí hải của
Nhâm mạch với Tam âm giao, thêm Hội huyệt của ba kinh âm ở chân kinh điều lý
Xung Nhâm dể chễ ƣớc kinh huyết vong hành làm phụ huyệt. Đại đôn, Thái xung
dể sơ Can lý khí, giải uất tả nhiệt, làm cho huyết đƣợc quy về nơi tàng giữ, làm tá
huyệt; Âm cốc hợp huyệt của Thận kinh và Nhiên cốc, vinh huyệt của Thận kinh,
để tƣ âm giáng hỏa. Các huyệt cùng dùng thì thanh nhiệt mà huyết đƣợc tàng giữ,
nên gọi là "Tả nhiệt quy kinh phƣơng.
Lâm chứng nên chú ý, phƣơng này, chủ trị là thuộc chứng thực nhiệt, nếu nhƣ
thuộc Tỳ không thống huyết và do các nguyên nhân khác dẫn đến băng lậu, thì
212
không nằm trong trƣờng hợp này.

GG: Kèm đại tiện bí kết, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du để sơ đạo phủ khí đại
trƣờng.
Kèm tâm phiền hay giận, thêm Nội quan, Can du để sơ Can giải uất, khoan
hung khử phiền.
Ích khí nhiếp huyết phương

PH: Cách du, Tỳ du, Khí hải, Túc tam lý, Tam âm giao, Thái bạch.
CC: Các huyệt châm bố, kích thích nhẹ. Lƣu kim 20-30 phút, thỉnh thoảng vê
kim. Châm xong có thể ôn cứu.
TD: Kiện Tỳ ích khí, dẫn huyết quy kinh. Trị khí không nhiếp đƣợc huyết gây
ra xuất huyết. Biểu hiện: Bệnh tình kéo dài, nốt ban màu tím nhạt, lúc phát lúc hết,
lao động quá thì tái phát. Hoặc kèm chảy máu mũi, chảy máu răng, tiểu ra máu,
đại tiện ra máu, kinh nguyệt ra nhiều quá, sắc mặt xanh trắng hoặc vàng úa, môi và
móng tay không tƣơi, thần trí uể oải, mệt mỏi, tâm.phiền, hơi thở ngắn, lao động
thì bệnh nặng hơn, váng đầu, hoa mắt, ăn ít, không ngon miệng, lƣỡi nhợt, rêu lƣỡi
trắng, mạch tế nhƣợc.
Các chứng ban chẩn, ban xuất huyết do giảm tiểu cầu, biện chứng là do khí
không nhiếp đƣợc huyết, có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Tỳ hƣ khí nhƣợc, dùng Tỳ du, Khí hải, Túc tam lý, Tam âm giao, châm
bổ và cứu, để kiện Tỳ ích khí, làm cho huyết quy về Tỳ. Dùng Cách du để điều lý
khí huyết, dẫn huyết quy kinh. Đề phòng khi bổ trung có thể gây nên trệ, vì vậy
dùng nguyên huyết của Tỳ là Thái bạch, châm bổ và cứu để điều Tỳ hòa Vị. Các
huyệt dùng chung, tăng tác dụng kiện Tỳ ích khí, nhiếp huyết.
GG: Chảy máu mũi, thêm Thƣợng tinh.
Khạc ra máu, thêm Khổng tối; Thổ huyết, thêm Ẩn bạch.
Tiểu ra máu, thêm Trung cực; Đại tiện ra máu, thêm Hội dƣơng.
Kinh nguyệt ra quá nhiều, thêm Giao tín.
Lương huyết chỉ huyết phương
213
PH: Cách du, Huyết hải, Tam âm giao, Khúc trì, Nội đình.
CC: Tam âm giao châm bổ, các huyệt khác châm tả. Lƣu kin 15 phút, thỉnh
thoảng vê kim.
TD: Thanh nhiệt giải độc, lƣơng huyết chỉ huyết. Trị huyết nhiệt vong hành
gây nên xuất huyết. Biểu hiện: Xuất huyết dƣới da, not ban màu đỏ tím, mọc thành
phiến, thƣờng kèm chảy máu mũi, tiểu ra máu, đại tiện ra máu, kinh nguyệt ra quá
nhiều, máu đỏ nhƣ máu cá hoặc sốt, tâm phiền, tiểu tiện ngắn, đỏ, đại riện khô
cứng, lƣỡi đỏ chói, rêu lƣỡi vàng nhạt hoặc vàng ráo, mạch hoạt sác hoặc huyền
sác.
GT: Huyết nhiệt vong hành, cho nên dùng huyệt Cách du, Huyết hải, châm tả
để thanh nhiệt ở phần huyết. Dùng huyệt Khúc trì của kinh thủ Dƣơng minh hợp
với Nội đình của kinh túc Dƣơng minh, châm tả để thanh tiết nhiệt uẩn ở Dƣơng
minh. Tam âm giao tƣ âm dƣỡng huyết, nhiệt đƣợc thanh thì huyết sẽ không xuẩt
ra nữa.
GG: Cháy máu mũi, thêm Thƣợng tinh, Nhị gian.
Khạc ra máu, thêm Khổng tối, Ngƣ tế.
Thổ huyết, thêm Thƣợng quản, Lƣơng khâu.
Tiểu ra máu, thêm Khích môn, Chiếu hải.
Đại tiện ra máu, thêm Thừa sơn.
Băng lậu, thêm Ấn bạch.
Lương huyết tiêu trĩ phương

PH: Nhị bạch, Trƣờng cƣờng, Âm lăng tuyền, Thƣợng cự hƣ, Tam âm giao.
CC: Trƣờng cƣờng châm cho cảm ứng lan đến bốn chung quanh hậu môn.
Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, hoạt huyết chỉ huyết. Trị trĩ do thấp nhiệt rót xuống.
Biểu hiện: Đại tiện ra máu nhƣ xối nƣớc hoặc ra nhỏ giọt, màu máu bẩn, hoặc hậu
môn nóng rát, đại tiện khô táo hoặc dính nhót, nƣớc tiểu vàng đỏ, miệng khát, lƣỡi
đỏ, rêu lƣỡi vàng hoặc vàng nhờn, mạch huyền hoạt hoặc sác.
Dùng trị trĩ ra máu do huyết nhiệt rót xuống.
GT: Trong bài dùng Nhị bạch là huyệt kinh nghiệm trị trĩ. Dùng huyệt Trƣờng
214
cƣờng của mạch Đốc, châm tả để sơ đạo khí huyết bị ứ trệ ở giang môn. Dùng
huyệt Thƣợng cự hƣ là hợp huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, châm tả để
thông phủ tiết nhiệt. Hỗ trợ dùng Âm lăng tuyền, Tam âm giao để thanh lợỉ thấp
nhiệt, lƣơng huyết chỉ huyết.
GG: Hậu môn sƣng đau, thêm Trật biên.
Ra máu, thêm Huyết hải, Khí hải du.
Táo bón, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du.
Niệu huyết phương

PH: Cách du, Tam tiêu du, Thận du, Liệt khuyết, Chƣơng môn, Đại đôn.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế ngồi hoặc tƣ thế nằm sấp châm Cách du, Tam tiêu du,
Thận du. Sau khi đắc khí, vê kim liên tục 1 phút, sau đó lƣu kim 20 phút.
Rồi chọn tƣ thế nằm ngửa, châm Liệt khuyết, Chƣơng môn;
Đại đôn, cứu 7-14 mồi hoặc ôn cứu 10 - 20 phút.
TD: Kiện Tỳ bổ Thận, ích khí cố sáp. Trị niệu huyết (tiểu ra máu) do Tỳ Thận
lƣỡng hƣ. Triệu chứng: Tiểu tiện có máu, màu hồng nhạt, váng đầu, ù tai, tinh thần
uể oải, vật vã không ngủ đƣợc, sắc mặt vàng héo, ăn kém, tiêu lỏng, đau lƣng mỏi
gối, lƣỡi nhạt, mạch tế nhƣợc.
GT: Do lao nhọc hoặc bệnh lâu ngày tổn thƣơng Tỳ Thận. Trung khí hạ hãm,
Tỳ hƣ không nhiếp huyết đƣợc, Thận hƣ không cố nhiếp đƣợc, cho nên tiểu tiện
kèm có máu, màu máu hồng nhạt. Tỳ không kiện vận, khí huyết thiếu nguồn, cho
nên ăn kém, tiêu lỏng, tinh thần uể oải, sắc mặt vàng héo. Thận tinh bất túc thì đau
lƣng mỏi gối; Tủy hải mất dinh dƣỡng thì váng đầu, ù tai, lƣỡi nhạt, mạch tế
nhƣợc là Tỳ Thận khuy hƣ. Cho nên trong phƣơng dùng Thận du, Chƣơng môn
làm chủ huyệt, vì Thận du là huyệt ở vùng lƣng, mà tinh của Thận khí rót vào,
châm có tác dụng bổ thận mà cố nhiếp; Chƣơng môn là mộ huyệt của Tỳ, hội của
ngũ tạng, có thể giúp cho Tỳ vận hóa tinh vi mà thống huyết. Cách du, Liệt khuyết
làm phụ huyệt. Vì Cách du là huyệt hội của huyết, đồng thời giúp cho sự thống
huyết của Chƣơng môn. Liệt khuyết là lạc của thủ Thái âm, thông với kinh Dƣơng
minh, tuyên thông Thái âm kinh khí, ích khí thanh túc, để trị niệu huyết. Tả bằng
Tam tiêu du, Đại đôn, Tam tiêu du là du huyệt ở lƣng của Tam tiêu, huyệt này
thống quản hỏa của Tam tiêu, có công năng thông điều thủy đạo, châm có sức hóa
khí hành thủy. Đại đôn là Tỉnh huyệt của Can kinh, có công giỏi về điều Can hòa
215
huyết, cứu để cố cho Xung mạch, chỉ huyết. Các huyệt cùng dùng có sức kiện Tỳ
bổ Thận, ích khí cố sáp.
GG: Váng đầu ù tai, thêm Bách hội, Khí hải để ích khí dƣỡng khiếu.
Hƣ phiền mất ngủ, thêm Nội quan, Thần môn để ninh Tâm định chí mà khu
phiền.
Ăn kém, thêm Trung quản, Túc tam lý để hòa Vị trợ vận.
Đau lƣng mỏi gối, thêm Đại trƣờng du, Mệnh môn để tráng cốt (mạnh
xƣơng).
Quy kinh phương

PH: Ẩn bạch, Tỳ du, Thƣợng quản, Can du.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế ngồi hoặc tƣ thế nằm sấp châm Tỳ du, Can du, châm
xiên hƣớng sống lƣng 0,5 -1 thốn, châm cảm đi xuống hoặc dọc xƣơng sƣờn ra
phía trƣớc. Rồi chọn tƣ thể nằm ngửa, châm Thƣợng quản 1,5 thốn, cho cảm giác
tê tức dọc Nhâm mạch đi lên, đi xuống hoặc lan ra hai bên hông sƣờn; Ẩn bạch
châm 0,2 - 0,3 thốn, hoặc cứu 2 - 3 mồi, hoặc cứu điếu ngải 10 phút.
TD: ích khí kiện Tỳ, dƣỡng huyết chỉ huyết. Trị thổ, nục huyết do Tỳ dƣơng
bất túc. Triệu chứng: Màu huyết nhạt đen, tay chân không ấm, tinh thần mệt mỏi,
sắc mặt vàng héo, tiêu lỏng, lƣỡi nhạt rêu trắng, mạch trầm tế vô lực.
GT: Chứng chủ trị của phƣơng này đều do Tỳ dƣơng bất túc gây ra, thƣờng là
Trung khí vốn hƣ hoặc lao nhọc quá độ, tổn thƣơng Tỳ khí. Tỳ chủ thống huyết,
Tỳ hƣ thì huyết mất thống soái, khí không nhiếp huyết, huyết không quy kinh, tràn
lên mà thành thổ nục huyết. Phép chữa nên ích khí kiện Tỳ, dƣỡng huyết chỉ
huyết. Trong phƣơng chọn Tỳ du, để điều bổ khí của Tỳ Vị trung châu, vì khí là
thống soái của huyết, Tỳ khí đƣợc đầy đủ thì giữ đƣợc quyền thống nhiếp, làm chủ
huyệt. Thƣợng quản thuộc Vị, nối vói Tỳ, là hội huyệt của túc Dƣơng minh Vị;
Thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng và Nhâm mạch, là huyệt thƣờng dùng chữa Tỳ Vị ở
vùng bụng trên, phối hợp với Tỳ du để ích khí kiện Tỳ, làm phụ huyệt; Xuất huyết
nhiều thì âm huyết bị khuy tổn, Can chủ tàng huyết, cho nên chọn Can du, Du
huyệt của Can để ích Can dƣỡng huyết, làm tá huyệt; Ẩn bạch là Tỉnh huyệt của
Tỳ kinh, châm hoặc cứu để kiện Tỳ thống huyết, làm cho huyết vận quy kinh. Các
huyệt hợp chung thì kiện Tỳ khí, khí có thể nhiếp huyết, huyết hành (đi) trong
kinh, cho nên phƣơng này đƣợc mệnh danh Quy kinh phƣơng.
216
GG: Tay chân không ấm, thêm cứu Khí hải, Quan nguyên để ích khí ôn
dƣơng.
Tinh thần mỏi mệt, thêm Thận du, Mệnh môn để tráng hỏa Mệnh môn.
Tiêu lỏng, thêm Thiên xu để điều khí trƣờng phủ.
Khí hƣ không nhiếp huyết đƣợc, thêm Mệnh môn.
Tỳ hƣ mà tiêu hóa kém, thêm Chƣơng môn, Công tôn.
Thăng dương sơ huyết phương

PH: Hội dƣơng, Bá hội, Thần khuyết, Tam âm giao, Tỳ du.
CC: Hội dƣơng châm bình bổ bình tả. Tam âm giao, Tỳ du đều bổ. Lƣu kim
30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Bá hội có thể cứu điếu ngải 30 phút, Thần khuyết
cứu cách muối hoặc cách gừng 5 - 7 mồi.
TD: Thăng dƣơng cử hãm, ích huyết thống huyết. Trị khi huyết suy hƣ, trĩ ra
máu. Biểu hiện: Búi trĩ lòi ra không thu vào lại đƣợc, hậu môn có cảm giác nặng
trằn xuống, hoặc búi trĩ iồi ra máu, đại tiện ra máu lƣợng nhiều màu nhạt hoặc
không tƣơi, kèm hơi thở ngắn, tiếng nói nhỏ, ăn ít, mệt mỏi, váng đầu, mắt căng
trƣớng, sắc mặt trắng nhợt, tâm phiền, lƣỡi nhợt, mạch tế hoặc nhƣợc.
Trị trĩ nội, trĩ ngoại hoặc hỗn hợp nội ngoại dẫn đến đại tiện ra máu do khí
huyết hƣ suy.
GT: Trong bài dùng huyệt Hội dƣơng của kinh túc Thái dƣơng, châm bình bổ
bình tả để sơ thông khí huyết ở hậu môn. Dùng Bá hội là huyệt hội của dƣơng, cứu
có thể thăng dƣơng khí bị hạ hãm lên. Cứu Thần khuyết để bổ ích khí huyết, thêm
Tam âm giao, Tỳ du, bổ để kiện Tỳ ích khí, thống huyết.
GG: Hậu môn sƣng đau thêm Phi dƣơng.
Hậu môn nóng rát, thêm Lao cung.
Thổ huyết phương

PH: Phế du, Can du, Tỳ du, Thận du, Gian sử, Túc tam lý.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế ngồi hoặc tƣ thế nằm sấp châm Phế du, Can du, Tỳ du.
217
Thận du, châm 0,5 -1 thốn, cảm giác tê lan đi, xuống bên ngoài, đồng thời liên tục
vê kim 2 phút rồi rút kim Sau chọn tƣ thế nằm ngửa, châm Túc tam lý 1 - 5 thốn
cho chain cảm dọc kinh mạch đi xuống đến ngón chân, đi lên đến vùng đầu gối
hoặc vừng bụng; châm Gian sử sâu 0,5 -1 thốn, cho tê lan đi xuống đến tay, đi lên
đến vùng khuỷu, vùng nách, hai huyệt này lƣu kim 20 phút.
TD: Thanh Can lƣơng huyết, tả Vị giáng nghịch. Trị thổ huyết do Can hỏa
phạm Vị. Triệu chứng: Khạc ra máu đỏ tƣơi hoặc hơi tím, lòng phiền tửc, ngực
đắng miệng, đau hông sƣờn, hay giận, ít ngủ, mộng mị nhiều, luôn nấc cụt, lƣỡi đỏ
rêu vàng, mạch huyền sác.
GT: Can hỏa phạm Vị, thổ huyết thƣờng do uất nộ (giận) thƣơng Can. Can khí
hoành nghịch, uất mà hóa hỏa, nung đốt Vị lạc .mà thành bệnh, đặc điểm của nó là
màu huyết đỏ tƣơi hoặc hơi tím. Thiên Cử thống luận (Tố vấn 39) ghi: "Giận thì
khí nghịch, nặng hơn thì ra máu, Can Đởm hỏa thƣợng nghịch thì đắng miệng, đau
hông sƣờn, hay giận. Can hỏa nhiễu loạn tâm thần thì Tâm phiền không yên,
mộng mị nhiều, ít ngủ. Trong phƣơng chủ yếu dùng Can du tả hỏa của Can Đởm
mà bẻ gãy cái thế thƣợng nghịch của nó. Phụ bằng Tỳ du kiện Tỳ ích khí, thống
huyết, Túc tam lý hợp huyệt của Vị Kinh để tả Vị giáng nghịch, chọn dùng hai
huyệt này là thể hiện tƣ tƣởng chữa cái chƣa bệnh của Đông y. "Trông thấy bệnh
của Can, biết Can sẽ truyền Tỳ", nên trƣớc tiên làm cho Tỳ mạnh; Tá bằng Phế du
để điều lý Phế khí mà giáng nghịch, vì Phế chủ khí mà túc giáng, Can hỏa đi theo
đƣờng kinh thƣợng nghịch dồn ép Phế, thì Phế mất túc giáng mà khí thƣợng
nghịch; Tả bằng Thận du để tƣ bổ Thận âm, vì Can Thận đồng nguyên, Can hỏa
thƣợng nghịch, Thận âm bị tổn thƣơng; Sứ bằng Gian sử, lạc huyệt của Tâm bào
để thanh nhiệt ninh Tâm an thần, hết tâm phiền không yên và hết mộng mị, mất
ngủ. Các huyệt hợp dùng, thanh Can lƣơng huyết, tả Vị giáng nghịch, tiêu bản
kiêm cố. Phƣơng này chủ trị chứng thổ huyết do Can hỏa phạm Vị, cũng có thể
dùng cho Can Vị hỏa thịnh, tổn thƣơng huyết lạc, huyết nhiệt vọng hành dẫn đến
các chứng xuất huyết nhƣ khạc ra máu, chảy máu cam. Phƣơng này chủ trị chứng
xuất huyết thuộc nhiệt, chứng xuất huyết thuộc hàn thì không dùng.
GG: Tâm phiền tức ngực, thêm Nội quan, Đản trung để khoan hung lý khí.
Miệng đắng, hông sƣờn đau hay giận, thêm Hành gian, Kỳ môn, để thƣ Can
giải uất.
Ít ngủ, hay mơ, thêm Đại lăng, Thần môn để ninh Tâm an thần, sơ Can giáng
nghịch.
218
Tiện huyết phương

PH: Túc tam lý, Ẩn bạch.
CC: Trƣớc chọn Túc tam lý, cứu 5-7 mồi, hoặc cứu 10 -15 phút, hoặc dùng
phép châm, châm sâu 1-5 thốn, lƣu kim 10 - 20 phút, cho cảm giác căng tức dọc
kinh mạch đi xuống đến ngón chân, đi lên đến đầu gối hoặc vùng bụng; Rồi sau
chọn Ẩn bạch, châm 0,1 - 0,3 thốn, sau khi đắc khí cục bộ có cảm giác đau, cứu 2
- 3 mồi, hoặc 5-10 phút.
TD: Thanh trƣờng chỉ huyết, sơ phong hành khí. Trị trƣờặg phong hạ huyết
(tiêu ra máu). Màu huyết đỏ tƣơi, hoặc trong phân kèm máu, nhọt trĩ ra máu, kèm
thấy đau bụng, phiền nhiệt, miệng đắng, tiểu tiện vàng hoặc ngắn đỏ, mạch sác,
rêu lƣỡi vàng nhầy.
GT: Sách Châm cứu tụ anh đƣa ra phƣơng này chủ trị chứng trƣờng phong.
Sách Thọ thế bảo nguyên viết: "Đại tiện ra máu, máu ra trƣớc phân, máu ra nhƣ
bắn, màu máu đỏ tƣơi gọi là trƣờng phong". Chứng này thƣờng nhân phong tà
xâm tập Dƣơng minh kinh, uất mà hóa nhiệt, hoặc nhân tà phong mộc của Can
kinh, lấn bên trong trƣờng vị, phong hỏa dồn ép, âm lạc bị tổn thƣơng, âm huyết
không tàng giữ đƣợc, phát sinh tiêu ra máu. Trên lâm sàng đa số thấy kèm miệng
khô thích uống lạnh, lợi răng sƣng đau, hôi miệng, đắng miệng, đại tiện táo kết,
rêu vàng mạch sác. Chứng phong hỏa phát bệnh bất thƣờng, bệnh tình ngắn ngủi,
cho nên đặc điểm của nó biểu hiện là trƣớc ra máu sau ra phân, máu ra nhƣ bắn,
chất trong màu tƣơi, nặng hơn thì ra thuần máu tƣơi. Phép chữa lấy thanh trƣờng
chỉ huyết, sơ phong hành khí làm chủ. Trong phƣơng Túc tam lý là Hợp huyệt của
túc Dƣơng minh, mà Đại trƣờng cũng thuộc Dƣơng minh, chọn Túc tam lý một là
nhằm điều lý phủ khí Đại trƣờng, làm cho khí cơ đƣợc thông, phong nhiệt đƣợc
hóa, không dẫn đến tổn thƣơng âm lạc, thì sự vận hành của huyết trở lại bình
thƣờng; Hai là nhằm điều lý khí của Tỳ Vị, vì khí là thống soái của huyết, Tỳ khí
đầy đủ thì thống nhiếp huyết cho nên làm chủ huyệt. Ấn bạch là Tỉnh huyết của Tỳ
kinh, có tác dụng điều khí huyết, ích Tỳ Vị, phối Túc tam lý để thanh nhiệt, thanh
nhiệt đƣợc thì huyết không vong hành (chạy càn) mà tiêu ra máu tự khỏi.
GG: Sốt, thêm Hợp cốc, Khúc trì để thanh nhiệt chỉ huyết.
Đau bụng, thêm Thiên xu để lý khí chỉ thống.
Tiểu tiện ngắn đỏ, thêm Trung cực để thanh khí cơ của Bàng quang.
Kèm Can kinh phong nhiệt, chứng thấy hông sƣờn, bụng đầy tức, vật vã, hay
219
giận, mạch huyền sác, phép chữa nên thanh Can ninh huyết, thêm Hành gian, Can
du để tả Can.
Đại tiện ra máu thuộc trung khí vốn hƣ, hoặc lao nhọc quá độ tổn thƣơng Tỳ
khí, Tỳ hƣ khí không nhiếp huyết, huyết không quy (về) kinh, chọn kinh huyệt túc
Thái âm, túc Dƣơng minh và Tiểu trƣờng du, mộ huyệt làm chủ. Châm dùng phép
bổ, thêm cứu, chọn Tỳ du, Tiểu trƣờng du, Thái bạch, Túc tam lý, Quan nguyên,
Tam âm giao.
Tỵ nục phưong

PH: Hợp cốc, Thƣợng tinh, Bách lao, Phong phủ.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế nằm ngửa, châm dọc da huyệt Thƣợng tinh 0,2 - 03
thốn, sau khi đắc khí lƣu kim 20 phút, hoặc lể ra ít máu; Hợp cốc châm 0,5 -1 thốn,
làm cho cảnvgiác lan đến khuỷu tay, vùng vai, lƣu kim 20 phút. Sau đó, ngồi đầu
hơi nghiêng ra phía trƣớc, châm thẳng huyệt Bách lao 0,5 -1 thốn, lƣu kim 20
phút; châm Phong phủ, mũi kim hƣớng xuống dƣới, từ từ sâu 0,5 -1 thốn, mũi kim
không đƣợc hƣớng lên, để tránh châm vào lỗ lớn xƣơng chẩm mà lan đến tủy. Nếu
chảy máu cam không cầm thì cứu huyệt Thƣợng tinh 10 mồi, hoặc ôn cứu 10 phút.
TD: Thanh Phế tiết Vị, tả nhiệt chỉ nục. Trị chảy máu cam.
Chứng thấy chảy máu mũi, kèm sốt, ho đờm ít khô miệng hoặc khát nƣớc
muốn uống, phiền táo, hôi miệng, táo bón, chất lƣời đỏ, rêu vàng, mạch sác.
GT: Phế khí thông ở mũi, mạch túc Dƣơng minh đi ngang bên cạnh mũi, nếu
phong nhiệt xâm tập Phế, hoặc thích ăn đồ ngọt béo dẫn đến Vị hỏa xí thịnh, đi lên
bách bức khiếu mũi, đều có thể dẫn đến huyết nhiệt vong hành (chạy càn) mà
thành nục huyết (chảy máu cam). Đốc mạch là bể của dƣơng mạch, dƣơng nhiệt
bức huyết chạy càn, cho nên dùng Thƣợng tinh thanh tả Đốc mạch, làm cho bốc
nhiệt dần dần bình lại mà nục huyết tự cầm lại; Thủ Dƣơng minh Đại trƣờng với
thủ Thái âm Phế biểu lý nhau, tiếp nối với túc Dƣơng minh kinh mạch, cho nên
chọn Hợp cốc là nguyên huyệt của Đại trƣờng để thanh tiết nhiệt của các kinh mà
cầm máu, làm phụ huyệt; Bách lao là kỳ huyệt ngoài kinh, phối hợp với Hợp cốc,
có thể tăng sức thanh Phế nhiệt, làm tá huyệt; Phong phủ là huyệt thƣờng dùng
điều trị bệnh chứng vùng đầu mặt và khoa tai mũi họng, giúp cho Thƣợng tinh để
thanh nhiệt, chỉ nục. Các huyệt trợ giúp điều hòa lẫn nhau, cũng đạt công hiệu
thanh Phế chỉ nục, tả nhiệt chỉ huyết.
220
GG: Kèm có sốt, thêm Đại chùy, Khúc trì để thoái nhiệt.
Ho đờm ít, thêm Phế du để túc Phế lý khí.
Đại tiện táo kết, thêm Thiên xu, Phong long để kiện Tỳ trợ vận.
Đây là phƣơng chủ yếu trị tỳ nục (chảy máu cam), nếu là chứng Phế kinh uẩn
nhiệt, thêm lể ra máu Thiếu thƣơng là Tỉnh huyệt của Phế để thanh tả Phế nhiệt.
Nếu Vị hỏa xí thịnh thì thêm Nội đình là Vinh huyệt của túc Dƣơng minh để
thanh tiết Vị hỏa.
Âm hƣ hỏa vƣợng, thêm Tam âm giao, Thái khê để dục (dừỡng) âm kèm
dƣơng.
Tỳ nục tuy thuộc nhiệt chứng, nhƣng phép cứú cũng không phải tuyệt đối
không dùng, thời xƣa có nghiệm phƣơng cứu Thƣợng tinh 14 mồi, ỉà dùng phép
cứu để dẫn khí uất nhiệt phát ra ngoài, có thế lấy làm tham khảo.
Tiểu kết
Phƣơng huyệt loại lý huyết, tùy theo công năng có thể chia làm hai loại.
Phƣơng huyệt loại hoạt huyết hóa ử. Phƣơng huyệt nhóm này đều có tác dụng
thông lợi, huyết mạch để khử trừ ứ trệ, hợp dùng cho chứng huyết hành không
sƣớng hoặc huyết ứ nội tiểt
Huyết trệ yêu thống phƣơng dùng cho đau (thắt) lƣng do té ngã tốn thƣơng
trên ngoài, tổn thƣơng khí huyết kinh mạch, hoặc nhân bệnh lâu ngày khí huyết
vận hành không sƣớrig hoặc vùng lƣng gắng gƣợng cố sửc không đúng tƣ thế dẫn
đến đau lƣng do kinh lạc khí huyết bị trở trệ không thông.
Huyết cổ phƣơng thì chủ trị chứng huyết cồ, cẩ hiện tƣợng bụng to cứng đầy,
mạch lạc căng phồng, sắc mặt đen tối, chất lƣỡi tím hồng hoặc có vết tím, mạch tế
sáp hoặc khâu.
Ba bài Khai kinh phƣơng, Hành kinh phƣơng và Điều kinh phƣơng đa số chủ
trị bệnh phụ khoa. Khai kinh phƣơng chủ trị chứng huyết trệ bế kinh, Hành kinh
phƣơng thì chủ trị chứng bế kinh do Thận khí hƣ tổn, cả hai phƣơng đều trị bế
kinh, nhƣng phƣơng trƣớc lấy hoạt huyết hóa ứ làm chủ, phƣơng sau thì lấy bổ
Thận ích khí làm chủ, một tả một bổ, công hiệu khác nhau;
Điều kinh phƣơng thì chủ trị chứng Thận khi bất túc, mạch Xung Nhâm
không điều, kinh nguyệt trƣớc sau không đều.
Phƣơng huyệt loại chỉ huyết: Phƣơng huyệt nhóm này có tác dụng chỉ huyết
221
(cầm máu), dùng điều trị các chứng xuất huyết nhƣ tiêu ra máu, tiểu ra máu, ói ra
máu, chảy máu cam và băng lậu.
Tỳ nục phƣơng trị thổ huyết do Can hỏa phạm Vị, chú trọng bối du huyệt để tả
Vị giáng nghịch, thanh Can lƣơng huyết.
Quy kinh phƣơng trị thổ huyết, nục huyết do Tỳ dƣơng hƣ.
Niệu huyết phƣơng trị niệu huyết do lao nhọc hoặc bệnh lâu ngày tốn thƣơng
đến hai tạng Tỳ Thận gây nên, công năng thiên ve bổ.
Chỉ huyết phƣơng trị chứng niệu huyết do Tâm hỏa cang thịnh, thiên về tả.
Tiện huyết phƣơng thanh trƣờng chỉ huyết, sơ phong hành khí, ừị băng lậu do
thực nhiệt, do Can khí uất kết, khí uất hóa hỏa, mộc hỏa xí thịnh, Can mất chức
năng tàng huyết hoặc do nhiệt tổn thƣơng mạch Xung Nhâm, bức huyết vong
hành.
PHƢƠNG HUYỆT HÒA GIẢI

Phƣơng huyệt hòa giải thƣờng dùng để điều hòa cơ thê phù chính khu tà.
Phạm vi sử dụng rộng rãi hơn các phƣơng pháp khác. Những bệnh không cần
làm cho ra mồ hôi, làm nôn, làm đi đại tiện, bổ hay tả đều có thể dùng phép hòa.
Là một cách giải nhiệt nhƣng không làm ra mồ hôi.
Dùng để chữa:
Các bệnh ở phần bán biểu bán lý.
Bệnh do Can thực mà Tỳ Vị hƣ.
Bệnh nóng trên lạnh dƣới hoặc ngƣợc lại.
1. HÒA GIẢI THIẾU DƢƠNG

Phƣơng huyệt loại này thƣờng dùng để trị Thiếu dƣơng bệnh, tà khí ở bán biểu
bán lý.
Triệu chứng: Ngực đầy, không muốn ăn uống, tâm phiền, muốn ói, miệng
đắng, họng khô, mạch huyền. Tà còn ở bán biểu bán lý cho nên không thể dùng
222
giải biểu, cũng không thể dùng tả hạ, thông lợi đƣợc. Sách Thƣơng hàn luận
hƣớng dẫn: "Thƣơng hàn tại biểu có thể phát hãn, tại lý có thể tả hạ, tại bán biểu
bán lý, phải dùng phép hòa".
Thƣờng gặp trong hội chứng thiếu dƣơng, bán biểu bán lý, sốt rét.
Thƣờng dùng các huyệt Gian sử, Ngoại quan, Túc lâm khấp, Khâu khƣ,
Dƣơng lăng tuyền, Quan xung, Túc khiếu âm, Chí dƣơng, phối hợp thành phƣơng
để sơ tiết, thấu đạt, hòa giải tà ở Thiếu dựơng.
Hòa giải thiếu dương phương

PH: Gian sử thấu Chi câu, Ngoại quan thấu Nội quan, Túc lâm khấp, Dƣơng
lăng tuyền, Túc tam lý.
TD: Hòa giải thiếu dƣơng. Trị Thiếu dƣơng bệnh. Biểu hiện: Lúc nóng lúc
lạnh, ngực sƣờn tức trƣớng, không muốn ăn uống, tàm phiền, muốn nôn, hoa mắt,
rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch huyền.
Trị ngoại cảm, tà nhập vào Thiếu dƣơng, khí cơ bị uất trệ, cơ không thông lợi
gây nên. Các bệnh viêm gan, viêm túi mật, hoàng đản, sinh xong bị sốt, sốt rét.
GT: Gian sử xuyên Chi câu, Ngoại quan xuyên Nội quan, có thể thấu đạt tà ở
Thiếu dƣơng, sơ giải khí cơ bị ủng trệ. Túc lâm khấp, Dƣơng lăng tuyền thanh tiết
uất nhiệt, trừ đƣợc chứng lúc nóng lúc lạnh, hông sƣờn có khối u, ức uất tâm
phiền. Nguyên nhân do cơ thế suy yếu hoặc do điều trị sai làm tổn thƣơng chính
khí, tà khí thừa lúc hƣ yếu xâm nhập vào Thiếu dƣơng, vì vậy dùng Túc tam lý để
ích khí điều trung. Các huyệt phối hợp có tác dụng hòa lý giải ngoại, phù chính
khứ tà.
GG: Kèm bụng đau, thêm Thái xung, Trung quản.
Hạ sƣờn có khối cứng, thêm Chƣơng môn, Tỳ du.
Lúc nóng lúc lạnh, về chiều nặng hơn, thêm Dịch môn Hiệp khê.
Thiếu dương dương minh song giải phương
XX: Truyền lưu châm cứu biện chứng ngoại phưovg.

PH: Ngoại quan, Nội đình, Túc khiếu âm, Chi câu, Ngoại quan.
223
CC: Châm tả, kích thích mạnh. Lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Ngoại giải Thiếu dƣơng, nội tả nhiệt kết. Trị Thiếu dƣơng và Dƣơng
minh bệnh. Biểu hiện: Lúc nóng lúc lạnh, ngực sƣờn đầy tức, nôn mửa, thỉnh
thoảng hơi phiền, đại tiện khó hoặc tiêu chảy, kiết lỳ do nhiệt, rêu lƣỡi vàng, mạch
huyền hữu lực.
Các bệnh viêm túi mật cấp, viêm tụy cấp, viêm ruột dƣ cáp, hoàng đản, táo
bón, kiết lỳ, cơ thể vốn bị hỏa thịnh gây nên sót rét... có thể dùng bài này gia giảm
để trị.
GT: Ngoại quan phối Nội đình, giải tà ở Thiếu dƣơng, vừa tả hỏa ở Dƣơng
minh, làm chủ huyệt. Hỗ trợ có thêm Túc khiếu âm, Chi câu, hai huyệt, một trên
một dƣới theo nguyên tắc đồng danh, để thanh giải uất nhiệt ở Thiếu dƣơng. Chi
câu có thể tá nhiệt thông tiện, hỗ trự cho Nội đình, thanh tả Dƣơng minh. Còn
dùng Khích huyệt của Đởm kinh là Ngoại khâu để trị chứng lúc nóng lúc lạnh.
Các huyệt dùng chung, dùng phép tả để ngoại giải Thiếu dƣơng, nội thanh Dƣơng
minh.
GG: Lúc nóng lúc lạnh, thêm Đại chùy, Gian sử.
Nôn mửa, thêm Nội quan. Hoàng đản, thêm Dƣơng lăng tuyền. Hông sƣờn
đau, thêm Kỳ môn, Nhật nguyệt.
Thỉếu dương nhĩ tủng phương

PH: Ế phong, Thính cung, Trung chử, Hiệp khê, Hành gian, Khâu khƣ.
CC: Châm tả, kích thích mạnh. Lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Thanh Can tả hỏa, sơ thông kinh lạc. Trị Can Đởm hỏa vƣợng, dẫn đến
kinh khí của Thiếu dƣơng bị bế gây nên ù tai. Biểu hiện: Đột ngột điếc hoặc ù tai,
mặt đỏ, miệng khô, giữa ngực phiềnỊtrƣớng, dễ tức giận, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi nhạt,
mạch huyền sác.
Trị Can Đởm hỏa thịnh dẫn đến ù tai loại thực chứng. Dùng bài này gia giảm
trị mắt đỏ, sƣng đau, viêm tai giữa có mủ, viêm mũi, viêm xoang mũi, bệnh ngũ
quan do Can Đởm hỏa vƣợng.
GT: Kinh thủ túc Thiếu dƣơng vận hành qua phía trƣớc và sau tai, theo
nguyên tắc "kinh lạc sở qua, chủ trị sở cập", vì vậy dòng huyệt Trung chử của kinh
thủ Thiếu dƣơng. Ế phong hội với kinh túc Thiếu dƣơng. Hiệp khê sơ đạo kinh khí
224
của Thiếu dƣomg, thanh tả hỏa nhiệt ở Can Đởm. Hai huyệt dùng chung theo cách
phối huyệt ở xa và gàn. Kinh thủ túc đồng danh thì cùng chữa nhƣ nhau, để thông
trên thấu dƣới. Phối hợp với vinh huyệt của Can là Hành gian, nguyên huyệt của
kinh Đởm là Khâu khƣ, để thanh tiết hỏa ở Can Đởm. Đó là dựa theo nguyên tắc
"bệnh ở trên lấy huyệt ở dƣới" và "thịnh thì dùng phép tả".
GG: Nhiệt thịnh, thêm Đại chùy, Quan xung.
Đau đầu thêm Thái dƣơng, Thƣợng tinh.
Nghẹt mũi, chảy nƣớc mũi, thêm Nghinh hƣơng^Ấn đƣờng. Mắt sƣng đỏ đau,
thêm Tình minh, Thái xung.
2. ĐIỀU HÒA CAN TỲ

Phƣơng huyệt loại này dùng đối với Can khí uất kết, Can mộc khắc Tỳ thổ,
dẫn đến ngực, sƣờn trƣớng đau, ợ hơi, nuốt chua, mạch huyền mà hoãn là chứng
bệnh Can Tỳ không điều, Can Vị bất hòa. Vì Can bệnh chuyển sang Tỳ, cho nên
phải sơ tiết Can khí, điều lý Tỳ Vị cùng lúc, kèm bổ trung thực Tỳ. Can bàn chất là
âm thì dùng dƣơng cho nên thƣờng dùng dƣỡng huyết, hòa âm, nhu Can để điều
hòa nội tạng.
Thƣờng dùng các huyệt Kỳ môn, Trung quản, Túc tam lý, Trung đình, Thái
xung, Can du, Tỳ du, Tam âm giao, Hiệp khê.
Châm tả hoặc bình bố bình tả hoặc bổ kèm tả.
Điều can hòa tỳ chỉ thống phương

PH: Kỳ môn, Trung quản, Túc tam lý, Thái xung, Trung đình, Hiệp khê.
TD: Giải uất thấu nhiệt, điều hòa Can Tỳ. Trị nhiệt uất truyền vào lý, vì vậy
dƣơng khí nội uất, mất chức năng thƣ sƣớng. Biểu hiện: Tay chân quyết nghịch,
ngƣời nóng, bụng đau, hoặc tiêu chảy, kiết lỳ, mạch huyền.
Thƣờng dùng trị viêm ruột cấp và mãn tính, viêm túi mật cấp, viêm ruột dƣ
mạn, đau dạ dày, đau thần kinh hông sƣờn, giun chui ống mật... thuộc loại Can Tỳ
225
bất hòa.
GT: Kỳ môn là mộ huyệt của Can, phối hợp với nguyên huyệt Thái xung, là
cách phối hợp mộ và nguyên huyệt, có tác dụng sơ Can lý khí. Hiệp khê là vinh
huyệt của Đởm kinh, phối hợp với Trung đình để giải uất nhiệt ở Thiếu dƣơng.
Bốn huyệt phối hợp có tác dụng giảm đau ở hông sƣờn. “Thấy bệnh ở Can, biết là
Can truyềntsang Tỳ, trƣớc tiên phải thực Tỳ", vì vậy dùng Trung quàn phối với
Túc tam lý, để bổ trung kiện Tỳ, hòa Can. Châm tả đế thƣ giải uất nhiệt ở khí cơ.
GG: Kèm thửc ăn đình trệ, thêm Kiến lý, Công tôn.
Hoàng đản, thêm Chí dƣơng.
Đau bụng nhiều, thêm Khâu khƣ.
Cơ thể nóng, thêm Đại chùy.
Kèm nôn ra giun, thêm Dƣơng lăng tuyền, Đởm nang.
Khu xung chỉ tả phương

PH: Thiên xu, Thái xung, Túc tam lý, Đại trƣờng du, Can du. CC: Châm tả,
lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Điều hòa Can Tỳ, chỉ thống chỉ tả. Trị Can vƣợng Tỳ hu dẫn đến sôi ruột,
đau bụng, đại tiện lỏng, khi đại tiện thì đau bụng, đại tiện xong thì giảm đau, rêu
lƣỡi trắng mỏng, mạch huyền hoãn.
Thƣờng dùng trị viêm ruột cấp và mạn, rối loạn chức năng ruột, hội chứng
viêm ruột kích thích. Có thể dùng bài này gia giảm để trị kiết lỳ.
GT: Mộ huyệt của Đại trƣờng là Thiên xu, có thể điều thúc cơ năng trƣờng vị,
chỉ tả, tiêu trƣớng. Phối với Thái xung đế sơ Can lý khí, chỉ thống, là chủ huyệt trị
chứng thống tả. Hổ trợ có Can du để sơ Can, giải uất. Túc tam lý kiện Tỳ lợi thấp.
Hai huyệt phối hợp để điều hòa Can Tỳ, hoãn giải, giảm đau. Dùng thêm Đại
trƣờng du để chỉ lỳ, chỉ tả. Các huyệt phối hợp, ngọn và gốc cùng trị, có tác dụng
điều Can bố Tỳ, thông sƣớng khí cơ thi thống sẽ khỏi.
GG: Kèm ngoại cảm, sốt, thêm Ngoại quan, Hợp cốc.
Tiêu chảy, thêm Ắm lăng tuyền.
Tay chân lạnh, mạch phục, thêm cứu cách gừng huyệt Thần khuyết.
226
Sơ can điều kinh phương

PH: Khí hải, Thái xung, Tam âm giao, Địa cơ, Huyết hải.
TD: Sơ Can lý khí, điều kinh chỉ thống. Trị Can uất khí trệ. huyết hành bị
ngăn trở, mạch Xung Nhâm vận hành không thông, kinh nguyệt bị trệ ở bào cung
dẫn đến thống kinh. Biểu hiện: Kinh nguyệt kéo dài, trƣớc khi hành kinh hoặc khi
hành kinh thì bụng dƣới trƣớng đau, kinh nguyệt không thông, kinh ra lƣợng ít,
kèm có huyết cục, hông sƣờn và vú sƣng trƣớng đau, chất lƣỡi tím tối hoặc có ứ
huyết, rêu lƣỡi trắng nhạt, mạch trầm huyền.
Dùng trị tử cung lệch về trƣớc hoặc sau, hẹp cổ tử cung, nội mạc tử cung tăng
dầy, viêm khoang chậu, lạc nội mạc tử cung, bệnh phụ khoa dẫn đến thống kinh,
kinh nguyệt không đều.
Cũng có thể dùng phƣơng này gia giảm để trị khí huyết ứ trệ dẫn đến đau bụng
nhƣ viêm ruột dƣ, viêm kết trƣờng.
GT: Khí hải huyệt thuộc mạch Nhâm, thông với tử cung, có thế lý khí hoạt
huyết, điều lý mạch Xung Nhâm, hợp với Tam âm giao để điều khí, hành huyết,
chỉ thống. Nguyên huyệt của kinh Can là Thái xung có tác dụng thƣ Can giải uất,
điều lý khí huyết. Phối hợp với khích huyệt của Tỳ kinh là Địa cơ có thể diều
huyết, thông kinh, chỉ thống. Huyết hải có thể bổ huyết hoặc hoạt huyết. Các
huyệt phối hợp, khí sƣớng, huyết hành thì sẽ hết thống kinh.
GG: Bụng trƣớng đầy, thêm Thiên xu, Khí xung.
Hông sƣờn đau, thêm Quang minh, Dƣơng lăng tuyền.
Trong ngực phiền khó chịu, thêm Nội quan.
Kinh nguyệt ra có cục, thêm Trung cực, Tứ mãn.
Sơ can tiêu dao phương

PH: Can du, Kỳ môn, Tỳ du, Túc tam lý, Tam âm giao. Thái xung.
CC: Tỳ du, Túc tam lý, Tam âm giao, châm bổ. Các huyệt khác châm tả, lƣu
kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Sơ Can giải uất, kiện Tỳ dƣỡng huyết. Trị Can uất huvếl hƣ dẫn đến đau
227
hông sƣờn, đau đầu, hoa mắt, miệng ráo họiỉịỊ khô, mệt mỏi, ăn ít hoặc lúc nóng
lúc lạnh hoặc kinh nguyệt không đều, vú sƣng, lƣỡi hồng nhạt, mạch huyền hoạt
mà hƣ.
Các loại bệnh đau dạ dày mạn tính, viêm gan mạn tính, viẻm túi mật, kiết lỳ...
có thể dùng bài này gia giảm để trị.
GT: Kỳ môn phối với Can du là cách phối mộ và bối du huyệt; Phối với Thái
xung là cách phối mộ và nguyên huyệt, châm tả. đế sơ Can giải uất, lý khí chỉ
thống. Can là cƣơng tạng, là âm trong dƣơng, vì vậy thêm Tỳ du, Túc tam lý, Tam
âm giao, châm bố, có tác dụng kiện Tỳ, dƣỡng huyết, nhu Can.
GG: Sốt về chiều, mồ hôi trộm, thêm Thái khê, Phục lƣu.
Đau đầu, mắt dính thêm Cách du.
Trƣớc khi hành kinh thì đau bụng, thêm Địa cơ, Thứ liêu.
Vú sƣng đau, có khối u, thêm Đản trung, Nhũ căn.
Thư can kiện tỳ phương

PH: Dƣơng lăng tuyền, Túc tam lý.
TD: Hoà Can Tỳ, thƣ Can kiện Tỳ. Trị các chứng do Can và Tỳ bất hòa nhƣ
đình ẩm, tích trệ, nuốt nƣớc chua, miệng đắng, tiêu chảy, nôn mửa...
CC: Cả hai huyệt này đều châm tả, không cứu, lƣu kim 10 phút.
GT: Túc tam lý là hợp huyệt của kinh túc Dƣơng minh, thuộc thổ trong thổ.
Châm tả Túc tam lý để sơ tiết trọc khí trong Vị, thông dƣơng khí trong Vị, làm cho
trọc âm phải giáng xuổng và ithanh dƣơng đƣợc sinh ra. Dƣơng lăng tuyền là
huyệt quan trọng của túc Thiếu dƣơng kinh, châm tả sẽ làm thanh đƣợc nhiệt khí
của Đởm kinh, bình đƣợc hoành nghịch của Can mộc, từ đó giáng đƣợc khí đang
thƣợng nghịch. Can thuộc Ất Mộc, Đởm thuộc Giáp Mộc, đây là chúng ta đã làm
cho Mộc hóa đƣợc Thổ. Can và Vị đƣợc hòa, Tỳ và Vị đƣợc kiện, bệnh sẽ đƣợc
khỏi.
GG: Miệng đắng, nuốt nƣớc chua nặng, thêm tả Can du, Đàm du, sâu 0,3
thốn. Nôn mửa, thêm tả Nội quan, sâu 0,5 thốn.
3. ĐIỀU HÕA TRƢỜNG VỊ

228
Phƣơng huyệt loại này thƣờng dùng khi có tà khí ở trƣờng vị dẫn đến rối loạn
chức năng của trƣờng vị, hàn nhiệt thay đổi dẫn đến bụng đau, đầy trƣớng, muốn
nôn, nôn mửa, nấc, đau bụng hoặc sôi bụng, tiêu chảy.
Thƣờng dùng huyệt Thƣợng quản, Thiên xu, Lƣơng khâu, Thƣợng cự hƣ, Nội
quan, Công tôn, Thiên đột, Cách du, Túc tam lý.
Châm tả hoặc bình bổ bình tả, tùy theo bệnh tình, có thể thêm cứu.
Giáng nghịch chỉ ẩu phương

PH: Thƣợng quản, Khâu khƣ, Nội quan, Công tôn, Dƣơng lăng tuyền.
TD: Hòa Vị giáng nghịch, chỉ ẩu. Trị tà ở trƣờng vị gây rối loạn công năng, hàn
nhiệt cùng truyền vào. Biểu hiện: Bụng đây tức, trƣớng, muốn nôn, nôn mửa,
bụng trƣớng, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch huyền, tế, sác.
Dùng trị viêm dạ dày cấp và mạn, viêm vị trƣờng, hẹp u môn, u môn co thắt,
đau dạ dày dạng thần kinh dẫn đến nôn mửa.
GT: Huyệt Thƣợng quản có thể khoan hung lợi cách. Phổi khích huyệt của Vị
là Lƣơng khâu để bình Vị, chỉ ẩu. Công tòn hợp với Nội quan là phối hợp bát
mạch giao hội, có thể hòa trung, giải uất, giáng nghịch chỉ ẩu. Thêm Dƣơng lăng
tuyền để sơ Can giáng khí, thanh tiết uất nhiệt. Các huyệt dùng chung đế tăng tác
dụng giáng nghịch chỉ ẩu, khai kết trừ bĩ.
GG: Nôn mửa ra thức ăn hôm trƣớc, thêm Hạ quản, Tuyền cơ.
Nôn mửa đờm dãi, thêm Trung quản, Phong long.
Kèm biểu chứng, thêm Đại chùy, Ngoại quan.
Sôi bụng, phúc tả, thêm Thiên xu, Thƣợng cự hƣ.
Bụng trƣớng nhiều, thêm Khí hải.
Hòa giải chi ách phương

PH: Thiên đột, Cƣu vĩ, Nội quan, Túc tam lý, Cách du.
CC: Thiên đột, châm thẳng, sâu 0,2 thốn, sau đó hƣớng mũi kim về xƣơng
229
ngực, sâu 1 thốn, vê nhẹ 1 phút rồi rút kim. Các huyệt khác châm tả, lƣu kim 30
TD: Hòa Vị giáng nghịch, chỉ ách. Trị Vị không hòa giáng, Vị khí nghịch lên
gây nên nấc (ách nghịch). Biểu hiện: Nấc liên tục, tiếng nấc có lực, nếu tình cảm
bị dao động thì nấc nặng hơn, kèm ợ hơi, ngực bứt rứt, vùng dạ dày đầy trƣớng,
hông sƣờn đau, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch huyền.
Dùng trị co thắt cơ hoành, thần kinh dạ dày đau, viêm thực quản, ung thƣ thực
quản, di chứng sau giải phẫu thực quản dẫn đến nẩc.
GT: Thiên đột, Cƣu vĩ, là huyệt cục bộ, có thể làm cho nghịch khí ở Vị đƣợc
điều hòa và đi xuống. Túc tam lý là Huyệt Hợp của kinh Vị, châm tả, để thanh
nhiệt giáng khí. Cách du lợi cách trấn nghịch. Nội quan hòa trung giải uất. Nếu
kèm dƣơng hƣ thì cứu, nếu kèm âm hƣ thì châm, thực thì tả, hƣ thì bổ. Các huyệt
phối hợp, có tác dụng chữa các loại nấc.
GG: Vị hàn (dạ dày lạnh), thêm cứu Lƣơng môn.
Vị nhiệt, tả Hãm cốc, Dƣơng hƣ, thêm cứu Khí hải.
Âm hƣ bổ Thái khê, Can khí hoành nghịch, tả Kỳ môn, Thái xung.
Xung khí nghịch lên, tả huyệt Khí xung.
4. TRỊ NGƢỢC (SỐT RÉT)

Chủ yếu dùng trị sốt rét.
Chủ chứng của bệnh sốt rét trên lâm sàng có nóng lạnh qu3 lại, khi lên cơn thì
không có thời gian nhất định. Có khi 1 ngay lên cơn một lần, có khi 3 ngày lên cơn
1 lần. Nhƣng thể chất của ngƣời bệnh có biểu hiện hƣ về phần âm hay phần dƣơng
cani phải ngoại tà có thiên thắng về thứ huyết hoặc phong hàn, do đó mà mức độ
nóng của bệnh này cũng có khác nhau, hoặc rét nhiều nóng ít, hoặc nóng nhiều, rét
ít v.v... lâu ngày không khỏi dƣới sƣờn kết thành khối báng.
Thƣờng dùng các huyệt Đại chùy, Gian sử, Đào đạo, Dịch môn, Hậu khê,
Khúc trì, Phong long, Âm lăng tuyền, Tỳ du, Chƣơng môn, Túc tam lý... để phấn
chấn dƣơng khí, tiệt ngƣọrc trị ngƣợc.
Bổ hư trị ngược phương

230
PH: Tỳ du, Can du, Chƣơng môn, Đại chùy, Túc tam lý.
CC: Dùng điếu ngải ôn cứu, mỗi huyệt cứu 20 phút. Hoặc dùng mồi ngải nhỏ
cứu 5-7 mồi.
TD: Bổ khí huyết, trị sốt rét. Trị sốt rét lâu ngày không khỏi khí huyết đều hƣ.
Biểu hiện: sắc mặt vàng úa, lúc phát lúc không, lƣỡi nhợt, mạch hoãn, đại mà hƣ.
Thƣờng dùng trị sốt rét lâu ngày không khỏi. Có thế dùng bài này gia giảm để
trị sốt rét lâu ngày dẫn đến khí huyết ứ trệ thành khối (báng) ở hạ sƣờn.
GT: Trong bài, Tỳ du, Can du phối hợp với Túc tam lý, bổ Can, kiện Tỳ, ích
khí dƣỡng huyết để khứ tà, trị sốt rét, là cách trị sốt rét. Đại chùy làm mạnh dƣơng
khí, trị sốt rét lâu ngày không khỏi. Sốt rét lâu ngày thì tạng phủ bị rối loạn, khí trệ
huyết ứ mà thành sốt rét có báng. Chƣơng môn là huyệt hội của tạng, phổi hợp với
Túc tam lý để sơ tiết khí cơ ở tạng phủ. Khí hành, ứ đƣợc hóa đi, thì báng (bĩ khối)
sẽ tiêu đi.
GG: Hạ sƣờn có khối u, thêm huyệt Bĩ căn.
Đại chùy tiệt ngược phương

PH: Đại chùy, Gian sử, Hậu khê, Âm lăng tuyền, Phong long.
CC: Đại chùy, châm xiên hƣớng lên, sâu 0,5 -1 thốn, làm cho cảm giác châm
lan truyền đến đốt sống thứ 6 và 7. Các huyệt đều châm tả, kích thích mạnh, lƣu
kim 30 - 60 phút, thinh thoảng vê kim.
TD: Tuyên thông dƣơng khí, hòa giải Thiếu dƣơng. Trị sốt rét hoặc ôn dịch
giai đoạn đầu, tà phục ở mộ nguyên. Biểu hiện rét run, sốt cao, rồi ra mồ hôi toàn
thân, hạ sốt, ngƣời mát, 1 ngày lên cơn 1 lần hoặc nhiều lần, lúc nóng lúc lạnh,
phát cơn không nhất định, ngực phiền, muốn nôn, đau đầu, phiền táo, rìa lƣỡi đỏ
đậm, rêu lƣỡi hơi bệu, mạch huyền sác.
Dùng trị sốt rét, cắt cơn có hiệu quả nhất định. Có thể trị trƣớc khi cơn sốt rét
1 - 2 giờ, có tác dụng cắt cơn, hạ sốt rất tốt. Thƣờng muốn khống chế bệnh phải
châm liên tục 3 - 5 lần đế củng cố tác dụng điều trị, đề phòng bệnh tái phát.
Cúm mà lạnh nhiều nóng ít, ngực bụng đầy tức, cơ thể nặng nề, rêu lƣỡi nhờn
đục, thấp nhiều nhiệt ít... đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Đại chùy là yếu huyệt của mạch Đốc, làm mạnh dƣơng khí, cắt cơn và trị
sốt rét. Hậu khê là một trong bát giao hội huyệt, thông với mạch Đốc, hỗ trợ Đại
231
chùy trị sốt rét, tuyên phát kinh khí của Thái dƣơng, đẩy tà xuất ra ngoài. Gian sử
hòa giải Thiếu dƣơng, trị lúc nóng lúc lạnh. “Không đờm không thành sốt rét", vì
vậy dùng Phong long, Âm lăng tuyền để kiện Tỳ, hóa đờm, trị gốc bệnh sốt rét.
GG: Đau đầu nhiều, thêm Thƣợng tinh, Phong trì. Nôn mửa, thêm Nội quan,
Trung quản. Huyết áp cao, châm ra máu Ủy trung.
Tiệt ngược thanh nhiệt phương

PH: Đại chùy, Hậu khê, Dịch môn, Khúc trì, Đào đạo, Thập tuyên
CC: Châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Thập
tuyên, châm ra máu.
TD: Thanh nhiệt tiệt ngƣợc. Trị sốt rét phát cơn. Biểu hiện: Rét nhiều, sốt cao,
đầu đau, mặt đỏ, miệng khát muốn uống, toàn thân đau mỏi, phiền táo, khó ngủ.
Khi hết cơn thì vã mồ hôi, hạ sốt, cơ thể mát. Nếu lúc nóng lúc lạnh thì cơn phát có
thời gian nhất định, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi trắng, mạch hồng sác.
Dùng trị sốt rét, nhiệt và thấp nhiều. Lúc phát cơn thì có thế hạ sốt, bớt nóng,
hoãn giải đƣợc bệnh. Muốn chặn cơn thì chấm trƣớc 1-2 giờ. Phƣơng huyệt này
gia giảm có thể trị cúm, viêm não, viêm thùy phổi, trúng thử.
GT: Đại chùy phối hợp với Hậu khê là yếu huyệt để cắt cơn sốt rét. Dịch môn
hòa giải Thiếu dƣơng, Khúc trì, Thập tuyên thanh tiết Dƣơng minh để trừ phiền
nhiệt. Hợp cốc, châm tả, kích thích mạnh để dẫn đến mạc nguyên, trục tà ra ngoài.
Làm cho uế trọc đƣực hóa, nhiệt tà đƣợc thanh, tà bị đuổi đi thì bệnh sẻ khỏi.
GG: Sốt cao, huyệt Đại chùy, dùng phƣơng pháp Thấu thiên lƣơng, Khúc trì
dùng kim tam lăng châm ra máu.
232
PHƢƠNG CẦM THỔ TẢ

Phƣơng huyệt chỉ thổ tả hợp dùng cho các chứng bệnh trên mửa, dƣới tả, bệnh
kiết lỳ, nấc cụt, nghẹn do nhiều nguyên nhân gây ra.
Thổ tả, kiết lỳ, nấc cụt, nghẹn, có thể do nhiều nguyên nhản gây ra, nhƣng chủ
yếu là có quan hệ mật thiết với Vị, Đại trƣờng, Tiểu trƣờng, thứ đến là có quan hệ
với Tỳ, Can và Thận tạng. Thiên Tứ thời khí (Linh khu 19) ghi: "Vị khí nghịch thì
mửa đắng" Câu này cho thấy Vị khí thƣợng nghịch là nguyên nhân trực tiếp gây
nôn mửa. Thiên Tuyên minh ngũ khí (Tố vấn 23) ghi: "Đại trƣờng, Tiểu trƣờng
gây tiết tả (tiêu chảy), câu này cho thấy nguyên nhân trực tiếp gây tiêu chảy là
bệnh biến của Đại trƣờng Tiểu trƣờng. Thiên Ngũ loạn (Linh khu 34) ghi: "Thanh
khí ở ám, trọc khí ở dƣơng, vinh khí thuận mạch, vệ khi đi nghịch, thanh trọc lẫn
lộn, loạn ở trƣờng vị thì gây hoắc loạn (trên mửa dƣới xổ)... chọn túc Thái âm,
Dƣơng minh; Không đi tiêu, chọn Tam lý", câu này cho thấy hoắc loạn trên mửa
dƣới xổ, cơ chế bệnh chủ yếu là bởi khí hóa của trƣờng vị mất chức năng thanh
trọc lẫn lộn. Thiên Khẩu vấn (Linh khu 28) ghi: "Cơm vào Vị, Vị khi đi lên
chuyển tới Phế, nay có hai khí cũ và khí cơm nƣớc mới đều vào Vị, cũ mới lẫn lộn,
chân và tà khí công nhau, khí đi ngƣợc nhau, lại trở ra Vị, nên thành nấc cụt, bổ
thủ Thái âm, tả túc Thiếu âm...". Điều này cho thấy cơ chế bệnh của nấc cụt chủ
yểu là do hàn khí và khí cơm nƣớc cùng ở Vị, làm cho Vị khí thƣợng nghịch mà
gây ra. Thiên Tứ thời khí (Linh khu 19) ghi: “Ăn uống không xuống, cách mô
nghẹn tức không thông, tà khí ở Vị quản". Nhƣ vậy, vị trí bệnh của chứng nghẹn là
ở ống vị quản. Do đó, xử phƣơng loại này là lấy điều lý vị trƣờng làm chủ yếu.
Các bệnh trên mửa dƣới xổ, kiết lỳ cấp tính do cảm phải thấp nhiệt tà, thử thấp
tà; Hoặc ăn uống quá mức, ăn uống không sạch sẻ gây ra. Do đó điều trị phải
chống lại nguyên nhân bệnh, thƣờng áp dụng tả pháp và phƣơng pháp châm cho ra
máu, nhằm đạt hiệu quả khu tà yên chính. Nhƣ chọn các huyệt Thiên xu, Trung
quản, Thƣợng cự hƣ, Túc tam lý, Ủy trung, Thập tuyên.
Kiết lỳ, thổ tả mãn tính, thƣờng do thấp, nhiệt tà quyến luyến lâu ngày, chính
(khí) không thắng đƣợc tà (khí), hƣ tà (khí) lƣu lại; hoặc do ăn uống mà tổn
thƣơng. Tỳ Vị bị tổn thƣơng, vận hóa thất thƣờng hoặc bệnh lâu ngày làm cho
Thận, Tỳ dƣơng hƣ mà dẫn đến, điều trị nên lấy phò chính (khí) làm chủ, chú
trọng ôn bổ Tỳ Thận hoặc phò chính khu tà mà kèm lƣu ý đến tiêu bản (ngọn gốc)
kiêm trị. Nói chung có thể chọn các huyệt Trung quản, Thiên xu, Khí hải, Túc tam
233
lý, Âm lăng tuyền, Quan nguyên, Thận du, Mệnh môn. Phép châm phải kiêm
dùng cả bổ tả, châm cứu cùng dùng.
Tiêu ra máu (tạng độc hạ huyết), thƣờng do ngoại cảm thấp nhiệt tà độc hoặc
quá ăn chất béo ngọt, rƣợu cay, dẫn đến nhiệt tích đại trƣờng. Nhiệt thịnh thì bức
huyết vong hành (chạy bậy). Điều trị nên lấy phép thanh nhiệt lợi thấp, lƣơng
huyết giải độc. Có thể chọn các huyệt Thừa sơn, Trƣờng cƣờng, Đại trƣờng du,
dùng phép tả.
Nấc cụt, nghẹn, thƣờng do tình cảm uất kết, Can uất hóa hỏa, mộc vƣợng thừa
thổ, làm cho Vị khí bất giáng (không xuỗng), thƣợng nghịch gây ra. Hoặc trong Vị
có các chứng đờm ẩm, hàn tà. Phƣơng pháp điều trị, nên lấy hòa Vị giáng nghịch; lý
khí khoan cách làm chủ. Có thể chọn các huyệt Cách du, Đin trung, Kỳ môn, Trung
quản, Cự khuyết, thƣờng dùng phép bình bổ bình tả, để hành khí khai uất.
Thổ tả, kiết lỳ mà có sốt, có thể thêm Đại chùy, Khúc trì, châm tả để thanh
nhiệt giải uất. Nôn mửa nặng (nhiều) có thể thêm Nội quan, Túc tam lý, châm tả,
để thanh nhiệt lợi thấp, hòa Vị giáng nghịch.
Kèm có chứng trạng hƣ thoát, có thể thêm cứu cách muối huyệt Khí hải, Quan
nguyên, nên cứu thời gian dài.
Nấc cụt, nghẹn, tiêu chảy mãn tính, có chứng trạng Can khí uất kết, nên thêm
Thái xung, Dƣơng lăng tuyền, bình bổ bình tả để sơ Can giải uất.
Châm điều trị nôn mửa, tiêu chảy, kiết lỳ, nấc cụt, tiêu ra máu đều có hiệu quả
đièu trị rất tốt, đặc biệt là đối với chứng‟mãn tính, trƣờng hợp dùng thuốc lâu ngày
không hiệu quả, đều có thể đạt hiệu quả. Nhƣng đối với thổ tả nặng mà gây ra hƣ
thoát hoặc hôn mê, nên dùng phƣơng pháp kết hợp Đông Tây y để cấp cứu kịp
thời. Đối với trƣờng hợp tiêu ra máu nặng, ăn uống không đƣợc, gầy ốm, phải nên
sớm phối hợp chẩn đoán tây y để tiện áp dụng phƣơng pháp điều trị tổng hợp
Đông Tây y.
1. CẦM TIÊU CHẢY
Chú tả phương

PH: Thần khuyết, Quan nguyên, Tỳ du, Đại trƣờng du.
CC: Trƣớc cứu bằng hộp cứu Quan nguyên 30 phút, đồng thời dùng cứu cách
234
muối Thần khuyết 10 mồi, rồi cứu Tỳ du, Đại trƣờng du 20 phút.
TD: Ồn dƣơng ích khí, kiện Tỳ chỉ tả. Trị ngƣời già và ngƣời thể chất suy
nhƣợc, tiết tả lâu ngày, đi tiêu lúc sệt lúc lỏng, không muốn ăn uống, ngƣời mệt,
yếu sức, sợ lạnh, tay chân lạnh, sắc mặt trắng bệch, chất lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng,
mạch trầm nhƣợc.
GT: Thần khuyết cứu cách muối có thể ôn Thận tráng dƣơng. Quan nguyên là
nơi ở của nguyên khí, dùng điều lý hạ tiêu, cứu nhiều có thể bổ nguyên dƣơng,
nguyên khí, lại vừa trợ giúp cho phần dƣơng của Thần khuyết, lại vừa khu hàn
thấp tà. Cứu Tỳ du có thể kiện Tỳ hành khí, làm cho Tỳ Thận tƣơng thông. Cứu
Đại trƣờng du có thể cố trƣờng chỉ tả. Bốn huyệt cùng dùng có công hiệu ôn
dƣơng ích khí, kiện Tỳ chỉ tả. Ngƣời già, ngƣời thể chất hƣ nhƣợc thƣờng là
nguyên khí suy thoái, khí huyết hƣ khuy. Tiết tả lâu ngày thì tử (con) bệnh lây đến
mẫu (mẹ); Tỳ hƣ tức nhiên dẫn đến Thận hƣ. Nguyên dƣơng là Long lôi hỏa, là
nguồn động lực của sinh mệnh, là nguồn gốc của các khí. Khi nguyên dƣơng hƣ,
sẽ đƣa đến khí huyết toàn thân đều hƣ, cho nên điều quan trọng khi điều trị chứng
này: Một là chấn phấn nguyên dƣơng, ôn bổ nguyên khí, đây là phép trị bản (gốc).
Hai là kiện Tỳ ích khí, để trợ sức tăng phát, làm cho ăn uống đƣợc mà vận hóa tốt.
Ba là hành khí Đại trƣờng, để cố trƣờng chi tả, Bài này gần giống nhƣ Tứ thần chỉ
tả phƣơng, nhƣng đặc điếm tiết tả lại không giống nhau hoàn toàn. Tứ thần chỉ tả
phƣơng chủ trị ngũ canh tiết tả, bài này về chủ trị không giới hạn Ngù canh tả, mà
ngƣời già ngƣời hƣ yếu, tiêu chảy lâu ngày, thời gian tiêu chảy không nhất định,
đều có thể áp dụng.
GG: Bụng trƣớng đau bụng, thêm châm bổ Túc tam lý, để kiện Vị hành khí,
tiêu trƣớng, chỉ thống.
Hàn thủy tả phương
XX: Nho môn sự thân.

PH: Khí hải, Thủy phân, Tam lý.
CC: Khí hải, Thủy phân, cứu bằng hộp cứu 30 phút, Túc tam lý dùng mồi ngải
cứu, mỗi bên 10 mồi, cứu đến tại chỗ đỏ là tốt.
TD: Ồn trung tán hàn, hóa thấp chỉ tả. Trị hàn thấp trệ lƣu vị trƣờng, tiêu chảy
trong lỏng, cơm nƣớc lẫn lộn, sôi ruột đau bụng, cơ thể lạnh, thích ấm, miệng
không khát, chất lƣời nhạĩ, rêu lƣỡi trơn, mạch trầm trì.
GT: Cứu nhiều Khí hải, Thủy phân có thể bổ nguyên ích khí, làm cho trung
235
tiêu Tỳ Vị kiện vận, hàn thấp tà bị xua tan. Túc tam lý là hạ hợp huyệt của Vị, cứu
có thể kiện vận Tỳ Vị, hóa thấp chỉ tả. Hàn thấp xâm phạm trung tiêu, làm cho Tỳ
Vị vận hóa thất thƣờng, mất chửc năng thăng giáng, thanh trọc bất phân, thức ăn
chƣa đƣợc tiêu hóa đầy đủ (hoàn toàn) gây nên tiêu sống phân. Đại trƣờng quyện
kết với hàn thấp cho nên sối ruột, tiêu chảy trong lỏng, trƣờng khí trệ không thông,
do đổ bụng trƣớng mà đau. Cơ thể lạnh, thích ấm, miệng không khát, chất lƣỡi
nhạt, rêu trắng, mạch trầm trì, đây là hiện tƣợng hàn tháp ngăn trở bên trong. Cho
nên, trọng điểm điều trị bệnh này, là nên khu tán hàn thấp ở trung tiêu, kiện Vị,
hành khí tiêu thực. Hàn thấp đều là âm tà, cứu là vật thuộc dƣơng, thuộc nhiệt, do
đó, bài này dùng phép cứu, có công hiệu khu tán hàn thấp. Chọn hai huyệt Khí hải,
Thủy phân, sức ích khí hóa thấp rất mạnh. Túc tam lý là huyệt hiệu nghiệm để
kiện Vị, hành khí tiêu thực.
GG: Số lần tiêu chảy nhiều, tay chân không ấm, thêm Mệnh môn, Quan
nguyên cứu cách gừng, mỗi huyệt 10 mồi, để ôn đƣơng ích khí.
Buồn nôn, ăn không đƣợc, cứu thêm Trung quản 10 mồi, để hành khí khai Vị.
Hoạt tả phương

PH: Bách hội, Tỳ du, Thận du.
CC: Trƣớc châm bổ Tỳ du, Thận du, lƣu kim 30 phút, thêm cứu. Sau đó dùng
điếu ngải cứu ôn hòa Bách hội 10 phút.
TD: Tráng dƣơng ích khí, cố thoát chỉ tả. Trị tiết tả lâu ngày, cơm nƣớc còn
nguyên, đại tiện hoạt thoát bất cấm (tiêu không tự chủ), không thèm ăn uống, sau
khi ăn bụng trƣớng tức, tinh thần mỏi mệt, lƣỡi nhạt, rêu trắng, mạch hoãn nhƣợc.
GT: Tiết tả lâu ngày, cơm nƣớc không tiêu, hoạt thoát bất cầm, thuộc chứng
trung khí hạ hãm, quan nguyên bất cố (không bền) dẫn đến hàng loạt hiện tƣợng
hƣ chứng. Trung khí hạ hăm ắt phải dùng phép chữa là thăng đề. Bách hội là hội
của
Đốc mạch, túc Thái dƣơng, cứu Bách hội có thể thăng cử thanh dƣơng, thăng
hạ hãm, làm cho Tỳ thăng Vị giáng, cho nên là chù huyệt của bài này. Tỳ chủ vận
hóa, không muốn ăn uổng, tinh thần mệt mỏi, yếu sức, lƣỡi nhạt, rêu trắng. Mạnh
hoãn nhƣơc đều là dấu hiệu Tỳ hƣ, kiện Tỳ ích khí cũng là điều quan trọng trong
điều trị. Do đó, chọn Tỳ du, dùng cả châm lẫn cứu, châm có công hiệu kiện Tỳ bổ
khí, ôn vận Tỳ dƣơng. Thận là cửa ngõ của Vị, Thận chủ đại tiểu tiện. Thận khí bất
236
túc thì không còn có nhiếp đƣợc, cho nên xuất hiện chứng tiêu tiểu không tự chủ.
Do đó trong điều trị còn phải kiêm bổ Thận âm, chọn Thận du để châm cứu, bổ
Thận, lấy hỏa sinh thổ để cố thoát chỉ tả.
GG: Tiêu chảy không tự chủ (hoạt thoát nặng), có thể dùng điếu ngải cứu
thêm Túc tam lý, Khí hải, mỗi huyệt cứu 10 phút, bổ ích Tỳ Vị, thăng thanh giáng
trọc.
Buồn nôn ăn không đƣợc, có thể dùng điếu ngải cứu thêm Trung quản 10 phút
để kiện Vị hành khí.
Thổ tả phương
XX: La di biên.
PH: Trung quản, Thiên xu, Khí hải.
CC: Trƣớc hết châm thẳng Trung quản sâu 0,3 - 0,4 thốn, sau châm thẳng
Thiên xu 0,4 - 0,5 thốn, đều dùng phép tả, kích thích 1 - 2 lần, lƣu kim 30 phút.
Khí hải châm bổ, lƣu kim 30 phút, đồng thời thêm cứu bằng hộp cứu 30 phút.
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, điều trị vị trƣờng. Trị thổ tả không cầm, phát bệnh
nhanh chóng, một ngày vài mƣơi lần, bụng đau quặn, đột ngột tiêu chảy dữ dội
(bạo chú hạ bức), hậu môn nóng rát, tiểu tiện đỏ ngắn, hoặc có sốt, miệng khát,
mạch thƣờng nhu sác, rêu lƣỡi thƣờng vàng nhầy. Bệnh nặng thì tiêu chảy không
ngừng, tay chân lạnh ngắt (quyết lãnh), vọp bẻ bắp chân, mạch trầm tể.
GT: Trung quản là huyệt mộ của Vị, Thiên xu là huyệt mộ của Đại trƣờng, mộ
huyệt chủ trị bệnh chứng lục phủ. Hai huyệt hợp dùng, châm dùng tả pháp, có thể
thanh lợi thấp nhiệt, điều hoà Tỷ Vị, lý khí giảm đau. Thổ tả quá nhiều tửc nhiên
hao khí tổn tân, cho nên bổ Khí hải thêm phép cứu để bổ khí sinh tân. Sài này chủ
trị thổ tả cấp tính thƣờng do cảm thụ trọc tà, thử thấp hoặc do ăn uống không sạch
sẽ gây ra. Tà trọc ngăn trở ở trung tiêu, làm cho vận hóa thất thƣờng, khí cơ bất
lợi, thăng giáng mất chức năng, thanh trọc lẫn lộn, rối loạn trƣờng vị, cho nên trên
mửa dƣới xổ. Bài này điều chỉnh trung tiêu vận hóa that thƣờng, dùng mộ huyệt
của Đại trƣờng nhanh chóng làm cho khôi phục thăng giáng khí hóa của trung
tiêu, châm dùng phép tả đồng thời có thể khu trừ tà trọc thử thấp. Châm Khí hải,
để ích khí sinh tân, phòng tránh hƣ thoát.
GG: Số lần thổ tả nhiều, thêm Nội quan, Thƣợng cự hƣ, châm bình tả bình bổ
để khai thông khí cơ trung tiêu, bình ẩu (mửa) chỉ tả (xổ).
Thổ tả quá mức, tay chân lạnh, mạch trầm tế, thêm Thần khuyết cứu cách
237
muối 7-10 mồi, để ôn vận trung tiêu, ích khí cổ thoát.

Bắp chuối vọp bẻ, ngón chân không co duỗi đƣợc, thêm Ngoại khỏa tiêm (chỗ
cao mắt cá ngoài cổ chân) cứu 7 mồi.
Thử tả phương

PH: Bách lao, Ủy trung, Hợp cốc, Khúc trì, Tam lý, Thập tuyên.
CC: Trƣớc dùng kim tam lăng châm Thập tuyên, mỗi huyệt cho ra một giọt
máu, lại châm Ủy trung cho ra máu 3 - 5 giọt, lau sạch bằng băng vô khuẩn rồi
dùng kim châm Bách lao, Hợp cốc, Khúc trì, Túc tam lý, đều dùng phép tả, vê kim
1 - 2 lần, lƣu kim 30 phút.
TD: Thanh thử tiết nhiệt, hòa Vị chỉ tả (càm tả). Trị cảm thọ thấp nhiều, mình
nóng, đổ mồ hôi, đau đầu, vật vã, tức ngực, buồn nôn, hoắc loạn, tiểu tiện ngắn đỏ,
rêu lƣỡi vàng mỏng mạch nhu sác.
GT: Thập tuyên, Ủy trung châm ra máu có thể thanh thử tiết nhiệt, Ủy trung là
yếu huyệt để điều trị thử tả (tiêu chảy mùa hè). Sách Vạn bệnh hồi xuân ghi: “Giảo
trƣờng sa (đau quặn bụng), bỗng nhiên ngực bụng đau quặn, tay chân quyết lãnh,
mạch trầm tế hoặc trầm phục, muốn mửa không mửa đƣợc, muốn xổ không xổ
đƣợc, âm dƣơng thừa cách, thăng giáng không thông, dùng ngay nƣớc muối đặc
gây mửa, châm huyệt Ủy trung cho ra máu". Huyệt Bách lao theo sách Châm cứu
đại thành ghi nhận có thể điều trị trúng thử. Hợp cốc, Khúc trì là Nguyên huyệt và
Hợp huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, tả thì có tác dụng thanh nhiệt, là huyệt
phụ chủ yếu của bài này. Tả Túc tam lý có thể thanh lợi trƣờng vị thấp nhiệt, điều
lý khi cơ mà cầm mửa, cầm xổ, làm cho chính khí đầy đủ mà khu tà.
Trúng thử (nắng), thử tả (tiêu chảy mùa hè) cũng gọi là phát sa, là một cấp
chứng do cảm thử nhiệt hoặc cảm phải khí thử thấp uế trọc dẫn đến. Vì ngày hè
thƣơng bởi thử thấp tà, thử là dƣơng tà, cho nên mình nóng, đồ mồ hôi, đau đầu,
miệng khát; nhiệt khuấy nhiễu thần minh, do đó, tâm phiền vật vã. Thử ắt kiêm
thấp, thử thấp uất kết ở lồng ngực cách mô nên tức ngực buồn nôn. Thử thấp ngăn
trở ở trƣờng vị thì thanh trọc bất phân, thăng giáng mất chức, nên ói mửa, tiêu
chảy. Cho nên điều trị thử thấp thổ tả, trƣớc tiên là phải thanh thử, tiết nhiệt, vì
vậyirƣớc phải dùng Thập tuyên, Ủy trung châm cho ra máu, sức thanh nhiệt của
nó rất mạnh, rồi phối hợp Hợp cốc, Khúc trì thấu nhiệt đạt biểu, thì thấp nhiệt có
lối ra của nó. Tiếp đến là nên điều lý khí cơ trƣờng vị, làm cho trung tiêu thăng
238
giáng bình thƣờng, thì cầm đƣợc thổ tả.

GG: Buồn nôn, ói mửa, tức ngực nhiều, thêm bình bổ bình tả Trung quản, Nội
quan để hòa Vị chỉ thổ (cầm mửa).
Tiêu chảy nặng, thêm tả Thiên xu, Thƣợng cự hƣ để tăng tác dụng thanh nhiệt
lợi thấp chỉ tả (cầm tiêu chảy).
Đau đầu, thêm tả Thái dƣơng, Phong trì, để thanh nhiệt khu phong.
Tứ thần chi tả phương

PH: Mệnh môn, Thiên xu, Khí hải, Quan nguyên.
CC: Trƣớc châm bổ Thiên xu, Khí hải, Quan nguyên, châm thẳng sâu 5 - 2
thốn, lƣu kim 20 phút, đồng thời thêm cứu bằng hộp cứu, rồi sau châm bổ Mệnh
môn châm thẳng 1-5 thốn, lƣu kim 10 phút, đồng thời thêm cứu bằng hộp cứu.
TD: Ôn bổ Tỳ Thận, cổ trƣờng chỉ tả. Trị Tỳ Thận dƣơng hƣ, ngũ canh tiết tả,
trƣớc khi trời rạng sáng đau dƣới rốn, sôi bụng liền tiêu chảy, sau khi tiêu chảy thì
yên. Lạnh vùng bụng, đôi khi trƣớng tửc bụng, hơi lạnh chân, chất lƣỡi nhạt, rêu
trắng mỏng, mạch trầm tế, bộ hữu xích cũng trầm tế hơn.
GT: Quan nguyên là nơi ở của nguyên khí, có thể bổ nguyên khí hạ tiêu, lại có
thể thanh thấp nhiệt của hạ tiêu, là huyệt chủ yếu của phƣơng này. Mệnh môn là
nơi nguyên khí ra vào, là huyệt phụ cần thiết của phƣơng này, hai huyệt hợp dùng
có thể ôn bổ Thận dƣơng, Thận khí, cố thoát chỉ tả. Khí hải có thể bổ khí của toàn
thân, nhằm bổ Tỳ Vị, mạnh vận hóa, làm cho nguồn sinh khí không bị gián đoạn.
Thiên xu là huyệt mộ của Đại trƣờng, có thể tăng công năng truyền đạo khí hóa
của Đại trƣờng mà chỉ tả. Cho nên, bốn huyệt cùng dùng có khả năng ôn bổ Tỳ
Thận, cố trƣờng chỉ tả.
Trƣớc khi rạng sáng bị đau bụng là tiêu chảy ngay, gọi là Ngũ canh tả, cũng
gọi là Thận tả, tƣơng đƣơng với viêm kết tràngmạn tính của Tây y. Thƣờng do tiêu
chảy lâu ngày, tổn đến Thận dƣơng Tỳ Thận dƣơng hƣ, hỏa không sinh thổ, vận
hóa mất quyền hành. Ngoài ra, Thận là cửa ải của Vị, Mệnh môn hỏa suy thì cửa ải
không bền chắc, cho nên phát sinh ngũ canh tiết tả. Điểm quan trọng điều trị bệnh
này: Một là ôn bổ Mệnh môn hỏa, hỏa vƣợng thì tự sinh thổ nhƣ vậy sự vận hóa
của Tỳ mới đƣợc bình thƣờng. Trong phƣơng Mệnh môn, Quan nguyên có thể ôn
Thận dƣơng mà sinh Tỳ dƣơng. Hai là bổ khí hành khí, để lợi vận hóa của trung
tiêu, Khí hải, Thiên xu có công hiệu ích khí hành khí.
239
GG: Số lần tiết tả nhiều, gày ốm, có thể thêm Túc tam lý Thƣợng cự hƣ, để
kiện vận Tỳ Vị.
Bệnh lâu ngày không khỏi, có thể thêm dùng Sinh khƣơng thái phiến, bắt đầu
xát từ huyệt Đại trữ dọc đƣờng thứ nhất của Bàng quang kinh đến huyệt Tiểu
trƣờng du, xát tới lui nhƣ thế nhiều lần, làm cho da ứng đỏ lên, có hiệu quả đặc
biệt.
Vận tỳ chi tả phương
XX: Mạch kinh.

PH: Đại đô, Thƣơng khâu, Âm lăng tuyền, đều cứu.
CC: Dùng mồi ngải cứu Đại đô, Thƣơng khâu, Âm lăng tuyền, mỗi huyệt 7
-14 mồi.
TD: Ôn bổ Tỳ Vị, hóa thấp chỉ tả. Trị Tỳ Vị hƣ nhƣợc, đại tiện lỏng, ăn uống
không tiêu, hình thể gầy yếu, tay chân không có sức, ngực bụng đầy tửc, miệng
không khát, chất lƣỡi nhạt, rêu trắng nhầy, mạch trầm nhƣợc.
GT: Đại đô là vinh huyệt của Tỳ kinh, thuộc hỏa, Tỳ hƣ tiêu chảy lâu ngày
làm thổ hƣ, hƣ thì bổ kỳ mẫu, có thể chọn Đại đô dùng để bố hỏa sinh thố. Thƣơng
khâu là kinh huyệt của Tỳ kinh, cứu có thể ôn thông Tỳ kinh, làm cho Tỳ thổ kiện
vận, chỉ tả khai Vị. Âm lăng tuyền là hợp huyệt của Tỳ kinh, huyệt hợp chủ trị về
nội phủ, sách Giáp ất kinh ghi: "Tiêu chảy không thu đƣợc cơm nƣớc, hàn nhiệt
thất thƣờng, Âm lăng tuyền chủ trị". Cứu Âm lăng tuyền có thể kiện Tỳ, hành khí,
hóa thấp chỉ tả.
Tiết tả mạn tính, có thể do Tỳ khí hƣ nhƣợc dẫn đến. Tỳ hƣ thì vận hóa không
lợi, tinh vi cơm nƣớc không đƣợc chuyển tải đi, thấp tụ ở trong, cho nên thấy tiêu
lỏng sệt, không muốn ăn uống, bụng đầy tửc. Tỳ chủ tay chân, Tỳ khí hƣ thì tay
chân uể oải. Tỳ chủ cơ nhục, Tỳ khí hƣ thì hình thể (tạng ngƣời) gày ốm.
Miệng không khát, chất lƣỡi nhạt rêu trơn nhuận, mạch tram I nhƣợc, đều là
dấu hiệu khí hƣ. Điều quan trọng điều trị bệnh này là phải kiện Tỳ ích khí, Tỳ khí
mạnh thì cơm nƣớc đƣợc vận hoá, tiết tả tự cầm lại. Trong lúc kiện Tỳ, còn nên
hóa thấp, do đó chọn Đại đô, Thƣơng khâu, Âm lăng tuyền, dùng phép cứu đế
kiện Tỳ ích khí, hóa thấp, chỉ tả.
GG: Buồn nôn, nuốt không xuống, bụng đầy tức, có thể thêm Trung quản,
Túc tam lý, dùng mồi ngải cứu mỗi huyệt 10 mồi, đề kiện vận Tỳ Vị, hành khí tiêu
trƣớng. Đại tiện lỏng sệt lâu ngày trị không khỏi, có thể châm bổ Thiên xu, Tỳ du,
240
kết hợp cứu bằng hộp cứu 20 phút. Huyệt Tỳ du, châm bổ, cứu hộp cứu 20 phút,
nhằm tăng cƣờng công năng vận hóa của Tỳ, hóa thẩp chỉ tả.
2. CHỈ LỴ
Chỉ lỵ phương

PH: Hạ quản, Thiên xu, Chiếu hải.
CC: Trƣớc châm tả Hạ quản, Thiên xu, sâu 1,5 - 2 thốn. Rồỉ châm bình bổ
bình tả Chiếu hải, sâu 1 -1,2 thốn. Vê kim 1-2 lần, mỗi lần 1 - 3 phút, lƣu kim 30.
TD: Thanh nhiệt lợi thấp, điều khí chỉ lỳ. Trị kiết lỳ cấp tính, đau bụng, lỳ
trắng đỏ (ra máu), lý cấp hậu trọng (mót rặn), hậu môn nóng rát, tiểu tiện ngắn đỏ,
mạch hoạt sác, rêu lƣỡi vàng nhầy, nặng thì sốt cao, nôn mửa, tâm phiền, vật vã,
miệng khát.
GT: Thiên xu là huyệt mộ của Đại trƣờng, mộ huyệt chủ trị bệnh của lục phủ.
Tả Thiên xu, có thể thanh lợi thấp nhiệt Đại trƣờng, lý khí chỉ lỳ. Hạ quản vị trí ở
vùng miệng dƣới của Vị, châm tả có thể thanh lý thấp nhiệt lại có thể hành khí
thấp trệ, điều trị các chứng sa nội tạng, là huyệt phụ chủ yếu của bài này. Chiếu hải
là huyệt của Thận kinh, là Bát mạch giao hội huyệt, thông với Âm duy mạch, Âm
duy mạch vận hành dọc Tỳ kinh đi lên vùng bụng, vùng ngực. Tiêu u phú ghi:
"Âm kiều, Âm duy cùng Nhâm Xung, làm hết lo ngực bụng hông sƣờn ở phần lý",
do đó Chiếu hải có thể trị bệnh chứng vùng bụng. Tả Chiếu hải cũng có thể thanh
lợi thấp nhiệt. Ba huyệt dùng chung có tác dụng thanh nhiệt lợi thấp, điều khí chỉ
lỳ. Bệnh lỳ thƣờng do cảm thụ thấp nhiệt tà mà phát bệnh thấp nhiệt nung bốc, khí
huyết trƣờng vị bị trở trệ, khí huyết và thấp nhiệt tà độc kích bác, quyện kết lẫn
nhau, hóa thành mủ huyết mà thành bệnh lỳ, thấp thịnh trội hơn nhiệt thì thành
chứng bạch lỳ, nhiệt thắng thấp thì thành xích lỳ (lỳ ra máu). Thấp nhiệt khí huyết
trở trệ b trƣờng vị, chức năng truyền đạo giảm cho nên đau bụng; Thấp tính đi
xuống, nhiệt tính bạo cấp (vội) cho nên mót rặn, hậu môn nóng rát. Nhiệt làm tổn
thƣơng tân dịch, thì tiểu tiện ngấừ đỏ. Rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch hoạt sác, đều là
dấu hiệu thấp nhiệt, cho nên điều quan trọng khi trị bệnh là thanh lợi thấp nhiệt Do
đó, chọn Thiên xu, Chiếu hải, dùng phép tả. Tiếp đó nên điều lý khí cơ trƣờng vị,
huyệt Thiên xu, Hạ quản có công hiệu điều lý khí huyết trƣờng vị. Huyết hành thì
nùng huyết tự khỏi, điều khí thì mót rặn tự hết.
241
GG: Bệnh lỳ mót rặn nhiều, thêm Thƣợng cự hƣ, Trƣờng cƣờng, châm dùng
phép tả để tăng hiệu quả hành khí.
Sốt cao, nôn mửa, thêm tả Đại chùy, Hợp cốc, Nội quan, châm bình bổ bình
tả, để thoái nhiệt chỉ ẩu.
Cứu lỵ phương

PH: Trung quản, Thiên xu, Tỳ du, Tam tiêu du, Đại trƣờng du, Túc tam lý,
Tam âm giao.
CC: Trƣớc châm bình bổ bình tả Trung quản, Thiên xu, Túc tam lý, Tam âm
giao, lƣu kim 30 phút, cùng lúc Trung quản, Thiên xu thêm cứu bằng hộp cứu 30
phút. Rồi sau châm bình bổ bình tả Tỳ du, Tam tiêu du, Đại trƣờng du, lƣu kim 10
phút, đồng thời thêm cứu hộp thuốc cứu 10 phút.
TD: Ôn Tỳ ích khí, hóa thấp chỉ lỳ. Trị kiết lỳ lúc phát lúc không, lâu ngày
khó khỏi, mệt mỏi, yếu sức, hay nằm, đau bụng mót rặn, phân tiêu có đờm nhớt
hoặc thấy màu đỏ hoặc màu trắng, chất lƣỡi nhạt, rêu lƣỡi nhầy, mạch nhu nhuyễn
hoặc hƣ đại.
GTỉ Trung quản là huyệt mộ của Vị, lại là huyệt hội của phủ. Thiên xu là
huyệt mộ của Đại trƣờng, châm hai huyệt này có thể thông điều khí huyết trƣờng
vị, hành khí đạo trệ, khử trừ đờm nhót, trệ thấp, nhiệt tà của vị trƣờng. Túc tam lý
là hạ hợp huyệt của Vị, Tam âm giao là kinh huyệt của Tỳ, hai huyệt có tác dụng
kiện Tỳ Vị, ích khí huyết, giúp cho Trung quản, Thiên xu để phò chính khu tà. Đại
trƣờng du là bối du huyệt của Đại trƣờng, châm cứu nó có thể ôn vận khí huyết
của Đại trƣờng. Tỳ chủ vận hóa, Tam tiêu là thủy đạo, châm Tỳ du, Tam tiêu du có
thể kiện Tỳ lợi thấp, phù chính khu tà.
Cứu lỳ (lỳ lâu ngày, còn gọi là Hƣu tửc lỳ), thƣờng do bệnh lỳ cấp tính điều trị
không đúng cách, thấp nhiệt chƣa đƣợc khử trừ, chính khí đã bị tổn thƣơng, lâu
ngày thì trở thành chính khí hƣ, tà khí lƣu luyến. Vị trƣờng mất chức năng truyền
đạo, hàn nhiệt lẫn lộn, chính khí không đủ sức chống tà, nên triền miên khó khỏi,
hoặc khỏi mà mót rặn, phân tiêu ra có đờm nhót hoặc đỏ, hoặc trắng. Rêu lƣỡi
nhầy, mạch nhu hoãn là thấp tà chƣa hết, nếu mạch hƣ đại thì chính khí bị tổn
thƣơng nhiều. Trong lúc này, phải dùng phép phò chính khu tà. Cho nên trong bài
nàyschâm cứu cùng dùng, chọn Tỳ du, Tam tiêu du. Túc tam lý, Tam âm giao để
bổ Tỳ Vị khí, ích Tam tiêu mà hóa thấp. Trung quản, Thiên xu, Đại trƣờng du để
điều khí huyết trƣờng vị, loại trừ tà thấp nhiệt trệ lƣu ở trƣờng vị.
242
GG: Ngực bụng đầy tức, không muốn ăn uống, thêm châm bình bổ bình tả
Nội quan để kiện Vị hành khí.
Bệnh lỳ, sa trực trƣờng, thêm châm bổ Trƣờng cƣờng, Bách hội dùng điếu
ngải cứu để thăng dƣơng ích khí.
3. CHỈ ẨU NGHỊCH
Ách nghịch phương
XX: Y học cương mục.

PH: Kỳ môn, Đản trung, Trung quản.
CC: Ba huyệt trên đều dùng ngải cứu 7-14 mồi. Căn cứ vào nguyên nhân khí
nghịch, quyết định thứ tự huyệt vị cứu trƣớc sau.
TD: Sơ Can hòa Vị, giáng khí chỉ ách. Trị khí nghịch xông lên, giữa họng
tiếng nấc cụt liên tục, tiếng ngắn mà luôn tiếng, không tự khắc chế đƣợc dẫn đến
ảnh hƣửng ăn uống, giấc ngu, chất lƣỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch thƣờng huyền.
GT: Kỳ môn huyệt là mộ của Can, cứu có thể thông điều khí của Can kinh, sơ
Can giải uất. Đản trung là hội của khí, cứu có thể giáng khí chỉ nghịch, thông lợi
khí cơ. Trung quản là huyệtmộ của Vị, và là huyệt hội của phủ, cứu có thể điều
hòa Vị khí, làm cho Vị khí đƣợc giáng, nấc cụt tự hết.
Chứng ách nghịch (nấc cụt), thƣờng do tình chí uất ức. Can khí uất kết mà
phạm Vị, làm cho Vị khí không đi xuống mà nghịch lên trên thành bệnh. Cũng có
trƣờng hợp do ăn nhiều đồ sống lạnh, hàn khí trở trệ ở tam tiêu, Vị dƣơng bị lấn át,
khí không thuận hành, thƣợng nghịch gây ra. Số ít là do bệnh lâu ngày hao tổn Vị
âm, hƣ hỏa, thƣợng nghịch mà phát sinh bệnh.
Điều trị bệnh này, lấy điều lý khí cơ, giáng khí hòa Vị làm chủ, cho nên dùng
Đản trung, Trung quản, Kỳ môn điều hòa Can Vị, giáng khí cầm nấc. Khí thuộc
dƣơng huyết thuộc âm, phép cừu có thể ôn dƣơng hành khí, dƣơng khí ôn (ấm)
thuận, vận hóa đƣợc hoạt động, Can khí đƣợc bình thì Vị khí đƣợc giáng, ách
nghịch tự khỏi.
GG: Tình chí uất ức, thích thở dài, thêm bình bổ bình tả Thái xung, để tăng
cƣờng hiệu quả sơ Can giải uất.
Trong Vị có hàn ẩm, nấc cụt không cầm, thêm bổ Cách du, thêm cứu điếu ngải
7-10 mồi, để ôn Vị hóa ẩm, giáng nghịch chỉ ách.
243
Ẩu thồ phương

PH: Cách du, Chƣơng môn, Thƣợng quản.
CC: Trƣớc châm bình bổ bình tả Tỳ du, lƣu kim 20 phút, sau dùng điếu ngải
cứu Cách du, Chƣơng môn, Thƣợng quản, mỗi huyệt 7-10 mồi.
TD: Hòa Vị giáng nghịch, ích khí chỉ ẩu. Trị nôn mửa do các nguyên nhân
gây ra hoặc có tiêu chảy, hoặc cồn cào trong dạ dày, ợ chua. Hoặc sốt, sợ lạnh, đau
hông sƣờn, ngực sƣờn đầy tức, cáu gắt, hay tức giận.
Bài này có thể dùng cho các bệnh viêm dạ dày cấp, mãn tính, hẹp u môn, viêm
tuyến tụy, viêm túi mật, nôn mửa dạng thần kinh.
GT: .Cách du là huyệt Hội của huyết, lại giỏi giáng khí chỉ nghịch. Sách
Châm cứu đại thành ghi: “Cách du chủ trị phiên vị, lại trị ói mửa, hàn đờm ngăn
Vị, ăn uống không xuống, là huyệt chính chủ trị ói mửa". Thƣợng quản ở miệng
trên của Vị, cứu tại đó có thể ôn Vị ích khí, Tỳ chủ vận hóa do đó có thể tiêu thực
hóa trệ, ích khí cầm mửa.
Chứng ẩu thổ có thể do nhiều nguyên nhân gây ra.
Ngoại cảm phong hàn có thể bỗng nhiên ẩu thổ, ố hàn phát sốt rêu lƣỡi trắng
mỏng, mạch phù, ăn uống tích trệ thì thấy ẩu thố, nuốt chua, vùng bụng đầy tửc, ợ
hơi, biếng ăn, rêu lƣỡỉ nhầy, mạch hoạt thực.
Đờm ẩm nội trở (ngăn trở bên trong) thì thấy ói mửa nƣớc trong, đờm dãi, tức
bụng không ăn đƣợc, rêu nhầy trắng, mạch hoạt.
Can khí phạm Vị thì thấy ngực sƣờn đầy tức, phiền táo hay giận hoặc tình chí
uất ức, rêu lƣỡi nhầy mỏng, mạch huyền.
Tỳ Vị hƣ nhƣợc thì sắc mặt trắng bệch, ăn thƣờng mửa ngay, lúc bị lúc không,
mệt mỏi yếu sức, chất lƣỡi nhạt, mạch nhu nhƣợc.
Tuy nhiên nguyên nhân trực tiếp của nôn mửa đều là phƣơng pháp cần thiết đề
điều trị ẩu thổ. Phƣơng này có thể dùng điều trị các dạng ói mửa, trên lâm sàng
còn phải dựa vào nguyên nhân, cơ chế bệnh và chứng hậu để gia giảm, tìm xét
nguyên nhân gây bệnh để trị gốc bệnh (trị bệnh cầu bản).
GG: Nôn mửa cấp tính, phát sốt, sợ lạnh, thêm Đại chùy, Hợp cốc, Nội quan.
Châm dùng tả pháp, để thoái nhiệt (hạ sốt) chỉ ẩu.
Thực tích ẩu thổ, thêm Hạ quan, Túc tam lý, châm dùng tả pháp để kiện Vị
tiêu thực, lý khí chỉ thổ.
244
Đờm ẩm nội trở gây nôn mửa, nấc, thêm bình bổ bình tả Trung quản, Âm lăng
tuyền, Phong long. Trung quản, sau khi châm, thêm cứu ngải 7-10 mồi, để ôn
trung ích khí, trừ thấp hóa đờm.
Can khí phạm Vị, thêm tả Dƣơng lăng tuyền, Thái xung, để bình Can hòa Vị.
Tỳ Vị hƣ nhƣợc, thêm bổ Túc tam lý, Tam âm giao, để bổ ích Tỳ Vị, ích khí
chỉ ẩu.
Hạ thực phương

PH: Cách du, Tam tiêu du, Cự khuyết.
CC: Ba huyệt trên dùng phép bình bổ bình tả rồi dùng ngải cứu 7-10 mồi.
TD: Lý khí khoan cách, khai Vị, hạ thực. Trị nghẹn, nôn mửa, tinh thần uất ức
nhiều hơn, tiếp đến hung cách đau nhức, ăn uống không vào, đại tiện bí kết, hình
thể gày róc, miệng táo, họng khô, tiêu ra nhƣ phân dê, mạch tế sáp, trở thành
chứng nguy hiểm. Chứng này tƣơng đƣơng với các bệnh ung thƣ thực quản, co
thắt thực quản, co thắt thƣợng vị.
GT: Cách du là hội của huyết, tại vị trí ở gần cách mô, châm cứu có thể điều
khí hành huyết, lý khí khoan cách làm chủ huyệt. Cự khuyết là Mộ huyệt của Tâm,
vị trí ở vùng hung cách, châm cứu cũng có thể hòa giáng Vị khí, khai cách (thông
ngực) hạ thực, làm huyệt phụ chính. Tam tiêu du là bối du huyệt của Tam tiêu,
Tam tiêu chủ khí hóa của toàn thân, châm có thể tăng tƣờng tác dụng khí hóa của
Tam tiêu, làm cho thƣợng tiêu khai thông, trung tiêu hòa giáng. Bệnh ế cách
thƣờng do tình chí không đắc ý, khí cơ uất bế hoặc do uống rƣợu quá độ, quá ăn
cay nóng, nội nhiệt uất kết, chƣng đốt tân dịch thành đờm, nội nhiệt tổn thƣơng
tân dịch, thực quản khô ráo, đờm khí giao nhau ngăn trở ở hung cách, dẫn đến ăn
uống không xuống. Theo ghi nhận của Kim quỹ dực thì: "Cách môn là cách (ngăn
lại) ăn uống vào họng, không đi xuống đƣợc, nghẹn ở giữa, y nhƣ bị cách trơ hoặc
là ế cách". Phép chữa bệnh này nên lấy lý khí khoan cách, khai thông khí cơ làm
chủ, do đó chọn Cách du, Cự khuyết, Nội quan, châm cứu công dụng chủ yếu là
khai khí khải (mở‟, thông) cách, giáng nghịch hạ thực.
GG: Trƣờng hợp nôn mửa, ăn uống không xuống, thêm bình bổ bình tả Đản
trung, Nội quan để tăng cƣờng sức giáng khí hòa Vị.
Cơ thể suy nhƣợc, gầy ốm, thêm bổ Khí hải, Túc tam lý. Khí hải thêm cứu
bằng hộp cứu 30 phút, để ích khí bình huyết.
245
Tiểu kết
Phƣơng huyệt loại thổ tả dùng điều trị các chứng ấu thố, tiêu chảy, bệnh lỳ,
tiêu ra máu, nấc cụt, nghẹn (ế cách).
Phƣơng huyệt loại chỉ tiết (cầm tiêu chảy) chủ yếu là điều trị chứng tiêu chảy
do các nguyên nhân rối loạn công năng Tỳ Vị gây ra là chính.
Trong đó Thổ tả phương, thanh lợi thấp nhiệt, điều hòa vị trƣờng, điều trị thổ
tả cấp tính.
Thử tả phương, thanh thử tiết nhiệt, hòa Vị chỉ tả, điều trị chứng thố tả do mùa
hè cảm phải thử thấp tà gây ra.
Tứ thần chỉ tả phương ôn bổ Tỳ Thận, cố trƣờng chỉ tả, trị ngũ canh tả do Tỳ
Thận dƣơng hƣ.
Hàn thủy tả phương, ôn trung tán hàn, hóa thấp chỉ tả, trị tiêu chảy do hàn
thấp trệ lƣu vị trƣờng gây ra.
Chú tả phương, ôn dƣơng ích khí, kiện Tỳ chỉ tả, trị tiêu lỏng do Tỳ dƣơng hƣ
dẫn đến, thƣờng dùng cho ngƣời già và ngƣời thế chát hƣ nhƣợc.
Hoạt tả phương, thăng dƣơng ích khí, cố thoát chỉ tả, trị trung khí hạ hãm, tiêu
chảy không tự chủ.
Vận Tỳ chỉ tả phương, ôn bổ Tỳ Vị, hóa thấp chỉ tả, trị tiêu lòng, ăn uống
không tiêu do Tỳ Vị khí hƣ dẫn đến.
Phƣơng huyệt chỉ lỳ tật, chủ yếu là trị trƣờng phủ nhiệt trệ, lấy bệnh lỳ đại tiện
tiêu ra có chất dịch dính nhót, lý cấp hậu trọng làm chứng trạng chủ yếu.
Trong đó Chỉ lỵ phương, thanh nhiệt lợi thấp, điều khí chỉ lỳ, trị bệnh ly cấp
tính, lý cấp hậu trọng.
Cứu lỵ phương, ôn Tỳ ích khí hóa thấp chỉ lỳ, trị bệnh lỳ, lúc phát lúc không,
lâu ngày khó khỏi.
Tạng độc hạ huyết phƣơng, thanh nhiệt giải độc, cố sáp chỉ huyết, trị đại tiện,
tiểu tiện ra máu tƣơi lâu ngày không khỏi.
Phƣơng huyệt chỉ ẩu nghịch chủ yếu trị các chứng nôn mửa, nghẹn do Vị khí
thƣợng nghịch gây ra làm chủ chứng.
Trong đó Ấu thổ phương, hòa Vị giáng nghịch, ích khí chỉ ẩu, trị nôn mửa do
246
các nguyên nhân gây ra.

Ách nghịch phương sơ Can hòa Vị, giáng khí chỉ ách, trị chứng nấc cụt.
Hạ thực phương, lý khí khoan cách, khai Vị hạ thực, trị chứng Ế cách (nghẹn).
Các bài trên trông khác nhau nhƣng lại có điểm giống nhau, đặc điểm chung
đều là lấy huyệt của các kinh Đại, Tiểu trƣờiỊg, Vị, Tỳ, Can, Thận làm chủ. Bệnh
cấp tính thƣờng sử dụng châm, bệnh mãn tính thƣờng dùng cứu hoặc châm cứu
cùng dùng.
247
PHƢƠNG HUYỆT ÔN LÝ
Là phƣơng huyệt dùng để trị chứng âm hàn.
Nhóm huyệt hợp thành bởi ôn lý tán hàn đều gây đƣợc tác dụng ôn kinh tán
hàn, thông kinh hoạt lạc, khu trừ hàn tà ở kinh lạc, tạng phủ.
Hàn tà gây bệnh, có thể chia thành biểu lý. Chứng biểu hàn nên dùng tân ôn
giải biểu để trị, đã đƣợc trình bày trong phƣơng huyệt loại giải biểu. Chƣơng này
chỉ trình bày về phƣơng huyệt điều trị chứng hàn.
Nguyên nhân gây thành chứng hàn có thể là thể chất đã có sẵn dƣơng hƣ, hàn
sinh từ trong, có thể do ngoại hàn trực trúng vào các kinh âm, vào sâu trong tạng
phủ. Có thể là do biểu hàn chƣa giải, hàn tà thừa hƣ nhập lý; cũng có thể vì điều trị
không đúng cách, hoặc điều trị lầm làm tổn thƣơng đến dƣơng khí của cơ thể.
Dù là hàn từ bên ngoài, hay là hàn sinh ra ở bên trong, khi điều trị đều theo
nguyên tắc "hàn giả nhiệt chi" (bệnh hàn dùng thuốc nhiệt), thƣờng dùng phép
cứu hoặc phƣơng pháp châm kèm cứu.
Nhƣng, chứng lý hàn lại phân biệt trƣờng hợp nặng nhẹ, thế bệnh khác nhau
nhƣ trúng kinh lạc, trúng tạng phủ... cho nên, phƣơng huyệt loại này phân biệt áp
dụng các phƣơng pháp điều trị khác nhau nhƣ ôn kinh tán hàn, hồi dƣơng cứu
nghịch, ôn kinh hoạt lạc, và chỉ thống (giảm đau).
Thiên Âm dƣơng ứng tƣợng đại luận (Tố vấn 5) cho tháy: "Dƣơng khí nhƣ
trời với mặt tròi, mất đi nguyên tắc của nó thi giảm thọ mà không sáng sủa". Hàn
là âm tà, dễ tổn thƣơng dƣơng khí con ngƣời; Hàn chủ thu dẫn (co rút), tính nó
ngƣng trệ, do dó hàn tà gây bệnh thƣờng tổn thƣơng dƣơng khí cơ thể con ngƣời,
trở trệ huyết mạch, làm cho kinh lạc mất dinh dƣỡng, gân mạch co rút, đau nhức,
cho nên trong phƣơng huyệt loại này chọn dùng các Du huyệt, có tác dụng ôn kinh
tán hàn, hồi dƣơng cứu nghịch, thông kinh chỉ thống.
Khi dùng phƣơng loại ôn lý này, cần chú ý:
Một là phân biệt chân giả trong hàn nhiệt, để chọn dùng châm hoặc cứu trong
phƣơng pháp châm cứu;
Hai là phải chú ý thể chất con ngƣời, nếu thể chất vốn âm hƣ, mất máu tƣơng
đối nặng, tuy có hiện tƣợng hàn nhƣng không nên ôn cứu thái quá, đề phòng nhiệt
hóa táo thƣơng âm;
248
Ba là khi ứng dụng phép cứu, nên căn cứ vị trí bệnh biến và nặng nhẹ của bệnh
tình mà chọn dùng phép cứu và số mồi cứu.
1. HỒI DƢƠNG CỨU NGHỊCH

Phƣơng huyệt loại Hồi dƣơng cứu nghịch chủ yếu dùng với các chứng dƣơng
khí suy vi, âm hàn nội thịnh.
Biểu hiện: Tay chân quyết nghịch, sợ lạnh, thích nằm co ro, đại tiện phân
lỏng, lẫn thức ăn. Hoặc toàn thân phù, hoặc hô hấp khó khăn, lƣỡi nhợt, rêu lƣỡi
màu trắng nhƣ tro mà nhuận, mạch trầm, vi hoặc trì, nhƣợc.
Nễu mồ hôi ra nhỏ giọt, kéo dài, tay chân quyết lãnh, sợ lạnh thích nằm co ro,
tinh thần uể oải, mạch vi muốn tuyệt là chứng nặng, chứng nguy.
Thƣờng dùng các huyệt Bá hội, Thần khuyết, Quan nguyên, Khí hải, Túc tam
lý, Mệnh môn, Dũng tuyền...
Dùng cứu để hồi dƣơng cứu nghịch, ích khí cố thoát.
Bổ hỏa cứu dương phương
XX: Biển Thước tâm thư.

TD: Phƣơng huyệt có tác dụng bổ cho phần Hỏa và phục hồi phần Dƣơng cho
nên đƣợc đặt tên.
PH: Quan nguyên, Mệnh quan (Thực độc).
CC: Cứu Quan nguyên trƣớc, không hạn định số liều, sau đó cứu Mệnh quan
5 -10 mồi ngải.
TD: Tráng hỏa, hồi dƣơng. Trị phần dƣơng vốn sẵn bị hƣ hoặc sau khi bệnh
làm phần dƣơng của Tỳ Thận bị tổn thƣơng, nguyên dƣơng bị suy (hôn mê, tay
chân quyết lãnh, mắt nhắm, miệng há, chảy nƣớc miếng, tiểu không tự chủ, mạch
Trầm Tế hoặc Trầm Phục).
GT: Dựa theo nguyên lý âm dƣơng hỗ căn, nguyên dƣơng bị thoát thì .cứu
chữa từ phần âm. Nhâm mạch là bể của âm, Quan nguyên là huyệt Hội của Nhâm
mạch với các đƣờng kinh âm ở chân, là nguồn nguyên khí của Tam tiêu, liên hệ
với chân dƣơng (Mệnh môn). Huyệt Thực độc thuộc kinh Tỳ. Tỳ là mẹ của ngũ
tạng, là gốc của hậu thiên, thuộc Thổ, là gốc sinh trƣởng vạn vật. Tỳ khí đầy đủ thì
toàn thân đƣợc nuôi dƣỡng. Hai huyệt phối hợp, một trị vào tiên thiên, một trị vào
249
hậu thiên. Thêm dùng phép cứu nhằm tăng cƣờng sức bổ khí, tráng hỏa, hồi
dƣơng cứu thoát, có thể trị các bệnh chứng do Tỳ Thận suy, nguyên dƣơng suy.
GG: Mạch Vi muốn tuyệt, châm thêm Nội quan, Thái uyên.
Tay chân quyết lãnh, thêm cứu Hợp cốc, Âm khích.
Hồi dương cứu nghịch phương

PH: Bá hội, Nhân trung, Khí hải, Quan nguyên, Nội quan.
CC: Nhân trung, Nội quan, châm bổ, kích thích mạnh, lƣu kim 20-30 phút,
thỉnh thoảng vê kim. Bá hội, Quan nguyên, cứu mồi ngải.
TD: Hồi dƣơng cứu nghịch, bổ khí cố thoát. Trị chínằ khí không thắng đƣợc
tà, tà độc hãm ở bên trong, Tâm dƣơng suy vi, chính khí thoát mất. Triệu chứng:
Thận nhiệt tụt xuống, sắc mặt xanh úa, trán ra mồ hôi lạnh, huyết áp hạ, tay chân
không ấm, hơi thở yếu, mũi phập phồng, họng khò khè đờm, nặng thì hôn mê,
kinh quyết, môi, lƣỡi tím tối, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch vi, tế.
Gặp trong các bệnh cấp cứu trúng độc hôn mê, xuất huyết bất tỉnh, hôn mê do
dị ứng.
GT: Trong bài, dùng Nhân trung là huyệt hội của mạch Đốc với kinh thủ túc
Dƣơng minh để tả Đốc mạch, tỉnh não, khai khiếu, tô quyết. Hợp với lạc huyệt của
thủ Quyết âm Tâm bào là Nội quan để khai khiếu, an thần, cƣờng Tâm, thăng áp.
Bá hội, Nội quan, Khí hải, cứu để hồi dƣơng cứu nghịch, bổ khí cố thoát.
GG: Hô hấp khó khăn, thêm Tố liêu.
Hàm răng cắn chặt, thêm Giáp xa, Hợp cốc.
Họng khò khè đờm, thêm Thiên đột.
Hồi dương cứu thoát phương
XX:Truyền lưu châm cứu biện chứng ngoại phương.

PH: Thần khuyết, Quan nguyên, Bá hội.
CC: Thần khuyết, dùng muối đắp hai bên, lấy mồi ngải to bằng hạt táo, đặt lên
rồi cứu xoay tròn. Quan nguyên lấy mồi ngải to bằng hạt táo, cứu cách gừng. Bá
hội châm luồn dƣới da, sâu 0,5 -1 thốn, châm bổ, hoặc cứu điếu ngải theo cách mổ
cò. Cứu đến khi thấy ra mồ hôi, toàn thân ấm lên, dƣơng khí phục hồi thì ngừng.
250
TD: Hồi dƣơng cứu thoát.

Dùng trị:
Vong dương thoát chứng: Mồ hôi ra nhƣ dầu, lạnh mà vị nhạt, tay chân quyết
lãnh, sắc mặt xanh tái, thần trí không tỉnh, tay duỗi, tiểu són, mắt nhắm, miệng há,
mạch vi muốn tuyệt.
Thiếu dương tứ nghịch: Tay chân quyết nghịch, sợ lạnh, nằm co ro, nôn mửa,
không khát, bụng đau, tiêu chảy, chỉ thích nằm, rêu lƣỡi trắng nhuận, mạch vi, tế.
Thái dương bệnh, làm cho thuốc ra mồ hôi gây vong dƣơng.
Trúng phong thoát chứng: Đột nhiên ngã nhào bất tỉnh hơi thử yếu, tay chân
lạnh, tiêu tiểu không tự chủ, toàn thân mềm nhũn, mạch trầm, vi.
\ Thƣờng dùng trong cấp cứu, sốt cao ra nhiều mồ hôi, thổ tả nặng, mất máu
quá nhiều, âm dịch, dƣơng khí muốn mất dẫn đến hƣ thoát, hôn mê.
GT: Trong bài dùng Thàn khuyết huyệt của mạch Nhâm còn gọi là Khí hội,
cứu cách muối để hồi dƣơng cố thoát, điều hòa âm dƣơng theo ý “âm bình dƣơng
bí”. Quan nguyên, hội của mạch Nhâm với ba đƣờng kinh âm, cứu cách gừng, để
bồi Thận ích nguyên, hồi dƣơng cứu nghịch. Bá hội, chỗ cao nhất của mạch Đốc,
có thể hồi dƣơng cứu thoát và tỉnh não, tô quyết.
GG: Thiếu dƣơng tứ nghịch, thêm cứu Thái khê.
Thái dƣơng bệnh lầm cho ra nhiều mồ hôi gây vong dƣơng, cứu Phục lƣu.
Trúng phong bế khiếu, thêm Nhân trung.
Hồi dương cừu châm phương

PH: Á môn, Lao cung, Tam âm giao, Dũng tuyền, Thái khê, Trung quản,
Hoàn khiêu, Túc tam lý, Hợp cốc.
CC: Á môn vê kim, châm tả. Lao cung, Dũng tuyền, Hoàn khiêu, Hợp cốc,
châm tả. Tam âm giao, Túc tam lý, châm bố. Trung quản cứu. Thái khê, dùng mồi
ngải to bằng hạt đậu nành, cứu 5 - 7 mồi, không để lại sẹo.
TD: Hồi dƣơng cứu nghịch. Trị dƣơng khí hƣ suy, âm, hàn nội thịnh gây
quyết nghịch. Triệu chứng: Thần trí mê muội, thích ngủ, sợ lạnh, nằm co ro, hoặc
nôn mửa hoặc kiết lỳ hoặc bỗng nhiên ngã nhào, cấm khẩu, không nói đƣợc, tay
chân quyết lãnh, mạch trầm phục, khó bắt đƣợc mạch.
251
Thƣờng dùng trong cấp cứu, trị các chứng quyết, trúng phong, trúng thử, thoát
chứng, thấy có dấu hiệu dƣơng hƣ quyết nghịch, mạch vi, khó bắt mạch.
GT: Á môn thuộc mạch Đốc, giao hội với mạch Dƣơng duy mà Đốc mạch là
biển của dƣơng mạch. Dƣơng duy cũng giao hội với ba kinh dƣơng, là huyệt chính
kích thích khí của các kinh dƣơng, để khai khiếu tỉnh thần. Thái khê là nguyên
huyệt của kinh túc Thiểu âm Thận, để ôn Thận, hồi dƣơng, cứu nghịch. Dùng vinh
huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào là Lao cung hợp với túc Thiếu âm Thận là Dũng
tuyền để tô quyết, khai khiếu. Hoàn khiêu, Hợp cốc để thông điều khí huyết và
kinh mạch trên dƣới, toàn thân. Trung quản, Tam âm giao, Túc tam lý để ôn trung
tán hàn, bình bí âm dƣơng. Toàn bài, tăng tác dụng hồi dƣơng cứu nghịch, lý khí,
tô quyết.
Hồi dương ích khí phương

PH: Khí hải, Quan nguyên, Nội quan, Tâm du, Quyết âm du.
CC: Khí hải, Quan nguyên, cứu điếu ngải 20-30 phút, có thể cứu cách gừng
10-30 tráng. Nội quan, Tâm du, Quyết âm du, châm bổ.
TD: Hồi dƣơng cứu nghịch, tán hàn, phục mạch. Trị dƣơng suy, khí thoát,
chân tâm thống muốn chết. Triệu chứng: Vùng trƣớc tim đột nhiên đau, lâu ngày
không giảm, trong ngực bứt rứt, khí muốn thoát, sắc mặt nhƣ ám khói, kinh sợ
không yên, tay chân quyết lãnh, mồ hôi lạnh ra không ngót, đầu mũi lạnh, nặng thì
hôn mê, môi, lƣỡi, móng tay trắng nhạt hoặc xanh tím, tiếu ít, phù thũng, rêu lƣỡi
trắng nhuận, mạch trầm tế muốn tuyệt, hoặc mạch kết, đợi, huyết áp hạ.
Gặp trong chân tâm thống, nghẽn cơ tim cấp, bệnh động mạch vành... liên
quan với dƣơng suy, khí thoát.
GT: Cứu các huyệt của Nhâm mạch là Khí hải, Quan nguyên để ôn dƣỡng
chân nguyên, ích khí cố thoát. Dùng bối du huyệt của Tâm và Tâm bào là Tâm du,
Quyết âm du là theo ý "tạng bệnh lấy huyệt Du", dùng bổ pháp, có thể ôn thông
Tâm mạch, cũng có thể tán âm hàn. Hợp với lạc huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào
là Nội quan để thông điều khí cơ, phục mạch chĩ thống.
GG: Hôn mê, thêm Nhân trung.
Hô hấp yếu, thêm Tố liêu.
Tim đau không giảm, thêm Khích môn.
252
Tay chân lạnh, mạch phục, thêm cứu Quan nguyên.
Ôn dương định suyễn phương

PH: Phế du, Tâm du, Thận du, Khí hải, Quan nguyên, Nội quan, Thái uyên,
Phong long.
CC: Châm bổ. Khí hải, Quan nguyên dùng mồi ngải lớn cứu không thành sẹo,
không kể liều dùng, bệnh giảm là đƣợc.
TD: ốn Thận nạp khí, cƣờng Tâm cố thoát. Trị Tâm Thận dƣơng hƣ, âm hàn
nội thịnh gây nên suyễn. Biểu hiện: Suyễn, hơi thở ngắn, thở ra nhiều, hít vào ít,
hoạt động thì bệnh nặng hơn, hơi thở bị đửt đoạn, cơ thể gầy ốm, uể oải, sợ lạnh,
tay chân lạnh, tiểu ít, phù thũng, nặng hơn thì khó thở, không yên, hồi hộp lo sợ,
phiền táo, ra mồ hôi lạnh không dửt, tay chân quyết lạnh, môi và móng tay xanh
tím, thần trí không tỉnh, lƣỡi tím tối hoặc có nốt ban, rêu lƣỡi trắng nhạt, mạch
trầm tế hoặc vi, nhƣợc, kết, đợi.
Thƣờng gặp trong các chứng viêm phế quản mạn, hen phế quản, Tâm Phế
mạn thuộc chứng Tâm Thận dƣơng hƣ.
GT: Trong bài, dùng Phế du, Thái uyên tuyên Phế bình suyễn, ích khí phục
mạch, để lý thƣợng tiêu. Tâm du, Nội quan dửỡng Tâm an thần, phục mạch. Thận
du, Khí hải, Quan nguyên ôn dữơng ích Thận, nạp khí bình suyễn. Phong long hòa
Vị trừ thấp, hóa đờm bình suyễn.
GG: Suyễn cấp không yên, môi và móng tay xanh tím, tinh thần mỏi mệt,
thêm Thủy câu, Tố liêu.
Mặt và tay chân phù, tiểu không thông, thêm Âm lăng tuyền, Tam âm giao.
Ôn hạ phương

PH: Khí hải, Bàng quang du, Khúc tuyền.
CC: Trƣớc châm Khí hải, dùng phép bổ, hoặc thêm cứu 5 - 14 mồi; Rồi châm
Bàng quang du, dùng phép bổ, sau đó châm Khúc tuyền, dùng phép tả, lƣu kim 30
phút.
TD: Ôn bổ hạ tiêu, thông kinh chỉ thống. Trị ngƣời lớn tuổi Thận khí hƣ yếu
253
hoặc bệnh lâu ngày tổn hại đến Thận dƣơng, thấy có bụng, rốn lạnh đau, tiểu tiện
không thông lợi, sắc mặt trắng bệch, thần khí yếu đuối, lƣng đau gối mỏi, tiếng nói
yếu ót, đại tiện lỏng sệt, lƣỡi nhạt bệu, mạch trầm trì.
GT: Bệnh này thƣờng do Thận khí hƣ yếu, hoặc bệnh lâu ngày tổn thƣơng
Thận dƣơng, làm cho hạ tiêu hƣ hàn, khí hóa mất chửc năng, tiểu tiện không thông
lợi, bụng rốn lạnh đau. Tỳ Vị mất ấm áp, thì tiêu lỏng sệt. Lƣng là phủ của Thận,
Thận dƣơng hƣ thì thắt lƣng mất dinh dƣỡng, lƣng gối lạnh đau, vô lực. Trong
phƣơng Khí hải thuộc Nhâm mạch, là bể của nguyên khí, cứu tại chỗ có thể phấn
chấn dƣơng khí, trị hƣ tổn của tạng phủ mà khu tán âm hàn tà. Bàng quang du là
bối du huyệt của Bàng quang kinh, có khả năng lý kinh khí của túc Thái dƣơng
kinh, để giúp cho khí hóa. Vì đƣờng kinh Can vận hành qua vùng sinh dục ngoài
đến bụng dƣới, do đó, chọn Khúc tuyên, hợp huyệt của Can kinh, để tả uất ở kinh
Can, giảm đau bụng, là trong bổ có tả, làm cho bổ mà không trệ. Ba huyệt cùng
dùng, có thể ôn Thận tráng dƣơng, sơ lợi khí cơ, thông kinh chỉ thống.
GG: Bụng lạnh đau nhiều, thêm Thần khuyết, Quan nguyên, Trung cực, để ôn
dƣơng, tán hàn chỉ thống.
Tiểu tiện không thông lợi, thêm Trung cực, Âm lăng tuyên, Thái khê để bổ
Thận kiện Tỳ, thông lợi tiểu tiện.
Tiêu chảy, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du để kiện Tỳ chi tả.
Phù dương khu hàn phương
XX: Thương hàn luận châm cứu phối huyệt tuyển chú.
PH: Đại chùy, Cách du, Quan nguyên, Khí hải.
CC: Trƣớc châm Đại chùy, Cách du, rồi cứu Quan nguyên, Khí hải, mỗi huyệt
cứu 7-21 mồi.
TD: Ôn dƣơng khu hàn. Trị bệnh Thiếu âm chứng dƣơng suy âm thịnh. Thấy
trong miệng bình thƣờng, lƣng sợ lạnh.
GT: Thiếu âm Thận dƣơng là chân dƣơng trong thủy. Thiễu âm bệnh chân
dƣơng hƣ suy, dƣơng khí không thể sung đạt dù bệnh mới phát, đang lúc dƣơng
kinh chủ khí, cũng không thể đƣợc sự trợ giúp. Dƣơng hƣ âm thịnh tự nhiên không
có hiện tƣợng nhiệt và táo khát, nên trong miệng bình thƣờng. Lƣng là dƣơng
trong dƣơng, cũng là nơi Đốc mạch đi qua. Thái dƣơng là phủ của Thận. Mạch
nhánh của Đốc xuyên cột sống liên lạc với Thận, là bể của các dƣơng mạch, nay
Thận dƣơng hƣ suy, ở trên thì Tâm dƣơng bất sinh mà hỏa suy, ở ngoài thì vệ
254
dƣơng không phân bổ đi mà mất bền vững, vì thế Đốc mạch không thống nhiếp
đƣợc các dƣơng kinh, không duy trì liên hệ nguyên khí, do đó lƣng sợ lạnh. Đây là
hàn từ bên trong sinh ra mà biểu hiện là cực hƣ ở ngoài. Khi điều trị, nên cứu Đại
chùy, Cách du, Quan nguyên, Khí hải. Vì Đốc mạch thống đốc phần dƣơng của
toàn thân, nên nguyên dƣơng suy vi, Đốc mạch mất quyên thống nhiếp, thì kinh
khí của dƣơng kinh bất túc, bên ngoài không bền vững, do đó cứu Đại chùy, hội
của Đốc mạch và thủ tam dƣơng, để phù dƣơng ích khí, làm chắc phần dƣơng bên
ngoài để chữa lƣng sợ lạnh; Cách du là bối du huyệt kiêm hộỉ huyệt của túc Thái
dƣơng Bàng quang kinh, Thận với Bàng quang biểu lý với nhau, cho nên Cách du
có thể điều tiết sự chuyển thâu tinh khí của Thận và Bàng quang, làm cho biểu lý
khí huyết đầy đủ. Thiếu âm bệnh thấy lƣng sợ lạnh thuộc Thiếu âm hỏa suy, hàn
sinh từ trong mà bên ngoài biểu hiện ở lƣng, do đó ích hỏa chi nguyên là phép cần
dùng. Nạn kinh - Nạn thứ 8 sách viết: "Phàm 12 kinh mạch tất cả đều là nguồn
sính khí, là gốc của 12 kinh, là nơi động khí ở giữa rốn. Đó là nguồn của ngũ tạng
lục phủ, là gốc của 12 kinh mạch, cửa ngõ và sự hô hấp, vốn của Tam tiêu". Cứu
Quan nguyên, huyệt của Nhâm mạch, bổ Thận dƣơng mà ích mệnh môn hỏa, nó
cũng là mộ huyệt của Tiểu trƣờng, cũng có thể trợ giúp Tiểu trƣờng hóa vật, sinh
huyết. Nhƣ thế khí huyết song bổ, có cái hay là "dƣơng sinh âm trƣởng". Khí hải
là bể sinh khí, cứu tại chỗ có thể kích thích dƣơng khí, bổ hƣ tổn của tạng phủ, khu
âm hàn, dùng chung với Quan nguyên, là phép chữa cố bản. Bốn huyệt này hợp
dùng, bổ ích khí huyết, ôn dƣơng tán hàn.
GG: Sợ lạnh nhiều, cứu thêm Thận du, Mệnh môn để ôn dƣơng tán hàn.
Tử chi quyết nghịch, thêm Tỳ du, Túc tam lý, kiện Tỳ ích khí, hồi dƣơng cứu
nghịch.
Đau bụng tiêu chảy, thêm Thiên xu, Trung quản điều khí cơ, kiện Tỳ chỉ tả.
Tráng dương phương
XX: Lãn ông kinh nghiệm phương.

PH: Mệnh môn, Thần khuyết.
CC: Cứu Mệnh môn, Thần khuyết. Mệnh môn cứu mồi ngải. Thần khuyết cứu
cách muối. Không lệ thuộc số mồi.
TD: Ôn Thận tráng dƣơng. Trị thần hồn, mất ý thức, nhắm mắt, há miệng,
nắm tay, đái dầm, ngủ ngáy hoặc hơi thở yếu, vã mồ hôi, sôi đờm, tay chân lạnh
nghịch, mạch tế nhƣợc.
255
GT: Phƣơng này có tác dụng bổ Thận tráng dƣơng. Thận là tạng thủy hỏa,
trong hàm chân âm chân dƣơng. Nếu Thậĩlỉkhí hƣ nhƣợc, thì khí chân nguyên
không thịnh. Trong phƣơnạcứu Mệnh môn có thể bổ Thận khí, phấn chấn Thận
kinh, làm cho Thận dƣơng sung thịnh; Thần khuyết thuộc Nhâm mạch, là gốc cội
của sinh mệnh, "là sở thuộc của chân âm", cứu tại chỗ có thể phò dƣơng cố thoát.
Hai huyệt phối hợp, bổ ích nguyên âm, nguyên dƣơng của Thận, hồi dƣơng cố
thoát.
GG: Thần trí mê muội, mất ý thức, châm thêm Nhân trung, Thập tuyên để
khai khiếu tỉnh thần.
Đờm nhiều sôi đờm, thêm Phong long, để kiện Tỳ hóa đờm.
Tay chân lạnh ngắt, thêm Túc tam lý, để hồi dƣong cứu nghịch.
Mồ hôi nhiều thêm Hợp cốc, Âm khích để cố biểu liễm hãn.
Tứ nghịch phương

PH: Khí hải, Thận du, Can du.
CC:Cứu Khí hải 7 - 21 mồi, rồi cứu Thận du, Can du 5 - 7 mồi.
TD: Ôn bố Thận dƣơng, hồi dƣơng cứu nghịch. Trị tứ chi quyết nghịch, sắc
mặt xanh, lạnh nằm co ro, miệng không khô không khát, tiêu ra nguyên thức ăn, ý
thức mơ hồ, rêu trắng mỏng/mạch trầm tế.
GT: Phƣơng này là phƣơng huyệt điều trị nguyên dƣơng khuy tổn, không thể
làm ấm kinh lạc, tạng phủ, hàn tà trúng thẳng phần lý, thấy có các bệnh chứng tứ
chi quyết lãnh, tiêu sống phân. Thiên Nuy luận (Tố vấn 44) ghi: “Dƣơng khí suy ở
phần dƣới, thì thành chứng hàn quyết". Bệnh tà đi sâu vào Thiếu âm, làm cho
nguyên dƣơng trong Thận suy yếu, khí âm dƣơng không thuận tiếp nhau đƣợc,
cũng làm cho Tỳ thổ mất ấm áp, do đó có các chứng tay chân quyết lãnh, sợ lạnh
nằm co ro, đau bụng tiêu sống phân, miệng không khát.
Trong phƣơng Khí hải là du huyệt của mạch Nhâm, mạch Nhâm có thể coi sóc
phần âm của toàn thân, Thận du, Can du là Bổi du huyệt của Bàng quang kinh, có
tác dụng bổ ích nguyên dƣơng của Can Thận. Ba huyệt cùng dùng, có thể điều tiết
âm dƣơng của toàn thân. Khí hải lại là bể của nguyên khí, có tác dụng hồi dƣơng
cố thoát. Cho nên ba huyệt phối hợp nhau có thể đạt đến mục đích ôn bổ Can
Thận, hồi dƣơng cứu nghịch.
256
GG: Tứ chi quyết lãnh nhiều, có thể phối hợp Thần khuyết để hồi dƣơng cứu
nghịch.
Đau bụng, tiêu ra sống phân nhiều, thêm Túc tam,lý, Thiên xu để kiện Tỳ lợi
thấp chỉ tả.
Mê man, thêm Thủy câu, Thập tuyên, Bá hội, để khai khiếu tỉnh thần.
2. ÔN TRUNG TÁN HÀN

Ôn trung tán hàn bao gồm Tỳ dƣơng bất túc dẫn đến trung tiêu hƣ hàn. Biểu
hiện: Toàn thân mỏi mệt, tay chân lạnh; bụng lạnh đau, không muốn ăn uống hoặc
nôn khan, nôn ra nƣớc dãi, miệng nhạt, không khát, lƣỡi nhạt, rêu lƣỡi trắng
nhuận, mạch trầm, tế, hoãn.
Thƣờng dùng các huyệt Tỳ du, Vị du, Chƣơng môn, Trung quản, Thiên xu,
Khí hải, Túc tam lý, Công tôn, Ẩn bạch.
Hàn quyết phương
XX: Thương hàn luận châm cứu phối huyệt tuyển chú.
PH: Quan nguyên, Thái xung, Trung quản, Túc tam lý.
CC: Trƣớc cứu Quan nguyên, Trung quản rồi cứu Thái xung, Túc tam lý, mỗi
huyệt đều cứu 7 - 9 mồi.
TD: Ôn dƣơng tán hàn, kiện Tỳ, quyên (?) trừ ẩm. Trị vốn cơ thể Tỳ Vị dƣơng
hƣ, hàn trệ ở Can mạch, tay chân quyết lãnh, nặng thì thấy ói mửa, đau bụng, tiêu
lỏng, lƣỡi nhạt bệu, mạch Trầm Tế muốn tuyệt.
GT: Phƣơng này là phƣơng huyệt điều trị chứng huyết hƣ hàn quyết trong
bệnh Quyết âm. Túc Quyết âm Can chủ tàng huyết, thủ Quyết âm Tâm bào làm
việc thay Tâm, chủ huyết cũng chủ mạch. Huyết hƣ hàn trệ Quyết âm, tinh khí
không thể đầy đủ đƣa tới các đầu ngón tay chân, cho nên tay, chân quyết lãnh.
Huyết hƣ hàn quyết nhiều thì mạch phải tế tiểu muổn tuyệt. Hàn trệ quyết âm,
huyết mạch hƣ rít mà thấy tay chân quyết lãnh, nên chú trọng cứu Quan nguyên.
Quan nguyên là hội của bốn mạch Can, Tỳ, Thận, và Nhâm, chủ ôn thông huyết
mạch, bổ âm huyết mà tán hàn; Quan nguyên lạỉ có khả năng bổ ích nguyên khí,
ôn Can tán hàn, ôn Thận kiện Tỳ, khí huyết song bổ. Phối hợp với huyệt Thái
xung lấy Du thế Nguyên của Can kinh, ôn kinh hóa huyết, để tán hàn trệ của
257
Quyết âm. Hai huyệt cứu liền, lấy mạch lên, hết quyết lầnh làm đạt. Cách chung
khí là thống soái của huyết, huyết là mẹ của khí, về sinh hóa của huyết mạch thực
sự có hiệu quả tổt lầnh. Nếu kiêm có Vị hàn đờm ẩm, khí cơ bất điều, nên châm
Trung quản, huyệt mộ của Vị và Túc tam lý hợp huyệt của Vịặihằm ôn vận trung
cung (Tỳ Vị), tán hàn quyện ẩm, chấn hƣng trung dƣơng, điều vận thăng giáng.
Do đó hợp lại là phƣơng bổ khí sinh huyết, ích âm hóa dƣơng, xứng đáng là phép
chữa huyết hƣ hàn quyết.
GG: Huyết hƣ hàn quyết tƣơng đối nặng hơn, thêm Cách du, Khí hải, Bách
hội, để bổ ích khí huyết, ôn dƣơng tán hàn.
Nôn mửa đau bụng nhiều, thêm Vị du, Nội quan, để điều lý khí cơ, hòa Vị
giáng nghịch.
Tiêu chảy, thêm Thiên xu, Ắm lăng tuyền. Đại trƣờng du, đế kiện Tỳ chỉ tả.
Kiện trung phương

PH: Tỳ du, Vị du, Chƣơng môn, Trung quản, Túc tam lý.
CC: Châm bổ. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Sau châm thêm ôn cứu
Tỳ du, Vị du, Trung quản.
TD: Kiện Tỳ ích khí, ôn trung hòa Vị. Trị Tỳ Vị hƣ hàn dẫn đến đau dạ dày,
đau bụng, nôn mửa. Biểu hiện: Dạ dày đau âm ỉ, đau lâu ngày không khỏi, thích
ấm, thích xoa bóp. Nếu đau nhiều, ăn vào là bị ợ hơi, bụng trƣớng hoặc nôn ra
nƣớc trong, sắc mặt không tƣơi, thân hình gầy ốm, sự lạnh, tay chân lạnh, đại tiện
lỏng loãng, nặng hơn thì nôn ra máu hoặc phân đen, lƣỡi nhạt bệu, rêu lƣỡi trắng
nhạt mà nhuận, mạch tế, nhƣợc.'
Thƣờng gặp trong viêm trƣờng vị mạn tính, rối loạn tiêu hóa, giảm chức năng
tiêu hóa, loét dạ dày tá tràng, biện chứng là do Tỳ Vị hƣ hàn.
GG: Nôn ra máu, phân đen, thêm Cách du, Huyết hải.
GT: Tỳ du phối hợp với Chƣơng môn, Vị du phối với Trung quản, là du mộ
phối hợp, lại dùng hợp huyệt của Vị kinh là Túc tam lý, châm bổ và cứu, làm tăng
tác dụng kiện Tỳ ích Vị, ôn trung tán hàn.
Lý trung cứu phương
XX: Biển Thước tâm thư.

258
PH: Trung quản, Quan nguyên.

CCĩ Cứu Trung quản, Quan nguyên mỗi huyệt 7 -14 mồi.
TD: Ôn trung kiện Tỳ hòa Vị. Trị vốn thể chất dƣơng hƣ hoặc ăn uống thất
thƣờng, tổn thƣơng đến Tỳ Vị, dẫn đến nguyên khí hƣ thoát. Triệu chứng: Váng
đầu, chân yếu, tay chân uể oải, vùng dƣới tim đầy tức, ăn uống kém, đầy bụng,
lƣỡi nhạt bệu, mạch trầm hoãn.
GT: Chứng này do vốn thể chất dƣơng hƣ hoặc ăn uống thất thƣờng, tổn
thƣơng đến Tỳ Vị, dẫn đến trung dƣơng bất chấn nguyên khí hƣ suy. Trong
phƣơng Quan nguyên là du huyệt của Nhâm mạch, là hội huyệt của Nhâm mạch
với ba kinh âm ở chân kinh là nơi nguyên khí của Tam tiêu xuất ra, liên hệ với
chân dƣơng. Mệnh môn là huyệt trong âm có dƣơng, cứu tại đó, có thể bổ Thận
tráng dƣơng, giúp hỏa dƣới đáy lò, để ôn ấm Tỳ Vị. Trung quản cũng là huyệt của
Nhâm mạch, là mộ huyệt của Vị, cứu tại chỗ, có thể ôn vận trung cung (Tỳ Vị),
tán hàn, trừ đờm ẩm, chấn hƣng trung dƣơng, điều vận thăng giáng. Hai huyệt
cùng dùng bổ gốc của tiên thiên để tráng gốc của hậu thiên, ôn irung tán hàn, kiện
Tỳ hòa Vị.
GG: Tỳ Thận dƣơng hƣ nặng, thêm Mệnh môn, Túc tam lý, để bổ ích Tỳ
Thận, phấn chấn nguyên dƣơng.
Hƣ thoát, thêm Bách hội, Khí hải, Thần khuyết để hồi dƣơng cố thoát.
Đầy bụng tiêu chảy, thêm Thiên xu, Túc tam lý, Tỳ du, để kiện Tỳ chỉ tả.
Ôn hàn chỉ thổ phương

PH: Tỳ du, Vị du, Quan nguyên, Thái bạch, Trung quan Trung khôi, Túc tam
lý.
CC: Tỳ du, Vị du, châm trƣớc bổ sau tả, bổ nhiều tả ít. Lƣu kim 30 phút, thỉnh
thoảng vê kim. Có thể dùng ôn cứu. Quan nguyên châm bổ. Các huyệt khác châm
tả.
TD: Ôn trung tán hàn, hòa Vị chỉ thổ. Trị nôn mửa do Vị bi hàn. Triệu chứng:
Nôn ra nƣớc trong, hoặc ăn vào là nôn ra Hoặc thức ăn uống sau mấy ngày lại nôn
ra, trong bụng không thoải mái, cơ thể lạnh, tay chân lạnh, không muốn ăn uống,
mệt mỏi uể oải, rêu lƣỡi trắng, mạch khẩn.
Các bệnh về thực quản, u môn bị hẹp, nghẽn dẫn đến nôn mửa, biện chứng
259
thuộc hàn tà trú ở Vị. Đối với các chứng do rối loạn tai trong, do Can Vị hƣ hàn, có
thể tham khảo bài này gia giảm để trị.
GT: Trong bài dùng Tỳ du, Vị du là bối du huyệt của Tỳ, Vị, có ý để kiện Tỳ,
ôn trung, hòa Vị, chỉ thổ. Quan nguyên là huyệt hội của mạch Nhâm với ba đƣờng
kinh âm ở chân để bồi thổ cổ bản. tráng nguyên dƣơng giúp bổ hỏa noãn thổ.
Dùng Trung quản là mộ huyệt của Vị, phối hợp với Vị du theo cách phối du - mộ,
hợp với nguyên huyệt của Tỳ kinh là Thái bạch, hợp huyệt của Vị kinh là Túc tam
lý để hòa Vị giáng nghịch. Trung khôi là huyệt kinh nghiệm của ngƣời xƣa dùng
trị nôn mửa.
GG: Táo bón, thêm Chiếu hải.
Hơi thở ngắn, cứu Khí hải.
Ăn vào nôn ra, thêm Chƣơng môn, Lƣơng môn.
Uống nƣớc khó khăn, thêm Lao cung, Đại lăng, Chi câu, Thƣợng quản.
Ôn trung chỉ lỵ phương

PH: Thiên xu, Khí hải, Túc tam lý, Âm lăng tuyền, Ẩn bạch.
CC: Châm vtrƣớc bổ sau tả, tả nhiều hơn bổ, sau khi đắc khí, dùng thêm ôn
cứu. Các huyệt ở tay chân ôn châm 3-5 mồi. Ẩn bạch sau khi châm, ôn cứu bằng
điếu ngải.
TD: Ôn trung tán hàn, hóa thấp đạo trệ. Trị bệnh do hàn thấp gây nên. Biểu
hiện: Kiết lỳ màu trắng, có bọt, hoặc có lẫn sợi máu, bụng trƣớng, thỉnh thoảng
đau, đại tiện không thoải mái, mót rặn, ăn ít hoặc kèm nôn mửa, miệng dính,
không khát, lƣời nhọt, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch nhu hoãn.
Các bệnh lỳ trực khuẩn, lỳ amip, viêm ruột mạn, viêm kết trƣờng mạn, biện
chứng thuộc hàn chứng đều có thể tham khảo bài này gia giảm để trị.
GT: Trong bài dùng mộ huyệt của Đại trƣờng là Thiên xu là
theo ý "Phủ bệnh dùng huyệt mộ", để ôn trƣờng chỉ lỳ, tán hàn khứ thấp. Khí
hải là biển của khí toàn thân, chủ bệnh về khí, dùng nó để điều khí hóa thấp. Ẩn
bạch, Âm lăng tuyền, Túc tam lý đế kiện Tỳ ôn trung, hành khí hóa thấp, đạo trệ
trừ tích. Các huyệt trên dùng cách trƣớc tả sau bổ, tả nhiều bổ ít, là muốn khứ tà
mà không tổn thƣơng chính khí, trong bổ có tả, lại phối hợp với ôn châm, làm tăng
tác dụng ôn trung tán hàn, hóa thấp dạo trệ.
260
GG: Ăn uống kém, thêm Trung quản.

Bụng trƣớng đầy, thêm Công tôn.
Kiết lỳ, tiêu chảy nhiều, thêm Trung lữ du.
Ôn trung tán hàn phương

PH: Trung quản, Nội quan, Túc tam lý, Công tôn.
CC: Dạ dày đau, nôn mửa nhiều, trƣớc châm tả Nội quan, Túc tam lý, Công
tôn, kích thích mạnh, 2 - 3 phút vê kim 1 lần.
Dạ dày đau không nhiều, châm bình bổ bình tả Trung quán, lƣu kim 20 - 30
phút, sau đó ôn cứu.
TD: Ôn trung tán hàn, hòa Vị chỉ thống. Trị dạ dày đau do hàn ngƣng, khí trệ.
Triệu chứng: Đau đột ngột, ấn vào đau hơn sợ lạnh, thích ấm, gặp nóng thì đỡ đau,
muốn nôn, nôn hoặc nôn ra nƣớc trong hoặc kèm sợ lạnh, sốt, không khát, thích
uống ẩm, lƣỡi hồng nhạt, rêu lƣỡi trắng nhạt, mạch huyền, tế.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm dạ dày, viêm hang vị, loét dạ dày tá tràng,
các chứng đau dạ dày do hàn ngƣng khí trệ.
GT: Hàn tích ở dạ dày, cho nên dùng Trung quản, là mộ huyệt của kinh Vị
theo ý “tạng bệnh dùng huyệt mộ", châm cứu huyệt này để ôn trung tán hàn. Phối
hợp huyệt của Vị kinh ỉà Túc tam lý theo ý “Hợp trị nội phủ" và “Đỗ phúc Tam lý
lƣu”, để lý khí hòa Vị. Huyệt Nội quan thông với Âm duy mạch, có tác dụng
khoan hung lý khí, hòa Vị, chỉ ẩu. Công tôn thông với Xung mạch, hai huyệt phối
hợp trên với dƣới, tƣơng ứng với chủ và khách, có khả năng khoan hung lý khí,
kiện Tỳ hòa Vị, giáng nghịch chỉ ẩu.
GG: Nôn mửa nhiều, thêm Vị du.
Đau nhiều, thêm Lƣơng khâu.
3. ÔN KINH TÁN HÀN

Ôn kinh tán hàn thƣờng dùng khi dƣơng khí bất túc, kinh mạch nhiễm phải
hàn, huyết dịch vận hành không thông, dƣơng hƣ, hàn tà xâm nhập ngƣng trệ ở
261
kinh mạch làm cho chân tay bị quyết lãnh, chân tay tê đau, hƣ hàn âm trở.
Thƣờng dùng huyệt Khí hải, Quan nguyên, Thần khuyết,
Túc tam lý, Trung cực, Tam âm giao làm chính.
Hàn tà trở lạc phương

PH: Khúc trì, Ngoại quan, Hợp cốc, Trung chử, Túc tam lý, Ảm lăng tuyền,
Dƣơng khê, Hành gian.
CC: Túc tam lý, Âm lăng tuyền châm bổ, các huyệt khác châm binh bổ bình
tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim, hoặc ôn cứu 3 - 5 mồi ngải.
Nếu chân tay lạnh nhiều có thể cứu cách gừng 5-7 mồi ngải.
TD: Ôn tán hàn thấp, hoạt huyết thông lạc. Trị tý chứng do hàn thẩp gây nên.
Triệu chứng: Tay chân thích ấm, sợ lạnh, gặp nƣớc lạnh, mát thì da chân tay xanh
trắng hoặc đỏ tía, da khô không nhuận, sau đó da bị sƣng phù, nặng nề, mất cảm
giác, kim đâm vào không thấy đau, mạch phu dƣơng (động mạch ở chân lƣng) đập
yếu, nhỏ, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch tế, trì.
Thƣờng gặp trong các bệnh tắc tĩnh mạch giai đoạn đầu, động mạch ở đầu
ngón bị co lại.
GT: Trong phƣơng dùng huyệt của kinh Dƣơng minh làm chính, là loại kinh
nhiều khí nhiều huyết, châm và cứu có tác dụng thông điều khí huyết, phù trợ
dƣơng khí để ôn tán hàn tà. Dùng hợp thủy huyệt của túc Thái âm Tỳ kinh là Âm
lăng tuyền để kiện Tỳ khử thấp. Dùng Ngoại quan, Trung chử để tuyên thông kinh
khí ở chi trên. Dùng Hành gian hợp với Giải khê để tuyên thông khí huyết của
kinh ở chi dƣới.
GG: Tay chân và thân thể lạnh nhiều, thêm cứu Khí hải, Quan nguyên.
Ôn bào cung dưỡng thai điều kinh phương

PH: Khí hải, Quan nguyên, Trung cực, Tử cung.
CC: Hƣ hàn, châm sâu 0,3 - 0,5 thốn, bổ, sau khi châm cứu 3 - 5 tráng. Thực
chứng châm sâu 0,5 -1 thốn, tả, không cứu.
TD: Dƣỡng huyết, tƣ âm, bồi bổ chân khí và nguyên khí, bổ mệnh môn, làm
262
ấm tử cung, điều hòa kinh nguyệt và đới hạ, dƣỡng bào thai. Trị các chứng tử cung
hƣ hàn, cửa bào môn bị bế tắc, lâu không có thai, âm súc, dƣơng nuy, bụng bị đau
và trƣớng mãn, chuyển bào...
GT: Cả bốn huyệt đều thuộc Nhâm mạch, dƣới Trung cực là bào cung, ba
mạch Nhâm, Xung và Đốc đều khởi lên ở bào cung và xuất ra ở hội âm. Nhâm
mạch đi từ hội âm rồi xuất ra vận hành theo bụng; Đốc mạch xuất ra từ hội âm rồi
xuất ra vận hành ở lƣng; Xung mạch đi từ hội âm để đi theo Thận kinh, cho nên
ngƣời ta gọi đây là "nhất nguyên tam ký" (một nguồn mà ba íhánh). Khí hải là nơi
biển sinh ra khí, là nơi tồn giữ nguyên khí. Quan nguyên là nơi mà con trai tàng
tinh, con gái chứa huyết. Trung cực là hội của mạch Nhâm và túc tam âm kinh,
cũng là cánh của bào cung. Tử cung là huyết thất của con gái. Vì thế dùng huyệt
Khí hải để ích khí ở hạ nguyên, Quan nguyên để bổ sung tinh huyết, Trung cực
làm điều kinh, khai thông sự bế tắc. Châm Tử cung là lấy thẳng huyệt trị phần
tiêu, phối hợp với các huyệt trên để dƣỡng huyết, điều kinh, bồi bố nguyên khí và
làm ấm tử cung.
Ôn tề tán hàn hồi dương ích khí phương

PH: Thần khuyết, Khí hải, Thiên xu, Thủy phân.
CC: Châm bổ Khí hải sâu 0,5 thốn, sau khi châm, cứu 15 - 20 mồi. Thần
khuyết, không châm, chỉ cứu thôi, cứu cho đến chừng nào bệnh nhân hồi dƣơng
mới thôi. Thủy phân không chấm, cứu 15-25 mồi. Thiên xu không châm, cứu
15-25 mồi. Cứu bằng ngải cứu cách gừng.
TD: Làm ấm vùng rốn và làm tán hàn, hồi dƣơng, ích khí. Trị các chứng hạ
nguyên hƣ hàn, rốn và bụng bị lạnh, đau, hoắc loạn, thổ tả, trúng phong, trúng
đàm, đờm quyết, trẻ nhỏ kinh phong.
GT: Năm huyệt này còn gọi là Mai hoa huyệt vùng bụng. Thần khuyết thuộc
Nhâm mạch, có thể thông với tạng trong việc cấp cứu hồi dƣơng. Thiên xu thuộc
kinh túc Dƣơng!minh Vị, là mộ huyệt của Đại trƣờng, nó hóa những chất cặn bã
rồi phân lợi thanh trọc. Khí hải là biển của nguyên khí, bổ Thậahồi dƣơng. Thủy
phân thuộc Nhâm mạch, kiện Tỳ lợi thấp, phân lợi thủy cốc. Năm huyệt phối nhau
thành tá sứ, có khả năng kiện Tỳ, dửt bệnh tiêu chảy, ôn trung, cứu nghịch. Châm
thêm Thiên đột, Trung quản để giáng khí trừ đàm, dứt đƣợc chứng nôn mửa.
Châm thêm Tam tiêu du, Quan nguyên để làm thông khí Tam tiêu, ôn bổ vùng hạ
nguyên, giải uất, tán ngƣng, dứt đƣợc chứng nôn mửa mà đau.
263
GG: Nôn mửa nhiều, thêm Trung quản, sâu 0,5 thốn, cứu 5 mồi, thêm Thiên
đột, sâu 0,2 thốn, cứu 3 mồi. Đau bụng, nôn mửa do khí trệ, châm Tam tiêu du sâu
0,3 thốn, tả trƣớc bổ sau, sau khi châm, cứu 3 mồi, châm Quan nguyên sâu 0,5
thốn, tả trƣớc bổ sau, cứu 3 mồi.
GC: Hàn tà trúng vào ba kinh âm thì sẽ xuất hiện những chứng thuộc tam âm
nhƣ đau vùng bụng, rốn, tứ chi quyết lãnh, trên thổ dƣới tả, cứu Thiên xu để làm
ấm trƣờng vị để trục đuổi khí hàn tà. Phép cứu này đối với các chứng cứu cấp nhƣ
hoắc loạn ẩu tả, mang lại kết quả rất rõ, nhƣ khởi tử hồi sinh. Năm huyệt phải cứu
một lúc, không đƣợc cứu cái trƣớc cái sau không đồng bộ. Nôn mửa, cứu thêm
Thiên đột cùng lúc với các huyệt trên, không tăng giảm riêng. Cứu Thần khuyết
cho đến khi nào bệnh tả ngƣng lại mới thôi. Bệnh nặng, nên cứu cho đến khi nào
hồi dƣơng mới thôi, phải nhẫn nại trong khi cứu thì tự nhiên phải hồi dƣơng. Nếu
nhƣ trong lòng nóng nảy, bỏ dở nửa chừng thì có khi bỏ dở cứu một mạng ngƣời,
ta không nên xem thƣờng Thần khuyết cũng có tên là Khí xá, cấm châm. Nếu
châm sẽ làm cho ngƣời bệnh nôn mửa và đại tiện không thông. Áp dụng phép cứu
hay hơn dùng thuốc vì nó có thể hồi dƣơng không để thoát khí. Cho nên muốn trị
thoát khí nên cứu huyệt này.
Ôn thông quan tiết phương

PH: Chủ huyệt: Đại chùy, Khí hải, Quan nguyên, Thần khuyết.
Khớp vai đau nhiều: Kiên ngung, Kiên liêu, Kiên trinh.
Khủy tay đau nhiều: Khúc trì, Xích trạch, Túc tam lý.
Cổ tay đau nhiều: Ngoại quan, Hợp cốc, Bát tà.
Khớp háng đau nhiều: Hoàn khiêu, Cự liêu, Dƣơng lăng tuyền.
Khớp gối đau nhiều: Nội ngoại tất nhãn, Lƣơng khâu, Ủy trung, Tất dƣơng
quan.
Mắt cá, ngón chân đau nhiều: Côn lôn, Giải khê, Bát phong.
CC: Châm bình bổ bình tả, đắc khí thêm ôn châm 3 - 5 mồi ngải. Quan
nguyên, Khí hải, Thần khuyết chỉ cứu không châm. Mỗi lần dùng điếu ngải cứu 20
- 30 phút hoặc cứu cách muối 7-9 mồi.
TD: Ôn kinh tán hàn, thông lợi quan tiết. Trị tý chứng thế hàn thấp. Triệu
chứng: Các khớp đau nhức, sƣng, không đỏ không phù hoặc có sƣng mà không
264
đỏ, vùng bệnh sợ lạnh, gặp lạnh thì đau tăng, gặp ấm thì đỡ đau, sắc mặt không
tƣơi, thân mình lạnh, sợ lạnh, miệng nhạt, không thích uống, chất lƣỡi nhạt hoặc
có vết răng, rêu lƣỡi trắng nhạt hoặc trắng nhờn, mạch nhu, tế, trì.
Gặp trong các bệnh viêm khớp dạng phong thấp, các loại phong thấp do hàn
thấp gây ra.
GT: Quan nguyên, Khí hải, Thần khuyết, chỉ cứu không châm, có tác dụng
tráng dƣơng ích khí. Đại chùy là nơi hội của Đốc mạch và các kinh dƣơng ở tay
chân, có tác dụng trừ hàn tà do ngoại cảm, ôn thông dƣơng khí toàn thân. Dùng
các huyệt è cục bộ khớp, để hoạt huyết thông lạc, khứ phong trừ thấp, tán hàn chỉ
thống ở cục bộ và vùng tƣơng ứng, tiêu bản cùng trị, có công hiệu phù chính khứ
tà.
Quan nguyên ôn sán phương

PH: Quan nguyên, Kỳ môn, Túc tam lý, Tam âm giao, Đại đôn.
CC: Quan nguyên cứu, Túc tam lý, Tam âm giao, châm bổ, Kỳ môn, Đại đôn,
châm tả. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Ôn kinh tán hàn, chỉ thống. Trị hàn sán (sán khí do hàn). Biểu hiện: Bụng
dƣới, dịch hoàn đau thắt, đau nhƣ kim đâm, nặng hơn có thể đau lan đến ngực,
hông sƣờn, đau nhƣ muốn chết, dịch hoàn lạnh, cơ thể lạnh, tay chân không ấm,
sắc mặt xanh trắng, lƣỡi trắng, rêu lƣỡi nhạt, mạch trầm phục hoặc khấn.
Thƣờng dùng trị sán khí.
GT: Chứng hàn sán, do khí huyết ngƣng trệ ở kinh lạc của mạch Nhâm và túc
Quyết âm Can gây ra, vì vậy dùng huyệt Quan nguyên của mạch Nhâm, Đại đôn,
tỉnh huyệt của túc Quyết âm Can kinh, Tam âm giao là huyệt hội của ba kinh âm.
Vì sán khí là bệnh chính của mạch Nhâm, túc Quyết âm Can kinh, liên lạc với bộ
phận sinh dục, túc tam âm giao với mạch Nhâm, vì vậyba huyệt phối hợp có tác
dụng sơ thông kinh mạch. Thêm cứu có thể ôn kinh tán hàn, hoãn giải đau. Kỳ
môn hợp với Đại đôn của kinh túc Quyết âm Can, là cách phối hợp huyệt đầu và
cuối của đƣờng kinh Can, để tăng tác dụng lý khí chỉ thống. Túc tam lý là huyệt
Hợp của túc Dƣơng minh Vị, có tác dụng kiện Tỳ hòa Vị, thông điều khí huyết.
GG: Đau quá muốn nôn, thêm Trung quản, Hành gian.
Đau lan ra sau lƣng, thêm Thận du.
265
Quyết nghịch thêm cứu Thần khuyết, Túc tam lý.
4. ÔN CUNG
Ôn cung chỉ đới phương

PH: Quan nguyên, Quy lai, Trung lữ du, Trật biên, Địa cơ, Tam âm giao.
CC: Châm tả hoặc bình bổ bình tả. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Có
thể dùng ôn cứu vùng bụng dƣới và xƣơng cùng.
TD: Ôn kinh tán hàn, hóa thấp chỉ đới. Trị hàn thấp ngƣng trệ ở bào cung.
Biểu hiện: Bụng dƣới đau, có cảm giác lạnh hoặc nặng trằn xuống, gặp ấm thì dễ
chịu, đới hạ ra nhiều, màu xanh, đặc, cơ thể lạnh, sự lạnh, đại tiện lỏng loãng, rêu
lƣỡi trắng nhầy, mạch huyền khẩn.
Các bệnh viêm khoang chậu mạn, viêm cổ tử cung, bế kinh... biện chứng
thuộc hàn thấp ngƣng trệ.
GT: Trong bài dùng huyệt Quy lai của kinh túc Dƣơng minh Vị, hợp với
huyệt Quan nguyên của mạch Nhâm, châm và cứu, có thể lý khí, vì vậy dùng nó
để kiện Tỳ thấm thấp, giúp phu chính khứ tà. Dùng huyệt Trung lữ du và Trật biên
của kinh Bàng quang để thông điều kinh khí của Bàng quang mà ôn hóa thấp tà.
Hỗ trợ có huyệt Địa cơ là khích huyệt của kinh túc Thái âm Tỳ, phối hợp với huyệt
Tam âm giao có thể kiện Tỳ hóa thấp, chỉ đới, ôn kinh tán hàn, chỉ thống.
GG: Bế kinh, thêm Yêu dƣơng quan, Quan nguyên du.
Viêm cổ tử cung, thêm Đới mạch, Hạ liêu.
Ôn cung phương
XX: Biển Thƣớc tâm thƣ.

PH: Bào môn, Tử hộ.
CC: Cứu Bào môn, Tử hộ mỗi huyệt 7 -14 mồi.
TD: Ôn cung tán hàn. Trị phụ nữ mạch Xung Nhâm hƣ tổn, tử cung hàn lạnh,
trọc khí ngƣng trệ. Thấy băng trung lậu hạ, kinh nguyệt quá nhiều, lai rai không
dửt, hoặc sau khi sinh non huyết ra không cầm, hoặc có thể ra huyết, đau trong
266
bụng.
GT: (Mạch) Xung là bể của huyết, mạch Nhâm chủ bào thai, mạch Xung
Nhâm hƣ tổn, âm huyết không thể giữ ở trong do đó băng trung lậu hạ, kinh
nguyệt quá nhiều, hoặc sau khi sinh non ra huyết không cầm hoặc có thai ra huyết,
thai động không yên, đau bụng. Trong phƣơng Bào môn, Tử hộ là kỳ huyệt, cứu
tại huyệt có thể điều lý Xung Nhâm, ôn cung tán hàn, điều kinh chỉ huyết.
GG: Băng lậu, thêm Khí hải, Tam âm giao, Ẩn bạch, để kiện Tỳ ích khí, thống
nhiếp huyết dịch.
Sau khi sinh đẻ huyết hôi không cầm, phối hợp Trung cực, Khíxung, Địa cơ,
để điều lý Xung Nhâm, hoạt huyết hành ử.
Tử cung hƣ hàn, thêm Khí hải, Quy lai, Thứ liêu để ôn cung tán hàn.
Ôn cung phương 2

PH: Trung cực, Tam âm giao, Tử cung, Chiếu hải, Mệnh môn.
CC: Trung cực, Chiếu hải, Mệnh môn, châm bổ. Tam âm giao trƣớc tả sau bổ,
bổ nhiều hơn tả. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê:kim. Trung cực, Quan nguyên,
Tử cung, Mệnh môn cứu bằng điếu ngải.
TD: Ôn cung, tán hàn, trợ dựng (giúp thụ thai). Trị tử cung bị hàn không thụ
thai. Biểu hiện: Kinh nguyệt thƣờng đến sau kỳ, máu màu tím đen, bụng dƣới lạnh
đau hoặc kèm thấy lƣng đau gối mỏi, nƣớc tiểu trong, dài, lƣỡi nhạt, rêu lƣỡi
trắng, mạch trầm trì.
Thƣờng dùng trị thống kinh, tử cung lạnh không thụ thai đƣợc.
GT: Trung cực của mạch Nhâm hợp với Mệnh môn của Đốc mạch, châm cứu
có tác dụng bồi nguyên bổ thận, ích tiên thiên, để mạnh sinh dục. Huyệt Tử cung
là huyệt chính để trị không thụ thai, cứu huyệt này làm tăng tác dụng ôn dƣỡng
bào cung. Tam âm giao kiện Tỳ ích khí, dƣỡng huyết hòa doanh để điều kinh chỉ
thống. Chiếu hải bổ Thận ích âm để điều kinh.
GG: Kinh nguyệt đến chậm, thêm Thiên xu, Quy lai. Lƣng đau gối mỏi, thêm
Thận du, Yêu nhãn. Thống kinh, thêm Bát liêu, Địa cơ.
Tiểu kết
267
Loại phƣơng ôn lý vì vị trí và mức độ hàn tà làm tổn thƣơng có khác nhau, do
đó tác dụng của phƣơng huyệt loại ôn lý đều khác nhau.
Loại hồi dƣơng cứu nghịch chọn năm xử phƣơng, chủ trị chứng tay chân
quyết nghịch, ói mửa tiêu chảy, mạch Vi muổn tuyệt do dƣơng khí suy vi, âm hàn
bí gây ra.
Trong đó:
Tứ nghịch phƣơng chủ trị chứng tay chân quyết nghịch, sắc mặt xanh lạnh,
tiêu sống phân do Thận dƣơng suy vi dẫn đến;
Bổ hỏa cứu phƣơng chủ trị chứng thần hôn, tay chân quyết lạnh, nhắm mắt há
miệng, chảy nƣớc dãi, do Tỳ Thận dƣơng hƣ dẫn đến.
Ôn hạ phƣơng chủ trị rốn bụng lạnh đau, tiểu không thông, thần khí khiếp
nhƣợc, đau lƣng mỏi gối, do Thận khí hƣ dẫn đến;
Phù dƣơng khu hàn phƣơng chủ trị dƣơng suy âm thịnh trong Thiếu âm bệnh;
Tráng dƣơng phƣơng chủ trị chứng thần hôn, mất ý thức. Nhắm mắt há miệng,
tay quờ quạng, đái dầm, thở ngáy, ra mồ hôi nhiều, do Thận dƣơng hƣ suy dẫn
đến.
Loại ôn trung khu hàn tất cả chọn hai xử phƣơng chủ trị chứng trung tiêu hƣ
hàn. Trong đó:
Lý trung cứu phƣơng dùng phép cứu, chủ trị chứng nguyên khí hƣ suy do Tỳ
Vị tổn thƣơng dẫn đến, thấy có váng đầu, yếu chân, tay chân uể oải, tâm hạ đầy
tức, không muốn ăn uống, đầy bụng, tiêu chảy.
Hàn quyết phƣơng chủ trị chứng tay chân quyết lạnh do Tỳ Vị dƣơng hƣ, hàn
trệ Can mạch dẫn đến, nếu nặng thì có các chứng ói mửa, đau bụng tiêu chảy.
Phƣơng huyệt loại ôn cung:
Ôn cung phƣơng có tác dụng ôn cung tán hàn, chủ trị các chứng đàn bà do
mạch Xung Nhâm hƣ tổn, tử cung hƣ hàn, trọc khí ngƣng kết dẫn đến.
Ồn cung chỉ đới phƣơng trị hàn thấp ngƣng trệ ở bào cung dẫn đến đới hạ.
Tóm lại, trong phƣơng huyệt loại ôn lý, hồi dƣơng cứu nghịch lấy ôn Thận
dƣơng, tráng Mệnh môn hỏa làm chủ; Loại ôn trung khu hàn lấy ôn trung tiêu Tỳ
Vị làm chủ; Loại ôn cung lẩy ôn cung tán hàn làm chủ.
268
PHƢƠNG HUYỆT BỔ ÍCH

Có tác dụng bổ ích khí huyết, âm dƣơng bất túc, tạng phố hƣ tổn của cơ thể
con ngƣời. Phƣơng huyệt châm cứu dùng để điều trị các hƣ chứng, đều thuộc
phƣơng huyệt loại bổ ích.
Tà khí lâu ngày trong cơ thể sau cơn bệnh nặng, ăn uống thất thƣờng, tình chí
uất kết, sinh hoạt tình dục quá mức, phụ nữ sau khi sinh đẻ, sau khi ra mồ hôi
nhiều, ói mửa nhiều, tiêu chảy nhiều, mất máu quá nhiều... tất cả đều có thể dẫn
đến khí huyết âm dƣơng bất túc mà tạng phủ hƣ tổn. Căn cứ nguyên tắc "hƣ tắc bổ
chi" (Tam bộ cứu hậu luận - Tố vấn 20), những gì thuộc hƣ chứng, tất cả dùng
phép bổ hƣ nhƣ khí hƣ bổ khí, huyết hƣ bổ huyết, âm hƣ bổ âm, dƣơng hƣ bổ
dƣơng, tạng phủ hƣ tổn bổ ích tạng phủ.
Khi dùng phƣơng huyệt loại bổ ích, phải chú ý những điểm sau đây:
Vô thịnh thịnh vô hƣ hƣ: Chú ý biện chứng, đặc biệt là chân thực giả hƣ,
chân hƣ giả thực xuất hiện khi quá thực và quá hƣ, trong cái gọi là "Đại thực hữu
dinh trạng, chí hƣ hữu thịnh hƣ" (chứng thực quá mức có dạng suy nhƣợc, chứng
quá hƣ có biểu hiện thịnh), cần phải đặc biệt xét kỹ, chớ phạm phải điều cấm hƣ
hƣ thực thực (đã hƣ chứng làm cho hƣ thêm, đã thực làm cho thực thêm).
Ích nguyên bổ hƣ: Vì khí huyết, âm dƣơng, tiên thiên, cho nên khí hƣ bổ khí,
huyết hƣ bổ huyết, âm hƣ bố âm, dƣơng hƣ bổ dƣơng, Phế hƣ bố Phế, Thận hƣ bổ
Thận, còn phải chú ý mỗi hỗ căn của nó, nhằm cầu sinh hóa có nguồn, chứng hƣ
đƣợc khang phục. Ví nhƣ khí huyết âm dƣơng hƣ tổn và tạng phủ hƣ tổn, đều nên
bổ vốn của tiên và hậu thiên, để ích khí nguồn sinh hóa. Nếu âm hƣ chớ quên bổ
dƣơng, dƣơng hƣ không quên bổ àm, âm dƣơng hỗ căn, mới có thể ích nguồn sinh
hóa. Sách Cảnh Nhạc toàn thƣ viết “Giỏi bổ dƣơng, ắt cầu dƣơng trong âm... giỏi
bổ âm, ắt cầu âm trong dƣơng". Nếu trung khí hƣ nhƣợc, Tỳ khí bất túc, nên bổ Vị
giáng trọc, vì Tỳ Vị cùng ở trung châu, một tạng một phủ, một biểu một lý, một
âm một dƣơng, một thăng một giáng, tƣơng phản tƣơng thành, hỗ căn với nhau,
bổ Tỳ nên bổ từ Vị, chủ yếu để giáng trọc thì thanh tự thăng.
Tiêu bản kiên cố: Bổ ích hƣ tổn không quên trị tiêu (ngọn), nhƣ Thận hƣ đau
lƣng, ngoài bổ Thận mạnh lƣng ra, còn phải điều kinh chỉ thống; Hƣ tổn phát sốt,
ngoài bổ ích khí hƣ tổn ra, còn phải thanh thoái hƣ nhiệt.
Ngoài ra, tạng bệnh chọn Nguyên huyệt, phủ bệnh dùng Hợp, Mộ, cũng là
269
nguyên tắc thƣờng dùng trong phƣơng huyệt bổ ích.

Phƣơng huyệt loại này dựa vào công dụng khác nhau của nó, chia ra hai loại
bổ ích khí huyết âm dƣơng và bổ ích tạng phủ hƣ tổn.
Phƣơng tiêu biểu của bổ ích khí huyết âm dƣơng nhƣ Bách hội đề giang
phƣơng, Bổ khí ích huyết phƣơng, Hƣ lao phƣơng, Bổ khí thoái nhiệt phƣơng.
Phƣơng tiêu biểu loại bổ ích tạng phủ hƣ tổn nhƣ Phục mạch phƣơng, Bổ tâm
thận phƣơng, Cứu bổ tỳ vị phƣơng và Bổ thận khí phƣơng.
1. BỔ KHÍ
Phƣơng huyệt bổ khí dùng trị phần khí bị hƣ yếu.
Biểu hiện: Khí ngắn, hơi thở yếu, tim hồi hộp, lo sợ, mệt mỏi, không có sức,
tiếng nói nhỏ yếu, sắc mặt trắng bệch, ăn ít đại tiện lỏng, hƣ nhiệt, mồ hôi tự ra,
lƣỡi nhọt, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch hƣ, không lực.
Nếu khí hƣ hạ hãm, thanh dƣơng không thăng lên đƣợc thấy váng đầu, ù tai,
sa nội tạng, băng lậu, đới hạ.
Thƣờng dùng các huyệt Phế du, Trung phủ, Thái uyên, Đản trung, Khí hải, Tỳ
du, Túc tam lý, Thái bạch, Chƣơng môn, Bá hội, Tâm du, Thần môn.
Tùy theo tình hình bệnh, có thể kết hợp với hành khí, lợi thấp, ôn trung, bổ
huyết... để lập thành phƣơng huyệt.
Âm đỉnh phương

PH: Khí hải, Trung cực, Mệnh môn, Tử cung, Hoành cốt, Đái mạch, Chí âm.
CC: Khí hải, Trung cực, Mệnh môn, dùng bổ pháp. Tử cung I châm xuyên
đến Hoành cốt, làm cho cảm ứng lan đến vùng bụng dƣới, vùng sinh dục. Đái hạ
châm hƣớng lên trên sâu 0,5 - 1 thốn, làm cho cảm ứng châm lan đến vùng bụng
dƣới. Chí âm châm mũi kim hƣớng lên trên, sâu 0,2 thốn, làm cho cảm ứng châm
lan đến phía trên, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Ích khí thăng đề, thúc ƣớc bào cung. Trị sa tử cung. Triệu chứng: Trong
âm đạo có vật khác thƣờng, nặng hơn thì lòi ra to nhƣ quả trứng, bụng dƣới nặng
trằn, lƣng đau nhƣ gãy, ho cũng có thể lòi ra, đứng lên thì lòi ra nhiều hơn, thần trí
270
mê muội, không có sức, lƣỡi nhạt, mạch hƣ nhƣợc, không lực.

Trên lâm sàng thƣờng gặp trong chứng sa tử cung, âm đạo có vật cứng lòi ra,
đều có thể dùng phƣơng huyệt này để trị.
GT: Sa tử cung, thƣờng do trung khí bất túc, khí hƣ hạ hãm gây ra. Vì vậy bổ
khí thăng đề là cách chữa chính. Trong bài, Khí hải là biển của khí ở hạ tiêu, là gốc
rễ của hô hấp, là nơi tàng tinh, bổ huyệt này có tác dụng ôn dƣỡng ngũ tạng, ích
trung cử hãm, huyệt này dùng làm chủ huyệt. Bổ trợ dùng Mệnh môn để ích Thận
khí. Đới mạch để ƣớc thúc bào cung. Trung cực, Tử cung, Hoành cốt là huyệt cục
bộ. Chí âm là tỉnh huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang, là cách lấy huyệt ở xa, là
yếu huyết trị bệnh ở bào cung. Các huyệt phối hợp, trị gốc lẫn ngọn, phối huyệt xa
gần, làm tăng tác dụng ích khí thăng đề.
Bá hội đề giang phương 1
XX: Châm cứu đại toàn.

TG: Phƣơng này dùng huyệt Bá hội để nâng (đề) hậu môn giang) bị sa xuống,
vì vậy gọi là Bá hội đề giang phƣơng.
PH: Bá hội, Cƣu vĩ.
CC: Cứu Bá hội 1 giờ rồi cứu Cƣu vĩ 5 -10 phút.
TD: Bổ khí, cố căn, thăng dƣơng, cử hãm. Trị thoát giang lâu ngày, sắc mặt
vàng héo, mệt mỏi, kém sức, tim hồi hộp, váng đầu, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch
Nhu Tế.
GT: Thoát giang thƣờng do bị lỳ, tiêu chảy lâu ngày, phụ nữ sinh đẻ quá
nhiều, thể chất hƣ nhƣợc, trung khí hạ hãm, mất chức năng thu nhiếp gây ra.
Trong trƣờng hợp thoát giang lâu ngày khí cũng bị hƣ nặng, nếu không đại bổ khí
nguyên dƣơng thì khí không thể nâng lên đƣợc. Bá hội là huyệt hội của các đƣờng
kinh dƣơng, vị trí lại ở vùng đỉnh đầu; trong trƣờng hợp thoát giang, chọn huyệt
Bá hội là theo nguyên tắc bệnh ở dƣới chọn huyệt ở trên. Cƣu vĩ là bể của các âm
huyệt của mạch Nhâm; âm là gốc của dƣơng, chọn phép cố cho dƣơng khí của gốc
làm cho dƣơng khí sinh hóa có nguồn. Do đó, hai huyệt cùng dùng có thế đạt công
hiệu đại bố nguyên dƣơng, cố bản (làm cho bền gốc), cử hãm, do đó, bệnh thoát
giang lâu ngày tự khỏi.
GG: Ăn uống kém, mệt mỏi: Thêm Khí hải, Túc tam lý, Tỳ du, Trung quản để
bổ ích Tỳ Vị, giữ vững nguồn sinh hóa khí huyết
271
Bá hội đề giang phương 2

TD: Phƣơng này dùng huyệt Bá hội để nâng (đề) hậu mòn (giang) bị sa
xuống, vì vậy gọi là Bá hội đề giang phƣơng:
PH: Bá hội, Mệnh môn, Trƣờng cƣờng, Thừa sơn, Nội quan.
CC: Bá hội, Mệnh môn dùng phép ôn cứu 30 phút. Trƣờng cƣờng, châm
thẳng sâu 0,5 -1 thốn (không châm sâu quá). Các huyệt châm bổ, lƣu kim 30 phút,
TD: ích khí, ôn dƣơng, cử hãm, thăng đề. Trị tiêu chảy, lỳ lâu ngày, đại trƣờng
hƣ lạnh, thanh khí bị hạ hãm gây ra thoát giang.
GT: Nội quan là một trong Bát hội huyệt, thông với Âm kiều mạch; Âm kiều
mạch vận hành ngang qua vùng bụng, theo sách Châm cứu đại thành, trị đại
trƣờng hƣ lãnh, thoát giang không thu liễm. Bá hội thuộc về Đốc mạch, là nơi hội
của dƣơng khí; Mệnh môn là cửa của sinh mạng, nơi phát sinh dƣơng khí. Cứu ;
hai huyệt này, có tác dụng làm chuyển vận dƣơng khí đang bị hạ hâm. Thừa sơn là
huyệt của kinh túc thái dƣơng Bàng quang, Kinh biệt của Bàng quang vận hành
vào giang môn. Trƣờng cƣờng là huyệt cục bộ. Phối hợp hai huyệt này, kết hợp
huyệt ở xa và gần có tác dụng sơ điều kinh mạch, khí huyết ở giang môn. Các
huyệt phối hợp, làm cho dƣơng khí đƣợc kích thích, kinh mạch điều hòa, chứng
thoát giang tự khỏi.
GG: Tiêu chảy, lỳ không càm: Thêm cứu Thủy phân, Tam âm giao.
Tiêu ra máu: Thêm Cách du.
Hơi thở ngắn: Thêm Khí hải.
Bổ khí đề vị phương
XX: Hiện đại châm cứu y án tuyển của Thiệu Kinh Minh.
PH: Trung quản, Túc tam lý, Vị thƣợng.
CC: Cách ngày châm 1 lần. Mỗi lần lƣu kim 20 phút, vê kim 2 - 3 lần. Vị
thƣợng châm xiên sâu 0,3 - 0,5 thốn, kích thích vừa.
TD: Bổ ích trung khí, đề Vị cử hãm. Trị Tỳ Vị hƣ nhƣợc, trung khí hạ hãm, sa
dạ dày. Chứng gồm: Sau bữa ăn vùng dạ dày khó chịu, đầy tức, đồng thời có cảm
giác trụy xuống, có lúc hơi đau, ăn kém, hình thể gầy yếu, sắc mặt không bóng
272
bẩy, mạch trầm hoãn vô lực.

GT: Lao nhọc quá mức, ăn uống thất thƣờng, bệnh lâu ngày tổn hại đến Tỳ
Vị, đều có thể dẫn đến Tỳ Vị hƣ nhƣợc, trung khí hạ hãm mà thành bệnh sa dạ dày.
Do đó, bố trung ích khí, đề Vị cử hãm là phép chữa chính. Trung quản là Mộ huyệt
vùng bụng của Vị khí rót vào, Vị thuộc dƣơng; Túc tam lý là hợp huyệt của túc
Dƣơng minh Vị kinh, Hợp trị nội phủ, cho nên 2 huyệt phối hợp dùng có thể gây
đƣợc tác dụng bổ ích Vị khí giáng trọc thăng thanh, để ích Tỳ khí. Vị thƣợng
huyệt là huyệt kinh nghiệm điều trị sa dạ dày, vị trí huyệt ở trên đƣờng đi của kinh
Tỳ, cho nên chọn nó có thể gây đƣợc tác dụng bổ ích Tỳ khí thăng dƣơng cử hãm.
Ba huyệt phối hợp dùng, có thể đạt co hiệu bổ ích trung khí, đề Vị cử hãm, thì
bệnh sa da dày (Vị hạ thùy) tự khỏi.
GG: Bụng trƣớng nặng, thêm Nội Đình, Công tôn, để giáng trọc trừ trƣớng.
Vị quản đau, thêm Xung dƣơng, Vị du để thông kinh chỉ thống.
Bổ khí phương

PH: Khí hải, Túc tam lý.
CC: Châm đề tháp, kết hợp vê kim. Châm bổ. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng
vê kim. Có thể ôn cứu 20 - 30 phút. Hoặc dùng mồi ngải to bằng hạt táo cứu trực
tiếp nhƣng không để lại sẹo, thấy da ứng đỏ là đƣợc. Hoặc dùng mồi nhỏ cứu 3 - 5
mồi cho thành sẹo.
TD: Bổ ích chân khí. Trị phần khí bị hƣ yếu. Biểu hiện: Hoi thở ngắn, tiếng
nói yếu nhỏ, mồ hôi tự ra, biếng nói, sắc mặt không tƣơi, tay chân mỏi mệt không
có sức, ăn ít, đại tiện lỏng, chất lƣỡi nhợt, rêu lƣỡi mỏng, mạch tế nhƣợc, không có
sức,.
Thƣờng dùng trị viêm dạ dày mạn, loét dạ dày tá tràng, thiếu máu, giảm bạch
cầu, viêm phế quản mạn, háo suyễn, lao phổi, viêm kết trƣờng mạn, viêm gan
mạn, suy nhƣợc thần kinh, sau khi sinh cơ thể bị suy nhƣợc, có biểu hiện của phần
khí bị hƣ, có thể dùng phƣơng pháp “bảo kiện cứu" để làm mạnh cơ trừ bệnh tật,
kéo dài tuổi thọ.
GT: Khí hải, ở hạ tiêu, là biển của sinh khí, có tác dụng bổ ích cho khí tiên
thiên (Đồng nhân du huyệt châm cứu đồ kinh), ho thấy đó là chủ huyệt của “Tạng
khí hƣ nhƣợc, chân khí bất túc, các loại bệnh về khí lâu ngày không khỏi". Túc
tam lý là hợp huyệt của kinh túc Dƣơng minh Vị, bố ích cho khí của hậu thiên.
273
Sách Thái bình thánh huệ phƣơng dẫn lời Hoa Đà nói: “Ngũ lao gay ốm thất
thƣơng hƣ yếu, ngƣời bị nhiệt nhiều, ít, đều dùng Túc tam lý". Trong bài dùng
chung Túc tam lý, Khí hải, một bổ hậu thiên, một bổ tiên thiên, làm tăng tác dụng
bổ ích chân khí.
Lâm sàng có thể dùng bài thuốc này trị các bệnh phần khí bị hƣ giai đoạn đầu.
GG: Phế khí hƣ, thêm Thái uyên, Phế du.
Tỳ khí hƣ, thêm Thái bạch, Tỳ du. Can khí hƣ, thêm Thái xung, Can du
Tâm khí hƣ, thêm Thần môn, Tâm du.
Thận khí hƣ, thêm Thái khê, Thận du.
Khí huyết đều hƣ, thêm Tam âm giao, Huyết hải.
Khí hƣ kèm nguyên dƣơng bất túc, thêm Mệnh môn, Quan nguyên.
Bổ khí thoái nhiệt phương
XX: Hiện đại châm cứu y án tuyển của Lƣu Quán Quân.
PH: Trung quản, Túc tam lý, Tỳ du, Khí hải, Đại chùy, Dƣơng trì.
CC: Mỗi ngày dùng mồi ngải lớn cỡ hạt lúa mà cứu Trung quản 5 mồi, Túc
tam lý, Tỳ du đều 7 mồi, Khí hải, Đại chùy, Dƣơng trì đều 5 mồi.
TD: Bồi trung bổ nguyên, ích khí thoái nhiệt. Trị khí hƣ phát sốt, có chứng sốt
nhẹ. Sau trƣa sốt không lui, mệt mỏi, tay chân lạnh, ăn ít, sợ lạnh, đổ mồ hôi, tim
hồi hộp, tiêu lỏng, sôi bụng, suy nhƣợc, mệt mỏi, sắc mặt vàng nhạt, môi trắng
nhạt, rêu trắng mỏng, mạch Trầm Tế vô lực.
GT: Hàn thấp khí quá nhiều, ăn uống thất thƣờng, bệnh lâu ngày tổn thƣơng
đến Tỳ Vị hoặc lo nghĩ quá mức đều có thể dẫn đến Tỳ Vị khí hƣ, Vị khí không tƣ
dƣỡng đƣợc nguyên khí, dẫn đến nguyên khí cũng hƣ, do "Hỏa và nguyên khí
không đứng chung, một thắng thì một bại (Tỳ Vị luận), cho nên nguyên khí hƣ tổn
không chế đƣợc âm hỏa mà dẫn đến sốt. Do đó, bồi trung bổ nguyên, ích khí thoái
nhiệt là phép chữa chính. Trung quản là mộ huyệt vùng bụng, nơi Vị khí rót vào.
Túc tam lý là hợp huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh, Tỳ du là Bối du, nơi Tỳ khí
rót vào. Cả ba huyệt hợp lại có thể gây đƣợc tác dụng bổ ích trung khí, kiện vận Tỳ
Vị, nhằm tƣ dƣỡng nguyên khí. Khí hải là nguyên của Hoang, Dƣơng trì là nguyên
của Tam tiêu. Chọn hai huyệt này để bổ ích nguyên khí. Đại chùy là huyệt của
Đốc mạch, là hội của tam dƣơng, Đốc mạch. Đốc mạch thống đốc các kinh dƣơng,
là bể của dƣơng mạch. Dƣơng trì là huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, hai
274
huyệt hợp dùng có thể thanh thấu hƣ nhiệt. Tóm lại, các huyệt hợp dùng, có thể
đạt công hiệu bồi trung bổ nguyên, ích khí thoái nhiệt. Nguyên khí thắng âm hỏa
thì hƣ nhiệt ắt trừ đƣợc.
GG: Đổ mồ hôi, thêm Bách lao để cầm mồ hôi dạng hƣ tổn (hƣ hãn).
Tiêu lỏng, thêm Tam âm giao, Âm lăng tuyền để kiện vận Tỳ khí, thăng thanh
khí chỉ tả.
Bổ trung ích khí phương

PH: Khí hải, Túc tam lý, Tam âm giao, Khúc trì, Dƣơng lăng tuyền, Bá hội.
CC: Bá hội ôn cứu 30 phút hoặc cứu cách lót Phụ tử 3 - 5 mồi. Khí hải cứu
cách gừng 3-5 mồi. Túc tam lý, Tam âm giao dùng cứu hoặc châm bổ, Khúc trì,
Dƣơng lăng tuyền châm bình bổ bình tả.
TD: Bổ trung ích khí, thăng đề cử hãm. Trị Tỳ Vị hƣ yếu, trung khí hạ hãm
dẫn đến khí bị hƣ không nhiếp nạp đƣợc. Biểu hiện: Thiếu khí, tiếng nói yếu, cơ
thể mệt mỏi, tay chân mềm yếu, đại tiện lỏng, ăn ít, sắc mặt trắng bệch, hoặc khí
hƣ phát sốt, mạch hồng mà hƣ.
Các chứng bệnh thoát giang, sa tử cung, sa dạ dày, loét tiêu hóa, xuất huyết tử
cung, nhƣợc cơ, huyết áp cao, huyết áp thấp, chóng mặt, ù tai, biện chứng là Tỳ Vị
hƣ yếu, trung khí hạ hãm... đều có thể dùng bài này gia giảm để trị.
GT: Phƣơng này dựa theo bài Bổ trung ích khí thang của Lý Đông Viên mà
ra. Khí hải bổ khí thăng dƣơng, cử hãm tác du giống Hoàng kỳ, Đảng sâm; Túc
tam lý phối với Tam âm giao giống Bạch truật, Tràn bì để kiện Tỳ táo thấp, giống
Caitt thà Đƣơng quy ích khí sinh huyết. Bá hội thăng đề thanh dƣơng, giống
Thăng ma. Dƣơng lăng tuyền sơ Can lợi Đởm, giống nhƣ Sài hồ thăng tán dƣơng
khí ở Thiếu dƣơng. Khúc trì sơ phong giải biểu, điều hòa khí huyết, giống nhƣ
Sinh khƣơng, Đại táo để điều hòa doanh vệ, khai hợp tấu lý. Các huyệt phối hợp
có tác dụng bổ trung cử hãm, thăng thanh giáng trọc.
GG: Khí hƣ kèm sợ lạnh, tay chân lạnh, có thể dùng Quan nguyên, Khí hải.
Kèm huyết hƣ, thêm Can du, Cách du.
Khí hƣ phát sốt, có thể cứu Đại chùy.
Thoát giang, có thể cứu Thừa sơn, Trƣờng cƣờng. Sa tử cung, có thể cứu
huyệt Tử cung, Quy lai.
275
Sa dạ dày, thêm Vị thƣợng huyệt.

Băng lậu, thêm cứu Ấn bạch.
Tiêu chảy, kiết lỳ, thêm Đại trƣờng du, Thiên xu.
Ích khí dưỡng âm kiện tỳ bổ hư phương

PH: Túc tam lý, Tam âm giao.
CC: Châm Túc tam lý sâu 0,5 thốn, sau khi rút kim cứu 7 mồi; Tam âm giao
châm sâu 0,5 thốn, mũi kim hƣớng lên trên, khi rút kim cứu 3 - 5 mồi, đều dùng
phép bổ, sau khi đắc khí, lƣu kim 10 phút.
TD: Ích khí, dƣỡng âm, kiện Tỳ bổ hƣ. Trị Tỳ VỊ hƣ hàn, ăn không biết ngon,
ăn không tiêu, hình thể gầy yếu, thƣờng hay nôn mửa hoặc tiêu chảy, hoặc tiêu
chảy về sáng (ngũ canh tiết tả) ỉehân bị tê không có cảm giác, đau nhức, bụng
đau...
GT: Túc tam lý là huyệt hợp của túc Dƣơng minh Vị kinh, có thể thăng dƣơng
ích Vị, ôn trung, tán hàn. Huyệt Tam âm giao là hội huyệt của túc Thái âm Tỳ
kinh, túc Quyết âm Can kinh và túc Thiếu âm Thận kinh, có khả năng tƣ âm kiện
Tỳ, hoạt huyết khử ứ Vị chủ về thụ nạp cốc khí, Tỳ chủ về vận hóa, hai huyệt này
nếu phối nhau sẽ làm khởi phát đƣợc dƣơng khí của trung tiêu, kiện Tỳ, tƣới thắm
âm dịch, làm mạnh cho Vị dịch. Khi khí huyết đƣợc điều hòa, kinh mạch đƣợc
thông sƣớng, Tỳ Vị đƣợc kiện thì việc ăn uống sẽ tăng lên và khi nguồn sinh hóa
đƣợc sung túc thì tà khí không thể tấn công đƣợc.
Kiện tỳ bổ khí thăng dương phương

PH: Ẩn bạch, Trung quản.
CC: Ẩn bạch, sâu 0,1 thốn, dùng mồi ngải nhỏ cứu 3 - 5 mồi; châm bổ Trung
quản, sâu 0,5 - 1 thốn, lƣu kim 20 phút, cứu 5 - 9 mồi.
TD: Kiện Tỳ bổ khí, thăng dƣơng. Trị Tỳ dƣơng không phấn chấn, vùng bụng
đầy trƣớng, tiêu chảy, trung khí bất túc, mệt mỏi không còn sức, ăn không ngon,
phụ nữ kinh nguyệt không đều, băng lậu, xích, bạch đái hạ...
GT: Ẩn bạch là huyệt tỉnh của kinh túc Thái âm Tỳ. Đƣờng kinh này lấy gốc ở
276
huyệt Ẩn bạch, lên trên kết với Thái dƣơng (tức Trung quản), có khả năng bổ ích
cho Tỳ Vị, điều lý khí huyết. Trung quản là huyệt của Nhâm mạch, cũng là huyệt
mộ của Vị, là nơi hội của các phủ. Hai huyệt Ẩn bạch và Trung quản cùng phối
nhau, có quan hệ giữa kinh lạc với nhau, ngoài ra còn có quan hệ tƣơng hợp giữa
tạng phủ và biểu lý nữa. Vì thế nó có khả năng làm kiện Tỳ, ích Vị, bổ trung ích
khí, tiêu hóa ăn uống thăng thanh, giáng trọc...
GG: Tỳ chủ về vận hóa, VỊ chủ về thọ nạp, Tỳ Vị tƣơng hợp nhau cùng làm
nhiệm vụ ổn định trung châu, từ đó làm vững chắc cho tử duy (các nơi nhƣ tay
chân...). Khi trung khí bị hàm xuống làm tổn thƣơng đến việc ăn uống, nên gia
giảm để trị.
Tam giác cứu phương

PH: Tam giác cứu. Lấy chiều dài của hai khoé miệng bệnh nhân làm 1 thốn,
rồi lấy rốn làm đỉnh hình tam giác đều, còn hai góc kia cách đều rốn đỉnh. Ba đỉnh
của hình tam giác là ba huyệt
CC: Dùng ngải nhung làm thành mồi to bằng nửa hạt đại táo lớn, cứu trực tiếp
lên huyệt cho thành sẹo. Mỗi huyệt cứu 7 mồi.
TD: Ích khí thăng đề. Trị hồ sán, thiên trụy. Triệu chứng: Bụng dƣới xệ xuống
đến dịch hoàn, một bên dịch hoàn sƣng to, khi nằm, dùng tay ấn vào có thể làm
cho chỗ xệ xuống tụt vào bên trong. Đứng lên đi lại thì lại bị xệ xuống, lƣỡi nhạt,
rêu lƣời trắng, mạch trầm tế.
GT: Hồ sán, đa số do tiên thiên vốn bất túc, hoặc do lao động nặng, lao lực
quá sức, khí hƣ hạ hãm làm cho ruột non bị sa xuống dịch hoàn. Thiên Cứu châm
thập nhị nguyên (Linh khu 1) ghi: *Hãm hạ thì dùng cứu", vì vậy trong bài chỉ
dùng Tam giác cứu, là chủ huyệt trị sán khí theo kinh nghiệm của ngƣời xƣa. Vị trí
huyệt ở vùng hạ tiêu, nơi phát sinh nguyên khí, cứu huyệt này có thể làm cho ích
nguyên thăng hãm.
2. BỐ HUYẾT
Là phƣơng huyệt dùng trị phần huyết bị hƣ yếu.
Biểu hiện: Tim hồi hộp, lo sợ, váng đầu, hoa mắt, sắc mặt vàng úa, móng tay
màu nhựt, tay chân tê dại, mất ngủ, hay mơ, đại tiện khô táo, phụ nữ thì kinh
277
nguyệt không đến đúng kỳ, màu kinh nhạt, lƣợng kinh ít, lƣỡi nhợt, mạch tế sáp.
Thƣờng dùng các huyệt Cách du, Can du, Tâm du, Cao hoang du, Tam âm
giao, Huyết hải, là những huyệt chủ yếu để bổ huyết.
Có thể phối hợp với huyệt bổ khí, ích tinh, ôn Đốc mạch, Inhƣ Túc tam lý, Tỳ
du, Tuyệt cốt, Đại chùy để bổ khí sinh huyết, ích tinh dƣỡng huyết, ôn dƣơng ích
huyết.
Cách du bổ huyết phương

PH: Can du, Túc tam lý, Tuyệt cốt, Tam âm giao.
CC: Châm bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Hoặc ẳùngmồi ngải nhỏ
cứu cách gừng hoặc cứu cho thành sẹo. Cũng 1 có thể cứu trƣc tiếp cho hóa mủ.
Mỗi huyệt cứu 3-5 mồi.
TD: Sinh tinh ích khí, bổ huyết hòa huyết. Trị sắc mặt xanh úa, môi, lƣỡi và
móng tay chân nhạt, không tƣơi, hồi hộp, mất ngủ, váng đầu, hoa mắt, mỏi mệt
không có sức, tay chân tê mỏi, lƣỡi nhạt, mạch tế.
Thƣờng gặp trong các bệnh thiếu máu do suy dinh dƣờng, thiếu máu do mất
máu, thiếu máu không tái tạo, giảm bạch càu. kinh nguyệt không đều, thống kinh,
băng huyết, có thể dùng phƣơng huyệt này để bố huyết điều kinh, theo đó mà gia
giản: để trị.
GT: Cách du là huyệt hội của huyết, dùng làm chủ huyệt của huyết hƣ, để
dƣỡng huyết, hòa huyết. Khí sinh huyết, vì vậy dùng Túc tam lý, Tam âm giao để
kiện Tỳ, vận Vị, ích khí sinh huyết. Tinh và huyết cùng một nguồn, vì vậy lấy
huyệt hội của tủy là Tuyệt cốt để ích tinh sinh huyết. Các huyệt phối hợp có tác
đụng tăng sức ích khí sinh tinh, bổ huyết hòa huyết.
GG: Cơ thể suy yếu, thêm Cao hoang du.
Hơi thở ngắn, âm thanh nhỏ yếu, thêm Khí hải.
Huyết hƣ mà có hàn, thêm cứu Quan nguyên, Đại chùy.
Huyết hƣ có nhiệt, châm tả Đại chùy.
Váng đầu hoa mắt, thêm Can du, Phong trì.
Hay quên, thêm Tứ thần thông.
Hồi hộp, lo sợ, thêm Nội quan.
278
Tay chân tê, mất cảm giác, thêm Ngoại quan, Túc lâm khấp.
Dưỡng huyết sinh nhũ phương

PH: Cách du, Tam âm giao, Thiếu trạch, Đản trung.
CC: Thiếu trạch châm bình bổ bình tả, sâu 0,2 thốn, sau khi đắc khí, vê kim 1
phút rồi rút kim. Hoặc dùng kim tam lăng chàm cho ra máu. Đản trung châm luồn
dƣới da hƣớng về bầu vú, vê bổ. Cách du, Tam âm giao châm bổ, lƣu kim 20 - 30
phút, thỉnh thoảng vê kim hoặc cứu cách gừng 3-5 mồi.
TD: Dƣỡng huyết thông nhũ. Trị sinh xong bị mất nhiều máu quá, hoặc Tỳ Vị
hƣ yếu, chức năng hậu thiên hóa nguyên bị bất túc dẫn đến sữa không ra hoặc ra
không nhiều, thiếu sữa. Biểu hiện: Sữa ra ít, bầu vú sƣng to, dinh dƣỡng kém, sắc
mặt xanh nhạt, thiếu khí, tiếng nói nhỏ, mồ hôi tự ra, uể oải, đại tiện khô, lƣỡi
nhạt, mạch tế.
GT: Sữa ngƣời do khí huyết sinh ra, vì vậy sữa do từ huyết. Khí hƣ, huyết
kém thì sữa thƣờng không đủ. Phƣơng huyệt này, đùng Cách du là huyệt hội của
huyết, để dƣỡng huyết, hòa huyết. Tam âm giao kiện Tỳ ích khí, dƣỡng huyết hòa
vinh để giúp cho nguồn sinh hóa ra sữa. Đản trung là huyệt hội của khí, châm
hƣớng mũi kim về phía vú, làm sơ điều khí huyết ở tại vú. Thiếu trạch là yếu huyệt
kinh nghiệm thông vú.
GG: Kèm Can khí uất kết, thêm Kỳ môn, Hành gian.
Kém ăn uống, thêm Túc tam lý, Trung quản.
Đại tiện bí kết, thêm Phúc kết, Chi câu.
Mồ hôi nhiều thêm Phục lƣu.
Sàn dịch ra không cầm, thêm Trung cực.
Kiện tỳ dưỡng tâm sinh huyết phương

PH: Cách du, Ấn bạch, Túc tam lý, Tâm du, Cách du, Tam âm giao.
CC: Tỳ du, Cách du, Tâm du, châm hƣớng về cột sống, sâu 0,5 -1 thốn. Đều
châm bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Túc tam lý, Tam âm giao, cứu
cách gừng 3 - 5 mồi.
279
TD: Kiện Tỳ dƣỡng Tâm, ích khí bổ huyết Trị tƣ lự quá mức làm tổn thƣơng
Tâm Tỳ, khí huyết bất túc, Tâm Tỳ đều hƣ. Biểu hiện: Hồi hộp, lo sợ, hay quên,
mất ngủ, ăn kém, đại tiện lỏng, sắc mặt vàng úa, tay chân uể oải không có sửc,
lƣỡi nhạt, rêu lƣỡi trắng nhợt, mạch tế hoãn. Hoặc thấy Tỳ không nhiếp đƣợc
huyết, biểu hiện đại tiện ra máu, tiểu ra máu, thổ huyết, băng lậu, kinh nguyệt ra
quá nhiều mà sắc nhạt.
Thƣờng dùng trị bệnh của Tâm tạng, rối loạn nhịp tim, thiếu máu, xuất huyết
tiêu hóa trên, tử cung xuất huyết, xuất huyết do giảm tiểu cầu, suy nhƣợc thần
kinh...
GT: Trong bài dùng bối du huyệt của Tỳ là Tỳ du, tỉnh huyệt của kinh Tỳ là
huyệt Ẩn bạch. Tỳ, Can và Thận giao nhau ở huyệt Tam âm giao, có tác dụng kiện
Tỳ sinh huyết, ích khí sơ huyết. Tâm chủ huyết, vì vậy lấy bối du huyệt là Tâm du,
phối hợp với huyệt hội của huyết là Cách du để tƣ dƣỡng Tâm huyết, an thần định
trí. Phối hợp với Túc tam lý làm tăng tác dụng ích khí, sơ huyết.
GG: Rối loạn nhịp tim, thêm Nội quan.
Mất ngủ, thêm Thần môn.
Mồ hôi trộm, thêm Âm khích.
Đau dạ dày, thêm Trung quản.
Bụng đau, thêm Thiên xu.
Hơi thở ngắn, thêm Khí hải.
Thái xung dưỡng can phương

PH: Thái xung, Can du, Cách du, Tam âm giao, Thận du.
CC: Châm bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Dƣỡng Can huyết, ích Can âm. Trị Can âm huyết bất túc. Triệu chứng:
Váng đầu, ù tai, hoa mắt, mắt dính, nhìn không rõ, móng tay chân không mọc tốt,
hông sƣờn đau âm ỉ. Hoặc thấy tay chân tê dại, tay chân rung giật, gân cơ co giật,
phụ nữ kinh nguyệt ra ít mà nhạt hoặc bế kinh, lƣỡi nhạt, mạch huyền tế.
Thƣờng dùng trị viêm gan mạn tính, thiếu máu, cao huyết áp, tiểu đƣờng,
chóng mặt, suy nhƣợc thần kinh, quáng gà, mắt có màng mây, viêm võng mạc,
kinh nguyệt không đều, bế kinh... các bệnh do Can huyết bất túc.
280
GT: Can là tạng, âm bệnh dùng dƣơng, vì vậy, Can huyết bị thƣơng tổn, Can
dƣơng bốc lên. Trong bài dùng Nguyên huyệt của kinh Can là Thái xung, hợp vói
bối du huyệt của Can là Can du, hai huyệt phối hợp để dƣỡng Can, bình Can. Tam
âm giao, Cách du để tƣ âm dƣỡng huyết, ích cho Can. Ất Quý đồng nguyên, vì vậy
dùng Thận du để ích Thận dƣỡng âm, tƣ thủy hàm mộc.
GG: Kèm Can dƣơng thƣợng cang, dùng Thái xung, trƣớc tả sau bổ.
Can mất chức năng điều đạt, mộc uất không đƣợc sơ đi, thêm Kỳ môn, Dƣơng
lăng tuyền.
Chóng mặt nhiều, thêm Bá hội, Phong trì.
Mắt dính ghèn, nhìn không rõ, thêm Quang minh, Tình minh.
Mất ngủ, hay mơ, thêm Thần môn.
Tay chân rung giật, gân cơ rung động, thêm Dƣơng lăng tuyền, Ngoại quan.
Kinh nguyệt không đều thêm Trung cực, Quan nguyên.
3. BỐ KHÍ HUYẾT
Thƣờng dùng trị khí huyết đều hƣ.
Bổ khí ích huyết phương
XX: Hiện đại y án châm cứu tuyển của Khương Đức Tự.
PH: Túc tam lý, Tam âm giao, Tuyệt cốt, Huyết hải.
CC: Các huyệt đều dùng phép bình bổ bình tả, lấy bổ làm chính, mỗi lần lƣu
kim 30 phút.
Điều trị bằng phép cứu, mỗi huyệt có thể cứu 7-14 mồi. Có thể cách một ngày
châm cứu một lần.
TD: Kiện trung bổ khí, dƣỡng huyết ích tinh. Trị khí huyết đều hƣ, chứng thấy
xoay xẩm, tim hồi hộp, tay run, ăn không đƣợc, uể oải, yếu sức, tiếng nói thấp bé,
sắc mặt trắng bệch, lƣỡi nhạt, mạch Tế. Bạch cầu, hồng cẳu, tiểu cầu đều thấp hơn
chỉ số bình thƣờng.
GT: Ngƣời mắc bệnh ung thƣ (cancer) vốn bị tế bào ung thƣ thẩm thấu,
thƣờng biểu hiện có xuất hiện chất dịch xấu, cộng chung trong lúc điều trị giết tế
bào ung thƣ bằng hóa dƣợc, còn làm tổn hại đến các tổ chức bình thƣờng khác, ức
281
chế công nặng tạo huyết của cốt tủy, dẫn đến cơ thể ngƣời bệnh càng yếu, khí
huyết càng hƣ. Do đó, phù trợ chính khí, bổ khí ích huyết là phép điều trị chủ yếu.
Mà nguồn sinh hóa khí huyết là hậu thiện Tỳ Vị, là tinh của tiên thiên. Cho nên
phải lập pháp kiện trung bổ khí, dụng tinh ích huyết. Túc tam lý là Hợp huyệt
(Hợp trị nội phủ) của túc Dƣơng minh Vị kinh. Tam âm giao, Huyết hải là huyệt
của túc Thái âm Tỳ kinh, ba huyệt hợp dùng có thể gây đƣợc tác điền kiện vận Tỳ
Vị, bổ khí ích huyết. Tuyệt cốt là huyệt hội của tủy. Tủy là nơi hội tụ của Thận
tinh, tinh lại có thể sinh hóa khí huyết, do đó chọn huyệt này cũng có thể gây đƣợc
tác dụng bổ não tủy, ích khí huyết. Tóm lại, bốn huyệt dùng chung là kiêm có cả
vốn của tiên thiên và vốn của hậu thiên, làm cho sinh hóa khí huyết có nguồn thì
chứng khí huyết đều hƣ sẽ khỏi.
GG: Nếu bệnh nhân đang trị bằng phóng xạ, khi xạ trị đến một mức độ nào đó,
luôn luôn có biểu hiện nhiệt tà nhập lý thƣơng âm, khi bệnh nhân cảm thấy váng
đầu, đau đầu, buồn nôn, ói mửa, xuất hiện âm hƣ dƣơng thịnh, Can Vị bất hòa, có
thể phối hợp dùng huyệt Thái khê của kinh Thận, để dƣỡng âm tiềm dƣơng; với
huyệt Thái xung của kinh Can để thƣ Can hòa Vị.
Bổ khí ích huyết phương 2

PH: Túc tam lý, Khí hải, Tam âm giao, Tuyệt cốt, Cách du, Huyết hải.
Cũ Châm ôn bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Có thể cứu cách gừng
hoặc cứu thành sẹo. Mỗi lần dùng 2 - 3 huyệt, mỗi lần cứu 3-5 mồi, xen kẽ để
dùng.
TD: Kiện Tỳ ích khí, sinh tinh, dƣỡng huyết. Trị khí huyết đều hƣ. Biểu hiện:
sắc mặt trắng nhạt hoặc vàng úa, váng đầu, hoa mắt, tay chân uể oải không có sức,
hồi hộp, lo sự, ăn uống không tiêu, hơi thở ngắn, tiếng nói yếu, phụ nữ bị băng
trung, lậu hạ hoặc mụn nhọt lở loét lâu ngày không liền miệng, lƣỡi nhạt, rêu lƣỡi
trắng mỏng, mạch hƣ tế.
Thƣờng gặp trong các bệnh thiếu máu do nhiều nguyên nhân, bệnh tim, viêm
gan mạn, viêm ruột mạn, tử cung xuất huyết, suy dinh dƣỡng, suy nhƣợc thần
kinh, đau đầu, chóng mặt, giảm bạch càu...
GT: Túc tam lý, Khí hải, bổ khí ích nguyên, sinh huyết, thống huyết. Phế du,
Huyết hải dƣỡng huyết hòa huyết. Tuyệt cốt, Tam âm giao tƣ âm, ích tinh, sinh
huyết. Các huyệt phối hợp, làm tăng tác dụng ích khí sinh tinh, dƣỡng huyết bổ
huyết.
282
GG: Kèm hƣ nhiệt, phiền táo không ngủ đƣợc, thêm Nội quan, Thần môn.
Kèm hƣ hàn, thêm Quan nguyên, Đại chùy.
Tự ra mồ hôi, thêm Âm khích, Phục lƣu.
Băng trung lậu hạ, thêm cứu Ẩn bạch.
Lở loét lâu ngày không liền miệng, thêm cứu bằng Phụ tử hoặc dùng Phụ tử
làm thành bánh cứu.
Thập toàn đại bổ phương

PH: Hợp cốc, Khúc trì, Nội quan, Túc tam lý, Dƣơng lăng tuyền, Trung quản,
Thái xung, Tam âm giao, Chƣơng môn, Quan nguyên.
CC: Nội quan, Khúc trì, châm tả, các huyệt khác châm bổ. Túc tam lý Trung
quản, Tam âm giao, Chƣơng môn, Quan nguyên có thể cứu bổ.
TD: Ôn bổ khí huyết. Trị khí huyết bất túc, kèm có dấu hiệu hàn. Biểu hiện:
Tim hồi hộp, lo sợ, thiếu khí, không có sức, váng đầu, hoa mắt, sắc mặt không
tƣơi, hoặc ho do hƣ lao, hoặc ăn ít, di tinh, hoặc lƣng đau không có sức, cơ thể
lạnh, chân tay lạnh, hoặc lở loét lâu ngày không liền miệng, hoặc băng trung, lậu
hạ, hoặc bế kinh, lƣỡi nhạt, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch hƣ tế, không lực.
Dùng để ôn bố khí huyết. Lâm sàng thƣờng gặp trong các bệnh viêm phế quản
mạn, tràn khí màng phổi, lao phổi, viêm dạ dày, ruột, loét dạ dày tá tràng, rối loạn
nhịp tim, thiếu máu, sa nội tạng, thoát giang, viêm thận mạn, tử cung xuất huyết,
liệt dƣơng, tảo tiết tinh, vô sinh, bế kinh, các bệnh ngoại khoa truyền nhiễm lâu
ngày không bớt, mụn nhọt lở loét lâu ngày không liền miệng, các chứng có biểu
hiện khí huyết suy, đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để trị.
GT: Phƣơng huyệt này dựa theo bài "Thập toàn đại bổ thang" của sách Hòa tễ
cục phƣơng mà lập ra. Trong bài, Chƣơng môn là huyệt hội của tạng, bổ cho ngũ
tạng, an thần, khai Tâm ích trí, rối loạn tiêu hóa, tác dụng giống nhƣ Nhân sâm.
Túc tam lý khứ phong hàn thấp tý, thăng thanh giáng trọc, kiện Tỳ hòa
Vị, tiêu thực hóa tích, giống nhƣ vị Bạch truật. Nội quan ninh Tâm trừ phiền,
lý khí giáng nghịch, hòa Vị trừ thấp, giống vị Phục linh. Trung quản là huyệt hội
của phủ, là huyệt mộ của Vị, có tác dụng thông điều lục phủ, ích Vị khí, điều âm
dƣơng, giống vị Cam thảo. Tam âm giao chủ về kinh nguyệt và huyết của phụ nữ,
có tác dụng dƣỡng huyết hòa doanh, giống vị Đƣơng quy. Khúc trì là huyệt hợp
283
của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, nhiều khí nhiều huyết, chủ về trúng phong
hàn tý, gân cơ co rút, phong xâm nhập vào huyết, chức năng của nó giống nhƣ vị
Xuyên khung. Thái xung là nguyên huyệt của kinh Can, dƣởng Can, bình Can,
làm hết đau bụng, trừ chứng huyết tý, có tác dụng giống vị Bạch thƣợc. Quan
nguyên tàng trữ nguyên tinh, tƣ ấm huyết, chấn tinh tủy, giống vị Địa hoàng. Hợp
cốc chủ về vệ khí bất túc, cố biểu sơ phong, có thể cầm mồ hôi hoặc làm cho ra mồ
hôi, công dụng giống vị Hoàng kỳ. Dƣơng lăng tuyền, chủ về khí nghịch lên gây
ra ho, trừ phong hàn thấp tý, thƣ cân, lợi tiết, tác dụng giống vị Nhục quế. Phƣơng
huyệt này, dùng huyệt thay vị thuốc theo ý "Châm chi lý tức dƣợc chi lý".
4. BỔ ÂM
Phƣơng huyệt bổ âm dùng trị chứng âm hƣ.
Biểu hiện: Thân hình gầy ốm, miệng khô, họng táo, ho khan, ít đờm, ngũ tâm
phiền nhiệt hoặc nóng trong xƣơng, sốt về chiều, hoặc bốc nóng vùng mặt, váng
đầu, hoa mắt, gò má đỏ, mồ hôi trộm, di tinh, tảo tiết tinh, lƣng đau gối mỏi, lƣỡi
đỏ, ít rêu, mạch tế sác.
Thƣờng dùng các huyệt Thái khê, Phục lƣu, Chiếu hải, Thận du, Can du, Thái
xung, Phế du... để bổ âm.
Phối hợp với Ngƣ tế, Hợp cốc, Hành gian, để giáng hỏa.
Bô dƣơng có thể sinh âm, vì nhiệt có thể dẫn đến uất nhiệt, cho nên dùng
phƣơng cứu để ích dƣơng sinh âm, lấy nhiệt dẫn nhiệt, có thể vận dụng cho các
chứng âm hƣ hỏa nhiệt.
Bổ hư khứ lao phương

PH: Kiên tỉnh, Đại chùy, Cao hoang, Tỳ du, Vị du, Phế du, Hạ quản, Túc tam
lý.
CC: Các huyệt trên đều cứu hoặc cứu trực tiếp thành mủ. Mỗi lần cứu 2 - 3
huyệt. Cứu thƣờng thì 5-7 mồi. Cứu thành mủ thì mỗi huyệt cứu 3 - 5 mồi.
TD: Kiện Tỳ điều trung, bổ hƣ khứ lao. Trị các chứng hƣ, tổn, ngũ lao, thất
thƣơng, thất tinh.
Dùng trị tiên thiên bất túc, hậu thiên thất điều, bệnh lâu ngày, dinh dƣỡng
284
kém. Biểu hiện: Các chứng hƣ lao nhƣ lao phổi, hen suyễn, sốt rét lâu ngày gây
vàng da, gầy ốm, thiếu máu không tái tạo, não chậm phát triển, suy thƣợng thận,
viêm gan mạn, viêm thận mạn, suy giảm miễn dịch, tinh trùng ít, nam vô sinh, nữ
vô sinh, đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để trị.
GT: Phƣơng huyệt này dùng trị hƣ tổn lao thƣơng, ngƣời xira cho rằng: Hƣ
yếu lâu ngày không điều trị sẽ bị tổn, tổn mà không trị sẽ dẫn đến lao. Hƣ lao có
thể phân ra thƣợng tổn, trung tổn, hạ tổn. Thƣợng tổn trị ở Phế, trung tổn trị ở Tỳ,
hạ tổn trị ở Thận. Trong bài dùng Tỳ du, Vị du, Hạ quần, Túc tam lý để kiện Tỳ,
điều lý trung cung là chính, bồi thổ sinh kirr để hậu thiên dƣỡng cho tiên thiên. Hỗ
trợ bằng Phế du bổ ích Phế khí, trị tổn thƣơng ở bên trên; Đại chùy ôn dƣơng ích
Đốc mạch để trị hạ tiêu bị tổn hại. Cao hoang là huyệt kinh nghiệm bổ hƣ khứ lao.
Khoan hung lợi cách tư âm phương

PH: Nội quan, Tam âm giao.
CC: Nội quan châm sâu 0,3 - 0,5 thốn, trƣớc bổ sau tả, không cứu. Châm Tam
âm giao sâu 0,5 - 8 phân, trƣớc bổ sau tả, sau khi châm, cứu 5 mồi, lƣu kim 10-12
phút.
TD: Làm khoan khoái vùng ngực, làm lợi đƣợc khí ngăn vùng hoành cách, tƣ
âm, dƣỡng huyết. Trị các chứng lao tổn, âm hƣ. Triệu chứng: Vị bị chứng phát
nhiệt, mồ hôi trộm, ho khan, thất huyết, sốt cao, mất ngủ, bế kinh, di tinh, muốn ăn
nhƣng ăn không ngon, ngực đầy, bụng trƣớng, ngực phiền muộn...
GT: Nội quan là huyệt lạc của kinh thủ Quyết âm Tâm bào lạc, nhánh biệt của
nó đi theo kinh thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu, nó lại là huyệt thuộc Âm duy mạch.
Âm mạch trong thủ túc tam âm kinh và âm mạch trong kỳ kinh bát mạch, tất cả
đều phải lẫy Âm duy mạch để làm vai trò quan hệ và duy trì nhau, nó mang tác
dụng trong việc trị liệu một cách chỉnh thể. Các đƣờngkinh của thủ Tam âm đi từ
ngực chạy ra đến tay, các đƣờng kinh của túc tam âm đi từ chân đến ngực. Cho
nên, Nội quan có thể trị đƣợc các bệnh thuộc vùng ngực và tim, nó là yếu huyệt
của vùng tim ngực, nó có đặc tính làm thƣ thái vùng ngực, làm lợi cho hoành cách,
hành khí tan uất. Phối nó với Tam âm giao, chúng cò thể tƣ âm dƣỡng huyết, kiện
Tỳ, ích Vị. Nó hợp lại sẽ làm giao tế dƣợc thủy hỏa, bình hành đƣợc âm dƣơng.
Huyệt Thái uyên ịà huyệt nguyên của Phế, thuộc thổ. Châm Thái uyên để bồi thổ
sinh kim. Huyệt Cách du là hội huyệt của huyết, thống trị mọi chứng về huyết, trị
mồ hôi. Các huyệt Thận du và Thái khê làm tƣ âm bổ Thận.
285
GG: Ho khan nặng, thêm bổ Thái uyên, sâu 0,3 thốn.

Thất huyết, thêm bổ Cách du, sâu 2 phân.
Mồ hôi trộm nặng, thêm bổ Phục lƣu, sâu 0,3 thốn, Hợp cốc châm tả, sâu 0,8
thốn.
Nếu bị di tinh, châm thêm Thái khê, sâu 0,3 thốn, bổ, Thận du sâu 0,3 thốn.
GC: Phép phối huyệt này có khả năng cao làm cho thủy hỏa (khảm ly) giao tế
(ký tế). Các chứng về lao tổn, đa số là do ở cuộc sống phóng túng làm tổn thƣơng
đến tinh khí, làm cho Thận tinh bị hƣ tổn: Thủy không còn hàm (nuôi, sinh) Mộc,
tƣớng Hỏa sẽ vọng động và bốc lên trên. Thế là quân hỏa và tƣớng hỏa hợp lại
hình (phạt) Phế kim. Khi Phế kim bị đốt nóng, nó sẽ mất đi chức năng làm thanh
nhuận cho bên dƣới. Thế là kim không sinh đƣợc thủy, do đó thủy mất đi nguồn
cung cấp ở nguồn bên trên, dĩ nhiên vùng hạ lƣu sẽ bị khô kiệt. Nói khác đi, nếu
khảm và ly không còn tƣơng tế nhau, thủy hỏa không còn ký tế nhau nữa, tửc là
khảm thủy không còn dâng tràn lên để chế hỏa, ly hỏa càng bừng lên không còn đi
xuống, thủy và âm dƣơng không còn duy trì quan hệ với nhau, nhƣ vậy là chứng
âm hƣ lao tổn sẽ thành. Do đó, các chứng thƣợng thịnh, hạ hƣ, thƣợng nhiệt hạ
hàn, đau nhức xƣơng, thắt lƣng bị đau buốt, di tinh, sốt, mất ngủ, mồ hôi trộm, ho
khan, tăng huyết, con gái bi bế kinh, tim hồi hộp... Dùng Tam âm giao để tƣ bổ
Thậm thủv, dùng Nội quan để bổ Tâm âm và làm giáng hỏa. Tâm thận đƣợc tƣơng
giao, quân hỏa giáng xuống, tƣớng hỏa tiềm phục, Phế kim đƣợc giải khốn; bệnh
sẽ giảm dần. Vì thế hai huyệt này có khả năng làm thủy hỏa giao tế, khi lâm sàng
gặp bệnh, chúng ta sẽ tùy theo chứng mà phối thêm huyệt khác, hiệu quả trị liệu sẽ
rất cao, đặc biệt là các bệnh phụ khoa.
Kiện bộ phương

PH: Can du, Thận du, Đại trữ, Hoàn khiêu, Dƣơng lăng tuyền, Tuyệt cốt, Túc
tam lý, Tam âm giao.
CC: Can du, Thận du, Đại trữ, châm hƣớng về cột sống, sâu 0,5 thốn. Hoàn
khiêu châm sâu 2,5 - 3,5 thốn, làm cho cảm ứng châm lan xuống chân. Dƣơng
lăng tuyền có thể châm xuyên sang Âm lăng tuyền, làm cho vùng đầu gối có cảm
giác căng tức. Tuyệt cốt có thể châm xuyên sang Tam âm giao.
Các huyệt đều châm bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Bổ Can ích Thận, cƣờng cân kiện cốt. Trị Can Thận hƣ yếu, tinh huyết
286
bất túc dẫn đến chứng nuy.

Biểu hiện: Lƣng đau, gối mỏi, khớp xƣơng mềm mỏi yếu, cơ nhục gầy ốm, đi
không có sức, lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế vô lực.
Thƣờng dùng trị ngƣời lớn tuổi đau khớp xƣơng hoặc đi lại khó khăn, loại
phong thấp, viêm khớp, di chứng sau trúng phong, bệnh về tủy sống, viêm thàn
kinh đa phát, trẻ nhỏ bị di chứng bại liệt, parkinson, gân cơ không có sức, đều do
Can Thận tinh huyết bất túc.
GT: Can chủ gân cơ, Thận chủ xƣơng, nếu Can huyết bất túc, Thận tinh suy
tổn thì Can huyết không tƣới vào gân cơ, Thận tinh không giúp cho xƣơng, cơ và
xƣơng không đƣợc nuôi dƣỡng gây ra các chứng mềm yếu. Vì vậy phƣơng này
dùng Can du để dƣỡng Can ích âm để dƣỡng cân. Thận du, Tuyệt cốt tƣ Thận ích
tinh, sinh tủy làm mạnh cho xƣơng. Huyệt hội của cân là Dƣơng lăng tuyền, vì vậy
dùng Dƣơng lăng tuyền, Đại trữ để làm mạnh gân xƣơng. Tam âm giao, Túc tam
lý kiện Tỳ ích Vị, để tƣ dƣỡng cho nguồn hóa sinh tinh huyết.
Can huyết đƣợc dƣỡng, Thận tinh đƣợc nuôi thì gân cơ tự nhiên sẽ đƣợc mạnh
lên.
GG: Phế nhiệt, khô phổi, tân dịch không phân tán ra đƣợc, thêm Phế du, Xích
trạch.
Tỳ hƣ ăn ít, thức ăn không nuôi dƣỡng gân cơ, thêm Tỳ du, Vị du.
Âm hƣ nội nhiệt, mồ hôi trộm, thêm Phục lƣu, Chiếu hải.
Thấp nhiệt rót xuống, thêm Âm lăng tuyền.
Chi trên yếu không có sức, thêm Kiên ngung, Khúc trì, Ngoại quan, Hợp cốc.
Thái khê tư thận phương

PH: Thái khê, Thận du, Chiếu hải, Ngƣ tế.
CC: Thái khê, Thận du, Chiếu hải, châm bổ, lƣu kim 20 phút thỉnh thoảng vê
kim. Ngƣ tế châm tả, khi đắc khí vê kim11 - 2 phút rồi rút kim.
TD: Tƣ âm giáng hỏa. Trị Thận âm bất túc. Biểu hiện: Lƣng đau gối mỏi,
váng đầu hoa mắt, ù tai, điếc, răng lung lay, di tinh, tảo tiết tinh, lƣỡi đỏ, ít rêu,
mạch tế sác.
Trị tiểu đƣờng, cao huyết áp, lao phổi, viêm họng mạn, nha chu viêm, ngƣời
287
lớn tuổi ù tai, điếc, mắt có màng mây, nhiễm trùng đƣờng tiểu, tử cung xuất huyết,
phụ nữ mãn kinh, suy nhƣợc thần kinh, bệnh có dấu hiệu âm hƣ hỏa vƣợng, đều có
thể dùng bài này gia giảm để điều trị.
GT: Thận là tạng thủy, thủy suy thì hỏa vƣợng thấy váng đầu, hoa mắt, tai ù,
điếc, răng lung lay, vì vậy dùng Thận du, Thái khê, Chiếu hải để tƣ ích Thận thủy.
Thêm vinh huyệt của Phế là Ngƣ tế để thanh giáng hƣ hỏa bốc lên. Đó là "Tráng
thủy chi chủ dĩ chế dƣơng quang" (làm mạnh thủy để ức chế dƣơng).
GG: Chóng mặt nhiều, thêm Ấn đƣờng, Bá hội.
Mồ hôi trộm, thêm Âm khích.
Sốt về chiều, thêm Đại chùy.
Tai ù, điếc, thêm Thính hội, Ể phong.
Mắt dính ghèn, thêm Can du, Quang minh.
Răng sƣng đau, thêm Hợp cốc, Giáp xa.
Họng sƣng đau, thêm Thiếu thƣơng.
Di tinh, thêm Chí thất, Âm cốc.
Đại tiện khô, thêm Chi câu, Chƣơng môn.
Tư âm bổ huyết ích tinh phương

PH: Tam âm giao.
CC: Châm Tam âm giao sâu 0,3 -1 thốn. Bệnh hƣ thì bổ, bệnh thực thì tả,
thông thƣờng bình bổ bình tả, hoặc trƣớc bổ sau tả, hoặc tả trƣớc bổ sau, tất cả đều
nên biện chứng cho rõ trƣớc khi châm, châm bổ hƣ thì sau khi châm nên cứu 3-5
tráng, lƣu kim 15 phút, châm tả thực thì không lƣu kim, không cứu.
TD: Tƣ âm, kiện Tỳ, bổ huyết, ích tinh. Trị các chứng hƣ lao, ho, kinh nguyệt
không đều, bế kinh, băng lậu, kinh huyết khô thiếu, bụng đau, sán, hà, trƣng, tụ,
chuyển bào...
GT: Tam âm giao là hội huyệt của ba kinh túc Thái âm Tỳ, túc Thiếu âm
Thận, túc Quyết âm Can. Tuy nó thuộc vào kinh Tỳ nhƣng cũng là giao hội huyệt
của túc tam âm kinh cho nên nó có thể tƣ Can âm, còn có thể bổ Thận dƣơng, là
một trong những huyệt quan trọng của phụ khoa. Nó làm thông đƣợc khí trệ, sơ
tán khí ở hạ tiêu, điều hòa huyết thất ở tinh cung, phù chính đuổi tà... Các phƣơng
288
nhƣ Lý trung thang, Kiến trung thang và Bát trân thang còn kém nó.
Tư âm giáng hỏa dưỡng huyết thanh can phương

PH: Hợp cốc, Tam âm giao.
CC: Nếu thƣợng nhiệt hạ hàn, Hợp cốc châm sâu 0,5 - 1 thốn, tả, không lƣu
kim, không cứu. Tam âm giao, châm sâu 0,3 - 0,5 thốn, bổ, lƣu kim 15 phút, sau
khi rút kim, cứu 3 - 5 tráng.
Muốn bảo dƣỡng thai, châm tả Hợp cốc, bổ Tam âm giao, muốn xổ thai, châm
bổ Hợp cốc, châm tả Tam âm giao.
TD: Tƣ âm giáng hỏa, dƣỡng huyết thanh Can. Trị các chứng Thận khí hƣ tổn
ở phụ nữ, kinh nguyệt không đều, bế kinh, lậu huyết, hoặc âm hƣ hỏa vƣợng, trên
nóng dƣới lạnh, dƣơng kháng âm hƣ, đầu mắt choáng váng, ho, sốt, suyễn, chảy
nƣớc mũi, lƣng lạnh, chân lạnh. Nó còn có thể làm hạ thai và bảo thai
GG: Kinh nguyệt không đều, châm Hợp cốc sâu 0,3 - 0,5 thôn, trƣớc bổ sau
tả; châm bổ Tam âm giao sâu 0,3 thốn; châm thêm bổ Huyết hải, sâu 0,5 thốn; cứu
Thiên xu 7 mồi, không châm.
Bế kinh, châm thêm Quan nguyên, Túc tam, lý, dùng phép châm hạ thai, bổ
Hợp cốc, sâu 0,5 thốn, tả mạnh Túc tam lý, sâu 1 thốn, bổ Quan nguyên, sâu 0,5
thốn, tả Tam âm giao sâu 1 thôn.
GT: Hợp cốc là huyệt nguyên của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng là nơi tập
trung tinh hoa của khí huyết củạ bản kinh, có khả năng thăng, tán, thanh nhiệt giải
hàn. Tam âm giao là cái chốt của ba kinh Can Tỳ Thận, là hội huyệt của túc tam
âm kinh, cũng là nơi tụ hội của tạng phủ, khí huyết cân mạch, cốt, tủy..., nó quan
hệ bao trùm cả âm dƣơng của Can, Thận, Tỳ. Nó có thể bổ Tỳ, có thể tƣ âm dƣỡng
huyết, cố Thận, thanh Can. Vì thế huyệt Hợp cốc có nhiệm vụ thanh thông vùng
thƣợng, tức là thanh nhiệt của trung tiêu, Tam âm giao có nhiệm vụ tƣ dƣờng vùng
trung, tức là tƣ dƣơng cho âm khí của hạ tiêu. Vì thế nên các chứng âm hƣ, dƣơng
kháng, thƣợng nhiệt hạ hàn đều cổ thế dùng phối huyệt này để trị.
GC: Châm tả Hợp cốc, châm bổ Tam âm giao có khả năng hữu hiệu trong việc
bảo dƣỡng an lầnh cho thai; Chủ yếu là dựa vào tính thanh nhiệt của huyệt Hợp
cốc và bổ Tỳ Thận của Tam âm giao. Thai phụ trong lúc sinh bị lậu hạ, hoạt thai vì
cơ thể suy nhƣợc, đa số đều do hỏa thịnh âm suy làm cho huyết không làm nhiệm
vụ dƣỡng đƣợc thai nhi. cố nhân nói: "Thai đắc lƣơng thì an".
289
Các nhà y học Đông phƣơng phần lớn dùng Hoàng cầm là vị thuổc chủ yếu
trong phép an thai, chính vì vị này có công dụng thanh nhiệt. Ngoài ra Tỳ là gốc
của hậu thiên, là nguồn của sinh hóa, nó còn có chửc năng thống huyết, ngƣời xƣa
còn dùng Bạch truật là tá: Tỳ thổ đƣợc mạnh lên, nội nhiệt đƣợc thanh thì thai nhi
đƣợc an.
Tại sao châm bổ Hợp cốc, tả Tam âm giao lại làm cho trụy thai?
Vì Hợp cốc thăng đƣợc, tán đƣợc, chỉ đi chứ không giữ lại, căn cứ vào câu nói
"Thai đắc lƣơng thì an", ta biết rằng nếu châm bố Hợp cốc thì nhiệt khí không tán
mà cũng không giáng, vì thế Phế mất đi vai trò thanh thông của mình, kim không
sinh thủy làm cho Thận bị hƣ tổn. Riêng Tam âm giao nếu bị tả mạnh làm cho cả
ba tạng Can, Tỳ, Thận đều hƣ. Huyết đã hƣ thì lấy gì để dƣỡng thai? Tỳ hƣ không
còn vận hóa đƣợc nữa. Nhƣ vậy là hậu thiên không còn đƣợc tƣ dƣỡng, Thận hƣ bị
bế tàng, bào cung dĩ nhiên sẽ bị khô cạn, thƣợng thịnh, hạ hƣ, âm dƣơng nghịch
loạn, nhƣ vậy thai làm sao không trụy xuống cho đƣợc?
Tư âm nhuận phế phương

PH: Phế du, Thái khê, Phục lƣu, Chiếu hải, Liệt khuyết.
CC: Phế du, Thái khê, châm bổ, các huyệt khác bình bổ bình tả.
TD: Tƣ âm nhuận Phế. Trị Phế âm hƣ. Biểu hiện: Ho không đờm hoặc ít đờm
mà đờm dính hoặc trong đờm có lẫn máu họng khô, khàn tiếng, cơ thể gày ốm, sốt
về chiều, mồ hôi tr ộm, lƣỡi đỏ, ít tân dịch, mạch tế sác.
Thƣờng dùng trị các chứng lao phổi, cảm phải táo khí vào mùa thu, lao họng,
thanh quản bị tổn thƣơng, viêm họng mạn. các bệnh có dấu hiệu Phế âm hƣ.
GT: Kim thủy tƣơng sinh, vì vậy bài này dùng Phế du hợp với huyệt thuộc túc
Thiếu âm Thận là Thái khê, Phục lƣu, Chiếu hải để tƣ Thận nhuận Phế, dƣỡng âm
thanh nhiệt. Liét khuyết là lạc huyệt của kinh Phế để ninh kim hóa đờm, chi thấu
lợi yết hầu.
GG: Ho, khí nghịch, thêm Xích trạch, Đản trung.
Âm hƣ hỏa vƣợng, thêm Ngƣ tế.
Khí âm bất túc, thêm Thái uyên, Túc tam lý.
Ho ra máu, họng sƣng đau, thêm Thiếu thƣơng.
290
Tư thận vinh nhĩ phương

PH: Thận du, Túc tam lý, Hợp cốc, Thái khê, Thínbhội.
CC: Thận du, Túc tam lý, châm bổ. Hợp cốc bình bổ bình tà. Đều lƣu kim 30
Nếu châm ba huyệt trên không khỏi, có thể châm bổ Thái khê, bình bổ bình tả
Thính hội, lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tƣ Thận vinh nhĩ, thông khí khai khiếu. Trị Thận tinh bát túc, khí huyết
hao tán, tinh khí không vinh nhuận đƣợc ra tai.Tà khí ở khiếu của tai, vì vậy dẫn
đến tai bị ù, điếc. Biểu hiện: ù dần dần, âm thanh nghe nhỏ, dần dần bị ù, nghe
không rõ, vảng đầu, hoa mắt, lƣng đau, gối mỏi, hơi thở ngắn, tiếng nói yếu, di
tinh, đới hạ, lƣỡi đỏ tối, mạch tế nhƣợc.
Thƣờng gặp trong hội chứng rối loạn tiền đình, chóng mặt do tai trong, viêm
tai giữa mạn tính, điếc tai do thần kinh, tai điếc đột phát, điếc do trúng độc, thanh
quản bị tổn thƣơng, tai ù dần do lớn tuổi, cũng có thể gặp trong suy nhƣợc thần
kinh, thiếu máu, cao huyết áp, mãn kinh, biện chứng thuộc về Thận tinh bất túc,
khí huyết suy nhƣợc, đều có thể dùng phƣơng huyệt này.
Tai là khiếu của Thận, Thận tinh bất túc, tinh không hóa thành khí, tinh khí
không vinh ra tai, nhĩ khiếu bị tà khí bế tắc, thấy các chứng tai ù, điếc, vì vậy dùng
tƣ Thận ích khí để trị. Bài này dùng Thận du, Thái khê đế ích Thận tinh, Túc tam
lý để bổ Thận khí. Hợp cốc, Thính hội thông khí khai khiếu. Tinh khí dƣợc đƣa
lên trên, khiếu bị bế đƣợc thông thì ù tai, điếc sẽ khỏi.
GG: Đau đầu, váng đầu, thêm Bá hội, Ấn đƣờng.
Âm hƣ hỏa vƣợng, thêm Ngƣ tế.
Tim hồi hộp, mất ngủ, thêm Thần môn, Nội quan.
Di tinh, đới hạ, thêm Quan nguyên, Bạch hoàn du.
Tứ hoa khứ lao phương
XX:Truyền lưu châm cứu biện chứng ngoại phương.

PH: Phế du, Cao hoang, Tử hoa.
CC: Các huyệt trên cứu cho thành mủ, mỗi lần 3 - 5 mồi, Cách ngày cứu 1 lần.
Có thể cứu đến 100 mồi. Nếu vết cứu không lành, có thể làm sạch mủ ở chỗ cứu.
291
TD: Bổ hƣ khứ lao. Trị Phế và khí âm bất túc, chứng lao Biểu hiện: Ho, đau
ngực, đờm đỏ, khạc ra máu, thân hình gầy ốm, tiếng nói nhỏ yếu, sắc mặt xanh
nhạt, gò má đỏ, sốt về chiều, mồ hôi trộm, di tinh, ăn ít, đại tiện lỏng, tay chân uể
oải không có sức, lƣỡi đỏ, mạch hƣ tế hoặc tế sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh lao phối, kháng thuốc lao hoặc toàn thân mỏi mệt.
Cứu phƣơng huyệt này làm tăng sức cho ca thể, kích thích ăn uống, tăng miễn
dịch cho cơ thể.
GT: Sách Y học nhập môn ghi: "Chứng cốt chƣng, truyền thi lao sái, nên sớm
dùng huyệt Tứ hoa, nếu không chữa sớm, trủng lao vào phổi, gây nên ho ra máu,
khàn tiếng. Dựa theo ý cao ở trên, hoang ở dƣới, châm để dẫn xuống, thuốc không
dẫn dƣợc. Cứu huyệt Cao hoang du, Phế du, Tứ hoa làm chủ". Dùng huyệt Tử hoa
làm chính để trị lao là kinh nghiệm của ngƣời xƣa. Phế du bổ khí ích khí, ninh kim
làm hết ho. Cao hoang du chủ trị hu lao, gầy ốm, làm lui hƣ nhiệt, trừ cốt chứng.
Khi trị, dùng cứu pháp để bổ dƣơng ích âm, dƣơng sinh âm trƣởng.
GG: Tỳ hƣ, ăn ít, thêm cứu Tỳ du.
Sốt về chiều châm tả Đại chùy.
Ho, thở gấp, châm tả Khổng tối, Thiên đột.
Ngực đau, tả Liệt khuyết, Vân môn.
Ho ra máu, tả Khổng tối, Xích trạch. Mồ hôi trộm, tả Âm khích, Hợp cốc.
GC: Lao phổi thƣờng biểu hiện âm hƣ hỏa, tráng hỏa thực IdC khí âm đều hƣ.
Dùng phƣơng pháp cứu để “Dĩ nhiệt dẫn hỏa” và “Dƣơng trƣởng âm sinh", ngƣời
xƣa đối với chứng lao thƣờng dùng phƣơng pháp cứu.
Tuy nhiên, thời kỳ lao hoạt động, thấy có sốt về chiều nhiều, ho ra máu nhiều,
không nên dùng cứu mà dùng châm.
5. BỔ DƢƠNG
Bổ dƣơng là loại dùng để bổ cho dƣơng hƣ.
Triệu chứng của dƣơng hƣ là lƣng đau gối lạnh, tay chân và cơ thể không ấm,
bụng dƣới đau, co thắt, mạch trầm tế.
Bổ dƣơng thƣờng kết hợp thêm với ôn hàn.
Đa số dùng nhiệt bổ với cứu.
292
Huyệt thƣờng dùng là Quan nguyên, Khí hải, Thần khuyết, Mệnh môn, Thận
du, Tỳ du, Đại chùy.
Ôn bổ hạ nguyên phương

PH: Thận du, Thần khuyết, Quan nguyên, Khí hải, Tam âm giao.
CC: Dùng cứu với mồi ngải lớn nhƣ hạt lúa mạch để cứu thành sẹo. Mỗi lần
cứu 5 - 7 mồi hoặc cứu cho nung mủ, mỗi huyệt cứu 3 - 5 mồi.
TD: Ôn bổ hạ nguyên. Thƣờng dùng trị hạ nguyên lạnh, Thận và Bàng quang
bị hƣ hàn. Biểu hiện: Sợ lạnh, tay chân lạnh, chân lạnh nhiều hơn, sắc mặt trắng
bệch hoặc tối đen, tinh thần uể oải, lƣng đau gối mỏi, bụng dƣới lạnh đau, ngũ
canh tiết tả, thức ăn không đƣợc vận hóa, tiểu lặt vặt, ban đêm tiểu nhiều, suy
giảm tình dục, nam bị liệt dƣơng, tiểu nhiều, phụ nữ bị đới hạ trong, dính, thai
động không yên hoặc tử cung lạnh không thể thụ thai, lƣỡi nhợt bệu, rêu lƣỡi
trắng, mạch trầm tế.
Gặp trong các bệnh ngƣời lớn tuổi ban đêm đi tiểu nhiều, tiểu không tự chủ,
phì đại tiền liệt tuyến, viêm tiền liệt tuyến mạn, liệt dƣơng, tảo tiết tinh, vô sinh
(do ít tinh trùng), nữ bị băng lậu, đái hạ, quen dạ sảy thai, thống kinh, tử cung lạnh
không thể thụ thai, viêm ruột kích thích, ngũ canh tiết tả... đều có thể dùng phƣơng
GT: Hƣ tắc bổ, Hàn tắc ôn chi, hạ nguyên lạnh, bị hƣ hàn, vì vậy cứu Thận du,
Thần khuyết, Quan nguyên, Khí hải để trán^ nguyên dƣơng, ích Thận tinh, bổ khí
huyết, trừ hàn tà ngoan cố, tức là “ích hỏa chi nguyên dĩ tiêu âm ế". Tam âm giao
kiện Tỳ hòa doanh dƣỡng huyết để phòng ôn táo thái quá làm tổn thƣơng âm và
động huyết.
Bổ thận tráng yêu phương

PH: Thận du, Thái khê, Ủy trung, Bạch hoàn du.
CC: Thận du, Thái khê, Bạch hoàn du, đều bổ. Ủy trung châm tả. Các huyệt
đều lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Bổ Thận tráng yêu (làm mạnh lƣng). Trị Thận hƣ, lƣng đau. Biểu hiện:
Ngƣời lớn tuối Thận khí hƣ yếu, phụ nữ dinh dƣỡng kém, sinh nở nhiều hoặc bị
293
đới hạ lâu ngày, nam giới sinh hoạt tình dục quá, lƣng đau lâu ngày kèm bệnh lâu
ngày, cơ thể suy nhƣợc. Lƣng đau nhƣ gãy, gối mỏi, không có sức hoặc tinh thần
uể oải, tay chân lạnh, di tinh, tảo tiết tinh, lƣỡi nhựt, mặch tế hoặc hƣ phiền không
ngủ, ngũ tâm phiền nhiệt, gầy ốm, đại tiện khô, lƣỡi đỏ, mạch tế sác.
GT: Thắt lƣng là phủ của Thận, nếu Thận khí bất túc thì lƣng đau. Vì vậy
phƣơng huyệt này dùng Thận du, Thái khê để ích ^Fhận, tráng yêu, chỉ thống. Vì
kinh túc Thái dƣơng Bàng quang i đi bai bên cột sống và vào Thận, vì vậy dùng
huyệt Ủy trung của kinh Bàng quang, Bạch hoàn du thông điều khí huyết của
Bàng quang. Bách chứng phú ghi: "Cột sống đau lan đến lƣng, Bạch . hoàn, Ủy
trung tăng kinh". Các huyệt phối hợp làm tăng tác dụng ‟ bổ Thận, tráng yêu, chỉ
thống.
GG: Lƣng và cột sống lạnh, dƣơng hƣ nặng, có thể cứu Mệnh môn.
Sốt về chiều, mồ hôi trộm, âm hƣ nhiều, thêm Chiếu hải, Phục lƣu.
Di tinh, thêm Chí thất, Âm cốc. Đới hạ thêm Đái mạch.
Đau ngang thắt lƣng, châm huyệt Ủy trung nặn ra ít máu hoặc dùng kim tam
lăng châm Ủy trung cho ra máu.
Chủ hư lao nhiệt phương

PH: Khí hải, Quan nguyên, Cao hoang, Túc tam lý, Nội quan.
CC: Khí hải, Quan nguyên, Cao hoang, Túc tam lý, đều dùng phép cứu bổ,
Nội quan dùng phép cứu tả.
TD: Bổ nguyên điền tinh, thanh thấu hƣ nhiệt. Tri ỉao tổn hƣ nhƣợc, hƣ nhiệt
không lui. Triệu chứng: sốt, lúc phát lúc không, sốt không thời gian nhất định,
thƣờng cảm thấy nóng I lòng bàn tay bàn chân, kèm váng đầu, tinh thần mệt mỏi,
gầy yếu, nóng trong xƣơng, hay quên, ăn kém, đổ mồ hôi trộm, và mồ hôi, mạch
hƣ vô lực.
GT: Tuổi già cơ thể suy nhƣợc, lao nhọc quá mức; bệnh lâu ngày, suy dinh
dƣỡng, bệnh nặng, đều có thể gây nên âm tinh, nguyên khí trong cơ thể hƣ tổn;
Âm hƣ thì nội nhiệt, hỏa và nguyên khí không đứng chung đƣợc, một thắng thì
một bại cho nên dẫn đến sự phát sinh hƣ nhiệt. Do đó phải lấy đại bổ nguyên khí,
điền bổ âm tinh làm phép chữa chính, để chữa gốc bệnh; Lấy thanh thấu hƣ nhiệt
làm phụ, để chữa ngọn của bệnh. I Trong phƣơng này, Khí hải, Cao hoang, Quan
nguyên đều ỉà đại bổ nguyên khí, điền bổ âm tinh, là huyệt cần thiết điều trị các I
294
lao tổn hƣ nhƣợc. Cho nên phƣơng này lấy ba huyệt này làm chủ đồng thời cứu
hơn trăm mồi. Do bởi chân khí là nguyên khí, không Vị khí thì không thể tƣ
dƣỡng đƣợc (Tỳ VỊ luận), cho nên chọn Túc tam lý, hợp huyệt của túc Dƣơng
minh Vị kinh, để bổ hậu thiên mà tƣ dƣỡng tiên thiên, làm cho sự sinh hóa của
nguyên khí có nguồn. Nội quan là huyệt của thủ Quyết âm Tâm bào kinh, bên
trong liên lạc với thủ Thiếu dƣơng, Tam tiêu kinh, lại thông với Âm duy mạch,
Tâm bào, Tam tiêu, đều tàng tƣớng hỏa. Âm duy mạch khởi ở các âm giao (Nạn
kinh), duy trì liên hệ các âm kinh. Cho nên chọn một huyệt Nội quan, có thể gây
đƣợc tác dụng điều lý âm dƣơng, thanh thấu hƣ nhiệt, do đó tác giả có chú thích
thêm bốn chữ “trị lao nhiệt tốt" dƣới huyệt Nội quan, cho thấy rằng Nội quan đích
thực có hiệu quả tốt để trị hƣ nhiệt.
Tóm lại, các huyệt cùng dùng, bổ thấu (thanh) kiêm thi (dùng), tiêuỊbản (gốc
ngọn) kiêm cố, gây đƣợc tác dụng bổ nguyên khí, thấu hƣ nhiệt thì các hƣ lao
nhiệt tự khỏi.
GG: Ăn quá kém có thể thêm Thái bạch, Tỳ du, Vị du, Trung quản, để bổ ích
Tỳ Vị.
Vã mồ hôi, mồ hôi trộm, thêm Bách lao, Âm khích để cầm mồ hôi đang hƣ
nhƣợc.
Hư lao phương
XX: La di biên.
PH: Thôi Thị tử hoa lục huyệt, Khí hải, Trƣờng cƣờng.
CC: Cứu cùng lúc 4 huyệt hai bên sống lƣng. Lúc đầu cứu 7 hoặc 14 hoặc 21
mồi, cho đến 100 mồi là tốt.
Đợi khi nhọt cứu gần khỏi, hoặc lúc nhọt lở ra do cứu thì cứu hai huyệt trên
xƣơng sống, một lần cứu 3 - 5 mồi, không đứợc cứu nhiều vì nhiều sẽ gây mệt
mỏi. Sáu huyệt này, nên chọn ngày Ly, ngày Hỏa mà cứu. Trong vòng 100 ngày
sau khi cứu nên thận trọng trong việc sinh hoạt tình dục, lo nghĩ, ăn uống phải
đúng giờ, lạnh nóng vừa phải, sinh hoạt điều độ, nếu sau khi nhọt lành mà bệnh
chƣa hết, lại cứu theo phép trên nữa, không ai không khỏi cả.
TD: ích dƣơng bổ âm. Trị nam nữ bị chứng ngũ lao thất thƣơng, khí huyết hƣ
tổn, sốt cơn nóng âm ỉ trong xƣơng, ho đờm suyễn, ngũ tâm phiền nhiệt, tay chân
295
mệt mỏi và chứng gầy yếu.

GT: Chứng chủ trị của phƣơng này, thuộc các dạng bệnh lao thƣơng, là do khí
huyết hƣ tổn lâu ngày dẫn đến âm tinh khuy tổn nặng mà gây ra. Khi bệnh nặng,
cần phải trị gốc, tức là "dƣơng bệnh trị âm, âm bệnh trị dƣơng" (Tố vấn - Ảm
dương ứng tượng đại luận). Vì dƣơng là căn bản (gốc rễ) của âm cho nên phƣơng
này lập phép ích dƣơng bổ âm, âm bệnh trị dƣơng làm phép chính để điều trị.
Thôi Thị tứ hoa lục huyệt, đều phân bố ở Đốc mạch, noi túc Thái dƣơng Bàng
quang kinh đi dọc hai bên, Trƣờng cƣờng cũng là Lạc huyệt của Đốc mạch, Đốc
mạch thống đốc các dƣơng, là bể của dƣơng mạch. Thái dƣơng là nhất dƣơng,
dƣơng khí thịnh đại, đồng thời phối hợp với huyệt Khí hải là nơi nguyên khí hội
tụ, gây đƣợc tác dụng đại bổ nguyên dƣơng, lấy bổ âm làm đốc, làm cho sự sinh
hóa của âm tinh có nguồn. Khí hải là huyệt của Nhâm mạch, Nhâm mạch lại quản
lý các âm, là bể của âm mạch, bốn huyệt giáp xƣơng sống trong Tứ hoa huyệt lại
gần Tâm du, Can du mà thông với âm, đó là ý trị gốc không quẻn trị ngọn. Tóm
lại, các huyệt cùng dùng, có thể đạt công hiệu ích dƣơng bổ âm, âm bệnh trị
dƣơng. Các bệnh lao nhọc hƣ tổn, âm tinh bất túc sẽ tự khỏi.
GG: Có thể cứu Túc tam lý, để tăng cƣờng tác dụng bổ gổc của hậu thiên.
6. BỔ ÍCH TẠNG PHỦ HƢ TỔN
Bổ tâm thận phương
XX: Hiện đại châm cứuy án tuyển của Lầu Bách Tàng.
PH:Quan nguyên, Thận du, Tam âm giao, Tâm du, Thần môn.
CC: Châm bình bổ bình tả, vê kim 1 - 2 phút, lúc đầu mỗi ngày châm 1 lần, ba
ngày sau cách ngày châm một lần. Châm tất cả 10 lần là một liệu trình.
TD: Bổ ích Tâm Thận, thanh Tâm cố tinh. Trị di, mộng tinh, kèm tinh^hần
không phấn chấn, uể oải kém sửc, váng đầu, ù tai, trí nhớ kém, đau lƣng, lƣỡi đỏ,
mạch Tế Sác.
GT: Nguyên nhân chủ yếu phát sinh di tinh, mộng tinh là tinh thần quá lao
nhọc, quá suy nghĩ, Tâm hỏa thịnh, Tâm huyết bất túc, Thận âm hao tổn, dẫn đến
tƣớng hỏa động, nhiễu động tinh thất gây ra. Do đó, bổ Tâm huyết, ích Thận âm,
thanh Tâm hỏa, tảí tƣớng hỏa, cố tinh thất, là phép chữa chính. Trong phƣơng
Quan nguyên phù hƣ của hạ nguyên; Thận du, Tam âm giao bình bổ bình tả, để ích
296
Thận âm, tả tƣớng hỏa; Thần môn nguyên huyệt (tạng bệnh chọn nguyên huyệt)
của Tâm. Tâm du : nơi tâm khí rót vào, dùng phép bình bổ bình tả hai huyệt phối
hợp nhằm bổ Tâm huyết, thanh Tâm hỏa. Tâm Thận hỏa đƣợc Ịthanh thì tinh thất
tự đƣợc giữ lại. Cho nên các huyệt hợp dùng, có thể đạt công hiệu, thêm giao
thông Tâm Thận, thì chứng di mộng tinh tự khỏi.
GG: Ù tai, thêm Thính hội, Nhĩ môn để điều kinh hết ù tai. Đau lƣng, thêm
Bạch hoàn du, Ủy trung để điều kinh giảm đau.
Bổ thận vinh nhĩ phương

PH: Thận du, Túc tam lý, Hợp cốc, Thái khê, Thính hội.
CC: Trƣớc châm Thận du, Túc tam lý, Hợp cốc, rồi châm Thái khê, Thính
hội, đều bổ, lƣu kim 30 phút.
TD: Trị Thận hƣ ù tai, ù tai lúc phát lúc không, tiếng nói thấp bé, đặc biệt là
khi lao nhọc, đè vào thì tiếng ù nhẹ đi, kèm váng đầu, mỏi lƣng, di tinh, đới hạ và
mạch hƣ tế.
GT: Nguyên nhân phát sinh Thận hƣ ù tai, thƣờng bởi lao nhọc quá mức, sinh
hoạt tình dục không điều độ, bệnh lâu ngày ảnh hƣởng Thận làm hao tổn Thận khí
khiến tinh khí của Thận không thể đi lên dinh dƣỡng khiếu của nó mà dẫn đến. Do
đó, bổ Thận ích khí, dƣỡng nhĩ giảm ù là phép chữa chính. Thận du là bối du của
Thận, là nơi Thận khí rót vào; Thái khê là nguyện huyệt của Thận, là nơi nguyên
khí sở tại của Thận (tạng bệnh chọn Nguyên), cho nên hai huyệt hợp dùng có thể
đạt công hiệu bổ ích Thận khí. Túc tam lý là vốn của hậu thiên - Hợp huyệt của Vị
kinh - Hợp cốc là nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh - Kinh đồng
tên của túc Dƣơng minh Vị kinh. Dƣơng minh kinh nhiều khí nhiều huyết, là
nguồn sinh hóa khí huyết của con ngƣời, hai huyệt phối hợp lại có thể gây tác
dụng bổ ích vốn của hậu thiên nhằm bổ ích vốn của tiên thiên, làm cho sự sinh hóa
của Thận khí có nguồn. Thính hội là huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, đƣờng
đi của kinh Đởm "từ sau tai vào trong tai, ra phía trƣớc tai, đến phía sau khóe
ngoài tai". (Kinh Mạch - Linh khu 10); Huyệt Thính hội ở quanh tai, nên châm vào
có thể điều kinh chỉ minh (hết ù). Tóm lại, Thận du, Thái khê, Túc tam ký, Hợp
cốc có tác dụng bổ thận, ích khí, trị gốc bệnh, Thính hội chỉ minh (hết ù).
Tóm lại, Thận du, Thái khê, Túc tam lý, Hợp cốc có tác dụng bổ Thận ích khí
trị gốc bệnh, Thính hội hết ù chữa ngọn của bệnh, các huyệt hợp lại có thể đạt
công hiệu bổ khí ích Thận, vinh nhĩ chỉ minh, thì chứng ù tai tự khỏi.
297
GG: Ù tai tƣơng đối nặng hơn, có thể thêm cứu huyệt Khí hải, Quan nguyên,
Địa ngũ hội, Ể phong, nhằm tăng cƣờng tác dụng ích Thận chỉ minh.
Cứu bổ tỳ vị phương
XX: Vệ sinh bửu (bảo) giám.

PH: Trung quản, Khí hải, Túc tam lý.
CC: Tất cả đều cứu, dùng phép bổ. Mỗi huyệt cứu 7-21 mồi.
TD: Bổ Vị ích Tỳ, bồi nguyên cố bản. Trị Tỳ Vị khí hƣ. Thấy Bfeứng: Ăn
kém đầy tức vùng dạ dày, nấc cụt, ói mửa, tiêu lỏng, sôi ruột, hình thể gầy yếu, tay
chân vô lực, thở dồn, biếng nói; Hoặc kèm sốt nhẹ không giảm, hoặc thân thế
nặng nề, hai chân nh, hoặc vị quản đau lạnh, lƣỡi nhạt, mạch Tế Nhƣợc.
GT: Ờ chỗ ẩm thấp lâu ngày, lao nhọc quá độ, ăn uống thất thƣờng, hoặc quá
dùng thuốc hàn lƣơng, đều có thể tổn thƣơng đến trung tiêu Tỳ Vị. Tỳ Vị là vốn
của hậu thiên, nguyên khí là vốn của tiên thiên, cả hai có thể bổ trợ cho nhau. Do
đó, chứng Tỳ Vị hƣ nhƣợc, phép chữa chính là bổ Vị ích Tỳ, bồi nguyên cố bản.
Trong phƣơng này lấy Trung quản là Mộ huyệt của Vị phối hợp để giáng bổ Vị
(lấy thống làm bổ), lại có thể gián tiếp thăng bổ Tỳ khí, đây là một đặc điểm lập
phƣơng của bài này. Khí hải là bể của nguyên khí, chọn để bồi nguyên cố bản
nhằm trợ trung khí. Tóm lại, các huyệt hợp dùng, có thể đạt công hiêu bổ Vị ích
Tỳ, bồi nguyên cố bản, thì các chứng Tỳ Vị hƣ ắt khỏi.
GG: Kèm chi dƣới lạnh, thêm cứu Dƣơng phụ, Tuyệt cốt. Thấp tà tƣơng đối
nặng, thêm Tam âm giao.
Cường thận tráng yêu phương

PH: Thận du, Thái khê, Ủy trung, Bạch hoàn du.
CC: Cứu Thận du, Thái khê, 7-14 mồi. Ủy trung, Bạch hoàn du châm bình bổ
bình tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Bổ Thận mạnh lƣng, điền tinh giảm đau. Trị Thận hƣ đau lƣng, bệnh phát
từ từ, đau ngầm ngầm, liên miên không dứt, lao nhọc thì đau hơn, có thể kèm hay
quên, ù tai, di tinh, đới hạ.
GT: Thận hƣ đau lƣng là do lớn tuối, bệnh lâu ngày Thận suy, lao nhọc thái
quá, sinh hoạt tình dục không điều độ dẫn đến tinh khí của Thận suy hƣ, không
298
nuôi dƣỡng bên ngoài của phủ mà gây ra. Tinh khí của Thận hƣ suy là gốc của
bệnh, đau lƣng là ngọn của bệnh. Phép chữa nên bổ Thận mạnh lƣng, điều kinh
giảm đau, ngọn gốc kiêm trị. Thận du là nơi Thận khí rót vào (âm bệnh chọn
dƣơng), Thái khê là huyệt nguyện khí của Thận sở xuất (tạng bệnh chọn Nguyên
huyệt, cho nên cứu bô hai huyệt này, có thể gây đƣợc tác dụng bổ ích thận khí.
Túc Thái dƣơng Bàng quang kinh và túc Thiếu âm kinh Thận biểu lý với nhau,
đƣờng kinh túc Thái dƣơng Bàng quang đi dọc theo hai bên cột sống lƣng đến bên
trong thắt lƣng, vào dọc mông, liên lạc với Thận, thuộc Bàng quang, đồng thời từ
giữa thắt lƣng, đi xuống cặp sống lƣng, xuyên qua Thận, vào nhƣợng chân. Do đó,
chọn Ủy trung, Bạch hoàn du của Bàng quang kinh, một mặt có thể hỗ trợ Thận
du, Thái khê để bổ ích Thận khí. Mặt khác có thể điều lý khí của Bàng quang kinh
để giảm đau. Ngoài ra, Ủy trung là huyệt cần thiết để chữa đau lƣng và thắt lƣng.
Do đó bốn huyệt dùng chung, có tác dụng bổ Thận mạnh lƣng, điều kinh giảm
đau, thì chứng Thận hƣ đau lƣng sẽ tự khỏi.
GG: Chứng trạng Thận hƣ rõ, có thể thêm Quan nguyên, Khí hải cứu với mồi
ngải lớn, hoặc tùy tuổi cứu để bổ nguyên khí, ích Thận khí.
Hay quên, di tinh, thêm Chí thất, Khí hải, Tam âm giao, để ích khí cố tinh.
Đái hạ, thêm Trung cực, Đới mạch để cố kinh chỉ đới.
Giáng trọc bổ tỳ phương

PH: Nội đinh, Công tôn, Túc tam lý.
CC: Nội đình cứu 7-14 mồi, Công tôn, Túc tam lý mỗi huyệt cứu 14-21 mồi.
TD: Giáng trọc thăng thanh, kiện vận tƣ thổ. Trị Tỳ hƣ bụng trƣớng, tay chân
mỏi mệt, sắc mặt vàng héo, hoặc đại tiện lỏng, ăn kém, lƣỡi nhạt, mạch nhu hoãn.
GT: Trọc khí ở trên, thì sinh ra chứng bụng trƣớng (Tố vấn „ Âm dương ứng
tượng đại luận 5). Vị chủ giáng trọc, Tỳ chủ fhăng thanh. Tỳ với Vị một âm một
dƣơng, một biểu một lý, cả hai phối hợp lẫn nhau, có thể làm cho trung châu vận
hóa mạnh lên, thủy cốc sinh hóa, dinh dƣỡng cơ thể đƣợc đầy đủ. Nếu Tỳ khí hƣ
nhƣợc, mất kiện vận, Tỳ khí không thăng thì Vị khí cũng không giáng đƣợc, làm
cho âm dƣơng nghịch nhau, thanh trọc trái chỗ, do đó mà sinh ra các chứng bụng
trƣớng. Vì "Bệnh phát bất túc, tiêu rồi đến bản, trƣớc chữa tiêu (ngọn) của nó, sau
chữa bản (gốc) của nó". Bệnh phát ra thành chứng bụng trƣớng, cho nên theo phép
chữa trong sách Tố vấn, nên lấy giáng trọc làm chủ chữa ngọn của nó, trọng giáng
299
đƣợc thì thanh tự thăng, Tỳ khí cũng đƣợc bổ ích. Phƣơng này lấy Nội đình của Vị
kinh, huyệt cần thiết chữa bụng trƣớng làm chủ huyệt, đồng thời phối hợp với Túc
tam lý, Hợp huyệt (Hợp trị nội phủ) của túc Dƣơng minh Vị kinh, làm cho Vị khí
đƣợc giáng (Vị khí lấy giáng làm bổ), thanh khí của Tỳ đƣợc thăng lên. Công tôn
là lạc huyệt của túc Thái âm Tỳ kinh, bên trong liên lạc với túc Dƣơng minh Vị
kinh, huyệt này có thể gây đƣợc tác dụng biểu lý kiên cố, kiện Tỳ ích Vị, thăng
thanh giáng trọc. Tóm lại, ba huyệt cùng dòng chung có thế đạt công hiệu giáng
trọc thăng thanh, kiện vận Tỳ Thổ, thì chứng bụng trƣớng Tỳ hƣ tự khỏi.
GG: Trƣờng hợp tiêu lỏng, thêm Tam âm giao, Âm lăng tuyền để kiện Tỳ
thăng thanh.
Ăn uống kém, thêm Trung quản, Tuyền cơ, để khai Vị giáng trọc.
Trƣờng hợp bụng đầy trƣớng tƣơng đối nặng hơn, thêm Âm bào, lấy mộc sơ
thổ.
Phục mạch phương
XX: Cấp chứng châm cứu liệu pháp.

PH: Thái uyên, Xích trạch, Nội quan, Khúc trì, Tâm du.
CC: Kích thích vừa phải, lƣu kim, không quá 15 phút.
TD: Bổ Phế trợ Tâm, ích khí phục mạch. Trị chứng vô mạch.
GT: Phế triều bách mạch, bách mạch đều bắt đầu ở Phế; Tâm chủ huyết mạch,
nếu Tâm Phế khí hƣ, không làm chủ đƣợc mạch thì sẽ phát sinh chứng vô mạch.
Cho nên bổ Phế trợ Tâm, ích khí phục mạch làm phép chữa chính của bệnh này.
Phƣơng này là dựa theo phép tắc này mà lập ra. Trong phƣơng Thái uyên là
Nguyên, Du huyệt của thủ Thái âm Phế kinh, lại là chỗ hội của mạch. Xích trạch
là Hợp huyệt của Phế kinh; Khúc trì là huyệt của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh
trong quan hệ biểu lý của thủ Thái âm Phế kinh, cho nên ba huyệt hợp dùng có thể
gây đƣợc tác dụng bổ ích Phế khí, trợ Tâm khí, phục huyết mạch. Vì phế có thể trợ
giúp Tâm khí để vận huyết chủ mạch. Nội quan phối hợp với Tâm du có thể gây
đƣợc tác dụng bổ Tâm khí, phục huyết mạch. Tóm lại, các huyệt hợp dùng có thể
đạt công hiệu bổ Phế trợ Tâm, ích khí phục mạch, thì chứng vô mạch tự khỏi.
Tham khảo: Sách Cấp chứng châm cứu liệu pháp viết: “Chứng vô mạch: Thái
300
uyên, Xích trạch, Nội quan, Khúc trì, Tâm du, kích thích vừa, lƣu kim không thể
vƣợt quá 15 phút".
Thăng dương ích khí kiện tỳ hòa vị phương

PH: Hợp cốc, Túc tam lý.
TD: Thăng dƣơng ích khí, kiện Tỳ hòa Vị, tuyên khí ở phủ, vận hành trệ khí,
tiêu trừ trƣớng khí. Trị thanh dƣơng hạ hãm, Vị khí hƣ nhƣợc, ăn không ngon, khí
thấp nhiệt làm ủng tích, khí uế trọc làm trệ ở trung tiêu, ăn uống không tiêu, bụng
đầy trƣớng, ợ...
CC: Hợp cốc châm bổ, sâu 0,3 thốn, Túc tam lý sâu 0,5 thốn, trƣớc bổ sau tả,
tất cả đều lƣu kim 10 phút, sau khi chârriicứu 5 mồi. Nếu ngƣời bệnh bị hƣ, mạch
hãm xuống, nên bổ Túc tam lý, còn muốn giáng trọc khí, châm tả Túc tam lý.
GT: Đây là hai huyệt quan trọng của hai kinh thủ và túc Dƣơng minh. Hợp
cốc là huyệt nguyên của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, tính của nó thăng và
tán, có thể mở đƣợc bế tắc, khai đƣợc kinh lạc, là huyệt chủ yếu của thƣợng tiêu.
Túc tam lý là huyệt hợp của kinh túc Dƣơng minh Vị. Mạch khí của kinh Vị, do từ
nơi này vận chuyển vào nơi quan yếu của tạng phủ. Nó có thể thăng, có thể giáng,
khai thông đƣợc bế tắc, nó là huyệt quan yếu của VỊ kinh. Hai huyệt này phối
nhau có thể làm thông điều cho trƣờng vị, vận hành đƣợc trệ khí, làm tiêu tán đƣợc
trƣớng khí. Nếu bị khí thanh dƣơng hãm xuống dƣới, việc thu nạp thức ăn không
còn đƣợc thông sƣớng nữa, châm bổ Túc tam lý để ứng với Hợp cốc trong việc
làm kiện cho Tỳ. Khí Tỳ khí thăng, Vị khí giáng thì việc ăn uống sẽ khá hơn. Nếu
bị khí thấp nhiệt làm ủng tích gây nên việc ăn uống không tiêu, khí trọc trệ đình ở
trung tiêu... tả Túc tam lý để điều hòa khí thì trung tiêu sẽ thông sƣớng và Vị khí
sẽ tự điều hòa.
Tiểu kết
Phƣơng huyệt loại bổ ích, trong đó có bổ ích khí huyết âm dƣơng, bổ ích tạng
phủ hƣ tổn.
Loại bổ ích khí huyết âm dƣơng:
Bách hội đề giang phương, bổ khí cố căn, thăng dƣơng cử hãm, điều trị thoát
giang (lòi dom) lâu ngày không khỏi.
301
Bố khí ích huyết phương, bổ khí kiện trung, dƣỡng tinh ích huyết, dùng để
điều trị chứng khí huyết đều hƣ.
Hư lao phương, ích dƣơng bổ âm, âm bệnh trị dƣơng, điều trị bệnh hƣ lao.
Bổ khí thoái nhiệt phương, bồi trung bổ nguyên, ích khí thoái nhiệt dùng cho
khí hƣ phát sốt.
Chư hư lao nhiệt phương, bồi nguyên điền tinh, thanh thấu hƣ nhiệt, dùng cho
các hƣ lao nhiệt, hƣ nhiệt không lui. Bổ khí thoái nhiệt phƣơng và Chứng hƣ lao
nhiệt phƣơng, đều có thể dùng điều trị hƣ nhiệt. Điểm khác nhau ở Bổ khí thoái
nhiệt phƣơng dùng cho phát sốt bởi trung khí bất túc, đặc điểm nhóm huyệt là lấy
bổ trung ích khí làm chủ, phụ bằng Khí hải bổ cho vốn của tiên thiên nhằm ích
trung khí, chọn huyệt dƣơng kinh để thoái nhiệt. Chƣ hƣ lao nhiệt phƣơng dùng
cho hƣ nhiệt không lui bởi các chứng hƣ lao tổn, hƣ tổn tƣơng đối nặng, tổn
thƣơng đến nguyên khí âm tinh mà dẫn đến, đặc điểm nhóm huyệt là lấy bổ
nguyên điền tinh làm chủ, trợ bằng Túc tam lý bởi vốn của hậu thiên nhằm ích tinh
khí, đồng thời chọn huyệt kinh âm để thấu hƣ nhiệt.
Phƣơng huyệt loại bổ ích tạng phủ hƣ tổn:
Phục mạch phương bổ Phế trợ Tâm, ích khí phục mạch, dùng cho chứng vô
mạch.
Bổ tâm thận phương, bổ ích Tâm Thận, thanh hỏa cố tinh ùng cho chứng di
mộng tinh.
Cứu bổ Tỳ Vị phương, Giáng trọc bổ Tỳ phương, Bổ khí Vị phƣơng đều có thể
bổ ích Tỳ khí, đặc điểm nhóm huyệt đều là chữa Vị giáng trọc để bổ Tỳ thăng
thanh, sử dụng phƣơng pháp điều Vị bô Tỳ. Điểm khác nhau là: Cứu bổ Tỳ Vị
phƣơng lấy Khí hải để bồi nguyên cố bản, bổ tiên thiên nhằm ích hậu thiên, điều ^
trị Tỳ Vị khí hƣ.
Giáng trọc bổ phương lấy Nội đình, Công tôn để giáng trọc thanh Vị, nhằm
điều trị Tỳ hƣ phúc trƣớng.
Bổ khí Vị phương lấy Vị thƣợng huyệt để đề Vị cử hãm, điều trị Tỳ Vị khí hƣ,
Trung khí hạ hãm dẫn đến sa dạ dày.
Bổ thận vinh nhĩ phương, bổ ích Thận khí, vinh nhĩ chỉ minh, dùng cho ù tai
do Thận hƣ.
Cường Thận tráng yêu phương, bổ thận mạnh lƣng, điều kinh giảm đau, dùng
cho Thận hƣ đau lƣng.
302
PHƢƠNG HUYỆT KHAI KHIẾU

Có tác dụng thông lợi thần cơ, sơ thông kinh lạc, khai khiếu, khai bế, điều trị
các chứng thần khiếu và các khiếu bế tắc do tà thực khí bế gây ra, đều thuộc
phƣơng huyệt loại khai khiếu.
Khai khiếu có nghĩa bóng và nghĩa đen, nghĩa bóng là chỉ khai các lỗ khiếu,
nghĩa đen chỉ về khai thần khiếu, tức là khai khiếu tinh thần, phƣơng pháp điều trị
thần hôn khiếu bế. Loại phƣơng khai khiếu ở đây là theo khái niệm nghĩa bóng
của hai tìrkhai khiếu mà chọn lọc phƣơng huyệt châm cứu.
Nguyên nhân phát sinh khiếu bế rất nhiều, nhƣng quy nạp lại thì không ngoài
là tà khí ách tắc cơ khiếu dẫn đến.
Do đó, phép chữa chung là nên tả tà khai bế. Phƣơng huyệt loại này đều mang
công hiệu dạng này, hợp dùng cho điều trị các khiếu bế tắc do tà thực khí bế gây
ra, đối với chứng cơ khiếu mất dinh dƣỡng do khí huyết âm dƣơng hƣ tổn gây ra
thì không nên sử dụng. Ví dụ: Thần trí hôn mê kèm hai tay nắm chặt, cấm khẩu,
mạch hữu lực, có thể chọn dùng phƣơng huyệt loại này. Kèm có lúc miệng mở, có
lúc miệng cắn chặt, tay buông lỏng, đái dầm, đổ mồ hôi, tay chân lạnh, thì không
nên dùng, ù tai quá Irình bệnh ngắn, mạch thực, có thể chọn dùng phƣơng huyệt
ịloại này. Quá trình bệnh đã lâu dài, đồng thời kèm có đau lƣng mỏi gối, xay xẩm,
hay quên, mạch hƣ, thì không nên sử dụng.
Phƣơng huyệt loại này căn cứ vào công dụng khác nhau của nó, có thể chia ra
hai loại nhƣ sau:
Loại phƣơng tỉnh thần khai khiếu, hợp dùng cho điều trị tà thực thần bế, thần
chí hôn mê.
Loại phƣơng thông lạc khai khiếu hợp dùng cho điều trị tà thực khiếu bế, các
cơ khiếu tai mũi họng đều bế tắc.
1. TỈNH THẦN KHAI KHIẾU
Khai quan tiết thông dương an thần phương
303
PH: Bá hội, Nhân trung, Phong phủ.

CC: Châm bổ Nhân trung 0,5 thốn, hƣớng mũi kim về phía mũi và sau đó về
phía môi. Bá hội, châm bố, sâu 0,3 thốn, trƣàg hết bổ theo phép "cứu dƣơng"
(ngón cái hƣớng về phía trƣớc xoay kim 9 lần), lúc rút kim ra thì tả nhẹ, tức là
xoay kim về phía bên phải. Sau khi châm, cứu 3 mồi; Châm Phong phủ, sâu 0,5
thốn, tả, không lƣu kim, cấm cứu.
TD: Khai quan tiết, giảm cấm khẩu, thông dƣơng, an thần. Trị các chứng mê
man, hôn quyết.
GT: Bá hội là hội huyệt của Đốc mạch và các kinh của thủ, túc tam dƣơng, nó
lại là hội của mạch túc Quyết âm Can, lại là hội huyệt của thủ túc Dƣơng minh
kinh. Châm huyệt này sẽ làm cho thông dƣơng, an thần, làm thanh tỉnh đầu não.
Nhân trung là giao hội huyệt của Đốc mạch và thủ túc Dƣơng minh kinh. Đốc
mạch là biển của các kinh Dƣơng, kinh
Dƣơng minh là một kinh nhiều khí nhiều huyết. Châm huyệt này theo phép tả
là làm thông tiết Đốc mạch, thanh lý tà nhiệt hữu dƣ ở kinh Dƣơng minh, nó sẽ
làm nhiệm vụ khai khiếu, cứu cấp, điều hòa âm dƣơng. Phong phủ là giao hội
huyệt của túc Thái dƣơng kinh, Dƣơng duy mạch, và Đốc mạch. Châm huyệt này
sẽ xua đuổi đƣực phong tà ở não phủ, điều hòa âm dƣơng. Nếu phối châm ba
huyệt này sẽ làm cho quan tiết và các khiếu khai ra tức khắc, ngƣời bệnh sẽ hồi
tỉnh, nói năng nhƣ cũ, chuyển nguy thành an. Nhóm huyệt này trở thành một trong
những yếu phƣơng của phép châm cứu trị liệu, có khả năng "cải tử hồi sinh" một
cách kỳ diệu.
GG: Đây là nhóm huyệt có nhiệm vụ cấp cứu, cũng là phƣơng huyệt trị ngọn
mà thôi. Nếu muốn trị bản, phải tùy theo nguyên nhân gây bệnh và tùy chứng mà
gia giảm. Thí dụ gặp bệnh hàn, Tnên ôn châm cho thông Dƣơng khí, nếu gặp
nhiệt, nên tả hỏa, tƣ âm, nếu nhiều đàm, phải tiêu đờm giáng khí, nếu khí bị quyết,
nên châm để thanh lý khí và giải uất...
Thi quyết phương

PH: Ẩn bạch, Đại đôn.
CC: Dùng kim tam lăng châm ra máu.
TD: Tiềm âm hòa dƣơng, khai khiếu tinh thần. Trị thi quyết, bất tỉnh nhân sự,
mạch đập nhƣ thƣờng.
304
GT: Âm bình dƣơng bí (kín), khí huyết điều hòa thì thần cơ tự lợi, ngƣợc lại,
nếu âm khí lên đột ngột, dƣơng khí hạ giáng (đi xuống), làm cho âm dƣơng mất
điều hòa, khí huyết nghịch loạn, thần cơ ách tắc thì phát sinh chứng thi quyết. Nên
tiềm âm hòa dƣơng, điều lý khí huyết, khai khiếu tỉnh thần là phép chữa chính.
Trung tiêu là đƣờng khí thăng giáng, nơi đi qua của âm dƣơng. Tỳ khí thăng, Vị
khí giáng, sự tuần hoàn của trung châu đƣợc bình thƣờng thì âm dƣơng điều hòa;
Can chủ điều đạt, sơ thông Tỳ thổ, khắc chế ách tắc. Can khí hòa điều có thể giúp
cho việc thăng giáng của trung châu bình thƣờng. Do đó, phƣơng này dùng Tỉnh
huyệt của hai kinh âm ở chân là Ẩn bạch, Tỉnh huyệt của kinh Tỳ; Đại đôn Tỉnh
huyệt của kinh Can, châm cho ra máu, có tác dụng tiềm dƣơng hòa âm, điều hòa
khí huyết, khai khiếu tinh thần.
Trúng phong thần bí phương

PH: Trung xung, Nhân trung, Hợp cốc.
CC: Trung xung lể cho ra máu, Nhân trung, Hợp cốc, châm, nâng lên, ấn
xuống, vê kim, đồng thời lƣu kim đến khi tỉnh táo.
TD: Khai khiếu tỉnh thần, điều chỉnh khí huyết. Trị trúng phong bất tỉnh nhân
sự, cắn chặt hàm răng, cấm khẩu, miệng không mở đƣợc, hai tay nắm chặt, toàn
thân co cứng.
GT: Ngƣời vốn Tâm Can Thận âm hƣ, dƣơng thịnh, cộng thêm lo nghĩ buồn
phiền, rƣợu chè say sƣa, sinh hoạt tình dục không điều độ, nhọc mệt hoặc ngoại tà
xâm nhập... làm cho Can dƣơng căng thẳng đột ngột (Can dƣơng thƣợng cang),
dƣơng hỏa phong động, khí huyết loạn nghịch, che lấp thanh khiếu mà phát sinh
trúng phong thần bế. Vì vậy phƣơng này lấy khai khiếu tỉnh thần, điều chỉnh khí
huyết làm phép chữa. Trong phƣơng Nhân trung là huyệt của mạch Đốc. Đốc
mạch lên trán giao ở đỉnh đầu, vào liên lạc với não (Cốt không luận - Tố vấn 60),
não lại là phủ của nguyên thần, chọn nó để khai khiếu tỉnh thần làm chủ huyệt;
Trung xung là Tỉnh huyệt của kinh thủ Quyết âm Tâm bào lạc, lể cho ra máu, có
thể khai Tâm khiếu, tỉnh tâm thần, khử tà khí, là huyệt phụ chính.
Phƣơng này lấy Hợp cốc để điều chỉnh khí huyết, vì Hợp cốc là nguyên huyệt
của kinh thủ Dƣơng minh Đại trƣờng, kinh Dƣơng minh khí nhiều huyết nhiều, vì
vậy chọn Hợp cốc, đồng thời với thủ pháp đề tháp, vê chuyển mạnh, có thể gây tác
dụng điều trị khí huyết. Ngoài ra, cho ra máu huyệt Trung xung, rồi Hợp cốc điều
khí, phối hợp cả hai cũng có hiệu quả điều trị khí huyết. Tóm lại, các huyệt dùng
305
chung có công hiệu khai khiếu tỉnh thần, điều trị khí huyết, do đó chứng trúng
phong thần bế sẽ khỏi.
GG: Nếu chƣa bớt, thêm Á môn, Đại đôn.
Còn có thể tùy chứng, thêm các Tỉnh huyệt Thiếu thƣơng, Lƣơng dƣơng,
Quan xung, Thiếu xung, Thiếu trạch, Ẩn bạch, ỉĐại đôn, Dũng tuyền, Lệ đoài,
Túc Khiếu âm, Chí âm, châm cho ra máu để tăng tác dụng khai khiếu tỉnh thần.
2. THÔNG LẠC KHAI KHIẾU
Khai âm phương

PH: Thiên đột, Kỳ môn, Gian sử.
CC: Tả Gian sử châm 1 - 1,5 thốn; Kỳ môn châm 0,5 - 0,5 thốn; Thiên đột
châm bình bổ bình tả, sâu 1 -1,5 thốn, lƣu kim 30 phút.
TD: Tả hỏa bình Can, hòa Phế khai âm. Trị khàn tiếng (Kim thực thì không
kêu). Có chứng bỗng nhiên khàn giọng, phiền táo hay giận, xay xẩm, ù tai, miệng
khô, ngực sƣờn đầy tửc, ho cơn, lƣỡi đỏ, mạch huyền.
GT: Phế chủ khí, cai quản hô hấp, liền với cuống họng, nếu tình chí uất kết, lo
giận cáu gắt, tổn thƣơng đến Can, Can uất hóa hỏa, hỏa bốc lên trên gây viêm ở
Phế. Phế khí ủng tắc mất điều hòa, dẫn đến Kim (Phế) bị thực không phát ra âm
thanh đƣợc. Do đó lấy tả hỏa bình Can, hòa Phế khai âm làm phép chữa chính.
Theo nguyên tắc “thực thì tả tử” (con), con của mộc là hỏa, Kỳ môn là mộ huyệt
của đƣờng kinh Can, thông điều khí của Can kinh, sơ Can giải uất. Gian sử là kinh
huyệt, thuộc kim nên có thể thông lợi Phế khí. Gian sử, Kỳ môn hai huyệt dùng
chung có thể gây tác dụng tả hỏa bình Can lợi Phế. Thiên đột là huyệt ở họng,
chọn nó để hòa Phế, lợi yết, thông lạc, khai âm. Các huyệt dùng chung, có tác
dụng tả hỏa bình Can, hòa Phế khai âm, thì tiếng khàn sẽ khỏi.
GG: Có thể thêm Thái xung, Thông lý để tăng công hiệu tả hỏa bình Can.
Khai nhĩ khíếu phương

PH: Thính cung, Thính hội, Ế phong.
306
CC: Châm cứu đều dùng phép tả, lƣu kim 15 phút, cứu 7 -14 mồi ngải to bằng
hạt lúa mạch.
TD: Hành khí khai bế. Trị tai điếc khí bế, kèm có phát bệnh đột ngột, sốt,
không mồi hôi, lƣỡi đỏ, mạch huyền hoạt sác.
GT: Tà khí từ ngoài vào, kinh dƣơng chịu tà khí trƣớc tiên, chính và tà khí
tranh nhau làm uất bế khí cơ Thái dƣơng và Thiếu dƣơng thì phát bệnh điếc tai.
Do đó hành khí khai bế là phép chữa chính. Vì thủ Thái dƣơng kinh Tiểu trƣờng
và thủ túc Thái dƣơng kinh đều phân bố ở quanh tai, vì vậy chọn huyệt Thính cung
của thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng kinh để khứ tà ở biểu làm huyệt chính. Phối hợp
thêm huyêt Ế phong của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, huyệt Thính cung của túc
Thiếu dƣơng Đởm, để sơ thông kinh khí làm huyệt phụ, đồng thời dùng phép tả,
có thể hành khí khai bế, làm cho khí sƣớng nhĩ thông (thính) thì khí bế tai điếc tự
khỏi.
GG: Nếu chƣa đạt hiệu quả, thêm Túc tam lý, Hợp cốc để thanh tả tà nhiệt,
hành khí khai bế.
Khai tỵ khiếu phương

PH: Nghinh hƣơng, Thƣợng tinh, Ngũ xử, Hòa liêu.
CC: Châm tả, lƣu kim 30 phút, cứu 7-14 mồi ngải.
TD: Thanh tả tà nhiệt, thông lợi tỳ khiếu. Trị mũi nghẹt, không ngửi đƣợc mùi
thơm thối, kèm đau đầu, miệng khô, lƣỡi đỏ rêu vàng, mạch hoạt sác.
GT: Quanh vùng mũi có nhiều kinh mạch, đƣờng kinh thủ Dƣơng minh Đại
trƣờng bên trên đi sát lỗ mũi (Kinh mạch - Linh khu 10), thủ Thái dƣơng Tiểu
trƣờng kinh ra khỏi gò má lên đến mũi, tới khóe trong mắt (Kinh mạch - Linh khu).
Túc Thái dƣơng Bàng quang kinh khởi từ khóe trong mắt (Linh khu - Kinh mạch).
Đốc mạch: Lên đỉnh đầu, dọc trán, đến sổng mũi (Giáp ất kinh). Túc Dƣơng minh
Vị kinh: "Khởi từ giữa sống mũi", nếu tà khí xâm phạm những kinh mạch này,
nung đốt mà hóa nhiệt, làm cho kinh mạch khí huyết không thông, có thể phát ra
bệnh này. Do đó, phƣơng này lấy thanh tả nhiệt tà, sơ thông kinh mạch, thông lợi
tỳ khiếu làm phép chữa chính. Trong phƣơng Nghinh hƣơng làm chủ huyệt, để
thông tỳ khiếu, phối hợp với Hòa liêu của thủ Dƣơng minh để thông túc Dƣơng
minh, hành khí hoạt hyết mà khử tà. Ngũ xứ, Thƣợng tinh đều ở đỉnh đầu, một
thông Thái dƣơng, một thông Đốc mạch, làm cho Dƣơng khí sung thịnh, khí hành
307
mà đƣợc thông, giúp Nghinh hƣơng thanh tả tà nhiệt, thông lợi tỳ khiếu.
GG: Có thể thêm Thái uyên để thanh Phế lợi khiếu; thêm Thủy câu, Phong
phủ, Bách lao để tăng tác dụng thanh nhiệt, thông kinh lợi khiếu.
Khu phong giáng nghịch khai khiếu tỉnh não phương

PH: Thiên trụ, Đại trữ, Côn lôn.
CC: Thiên trụ, châm sâu 0,5 thốn; Đại trữ, châm mũi kim hƣớng xuống dƣới,
sâu 0,5 thốn, nếu có hàn tà thì cứu 3 mồi. Châm Côn lôn, thẳng sâu 0,3 - 0,5 thốn,
cứu 3 mồi. Tất cả đều không dùng phép bổ tả, chỉ cần châm vào là đƣợc, lƣu kim
10 phút.
TD: Khu phong, giáng nghịch, khai khiếu, tỉnh não. Trị váng đầu, hoa mắt,
mê loạn bất an, ù tai, nhức đầu.
GT: Thiên trụ là huyệt phát ra mạch khí của kinh túc Thái dƣơng Bàng quang,
châm nó sẽ làm khai khiếu tỉnh não. Đại trữ là huyệt hội của kinh thủ và túc Thái
dƣơng. Cốt khí hội nhau ở huyệt Đại trữ. Cốt do tủy dƣỡng, tủy do não rót xuống
huyệt Đại trử rồi do từ Đại trử để thấm nhập vào giữa cột sống, đi xuống dƣới
xuyên đến xƣơng cùng và thấm nhập vào các đốt tiết (khe khớp). Vì vậy châm
huyệt này sẽ bổ tủy, thanh đầu, minh mục, tỉnh não. Côn lôn là huyệt kinh của túc
Thái dƣơng Bàng quang, châm nó để xua phong tán hàn, thƣ cân hóa thấp. Kinh
Thái dƣơng thống nhiếp dƣơng khí của toàn thân. Các du huyệt của ngũ tạng lục
phủ đều nằm ở vùng lƣng, khí của ngũ tạng đều thông với Thái dƣơng. Cho nên,
ba huyệt này làm thông dƣơng, hóa thấp, tán hàn, giáng nghịch, khai khiếu tỉnh
não, điều hòa âm dƣơng, dẫn dắt nghịch khí tuần hành theo kinh dần dần đi xuống
dƣới. Nhƣ vậy kinh khí sẽ thông sƣớng, nghịch khí sẽ bình, các khiếu bị bế trên
đầu sẽ đƣợc trong sáng.
GG: Phƣơng huyệt này không dùng phép bổ và tả vì khí cơ đang bị phiền
loạn, xung lên trên đến các khiếu trên đầu. Nếu bổ tả sẽ làm cho nghịch khí bị loạn
thêm. Mục đích châm theo phƣơng này là nhằm điều hòa khí loạn, đợi chừng nào
kinh khí điều hòa, thuận hành thì nghịch khí sẽ tự đi xuống. Phải theo dõi cái thế
của khí, không nên vội vàng.
Phép này cũng có thể dùng trị các chứng do tà khí của phong hàn ở khách tại
kinh Thái dƣơng, chứng biểu hiện là đầu cổ (đỉnh đầu), cột sống lƣng bị cứng và
đau nhức.
308
Nếu nhƣ nghịch khí vào sâu rồi ở lại không đi nữa, cũng có thể biện chứng để
dùng phép tả.
Ngũ tâm khai khiếu phương

PH: Bá hội, Lao cung, Dũng tuyền.
CC: Bá hội châm hƣớng về phía sau đầu, sâu 0,3 - 0,5 thốn; Lao cung châm 1
-1,5 thốn, mũi kim hƣớng về phía tim; Dũng tuyền châm 0,5-1 thốn. Các huyệt
đều dùng châm tả, thỉnh thoảng vê kim, đến khi tinh thần thấy thoải mái thì rút
kim.
TD: Thanh nhiệt tửc phong, tô quyết khai khiếu. Trị động phong làm cho
khiếu bị bế giai đoạn đầu. Biểu hiện: Đột nhiên ngã lăn ra bất tỉnh, cấm khẩu, tay
chân nắm chặt, thở khò khè hoặc trào bọt dãi hoặc sốt cao co giật, hoặc tay chân
co rút, rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch trầm huyền hoặc huyền hoạt.
Phạm vi điều trị của bài này khá rộng, có thể dùng trong các bệnh trúng
phong, trúng thử, trúng ác khí, sốt cao co giật, ôn bệnh nhiệt nhập vào Tâm bào,
điên cuồng dẫn đến thần chí mê man...
GT: Bá hội ở giữa đỉnh đầu, vùng sọ não, thuộc mạch Đốc, hội với kinh túc
Quyết âm, có tác dụng thanh tả dƣơng nhiệt, tỉnh não khai khiếu, trấn Can tức
phong. Lao cung ở lòng bàn tay, là huyệt Vinh của kinh thủ quyết âm Tâm bào, có
tác dụng thanh nhiệt tả hỏa, khai khiếu tỉnh thần. Dũng tuyền phối hợp với Bá hội
làm tăng tác dụng bình Can trấn kinh.
GG: Trúng phong, khiếu bị bế, thêm Nhân trung, Trung xung để bình tức Can
phong.
Trúng thử hôn quyết, thử nhập Tâm bào, thêm Khúc trạch, Trung xung để
thanh thử, ninh Tâm. Nhiệt độc xâm lấn vào Tâm bào, sốt cao, tay chân lạnh ngắt,
thêm Đại chùy, Quan xung, Thập tuyên để tiết nhiệt khai khiếu.
Kinh phong co rút, thêm Thái xung, Dƣơng lăng tuyền để tức phong, chỉ kính.
Chứng hysteria gây hôn mê, thêm Đản trung, Nội quan để lý khí khai khiếu.
Nhị trung phương
309
PH: Nhân trung, Đản trung, Bá hội, Khí hải.

CC: Nhân trung châm 0,3 thốn, châm tả, nâng lên, ấn xuống, vê kim; Đản
trung, châm xiên hƣớng xuống, sâu 0,5 - 1 thốn, Ị châm tả; Bá hội cứu mổ cò 15 - 20
phút; Khí hải châm sâu 1 -1,5 thốn. Khí hƣ thì dùng phép cứu, khí thực thì dùng
phép tả.
TD: Lý khí, tô quyết. Trị chứng khí quyết. Biểu hiện: Đột I nhiên ngã lăn ra,
tay chân lạnh ngắt, sắc mặt xanh trắng, hôn mê.
Nếu do khí thực gây ra quyết thì kèm cấm khẩu, không mở miệng ra đƣợc, thở
khó khăn, mạch trầm huyền.
Nếu do hƣ gây ra khí quyết thì kèm mắt nhắm, miệng há, hơi thở yếu, mạch
trầm, vi (nhỏ yếu).
Thƣờng gặp trong chứng thử quyết, hôn mê, hôn mê gan...
GT: Nhân trung, Bá hội, thuộc mạch Đốc, hai huyệt dùng ^ chung để lý khí, tô
quyết, tỉnh não khai khiếu. Đản trung, là bể khí ở bên trên, Khí hải là bể khí ở bên
dƣới, hai huyệt ứng với hô Ị hấp, khí thực có thể đƣợc khai, khí hƣ có thể đƣợc bổ.
Các huyệt ^ phối hợp làm tăng tác dụng lý khí, tô quyết.
GG: Tâm hoảng, khí thiếu, thêm Nội quan. Đờm khò khè, nôn ra nƣớc miếng,
thêm Thiên đột, Đản trung, Trung quản.
Cấm khẩu, tay chân nắm chặt, thêm Giáp xa, Hợp cốc.
Mồ hôi ra nhiều, mạch nhỏ yếu, thêm Phục lƣu, cứu Thần khuyết.
Ôn thông khai khiếu phương

PH: Nhân trung, Nội quan, Đại lăng, Trung quản, Chiên trung, Chƣơng môn,
Phong long, Túc tam lý, Dƣơng lăng tuyền, Âm lăng tuyền. 1
CC: Nhân trung châm tả, kích thích mạnh, lƣu kim. Nội quan, Đại lăng,
Phong long, Túc tam lý, châm tả, lƣu kim. Châm kê trảo thích (hƣớng mũi kim lên
trên, xuống dƣới, sang phải, sang trái, khi đắc khí thì rút kim). Dƣơng lăng tuyền
xuyên châm sang Âm lăng tuyền, châm tả, lƣu kim. Chƣơng môn, Trung quản cứu
mổ cò.
TD; Trị trúng phong, trúng trọc, uế khí làm cho thần trí hôn mê, quyết nghịch.
Triệu chứng: Tự nhiên ngã lăn ra bất tỉnh, miệng mím chặt, sắc mặt xanh trắng,
hơi thở lạnh, họng khò khè đàm, rêu lƣỡi trắng nhầy, mạch huyền hoạt mà chậm.
310
Thƣờng gặp trong bệnh thử quyết, động kinh, xuất huyết não, u rê máu cao, hôn
mê gan.
GT: Nhân trung thuộc mạch Đốc, mạch Đốc là bể của dƣơng mạch, dùng
huyệt này để phấn chấn dƣơng khí, ôn thông khai khiếu. Đại lăng, Nội quan thuộc
thủ Quyết âm Tâm bào, phối hợp với huyệt hội của khí là Chiên trung, ba huyệt
khai mở thƣợng tiêu, khoan hung lý khí, khai khiếu, ninh Tâm. Chƣơng môn,
Dƣơng lăng tuyền lý khí, sơ Can, giải uất. Trung quản, Túc tam lý, Phong long,
Âm lăng tuyền kiện Tỳ trừ thấp, hòa Vị hóa đừm. Chƣơng môn, hội của Tạng,
Trung quản hội của Phủ, hai huyệt hợp với nhau có thể điều hòa tạng phủ, làm cho
khí huyết toàn thân vận hành. Các huyệt phối hợp có tác dụng hành khí giải uất,
hóa đờm giáng trọc, ôn thông khai khiếu.
GG: Hàm cắn chặt không mở ra, thêm Giáp xa, Địa thƣơng. Lƣỡi cứng không
nói đƣợc, thêm Liêm tuyền, Thông lý.
Tay chân quyết lãnh dần dần thành thoát chứng, thêm cứu Quan nguyên, Thái
khê.
Thanh huyết độc tán uế tà phương

PH: Xích trạch, Ủy trung.
TD: Thanh đƣợc huyết độc, tán đƣợc uế tà. Trị các chứng mê loạn do hoắc
loạn, tâm phiền, thƣợng thổ hạ tả, đau bụng, tả lỳ...
CC: Xích trạch châm sâu 0,5 thốn, có thể dùng kim tam lăng thâm xuất huyết,
không cứu. Ủy trung châm 0,5 - 1 thốn, hoặc dùng kim tam lăng châm xuất huyết,
không cứu.
GG: Nôn mửa không ngừng, thêm Kim tân, Ngọc dịch, xuất huyết, châm xuất
huyết Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, châm tả ịHợp cốc sâu 0,5 thốn.
Tâm phiền, thêm Thiếu xung Trung xung xuất huyết, châm Bá hội sâu 0,2
thốn, bình bổ bình tả. Sau khi châm mà vẫn còn đau bụng, thố tả vẫn chƣa dứt,
thêm Trung quản sâu 0,5 -1 thốn.
GT: Hai huyệt này là hai huyệt ở tay và ở chân, có tác dụng giải cơ, thông
kinh. Vì vậy có tác dụng thông thantì huyết độc. tán đƣợc uế tà. Do đó chống nôn
mửa, tiêu chảy nên dùng công thức này.
311
Thanh nhiệt khai khiếu phương

PH: Nhân trung, Lao cung, Gian sử, Thần môn, Đại chùy, Ủy trung, Khúc
trạch, Ủy trung, Thiếu xung, Thái xung.
CC: Ủy trung, Khúc trạch, Trung xung, Thiếu xung, châm nặn máu. Các
huyệt khác châm tả, kích thích mạnh. Khi đắc khí, vê kim 2 - 3 phút thì rút kim.
Mỗi ngày làm 2 - 3 lần.
TD: Thanh nhiệt giải độc, tỉnh thần khai khiếu. Trị nhiệt quá thịnh, hiệp với
đờm ngăn trở Tâm bào gây nên. Triệu chứng là sốt cao, phiền táo, thần trí mê man,
nói sảng, miệng khát, môi khô héo, đờm khò khè, táo bón, nƣớc tiểu đỏ, hoặc co
giật, co quắp hoặc nổi ban, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhót, mạch hoạt sác hoặc hồng
sác.
Thƣờng gặp trong các bệnh viêm não dịch tễ, viêm nào tì, trúng độc khuẩn lỳ,
thƣơng hàn ruột, trúng thử, trẻ nhỏ sốt cao co giật, xuất huyết não, động kinh, tinh
thần phân liệt, táo cuồng... thuộc loại nhiệt độc nội hãm tâm bào hoặc đờm nhiệt
quấy nhiễu tâm khiếu...
GT: Nhân trung là hội của mạch Đốc với kinh thủ, túc Dƣơng minh, để thanh
tả dƣơng nhiệt, tỉnh não khai khiếu. Lao cung, Gian sử, Thần môn, Khúc trạch sơ
thông kinh khí, thanh tiết dòm nhiệt ở kinh thủ Thiếu âm Tâm, thủ Quyết âm Tâm
bào đế khải bế khai khiếu; Trung xung, Thiếu xung, tỉnh huyệt của kinh Tâm bào
và Tâm để thuận tiếp âm dƣơng, thanh nhiệt khai khiếu; Đại chùy, Ủy trung thanh
nhiệt khai khiếu; Thái xung bình Can tức phong để chỉ kính (chống co giật).
GG: Cấm khẩu, thêm Hợp cốc, Giáp xa.
Lƣỡi tửng không nói đƣợc, thêm Liêm tuyền, Á môn.
Miệng lƣỡi khô héo, thêm Kim tân Ngọc dịch.
Đại tiện bí kết, thêm Thƣợng cự hƣ, Chiếu hải.
Co rút động phong, thêm Dƣơng lăng tuyền, Dũng tuyền.
Thiệt cường nan ngôn phương

PH: Kim tân, Ngọc dịch, Liêm tuyền, Phong phủ.
CC: Kim tân, Ngọc dịch, dùng kim Tam lăng lể cho ra máu; Liêm tuyền,
312
Phong phủ, châm sâu khoảng 0,5 -1 thốn, đều dùng phép tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Khu phong thông lạc, khai khiếu lợi ngôn. Trị trúng phong, cứng lƣỡi,
khó nói.
GT: Nội ngoại phong tà trở trệ kinh lạc vùng lƣỡi thì sinh ra chứng cứng lƣỡi
khó nói. Do đó phép chữa chính là khu phong thông lạc, khai khiếu, lợi ngôn.
Trong phƣơng dùng Phong phủ huyệt trị phong chính để khu tán phong tà, chữa
gốc bệnh. Kim tân, Ngọc dịch, Liêm tuyền thông điều kinh lạc, để chữa ngọn của
bệnh. Các huyệt hợp dùng, gốc ngọn kiên cố, đạt đƣợc công hiệu khu phong thông
lạc, khai khiếu lợi ngôn, cho nên trị đƣợc cứng lƣỡi, khó nói.
GG: Thuộc ngoại phong, thêm Phong môn, Thính cung, Phễ du, Đại chùy để
khu tán ngoại, phong.
Thuộc nội phong, thêm Thái xung, Thái khê, Can du, Thận du để dƣỡng âm,
bình Can tức phong.
Thủ thập nhị tỉnh huyệt

PH: Thiếu thƣơng, Thƣơng dƣơng, Trung xung, Quan xung, Thiếu xung,
Thiếu trạch.
CC: Các huyệt dùng kim Tam lăng châm cho ra máu.
TD: Tỉnh não khai khiếu, điều chỉnh âm dƣơng. Trị dƣơng bế. Triệu chứng:
Đột nhiên ngã lăn bất tỉnh, hàm răng cắn chặt, đại tiểu tiện bí, toàn thân và tay
chân co cứng, phiền táo không yên, hơi thở hôi, mặt đỏ, thân nhiệt, rêu lƣỡi vàng
nhầy, mạch huyền hoạt sác.
Dùng trong các trƣờng hợp sốt cao co giật, thử quyết, trúng phong bế chứng,
động kinh phát cơn nặng, điên cuồng cứng ngƣời, bệnh viêm nhiễm gây sốt cao,
trúng thử, xuất huyết năo, trúng độc...
GT: Châm ra máu Tỉnh huyệt của kinh âm và dƣơng để thanh nhiệt tả hỏa,
lƣơng huyết giải độc, khai khiếu khải bế, thuận tiếp âm dƣơng, sơ thông khí huyết.
Nếu âm dƣơng không tƣơng thông với nhau, khí huyết sáp trệ không thông gây ra
chứng quyết, càn dùng phƣơng huyệt này. Trung xung, Thiếu xung là tỉnh huyệt
của kinh Tâm bào và kinh Tâm. Tâm chủ thần minh, vì vậy có tác dụng thanh
nhiệt ninh Tâm, khai khiếu an À thần. Nếu dùng thêm 12 tỉnh huyệt ở chân hiệu
quả sẽ tốt hơn.
313
GG: Thần trí hôn mê, thêm Nhân trung, Bá hội.

Co quắp, cứng ngƣời, thêm Dƣơng lăng tuyền, Dũng tuyền.
Sốt cao thêm Đại chùy, Bát tà.
Tà nhập phần doanh huyết, xuất hiện nốt ban chẩn, thêm Khức trạch, Ủy
trung. Họng khò khè đờm, thêm Thiên đột, Phong long.
Trúng phong khiếu bế phương

PH: Bá hội, Đại đôn, Ấn đƣờng, Trung xung, Thân mạch.
Trung xung, Đại đôn, Ấn đƣờng, châm ra máu.
TD: Tỉnh não khai khiếu, tức phong. Trị đột nhiên ngã lăn ra bất tỉnh, trúng
phong bế chứng. Triệu chứng: Đột nhiên ngã lăn ra, miệng cấm khẩu không mở ra
đƣợc, hai tay nắm chặt, toàn thân cứng đờ, mặt đỏ, thở thô, rêu lƣỡi vàng nhờn,
mạch huyền hoạt.
Thƣờng dùng trong các bệnh não xuất huyết, não nghẽn, Ị xuất huyết dƣới
màng nhện...
GT: Thân mạch là một trong Bát hội huyệt, thông với mạch Dƣơng kiều, là
huyệt chủ yếu trị trúng phong khiếu bị bế (Châm cứu đại toàn). Trúng phong bất
tỉnh, dùng huyệt Thân mạch là chính, kế tiếp dùng Trung xung, Đại đôn, Ẩn
đƣờng. Vì Trung xung là tỉnh huyệt của kinh thủ Quyết âm Tâm bào, Đại đôn là
tỉnh huyệt của túc Quyết âm Can kinh, hai tỉnh huyệt phối hợp với nhau, giúp điều
hòa âm dƣơng, thanh Tâm bình Can, khải bế khai khiếu. Bá hội thuộc mạch Đốc,
gọi là “tam dƣơng ngũ hội". Ấn đƣờng là huyệt ngoài kinh, vị trí của nó ừ mạch
Đốc, hai huyệt phối hợp với nhau có tác dụng tả Đốc tỉnh não, tô quyết an thàn.
GG: Cấm khẩu, miệng không mở ra đƣợc, thêm Nhân trung, Hợp cốc.
Không nói đƣợc, thêm Á môn, Liêm tuyền.
Miệng méo, thêm Giáp xa, Địa thƣơng.
Co quắp thêm Thái xung, Phong trì.
Sốt cao thêm Đại chùy.
Nội bế ngoại thoát, thêm cứu Thần khuyết.
314
Tứ quan tô quyết phương

PH: Nhân trung, Hợp cốc, Thái xung, Túc tam lý, Tuyệt cốt, Thần khuyết.
CO. Nhân trung châm đụng vào răng, dùng thủ pháp mổ cò, tả pháp. Hợp cốc,
Thái xung châm tả. Túc tam lý, Tuyệt cốt châm tả. Thần khuyết cứu cách muối
5-7 tráng.
TD: Lý khí, tô quyết, hồi dƣơng cứu nghịch. Trị chứng mạch còn động nhƣng
toàn thân cứng lạnh nhƣ xác chết, gọi là “Thi quyết”. Triệu chứng: Ngực bụng ấm,
tay chân lạnh ngắt, sắc mặt xanh trắng, thần trí mê man, mạch trầm tế.
Thƣờng gặp trong các bệnh thử quyết, hôn mê, các chứng nội bế ngoại thoát...
GT: Hợp cốc hợp với Thái xung giúp khai mở tứ quan. Hợp cốc thăng tán
tuyên thông. Thái xung giúp sơ thông khai đạo vì vậy nó có thể khai tứ quan,
thông kinh hoạt huyết, hành khí khai uất. Túc tam lý hợp với Hợp cốc để khai
thanh giáng trọc, điều hòa Tỳ Vị. Tuyệt cốt phối hợp với Thái xung để sơ Can lợi
Đởm, lý khí khai uất. Nhân trung tô quyết khai khiếu. Thần khuyết cứu cách muối
có tác dụng ích khí bồi nguyên, tỉnh thần tô quyết.
GG: Khí thực mà quyết, không dùng huyệt Thần khuyết, thay bằng Nội quan,
Đản trung.
Khí hƣ gây ra quyết chứng, thêm cứu Khí hải.
Ra mồ hôi dầm dề, tay chân lạnh.
Mạch vi muốn tuyệt, thêm cứu Quan nguyên, Bá hội, Phục lƣu.
Tiểu kết
Loại phƣơng huyệt khai khiếu, tuy công dụng khác nhau, chia làm loại
phƣơng Tỉnh thần khai khiếu và loại Thông lạc khai khiếu.
Phƣơng huyệt Tỉnh thần khai khiếu, Trúng phong thân bế phương và Thi
quyết phương đều có tác dụng tỉnh thần khai khiếu, đều sử dụng Tỉnh huyệt.
Nhƣng Trúng phong thần bế phương có thể điều trị khí huyết, đặc biệt là dùng
Trung xung trị huyết, Hợp cốc điều khí, ỉdùng trong điều trị chứng khí huyết
nghịch loạn, tà che tâm khiếu trong chứng trúng phong bất tỉnh. Vì Thi quyết
phƣơng dùng Tỉnh huyệt của Túc âm kinh nên có thể tiềm âm hòa dƣơng, điều trị
âm khí tăng đột ngột, dƣơng khí tụ lại và đi xuống, thần cơ hôn bế của chứng thi
315
quyết.
Phƣơng huyệt thông lạc khai khiếu, Khai nhĩ khiếu phương, hành khí khai bế,
thông nhĩ, trị lung (điếc tai), dùng để chừa tai điếc do khí bế.
Khai tỵ khiếu phương, thanh tả tà nhiệt, thông lợi tỳ khiếu, chữa nghẹt mũi,
không ngửi thấy mùi thơm thối.
Thiệt cường nan ngôn phương, khu phong thông lạc, khai khiếu lợi ngôn,
dùng cho trúng phong đơ lƣỡi, khó nói.
Khai âm phương, tả hỏa bình Can, hòa Phế khí, dùng điều trị khàn tiếng do
kim thực (Phế thực không kêu).
Bốn phƣơng trên đây có điểm giống nhau là đều dùng huyệt tại chỗ để thông
lợi kinh lạc, khu trừ tà khí, chỉ có Khai âm phƣơng dùng thêm huyệt từ xa tả hỏa
bình Can để chữa gốc bệnh.
316
PHƢƠNG HUYỆT AN THẦN

Dùng huyệt khai khiếu tỉnh thần, trấn tình chỉ kinh (bớt sợ) hoặc tƣ dƣỡng tâm
thần làm chủ nhóm huyệt, đều là phƣơng huyệt mang tác dụng an thần, gọi là
phƣơng huyệt loại an thần.
Tinh thần ý thức hoạt động và khí huyết! tạng phủ thịnh suy có mối quan hệ
mật thiết nhau, vì hoạt động tình chí phải lấy ctình khí của ngũ tạng làm cơ sở vật
chất, mà dạng kích thích tinh thần của ngoại giới chỉ biểu hiện sự thay đổi của tình
chí. Cho nên thiên Âm dương ứng tượng đại luận (Tố vấn 5) ghi: "Con ngƣời có
ngũ tạng hóa ngũ khí, để sinh hỷ nộ bi ƣu khủng"; "Tâm, tại chí là hỷ (vui mừng),
Can tại chí là nộ (giận dữ); Tỳ "tại chí là tƣ (nghĩ), Phế tại chí là ƣu" (lo); Thận tại
chí là khủng (sợ). Sự thay đổi khác thƣờng của tình chí tổn thƣơng đến nội tạng,
chủ yếu là ảnh hƣởng khí cơ của nội tạng, làm cho khí cơ thầng giáng thất thƣờng,
công năng khí huyết bị rối loạn. Thiên Cử thống luận (Tố vấn 39) ghi: "Nộ thì khí
đi lên, hỷ (vui) thì khí hòa hoãn, bi (thƣơng xót) thì khí loạn, tƣ (lo) thì khí kết".
Biểu hiện lâm sàng là hoảng hốt, cuồng ngông, hay giận, vất vả không ịyên. Đa số
thuộc thực chứng, điều trị, nên dùng cách trọng trấn, thần chí không ổn định,
hoảng sợ hay quên, mất ngủ là hƣ chứng, điều trị nên tƣ dƣỡng.
Phƣơng huyệt trong loại này có thể chia làm hai là trọng ấn an thần và tƣ
dƣỡng tâm thần.
Thất tình (7 loại tình cảm) gây bệnh tuy có thể tổn thƣơng đến ngũ tạng,
nhƣng lâm sàng quan sát chủ yếu thấy ảnh hƣởng đến ba tạng Tâm, Can và Tỳ.
Thiên Khẩu vấn (Linh khu 28) ghi: "Sàu lo quá thì Târn động, Tâm động thì ngũ
tạng lục phủ đều không yên". Thiên Bách bệnh thỉ sinh (Linh khu 66) ghi: "Mừng
giận thất thƣờng thì tổn thƣơng tạng". Do đó trên lâm sàng châm cứu thƣờng chọn
huyệt của thủ Thiếu âm Tâm kinh, thủ Quyết âm Tâm bào kinh, túc Quyết âm Can
kinh và túc Thái âm Tỳ kinh. Các huyệt thƣờng chọn dùng là Nội quan, Đại lăng,
Thần môn, Gian sử, Túc tam lý, Tam âm giao, Thái xung, Hành gian, Đại đôn.
Chứng trạng của tình chí có liên quan với nhân tố tinh thần cho nên trên lâm
:sàng phải chú ý vận dụng phép chữa tinh thần. Thiên Âm dương ứng tượng đại
luận (Tố vấn 5) ghi: "Nộ thƣơng Can, bi thắng nộ hỷ thƣơng Tâm, khủng thắng hỷ
tƣ thƣơng Tỳ, nộ thắng tƣ ƣu t hƣơng Phế, hỷ thắng ƣu khủng thƣơng Thận, tƣ
thắng khủng" nhƣ vậy trên lâm sàng mới có thể đạt đƣợc hiệu quả điều trị tốt hơn.
317
1. TRẤN TỈNH AN THẦN

Loại phƣơng huyệt này chủ yếu dùng trị điên, cuồng, phiền táo không ngủ.
Thƣờng dùng huyệt của mạch Đốc, Nhâm, Tâm, Tâm bào, Vị.
Huyệt thƣờng dùng: Bá hội, Nhân trung, Cự khuyết, Cƣu vĩ,
Thần môn, Đại lăng,,, Túc tam lý, Giải khê, Phong long, Nội đình... thanh
nhiệt tả hỏa, cổn đờm khai khiếu, tỉnh não an thần. Châm tả, kích thích mạnh. Có
thể phối hợp dùng kim tam lăng châm ra máu.
An điên trị cuồng phương

PH: Nhân trung, Lao cung, Đại lăng, Ấn đƣờng, Phong long, ấm du, Ẩn bạch.
CC: Các huyệt châm tả, kích thích mạnh, vê kim 1 - 2 phút rồi rút kim ra.
TD: Thanh Tâm địch đờm, trấn tỉnh an thần. Trị đờm hỏa mạnh quá bốc lên
trên. Triệu chứng: Tinh thần táo cấp, mặt mắt đỏ, bứt rứt không yên, nặng hơn thì
bị cuồng, không phân biệt ngƣời thân quen, cởi quần áo, trèo lên cao, ca hát, có
khi làm hại ngƣời khác, không ăn, không ngủ, lƣỡi đỏ chói, rêu lƣỡi vàng nhờn,
mạch huyền hoạt sác.
Dùng trị tinh thần phân liệt, táo cuồng, uất ức tinh thần, bệnh tinh thần thời kỳ
mãn kinh.
GT: Phƣơng này là "Thập tam quỷ huyệt" dùng trị điên cuồng, ừong đó Nhân
trung, Lao cung, Ẩn bạch là chủ huyệt. Dùng Nhân trung, Ẩn bạch để tỉnh não
khai khiếu. Lấy huyệt nguyên của Tâm bào là Đại lăng, vinh huyệt là Lao cung để
thanh Tâm bào mà tả lị Tâm hỏa. Tả Ấn đƣờng, Tâm du để thanh Tâm an thần.
Dùng Ấn bạch của túc Thái âm, Phong long của túc Dƣơng minh để điều lý Tỳ Vị,
giúp kiện vận, quét sách đờm trọc. Các huyệt dùng chung j có tác dụng địch đờm
khai khiếu, thanh Tâm an thần.
GG: Ảo thính, thêm Thính cung, Thính hội.
Ảo giác, thêm Tinh minh.
Biến Thước thập tam huyệt phương
318
PH: Quỷ cung, Quỷ tín, Quỷ tham, Quỷ tâm, Quỷ lộ, Quỷ chẩm, Quỷ sàng,
Quỷ thị, Quỷ quật, Quỷ đƣờng, Quỷ tàng, Quỷ thần, Quỷ phong.
CC: Quỷ cung (Nhân trung) châm 0,1 thốn, Quỷ tín (Thiếu thƣơng) châm 0,2
thốn, Quỷ tham (Ẩn bạch) châm 0,3 thốn, Quỷ tâm (Đại lăng) châm 0,1 thốn, Quỷ
lộ (Thân mạch) hỏa châm 3 lần, Quỷ chẩm (Phong phủ) châm 0,3 thốn; Quỷ sàng
(Giáp xa) châm 0,3 thốn, Quỷ đƣờng (Thƣợng tinh) châm 0,3 thốn, Quỷ tàng
(nam = Hội âm, nữ = Ngọc môn đầu, huyệt ở chót miệng âm đạo) châm 0,1 thốn,
Quỷ thần (Khúc trì) hỏa châm, 0,1 thốn, Quỷ phong (khe giữa dƣới lƣỡi), châm ra
máu, tất cả 13 huyệt trên châm theo thứ tự.
TD: Hóa đờm khai khiếu, tả Can tỉnh thần. Trị chứng điên (trầm tỉnh, ngốc
nghếch, nét mặt không tình cảm, suốt ngày không nói hoặc nói lung tung, sạch
bẩn không biết, rêu lƣỡi thƣờng trắng nhầy, mạch trầm hoạt). Chứng cuồng (hay
giận, không ngủ, cởi bỏ quần áo, chạy, leo cao, ca hát, nói ngông, chửi mắng,
không biết thân sơ; mặt đỏ, mắt đỏ, lƣỡi đỏ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch hoạt sác.
GT: Chứng điên cuồng đều do thất tình (7 loại tình cảm) bị tổn thƣơng, tâm
thần rối loạn gây ra. Chứng điên thƣờng do tình chí không đắc ý hoặc lo nghĩ quá
mức dẫn đến Can khí uất trệ, Tỳ mất kiện vận, tân dịch ngƣng tụ thành đờm, đờm
mê tâm khiếu, thần minh thất thƣờng gây nên. Chứng cuồng thƣờng do đột ngột
nổi giận, Can mất sơ tiết, Can Vị khí nghịch, ghé đờm quấy nhiễu ở trên, đờm
nghẽn thanh khiếu, thần minh không thể tự chủ đƣợc gây ra. Điều trị nên hóa đờm
khai khiếu, tả Can, tỉnh thần.
Trong phƣơng chọn Nhân trung, Phong phủ, Thƣợng tinh để tả dƣơng ở Đốc
mạch mà an thần; Khúc trì, Giáp xa của thủ túc Dƣơng minh để thanh tiết khí
Dƣơng minh, thông phủ tiết nhiệt; Thừa tƣơng, Hội âm của Nhâm mạch để tuyên
thông bế của âm mạch, phối hợp với huyệt của Đốc mạch cùng nhau trợ sửc điều
hòa âm dƣơng, khai khiếu tỉnh thần; Gian sử, Đại lăng của thủ Quyết âm có thể
hóa đờm khai khiếu mà an thần định chí; Ấn bạch, Thiếu thƣơng là tỉnh huyệt của
thủ túc Thái âm để tuyên Phế lý Tỳ, thanh phần thủy ở nguồn trên, kiên cố thổ ng
châu mà trừ đờm.
Dùng hỏa châm vào giao hội huyệt của Bát mạch, lại thông ân mạch của
Dƣơng kiều mạch để khai khiếu tinh thần, theo 'ý hỏa uất nên phát đi, dùng kim
tam lăng châm ra máu Hải tuyền (khe giữa dƣới lƣỡi) để tiết tả dƣơng nhiệt của
Tâm kinh (lƣỡi là mầm của Tâm). Đây là phƣơng quan trọng chủ trị chứng điên
cuồng, là sáng tác của Biển Thƣớc thời Xuân Thu chiến quốc, tên gọi là Biển
Thƣớc thập tam phƣơng.
GG: Nhiệt nhiều, thêm Đại chùy, Hậu khê để tả dƣơng tà của Đốc mạch.
319
Can khí quá vƣợng nghịch thì thêm Phong long, Lao cung, trung quản để hóa
đờm giáng trọc.
Tâm thần hỗn loạn (không yên), thêm Nội quan, Tâm du, Thần môn để trấn
tỉnh an thần trở lại.
Táo bón thêm Phong long, Chi câu để thông phủ tiết nhiệt.
Dương cuồng phương

PH: Gian sử, Bách hội.
CC: Bách hội ngƣợc đƣờng kinh, dọc da, châm sâu 1 - l,6mm Gian sử châm
thẳng, sâu 1,6 - 2mm, sau khi đắc khí dùng phép tả, hai huyệt lƣu kim 30 phút.
TD: Khai khiếu tỉnh thần, trấn kinh ninh chí. Trị đờm hỏa quấy nhiễu ở trên
mà phát cuồng.
Bệnh phát tƣơng đối gấp, cuồng táo (vật vã), dễ giận, múa tay múa chân, kêu
la không ngừng, phá hoại bất chấp, giết ngƣời, đau đầu, mất ngủ, mặt hồng, mắt
đỏ, táo bón, chất lƣỡi I đỏ, rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch huyền hoạt sác.
GT: Chứng này là bởi Tâm Vị hỏa thịnh đốt cháy tân dịch I thành đờm, đờm
hỏa kích bác nhau, trên che lấp tâm khiếu, tâm thần mất chủ quản gây ra. Phép
chữa nên khai khiếu tỉnh thần, trấn kinh ninh chí. Bách hội là hội huyệt của Đốc
mạch và thủ túc tam dƣơng kinh, có tác dụng thanh nhiệt khai khiếu, tỉnh thần,
trấn kinh, dùng làm huyệt chính. Gian sử là huyệt của kinh Tâm bào, có tác dụng
thanh nhiệt hóa đờm, khai khiếu, ninh Tâm an thần, dùng làm huyệt phụ. Chứng
cuồng thƣờng hay động thuộc dƣơng, cái gọi Trùng dƣơng giả cuồng (dƣơng quá
thì phát cuồng), phƣơng này chuyên chữa chứng cuồng nên gọi là Dƣơng cuồng
phƣơng.
GG: Cuồng táo (vật vã), hay giận, có thể thêm Tứ thần thông, Ấn đƣờng, Cự
khuyết để khai khiếu, ninh chí, định thần. Đau đầu, thêm Phong trì, Nội đình để
thanh tiết Tam tiêu nhiệt mà thông phủ.
Bệnh phát gấp vội, có thể dùng Nhân trung, hoặc Cƣu vĩ để thanh nhiệt tỉnh
thần.
Hòa vị định chí phương

320
PH: Nội quan, Dịch môn, Cao hoang, Giải khê, Thần môn.
CC: Trƣớc hết ngồi hơi cúi đầu, chọn Cao hoang du, châm xuống 0,8 -1 thốn,
sau khi đắc khí vê kim liên tục hai phút rồi rút kim; Rồi sau đó nằm ngửa, châm
thẳng Nội quan 1,5 thốn, Dịch môn châm thẳng 0,5 - 0,8 thốn, Thần môn châm
thẳng 0,5 - 0,8 thốn, Giải khê châm thẳng 0,7 -1 thốn. Các huyệt trên sau khi đắc
khí lƣu kim 30 phút.
TD: Hóa đờm thanh nhiệt, hòa trung an thần. Trị mất ngủ do đờm nhiệt quấy
nhiễu bên trong, mất ngủ, nặng đầu, đờm nhiều, tức ngực, kém ăn, ợ hơi, ợ chua,
buồn nôn, tâm phiền (vật vã), đắng miệng, hoa mắt, rêu lƣỡi nhầy vàng, mạch hoạt
sác.
GT: Chứng này thƣờng do ăn uống mất điều hòa, trƣờng vị bị tổn thƣơng,
thức ăn không tiêu đình trệ, tích thấp sinh đờm, đờm ấp ủ sinh nhiệt, đờm nhiệt
quấy nhiễu lên trên thì Vị khí bất hòa dẫn đến nằm không đƣợc yên. Thiên Nghịch
điều luận (Tố vấn 34) ghi: "Vị không hòa thì nằm không yên", vì thức ăn không
tiêu, đờm thấp ủng tắc ở trong mà tức ngực, thanh dƣơng bị che lấp mà đầu nặng,
hoa mắt; đờm thấp đình trê thì khí cơ không ^ thông sƣớng. Vị mất hòa giáng, nên
kém ăn, ợ hơi hoặc buồn nôn; Rêu lƣỡi vàng nhầy, mạch hoạt sác, đều là triệu
chứng đờm nhiệt, túc thực đình trệ ở trong. Chƣơng Bất đắc ngọa (Trương Thụy
thông) ghi: "Mạch hoạt sác đều là triệu chứng đờm nhiệt, túc thực đình trệ ở
trong”, và "Mạch hoạt sác hữu lực, mất ngủ là trung châu Tỳ Vị có túc thực đờm
hỏa, đây là Vị bất hòa thì nằm không yên”. Phép chữa nên hóa đờm thanh nhiệt,
hòa trung an thần. Trong phƣơng Nội quan là lạc huyệt của Tâm bào kinh, liên lạc
với thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, lại là một trong bát mạch giao hội huyệt, có
công ninh Tâm an thần, điều hòa Tỳ Vị, lý khí, giáng nghịch, là huyệt thƣờng
dùng điều trị tức ngực, đau hông sƣờn, nấc cụt, ói mửa, làm chủ huyệt. Hợp với
Giải khê kinh huyệt của Vị kinh, để thông điều Tỳ Vị mà tiêu tích trệ. Lấy Thần
môn nguyên huyệt của Tâm kinh làm tá để hành khí hoạt huyết, ninh Tâm an thần.
Dịch môn vinh huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu để thanh nhiệt Tam tiêu, an
thần định chí. Cao hoang du trợ giúp cho các huyệt làm sứ.
GG: Mất ngủ, thêm Phong trì, Bách hội để khai khiếu định chí.
Đờm nhiều tức ngực, thêm Đản trung, Phong long để tẩy rửa đờm, khoan
hung lý khí.
Tâm phiền, miệng đắng, thêm Hợp cốc, Hành gian để thanh nhiệt hóa đờm.
Ợ chua, buồn nôn, thêm Nội đình, Công tôn để hòa Vị cầm mửa.
321
Ồn đởm phương

PH: Đởm du, Giải khê.
CC: Trƣớc hết nằm sấp, châm Đởm du, mũi kim hƣớng xuống dƣới, châm
thẳng 0,5 - 0,8 thốn, sau khi đắc khí, lƣu kim 20 phút, cũng có thể cứu 5-15 phút.
Sau đó nằm ngửa, châm Giải khê, châm thẳng 0,5 - 0,7 thốn. Sau khi đắc khí, lƣu
kim 20 phút.
TD: Thanh nhiệt hóa đờm, hòa Vị giáng trọc. Trị hay sợ do đờm nhiệt ẩn náu
bên trong, tim hồi hộp, hay kinh sợ, vật vã, đờm nhiều, ăn ít, buồn nôn, lƣỡi đỏ,
rêu vàng nhầy, mạch hoạt sác.
GT: Chứng này là do đờm nhiệt ẩn náu bên trong, nhân sau khi uất giận, Vị
mất hòa giáng, đờm hỏa quyện kết lẫn nhau, đƣa lên quấy nhiễu tâm thần, tâm
thần không đƣợc yên ổn mà hay hoảng hốt hồi hộp. Đây là ý "Đờm nhân hỏa
động" đƣợc ,ghi trong mục Kinh sợ hồi hộp (Đan Khê tâm pháp). Nên chữa pằng
phép thanh nhiệt hóa đờm, hòa Vị giáng trọc. Đởm du là du huyệt ở lƣng của
Đởm, giỏi về thanh Can lợi Đởm, lý khí giải |Uất, dùng làm chủ huyệt. Thiên Kỳ
bệnh luận (Tố vấn 47) ghi: "Lo nghĩ nhiều mà không giải quyết đƣợc nên Đởm hƣ,
khí tràn lên mà miệng đắng. Chữa nên lấy mộ và du huyệt của Đởm...". Giải khê là
kinh huyệt của kinh Vị, phối hợp với Đởm du có công hòa Vị giáng trọc, thanh
nhiệt hóa đờm, đờm hỏa đƣợc thanh thì tâm thần lại yên mà kinh sợ tiêu mất.
GG: Tim hồi hộp nhiều, thêm Nội quan, Tâm du để ích khí
Phiền táo (vật vã), thêm Can du, Thái xung để sơ Can giải uất.
Đờm nhiều, thêm Trung quản, Phong long để kiện Tỳ hóa đờm, giúp Tỳ vận
hóa.
Ăn uống kém, thêm Trung quản, Tỳ du để kiện Tỳ, hòa Vị.
Buồn nôn, nôn mửa, thêm Công tôn, Nội quan để khoan hung, lý khí, cầm
mửa.
Thanh tâm an miên phương

PH: Giải khê, Dũng tuyền.
CC: Giải khê châm tả, Dũng tuyền châm bổ, lun kim 30 phút, thỉnh thoảng vê
322
kim. Dũng tuyền có thể ôn cứu 20 - 30 phút.

TD: Thanh Tâm an thàn. Trị Tâm hỏa kháng thịnh, mất ngủ. Biểu hiện: Tâm
phiền, khó ngủ hoặc tỉnh sớm, hay mơ mộng, hay quên, mộng tinh, miệng lƣỡi
mọc mụn nhọt lử loét, tiếu vàng, đỏ, lƣỡi đỏ, mạch tế, sác.
Thƣờng dùng trị suy nhƣợc thần kinh, uất ửc, rối loạn giấc ngủ... thuộc loại
Tâm hỏa kháng thịnh.
GT: Bệnh do Tâm hỏa kháng thịnh, dƣơng không nhập vào âm, thần minh bị
quấy nhiễu gây nên. Trong bài, dùng Giải khê là hỏa huyệt của kinh túc Dƣơng
minh Vị, nhánh biệt của Vị kinh đi lên thông với tim, vì vậy, tả Giải khê tả Vị phủ
để hòa Tâm khí theo ý "Vị bất hòa thì ngủ không yên". Dũng tuyền là tỉnh huyệt
của kinh Thận, bổ để tƣ Thận thủy, tế Tâm hỏa, dẫn dƣơng vào âm. Hai huyệt phối
hợp, 1 âm, 1 dƣơng, 1 tả 1 bổ, Vị hỏa đƣợc thanh, Thận thủy đƣợc bổ thì Tâm hỏa
sẽ trở về nguồn, thần minh sẽ đƣợc ninh, ngủ sẽ yên.
GG: Kèm âm huyết bất túc, thêm Tam âm giao.
Vị phủ bất hòa, thêm Nội quan, Phong long.
Tim hồi hộp, thêm Thần môn, Tâm du. Đau đầu, hay quên, thêm Tứ thần
thông.
Thần cốc phương

PH: Thần môn, Dƣơng cốc.
CC: Thần môn châm thẳng 0,5 - 0,8 thốn, Dƣơng cốc châm ẳng 0,5 -1 thốn,
hai huyệt đều lƣu kim 30 phút.
TD: Thanh Tâm tả hỏa, ninh Tâm an thần. Trị Tâm hỏa nhiệt thịnh hay cƣời,
luôn luôn cƣời, nặng thì nói lộn xộn, tâm phiền, vật vã, miệng khát thích uống,
miệng lƣỡi mọc nhọt, mặt đỏ, lƣỡi đỏ, mạch sác.
1
GT: Tâm tại chí là vui, tại âm thanh là cƣời, nếu Tâm hỏa quá vƣợng, thần
không chỗ ở, thì vui cƣời khác thƣờng. Thiên Bản thần (Linh khu 2) ghi: "Tâm
chủ mạch... thực thì cƣời vô cớ".
Sách Thọ thế bảo nguyên ghi: "Vui cƣời vô cớ là Tâm hỏa nhiệt Ịhịnh”. Lƣu
Hà Gian cũng nói: "Ngƣời vui, cƣời đều là Tâm hỏa piịnh. Trong ngũ hành, chỉ có
hỏa là có cƣời..." Chữa nên thanh tả„Tâm hỏa, ninh Tâm an thần. Trong phƣơng
chọn Thần môn là nguyên huyệt của Tâm kinh để ninh Tâm an thần, làm chủ
323
huyệt, phối với Dƣơng cốc là kinh huyệt của Tiểu trƣờng kinh, biểu lý với Tâm
kinh, để thanh nhiệt tả hỏa, hai huyệt dùng chung, cùng chủ trị chứng cƣời nhƣ
cuồng.
GG: Cuồng ngôn cuồng ngữ (nói càn bậy), thêm Tứ thần thông, Cự khuyết,
để trấn kinh an thần.
Tâm phiền, thêm Nội quan, Đại lăng để an thần trừ phiền.
Miệng khát thích uống, thêm Liêm tuyền, Âm khích để anh Tâm chỉ khát.
Miệng lƣỡi mọc nhọt, thêm Chi chính, Thông lý, để tả nhiệt thông lâm.
Thần táo phương
XX: Bị cấp Thiên kim yếu phuơng.

PH: Chi chính, Ngƣ tế, Hợp cốc, Thiếu hải, Khúc trì, Uyển cốt.
CC: Khúc trì châm thẳng 1,5 thốn, Thiếu hải châm thẳng 1 - 1,5 thốn, Chi
chính châm thẳng 1,5 thốn, Uyển cốt châm thẳng 0,8 thốn. Hợp cốc châm thẳng 1
- 1,5 thốn, Ngƣ tế châm thẳng 1 -1,2 thốn. Các huyệt trên đều dùng phép tả, đề
tháp, vê xoay, lƣu kim 15 - 20 phút.
TD: Thanh nhiệt định thần. Trị Dƣơng minh nhiệt thịnh,Ịnói càn, kêu la, chửi
bới, vui cƣời không biết, cởi áo chạy, trèo cao múa hát, sốt cao, mặt đỏ, miệng
khô, đổ mồ hôi, tiếu tiện ngắn, đỏ, đại tiện táo bón, rêu lƣỡi vàng dày, khô hoặc
xám đen, khô ráo, mạch trầm hữu lực.
GT: Dƣơng minh nhiệt thịnh nói càn là do nhiệt tà truyền vào Dƣơng minh kết
nhiệt, đi lên quấy nhiễu tâm thần gây ra. Thiên Dương minh mạch giải (Tố vấn 30)
ghi: "Tay chân là vốn gốc của các dƣơng kinh, dƣơng thịnh thì tay chân thực
(mạnh), thực thì có thể trèo cao...”. Nhiệt thịnh ở cơ thể nên cởi áo muốn chạy.
Dƣơng thịnh thì làm cho ngƣời ta nói càn, chửi bới, không phân biệt đƣợc thân
quen, không muốn ăn uống, không muốn ăn uống cho nên chạy càn. Thiên Quyết
luận (Tố vấn 45) ghi: "Quyết của Dƣơng minh thì bệnh điên, muốn chạy, la hét,
bụng đầy, không nằm đƣợc, mặt đỏ nóng, thấy bậy mà nói bậy”. Phép chữa nên
thanh tả Dƣơng minh, an thần định chí. Trong phƣơng Hợp cốc, Khúc trì là
nguyên huyệt và hợp huyệt của Dƣơng minh kinh, tả nó đế thanh tiết nhiệt tà của
Dƣơng minh, làm chủ huyệt. Thiếu hải là hợp huyệt của Tâm kinh, tả nó có thể
ninh Tâm an thần, làm huyệt phụ. Chi chính là lạc huyệt của Tiểu trƣờng kinh, hai
huyệt này dùng chung có khả năng thanh nhiệt ninh Tâm, làm tá (phụ) huyệt. Ngƣ
tế là vinh huyệt của Thái âm, có tác dụng thanh nhiệt tƣơng đối mạnh hơn, làm sứ
324
(phụ) huyệt. Các huyệt trên dùng chung thì Dƣơng minh hết nhiệt thịnh mà ngừng
nói bậy.
GG: Sốt cao, thêm Đại chùy để tiết nhiệt Đốc mạch mà tỉnh não an thần.
Tiểu tiện ngắn đỏ, thêm Trung cực, Khúc tuyền để lợi tiểu, tả nhiệt.
Đại tiện táo bón, thêm Chi câu, Phong long để thông phủ tiết nhiệt.
Tinh thần vật vã, dễ dao động, thêm Cự khuyết, Tứ thần thông để trấn tỉnh an
thần.
Trúng thử thần hôn phương

PH: Bách hội, Trung quản, Túc tam lý, Tỳ du, Hợp cốc, Nhân ng, Âm cốc,
Tam âm giao.
CC: Nhân trung dùng cách châm mổ cò, sau khi đắc khí, rút kim ngay; Bá hội
châm dọc da, ngƣợc đƣờng kinh đi, sâu 0,3 - 0,5 thốn, Trung quản châm 1,5 thốn.
Túc Tam lý châm 1,5 thốn; Hợp cốc châm 0,8 thốn; Tam âm giao châm 1-1,5
thốn; Âm cốc châm thẳng 1,5 thốn. Tất cả các huyệt trên đều lƣu kim 10-15 phút.
Sau đó chọn huyệt Tỳ du, sau khi châm đắc khí, liên tục vê kim 2 phút rút kim
ngay. Hoặc tất cả các huyệt trên đều dùng điếu ngải cứu ôn hòa.
TD: Thanh tiết thử nhiệt, khai khiếu hòa trung. Trị trúng nắng (thử): Đột ngột
ngất xỉu, bất tỉnh, khó thở, không nói đƣợc, mình nóng, tay chân lạnh, đố mồ hôi
lạnh không cầm, sắc mặt ứng đỏ hoặc trắng bệch, hàm răng hơi cứng hoặc há
miệng, lƣời đỏ khô, mạch hoạt sác hoặc hƣ sác mà lớn (đại).
GT: Chựng này thƣờng do thử tà xâm phạm bên trong, nhiệt uất khí nghịch,
bế tắc thanh khiếu, làm quấy loạn thần minh gây ra. Phép chữa nên thanh tiết thử
nhiệt, khai khiếu hòa trung. Trong phƣơng chọn Bách hội, Nhân trung để thanh
nhiệt, khai khiếu tỉnh não, làm chủ huyệt; Hợp cốc để sơ tiết Dƣơng minh, giải thử
thanh hiệt làm phụ; Trung quản, Túc tam lý, Tỳ du, Tam âm giao, để khoan hung
ninh Tâm, hòa Vị lợi khí làm tá; Âm cốc hợp huyệt của Thận kinh để giao thông
Tâm Thận mà ninh Tâm định chí làm sứ.
GG: Sốt nhiều, thêm Thập tuyên, Trung xung, Ủy trung, lấy kim tam lăng
châm ra máu để tiết nhiệt ở phần huyết.
Đau đầu chóng mặt, thêm Phong trì để thanh nhiệt lợi khiếu.
Tâm phiền, miệng khô, thêm Nội quan, Chiếu hải để ninh Tâm chỉ khát.
325
Nôn mửa, thêm Nội quan để khoan hung chỉ ẩu.

Tay chân co rút, thêm Hậu khê, Dƣơng lăng tuyền để thƣ cân hoạt lạc.
Sốt nhiều dẫn đến khí và âm đều bị kiệt, đổ mồ hôi hột, thở gấp, tay chân lạnh
ngƣợc từ các đầu chi, mạch vi muốn tuyệt, thuộc chứng trạng hƣ thoát nặng thì
cứu Khí hải, Quan nguyên để ôn trung hồi dƣơng.
2. DƢỠNG TÂM AN THẦN
Ẩn bạch an miên phương

PH: Đại chùy, Công tôn, Ẩn bạch, Phế du, Âm lăng tuyền, Tam âm giao.
CC: Châm bình bố bình tả. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tuyên Phế lý Tỳ, hóa đờm an thần. Trị Phế khí không tuyên thông, Tỳ hƣ
không vận hóa đƣợc, đờm thấp ủng trệ lại, quấy nhiễu tâm thần gây nên không
ngủ đƣợc. Biểu hiện: Cơ thể mệt mỏi, uể oải, không ngủ đƣợc, kèm váng đầu, tâm
phiền, bụng đầy trƣớng, muốn nôn, nôn mửa, rêu lƣỡi nhờn, mạch hoạt. Thƣờng
dùng trị suy nhƣợc thần kinh, tinh thần phân liệt, chứng uất ức... các bệnh gây nên
rối loạn giấc ngủ... đều có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Ẩn bạch là tỉnh huyệt của Tỳ kinh có thể điều hòa âm dƣơng, ích Tỳ khí,
trừ đờm thấp, an tâm thần. Thêm Tam âm giao, Công tôn, Âm lăng tuyền, để kiện
Tỳ ích khí, hóa đờm trừ thấp. Phế du, Thái uyên tuyên thông Phế khí, thông điều
hủy đạo. Tỳ khí đƣợc làm kiện, Phế khí đƣợc tuyên thì đờm sẽ bị hóa đi, thấp sẽ bị
trừ, Tâm khiếu đƣợc thanh thồng, thần minh sẽ quay trở lại bình thƣờng.
GG: Ngực sƣờn có bĩ mãn, nôn mửa đờm, thêm Phong long, Nội quan.
Đau đầu, váng đầu, thêm Bá hội, Trung quản.
Ăn ít, đại tiện lỏng, thêm Túc tam lý, Kiến lý.
Đờm thấp lâu ngày sinh ra nhiệt, thêm Phong long, Liệt khuyết.
Chính thai phương
XX: Châm cứu học Thượng Hải.

PH: Chí âm.
326
CC: Cứu điếu ngải ôn hòa. Mỗi lần cứu 10 - 20 phút, mỗi ngày cứu 1 - 2 lần,
hoặc dùng mồi ngài cứu không để lại vết, mỗi lần cứu 3 - 5 mồi, mồi cứu lớn cỡ
hạt lúa mì. Mỗi ngày cứu một lần. Với hai phƣơng pháp trên, lúc cứu thấy tại chỗ
huyệt ấm nóng, không gây đau nhƣ nóng rát là đƣợc.
TD: Điều lý Thận khí, làm cho thai quay về vị trí. Trị thai vị bất chính (thai
không đúng vị trí).
GT: Thai không nằm đúng vị trí thƣờng do khí huyết hƣ yếu, khí huyết ứ trệ,
hoặc gần đến thời gian sinh thì bị kinh sợ gây nên. Điều trị, nên điều tiết khí ở túc
Thiếu âm Thận kinh, điều chỉnh thai về đúng vị trí. Chí âm là tỉnh huyệt của túc
Thái dƣơng, là nơi mạch khí của nó phát ra. Thận với Bàng quang biểu lý với nhau
cho nên điều hòa Chí âm tức là điều hòa Thiếu âm. Cứu đúng cách thì hiệu quả tập
trung và mạnh mà thai quay về vị trí, vì vậy gọi là "Chính thai phƣơng".
GG: Nếu bệnh nhân có các chứng trạng khác, nên biện chứng chọn huyệt, nhƣ
thuộc khí trệ huyết ứ, thêm Tam âm giao để hoạt huyết hành ứ.
Thuộc khí huyết hƣ yếu, thêm Khí hải, Quan nguyên để ích khí trợ huyết.
Lúc gần sinh bị kinh sự, thêm Bách hội để ninh thần, định chí.
Dưỡng âm trừ phiền an thần phương

PH: Tâm du, Thần môn, Hợp cốc, Túc tam lý, Tam âm giao, Chiếu hải, Phục
lƣu.
CC: Hợp cốc châm tả, các huyệt khác châm bổ, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng
vê kim.
TD: Tƣ âm thanh nhiệt, dƣỡng Tâm an thần. Trị nhiệt bệnh kéo dài, âm dịch
bị hao tổn, tà lƣu trong phần âm gây ra hƣ phiền, mất ngủ. Biểu hiện: Tâm phiền,
mất ngủ, ngũ tâm phiền nhiệt, hồi hộp, hay mơ, tinh thần uế oải, mệt mỏi, lƣỡi đỏ,
ít rêu, mạch tế sác.
Thƣờng dùng trong các bệnh lao, suy nhƣợc thần kinh dẫn đến rối loạn giấc
ngủ, biện chứng là âm dịch bất túc, tâm thần không đƣợc nuôi dƣỡng gây ra.
GT: Bệnh do sau khi bệnh nhiệt mà khí âm bị hƣ, dƣ tà chƣa hết gây nên, vì
vậy dùng Túc tam lý, Tam âm giao để kiện Tỳ hòa Vị, ích khí an thần. Chiếu hải,
Phục lƣu để tƣ Thận thủy, thanh Tâm hỏa, trừ phiền nhiệt, chỉ đạo hãn. Tâm du,
Thần môn dƣỡng Tâm huyết, ích Tâm khí, an tâm thần. Hợp cốc thanh tiết dƣ tà.
327
Các huyệt phối hợp, tà đƣợc khứ, chính khí đƣợc phục hồi I thì hƣ phiền, mất ngủ
sẽ hết.
GG: Hƣ nhiệt nhiều, thêm Ngƣ tế, Lao cung.
Mồ hôi trộm, di tinh, thêm Âm khích, Chí thất.
Thức ăn không tiêu hóa, thêm Kiến lý, Trung quản.
Hay quên, mơ nhiều, thêm Tứ thần thông.
Chóng mặt, ù tai, thêm Ế phong, Ấn đƣờng.
Giao thái phương
XX: Lục Sấu Yến châm cứu y trước y án tuyển.

CC: Nằm sấp chọn Tâm du cứu 3 mồi ngải to bằng hạt gạo, Thận du châm
thằng 1 - 1,5 thốn, sau khi đắc khí, dùng thủ pháp bổ, đề tháp, vê xoay, rút kim.
Sau đó nằm ngửa châm Tam âm giao 1,5 thốn, sau khi đắc khí dùng phép bổ đề
tháp, vê xoay kim rồi rút kim. Thần môn châm thẳng 0,5 - 0,8 thốn, dùng phép tả,
đề tháp, vê xoay, sau khi đắc khí thì rút kim.
TD: Tráng thủy chế hỏa, giao thông Tâm Thận. Trị mất ngủ do Tâm Thận bất
giao: Khó ngủ, nặng thì mất ngủ, chóng mặt, ù tai, sốt cơn, mồ hôi trộm, ngũ tâm
phiền nhiệt, mộng mị hay quên, đau lƣng mỏi gối, di tinh, lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế
sác.
GT: Tâm Thận bất giao gây mất ngủ là bởi nhọc mệt (lao truyền) nội thƣơng,
Thận âm hoàn toàn ở phía dƣới, không thể đi lên cứu giúp cho Tâm, Tâm hỏa cử
bốc lên ở trên, không thể đi xuống giao với Thận, Tâm Thận thủy hỏa không thể
giúp đỡ lẫn nhau mà gây ra. Sách Cổ kim y thống ghi: "Có do Thận thủy bất túc,
chân âm không đi lên trên mà Tâm hỏa độc thịnh rồi mất ngủ. Phép chữa nên tráng
thủy chế hỏa, giao thông Tâm Thận. Thận du là bối du huyệt của tạng Thận, có tác
dụng tráng thủy nguyên (nguồn) mà ức chế dƣơng quang, làm chủ huyệt; Cứu
Tâm du 3 mồi làm phụ, để dẫn đạo hỏa khí đi xuống; Tả Thần môn để thanh Tâm
hỏa, an thần minh làm tá huyệt; Tam âm giao hội của ba kinh âm, châm để điều bổ
lý Vị, bổ dinh huyết mà dƣỡng thần minh làm huyệt sử. Các huyệt hợp dùng có
công hiệu giao thông Tâm Thận, vì vậy gọi là Giao thái phƣơng.
GG: Chóng mặt, ù tai, thêm Bách hội, Phong trì để tỉnh não ích khiếu.
Sốt cơn, mồ hôi trộm, thêm Nội quan, Âm khích để ích âm chỉ hãn.
Hay quên, mộng mị, thêm Nội quan, Đại lăng để an thần định chí.
328
Đau lƣng mỏi gối, thêm Yêu dƣơng quan, Mệnh môn để bổ Thận tráng cốt.
Di tinh, thêm Chí thất, Thái khê để dƣỡng âm cố tinh.
Giao thái phương 2

PH: Thái khê, Thần môn.
CC: Thái khê vê kim bổ, Thần môn vê kim tả. Lƣu kim 20 phút, thỉnh thoảng
vê kim.
TD: Tƣ âm giáng hỏa, giao thông Tâm Thận. Trị Tâm Thận thủy hỏa ký tế
không đều gây mất ngủ, ít ngủ. Biểu hiện: Tâm phiền, mất ngủ, váng đầu, ù tai,
tim hồi hộp, hay quên, lƣng đau, di tinh, ngũ tâm phiền nhiệt, lƣỡi đỏ, ít rêu, mạch
tế sác.
Các bệnh suy nhƣợc thần kinh, váng đầu, huyết áp cao, hội chứng mãn kinh,
Tâm Thận bất giao... có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
GT: Tâm ở thƣợng tiêu, là tạng hỏa, Thận ở hạ tiêu, thuộc tạng thủy. Tâm hỏa
đi xuống vào Thận thì Thận thủy không bị lạnh. Thận thủy đi lên tƣới cho Tâm thì
Tâm hỏa không bốc lên, ý nói thủy hỏa tƣơng tế với nhau. Nếu Thận thủy bất túc,
thủy không tế đƣợc hỏa, âm không phối đƣợc với dƣơng làm cho Tâm hỏa bốc
lên, thần không có chỗ cƣ ngụ. Vì vậy dùng nguyên huyệt của Thận là Thái khê,
bổ để tƣ dƣỡng Thận thủy. Tả nguyên huyệt của Tâm kinh là Thần môn để thanh
tả Tâm hỏa. Hai huyệt phối hợp, 1 bổ 1 tả. Nếu Thận thủy đƣợc bổ, Tâm hỏa đƣợc
tả thì thủy hỏa sẽ tƣơng tế, tâm thần đƣợc ninh, chứng mất ngủ, ít ngủ sẽ tiêu.
Khoan tâm phương

PH: Tâm du, Nội quan, Thần môn.
CC: Tƣ thế ngồi hoặc nằm sấp chọn Tâm du, sau khi đắc khí liên tục dùng
phép bổ, 2 phút sau rút kim, cũng có thể hơ cứu 5 -10 phút; Nội quan châm 0,8
thốn. Cả hai huyệt đều dùng thủ pháp nâng lên, dí xuống, vê xoay trong phép bổ
bình tả, lƣu kim 30 phút.
TD: ích khí dƣỡng Tâm, an thần ninh chí. Trị Tâm Đởm khí hƣ, hay sợ, thở
vội yếu sức, tiếng nói nhỏ bé, sợ sệt, tim hồi hộp, hay kinh sợ, ít ngủ, hay mơ, chất
lƣỡi nhạt, rêu mỏng, mạch nhƣợc hoặc tế.
329
GT: Thiên Linh lan bí điển luận (Tố vấn 8) ghi: “Tâm là quan của quân chủ,
thần minh vốn xuất từ đấy. Đởm là quan trung chánh, sƣ quyết đoán vốn từ đây
ra". Sách Thọ thế bảo nguyên ( viết: "Sợ mà kinh hãi... Tâm hạ khiếp nhƣ sợ ngƣời
bắt, đều do Tâm hƣ Đởm khiếp dẫn đến". Tâm khí an nhàn, Đởm khí không
Jkhiếp, nếu nhân việc mà quá kinh sợ hoặc nghe tiếng động hoặc bhấy những
gƣơng mặt khác lạ thƣờng hoặc lo nghĩ vô cùng, luôn mộng mị, dẫn đến Đởm khí
bị tổn thƣơng, tâm thần không yên, thì các chứng sinh ra. Điều trị nên ích khí
dƣỡng Tâm, an thần ninh chí. Trong phƣơng chọn Tâm du, bối du huyệt của Tâm
để ích khí dƣỡng Tâm, định kinh an thần, làm chủ huyệt. Dùng Thần môn, nguyên
huyệt của Tâm kinh làm phụ để ninh Tâm, an thần định chí. Tâm bào ở trong
ngực, che chở bên ngoài Tâm, thay Tâm làm việc, do đó chọn lạc huyệt của Tâm
bào là Nội quan, một trong bát mạch giao hội huyệt thông với Âm duy mạch để
ninh Tâm định chí làm tá huyệt.
GG: Hay kinh sợ do Đởm khiếp, thêm Đởm du để ích Đởm khí, làm mạnh
chí.
Thở vội, yếu sức, thêm Quan nguyên, Khí hải để ích khí bồi nguyên.
Ít ngủ, hay mơ, thêm Đại lăng, Nội quan, Túc tam lý để ích khí huyết, an tâm
thần.
Trên lâm sàng nên chú ý, nếu hay kinh sợ do đờm hỏa quấy nhiễu Tâm, hay
kinh sợ do Tâm hỏa thịnh, tất cả đều không nằm trong trƣờng hợp điều trị của bài
này.
Kiện vong phương

PH: Tâm du, Thần môn, Thiếu hải, Liệt khuyết, Trung quản, Túc tam lý, Bá
hội.
CO. Liệt khuyết, châm xiên hƣớng lên trên, châm tả. Các huyệt khác châm bổ.
Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim. Trung quản, Túc tam lý, Bá hội có thể
dùng điếu ngải ôn cứu 30 - 40 phút.
TD: Kiện Tỳ dƣỡng Tâm, hóa đờm thông lạc. Trị Tâm Tỳ bất túc, đờm che
lấp Tâm khiếu gây nên chứng hay quên, giảm trí nhớ. Biểu hiện: Chủ yếu là giảm
trí nhớ, hay quên dần dần bị mất trí, kèm tim hồi hộp, mất ngủ, đau đầu, váng đầu
hoặc cơ thể nặng nề, mặt trắng không tƣơi, ăn ít, đại tiện lỏng, bụng đầy trƣớng,
rêu lƣỡi trắng nhờn, mạch huyền hoạt.
330
Thƣờng dùng trị suy nhƣợc thần kinh, ngƣời lớn tuổi giảm trí nhớ, mất trí
nhớ... do Tỳ hƣ, đờm che lấp thanh khiếu gây nên.
GT: Tâm du là nơi truyền khí vào Tâm, phối hợp với nguyên huyệt của Tâm
kinh là Thân môn và Thiếu hải, để ích Tâm khí, dƣỡng Tâm huyết. Trung quản là
mộ huyệt của Vị, Túc tam lý là hợp huyệt của Vị, hai huyệt phối hợp để kiện Tỳ
ích khí, hòa Vị hóa đờm. Thêm lạc huyệt của Phế là Liệt khuyết để tuyên Phế,
thông lạc, hóa đờm trừ thấp. Bá hội thuộc Đốc mạch, có thể kiện não ích trí, thông
lạc khai khiếu. Các huyệt phối hợp, tâm thần đƣợc dƣỡng, Tỳ khí đƣợc kiện, đờm
thấp đƣợc trừ, Tâm khiếu đƣợc thông thì chứng hay quên sẽ khỏi.
GG: Kèm Thận hƣ, tinh khí không mạnh, thêm Thận du, Quan nguyên.
Phiền táo, dễ tức giận, thêm Thái xung.
Uất ức, buồn phiền quá, thêm Phế du.
Đờm hỏa quấy nhiễu Tâm, thêm Dũng tuyền, Phong long.
Nhiên tuyền phương

PH: Nhiên cốc, Âm lăng tuyền.
CC: Âm lăng tuyền châm thẳng 0,8 - 1,5 thốn, Nhiên cốc châm 0,8 -1 thốn,
dùng phép bổ, sau khi đắc khí, các huyệt lƣu ririm 30 phút.
TD: Bổ Thận ích tinh, dƣỡng huyết an thần. Trị Thận tinh bất túc hay kinh sợ:
Đau lƣng mỏi gối, tinh thần mệt mỏi, tim hồi hộp, hay sợ, di tinh, đổ mồ hôi trộm,
mất ngủ, vật vã, chất lữỡi đỏ, ít rêu, mạch tế nhƣợc.
GT: Sợ là chí của Thận, nếu bị bệnh lâu ngày mà mất tinh (tinh hoa), sinh hoạt
tình dục quá độ, tinh khí nội khuy. Biểu hiện: Hay sợ, thiên Kinh mạch (Linh khu
10) ghi: "Mạch của túc Thiếu âm kinh Thận khí bất túc thì hay sợ", điều trị nên lấy
bổ lích Thận tinh làm chủ. Tinh huyết đồng nguyên (cùng nguồn), tinh huyết hỗ
sinh, huyết là cơ sở vật chất hoạt động của thần chí, thiên Điều kinh luận (Tố vấn
62) ghi: "Huyết hữu dƣ thì giật, bất túc thì sợ", cho nên phải dƣỡng huyết an thần.
Nhiên cốc là huyệt của Thận kinh, chọn để tƣ âm bổ Thận, làm chủ huyệt. Ấm
lăng tuyền là hợp huyệt của kinh Tỳ, chọn để kiện Tỳ trợ vận (giúp vận hóa), bổ
nguồn sinh hóa của khí huyết, đồng thời cũng có thể điều bổ Can Thận; Thận tàng
tinh, Can tàng huyết, Can Thận đồng nguyên, Can Thận vƣợng thì tinh huyết đầy
đủ, tinh huyết đầy đủ thì hết lo sợ.
331
GG: Đau lƣng mỏi gối, thêm Thận du, Chí thất để ích Thận kiện cốt.
Hoảng sợ, tim hồi hộp, thêm Nội quan, Thần môn để an Tâm định chí.
Di tinh, thêm Mệnh môn, Chí thất, để tráng Thận sáp tinh.
Mồ hôi trộm, thêm Nội quan, Âm khích để tƣ âm thanh nhiệt.
Mất ngủ, thêm Nội quan, Thần môn, Đại lăng, An miên để an thần định chí.
Tâm thần phương

PH: Thần môn, Tâm du.
CC: Thế nằm sấp, châm Tâm du 0,5 - 1 thốn, châm xiên hƣớng về cột sống,
sau khi đắc khí, dùng phép tả, liên tục vê kim trong 2 phút, hoặc dùng điếu ngải hơ
5 -10 phút; Thần môn châm thẳng 0,5 - 0,8 thốn, hoặc dùng điếu ngải hơ 3 - 5
phút, huyệt này lƣu kim 30 phút, dùng thủ pháp bình bổ bình tả.
TD: Lý khí hoạt huyết, ninh Tâm an thần. Trị khí uất huyết hƣ, ngơ ngác, đần
độn, tinh thần hoảng hốt, hay than thở, đau buồn muốn khóc, tức ngực, vật vã khó
ngủ chất lƣỡi nhạt, mạch huyền tế.
GT: Khí uất huyết hƣ, dại khờ, thƣờng do lòng không thƣ sƣớng, Can mất
điều đạt. Can uất khắc Tỳ, Tỳ mất kiện vận, mát nguồn sinh hóa khí huyết. Tâm
thần mất điều dƣỡng hoặc do quá kinh sợ đột ngột dẫn đến. Chứng dại khờ này
xảy ra thƣờng có quan hệ với tình chí không đƣợc thỏa mãn hoặc tinh thần bị tổn
thƣơng, sốc, nói chung thƣờng bệnh tình tƣơng đối nặng hơn nhƣng thời gian
tƣơng đối ngắn. Điều trị nên lý khí hoạt huyết, bình Tâm an thần. Hai huyệt phối
hợp nhau vừa có thể hành khí giải uất, vừa có thể điều thần an thần, cho nên gọi là
Tâm thần phƣơng.
GG: Tức ngực vật vã, thêm Đản trung, Thái xung để khoan hung lý khí, sơ
Can giải uất. Đau thƣơng muốn khóc, thêm Cự khuyết để thanh Tâm an thần. Khờ
dại nặng, thêm Tứ thần thông để khai khiếu tỉnh não; Vật vã không ngủ, thêm Đại
lăng.
Nội quan để an thần.
GC: Trên lâm sàng cần chú ý, nếu thuộc đờm thấp che khiếu, Can Thận khuy
hƣ dẫn đến chứng dại khờ thì không nên dùng bài này để trị.
Ngoài ra, vì chứng này liên quan đến nhân tố tinh thần, nên .ng cần chú trọng
tác dụng phép chữa tinh thần, tránh kích thích thần kinh.
332
Tiễu nhi kinh giản phương

PH: Bản thần, Tiền đỉnh, Tín hội, Thân trụ.
CC: Bản thần châm ngang 0.8 thốn, Tiền đỉnh châm ngang 0.5 - 0,8 thốn, Tín
hội châm 0.3 - 0.5 thốn, Thiên trụ châm thẳng 0.8 -1 thốn.
Nếu trẻ con thóp chƣa kín, cấm châm, đổi dùng ngải điếu: Cứu 5-10 phút.
Các huyệt trên đều dùng đơn thích pháp (phép châm) và tả pháp, nâng lên dí
xuống, vê xoay.
TD: Thanh đầu tán phong, an thần định kinh. Trị kinh phong, hoảng sợ,
thƣờng không phát sốt hoặc sốt nhẹ, sắc mặt xanh (trắng), tay chân không ấm,
kinh sợ, ngủ không yên giấc hoặc ngủ mê, khi thức thì hoảng sợ, khóc, tay chân co
quắp, rêu lƣỡi trắng mỏng, vân tay xanh.
GT: Chứng này là trẻ nhỏ Thận khí yếu ót, nguyên khí chƣa đầy đủ, sợ thấy
vật lạ, sợ nghe tiếng lạ, hoặc bất cẩn té ngã, bỗng nhiên bị giật mình kinh sợ. Kinh
thì thƣơng thần, loạn khí, sợ thì thƣờng khí đi xuống, khí huyết âm dƣơng rối loạn,
thần chí không yên, phát sinh chứng kinh phong. Trị nên lấy thanh đầu tán phong,
an thần định kinh.
Tiền đỉnh, Tín hội, giỏi chữa kinh phong, làm chủ huyệt, thiên Linh lan bí
điển (Tố vấn 8) ghi: "Đởm là quan trung chính, chủ việc quyết đoán". Câu này cho
thấy mối quan hệ khắng khít giữa công năng của Đởm phủ với hoạt động tinh
thần, vì vậy, chọn huyệt Bản thần của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh để an thần định
kinh, làm huyệt phụ; Thiên trụ có công năng thông kinh hoạt huyết, lại có khả
năng thăng thanh giáng trọc, dùng làm tá huyệt. Các huyệt trên đều ninh thần định
chí, thì chứng kinh giản mất đi. Nếu là ngoại cảm kinh phong hoặc đừm nhiệt kinh
phong, nên biện chứng điều trị.
GG: Sốt, có thể thêm Đại chùy, Khúc trì để thanh nhiệt tán phong.
Giấc ngủ không yên, thêm Nội quan, Thần môn, Tâm du để an thần định chí.
Ngủ mê không tỉnh, thêm Tứ thần thông, Tỳ du để tỉnh não khai khiếu.
Tay chân co quắp, thêm Cân súc, Thân mạch để thƣ cân hoạt lạc, đình sƣu
(yên co quắp).
333
Trình thị an thần phương
XX: Kinh nghiệm phương - Trình Tân Nung.

PH: Thần môn, Đại lăng, Nội quan.
CC: Nằm ngửa hoặc ngồi, Nội quan châm thẳng 0,8 -1 thốn; hoặc cứu điếu
ngải 5-10 phút. Đại lăng châm thẳng 0,5 - 0,8 thốn, hoặc cứu điếu ngải 3-5 phút,
Thần môn châm 0,5 - 0,8 thốn hoặc cứu điếu ngải 3 - 5 phút. Ba huyệt trên, sau khi
châm đắc khí, lƣu kim 30 phút.
TD: An thần định chí. Trị mất ngủ do nhiều nguyên nhân gây ra.
GT: Chứng mất ngủ cơ chế phát bệnh chủ yếu là dƣơng bất giao âm, thần
không ở yên chỗ. Trƣớc tiên lâm chứng nên phân biệt hƣ thực. Hƣ chứng có phân
biệt về huyết hƣ, khí hƣ và âm hƣ, thƣờng gặp nhất là âm huyết hƣ, trị nên lấy phò
chính làm chủ, kiêm an thần. Thực chứng thƣờng là tà nhiễu (quấy rối) tâm thần,
có phân biệt về uất nhiệt và Tâm hỏa đờm nhiệt, lấy thanh nhiệt tả hỏa, thanh nhiệt
hóa đờm làm chính. Tà đƣợc khử thì thần tự an. Chƣơng Bất mị (Cảnh Nhạc toàn
thƣ) ghi: "Mất ngủ dù bệnh không đồng nhất nhƣng chỉ cần biết hai chữ tà chính là
đã khái quát cả. Vì ngủ vốn là âm, do thần làm chủ nó, an thì ngủ đƣợc, bất an thì
mất ngủ. Thần sở dĩ bất an, một là do sự quấy nhiễu của tà, mặt khác là do dinh khí
bất túc. Có tà phần nhiều thuộc thực chứng, không có tà đều là hƣ chứng". Thiên
Hạ tiêu (ôn bệnh điều biện) cũng ghi: "Nguyên nhân mất ngủ rất nhiều, có âm hƣ
không thụ nạp dƣơng, có dƣơng cang vƣợng không vào nơi âm, có Đởm phiệt, có
Can bất túc, có Tâm khí hƣ, có Tâm dịch hƣ, có Kiều mạch |bắt hòa, có đờm ẩm
quấy nhiễu Tâm" vì vậy, trên lâm sàng nên nhấn mạnh điều Thần. Nội quan là lạc
huyệt của Tâm bào, liên lạc với thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, là một trong bát
mạch giao hội huyệt, thông với Âm duy mạch, có công hiệu ninh Tâm, an thần,
điều hòa Tỳ Vị, hoạt huyết thông lạc, làm chủ huyệt; Thần môn là Du huyệt của
Tâm kinh, và nguyên huyệt của kinh này, là huyệt hữu hiệu điều trị bệnh chứng
Tâm huyết quản (động mạch tim) và thông lạc, làm huyệt phụ; Đại lăng là du
huyệt của Tâm bào nhƣng thiên về an thần định chí, sơ thông Tâm lạc, làm tá
huyệt; Các huyệt dùng chung thì thần an mà ngủ đƣợc.
GG: Bài này là phƣơng căn bản điều trị chứng mất ngủ. Tâm âm khuy tổn,
mất ngủ, có thể thêm Tâm du, Túc tam lý để tƣ Tâm âm, dƣỡng tâm thần.
Mất ngủ do Tâm Thận bất giao, thêm Thận du, Thái khê để tƣ Thận thủy,
giáng Tâm hỏa, giao thông Tâm Thận.
Mất ngủ do Tâm Tỳ đều hƣ, thêm Túc tam lý, Tâm du, Tỳ du để kiện Tỳ ích
334
khí, dƣỡng huyết an thần.

Đởm khí hƣ mất ngủ, thêm Đởm du, Can du, Phong trì để ôn Đởm, ích khí
ninh thần.
Can kinh uất nhiệt mất ngủ, thêm Can du, Đởm du để thanh nhiệt tả hỏa, an
thần.
Đờm nhiệt quấy nhiễu Tâm mất ngủ, thêm Phong long, Tâm du, Cự khuyết để
thanh nhiệt hóa đờm, an thần.
Mất ngủ do Tâm hỏa cang thịnh, thêm Đại chùy, Khúc trì, Hợp cốc, Tâm du
để thanh Tâm an thần.
Mất ngủ do Vị phủ bất hòa, thêm Lệ đoài, Trung quản, Phong long để hóa
đờm, hòa Vị.
Tiểu kết
Phƣơng huyệt an thần, theo tác dụng của nó có thể chia làm hai loại là Trọng
trấn an thần và Tƣ dƣỡng tâm thần.
Trong phƣơng loại trọng trấn an thần, Biển Thƣớc thập tam huyệt phƣơng, Từ
thị thập tam huyệt phƣơng cùng chữa chứng điên cuồng.
Biển Thước thập tam huyệt phương chú trọng về hóa đờm ai khiếu, tả Can tỉnh
thần.
Từ Thị thập tam huyệt phương chuyên về trấn Tâm địch đờm, tả Can thanh
hỏa, giỏi chữa chứng cuồng trong chứng điên cuồng.
Dương cuồng phương chủ trị Tâm Vị hỏa thịnh, đốt cháy tân dịch thành đờm,
đờm hỏa quấy nhiễu ở trên mà phát cuồng.
Thân táo phương chủ về Tâm hỏa thịnh hay cƣời.
Chứng chủ trị của ba phƣơng này đều là chứng dƣơng nhiệt.
Ôn đởm phương chủ về hay kinh sợ do đờm nhiệt ẩn bên trong.
Hòa Vị định chí phương chủ về mất ngủ do đờm nhiệt quấy nhiễu bên trong.
Trúng thử thần hôn phương chủ về thử tà xâm nhập bên trong, nhiệt uất khí
nghịch, bế tắc thanh khiếu, quấy nhiễu thần inh trong chứng trúng thử nặng.
Phƣơng huyệt loại tƣ dƣỡng tâm thần, Trình thị an thần phƣơng và Giao thái
phƣơng đều có tác dụng dƣỡng âm an thần, tất cả có thể dùng cho chứng mất ngủ.
335
Trình thị an thần phương là phƣơng căn bản điều trị các dạng mất ngủ, chứng
thích nghi rất rộng.
Giao thái phương chủ yếu dùng cho chứng mất ngủ do Tâm Thận bất giao.
Tiểu nhi kinh giản phương chủ về hay kinh sợ do Tâm Đởm khí hƣ.
Tâm thân phương dùng cho chứng ngốc si (khờ dại) do khí uất huyết hƣ.
Các phƣơng trên tuy mỗi phƣơng có chủ trị riêng, nhƣng đều có phép chung là
tƣ dƣỡng tâm thần.
Chính thai phương mang tác dụng điều lý Thận khí, điều chỉnh vị trí thai, hợp
dùng cho thai không đúng vị trí.
336
PHƢƠNG HUYỆT THÔNG LỢI

Chủ yếu hợp thành bởi huyệt có tác dụng thông lợi, có công năng thông đạo
đại tiện, bài trừ tích trệ của trƣờng vị, lợi tiểu thông lâm, lấy phƣơng huyệt điều trị
đại tiện bí kết, tiểu tiện không thông, tuyến sữa không thông, thủy thũng và thủy
cổ, gọi L' là loại phƣơng thông lợi.
Theo thiên Ấm dương ứng tượng đại luận (Tố vấn 5), Thực thì tán mà tả,
Thông có thể hành trệ, Tiết có thể thông bế, là chỗ dựa lý luận của phép thông lợi,
cũng là nguyên tắc cơ bản điều 1 trị chứng bế tắc không thông.
Vì thể chất con ngƣời có khác nhau về hàn nhiệt hƣ thực, hân tố gây bệnh lại
khác nhau về tam nhân, biểu hiện lâm sàng có các chứng khí bế, hàn kết, thấp kết,
do đó lập phƣơng điều trị cũng khác nhau.
Phƣơng huyệt loại thông lợi, thích hợp dùng cho chứng bế tắc không thông,
công năng chủ yếu có ba điểm:
Thanh trừ túc thực táo bí trong ruột, làm cho tà khí đi theo con đƣờng đại tiện.
Sơ thông khí cơ, điều sƣớng khí huyết mà thông sữa, thông tiểu.
Lợi tiểu tiêu thũng, làm cho thủy thũng đình ẩm đƣợc giải trừ.
Táo bí nội kết thƣờng xuất hiện vùng bụng đầy tức, khí cơ không sƣớng nên
phải phối hợp huyệt hành khí. Trong phƣơng huyệt thông sữa, thông tiểu, lợi tiểu,
tùy bệnh tình mà phối hợp huyệt cho thích hợp. Khí trệ thêm huyệt hành khí, tân
dịch khô thêm huyệt tƣ âm, huyết hƣ thêm huyệt bổ huyết, âm hƣ thêm huyệt
dƣỡng âm.
Trong khi dùng phƣơng huyệt thông lợi, phải chú ý phƣơng diện bế của bệnh
chứng và kèm hƣ hay không. Nói chung thiên về lý thực, trƣớc tiên phải cho thông
lợi, đồng thời lƣu ý đến hƣ chứng; Thiên về chứng hƣ, thì phải công bổ kiêm
dùng. Vì bệnh có tà thực chính hƣ, nếu công tà thì chính khí không chịu nổi, nếu
bố chính (khQ thì thực tà càng ủng tắc, cho nên phải thông lợi và bổ ích cùng
dùng, vừa khu tà lại vừa phù chính, đó mới là cách vẹn toàn. Trong khi vận dụng
phƣơng huyệt loại này, khi đã đạt hiệu quả là ngƣng. Sách Xích thủy huyền châu
có ghi: "Phép chữa khí, chủ yếu là vừa phải, khi tích ở giữa nên sơ thuận. Dùng
thuốc sơ đạo quá nhiều, thì ngƣợc lại tổn hao nguyên khí, nguyên khí bị sơ tiết, thì
sinh chứng hạ hƣ trung mãn".
337
1. THÔNG TIỆN THÔNG SỮA
Khí bế phương

PH: Âm lăng tuyền, Khí hải, Tam âm giao.
CC: Trƣớc châm Khí hải, làm sao để châm gây cảm giác lan theo hƣớng âm
bộ, nếu không đạt hiệu quả thì thêm cứu. Sau đó châm Âm lăng tuyền, Tam âm
giao, dùng phép bổ nâng dí vê I xoay. Lƣu kim 20-30 phút.
TD: Ôn dƣơng ích khí, bổ Thận lợi tiểu. Trị tiểu không thông do Thận khí bất
túc, không đủ sức rặn tiểu, mắc tiểu lại tiểu khó; đau lƣng mỏi gối, các đầu ngón
tay chân không ấm, chất lƣỡi nhạt, có vết răng, rêu trắng mỏng, mạch trầm tế mà
xích nhƣợc.
GT: Chứng này thƣờng do bệnh lâu ngày tổn thƣơng Thận dƣơng, hoặc tuổi
già cơ thể yếu, dƣơng khí bất túc, hoặc do tình dục quá mửc làm tổn thƣơng Thận,
làm cho Thận khí bất hóa, không có sửc tống nƣớc tiểu. Trị nên ôn dƣơng ích khí,
bổ thận lợi tiểu. Chủ yếu là lấy Khí hải của Nhâm mạch. Trị nên ôn bổ hạ tiêu,
điều khí ích nguyên.
Nếu châm lâu ngày không khỏi thì cứu huyệt Khí hải, sách \ Kinh mạch đồ
khảo ghi: "Đây là bể của khí (Khí hải), tạng khí hƣ yếu, tất cả các chứng chân khí
bất túc, bệnh lâu ngày không •khỏi, đều dùng cứu”. Thận là thủy tạng, Can mạch
liên lạc với bộ phận sinh dục, Tỳ chủ vận hóa, ba kinh đều vận hành qua bụng
dƣới, vì vậy thêm Tam âm giao, hội huyệt của ba kinh âm để sơ thông kinh khí của
ba kinh, điều lý khí cơ của bàng quang, hạ tiêu; Tả Âm lăng tuyền, hợp huyệt của
Tỳ kinh để kiện Tỳ, thông lợi Tam tiêu, khai thông thủy đạo. Các huyệt hợp lại
cùng nhằm gây tác dụng bổ Thận khí, lý Tam tiêu, thông niệu bế.
Bí tiểu do thấp nhiệt hạ chú và ngoại thƣơng không nằm trong phạm vi ứng
dụng của phƣơng này.
GG: Đau lƣng mỏi gối, thêm Yêu dƣơng quan, Yêu du để mạnh gân cốt.
Các đầu ngón tay chân không ấm, thêm cứu Mệnh môn, Quan nguyên để ôn
dƣơng ích khí.
Không sức để tống tiểu tiện, mắc tiểu luôn, thêm Trung cực, Bàng quang du
để điều tiết tinh khí của bàng quang.
338
Khứ lung phương
XX: Nhiệt bệnh (Linh khu).

PH: Chiếu hải, Đại đôn.
CC: Chiếu hải châm 0,5 - 0,8 thốn, Đại đôn châm 0,3 - 0,5 thốn, lƣu kim 20-
30 phút. Nếu huyết lạc có uất kết, nên chọn Đại chung, Lãi câu, lạc huyệt của kinh
Can, Thận, châm ra máu để trừ uất.
TD: Sơ Can lý khí, thông lợi tiểu tiện. Trị lung bế, Can khí uất kết, tiểu không
thông hoặc thông mà không thoải mái, tình chí uất kết, luôn phiền hay giận, hai
bên hông sƣờn không thoải mái, đêm ngủ không yên, mộng mị nhiều, miệng đắng,
nuốt chua, lƣỡi đỏ, rêu vàng mỏng, mạch huyền.
GT: Chứng này do tình chí mất điều hòa, Can mất điều đạt, sơ tiết không lợi
mà tiểu tiện không thông, do đó thấy các chứng Can khí uất kết. Trị nên sơ Can lý
khí, thông lợi tiểu tiện. Đƣờng kinh túc Quyết âm Can khởi từ trên chùm lông
ngón chân cái, đi vào giữa âm mao bọc bộ phận sinh dục, đến bụng dƣới... liên
quan đến ói mửa, hồ sán (đau thoát vị), tiểu nhiều, tiểu không thông, cho nên trong
phƣơng chọn huyệt Đại đôn để sơ Can lý khí, tả Can uất kết, điều sƣớng khí cơ,
làm chủ huyệt. Mạch Âm kiều đi lên mặt trong đùi, do đó chọn Chiếu hải, du
huyệt của mạch Âm kiều. Sách Giáp ất kinh viết: "Chiếu hải, là Âm kiều, mạch
sinh dƣới mắt cá trong một thốn, châm vào 0,4 thốn, lƣu kim 6 lần thì ra, cứu 3
mồi". Chứng tiểu không thông thƣờng do ỉ khí hóa của Bàng quang không thông
dẫn tới, Bàng quang và thận biểu lý với nhau, Thận chủ bế tàng, cho nên tác dụng
chủ yếu của huyệt này là điều lý khí cơ của Thận và Bàng quang, khí ) cơ điều đạt
thì tiểu tiện thông. Nếu có huyết lạc uất kết, chọn Lạc huyệt (Đại chung, Lãi câu)
của hai kinh Can Thận, châm cho ra máu, nhằm khử tà của nó.
GG: Tình chí uất kết, hay phiền giận, thêm Thái xung, Hợp Ttốc để sơ Can
giải uất.
Đêm ngủ không yên, hay mơ, thêm Nội quan, Thần môn để an thần, định chí.
Hai bên hông sƣờn không thoải mái, thêm Kỳ môn để khoan hung lý khí.
Tiểu tiện lung bế nhiều có thể thêm Trung cực để điều khí cơ bàng quang.
Lợi thủy phương
XX: Phù thũng bệnh Trungy giản dị phƣơng tuyển.

PH: Thủy phân, Tỳ du, Thận du, Liệt khuyết, Thiên xu, Quan iguyên, Túc
339
tam lý, Phục lƣu.

CC: Trƣớc châm Tỳ du, Thận du, sau khi đắc khí, tiếp tục vê kim, sau 2 phút
rút kim. Sau đó chọn Liệt khuyết, Thủy phân, I Thiên xu, Quan nguyên, Túc tam
lý, Phục lƣu, các huyệt đều dùng phép bình bổ bình tả, lƣu kim 20 - 30 phút. Đôi
khi cứu thêm các huyệt Tỳ du, Thận du, Thủy phân, Quan nguyên
TD: Ôn dƣơng kiện Tỳ, hành khí lợi thủy. Trị dƣơng hƣ thủy thũng. Thấy
chứng: Nửa thân dƣới sƣng nhiều, ngực bụng đầy tức, mình nặng, ăn ít, tay chân
không ấm, miệng không khát, tiểu tiện ngắn, ít, đại tiện lỏng sệt, lƣỡi nhạt, rêu
nhầy, mạch trầm trì hoặc trầm tế.
GT: Chứng trị của phƣơng này là âm thủy. Nguyên do Tỳ Vị dƣơng hƣ,
dƣơng không hóa thủy, thủy khí đình trệ bên trong dẫn đến. Phép trị nên ôn dƣơng
kiện Tỳ, hành khí lợi thủy. Trong phƣơng chủ yếu dùng Tỳ du, Túc tam lý, để ôn
trung kiện Tỳ, chế thủy, phụ bằng Thận du, Phục lƣu, để bổ ích Thận tinh, Tam
tiêu, chủ thủy; Châm Thiên xu, cứu Thủy phân làm tá, chủ khí hóa, lợi tiểu; Quan
nguyên là chỗ hội của ba kinh âm ở chân và Nhâm mạch, Mộ của Tiểu trƣờng,
công năng của châm cứu là tráng dƣơng ích khí, trợ giúp chân hỏa Mệnh môn mà
tán âm hàn; Tả bằng Liệt khuyết, lạc huyệt của thủ Thái âm, thông Nhâm mạch,
Phế khí, thông điều thủy đạo đi xuống bàng quang.
Phƣơng này rất coi trọng khôi phục công năng của ba tạng Phế, Tỳ, Thận,
phản ánh ra tác dụng quan trọng trong điều trị thủy thũng ứ ba tạng Phế, Tỳ, Thận.
Chƣơng Thủy trướng (Cảnh Nhạc toàn thƣ) ghi: "Các chứng thủy thũng là bệnh
liên quan đến ba tạng Phế Tỳ Thận. Vì thủy là chí âm, do đó gốc của nó ở Thận.
Thủy hóa bởi khí nên ngọn của nó ở Phế, Thủy chỉ e Thổ cho nên Tỳ ức chế nó".
Sơ thông trệ khí đại tiểu trường

PH: Khí hải, Thiên khu.
CC: Nơi ngƣời lớn tuổi, huyệt Khí hải không nên châm sâu hoặc không nên
châm, nên dùng ngải cứu của phép "Thái ất thần châm cứu" là thích hợp nhất. Khi
nào khí huyết hƣ, lấy việc âm bổ Khí hải làm chủ, sâu 0,3 - 0,5 thốn, cứu 5-7 mồi.
Huyệt ^hiên xu là nơi ở của hồn phách, thông thƣờng không nên châm, ;Jnếu nhƣ
cần, có thể dùng hào châm cạn, nên cứu nhiều hơn.
TD: Bổ Thận, tráng dƣơng, sơ thông Đại, Tiểu trƣờng, làm tiêu trệ khí. Trị
bụng đau, trƣớng bụng, sôi bụng, tiêu chảy, quyết ' Nghịch, thoát dƣơng, khí
340
suyễn, thất tinh, âm súc, tiểu tiện bất "3 lợi, phụ nữ chuyển bảo, kinh nguyệt
không đều, xích bạch đái...
GT: Khí hải là huyệt quan trọng của Nhâm mạch, là nơi phát ra mạch khí của
Nhâm mạch, gọi là "biển của khí", là nơi hội của khí huyết, gốc rễ của việc hô hấp,
là "phủ tàng tinh" cho nên nó đƣợc xem là huyệt quan yếu của vùng hạ tiêu. Châm
nên dùng phép bổ, bổ Mệnh môn, làm ích thêm cho khí nguyên dƣơng, giống nhƣ
thêm củi dƣới đáy nồi nƣớc không bị suy, ngoài việc có khả năng trị bệnh, nó còn
làm cho con ngƣời sống đƣợc lâu, kéo dài tuổi thọ. Huyệt Thiên xu có nhiệm vụ
làm phân lợi thủy cốc, hấp thu khí tinh vi, truyền hóa cặn bã, làm thanh khiết đƣợc
các trọc khí...
Tóm lại, châm huyệt Khí hải là đê làm phấn chấn nguyên dƣơng, làm tán đƣợc
khí âm tà, đúng với câu nói: "Làm ích đƣợc Iguồn của hỏa nhằm đánh tan âm khí".
Huyệt trên phối với Thiên xu nhằm làm điều hòa khí của trƣờng vị, làm lợi đƣợc
sự vận hành ủa nó. Đây là phối huyệt quan trọng trong việc trị các chứng hƣ lao,
thân thể suy nhƣợc, tạng bị suy, trừ đƣợc tích hàn cố lãnh... Nó tƣơng đƣơng với
các phƣơng "Thiên hùng tán, Thận khí hoàn"...
Tả nhiệt thông tiện phương

PH: Dƣơng lăng tuyền, Phong long, Chi câu.
CC: Các huyệt trên đều châm tả, sâu từ 0,5 - 1 thốn, không cứu, lƣu kim 5
phút.
TD: Thƣ Can hoá đờm, tả nhiệt thông tiện.
GT: Phong long là huyệt lạc của túc Dƣơng minh Vị kinh, liên hệ đặc biệt với
túc Thái âm Tỳ, có thể đi xuống dƣới để hợp với túc Thái âm kinh, khi nó có đƣợc
khí của Thái âm thấp thổ, nó sẽ làm cho nhuận trƣờng để thông xuống dƣới.
Dƣơng lăng tuyền là huyệt hợp thuộc Thổ của kinh túc Thiếu dƣơng, tính của nó
là trầm giáng, là thƣ giải đƣợc khí của Can và Đởm, đặc biệt là châm xuyên qua
đến huyệt Túc tam lý, nó sẽ đóng vai trò dùng Mộc để sơ thông đƣợc Thổ. Huyệt
Chi câu là huyệt của kinh thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu, nó làm thanh đƣợc khí Tam
tiêu, tức là thông đƣợc khí ở phủ, làm giáng nghịch hỏa đó là ý nghĩa của câu nói
"khí tam tiêu đƣợc thông thì tân dịch đƣợc hạ, vị khí nhờ đó mà đƣợc hòa". Ba
huyệt này phối với nhau có sự thừa khí lẫn nhau, là một phối hợp huyệt làm hạ khí
một cách hòa hoãn. Nếu châm thêm Đại hoành, Đại trƣờng du sẽ tăng thêm công
năng của bài "Đại thừa khí".
341
GG: Ba huyệt này đƣợc phối với nhau không những có kết quả tốt với thực
chứng của phủ, ngoài ra các bệnh chứng đƣa tới do đờm hỏa nhƣ điên cuồng, loa
lịch, quai bị, cao huyết áp... cũng rất có kết quả. Các học giả nên nghiên cứu thêm,
nhóm huyệt này không những có tác dụng của Thừa khí ngoài ra còn có hiệu quả
làm thay đổi vai trò của ôn đởm thang và cổn đờm hoàn...
GG: Đại tiện bí kết nặng, thêm tả Đại hoành, sâu 0.5 thốn, tả ại trƣờng du 0,3
thốn.
Thạch thủy phương

PH: Chƣơng môn, Nhiên cốc.
CC: Nằm ngửa chọn Nhiên cốc, châm thẳng 0,1 - 0,2 thốn, cứu 3 - 5 phút, lƣu
kim 20 - 30 phút. Nằm nghiêng chọn Chƣơng môn, châm thẳng 0,8 -1,2 thốn, lƣu
kim 20 - 30 phút.
TD: Ôn Thận trợ dƣơng, hóa khí hành thủy. Trị thạch thủy, mắt phù, cơ thể
phù dƣới thắt lƣng càng nặng hơn, đè vào lõm xuống không nổi lên, tim hồi hộp,
thở gấp, vùng lƣng lạnh, đau mỏi nặng, lƣợng tiểu bớt đi, đại tiện lỏng, tay chân
nặng nề, sự lạnh mỏi mệt, sắc mặt xám trệ hoặc trắng bệch, chất lƣỡi nhạt bệu, rêu
trắng, mạch trầm tế hoặc trầm trì.
GT: Phƣơng này chủ trị bệnh thủy khí thuộc Thiếu âm Thận Ị suy. Vì Thủy
khắc Thổ (Tỳ), thủy sở chủ là Thận. Thiếu âm thuộc hàn, một là không thể hóa khí
hành thủy, một là hàn thủy ngƣợc lại hiếp Tỳ, dẫn đến Tỳ Thận dƣơng suy, hàn
thủy đình trệ bên irong. Thạch thủy lấy Thận dƣơng hƣ làm chính, do đó muốn lợi
thủy trƣớc tiên phải ôn Thận: Trong phƣơng Nhiên cốc là vinh huyệt của Thận
kinh, châm hoặc cứu có thể ích hỏa khử hàn, hóa khí hành thủy, làm huyệt chính;
Thủy chế Tỳ, do đó lấy Chƣơng môn, Mộ huyệt của Tỳ làm phụ, làm cho dƣơng
chiếu ihân thể mà khí hóa, âm ly tan thì hàn thủy tự tiêu đi. Hai huyệt „này phối
hợp nhƣ vậy thì có thể ôn Thận trợ dƣơng, hóa khí lầnh thủy, bệnh thủy thũng có
thể tự khỏi.
GG: Sƣng chi trên, thêm Thiên lịch để tuyên Phế lợi thủy.
Sƣng chi dƣới, thêm Âm lăng tuyền để kiện Tỳ thấm thấp.
Sƣng mu bàn chân, thêm Thƣơng khâu để lợi thủy tiêu sƣng.
Lƣợng tiểu ít đi, thêm Thủy phân, Trung cực để lợi khí cơ trƣờng phủ.
342
Thăng thanh giáng trọc phương

PH: Túc tam lý.
CC: Thông thƣờng châm sâu 0,5 -1 thốn. Nếu hƣ thì bổ, nếu thực thì tả, hoặc
là bình bổ bình tả, lƣu kim 15 phút. Nếu bệnh hƣ hàn thì sau khi rút kim nên cứu.
Căn cứ vào các bệnh khác nhau, tùy theo chứng để gia giảm.
TD: Điều lý Tỳ Vị, điều hòa trung khí, thăng thanh giáng trọc, thông trƣờng,
tiêu trệ sơ phong, hóa thấp, phù trự chính khí, bồi dƣỡng nguyên khí, phòng
bệnh... Trị bệnh ở Trung tiêu nhƣ hàn tà ngƣng trệ, bĩ khối, đái dàm, bệnh ở mắt,
sƣng thũng, mụn nhọt ở vú, hồi hộp, hƣ phiền, ngón tay bị tê dại...
GT: Túc tam lý là huyệt thuộc Thổ trong Thổ, vì Tỳ Vị trong ngũ hành thuộc
về Thổ, trong ngũ du huyệt thì Túc tam lý cũng thuộc Thổ, vì thế nó đƣợc xem là
Thổ trong Thổ. Túc tam !ý !à huyệt hợp của kinh túc Dƣơng minh Vị, Thổ có thể
sinh vạn vật mà cũng có thể làm hủy nát vạn vật. Vị là biển của ngũ cốc, là cái gốc
của hậu thiên. Ngũ tạng lục phủ của con ngƣời đều phải dựa vào sự thịnh vƣợng
của Vị khí để doanh dƣỡng cho mình. Nếu có đủ Vị khí thì sống, không đủ Vị khí
thì chết. Vì thế huyệt Túc tam lý có thể làm kiện Vị khí và bổ sự hƣ tổn của tạng
phủ, nó có giá trị nhƣ thang Độc sâm vậy. Vì thế Túc tam lý là yếu huyệt bảo
dƣỡng cho toàn thân...
GC: Vị thuộc mậu thổ của trung tiêu, lấy hòa và giáng là con đƣờng thuận. Tỳ
thuộc kỷ thổ, lấy thăng và phát làm sở trƣờng.
Vị thuộc phủ, thuộc dƣơng, tính của nó khéo về làm nhuận mà ghét táo. Tỳ
thuộc tạng, thuộc âm, tính của nó là thích táo mà ghét thấp. Tỳ chủ về thăng thanh
khí, Vị chủ về giáng trọc khí. Tỳ và Vị cùng biểu lý còn kinh mạch của chúng liên
lạc và thuộc Tỳ và Vị, cùng có nhiệm vụ làm tiêu hóa, hấp thu và chuyển hóa cái
linh vi. Hai huyệt này phối nhau sẽ hoàn thành chức năng thu nạp và vận hóa. Do
đó nếu Tỳ Vị mạnh sẽ ăn uống đƣợc, dinh rỡng sung túc thì thân thể tráng kiện.
Châm bổ Túc tam lý sẽ thăng dƣơng ích Tỳ, châm tả sẽ thông dƣơng giáng
trọc, tiêu tích, trừ trƣớng. Vì nếu không, Vị khí bị ìyệt, tạng phủ mất đi nguồn nuôi
dƣỡng, sinh mạng sẽ nguy.
Thông nhũ phương
343
PH: Chƣơng môn, Chiếu hải, Chi câu, Thái bạch.

CC: Trƣớc châm Chi câu 0,2 - 0,3 thốn, tạo cảm giác lan xuống dƣới đến ngón
tay, đi lên đến khuỷu tay, vai; Chiếu hải châm 0,2 - 0,3 thốn. Thái bạch châm 0,1
- 0,3 thốn, vùng huyệt có cảm giác đau tức. Chƣơng môn châm 1 - 2 thốn, cảm
giác lan đến phía sau thành bụng. Lƣu kim 20 - 30 phút.
TD: Thuận khí thông trệ, giáng khí thông tiện. Trị táo bón. Biểu hiện: Đại tiện
bí kết, thƣờng ợ hơi, ngực bụng đầy tức, nặng hơn nữa thì trong bụng tức đau, ăn
uống kém, rêu lƣỡi vàng nhầy mỏng, mạch huyền.
GT: Chứng này do lo buồn suy nghĩ quá mức, hoặc ngồi lâu ít hoạt động, dẫn
đến khí cơ uất trệ, tiêu hóa của trƣờng vị bị chƣớng ngại, thông giáng thất thƣờng,
chức năng truyền đạo bị rối loạn, cặn bã đọng lại ở trong không đi xuống đƣợc dẫn
đến đại tiện bí kết. Phép chữa nên thuận khí thông trệ, giáng khí thông bế. Chủ yếu
dùng huyệt Chi câu của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh để thanh lợi khí cơ Tam
tiêu, thông quan khai khiếu. Tân dịch đƣợc đƣa xuống mà Vị khí hòa, thì phủ khí
tự điều hòa; trợ thêm Chƣơng môn là mộ huyệt của Tỳ để sơ Can lý khí, kiện Tỳ
trợ vận, làm cho thanh thăng trọc giáng; Lấy Thái bạch nguyên huyệt của Tỳ làm
tá để điều hòa Tỳ Vị, thông kinh hoạt lạc, làm cho cặn bã đi xuống; Chiếu hải tăng
cƣờng tác dụng thông quan khai khiếu, điều lý tạng phủ của Chi câu làm sứ, đồng
thời lại có thể tƣ âm nhuận táo, thêm tân dịch đế đầy thuyền (?). Nếu táo bón thuộc
hƣ chứng thì nên dùng phép bổ, nếu táo bón thuộc hàn chứng thì nên dùng phép
cứu, tất cả đều không ngoài trƣờng hợp sử dụng của phƣơng này.
GG: Ợ hơi, thêm Nội quan, Hợp cốc để lý khí khoan hung.
Trong bụng tức đau, thêm Thiên xu, Đại trƣờng du để thông đạo khí cơ ở
trƣờng phủ.
Ăn uống kém, thêm Trung quản, Túc tam lý để kiện Tỳ trợ vận.
Thông nhũ phương 2

PH: Thiếu trạch, Hợp cốc, Đản trung.
CC: Đản trung châm xiên dƣới da, sâu 0,3 - 0,5 thốn, mũi kim hƣớng xuống,
lấy căng tức tại chỗ làm chính, vê xoay nhẹ kim làm cho hai vú thấy căng tức;
Thiếu trạch châm 0,3 - 0,5 thốn, thƣờng cảm thấy đau buốt; Hợp cốc châm 0,5 - 1
thốn, í thấy căng tê là tốt, có cảm giác lan đến ngón tay hoặc khuỷu, vai. Lƣu kim
344
20 - 30 phút.
TD: Bố ích khí huyết, hành trệ thông sữa. Trị khí huyết hƣ yếu, sữa không
thông. Sau khi sinh đẻ sữa không thông hoặc rất ít .sữa, buồng vú không cảm thấy
căng đau, sắc mặt xanh vàng, da khô ráo, ăn ít, tiêu lỏng, váng đầu, ù tai, tim hồi
hộp, thở gấp, đau lƣng mỏi gối, hoặc tiểu nhiều, phân táo, lƣỡi nhạt, rêu ít, mạch
hƣ tế.
GT: Chứng này do sản phụ Tỳ Vị vốn hƣ, nguồn chuyển hóa khí huyết bất
túc, từ đó dẫn đến sự phân tiết sữa ít đi; hoặc lúc sinh đẻ mất máu quá nhiều, khí
suy huyết hao, ảnh hƣởng sự sinh hóa của sữa cho nên thiếu sữa; hoặc do tạo sữa
quá nhiều, khí huyết tân dịch quá thiếu, cơ thể suy nhƣợc, dinh âm khô kiệt mà
không có sữa. Phép trị: Nên bổ ích khí huyết, thôi (thúc), nhũ thông nhũ. Đản
trung là hội huyệt của khí, tính giỏi điều khí, chọn nó để điều hòa khí huyết, sinh
hóa nhũ trấp, làm chủ huyệt; Tiểu trƣờng chủ về dịch thể, Thiếu trạch là Tỉnh
huyệt của Tiểu trƣờng, nơi phát sinh mạch khí, là huyệt cần thiết để thông nhũ
(sữa), làm huyệt phụ; Vú thuộc Vị, chọn Hợp cốc nj^iyên huyệt của thủ Dƣơng
minh để sơ đạo khí Dƣơng rninh kinh mà thúc sữa. Ba huyệt dùng chung có tác
dụng thôi (thúc) nhũ (sữa), thông nhũ.
GG: Váng đầu ù tai, thêm Bá hội, Túc tam lý để bổ ích khí huyết.
Đau lƣng mỏi gối, thêm Thận du, Thái khê để ích Thận, mạnh xƣơng.
Tim hồi hộp, thở gấp, thêm Nội quan, Thần môn để ích khí dƣỡng Tâm huyết.
Ăn ít, tiêu lỏng, thêm Trung quản, Tỳ du để kiện Tỳ hòa Vị.
Vú căng đau, thuộc Can khí uất kết, thêm Can du, Kỳ môn để sơ Can lý khí,
thúc nhũ thông nhũ.
Thủy khí phương

PH: Thủy câu, Thủy phân, Thần khuyết.
CC: Trƣớc tiên dùng điếu ngải cứu Thần khuyết 20 - 30 phút, hoặc cứu cách
Gừng 10-15 mồi, mồi cứu lớn cỡ hạt đậu nành; rồi sau đó châm Thủy câu. Nếu
bụng đầy trƣớng, da sáng bóng, dùng cứu; Châm Thủy phân sau khi đắc khí vê
xoay một phút rồi rút kim, cũng có thể dùng điếu ngải hoặc mồi ngải cứu 3 mồi.
TD: Ôn bổ Tỳ Thận, hóa khí hành thủy. Trị thủy cổ, bụng to đầy tửc khó chịu,
da sáng bóng, đè vào lõm xuống, dời tay ra mới đầy lên, sắc mặt vàng úa, tức
345
ngực, ăn ít, mệt mỏi, sợ lạnh, táy chân lạnh hoặc hai chân phù thũng, tiểu tiện ngắn
ít, không thông lợi, lƣỡi bệu, chất nhạt tím, mạch trầm tế mà huyền.
GT: Tỳ chủ vận hóa, Tỳ hƣ thì vận hóa mất chức năng, thanh dƣơng đáng lý
phải thăng lại không thăng đƣợc, chất tinh vi của thủy cốc không thể chuyển khắp
để nuôi dƣỡng các tạng phủ khác; Trọc âm phải giáng lại không giáng đƣợc; thủy
thấp cũng không thể chuyển đi để bài tiết ra ngoài, thanh và trọc lẫn lộn nhau, ủng
tắc ở trung tiêu. Tỳ thổ ủng trệ thì Can mất điều đạt, khí huyết uất trệ thì ứ trở
không đi mà thành chứng cổ trƣớng.
Bệnh kéo dài hơi lâu, Can Tỳ đều hƣ, lụy cập tạng Thận, Thận dƣơng bất túc,
không thể ôn dƣỡng Tỳ thổ, thủy hàn khí thì không hành (đi). Mặt khác, Thận và
Bàng quang biểu lý nhau, Thận hƣ thì Bàng quang khí hóa bất lợi, tủy trọc huyết ứ
ủng kết càng nặng, do đó đã thực lại càng thực thêm, làm cho bệnh tình đi vào chỗ
nguy. Đúng lúc này, nên ôn bổ Tỳ Thận, hóa khí hành thủy. Do đó trong phƣơng
chủ yếu dùng mồi ngải cứu trực tiếp hoặc cứu cách gừng ở Thần khuyết có công
hiệu kiện vận Tỳ dƣơng, ôn dƣơng cứu nghịch; phụ thêm châm hoặc cứu Nhân
trung hội huyệt của Đốc mạch; thủ Dƣơng minh và túc Dƣơng minh để khai khiếu
ninh thần, hồi dƣơng cứu nghịch. Trong khi thần ninh dƣơng hồi, nhằm thúc đẩy
sự bài tiết của thủy thấp, phụ bằng Thủy phân là huyệt giỏi tả thủy, để thăng thanh
giáng ítrọc. Các huyệt cùng dùng, Tỳ đƣợc kiện vận thì thủy thấp không sinh,
Thận đƣợc khai hợp thì thủy thấp đƣợc bài xuất, khí hóa hữu (có) quyền thì cổ
trƣớng tiêu mất.
Chứng thủy thũng nặng do Tỳ Thận đều bại, không thuộc phạm vi ứng dụng
của phƣơng này.
GG: Nếu bụng to đầy trƣớng nhiều, thêm Chƣơng môn để kiện Tỳ trợ vận.
Tức ngực ăn ít, thêm Nội quan, Trung quản để khoan hung lý khí, hòa Vị trợ
nạp (tiếp nhận).
Mệt mỏi sợ lạnh, thêm cứu Quan nguyên để ôn dƣơng ích khí.
Chi dƣới phù thủng, thêm Âm lăng tuyền, Thƣơng khâu để kiện Tỳ lợi thấp.
Tiểu tiện ngắn ít, thêm Trung cực để giúp khí hóa của Bàng quang.
GC: Nếu bệnh nhân bụng to trƣớng đầy nhiều, không nên dùng kim quá thô
châm huyệt Thủy phân, lúc này châm vào thì nƣớc theo lỗ kim châm ra, lại khó có
thể cầm chảy ngay. Vì vậy điều trị bệnh này luôn sử dụng phép cứu, sách Đồng
nhân du huyệt châm cứu đồ kinh viết: "Nếu thủy bệnh, cứu là tốt nhất, có thể cứu
7 mồi đến trăm mồi. Cấm không đƣợc châm, châm nƣớc ra hết chết ngay”.
346
Tiểu kết
Phƣơng huyệt loại thông lợi trị bệnh chứng do thủy đạo bế tắc, tân dịch không
thông gây ra.
Phƣơng huyệt loại thông tiện thông nhũ công dụng chủ yếu là thông lợi đại
tiểu tiện và tuyến sữa, lấy sơ đạt khí cơ Can Thận, điều hòa Tỳ Vị khí làm phép trị
chủ yếu.
Trong đó Thông tiện phương thích hợp cho đại tiện bí kết do khí cơ trở trệ,
tạng phủ không thông dẫn đến bí kết;
Khử lung phương dùng cho chứng lung (bí tiểu) bởi Can khí uất kết;
Khí bế phương dùng cho tiểu tiện không thông bởi Thận khí bất túc;
Thông nhũ phương dùng cho trƣờng hợp tuyến sữa không thông do khí huyết
hƣ nhƣợc.
Loại phƣơng khử thủy thũng ở vùng bụng. Vì loại bệnh, này đa số là bệnh tình
tƣơng đối đã lâu, Thận bị tổn thƣơng cho nên thƣờng có Thận khí bất túc và hạ
nguyên khuy tổn, lấy phép chữa chính là ôn bổ hạ nguyên, ôn tán thủy khí, ôn
dƣơng lợi thủy, trong đó thƣờng lấy huyệt ở vùng bụng dƣới để cứu. Trong đó
Thạch thủy phương dùng cho chứng thạch thủy trong I các bệnh thủy khí, do
Thiếu âm dƣơng suy;
Lợi thủy phương dùng cho chứng thủy thũng thuộc dƣơng hƣ;
Thủy khí phương dùng cho bệnh thủy cổ, thấy chứng bụng to đầy trƣớng khó
chịu, da sáng bóng, đè vào lõm xuống không nổi lên, ăn không vào tay chân lạnh
hoặc chân phù thũng.
2. TIÊU THỰC
Kiện tỳ táo thấp phương

PH: Trung quản, Túc tam lý.
CC: Trung quản châm sâu 0,5 thốn đến 1 thốn, cách 3 ngày lại châm, thông
thƣờng nên bình bổ bình tả. Châm Túc tam lý sâu 0,5 thốn đến 1 thốn, hƣ bổ thực
tả, sau khi châm xong, nên cứu cả hai 3 - 5 tráng. Nếu bị ẩu thổ và phản vị có thể
tùy theo tình hình mà dùng phép tả.
347
TD: Táo thấp, kiện Tỳ, thăng dƣơng ích Vị. Trị chứng hƣ hàn trong Vị, ăn
uống không xuống, vùng bụng trƣớng đau, bị tích tụ và đình đàm, đình thực, túc
ẩm, bĩ khối, hoắc loạn...
GT: Huyệt Trung quản là hội huyệt của Nhâm mạch với túc Dƣơng minh Vị
kinh, thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng kinh, thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, nó cũng
là hội huyệt của lục phủ, là huyệt mộ của Vị, vì vậy dùng huyệt Trung quản làm
quân để trị các bệnh thuộc lục phủ. Khi gặp chứng hƣ, nên dùng phép bổ, đó là
làm cho trung khí đƣợc mạnh lên. Châm tả huyệt Trung quản để sơ thông trệ khí.
Vị khí giáng xuống, Tỳ khí thăng lên, khí tân dịch sẽ dâng tràn lên trên, các chứng
nôn mửa... sẽ tự trừ.
Dùng huyệt Túc tam lý đóng vai thần và tá vì nó có khả năng làm thăng dƣơng
khí, làm ích Vị khí, nó sẽ trợ cho Trung quản để an Vị khí, ích Tỳ khí. Châm tả
Túc tam lý sẽ làm giáng trọc khí, dẫn đạo trệ khí, làm tá cho Trung quản để giúp
vận hành tốt hơn. Hai huyệt hợp lại thành nhiệm vụ của quân thần, trong lâm sàng,
có kết quả tốt.
Châm huyệt Ủy trung, Xích trạch cho ra máu để trừ khử tà khí ô uế của thử
khí, trừ hoắc loạn. Châm bổ Khí hải, Thiên xu là để làm ấm vùng hạ nguyên, bổ
Thận, kiện Tỳ. Châm tả Thông cốc là làm cƣờng Tỳ kiện Vị, bởi vì huyệt này là
huyệt giao hội của kinh Túc thiếu âm Thận và Xung mạch... Nếu châm tả có thể
làm tiêu trƣớng, chỉ thống, định đƣợc ẩu thổ, trợ cho Trung quản, làm lợi đƣợc sự
vận hành. Khi bổ Chƣơng môn sẽ làm tán đƣợc hàn khí của ngũ tạng, vì nó là nơi
hội của ngũ tạng. Châm tả Đại và Tiểu trƣờng du là để làm sơ điều Đại Tiểu
trƣờng, thông khí, hóa trệ.
GC: Châm Ủy trung và Xích trạch để trị chứng nhiệt hoắc loạn quả thực có
những kết quả rất cao. Đây là kinh nghiệm mà tôi đã đƣợc thày truyền lại. Trong
30 năm, tôi đã dùng nó để trị không biết bao nhiêu ngƣời khỏi bệnh. Nhất là huyệt
Xích trạch, có những trƣờng hợp châm kim xuống xong đã làm cho chứng tâm
phiền dễ chịu ngay.
GG: Vùng Thƣợng tiêu bị uất nhiệt, thêm tả Thông cốc sâu 0,5 thốn.
Tạng khí bị hƣ, thêm bổ Chƣơng môn, sâu 0,3 thốn.
Trong trƣờng vị bị tích trệ, châm tả Đại trƣờng du, sâu 0,3 thốn, châm Thiên
xu cạn, cứu 5 mồi, châm tả Tiểu trƣờng du sâu 0,3 thốn, hoặc châm tả Thƣợng
liêm sâu 0,5 thốn.
Vùng hạ nguyên bị hƣ hàn, thêm bổ Khí hải, sâu 0,3 thốn, cứu 5 tráng.
Nhiệt hoắc loạn, châm Ủy trung, Xích trạch cho ra máu, sau đó châm bổ thêm
348
huyệt Trung quản.
Thông điều trường vị phương

PH: Túc tam lý, Thừa sơn.
TD: Thông điều trƣờng vị, thƣ cân khí, hóa ứ huyết. Trị huyết trĩ, xích lỳ,
ngực và bụng bị ứ trệ, đau, hoắc loạn chuyển
CC: Túc tam lý sâu 0,5 thốn, Thừa sơn sâu 1 thốn, đều dùng phép tả, cứu 3
tráng. Ngực và bụng đau, châm thêm Cách du sâu 0,2 thốn, bổ, không cứu.
GT: Thừa sơn là huyệt thuộc kinh túc Thái dƣơng Bàng Quang, đƣờng kinh
này đi dọc theo cột sống xuống dƣới. Bàng quang và Thận cùng làm biểu lý nhau
cho nên có thể làm điều hòa khí ở Đại, Tiểu trƣờng và khí của hạ tiêu. Túc tam lý
đi từ 'ngực dọc xuống bụng, cùng làm biểu lý với Tỳ, vì thế nó có thể làm sơ thông
trệ khí ở vùng ngực và bụng. Hai huyệt phối nhau có thể làm thông điều trƣờng vị.
Khi trƣờng và vị điều hòa, nhiệt độc đƣợc thanh thì bệnh lỳ và trĩ sẽ khỏi.
GG: Chuyển cân nặng, thêm Trung phong sâu 0,3 thốn tâ cứu 3 tráng.
Ngực và bụng đau nhiều, thêm Cách du sâu 0,2 thốn, bổ không cứu.
GC: Huyệt Thừa sơn trị chứng huyết trĩ rất hay. Châm Túc tam lý với Thừa
sơn có thể trị ứ huyết trong bụng.
Tiêu thực đạo trệ phương

PH: Thiên xu, Lệ đoài, Nội đình.
CC: Thiên xu châm thẳng 0,5 - 1 thốn, dùng tả pháp. Nội đình châm xiên 0,1
thốn, dùng tả pháp. Lệ đoài, châm xiên 0,1 thốn, các huyệt trên đều lƣu kim 30
phút.
TD: Tiêu đạo tích trệ, thanh lợi thấp nhiệt. Trị phân hôi thối, sau khi xổ bớt
đau, bụng đầy tức, hôi miệng hoặc trong miệng nhầy nhót, ự hơi, không muốn ăn
uống, rêu lƣỡi bẩn đục, mạch hoạt sác, hoặc trầm huyền.
GT: Thiên xu là mộ huyệt của Đại trƣờng, tả nó có thể thanh tích trệ trong
ruột (trƣờng), thanh lý thấp nhiệt. Nội đình là vinh huyệt của túc Dƣơng minh Vị,
châm tả có thể thanh tích nhiệt trong Vị, một khi trƣờng vị đã thanh, khí cơ thông
349
sƣớng, thực khử thì trệ tiêu. Lệ đoài là tỉnh huyệt của túc Dƣơng minh kinh, có thể
thông điều khí cơ âm dƣơng, điều trị đƣợc các chứng vùng bụng và dạ dày đầy
tức. Ba huyệt hợp dùng, làm cho thổ khí sung thực mà các chứng tiêu đƣợc. Ăn
uống quá lƣợng thì tổn thƣơng vị trƣờng, làm cho vận hóa thất thƣờngỊỊ thực tích
không tiêu hóa đình trệ ở ruột (trƣờng) thì đau bụng, sôi ruột, tiêu chảy. Thực tích
chƣa đƣợc vận hóa sẽ bị thối nát, vì thế xổ ra chất hôi thối. Thực tích ở Vị thì ợ hơi
không muốn ăn, thực tích hóa nhiệt nên miệng hôi, xổ ra chất hôi thối. Thực tích
là thực tà hữu hình, cho nên sau khi xổ thì yên. Thực tích hóa nhiệt, ghé thấp thì
trong miệng nhầy nhót. Trong lúc này, I nguyên nhân bệnh là do ăn uống mà tổn
thƣơng, chứng thuộc thực chứng trong ăn uống tích trệ. Do đó, phải dùng tả pháp
để tiêu thực đạo trệ. Lại vì tích trệ hóa nhiệt hoặc hóa thành thấp líhhiêt, cho nên
còn phải thanh lợi thẩp nhiệt. Trong phƣơng chọn Thiên xu, Nội đình, Lệ đoài
dùng phép tả, có thể đạt công hiệu tiêu thực đạo trệ, thanh lợi thấp nhiệt.
GG: Trƣờng hợp tiêu chảy nặng, thêm Thƣợng cự hƣ, dùng tả pháp, để tăng
cƣờng sức tiêu thực đạo trệ.
Vùng bụng đầy tửc, ự hơi, buồn nôn, thêm Trung quản, Túc tam lý, dùng tả
pháp, để kiện Vị tiêu thực.
Tiêu thực hòa vị phương
XX: Tạp bệnh huyệt pháp ca.

PH: Tuyền cơ, Túc tam lý.
CC: Tuyền cơ hƣớng xuống châm ngang 1,6 - 3 mm, Túc tam lý châm thẳng
1-1,4 thốn, đều dùng phép bình bổ bình tả, vê kim 1 - 2 lần, lƣu kim 30 phút.
TD: Kiện Vị tiêu thực, lý khí chỉ thống. Trị thực tích đình trệ. Vị quản đầy
tức, vùng bụng đau luôn, ợ chua hôi, biếng ăn, hoặc đại tiện tiêu chảy, rêu lƣỡi
vàng nhầy dày, mạch thƣờng hoạt sác.
GT: Tuyền cơ là huyệt của Nhâm mạch, có thể rải đến khí của thƣợng tiêu mà
xúc tiến khí hóa của trung tiêu, cho nên có thể hành khí đạo trệ, tiêu túc thực. Tịch
hoằng phú ghi: Trong Vị có tích trệ, châm Tuyền cơ, Tam lý công hiệu nhiều
ngƣời không biết. Túc tam lý là Hạ hợp huyệt của Vị, có thể kiện Vị hành khí, tiêu
thực hóa tích. Hai huyệt trên dƣới phối hợp, có thể thông : sƣớng điều đạt khí của
Thƣợng và Trung tiêu. Chứng thƣơng thực là do ăn uống quá độ, ăn quá nhiều
chất béo bổ, rƣợu thịt mà dẫn đến”. (Tố vấn - Tý luận) ghi: “Ăn uống quá nhiều
tổn thƣơng trƣờng vị”. Tỳ Vị bị tổn thƣơng, vận hóa thất thƣờng thì ăn uống đình
trệ ở vị quản, có thể thấy vùng vị quản đầy tức, ợ chua, không ăn, trong bụng no
350
tức. Lúc này, nên dùng phép kiện vận Tỳ Vị, tiêu thực hóa tích. Thực tích là thực
tà, do đó châm nên dùng phép tả.
GG: Vị quản phiền tức mà đau muốn ói mửa, thêm Trung quản, Hạ quản,
châm tả, để hành khí tiêu thực, hòa Vị chỉ ẩu.
Đau bụng tiêu chảy, thêm Thiên xu, Thƣợng cự hƣ, châm tả để tiêu thực đạo
trệ, hành khí chỉ thống.
Tuyên thông hạ tiêu lý khí hành ứ phương

PH: Tam âm giao, Chí âm.
CC: Tam âm giao, châm sâu từ 0,5 -1 thốn, trƣớc bổ sau tả.
Tả Châm huyệt Chí âm sâu 0,1 thốn. Sau khi châm, cứu 3 - 5 mòi, lƣu kim 5
phút. Nếu muốn chuyển thai vị, không châm chỉ cứu 1 3 - 5 mồi là đƣợc.
TD: Tuyên thông hạ tiêu, lý khí, vận hành đƣợc ứ huyết. Trị các chứng khó
sinh (nan sản), tử thai (thai chết lƣu), nhau thai không ra, thai lệch, bế kinh...
GT: Chí âm là tỉnh huyệt của kinh túc Thái dƣơng Bàng quang. Tinh là nơi
kinh khí xuất ra, ví nhƣ dòng nƣớc từ nguồn chảy ra. Bàng quang và Thận cũng
làm biểu lý nhau. Châm và cứu Chí âm là điều lý khí ở hạ tiêu, đuổi đƣợc ứ huyết,
sinh ra khí mới. Tam âm giao là giao hội huyệt của túc tam âm mà cũng là nơi then
chốt của tam âm kinh. Khi phối huyệt này có thể lý khí, điều huyết, tuyên thông hạ
tiêu, ích âm khí để âm khí hạ hành...
Phó Thanh Chủ nói: "Nan sản là do ở huyết hƣ", "Nan sản là do ứ khí nghịch".
Khí nghịch mà đƣợc điều lý, huyết hƣ mà đƣợc bổ, ích, thai nhi làm sao không
xuống đƣợc.
GG: Làm hạ thai (bao gồm cả tử thai) nên phối bốn huyệt sau đây sẽ rất hiệu
nghiệm. Bổ Đơn điền, tả Túc tam lý, Tam âm giao, trƣớc bổ sau tả, sau đó là tả
Chí âm. Sau khi châm Chí âm dùng mồi ngải cứu to bằng hạt lúa mạch cứu 3
tráng.
351
/
PHƢƠNG HUYỆT CỐ SÁP

Phƣơng huyệt châm cứu lấy huyệt thu liễm cố sáp làm chủ, có tác dụng liễm
hãn, cố thoát, sáp tinh, chỉ di, chỉ tả, chỉ đới, để trị sự hao tán, hoạt thoát về khí,
huyết, tinh, tân dịch, tất cả đều thuộc về loại phƣơng cố sáp.
Tán giả thu chi (Tố vấn - Chí chân yếu đại luận 74), Sáp khả cố thoát (Thương
hàn minh Ịý luận), là chỗ dựa cho lý luận của phép cố sáp, đồng thời cũng là
nguyên tắc cơ bản điều trị hoạt thoát không cầm lại. Cụ thể trên lâm sàng chấm
cứu, gọi là Tán giả thu chi và Sáp khả cố thoát là chỉ huyệt có tác dụng thu liễm cố
sáp, có thể điều trị chứng hao tán, hoạt thoát.
Chứng hao tán, hoạt thoát thƣờng thấy các chứng nhƣ tự hãn (mồ hôi), đạo
hãn (mồ hôi trộm), di tinh, hoạt tiết, tiểu tiện bất cấm (tiểu tiện không tự chủ),
băng lậu. Cho nên, dựa theo tác dụng khác nhau của phƣơng loại cố sáp có thể
chia ra các loại nhƣ cố biểu liễm hãn, sáp tinh chỉ di, cố băng chỉ đới.
Khí, huyết, tinh là vật chất quan trọng trong nhân thể, cả ba vật chất này
không ngừng tiêu hao lại không ngừng đƣợc bổ sung, đầy vơi tiêu trƣởng, vòng
tua lại bắt đầu, một khi tiêu hao quá mức, nhân thể sẽ phát sinh chứng hoạt thoát
bất cấm, có thể dẫn đến nguyên khí ngày càng suy, hoặc các biến chứng khác, phải
áp dụng phƣơng pháp cố sáp thu liễm để khắc chế bệnh, nhƣ Lý Thời Trân đã nói:
“Thoát thì tán mà không thu cho nên dùng thuốc toan sáp để liễm sự hao tán".
Phép cố sáp đƣợc lập ra vì bệnh chính khí nội hƣ, hao tán hoạt thoát, khi vận
dụng ngoài việc chọn dùng huyệt cố sáp toàn thiết, còn phải dựa vào mức độ thiên
suy về âm, dƣơng, khí, huyết, tinh, tân dịch, tạng phủ của bệnh nhân mà phối hợp
huyệt tƣơng ứng làm sao để tiêu bản kiêm cố, đạt đƣợc hiệu quả điều trị tốt.
Lâm sàng phải chú ý:
Nếu ngoại tà chƣa khử mà ngộ dùng cố sáp, sẽ có cái hại, bế môn lƣu khẩu
(đóng cửa giữ giặc). Sách Nho môn sự thân viết: "Nên trƣớc chữa về bản (gốc) để
công khử tà, không thế chấp nhất lấy sáp làm ven toàn đối với ngƣời bệnh thuộc
thực tà, nhƣ Bệnh nhiệt mồ hôi nhiều, bệnh nhiệt mới đầu, thấp trệ tiết tả, hỏa
nhiễu (quấy) tinh tiết, thấp nhiệt nịch sáp (tiểu rít), cho đến bầng lậu thuộc nhiệt,
tất cả đều không nên dùng phép cố sáp".
352
1. CỐ BIỂU CHỈ HÃN

Phƣơng huyệt này dùng khi dƣơng khí hƣ yếu, phần vệ bên (ngoài không
chắc, cơ phu không khít, mồ hôi ra không cầm.
Thƣờng dùng các huyệt Phế du, Cao hoang, Túc tam lý, Hợp cổc, Phong môn,
Phục lƣu.
Bổ huyết liễm hãn phương

PH: Âm khích, Hợp cốc, Tâm du, Túc tam lý.
CC: Âm khích, Hợp cốc, châm bình bố bình tả. Tâm du, Túc tam lý châm bổ,
lƣu kim 20 - 30 phút, thỉnh thoảng vê kim, cũng có thể ôn cứu.
TD: Dƣỡng huyết bổ Tâm, ninh thần liễm hãn. Trị huyết hƣ, mồ hôi trộm.
Biểu hiện: Đêm về, trong khi ngủ thì mồ hôi ra, tỉnh lại thì bình thƣờng, kèm tim
hồi hộp, lo sợ, sắc mặt không tƣơi, hơi thở ngắn, mệt mỏi, váng đầu, ù tai, tinh
thần uể oải, chất lƣỡi nhọt, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch tế nhƣợc.
Thƣờng dùng trị mồ hôi trộm do huyết hƣ.
GT: Trong bài dùng hợp huyệt của Vị là Túc tam lý, là gốc của hậu thiên, là
nguồn sinh hóa của khí huyết, bố huyệt này để kiện Tỳ ích khí, hỗ trợ việc sinh
hóa khí huyết. Phối hợp với Tâm du, Âm khích để bổ huyết, dƣỡng Tâm, an thần
ninh chí, liễm hãn chỉ hãn. Thêm Hợp cốc là nguyên huyệt của kinh thủ Dƣơng
minh để điều hòa doanh vệ, tăng tác dụng liễm hãn.
GG: Tim hồi hộp nhiều, thêm Nội quan, Thần môn.
Hơi thở ngắn, mệt mỏi, thêm cứu Khí hải.
Tinh thần uể oải, mệt mỏi, thêm Tỳ du, Túc tam lý.
Cố tinh phương

PH: Tâm du, Cao hoang, Thận du, Mệnh môn, Bạch hoàn du, Trung cực,
Tam âm giao, Trung phong, Nhiên cốc.
CC: Tƣ thế nằm sấp, châm Tâm du, Thận du, Mệnh môn, Bạch hoàn du, Cao
hoang, sau khi đắc khí liên tục vê kim 1 phút, rút kim. Tƣ thế nằm ngửa châm tiếp
353
Trung cực, làm cho cảm giác lan đến bộ phận sinh dục; châm bình bổ bình tả Tam
âm giao, Trung phong, Nhiên cốc, lƣu kim 20 - 30 phút. Nếu mùa Xuân, Thu,
Đông thì có thể dùng cứu, Tâm du không nên cứu nhiều. Thận du cứu theo tuổi.
Bạch hoàn du cứu 50 mồi; Trung cực cứu theo tuổi; Di tinh không tự chủ đƣợc,
cứu Mệnh môn 5 mồi, huyệt còn lại đều dùng châm.
TD: Thanh Tâm bổ Thận, ích khí cố tinh. Trị di tinh. Di tinh chƣa ra mộng, di
và hoạt tinh, vì mộng mà tiết ra là di tinh, không động mà tiết ra là hoạt tinh, đồng
thời kèm có chóng mặt, ù tai, nh thần không phấn chấn, mỏi lƣng, yếu sức, tay
chân uể oải, lƣỡi nhạt, rêu trắng, mạch tế nhƣợc.
GT: Di tinh, có khá nhiều nguyên nhân nhƣng có quan hệ rất mật thiết với ba
tạng Tâm, Can, Thận. Tâm chủ tàng thần, Thận Ị chủ tàng tinh, Can chủ sơ tiết.
Lao nhọc tinh thần quá độ, Tâm huyết khuy tổn, tình dục phóng túng, Thận tinh
khuy tổn, Tâm hỏa không đƣợc đi xuống thận. Thận thủy không đƣợc đi lên giúp
ở Tâm - Tâm thận bất giao, Thủy khuy mà Tâm hỏa vƣợng, thì tƣớng hỏa nội xí
(đốt trong), nhiễu động tinh thất; Di tinh lâu ngày Thận nguyên hƣ quyện (mỏi
mệt), mất chức năng phong tàng (cất giữ) thì hoạt tinh. Cho nên trong phƣơng
dùng Tâm du, Thận du làm chủ huyệt, nhằm bổ bắc tả nam mà giao thông Tâm
Thận. Phụ bằng Tam âm giao để tƣ Thận âm mà giáng tƣớng hỏa; Huyệt Mệnh
môn ngay giữa hai quả thận là cửa ngõ quan trọng của sinh mệnh con ngƣời, chọn
để bổ ích Thận khi, tráng dƣơng cố tinh; Nhiên cốc tƣ âm bổ Thận; Trung cực là
hội huyệt của Nhâm mạch và ba kinh âm ở chân kinh, dùng để phấn chấn Thận
khí, cố tinh chỉ di (cầm di tinh). Tả bằng Trung phong kinh huyệt của túc Quyết
âm Can để giáng Can hỏa cầm mộng, di tinh; Cao hoang để ích khí bổ hƣ mà sáp
tinh chỉ di. Ý của Bạch hoàn du là vùng trắng, nơi rót ra của khí tinh hoa, châm để
chủ trị di tinh bạch trọc. Các huyệt cùng dùng, có công hiệu thanh Tâm bổ Thận,
ích khí cố tinh. Nhìn chung về nhóm huyệt của phƣơng này là tiêu bản kiêm cố
(chăm sóc cả gốc ngọn).
Nếu bệnh nhân chỉ có mộng di thì lấy Tâm du, Thận du, Trung cực, Tam âm
giao, Trung phong, Bạch hoàn du làm chủ huyệt. Nếu chỉ là hoạt tinh thì lấy Thận
du, Mệnh môn, Trung cực, Cao hoang, Tam âm giao, Nhiên cốc làm chủ huyệt.
GG: Mất ngủ, thêm Thần môn, Nội quan, Đại lăng để an thần kinh.
Xoay xẩm, thêm Bách hội, Phong trì để tỉnh não thanh khiếu.
Cơ thể hƣ nhƣợc, thêm cứu Quan nguyên, Khí hải, Túc tam lý để bổ ích khí
huyết, mạnh gân cốt.
Bệnh lâu khó khỏi, thêm Hội âm để ích Thận bổ nguyên.
354
Tay chân uể oải, thêm Thủ tam lý, Túc tam lý đề điều khí vị trƣờng, Dƣơng
minh kinh, ích khí huyết.
Ù tai thêm Thính cung, Thính hội để sơ thông khí Thiếu dƣơng mà thông quan
khai khiếu.
Mỏi lƣng yếu sức, thêm Yêu dƣơng quan, Thái khê để ích Thận tráng cốt.
Dưỡng âm liễm hãn phương

PH: Phế du, Phục lƣu, Y hy.
CC: Phế du, Y hy châm trƣớc bổ sau tả, bổ nhiều hơn tả. Phục lƣu châm bổ,
lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: Tƣ âm giáng hỏa, cố biểu liễm hãn. Trị âm hƣ, mồ hôi trộm, thấy mồ hôi
ra nhiều, sốt về chiều, gò má đỏ, ngũ tâm phiền nhiệt, cơ thể gày ốm, kinh nguyệt
không đều, mộng tinh, di hoạt tinh, lƣỡi đỏ, ít rêu, mạch bộ thốn tế sác.
Thƣờng dùng trong lao phổi, lao hạch, rối loạn thần kinh thực vật dẫn đến âm
hƣ hỏa vƣợng, mồ hôi trộm.
GT: Trong bài, Phế du, trƣớc bổ sau tả, bổ nhiều tả ít, ý là I trƣớc bổ ích Phế
khí, sau là thanh tiết hƣ nhiệt trong Phế, khiến cho phù chính mà khứ tà, khứ tà mà
không tổn thƣơng chính khí. Dùng Phục lƣu, bổ để tƣ âm nhuận táo, thiên về trị
mồ hôi trộm. Thêm Y hy, trƣớc bổ nhiều, sau tả ít để tăng tác dụng thanh tiết hƣ
nhiệt.
GG: Sốt về chiều, thêm Đại chùy. Cơ thể gầy ốm, thêm Thận du, Túc tam lý.
Đạo hãn phương

PH: Phế du, Phục lƣu, Y hy.
CC: Nằm sấp, châm Phế du, Y hy, Phục lƣu, sau khi đắc khí, liên tục vê kim 2
phút, lƣu kim 20-30 phút.
TD: Dƣỡng âm giáng hỏa, cố biểu tiềm hãn. Trị âm hƣ tự hãn (mồ hôi trộm).
Triệu chứng: Luôn đổ mồ hôi trộm, sốt về chiều, gò má ứng đỏ, lòng bàn tay, bàn
chân và vùng dƣới tim nóng, cơ thể gày ốm, phụ nữ thì rối loạn kinh nguyệt, đàn
ông thì di mộng, hoạt tinh, lƣỡi đỏ thẫm, mạch tế sác.
355
GT: Do vong huyết thất (mất) tinh, hoặc phế lao ho, dẫn đến âm huyết khuy
tổn, âm hƣ sinh nội nhiệt, hƣ hỏa thịnh mà âm không làm tàng đƣợc, cho nên luôn
đổ mồ hôi trộm, sốt về chiều, gò má ứng đỏ, ngũ tâm phiền nhiệt; Âm huyết bất
túc thì phụ nữ kinh nguyệt không đều; Âm hƣ tƣớng hỏa vong (càn) động thì đàn
ông di, mộng, hoạt tinh; Âm tinh suy kém thì cơ thể gầy ốm. Trị nên dƣỡng âm
giáng hỏa, cố biểu liễm hãn. Trong phƣơng dùng Phế du tả Phế hỏa, dƣỡng Phế
âm, làm chủ huyệt; Dùng Phục lƣu, kinh huyệt của Thận kinh để tả tƣớng hỏa,
kèm (vững) phần âm, làm phụ huyệt; tả bằng Y hy để ích khí cố biểu, phối hợp với
Phế du ích khí dƣỡng huyết, khí huyết đầy đủ thì da thửa khít mà mồ hôi không dễ
tiết ra, phối hợp với Phục lƣu để phù chính tiết hỏa, hỏa không quấy nhiễu bên
trong, thì âm dịch giữ vững bên trong, mồ hôi cầm đƣợc.
GG: Sốt về chiều, thêm Đại chùy, để thanh hƣ hỏa.
Phụ nữ kinh nguyệt không đều, thêm Tam âm giao để kiện Tỳ sinh huyết.
Đàn ông di, mộng, hoạt tinh, thêm Chí thất, Mệnh môn để tƣ âm giáng hỏa.
Thân hình gầy ốm, thêm Thận du, Túc tam lý để ích Thận dƣỡng tinh.
GC: Phƣơng này chủ trị mồ hôi trộm do âm hƣ. Nếu do hƣ , hỏa nội sinh, Tâm
dịch bị quấy nhiễu không tự tàng cất đƣợc, nên chọn Âm khích, Hợp cốc, Tâm du,
Túc tam lý để dƣỡng huyết bổ Tâm ninh thần, liễm hãn.
Ích khí cố biểu phương

PH: Túc tam lý, Phế du, Tỳ du, Phong môn, Hợp cốc.
CC: Túc tam lý, Phế du, Tỳ du đều châm bổ hoặc cứu 3-5 mồi. Á môn, Hợp
cốc, châm tả, lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng vê kim.
TD: ích khí, cố biểu, chỉ hãn. Trị khí hƣ, phần vệ bên ngoài không chắc. Biểu
hiện: Tự ra mồ hôi, sợ gió, hơi thở ngắn, không có sức, tiếng nói yếu, nhỏ, sắc mặt
xanh, trắng, lƣỡi nhọt, rêu lƣỡi trắng mỏng.
Thƣờng dùng trị ngƣời hƣ yếu, dễ bị ngoại cảm, tự ra mồ hôi. Ngƣời lớn tuổi,
phụ nữ sau sinh, bệnh lâu ngày, cơ thể suy yếu thấy có các triệu chứng bệnh trên,
Cảm cúm theo mùa, cơ thể hƣ yếu, dễ bị cúm, có thể dùng phƣơng này để
phòng cảm cúm. Mùa hè và mùa thu, cảm phải thử nhiệt làm hao tổn khí, tân dịch,
ra mồ hôi nhiều, có thể dùng phƣơng huyệt này gia giảm để điều trị.
356
GT: Khí hƣ mồ hôi tự ra, trong bài dùng Phế du, Tỳ du, Túc tam lý, châm bổ
để kiện Tỳ bổ Phế, ích khí, cố biểu. Hỗ trợ có Phong môn, Hợp cốc, châm tả để sơ
phong tán hàn. Toàn bài có tác dụng phù chính kèm khứ tà. Tà bị khứ không tổn
thƣơng đến chính khí; trong bổ có sơ, trong tán có bổ.
GG: Sợ lạnh, tay chân không ấm, thêm Thận du, Mệnh môn.
Kèm có biểu chứng, sốt, thêm Đại chùy.
Ôn dương chỉ hãn phương

PH: Cao hoang, Đại chùy, Phục lƣu, Hợp cốc.
CC: Cao hoang, Đại chùy, Phục lƣu, châm bổ, Hợp cốc châm tả, lƣu kim 30
TD: Ôn dƣơng liễm âm, cố biểu chỉ hãn. Trị dƣơng hƣ, tự ra mồ hôi, hoạt
động mồ hôi ra nhiều hơn, thân thể lạnh, tay chân lạnh, ăn ít, bụng trƣớng, thích
uống nƣớc nóng, đại tiện lỏng loãng, sắc mặt vàng úa hoặc trắng nhợt, lƣỡi nhợt,
rêu lƣỡi trắng, mạch bộ Phế hƣ yếu.
Thƣờng dùng trị bệnh nặng lâu ngày, vệ khí bên ngoài không chắc chắn,
dƣơng hƣ, mồ hôi tự ra.
GT: Trong bài dùng Cao hoang, bổ để bổ Phế ích khí. Đại chùy là huyệt hội
của các kinh dƣơng, bổ để ôn Đốc, tráng dƣơng, ích dƣơng toàn thân. Phục lƣu,
Hợp cốc, tả trên bổ dƣới, cũng là tả dƣơng bổ âm, theo ý trong dƣơng cứu âm, làm
cho âm bình dƣơng bí, doanh vệ điều hòa thì mồ hôi sẽ tự hết.
GG: Cơ thể lạnh, tay chân lạnh, thêm cứu Khí hải, Quan nguyên.
Ăn kém, thêm Túc tam lý, Trung quản. Bụng trƣớng, thêm Tam âm giao,
Công tôn. Đại tiện lỏng loãng, thêm Phong long, Thiên xu.
Phức hợp đa hãn phương

PH: Hợp cốc, Phục lƣu.
CC: Mồ hôi nhiều muốn cầm mồ hôi lại, châm tả Hợp cốc, châm bổ Phục lƣu,
vê xoay, lƣu kim 20 phút. Mồ hôi ít muốn làm cho ra mồ hôi, trƣớc bổ huyệt Hợp
cốc, sau tả huyệt Phục lƣu, thủ pháp nhƣ trên, lƣu kim 20 phút.
357
TD: Điều hòa âm dƣơng, liễm âm chỉ hãn, phát hãn giải biểu. Trị dƣơng hƣ tự
hãn, âm hƣ đạo hãn hoặc phong hàn biểu thực vô hãn (không mồ hôi). Dƣơng hƣ
tự hãn: đổ mồ hôi, hoạt động thì đổ nhiều hơn, sợ lạnh, chân tay lạnh, ăn kém,
bụng đầy trƣớng, thích uống nóng, đại tiện lỏng sệt, mặt vàng héo, lƣỡi nhạt, rêu
trắng, mạch hƣ nhƣợc. Âm hƣ đạo hãn, luôn đổ mồ hôi trộm, sốt về chiều, hai gò
má ứng đỏ, ngũ tâm phiền nhiệt, thân hình gầy róc, phụ nữ kinh nguyệt không đều,
đàn ông di, mộng, hoạt tinh. Lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế sác. Phong hàn biểu thực vô
hạn. Toàn thân không ra mồ hôi, sợ lạnh, sốt, đau đầu, nhức mình mẩy, nghẹt mũi,
hắt hơi chảy mũi, thân mình nặng nề, họng ngứa, ho, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch
phù khẩn.
GT: Dƣơng hƣ tự hãn chủ yếu trách ở Tỳ Thận vì Tỳ là nguồn sinh hóa khí
huyết, Thận tàng chân âm, chứa nguyên dƣơng, cần phải kín khít, nếu Tỳ Thận
dƣơng khí hƣ nhƣợc, dƣơng không liễm âm, thì mồ hôi tự ra, nên bổ Phục lƣu để
ôn dƣơng liễm âm, tả Hợp cốc để điều lý khí của Tỳ Vị. Hai huyệt hợp lại, cùng
đạt mục đích điều hòa âm dƣơng mà cầm mồ hôi.
Âm hƣ mồ hôi trộm là do vong huyết thất tinh, hoặc Phế lao, ho lâu ngày, dẫn
đến âm huyết nội hao, hƣ hỏa thịnh mà âm dịch không thể thu liễm gây ra. Phép
chữa nên tƣ âm liễm hỏa, liễm âm chỉ hãn. Cho nên bổ Phục lƣu để dƣỡng âm tinh,
giáng hƣ hỏa, càm mồ hôi trộm, làm chủ huyệt; Tả Hợp cốc để sơ điều kinh khí
Dƣơng minh, vì kinh Dƣơng minh đa khí đa huyết, làm phụ huyệt
Biểu thực không mồ hôi là do phong hàn xâm nhập, bó ở cơ biểu gây ra. Hàn
tà là âm tà, tính nó ngƣng trệ, dễ tổn thƣơng dƣơng khí, vệ dƣơng bị uất, cho nên
toàn thân không mồ hôi.
Phép chữa nên sơ phong tán hàn, tuyên Phế phát hãn. Trong phƣơng Phục lƣu
là kinh huyệt của túc Thiếu âm Thận kinh, lại vừa là Kim huyệt của Thủy kinh, tả
nó thì có sức tuyên Phế, ôn dƣơng khu hàn, giữ sự đóng mở của lỗ mồ hôi, làm chủ
huyệt bổ Hợp cốc nguyên huyệt của thủ Dƣơng minh để khai tấu lý, khu phong
hàn, làm phụ huyệt, chủ phụ hợp với nhau, cùng chữa biểu thực không mồ hôi.
Hai huyệt Hợp cốc, Phục lƣu thủ pháp châm khác nhau, vừa có thể phát hãn
lại vừa chỉ hãn, cho nên gọi là Phức hợp đa hãn phƣơng.
Phƣơng này là phƣơng căn bản để chữa ba chứng nêu trên, trên lâm sàng có
thể tùy theo chứng trạng mà dùng cho thích hợp.
Huyệt Hợp cốc phối với huyệt Phục lƣu vừa có tác dụng cầm mồ hôi, lại vừa
có tác dụng làm cho ra mồ hôi, điều này sách vở đã nói rõ, không ai không biết.
Nhƣng hỏi vì sao nó cầm đƣợc mồ hôi hoặc ra mồ hôi thì không mấy ai biết. Bổ
358
Phục lƣu sở dĩ cầm đƣợc mồ hôi vì Phục lƣu thuộc kinh Thận, có tác dụng ôn đƣợc
phần dƣơng trong Thận để làm cho khí của Bàng quang bốc lên trên và chuyển ra
khắp cơ thể, làm cho phân vệ bên ngoài đƣợc vững. Châm tả huyệt Hợp cốc để
thanh nhiệt của phần khí, nhiệt giải rồi thì mồ hôi tự cầm vậy. Bổ Hợp cốc là để
làm cho ra mồ hôi, vì Hợp cốc thuộc dƣơng, tính nhẹ, thanh, hay chạy ra phần
Biểu, vì thế nên mới phát biểu, đẩy tà độc cùng với mồ hôi ra ngoài. Nếu tả thêm
Phục lƣu là để cho vệ dƣơng ở ngoài trở nên thƣa hở, thành ra tác dụng 'khai bì
mao' vậy. Trong trƣờng hợp vì dƣơng hƣ mà mồ hôi tự ra hoặc vì âm hƣ mà ra mồ
hôi trộm, dù khác với ngoại tà nhƣng dùng huyệt Hợp cốc + Phục lƣu cũng có thể
cầm lại đƣợc, vì Phục lƣu không phải chỉ làm ấm các phần dƣơng trong cơ thể mà
cũng bổ đƣợc phần âm trong Thận nữa. Nói rộng ra thì đối với chứng hàn ẩm,
suyễn hoặc là phù thũng... trƣớc hết phải tìm cho rõ lý do, rồi nếu dùng Phục lƣu
để chấn dƣơng, hành thuỷ, dùng Hợp cốc để lợi khí, giáng nghịch, công hiệu
thƣờng biết trƣớc (Phối huyệt khái luận giảng nghĩa).
GG: Nếu biểu thực không mồ hôi, nên thêm Phong trì, Phong môn, Ngoại
quan. Đại chùy để khu phong tán hàn.
Âm hƣ đạo hãn nên thêm Thận du, Thái khê, Âm lăng tuyền để tƣ âm giáng
hỏa, chỉ hãn.
Dƣơng hƣ tự hãn, thêm Mệnh môn, Khí hải, Quan nguyên để ôn dƣơng ích
Thận.
Tự hãn phương

PH: Cao hoang, Đại chùy, Phục lƣu.
CC: Tƣ thế nằm sấp chọn Cao hoang, Đại chùy, Phục lƣu, dùng phép bổ, sau
khi đắc khí, liên tục vê kim 2 phút, rồi sau đó lƣu kim 20-30 phút.
TD: Ồn dƣơng tiềm âm, cố biểu chỉ hãn. Trị dƣơng hƣ tự hãn. Triệu chứng:
Đổ mồ hôi, hoạt động thì nặng hơn, ngƣời sợ lạnh, tay chân lạnh, ăn kém, bụng
đầy, thích uống nóng, đại tiện lỏng sệt, sắc mặt vàng héo hoặc trắng nhạt, lƣỡi
nhạt rêu trắng, mạch hƣ nhƣợc.
GT: Dƣơng hƣ tự hãn, chủ yếu là trách ở Tỳ, Thận, vì Tỳ là nguồn khí huyết
chủ hóa, Thận tàng chân âm và nguyên dƣơng cho nên cố vệ. Thiên Sinh khí thông
thiên luận (Tố vấn 3) viết: "Dƣơng là vệ ngoại mà cố". Bệnh lâu ngày bệnh nặng,
làm cho Tỳ Thận dƣơng khí hƣ nhƣợc, dƣơng không liễm âm, vệ ngoại không cố
359
(bền), thì tự đổ mồi hồi. Phép chữa nên ôn dƣơng liễm âm, cố biểu chỉ hãn. Đốc
mạch thống đốc các dƣơng, Thái dƣơng kinh khởi từ khóe trong mắt, cho nên
chọn Đại chùy hội huyệt của Đốc mạch và ba kinh dƣơng ở tay và chân, tuyên
thông kinh khí của các dƣơng kinh, thì vệ ngoại cố mà mồ hôi tự cầm, dùng làm
chủ huyệt; Phục lƣu là kinh huyệt của Thận kinh, có công bồi bổ Thận dƣơng.
Thận dƣơng đầy đủ thì Tỳ dƣơng đƣợc giúp sửc, khí huyết đầy đủ thì tấu lý khít
mà mồ hôi không dễ tiết ra, dùng làm phụ huyệt. Lấy Cao hoang bổ ích khí huyết
làm tá, huyệt này chủ trị các chứng hƣ tổn, cứu có thể phò dƣơng ích khí, ôn Thận
cố biểu.
GG: Sợ lạnh, tay chân lạnh, thêm cứu Khí hải, Quan nguyên để ôn dƣơng ích
khí.
Ăn kém, thêm Túc tam lý, Trung quản để kiện vận trung thổ.
Bụng đầy tức, thêm Tam âm giao, Công tôn để điều lý khí cơ hạ tiêu.
Đại tiện loãng, sệt, thêm Phong long, Thiên xu để thông phủ, chỉ tả. Phƣơng
này lập ra cho chứng mồ hôi ra nhiều do dƣơng hƣ. Nếu thuộc mồ hôi ra nhiều do
khí hƣ, chủ yếu trách ở Phế. Vì mồ hôi là dịch của Tâm, Phế chủ khí của toàn thân,
bên ngoài hợp với lông da, vì Tâm Phế khí hƣ, biểu vệ và tấu lý không khít, tân
dịch tiết ra ngoài thành mồ hôi tự ra. Trị nên bổ khí, cố biểu chỉ hãn, chọn Khí hải,
Quan nguyên, Trung quản, Túc tam lý, Nội quan, Phế du...
2. SÁP TINH CHỈ DI

Loại sáp tinh chỉ di dùng trị Thận hƣ, mất chức năng tàng trữ, cửa tinh không
vững chắc hoặc Thận khí không nhiếp đƣợc, Bàng quang mất chức năng chế ƣớc
dẫn đến di tinh, hoạt tinh.
Huyệt thƣờng dùng là Thận du, Chí thất, Quan nguyên, Trung cực, Thái khê,
Tam âm giao.
Bổ thận nhiếp tinh phương

PH: Thận du, Chí thất, Trung cực, Thái khê, Túc tam lý.
CC: Châm bổ. Trung cực hƣớng mũi kim xuống dƣới, làm cho cảm ứng châm
lan đến sinh dục, sau đó vê kim 2 phút, sau khi rút kim, cứu 3 - 5 mồi hoặc ôn cứu
360
20 - 30 phút.
TD: Bổ Thận ích khí, cố nhiếp tinh tủy. Trị di tinh do Thận không tàng đƣợc
tinh. Biểu hiện: Di tinh, nặng hơn thì hoạt tinh, kèm sắc mặt không tƣơi, tinh thần
ủy mi, váng đầu, hoa mắt, ù tai, lƣng đau gối mỏi, sợ lạnh, chân tay lạnh, lƣỡi
nhợt, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch bộ thốn trầm, tế, nhƣợc.
Thƣờng dùng trị di tinh, hoạt tinh do Thận mất chức năng tàng tinh.
GT: Thận không tàng đƣợc tinh, vì vậy dùng Thận du, Chí thất, bổ để bổ Thận
ích khí, phong tàng tinh cung. Phối hợp bổ cứu Trung cực, để tăng tác dụng cố
nhiếp tinh khí. Thái khê để bố Thận, trung tâm của nguyên âm và nguyên dƣơng.
Tỳ Vị là nguồn sinh hóa khí huyết, tinh và huyết cùng nguồn, vì vậy, dùng Túc
tam lý để kiện Tỳ ích Vị, bố khí sinh tinh.
GG: Kèm tảo tinh, thêm Quan nguyên.
Tiểu nhiều, thêm Bàng quang du. Châm bổ, cứu.
Di nịch phương
XX: Bị cấp Thiên kim yểu phương.

PH: Quan môn, Trung phủ, Thần môn.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế nằm ngửa, châm Trung phủ 0,5 -1 thốn, hoặc cứu 3-5
mồi, hoặc 5-10 phút; Quan môn châm 0,8 -1 thốn, cứu 5-7 mồi, hoặc 10 - 30 phút;
Thần môn châm 0,3 - 0,5 thốn. Sau khi đắc khí, đều lƣu kim 30 phút.
TD: Ích Phế kiện Tỳ, mạnh Bàng quang. Trị tiểu nhiều (di niệu) do Phế Tỳ khí
hƣ. Triệu chứng: Tiểu nhiều lần (tiểu vặt), lƣợng tiểu không nhiều, đái dầm trong
giấc ngủ, thở ngắn hơi, tiếng nói yếu, cử động thì ra mồ hôi, dễ bị cảm mạo, ăn ít,
tiêu lỏng, chất lƣỡi nhạt, mạch tế nhƣợc.
GT: Đái dầm do Tỳ Phế khí hƣ, thƣờng thấy do hậu thiên mất điều nhiếp,
hoặc trẻ con bị ho suyễn lâu ngày, ỉa mửa lâu ngày. Do tông khí bị tổn thƣơng, khí
bị hƣ không thăng lên đƣợc, thủy mất sự chế ngự của nó, cho nên xuất hiện đái
dầm. Phép chữa nên ích Phế kiện Tỳ, mạnh Bàng quang. Trong phƣơng chọn
Trung phủ mộ huyệt của Phế, đồng thời là hợp huyệt của thủ Thái âm Phế kinh với
túc Thái âm Tỳ kinh, châm hoặc cứu để ích Phế bổ khí, kiện Tỳ thăng cử, trên chủ
nguồn của thủy, dƣới chế (khắc) sự tràn lan của Thủy, làm chủ huyệt; Phụ bằng
Quan môn huyệt của túc Quyết âm Vị kinh, kiện Tỳ hòa Vị để ích nguồn sinh hóa
của khí huyết, bổ vốn của hậu thiên, làm cho thổ vƣợng mà sinh đƣợc Phế Kim, để
cố nhiếp thủy đạo (đƣờng thủy); Tá bằng Thần môn là Nguyên huyệt của Tâm
361
kinh, để ninh Tâm ích khí mà đẩy lùi chứng tiểu nhiều.
GG: Thở ngắn, hơi tiếng nói yếu, thêm Quan nguyên, Khí hải để ích khí cố
bản.
Ăn ít, thêm Trung quản để bổ ích trung thổ.
Đại tiện lỏng, thêm Thiên xu để điều khí cơ trƣờng phủ.
Tuổi già yếu sức, tiểu tiện không tự chủ, thêm Túc tam lý để bổ ích khí huyết.
Hay mơ nhiều, thêm Tâm du, Thái khê để giao thông Tâm Thận mà chỉ di (hết
tiểu nhiều).
Giáng hỏa thúc tuyền phương

PH: Trung liêu, Trung cực, Tam âm giao, Thái khê, Thái xung.
CC: Trung liêu, châm thẳng, làm cho cảm giác châm lan đến vùng bụng dƣới.
Trung cực, Tam âm giao, Thái khê, châm bổ.
Thái xung châm trƣớc tả sau bổ, tả nhiều bổ ít. Lƣu kim 30 phút, thỉnh thoảng
vê kim.
TD: Dƣỡng âm giáng hỏa, ƣớc thúc hạ tiêu. Trị trẻ nhỏ tiểu nhiều do âm hƣ,
có hỏa. Biểu hiện: Đái dầm, ban đêm hay mơ, tiểu nhiều lần, mà nƣớc tiểu ít, nƣớc
tiểu vàng mà nóng, mặt hồng, môi đỏ, khát, họng khô ráo, chất lƣỡi đỏ, ít rêu,
mạch bộ thốn bên phải tế sác.
Thƣờng dùng trị tiểu nhiều lần, tiểu dắt.
GT: Trong bài dùng Trung liêu, Trung cực để thanh hỏa ở hạ tiêu. Dùng Thái
khê, Tam âm giao, châm bổ để dƣỡng âm cho Can Thận. Hợp với Thái xung,
trƣớc hết châm tả để kiềm chế bớt sơ tiết thái quá; sau đó châm bổ để ích Can âm
mà thanh hƣ hỏa.
GG: Ban đêm hay mơ, thêm Thần môn.
Tiểu nhiều mà nƣớc tiểu ít (tiểu dắt), thêm Âm lăng tuyền, hai huyệt đều châm
bình bổ bình tả.
Hợp âm tế dương phương
362
PH: Tâm du, Thận du, Quan nguyên, Tam âm giao.

CC: Chọn tƣ thế ngồi, châm Tâm du, Thận du, sau khi đắc khí liên tục vê kim
2 phút, rồi sau chọn tƣ thế nằm ngửa, châm Quan nguyên, Tam âm giao, lƣu kim
20 - 30 phút, các huyệt dùng thủ pháp bình bổ bình tả.
TD: Điều bổ Tâm Thận, cố tinh chỉ di. Trị di tinh do Tâm
Thận lƣỡng hƣ. Đa số có mộng mà di tinh, lƣng đau hoặc mỏi, tinh thần uể
oải, tim hồi hộp, mất ngủ, hay quên. Hoặc đại tiện khô cứng, hƣ nhiệt đổ mồ hôi
trộm, lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế sác.
GT: Chứng chủ trị của phƣơng này là Tâm huyết bất túc, Tâm dƣơng thịnh,
Thận âm khuy tổn, tƣớng hỏa nung đốt bên trong gây ra. Phép chữa nên điều bổ
Tâm Thận, cố tinh chỉ di, cho nên chọn Tâm du, Thận du, bối du huyệt của Tâm
Thận để bố khuy tổn của Thận âm, giáng Tâm hỏa để an thần, đây chính là phép tả
nam bổ bắc, nhằm giao thông Tâm Thận, cùng làm chủ huyệt. Quan nguyên là hội
của 3 kinh âm ở chân và Nhâm mạch, là căn bản của nguyên khí cơ thể con ngƣời
dùng để phù hƣ hạ quan, làm phụ huyệt. Tả với Tam âm giao hội huyệt của 3 kinh
âm ở chân để dƣỡng huyết tƣ âm, cùng với chủ huyệt để dƣỡng âm điền tinh, điều
bổ khí huyết, các huyệt hợp dùng, đạt công hiệu giao thông Tâm Thận. Vì trong
điều trị vừa có thể bổ hƣ cho Tâm huyết, lại vừa có thể bình cang (thịnh) của Tâm
dƣơng, vừa có thể tƣ (dƣỡng) cái khuy tổn của Thận thủy, lại vừa có thể tả cái xí
thịnh của tƣớng hỏa, cho nên phải chú ý cái gọi là "Hợp âm tế dƣơng phƣơng" trên
lâm sàng. Nếu là di tinh, muốn dùng thanh thấp nhiệt hạ chú, thì không thích hợp
với phƣơng này. Ngoài ra, phƣơng này ngoại trừ chữa đƣợc di tinh thuộc Tâm
Thận lƣỡng hƣ, đối với các chứng tim hồi hộp, mất ngủ do Tâm Thận lƣỡng hƣ
cũng thích hợp.
GG: Có mộng mà di, thêm Lệ đoài, Ẩn bạch để ninh Tâm định chí.
Mỏi lƣng hoặc đau lƣng, thêm Thái khê để bổ Thận mạnh xƣơng.
Tinh thần uể oải, thêm Khí hải để bổ hƣ ích tổn. Tim hồi hộp mất ngủ, thêm
Nội quan, Thần môn, Đại lăng để dƣỡng Tâm huyết, ích tâm thần.
Khử tướng hỏa phương

PH: Trung cực, Khúc cốt, Cao hoang, Thận du.
CC: Trung cực, Khúc cốt, Cao hoang, Thận du, khi đắc khí, liên tục vê kim 1
phút, rút kim. Chọn tƣ thế nằm ngửa châm Trung cực, Khúc cốt, sau khi đắc khí,
363
tạo cảm giác lan truyền đến bộ phận sinh dục ngoài, lƣu kim 20 - 30 phút.
TD: Tả tƣớng hỏa, cố tinh quan. Trị di tinh do tƣớng hỏa vọng động, cƣờng
dƣơng, có mộng di tinh hoặc không mộng mà hoạt tinh. Lúc bệnh mới phát thì
đắng miệng, tiểu đỏ, rêu lƣỡi vàng, mạch huyền có lực, là do Can hỏa vƣợng dẫn
đến; Bệnh nặng hơn nữa thì có biểu hiện khô miệng, lƣỡi đỏ, mạch sác, là dấu hiệu
âm hƣ bất túc.
GT: Chứng này là do lao lực trí óc quá độ hoặc sinh hoạt tình dục không điều
độ, Thận âm khuy tổn, tƣớng hỏa nung đốt bên trong quấy nhiễu tinh thất gây ra.
Mục Di tiết (Loại chứng trị tài) ghi: "Tinh của tạng phủ đều rót từ Thận, mà lâu
ngày quấy nhiễu bởi hỏa. Hỏa động thì sự bế tàng của Thận không vững bền. Tâm
là quân hỏa, Can Thận là tƣớng hỏa, quân hỏa động thì tƣớng hỏa đi theo gây ra
mộng di". Mục Di tinh (Lâm chứng chỉ nam) ghi: "Sự tàng trữ của tinh tuy ở Thận,
mà chủ thể của tinh thì ở Tâm". Trong phƣơng chọn Trung cực, hội huyệt của
Nhâm mạch và ba kinh âm ở chân kinh để bổ Thận bồi nguyên, thanh tả Can hỏa,
làm chủ huyệt. Chọn Thận du để tƣ Thận âm, thanh tƣớng hỏa làm phụ huyệt. Tá
bằng Khúc cốt, huyệt hội của Nhâm mạch và túc Quyết âm Can kinh để tả Can
hỏa. Sử huyệt dùng Cao hoang để dƣỡng âm, bổ hƣ ích tốn. Các huyệt hợp lại có
tác dụng tả tƣớng hỏa, cố tinh quan, cho nên gọi là Khứ tƣớng hỏa phƣơng.
GG: Trƣờng hợp có mộng mà di tinh, thêm Nội quan, Tâm du, Thần môn để
ninh Tâm an thần.
Đắng miệng, thêm Hành gian, Can du để thanh tả Can Đởm hỏa.
Khô miệng, lƣỡi đỏ, thêm Thái khê, Tam âm giao để tƣ âm nhuận táo.
Phƣơng này chủ trị chứng di tinh do tƣớng hỏa vọng động.
Nếu di tinh do Tâm hỏa vƣợng, nên tả Tâm hỏa mà cố âm tinh, phƣơng huyệt
phải là: Tâm du, Thần môn, Nội quan, Thận du,
Chí thất, Tam âm giao.
Nếu là di tinh do Tâm Thận lƣỡng hƣ, nên bổ ích Tâm Thận, chỉ di, cố tinh,
phƣơng huyệt dùng Tâm du, Quan nguyên, Phục lƣu, Thái khê.
Trị sưu sác phương

PH: Trung cực, Thận du, Âm lăng tuyền.
CC: Trƣớc chọn tƣ thế nằm sấp, châm Thận du, sau khi đắc khí liên tục vê
364
kim 1 phút, rồi sau đó quấn ngải ở cán kim, hơ ấm; Nằm ngửa châm Trung cực,
sau khi đắc khí cho cảm giác lan đến sinh dục ngoài, lƣu kim 20-30 phút, đồng
thời tại huyệt Trung cực đặt một hộp xông mồi ngải để xông; châm Âm lăng tuyền
phải cho cảm giác lan đến chân. Lƣu kim 20 - 30 phút.
TD: Ôn Thận bố dƣơng, cố nhiếp chỉ di. Trị tiểu vặt do Thận khí bất túc, tiểu
luôn mà nƣớc tiểu trong dài hoặc kèm có đái dầm, đái không tự chủ, sắc mặt trắng
bệch, xoay xẩm, ù tai, thở ngắn, suyễn, lƣng gối không có sức, tay chân không ấm,
chất lƣỡi nhạt bệu, rêu lƣỡi trắng mỏng, mạch trầm tế nhƣợc.
GT: Tiểu vặt do Thận khí bất túc, thƣờng thấy ở ngƣời cao tuổi Thận hƣ hoặc
trẻ nhỏ dƣơng khí chƣa đầy đủ, nhân Thận mất bế tàng, Bàng quang mất chế ƣớc
mà gây ra. Phép chữa nên ôn bổ Thận dƣơng, cố nhiếp chi di. Trong phƣơng lấy
Thận du là bối du huyệt của Thận, nhằm ôn dƣơng ích khí, bổ Thận cố tinh; Phụ
bằng Trung cực là mộ huyệt của Bàng quang, để giúp sự khí hóa của Bàng quang;
Tá bằng Âm lăng tuyền là hợp huyệt của kinh Tỳ, để thông điều thủy đạo, thanh
lợi hạ tiêu, mà lợi tiểu tiện. Ba huyệt phối hợp là phƣơng hữu hiệu điều trị tiếu vặt
(tiểu nhiều lần). Sách Kim quỹ yểu lược gọi tiểu luôn (niệu tần) là (sƣu sác) cho
nên phƣơng này đƣợc mệnh danh là Trị sƣu sác phƣơng. Phƣơng này chủ trị
chứng tiểu luôn do Thận khí bất túc, nếu là tiểu vặt do hạ tiêu hỏa thịnh gây ra, tiểu
đỏ, gắt, đau, thì phƣơng này không thích hợp.
GG: Kèm có sắc mặt trắng bệch, váng đầu, ù tai, thêm cứu Bách hội, châm
Phục lƣu, để thăng cử dƣơng khí, điều sƣớng khí huyết.
Thở ngắn, hơi thở khó, thêm Thiên đột, Nội quan, để khoan hung lý khí.
Lƣng gối không có sức, thêm Thái khê, Mệnh môn để ấm Thận, mạnh xƣơng.
Tay chân không ấm, thêm cứu Khí hải để ôn dƣơng tán hàn.
3. CỐ BẢNG CHỈ ĐỚI

Loại này dùng trị phụ nữ bị băng lậu không cầm, đới hạ ra nhỏ giọt không dứt.
Thƣờng dùng các huyệt Khí hải, Thận du, Bạch hoàn du, Đới mạch, Túc tam lý,
Tam âm giao, Ẩn bạch.
Chỉ đới phương
XX: La di thiên.
PH: Mệnh môn, Thần khuyết, Trung cực.
365
CC: Trƣớc chọn tƣ thế nằm sấp châm Mệnh môn, sau khi đắc khí, liên tục vê
kim khoảng 1 phút rồi rút kim; Sau đó với tƣ thế nằm ngửa, châm Trung cực, cho
cảm giác lan đến bộ phận sinh dục, lƣu kim 20 - 30 phút. Đều dùng bình bổ bình
tả, Thần khuyết cứu cách gừng 5 - 7 mồi.
TD: Ôn Thận kiện Tỳ, cố sáp chỉ đới. Trị đới hạ dạng hàn thấp. Triệu chứng:
Đới hạ lƣợng nhiều, lỏng mỏng trắng, không có mùi vị đặc biêt, sắc mặt trắng
bệch, chân tay mình mẩy uể oải, đau lƣng mỏi gối, váng đầu hoa mắt, ăn uống
kém, tiểu tiện trong dài, đại tiện lỏng, mạch hoãn nhƣợc hoặc trầm trì, rêu lƣỡi
mỏng nhuận.
GT: Chứng này do Thận khí bất túc, hạ nguyên khuy tổn, sự vận chuyển của
Tỳ thất thƣờng, thủy thấp nội đình (ứ đọng ở trong), mạch Xung Nhâm mất cố
nhiếp, Đới mạch mất ƣớc thúc mà gây ra. Phép chữa nên ôn Thận kiện Tỳ, cố sáp
chỉ đới. Trong phƣơng dùng Mệnh môn để bổ Thận ích khí, ôn ấm hạ tiêu, cố
nhiếp Đới mạch làm chủ huyệt. Chọn Trung cực hội huyệt của Nhâm mạch với ba
kinh âm ở chân để điều lý kinh mạch, lý khí hóa thấp, kiện Tỳ. Tỳ kiện vận thì
thấp trừ đƣợc, Đới mạch cố nhiếp thì đới hạ tự hết, làm phụ huyệt. Cứu Thần
khuyết (cứu cách gừng), là hội huyệt của Nhâm mạch với ba đƣờng kinh ở chân,
có công năng bổ khí hạ nguyên, cố nhiếp Xung Nhâm. Hợp phƣơng này có tác
dụng ôn trung tán hàn, kiện Tỳ thấm thấp, điều giải mạch Nhâm và Đới, vì thế gọi
là Chỉ đới phƣơng. Phƣơng này chủ trị đới hạ dạng hàn thấp, nếu là đới hạ do thấp
nhiệt hạ chú gây ra, tức là Xích đới hoặc Xích bạch đới hạ, đồng thời có mùi hôi
thối, thì dùng phép tả, không cứu.
GG: Đới hạ lƣợng nhiều, thêm Đới mạch đê cố nhiếp chỉ đới.
Váng đầu hoa mắt, thêm Bách hội để ích khí dƣỡng não.
Ăn uống kém, thêm Trung quản để bồi bổ khí trung tiêu.
Đau lƣng mỏi gối, thêm Thận du để ích Thận mạnh xƣơng.
Tiều kết
Loại phƣơng cố sáp tùy công dụng khác nhau chia ra ba dạng: Cố biểu liễm
hãn, Sáp tinh chỉ di và cố nhiếp chỉ đới.
Phƣơng huyệt loại cố biểu liễm hãn phƣơng, Đạo hãn phƣơng và Phức hợp đa
hãn phƣơng đều có tác dụng cố biểu liễm hãn.
Tự hãn phương thích hợp dùng cho Tỳ Thận dƣơng hƣ tự hãn.
366
Đạo hãn phương hợp dùng cho chứng vong huyết thất tinh do bệnh nhiệt hoặc
ho lâu ngày do Phế lao, dẫn đến âm hƣ nội nhiệt mà gây ra đạo hãn (mồ hôi trộm).
Phức hợp đa hãn phương với thủ pháp châm khác nhau đạt đến các hiệu quả
điều trị khác nhau, bổ Hợp cốc, tả Phục lƣu thì hợp dùng cho chứng vô hãn biểu
thực, tả Hợp cốc, bổ Phục lƣu thì điều trị dƣơng hƣ tự hãn và âm hƣ đạo hãn.
Phƣơng huyệt loại sáp tinh, chỉ di, thích hợp dùng cho Thận hƣ, mất chức
năng tàng giữ hoặc Thận khí bất túc, Bàng quang mất chế ƣớc dẫn đến chứng bệnh
di hoạt tinh, tiết tả (tiêu chảy), tiểu tiện không tự chủ.
Cố tinh phương chú trọng điều trị di tinh dạng Tâm Thận bất giao.
Khí trướng hỏa phương chủ trị di tinh do tƣớng hỏa vọng động.
Hợp âm tế dương phương chủ trị di tinh do Tâm Thận lƣỡng hƣ.
Di nịch phương chủ trị đái dầm do Phế Tỳ khí hƣ, Trị sƣu sác phƣơng thì chủ
trị tiểu nhiều lần do Thận khí bất túc.
Loại phƣơng huyệt cố nhiếp chỉ đới: Chỉ đới phƣơng chủ trị Thận khí bất túc,
hạ nguyên khuy tổn, Tỳ vận thất thƣờng, thủy thấp nội đình, mạch Xung Nhâm
mất cố nhiếp, Đới mạch mất ƣớc chế mà dẫn đến đới hạ hàn thấp.
Phƣơng huyệt ở chƣơng này dùng cho chứng hao tán hoạt thoát, phƣơng pháp
châm thƣờng là phép bổ, nếu ghé thực chứng thì dùng phép bình bổ bình tả để phù
chính khu tà. Nếu đơn thuần là chứng chính khí hƣ hoạt thoát nên kết hợp phép
cứu.
367
PHƢƠNG HUYỆT TRỊ SANG DƢƠNG
(NHỌT LỞ)
Phƣơng huyệt loại này dùng trị sang dƣơng (nhọt độc), đinh sang (nhọt), đơn
độc (viêm quầng), loa lịch (tràng nhạc), anh lựu (bƣớu cổ), phế ung (áp xe phổi)
và nhũ ung (nhọt vú).
Sang dƣơng có thể chia làm hai loại: Một loại là ngoại dƣơng (nhọt ở ngoài
da), nhƣ ung thƣ, đinh sang, đơn độc, loa lịch và nhũ ung. Một loại thuộc nội ung
(nhọt ở trong tạng phủ) nhƣ phế ung, trƣờng ung (viêm ruột thừa), Vị ung (nhọt dạ
dày).
Trong chƣơng này chọn lọc giới thiệu một số phƣơng huyệt châm cứu điều trị
ngoại dƣơng, nội ung thƣờng gặp trên lâm sàng.
Nguyên nhân bệnh của sang dƣơng cũng không ngoài nội nhân, ngoại nhân.
Nội nhân thƣờng do ham thức ăn ngọt béo, hăng mùi và chất cay, hoặc uống quá
nhiều rƣợu, nhiệt ở trƣờng vị, nội nhiệt nung đốt cơ phu, tấu lý mà phát thành
ngoại dƣơng; hoặc nhiệt núp kết ở trong tạng phủ, khí huyết ủng trệ, tạng phủ thối
lở thì thành nội ung; hoặc do tình chí uất giận, uất kết lâu ngày hóa hỏa, hỏa nhiệt
theo kinh đạt đến bên ngoài cơ thể, bên trong đi vào tạng phủ, thì cũng có thể phát
thành sang dƣơng. Ngoại nhân thƣờng do ngoại cảm phong nhiệt tà độc xâm
phạm da, kinh lạc, bên trong đi vào tạng phủ làm cho khí huyết ách tắc không
thông, nhiệt thịnh thịt thối thì có thể phát thành ngoại sang, nội ung. Tóm lại, sự
hình thành của sang dƣơng đa phần do nhiệt tà dẫn đến. Cho nên thiên ưng thư
(Linh khu 81) ghi: “Vinh vệ lƣu lại ở giữa kinh mạch thì huyết khấp (khóc) mà
không hành, không hành thì từ đó khí vinh vệ không thông, ủng trệ mà không đi
đƣợc cho nên nóng, nóng nhiều không dứt thì thịt thối, thịt thối thì mƣng mủ... cho
nên đƣợc mệnh danh là ung (nhọt).
Sang dƣơng lúc mới bị, sốt, sợ lạnh, sƣng nóng đỏ đau, da đỏ, thế bệnh đến
nhanh, gấp, thƣờng thuộc thực nhiệt, triệu chứng là nhiệt độc bên trong. Châm
cứu điều trị nên lấy thanh nhiệt giải độc, lƣơng huyết tiêu sƣng, thƣờng dùng kim
tam lăng lể ra máu làm chủ, nhƣ lấy kim Tam lăng châm Tỉnh huyệt, Ủy trung, lể
ra máu, dùng hào châm chích tại chỗ, hoặc giác lể lạc mạch. Huyệt phụ thƣờng
368
chọn dùng Vinh huyệt, Nguyên huyệt và huyệt mang tác dụng tả nhiệt, châm đều
dùng phép tả.
Châm cứu điều trị sang dƣơng ngoài trị nguyên nhân bệnh, cơ chế bệnh ra,
còn phải kết hợp lý luận kinh lạc theo nguyên tắc, kinh mạch sở qua, chủ trị sở
cập, theo kinh chọn huyệt mà tả, nhƣ thiên Thích tiết chân tà (Linh khu 75) ghi:
"Phàm châm ung là, nên tránh cái khí đến đang mạnh của nó, nhƣ thay phong tục,
nhƣ đổi tính tình, phải hòa hoãn mà chờ đợi, nếu không mƣng mủ thì vê nhẹ để
dẫn đi, trừ cái gốc nó sƣng, nhƣ thế nhọt không còn chỗ đứng thì tự tan mất. Phàm
các kinh âm dƣơng có mọc ung nhọt thì chọn Du huyệt của kinh nó mà tả. Vị trí
của mụn nhọt trên tuyến đƣờng đi của một kinh nào đó nên chọn kinh huyệt của
kinh ấy, nhƣ mụn nhọt mọc ở vùng lƣng gáy, vùng nhƣợng chân, nên chọn kinh
huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh mà tả, nhƣ phƣơng Thái dương sang
dương phương. Nếu mụn nhọt mọc ở vùng bên đầu hoặc vùng hông sƣờn, nên
chọn kinh huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh mà tả, nhƣ Thiếu dương sang
dương phương. Nếu mụn nhọt mọc ở vừng gò má mặt, nên chọn kinh huyệt túc
Dƣơng minh Vị kinh, kinh đa khí đa huyết mà tả, nhƣ Tư huyệt giải độc phương.
Sau khi mụn nhọt lở loét hoặc mƣng mủ mà khó vỡ miệng, hoặc sau khi vỡ
miệng có nƣớc và mủ hoặc có chất bã, thƣờng là chứng hƣ ghé thực trong tình
trạng tà khí đã giảm mà chính khí bất túc. Đang lúc bấy giờ, nên phù chính đạt tà,
thác độc ra ngoài. Phép châm thƣờng dùng kiêm bổ tả, đồng thời hay dùng phép
cứu. Có thể châm Túc tam lý, Thận du, dùng phép bổ để ích khí tiên thiên, hậu
thiên, hoặc cứu Túc tam lý, Cao hoang du và huyệt Kiên tỉnh.
Sau khi mụn nhọt lở loét, thế chậm chạp, lâu ngày không gom miệng, thuộc
chứng khí huyết lƣỡng hƣ, nên lấy phép bổ ích khí huyết, sinh cơ trƣởng nhục. Có
thể cứu ở miệng vết thƣơng, đồng thời cứu Túc tam lý, Khí hải, Tam âm giao để
bổ ích khí huyết. Khí chủ ấm áp, huyết chủ nuôi dƣỡng, khí huyết đầy đủ thì cơ
phu đƣợc tái sinh.
Châm cứu điều trị mụn nhọt nên chú ý chia rõ giai đoạn phát bệnh, thời kỳ đầu
mủ chƣa thành, nên lấy thanh pháp làm chủ. Nếu nhọt đã sƣng đỏ, cứng, không
đƣợc dùng kim lể nặn, để tránh gây ra viêm nhiễm lan rộng ra. Thời kỳ thứ hai khi
đã thành mủ, nên dùng cả thanh pháp và bổ pháp. Thời kỳ cuối cùng nên nhanh
chóng làm cho vết thƣơng lầnh miệng, nên lấy bổ pháp làm chủ. Mụn nhọt điều trị
không đúng dễ xuất hiện tình trạng nguy hiểm, nhƣ chứng thấy ớn lạnh, sốt,
không muốn ăn uống, buồn nôn, nôn mửa, vật vã, tức ngực, thậm chí hôn mê nói
sảng, chất lƣỡi đỏ sậm, rêu lƣỡi vàng nhầy, gọi là Tẩu hoàng; Tây y gọi là chứng
nhiễm trùng máu, lúc bấy giờ nên kết hợp phƣơng pháp Đông Tây y để cấp cứu
369
kịp thời, không đƣợc chậm trễ, nếu không sẽ nguy hiểm đến tính mạng.
Anh lựu phương

PH: Thiên song, Nhu hội.
CC: Trƣớc châm Thiên song, sâu 0,8 - 1,5 thốn, đó là theo bệnh chứng hƣ
thực mà dùng phép bổ tả, nâng lên, ấn xuống, vê xoáy. Lƣu kim 30 phút, vê kim 2
lần, mỗi lần 5 phút. Sau chọn Nhu hội, châm thẳng 0,8 -1,5 thốn, tùy bệnh chứng
hƣ thực mà dùng thủ pháp bổ tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Giải uất hành khí, tiêu kiên tán kết. Trị vùng cổ sƣng lan hoặc có khối u,
màu da không thay đổi, không đau cũng không vỡ loét, khối sƣng thƣờng là hình
tròn, có thể tùy động tác nuốt mà di động lên xuống. Thực chứng kiêm thấy các
chứng phiền táo, dễ giận, tim hồi hộp, vật vã, nhiều mồ hôi, nhãn càu lồi ra, mạch
hoạt sác hữu lực. Hƣ chứng kèm ăn ít, thở vội, kém sửc, tim hồi hộp, mất ngủ và
mạch tế sác vô lực.
Phƣơng này trị các bệnh sƣng tuyến giáp đơn thuần, tăng năng tuyến giáp.
GT: Thiên song là kinh huyệt của thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng kinh, Thái
dƣơng kinh nhiều khí ít huyết, cho nên sửc hành khí tƣơng đối mạnh hơn, huyệt vị
của nó ở vùng cổ, cũng là phép chọn huyệt tại chỗ, dùng thủ pháp nâng lên, dí
xuống, vê xoay, vê kim thủ pháp tƣơng đối dài thì có thể tuyên thông khí huyết ứ
trệ, có tác dụng tiêu kiên tán ứ. Nhu hội là huyệt của thủ Thiếu âm Tam tiêu kinh,
là huyệt hội của thủ Thiếu dƣơng và mạch Dƣơng duy, châm vào có thể tuyên
thông kinh khí Thiếu dƣơng kinh, mà kinh Tam tiêu đi bên ngoài vùng cố, cũng có
ý là chọn huyệt tại chỗ, do đó có thể giúp cho huyệt Thiên song sơ thông khí huyết
vùng cổ, để gây tác dụng tiêu sƣng, nhuyễn kiên.
Sách Chư bệnh nguyên hậu luận viết: "Anh lựu là do lo âu, khí kết sinh ra,
cũng do uống sa thủy (nƣớc có cát), cát theo khí vào trong mạch, kích bác ở dƣới
cổ gây ra...". Sách này cho rằng nguyên nhân bệnh của bệnh này là: Một do lo khi
buồn giận, Can Tỳ khí nghịch, tạng phủ mất điều hòa, đờm khí uất kết trử ở vùng
cổ gây ra. Hai là do thủy thổ không đầy đủ để cung cấp cho cơ thể con ngƣời mà
gây ra. Theo các tài liệu y ghi nhận, Anh lựu lại chia ra Khí anh, Nhục anh, Huyết
anh, Cân anh, Thạch anh, là dựa vào nguyên nhân bệnh mà lập ra, có thể thử dùng
cho các dạng Anh chứng. Thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng kinh, thủ Thiếu dƣơng
Tam tiêu kinh đi ở mặt hông ngoài và mặt trƣớc vùng cổ. Dựa vào nguyên lý "kinh
370
mạch sở qua chủ trị sở cập", vận dụng nguyên tắc chọn huyệt theo kinh, chọn
Thiên song của thủ Thái dƣơng Tiểu trƣờng kinh và Nhu hội của thủ Thiếu dƣơng
Tam tiêu kinh, phối hợp xa gần cùng đạt hiệu quả sơ khí giải uất, tiêu kiên tán kết.
GG: Khối sƣng vùng cổ tƣơng đối lớn, tƣơng đối cứng thì thêm Phù đột, Khí
xá, cách châm nhƣ Thiên song để tăng cƣờng sức tiêu kiên tán kết.
Tim hồi hộp, vật vã, mất ngủ, thêm Thần môn, Nội quan, châm bình bổ bình
tả để định Tâm an thần.
Nóng nảy, dễ tức giận, thêm Thái xung, Quang minh, châm tả nhằm sơ Can
giải uất.
Mồ hôi nhiều, thêm tả Hợp cốc, bổ Phục lƣu để bổ âm ức (chế) dƣơng.
Nhãn cầu lồi ra, thêm Toàn trúc, Tứ bạch, Hành gian, châm bình bổ bình tả để
sơ thông khí huyết vùng mắt, bình Can tiềm dƣơng.
Dương minh sang dương phương
XX: Ngoại khoa lý lệ.

PH: Lệ đoài, Nội đình, Hãm cốc Xung dƣơng, Giải khê.
CC: Trƣớc dùng kim Tam lăng lể Lệ đoài cho ra máu 3 - 5 giọt, rồi dùng hào
châm châm Nội đình, Hãm cốc, châm thẳng 0,5 - 1 thốn. Châm Xung dƣơng, Giải
khê, châm xiên 0,3 - 0,5 thốn. Bốn huyệt trên đều châm tả, vê kim 2 - 3 lần, lƣu
kim 30 phút.
TD: Thanh tả Dƣơng minh, lƣơng huyết giải độc. Trị ung thƣ, đinh sang, tiết
thủng mọc ở miệng, gò má và vùng mặt, lúc mới mọc sƣng đỏ, cứng, hơi đau, kế
đến thì sƣng lan rộng hoặc xuất hiện các chứng hóa mủ, hoặc kèm có khô miệng,
hôi miệng, táo bón.
GT: Lệ đoài là tỉnh huyệt của túc Dƣơng minh Vị kinh đi qua, theo lý luận
kinh mạch sở qua, chủ trị sở cập, cho nên mụn nhọt ở mặt, miệng, gò má, nên chọn
Vị kinh, kinh mạch đi qua của vùng này. Túc Dƣơng minh Vị kinh là kinh đa khí
đa huyết, dễ hóa nhiệt mà trở thành thực nhiệt chứng. Do đó ngoại cảm tà độc
hoặc thực tích, đờm hỏa và uất giận đều dễ làm cho nhiệt tà uất tích ở Dƣơng minh
mà ở các vùng miệng mặt, gò má xuất hiện các chứng đinh sang, tiết thủng. Để trị
nguyên nhân, bệnh và cơ chế bệnh, nên dùng cách lể ra máu và phép tả, mới có thế
thanh tả Dƣơng minh nhiệt tà, lƣơng huyết giải độc mà làm cho mụn nhọt tự khử.
GG: Hôi miệng, thêm Túc tam lý, dùng phép tả, để tiêu thực tích.
371
Táo bón, thêm Thiên xu, Thƣợng cự hƣ, dùng phép tả để tả nhiệt thông tiện.
Nhọt có mủ, dùng kim Tam lăng lể vỡ còi mủ, nặn ra nƣớc, mủ, chùi sạch
bằng bông vô khuẩn.
Mã đao thủng lũ phương

PH: Uyên dịch, Chƣơng môn, Chi câu.
CC: Trƣớc chọn huyệt Uyên dịch, thuận theo hƣớng giữa sƣờn mà châm xiên
1 - 1,5 thốn; sau đó châm Chƣơng môn, châm xiên 0,8 - 1,2 thốn. Chi câu châm
thẳng 0,8 - 1,5 thốn. Châm dùng phép tả với thủ pháp nâng lên, ấn xuống, vê kim.
Vê kim 2-3 lần. Tất cả lƣu kim 30 phút.
Lúc lƣu kim, nếu thấy chỗ mụn vỡ loét chảy nƣớc, có thể sau khi rút kim cứu
thêm 5 - 7 mồi ngải.
TD: Thanh giải nhiệt độc, hóa đờm tiêu sƣng. Trị kết hạch ở dƣới nách từng
chuỗi nhƣ hạt trai sắp xếp nhƣ dạng mũi dao. Lúc ban đầu, hạch kết nhỏ nhƣ hạt
táo, lớn nhƣ quả mai, màu da không thay đổi, đè vào cứng, đẩy vào thấy di động,
không nóng không đau. Bệnh lâu ngày thì loa lịch lớn dần, dính liền với ngoài da,
có thứ giống cái chuỗi thành xâu, đẩy vào không thấy di động, hơi cảm thấy đau.
Lúc sắp lở loét, thì ngoài da trở thành màu đỏ sậm, đau nhức hơn. Sau khi lở loét,
nƣớc màu trong lỏng, kèm có chất lợn cợn, sau khi lở loét lâu ngày không khỏi, có
thể kèm thấy các chứng nóng âm ỉ trong xƣơng, ra mồ hôi trộm, lo âu, vật vã
không ngủ, lƣỡi đỏ ít rêu, mạch tế sác.
GT: Uyên dịch là huyệt của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh. Chƣơng môn là
huyệt của túc Quyết âm Can kinh, hai huyệt đều ở vị trí vùng gian sƣờn, châm
dùng phép tả có thể hoạt huyết hành khí, thanh giải nhiệt độc tại chỗ. Chƣơng môn
lại là mộ huyệt của Tỳ, hội huyệt của túc Thiếu dƣơng, túc Quyết âm, cho nên có
thể sơ lý khí cơ của Can Đởm, đồng thời có công hiệu hóa đờm tán kết. Chi câu là
huyệt của thủ Thiếu dƣơng Tam tiêu kinh, có thể thông lợi khí cơ cho nên có thể
tiêu sƣng, mềm cái cứng.
Loa lịch thƣờng do tình chí không thông sƣớng. Can khí uất kết, khí uất hóa
hỏa, đờm hỏa kết thành đờm hạch ngăn trở ở da, cơ bắp, kinh lạc mà thành, lâu
ngày thì suy hao Thận âm hình thành chứng tiêu (ngọn) thực, bản (gốc) hƣ, do đó
điểm chính để trị bệnh này là thông lợi khí cơ, hóa đờm thanh nhiệt. Bệnh lâu
ngày thì nên tiêu bản kiêm cố, nhấn mạnh dƣỡng âm phò chính. Tam tiêu chủ khí
372
của toàn thân, chọn Tam tiêu kinh có thể điều lý khí cơ của toàn thân, Can Đởm
biểu lý với nhau, chọn kinh huyệt của Can Đởm sơ Can giải uất là tốt nhất. Khí cơ
tuyên thông thì đờm nhiệt uất kết sẽ đƣợc hoãn giải. Chƣơng môn lại kiêm hóa
đờm, là một huyệt có nhiều tác dụng, châm dùng phép tả là giải quyết cơ chế bệnh
của đờm nhiệt uất kết, đồng thời có hiệu quả thanh nhiệt giải độc. Sau khi vỡ loét
dùng phép cứu có thể sinh cơ trƣởng nhục sinh da non, xúc tiến vết thƣơng mau
khỏi.
GG: Loa lịch dƣới nách nhƣ xâu chuỗi, thêm Thiên tỉnh, Túc lâm khấp, mỗi
huyệt cứu 20 mồi ngải để tăng công hiệu tiêu tán.
Nóng âm ỉ trong xƣơng, bứt rứt khó ngủ, thêm Thái khê, Thận du, châm dùng
phép bổ để ích âm tiềm dƣơng.
Đổ mồ hôi trộm, thêm Âm khích, Cao hoang, châm dùng phép bổ nhằm ích
khí dƣỡng âm mà cầm mồ hôi.
Sau khi lở loét nƣớc dịch trong lỏng, đồng thời có chất lợn cợn thì cứu thêm
Túc tam lý và Cao hoang du để thác chính đạt tà, sinh cơ trƣởng nhục, xúc tiến
miệng nhọt mau khỏi.
Nhũ ung phương

PH: Đản trung, Đại lăng, Ủy trung, Thiếu trạch, Du phủ.
CC: Trƣớc dùng kim tam lăng lể huyệt Ủy trung cho ra máu 1 - 2ml, dùng
bông đã diệt khuẩn lau sạch; Rồi dùng hào châm Thiếu trạch 0,1 - 0,2 thốn, lƣu
kim 30 phút; Sau đó dùng hào châm châm Đản trung, Du phủ, châm xiên 1 - 1,5
thốn, Đại lăng châm thẳng 0,5 -1 thốn. Hai huyệt sau dùng tả, lƣu kim 30 phút.
TD: Hành khí hoạt huyết, thanh nhiệt tiêu thũng. Trị buồng vú sƣng nóng đỏ,
đau. Bệnh này thƣờng phát trƣớc khi đầy tháng sau đẻ, lúc mới phát vú cứng, sƣng
trƣớng, đau nhức, tuyến sữa bài tiết không thông, hoặc có nóng lạnh, đau đầu, bứt
rứt, muốn mửa, đấy là hiện tƣợng mủ nhọt chƣa thành. Nếu
khối sƣng buồng vú tăng trƣởng lan, sƣng đỏ đau nhiều, đây là triệu chứng
hóa mủ. Cũng thấy trong lúc có thai 6-7 tháng, lúc mới đầu màu sắc da không thay
đổi, dần dàn đổi sang đỏ rồi lở loét, nung mủ tƣơng đối chậm hơn; sau khi vỡ mủ
thƣờng kéo dài đến sau khi sinh đẻ mới có thể khỏi.
GT: Đản trung là hội huyệt của khí, có thể lý khí giải uất khí làm thống soái
373
của huyết, huyết hành thì khí hành, do đó có thể lý khí hoạt huyết làm chủ huyệt
của phƣơng này. Vị trí huyệt Đản trung và Du phủ gần buồng vú, có tác dụng tiêu
sƣng giảm đau. Thiếu trạch là huyệt kinh nghiệm; có thể nhanh chóng làm cho
tuyến sữa thông, để giảm bớt cơn đau sƣng trƣớng. Đại lăng là nguyên huyệt của
thủ Quyết âm Tâm bào kinh. Tâm bào kinh dọc theo ngực ra gian sƣờn, xuống
nách 3 thốn, đi lên đến buồng vú, dọc theo đƣờng kinh buồng vú, do đó tả Đại lăng
có thể thanh nhiệt tà ở Tâm bào kinh, Ủy trung cũng gọi là Huyết khích, lể ra máu
có thể lƣơng huyết giải độc. Năm huyệt cùng dùng, có hiệu quả hành khí hoạt
huyết, thanh nhiệt giải độc, tiêu sƣng giảm đau.
Nhũ ung thƣờng do ăn quá nhiều thức ăn ngọt béo, Vị kinh tích nhiệt, hoặc vì
đầu vú nứt vỡ, tà độc xâm nhập vú, đƣa đến mạch lạc trở tắc, tiết sữa không thông,
nhiệt độc tích ở vú quyện lẫn nhau mà kết thành nhọt. Cho nên, điều trị phải sơ
điều khí cơ, làm cho tiết sữa đƣợc thông, đồng thời với phép thanh nhiệt lƣơng
huyết, giải độc, cho nên dùng phép tả và cách lể ra máu đạt hiệu quả.
GG: Sốt, đau đầu, thêm châm tả Hợp cốc, Phong trì, để sơ phong tán nhiệt, chỉ
thống.
Khối sƣng ở vú đỏ, đau nhiều, thêm Nhũ căn, Thiên trì, Kiên tỉnh, châm dùng
phép tả, để hành khí hoạt huyết, giảm đau.
Phế ung phương

PH: Thận du, Hợp cốc, Thái uyên.
CC: Trƣớc châm bổ Thận du 1,5 - 2 thốn, sau đó châm tả Hợp cốc thẳng 0,6 -
1,5 thốn. Châm Thái uyên thẳng sâu 0,8 thốn. Tất cả đều lƣu kim 30 phút.
TD: ích Thận phù chính, thanh Phế hóa đờm. Trị ho, đau ngực, sốt, ra nhiều
đờm mũi. Bệnh lâu ngày thì toàn thân không có sức, muốn mửa, không muốn ăn
uống. Bệnh này tƣơng đƣơng với áp xe phổi của Tây y.
GT: Thái uyên là nguyên huyệt của Phế kinh, tả nó có thể thanh nhiệt giải độc,
chỉ khái hóa đờm, là chủ huyệt của phƣơng này. Hợp cốc là nguyên huyệt của thủ
Dƣơng minh Đại trƣờng kinh. Tả Hợp cốc có thể thanh giải nhiệt độc, sơ phong
thanh nhiệt ở Dƣơng minh. Hợp cốc, Thái uyên là chọn ý nghĩa kinh biểu lý phối
huyệt nhau, có thể tăng tác dụng điều trị. Thận du là bối du của Thận. Bổ Thận du
có thể ích Thận khí mà cố gốc của tiên thiên. Thận khí là gốc của Phế khí. Phế
Thận khí đầy đủ thì có thể xua tà khí ra bên ngoài để làm cho phế ung khỏi dần.
374
Nguyên nhân, cơ chế bệnh của phế ung: Đó là chính khí hƣ của cơ thể con
ngƣời cảm phải phong nhiệt tà độc, tà độc phạm Phế, Phế mất tuyên giáng, ủ dịch
thành đờm, đờm nhiệt ngăn trở ở Phế lâu ngày thì thành phế ung. Điều trị bệnh
này thời kỳ đầu nên lấy khu tà làm chủ, có thể dùng Phế du, Phong môn, Hợp cốc,
Xích trạch; thời kỳ cuối thì nên phù chính khu tà, có thể chọn Thận du, Phế du,
Thái uyên, châm bổ để ích khí cho Phế Thận. Phế Thận khí đầy đủ thì có thể đạt tà
ra ngoài làm cho cơ thể phục hồi dần dàn.
GG: Thời kỳ đầu phế ung, sốt cao đổ mồ hôi nhiều, thêm Đại chùy, Khúc trì
bằng châm tả để sơ phong thanh nhiệt.
Đau ngực, ho đờm mủ nhiều, thêm Phế du, Quyết âm du, Đản trung, Trung
phủ, Xích trạch, Phong long bằng châm tả, để thanh nhiệt hóa đờm lý khí, chỉ
thống.
Thời kỳ cuối của phế ung, ăn ít, thêm Trung quản, Túc tam lý, châm bổ để
điều Vị ích khí.
Thái dương sang dương phương

PH: Chí âm, Thống cốc, Thúc cốt, Côn lôn, Ủy trung.
CC: Trƣớc tiên dùng kim tam lăng lể huyệt Chí âm cho ra 3 - 5 giọt máu
khoảng lml, lau sạch. Rồi lể huyệt Ủy trung cho ra máu khoảng lml, lau sạch bằng
bông khô đã diệt khuẩn. Sau đó dùng hào châm châm huyệt Thông cốc, Thúc cốt,
châm thẳng 0,3 thốn; rồi lại cứu Côn lôn, châm thẳng 1 -1,5 thốn, cả ba huyệt trên
đều dùng phép tả, vê kim 2 - 3 lần, lƣu kim 30 phút.
TD: Thanh tiết Thái dƣơng, lƣơng huyết giải độc. Trị ung thƣ, đinh sang, tiết
thủng mọc ở vùng lƣng, cổ gáy hoặc vùng nhƣợng chân. Lúc đầu thƣờng sƣng đỏ,
cứng, tại chỗ hơi đau, hoặc kèm có sốt, sợ lạnh, sau đó thê sƣng lan rộng, hoặc
xuất hiện còi mủ. Mạch thấy hoạt sác, chất lƣỡi thƣờng đỏ nhiều hơn.
GT: Chí âm là tỉnh huyệt của túc Thái dƣơng Bàng quang kinh, châm cho ra
máu tỉnh huyệt có hiệu quả thanh nhiệt lƣơng huyết. Thông cốc là huyệt vinh của
túc Thái dƣơng kinh, vinh chủ thân nhiệt, cho nên có thể tả nhiệt tà của Bàng
quang kinh. Thúc cốt là huyệt du của túc Thái dƣơng. Vinh du trị ngoại kinh, do
đó có thể trị đƣợc bệnh của kinh Bàng quang. Côn lôn là huyệt hỏa của túc Thái
dƣơng, châm dùng phép tả cũng có thể tả nhiệt; Ủy trung là Huyệt Hợp của kinh
Bàng quang, còn gọi là Huyết khích, Ủy trung châm cho ra máu có hiệu quả lƣơng
375
huyết giải độc. Năm huyệt cùng dùng, hiệu quả thanh nhiệt lƣơng huyết giải độc
rất mạnh. Đây là phép phối Ngũ du huyệt cùng dùng.
Sang dƣơng gồm nhiều dạng bệnh ngoại khoa nhƣ ung thƣ, đinh sang, tiết
thủng và hội dƣơng. Đa số là do độc tà xâm phạm bên trong, tà nhiệt đốt nóng
phần huyết, khí huyết ngƣng trệ mà gây ra. Cho nên điều trị phải thanh nhiệt giải
độc lƣơng huyết. Châm cứu điều trị sang dƣơng ngoại khoa, phải biện rõ vị trí,
chọn huyệt theo kinh. Do đó chọn Chí âm, Thông cốc, Thúc cốt, Côn lôn và Ủy
trung của kinh này để đạt đến mục đích điều trị.
Thiên Chí chân yếu đại luận (Tố vấn 74) ghi: "Cái cũ mà ứ kết lại thì phải khử
đi". Khí huyết ứ trệ, huyết nhiệt thịt thối, phải dùng cách châm cho ra máu mới đạt
hiệu quả, cho nên Chí âm, Ủy trung trong phƣơng, dùng kim tam lăng châm cho ra
máu, để thanh nhiệt trong huyết.
GG: Cục bộ xuất hiện nốt mủ, còi mủ, dùng kim tam lăng đã khử trùng châm
vỡ, nặn ra dịch mủ, rồi lau sạch bằng bông khô tiệt trùng. Cũng có thể cứu thêm tại
chỗ để phù chính đạt tà.
Sốt, sợ lạnh, thêm Khúc trì, Hợp cốc, châm dùng phép tả, để tán phát nhiệt tà.
Chỗ sƣng lan rộng, sƣng nóng đỏ, có thể dùng Mai hoa châm gõ tại chỗ rồi sau
dùng bầu giác tại đó cho ra máu 3 - 5ml, nhằm tả trừ tà độc.
Thiếu dương sang dương phương

PH: Túc khiếu âm, Hiệp khê, Túc lâm khấp, Dƣơng phụ, Dƣơng lăng tuyền.
CC: Trƣớc dùng kim tam tăng châm huyệt Khiếu âm, lể ra máu 3 - 5 giọt, lau
sạch bằng bông tiệt trùng; Rồi dùng hào châm châm Hiệp khê, Túc lâm khấp,
châm thẳng 0,5 - 1 thốn. Châm Dƣơng phụ, Dƣơng lăng tuyền, châm thẳng 0,5 - 1
thốn. Bốn huyệt sau đều dùng tả, vê kim 2 - 3 lần, lƣu kim 30 phút.
TD: Thanh tả Thiếu dƣơng, lƣơng huyết giải độc. Trị ung thƣ, đinh sang, tiết
thủng mọc ở vùng đầu, vùng hông, ngực sƣờn, vùng mông và mặt ngoài đùi. Lúc
nơi mọc thƣờng hay sƣng đỏ, kết khối cứng, đau ít, kế đến chỗ sƣng lan rộng, hoặc
mƣng mủ. Trƣờng hợp nặng kèm sốt, sợ lạnh.
GT: Khiếu âm là huyệt tỉnh của túc Thiếu dƣơng Đởm kinh, lể ra máu tỉnh
huyệt có tác dụng thanh nhiệt lƣơng huyết. Hiệp khê là huyệt vinh của túc Thiếu
dƣơng, tả huyệt này có thể trừ nhiệt ở Đởm kinh. Túc lâm khấp là huyệt du của
376
Đởm kinh, lại vừa là huyệt của Bát giao hội huyệt, giỏi chữa về bệnh ở mặt hông
của cơ thể con ngƣời, tả huyệt này có thể thanh nhiệt. Dƣơng phụ là huyệt kinh
của Đởm kinh. Dƣơng lăng tuyền là huyệt hợp của Đởm kinh, tả các huyệt này
đều có thể thanh tả Đởm hỏa. Năm huyệt cùng dùng có thể thanh Đởm tả hỏa,
lƣơng huyết giải độc. Đây là cách phối hợp Ngũ du huyệt.
Phƣơng này cũng trị nguyên nhân, cơ chế bệnh của sang dƣơng, chọn dùng
cách lể ra máu và phép tả để đạt mục đích thanh nhiệt, lƣơng huyết giải độc. Đồng
thời, do túc Thiếu dƣơng Đởm kinh đi dọc mặt hông cơ thể, nửa đầu, dựa theo
nguyên tắc chọn huyệt theo kinh, cho nên dùng Khiếu âm, Hiệp khê, Lâm khấp,
Dƣơng phụ, Dƣơng lăng tuyền để thanh nhiệt độc của bản kinh, nhiệt độc đã thanh
thì mụn nhọt tự khỏi.
GG: Cục bộ xuất hiện nốt mủ, còi mủ, dùng kim tam lăng đã khử trùng châm
vỡ, nặn ra dịch mủ, rồi lau sạch bằng bông khô tiệt trùng.
Cũng có thể cứu thêm tại chỗ để phù chính đạt tà.
Sốt, sợ lạnh, thêm Khúc trì, Hợp cốc, châm dùng phép tả, để tán phát nhiệt tà.
Chỗ sƣng lan rộng, sƣng nóng đỏ, có thể dùng Mai hoa châm gõ tại chỗ rồi sau
dùng bầu giác tại đó cho ra máu 3 - 5ml, nhằm tả trừ tà độc.
Tứ huyệt giải độc phương

PH: Khúc trì, Hợp cốc, Túc tam lý, Hành gian.
CC: Trƣớc châm Khúc trì, Hợp cốc, sau khi đắc khí, dùng phép tả kích thích
mạnh; Sau cùng châm tả Hành gian. Tất cả lƣu kim 30 phút. Trong thời gian lƣu
kim vê kim 2-3 lần, mỗi lần vê 1 - 2 phút.
TD: Tán phong thanh nhiệt, lƣơng huyết giải độc. Trị đinh sang, tiết thủng,
ung thƣ khắp cơ thể. Ban đầu sƣng đỏ, kết khối cứng, đau nhẹ; nặng thì sƣng lan
rộng, hoặc có hóa mủ, hoặc kèm có các chứng toàn thân sốt, sợ lạnh, váng đầu,
buồn nôn, táo bón.
GT: Khúc trì là huyệt hợp của thủ Dƣơng minh Đại trƣờng kinh, Hợp cốc là
huyệt nguyên của thủ Dƣơng minh, hai huyệt hợp dùng có hiệu quả tán phong
thanh nhiệt. Túc tam lý là Hợp huyệt của túc Dƣơng minh, lại vừa là hợp huyệt
của Vị phủ, tả nó có thể thanh nhiệt tà ở túc Dƣơng minh. Khúc trì, Hợp cốc, Túc
tam lý ba huyệt cùng dùng, có thể thanh nhiệt ở kinh Dƣơng minh. Dƣơng minh
377
chủ lý chứng cho nên tả nó có thể chữa thực nhiệt ở phần lý. Hành gian là huyệt
vinh của túc Quyết âm Can kinh; Can chủ huyết, tả Hành gian có thể thanh nhiệt
trong máu, do đó có tác dụng lƣơng huyết giải độc.
Sang dƣơng mọc khắp toàn thân, nguyên nhân phát bệnh của nó, thƣờng do ăn
nhiều thức béo ngọt, uống rƣợu quá mửc hoặc quá ăn chất cay nóng, lâu ngày thì
nhiệt ẩn náu ở Dƣơng minh, độc phát từ bên trong, hoặc do cơ phu dơ bẩn, tà độc
ngoại xâm, khí huyết ủng trệ, nung đốt cơ phu gây ra. Điều quan trọng điều trị của
phƣơng này: Một là tả Khúc trì, Hợp cốc làm cho nhiệt tà từ cơ phu thấu đạt ra
ngoài; Hai là tả Túc tam lý làm cho nhiệt tà ở Dƣơng minh đƣợc thanh tả ở bên
trong; Ba là tả Hành gian để thanh nhiệt trong máu, lƣơng huyết giải độc, làm cho
nhiệt tà không nung đốt ở phần huyết. Cho nên phƣơng này có công hiệu tán
phong thanh nhiệt, lƣơng huyết giải độc.
GG: Nếu có hóa mủ, nên dùng kim tam lăng đã diệt khuấn lể vỡ còi mủ, dịch,
rồi dùng bông tiệt trùng lau sạch.
Cũng có thể dùng điếu ngải cứu tại cục bộ để phù chính khu tà.
Sốt, váng đầu, nôn mửa, thêm châm tả Đại chùy, Thân trụ; đồng thời chọn Ủy
trung, dùng phép lể lạc mạch, bàu giác, cho ra máu 1 - 3ml, để tăng công hiệu
thanh nhiệt lƣơng huyết, giải độc.
Tiểu kết
Châm điều trị ngoại khoa sang dƣơng, giản tiện, dễ thực hành, hiệu quả điều
trị rõ rệt. Phƣơng huyệt châm cứu giói thiệu trong chƣơng này, đều là điều trị bệnh
chứng thƣờng gặp ngoại khoa. Trong đó bao gồm ung thƣ, đinh sang, tiết thủng,
mã đao, thủng lũ, phế ung, nhũ ung và anh lựu.
Thái dƣơng sang dƣơng phƣơng, Thiếu dƣơng sang dƣơng phƣơng, Dƣơng
minh sang dƣơng phƣơng, Tứ huyệt giải độc phƣơng, đều có tác dụng thanh nhiệt,
lƣơng huyết, giải độc. Có thể điều trị các ngoại dƣơng nhƣ ung thƣ, đinh sang, tiết
thủng.
Tứ huyệt giải độc phương, thông qua thanh tả nhiệt tà ở Dƣơng minh và Can
kinh, có thể điều trị sang dƣơng toàn thân.
Thái dương sang dương phương thông qua thanh tả túc Thái dƣơng Bàng
quang kinh mà điều trị sang dƣơng vùng lƣng cổ.
Thiếu dương sang dương phương thông qua thanh tả túc Thiếu dƣơng Đởm
kinh mà điều trị.
378
Dương minh sang dương phương, thông qua thanh tả túc Dƣơng minh Vị kinh
mà điều trị sang dƣơng vùng miệng gò má và vùng ngực sƣờn.
Mã đao thủng ỉù phương có hiệu quả thanh nhiệt hóa đờm, chủ trị loa lịch
mọc ở dƣới nách, dạng nhƣ xâu chuỗi, nhƣ Mã đao.
Anh lựu phương có hiệu quả hành khí giải uất, tiêu kiên tán kết, chủ trị anh lựu
mọc ở vùng cổ hoặc kèm có lồi mắt, gầy ốm, bứt rứt, mạch sác.
Phế ung phương có hiệu quả thanh Phế hóa đờm, ích Thận phò chính, sau khi
gia giảm cho thích hợp có thể điều trị ho, sốt, đau ngực, mửa đờm mủ nhiều trong
bệnh phế ung.
Nhũ ung phương có hiệu quả hành khí hoạt huyết, thanh nhiệt tiêu sƣng, có
thể điều trị kết khối cứng mà sƣng nóng đỏ, đau ở vú, và bệnh nhũ ung tiết sữa
không thông.
Sang dƣơng thƣờng thuộc thực nhiệt chứng, kèm có chứng khí huyết ủng tắc,
sƣng nóng đỏ đau, theo nguyên tắc trong thiên Kinh mạch (Linh khu 10) viết:
"Thực thì tả", "nhiệt thì nhanh chóng" và thiên Tiểu châm giải (Linh khu 3) viết:
"Tích nhiệt thì từ từ", do đó phƣơng huyệt loại này thƣờng dùng phép tả và cách lể
ra máu để thanh nhiệt tiêu sƣng, lƣơng huyết giải độc. Sang dƣơng thời kỳ cuối
thuộc trong hƣ ghé thực, hoặc hƣ chứng, thì nên dùng phép châm bổ, thƣờng dùng
phép cứu để ích khí sinh huyết, phù chính đạt tà.
Phƣơng huyệt của chƣơng này,
Một là tùy theo nguyên nhân, cơ chế bệnh, nếu sang dƣơng thƣờng do nhiệt
độc gây ra, do đó huyệt chọn dùng thƣờng có công hiệu thanh nhiệt, giải độc,
lƣơng huyết, nhƣ Tỉnh huyệt, Vinh huyệt, Nguyên huyệt và huyệt có công hiệu
thanh nhiệt giải độc (nhƣ Hợp cốc, Khúc trì).
Hai là dựa theo nguyên tắc chọn huyệt theo kinh, theo vị trí mụn nhọt đang
phát mà chọn huyệt, nếu mọc ở vùng lƣng cổ thì chọn túc Thái dƣơng kinh huyệt,
mọc ở vùng nửa đầu, ngực sƣờn thì chọn túc Thiếu dƣơng kinh, mọc ở vùng
miệng mặt thì chọn túc Dƣơng minh kinh.
Nếu nắm vững đƣợc nguyên tắc trên đây, trong lâm sàng có thể linh hoạt gia
giảm vận dụng sống động.
379
PHƢƠNG HUYỆT HÓA TRÙNG
Nhật nguyệt hồi quyết phương
XX: Hiện đại châm cứu y án tuyển của Trần Toàn Tân.
PH: Nhật nguyệt (phải), Thái xung (phải), Dƣơng lăng tuyền (phải), Túc tam
lý (trái).
CC: Trƣớc châm Dƣơng lăng tuyền, Thái xung. Sau khi đắc khí mũi kim xiên
hƣớng lên, vê kim ngƣợc chiều kim đồng hồ, làm cho cảm ứng châm khuyếch tán
theo vị trí liên quan bệnh; Rồi dùng cách châm ngang châm Nhật nguyệt, châm
cạn vê nhiều, không đề tháp (nâng ấn), làm cho cảm ứng châm khuyếch tán theo
vùng tim. Các huyệt cũng có thể dùng điện châm, dùng sóng thƣa xung điện, lƣu
kim 30 phút.
TD: Sơ lợi Can Đởm, lý khí an hồi. Trị hồi quyết (đau do giun), hông sƣờn
phải đau dữ dội, vật vã, nôn mửa, lúc phát lúc không, lúc phát đau thì mửa, có thể
mửa ra giun lãi, tay chân quyết lãnh, mồ hôi đàm đìa, mạch hoạt sác hoặc vi sác.
GT: Nhật nguyệt là huyệt mộ của Đởm, có thể thông bế tắc của Đởm phủ, vị
trí của nó ở gần Đởm phủ (cục bộ), có tác dụng giảm đau rõ rệt, làm chủ huyệt;
Dƣơng lăng tuyền, là hạ hợp huyệt của Đởm, mộ - hợp phối hợp nhau có thể khai
uất kết của Đởm phủ. Thái xung là huyệt nguyên của Can kinh, có thể sơ Can giải
uất (theo quan sát của X quang, châm Dƣơng lăng tuyền, Nhật nguyệt, Thái xung
có thể làm giảm co thắt cơ ống mật, đồng thời có thể tăng cƣờng sự co bóp của túi
mật để tăng nhanh sự bài tiết). Túc tam lý là hạ hợp huyệt của Vị, có thể phù thổ
ức mộc, lý khí chỉ thống. Hồi quyết tức là chứng giun chui ống mật bây giờ,
thƣờng do các nguyên nhân ăn uống mất điều độ hoặc trục giun không đúng, làm
cho giun đi lên, chui vào ống mật, làm khí trệ ở Can Đởm, gây nên cơn đau đột
ngột dữ dội, đau quá thì làm cho khí âm dƣơng không thuận tiếp, có thể xuất hiện
tay chân quyết lãnh, mồ hôi ra nhiều. Can Đởm khí trệ là chủ chứng của bệnh này,
điều trị nên lấy sơ Can lợi Đởm làm chính, cho nên chọn dùng tỉnh huyệt của Can
Đởm làm chủ. Khí đến chỗ bệnh, có thể tăng hiệu quả điều trị, do đó dùng thủ
pháp vê xoay, điện châm để kích thích kinh khí.
GG: Bệnh này sau khi hoãn giải, nên dùng Bách trùng sào, dùng kim Tam
lăng lể ra chất dịch màu vàng trong. Rồi châm bổ Tam âm giao để kiện Tỳ khu
380
trùng.
Sách Hiện đại châm cứu y án tuyển của Trần Toàn Tân ghi: “Chứng hồi
quyết, điều trị chọn huyệt của kinh túc Thiếu dƣơng, túc Quyết âm làm chủ, châm
tả để sơ tiết khí của Can Đởm và giải kinh chỉ thống, khi đã giảm đau rồi mới dùng
cách lý Tỳ hòa khí, khu trừ hồi trùng (giun), để phòng tái phát. Chọn Dƣơng lăng
(phải), Nhật nguyệt (phải), Thái xung (phải), Túc tam lý (trái)".
Trong Châm cứu tạp chí, trang 11, kỳ số 1 năm 1965 của Vƣơng Kiện Thu
ghi: Chứng giun chui ống mật:
(1) Chọn huyệt Trung quản, Thƣợng quản làm chủ huyệt; bụng đau hông bên
phải thêm huyệt Lƣơng môn bên phải; bụng đau bên hông trái, thêm Lƣơng môn
bên trái; Đau lan đến vai lƣng, thêm A thị huyệt tại chỗ đau. Dùng thủ pháp kích
thích mạnh, lƣu kim 20 - 30 phút.
(2) Dùng Mai hoa châm gắn dòng điện tƣơng đối mạnh (điện áp tối cao là 10
- 15V), gõ nhè nhẹ vùng da chỗ đau.
Khu trùng: Sau khi dứt cơn đau, xổ giun ngay lập tức.
Tiêu thực hóa trùng phương

PH: Cự khuyết, Đại đô, Thái bạch, Túc tam lý, Thừa sơn.
CC: Cự khuyết dùng mồi ngải cứu 7-10 mồi, châm tả Đại đô, Ấn bạch, Túc
tam lý, Thừa sơn, lƣu kim 30 phút.
TD: Kiện vận Tỳ Vị, hóa trùng tiêu thực. Trị chứng giun lãi đau vùng tim (hồi
trùng tâm thống), mặt vàng, ngƣời gày, tiêu hóa kém, đau bụng giun, hôi miệng,
táo bón, rêu lƣỡi vàng mỏng, mạch trầm sác.
GT: Cự khuyết là huyệt mộ của Tâm, cứu có thể điều lý Tâm khí, điều trị đau
vùng tim do giun gây ra, làm chủ huyệt. Đại đô là huyệt vinh của Tỳ kinh, tả có thể
thanh uất nhiệt mà kiện vận Tỳ; Túc tam lý là hạ hợp huyệt của Vị, tả có thể lý khí,
tiêu thực; huyệt ở Tỳ Vị kinh hợp dùng để kiện hậu thiên là huyệt phụ chủ yếu;
Thừa sơn là huyệt của kinh Bàng quang, châm tả có thể điều trị khí trệ đƣờng ruột.
Năm huyệt dùng làm cho nhiệt khử thấp tiêu mà trùng khử.
Trùng tích thƣờng do thiếu vệ sinh dẫn đến, trong trung tiêu Tỳ Vị tích nhiệt
mà sinh trùng. Trùng tích trở trệ khí cơ, làm cho Vị vận hóa thất thƣờng, ăn uống
đình tích mà thành tiêu hóa kém, hôi miệng, táo bón. Chất tinh vi trong ăn uống
381
không tự dƣỡng đƣợc cơ phu gây mặt vàng, ngƣời gầy, giun lãi nhiễu động ở trên
thì vùng ở tim đau. Lúc này nên lấy kiện vận Tỳ Vị, tiêu thực hóa trùng mà điều
trị. Cho nên chín huyệt Tỳ Vị kinh làm chủ, phối hợp chọn huyệt tại chỗ, an hồi
chỉ thống. Vì thực tích Tỳ Vị kiêm có thấp nhiệt nên có rêu lƣỡi vàng mạch sác,
bấy giờ ắt phải dùng phép tả. Thấp nhiệt đã thanh tả đƣợc thì trùng (giun) không
nơi còn nơi trú. Tỳ Vị kiện vận thì có lợi cho sự bài xuất của giun.
GG: Phƣơng này nên thêm Tứ phùng, dùng kim tam lăng lể ra chất dịch vàng
trong, nhằm tăng thêm sức hoá trùng.
Tứ phùng an hồi phương
XX: Hiện đại châm cứu y án tuyển của Dương Giới Tân.
PH: Tứ phùng, Nội quan, Trung quản, Túc tam lý, Dƣơng lãng tuyền, Linh
đài, Đốc du.
CC: Dùng kim Tam lăng châm huyệt Tứ phùng, nặn ra chất dịch màu trong;
Nội quan, Túc tam lý, Dƣơng lăng tuyền, Linh đài châm bình bổ bình tả, lƣu kim
1 giờ, mỗi 5 phút vê kim một lần. Trung quản dùng phép ôn châm, ôn cứu 3 - 5
lần, lƣu kim 1 giờ đồng hồ. Đốc du dùng bầu giác hơi.
TD: Thông điều phúc (bụng) khí, an hồi chỉ thống. Trị đau bụng do trùng tích,
vùng bụng trên biểu hiện đau từng cơn dữ dội, khó chịu, đau có thể lan đến vùng
lƣng và hông sƣờn, ói mửa nƣớc trong và thức ăn, không muốn ăn uống, miệng
khát, táo bón, tiểu tiện vàng, mạch trầm sác.
GT: Huyệt Tứ phùng chủ trị cam tích, giun lãi đƣờng ruột, có thể an hồi chỉ
thống, làm huyệt chính. Trung quản là huyệt mộ của Vị, Túc tam lý là hạ hợp
huyệt của Vị, hai huyệt có thể kiện Vị hành khí, thông phủ chỉ thống. Nội quan là
huyệt lạc của Tâm bào, lại là Bát mạch giao hội huyệt, thông với Âm duy mạch, có
thể khoan hung lý khí, điều Vị chỉ thống. Dƣơng lăng tuyền là hạ hợp huyệt của
Đởm, cho nên có thể thông khí của Đởm phủ, lý khí chỉ thống. Linh đài, Đốc du
gần vùng Tâm Vị, là chọn huyệt tại chỗ, có thể điều khí huyết Tâm Vị, lý khí chỉ
thống.
Trùng thống thuộc Can Vị khí thống, thuộc phạm vi hồi quyết, thƣờng do ăn
uống thiếu vệ sinh, tạng phủ mất điều dƣỡng, khí trệ thấp trở, uất kết lâu ngày hóa
nhiệt sinh trùng, hoặc đói no thất thƣờng, con giun không đƣợc yên, chui quấy
Đởm phủ mà phát bệnh. Hồi trùng có thói quen chui lỗ, con lãi làm trở trệ khí cơ
Đởm phủ, bất thông tắc thống, lãi lên xuống tới lui, nên bệnh lúc phát lúc không.
382
Điều trị nên lấy thông phủ, lý khí chỉ thống làm chủ.
GG: Hiện đại châm cứu y án tuyển của Dƣơng Giới Tân ghi: "Đau bụng do
trùng tích, điều trị lấy thông điều phúc khí, an hồi chỉ thống, châm cứu chọn huyệt
Tử phùng, Nội quan, Trung quản, Túc tam lý, Dƣơng lăng tuyền, Linh đài, Đốc
du".
Tiểu kết
Loại phƣơng tiêu thực hóa trùng chủ yếu điều trị các chứng thực tích, trùng
tích, hồi quyết. Dựa theo chủ chứng điều trị của phƣơng huyệt, có thể chia ra loại
Tiêu thực và loại Hóa trùng.
Phƣơng huyệt loại tiêu thực, chủ yếu là thông qua điều chỉnh kinh khí âm
dƣơng để tăng cƣờng công năng Tỳ Vị, từ đó làm cho trung châu vận hóa; thăng
giáng đƣợc điều hòa, táo thấp có chừng mực.
Trong đó Tiêu thực hòa vị phương, thông qua điều hòa khí Phế Vị làm cho ăn
uống sau khi lên Phế đƣợc kịp thời rải đi khắp nơi, có công hiệu kiện Vị tiêu thực,
lý khí chỉ thống, chủ 1 yếu điều trị chứng thức ăn đình trệ ở Vị quản. Tiêu thực đạo
trệ phƣơng, chủ yếu dùng để thông đạt kinh khí Dƣơng minh, điều chỉnh phủ khí
Dƣơng minh, để đạt đến công hiệu tiêu thực đạo trệ, thanh lợi thấp nhiệt, chủ trị
chứng thực tích trƣờng vị, đau bụng tiêu chảy.
Phƣơng huyệt loại hóa trùng, chú trọng điều chỉnh quan hệ mộc thổ, nhằm
tiêu thấp nhiệt của trƣờng phủ, rồi từ đó làm cho thức ăn đƣợc tiêu hóa bình
thƣờng, ký sinh trùng mất đi điều kiện ký sinh.
Trong đó Tứ phùng an hồi phương, cỏ công hiệu khu tích an hồi, chủ yếu điều
trị đau bụng do trùng tích gây ra.
Nhật nguyệt hồi quyết phương, có tác dụng sơ lợi Can Đởm, điều lý Tỳ Vị,
chủ yếu điều trị chứng hồi quyết.
Tiêu thực hóa trùng phương, có công hiệu vận Tỳ Vị, hóa thực tiêu trùng, chủ
yếu điều trị chứng đau vùng tim do trùng tích gây ra và chứng rối loạn tiêu hóa.
383
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Châm cứu đại thành, Dƣơng Kế Châu, Bắc Kinh, 1973.

Châm cứu giáp ất kinh, Hoàng Phủ Mật.
Châm cứu học, Thƣợng Hải, 1974.
Châm cứu học giảng nghĩa, Trung y Nam Kinh - Thƣợng Hải, 1964.
Châm cứu học từ điển, Thƣợng Hải, 1987.
Châm cứu kinh huyệt khái yếu, Liễu Cốc Tố Ninh, Nhật Bản, 1958.
Châm cứu phương huyệt học, Lê Quý Ngƣu, NXB Thuận Hóa, 1996.
Châm cứu trị liệu học, Trung y Thƣợng Hải, 1964.
Châm cứu tụ anh, Cao Võ.
Châm cứu tƣ sinh kinh, Vƣơng Chấp Trung.
Châm cứu xử phương học, Vƣơng Đại, Bắc Kinh, 1990.
Linh khu (Nội kinh), Bản dịch của Huỳnh Minh Đức, Đồng Nai, 1989.
Nan kinh (Nội kinh), Bản dịch của Huỳnh Minh Đức, Đồng Nai, 1988.
Thân cứu kinh luân, Ngô Nghiễn Thừa.
Thán ứng kinh, Hoằng Cƣơng.
Thực dụng châm cứu xử phương học, Lại Tân Sinh, NXB Nhân dân Vệ sinh,
2004.
Tố vấn (Nội kinh), bản dịch của Huỳnh Minh Đức.
Tổ truyền châm cứu thường dụng xử phương, Lý Truyền Kỳ, NXB Nhân dân
Vệ sinh, 2007.
Trung Quốc châm cứu xử phương học, Tiêu Thiếu Khanh, NXB Ninh Hạ,
1998.
Từ điển châm cứu, Hoàng Duy Tân, NXB Đồng Nai, 2005.
384
TRA CỨU THEO TÊN

Tên Trang
An điên trị cuồng phƣơng 318
An Thần 317
Anh lựu phƣơng 370
Ách nghịch phƣơng 243
Âm đỉnh phƣơng 270
Ẩn bạch an miên phƣơng 326
Ẩu thồ phƣơng 244
Bá đại phƣơng 99
Bá hội đề giang phƣơng 1 271
Bá hội đề giang phƣơng 2 272
Bát quan đại thích phƣơng 83
Bất thối phƣơng 43
Bỉ khối phƣơng 172
Biến Thƣớc thập tam huyệt phƣơng 318
Bình can thông lạc phƣơng 109
Bình nghịch phƣơng 147
Bình Tức Nội Phong 108
Bổ Âm 284
Bổ Dƣơng 292
Bổ hỏa cứu dƣơng phƣơng 249
Bổ hƣ khứ lao phƣơng 284
Bổ hƣ trị ngƣợc phƣơng 230
Bố Huyết 277
Bổ huyết liễm hãn phƣơng 353
Bổ Ích 269
Bổ Ích Tạng Phủ Hƣ Tổn 296
Bổ Khí 270
Bổ khí đề vị phƣơng 272
Bố Khí Huyết 281
Bổ khí ích huyết phƣơng 281
Bổ khí ích huyết phƣơng 2 282
Bổ khí phƣơng 273
385
Bổ khí thoái nhiệt phƣơng 274

Bổ Pháp 28
Bổ tâm thận phƣơng 296
Bổ thận nhiếp tinh phƣơng 360
Bổ thận tráng yêu phƣơng 293
Bổ thận vinh nhĩ phƣơng 297
Bổ thổ chế thủy phƣơng 139
Bổ trung ích khí phƣơng 275
Bôn đồn khí phƣơng 191
Cách du bổ huyết phƣơng 278
Cảm Hen Suyễn 154
Cầm Thổ Tả 233
Cầm Tiêu Chảy 234
Chỉ Ẩu Nghịch 243
Chi câu khai tâm phƣơng 172
Chỉ đới phƣơng 365
Chỉ dƣơng phƣơng 183
Chỉ Huyết (Cầm Máu) 211
Chỉ huyết phƣơng 211
Chỉ Khái 146
Chỉ Khái Thấu 147
Chỉ Lỳ 241
Chỉ lỳ phƣơng 241
Chỉ thấu phƣơng 148
Chính thai phƣơng 326
Chủ hƣ lao nhiệt phƣơng 294
Chú tả phƣơng 234
Chu thị cứu dƣơng phƣơng 87
Cố Bảng Chỉ Đới 365
Cố Biểu Chỉ Hãn 353
Cố Sáp 352
Cố tinh phƣơng 353
Cƣớc nhƣợc phƣơng 121
Cƣờng phong chỉ thống phƣơng 113
Cƣờng thận tráng yêu phƣơng 298
Cứu bổ tỳ vị phƣơng 298
Cứu hàn nhiệt phƣơng 37
386
Cứu lỳ phƣơng 242

Dự phòng cảm mạo phƣơng 58
Dƣỡng âm liễm hãn phƣơng 355
Dƣỡng âm thanh phế phƣơng 97
Dƣỡng âm trừ phiền an thần phƣơng 327
Dƣơng cuồng phƣơng 320
Dƣỡng huyết sinh nhũ phƣơng 279
Dƣơng minh sang dƣơng phƣơng 371
Dƣỡng phế bình suyễn phƣơng 154
Dƣỡng Tâm An Thần 326
Di nịch phƣơng 361
Đại chùy tiệt ngƣợc phƣơng 231
Đại đôn lý sán phƣơng 184
Đại trữ trị đầu phƣơng 114
Đạo hãn phƣơng 355
Đầu phong đờm nhiệt phƣơng 81
Điều can hòa tỳ chỉ thống phƣơng 225
Điều Hòa Can Tỳ 225
Điều Hòa Trƣờng Vị 228
Điều kinh phƣơng 202
Đình can chi thống phƣơng 109
Định suyễn phƣơng 193
Đới trạng bào chẩn phƣơng 133
Giải biểu hóa ẩm phƣơng 46
Giải biểu hóa đờm phƣơng 47
Giải bỉểu hòa trung phƣơng 47
Giải Biểu Tán Hàn 46
Giải biểu thanh nhiệt phƣơng 38
Giải biểu thanh nhiệt phƣơng 52
Giải biểu thanh nhiệt phƣơng 2 39
Giải biểu thanh nhiệt thông khiếu phƣơng 52
Giải Blểu 35
Giải Kính 56
Giải uất phƣơng 185
Giáng hỏa thúc tuyền phƣơng 362
Giáng Khí 191
Giáng nghịch chỉ ẩu phƣơng 229
387
Giáng trọc bổ tỳ phƣơng 299

Giao thái phƣơng 328
Giao thái phƣơng 2 329
Hạ thực phƣơng 245
Hãn Pháp 23
Hàn quyết phƣơng 257
Hàn tà trở lạc phƣơng 262
Hàn thấu phƣơng 195
Hàn thủy tả phƣơng 235
Hạng cƣờng phƣơng 56
Hành Khí 183
Hành khí chỉ loan phƣơng 122
Hành kinh phƣơng 203
Háo suyễn phu niêm phƣơng 194
Hầu phong châm quyết phƣơng 88
Hầu phong kinh trở phƣơng 88
Hiếp thống phƣơng 173
Hiếp thống phƣơng 204
Hòa doanh vệ ôn dƣơng cố biểu 59
Hóa đờm chỉ ẩu phƣơng 158
Hòa Giải 222
Hòa giải chi ách phƣơng 229
Hòa Giải Thiếu Dƣơng 222
Hòa giải thiếu dƣơng phƣơng 223
Hòa Khí 172
Hóa Trùng 380
Hòa trung hóa đờm phƣơng 159
Hòa vị định chí phƣơng 320
Hoạt huyết hòa vị phƣơng 204
Hoạt huyết sinh phát phƣơng 205
Hoạt huyết thông kinh chỉ thống phƣơng 205
Hoạt lạc phƣơng 105
Hoạt tả phƣơng 236
Hồi dƣơng cừu châm phƣơng 251
Hồi Dƣơng Cứu Nghịch 249
Hồi dƣơng cứu nghịch phƣơng 250
Hồi dƣơng cứu thoát phƣơng 250
388
Hồi dƣơng ích khí phƣơng 252

Hợp âm tế dƣơng phƣơng 362
Hợp cốc giải độc phƣơng 89
Hợp Pháp 26
Hƣ lao phƣơng 295
Huyết cổ phƣơng 206
Huyết nhiệt quy kinh phƣơng 212
Huyết trệ yêu thống phƣơng 207
Huyết ứ tâm thống phƣơng 208
Ích khí cố biểu phƣơng 356
Ích khí dƣỡng âm kiện tỳ bổ hƣ phƣơng 276
Ích khí nhiếp huyết phƣơng 213
Ích khí phù chính giải biểu phƣơng 59
Kết luận 62
Khai âm phƣơng 306
Khai hung lợi khí trừ đờm ẩm phƣơng 149
Khai hung thông tý phƣơng 186
Khai Khiếu 303
Khai kinh phƣơng 209
Khai nhĩ khíếu phƣơng 306
Khai quan tiết thông dƣơng an thần phƣơng 303
Khai tỳ khiếu phƣơng 307
Khí bế phƣơng 338
Khí bí phƣơng 186
Khí cổ phƣơng 187
Khí khối phƣơng 174
Khoan hung lợi cách tƣ âm phƣơng 285
Khoan tâm chỉ thống phƣơng 175
Khoan tâm phƣơng 329
Khứ lung phƣơng 339
Khứ phong chỉ thấu phƣơng 165
Khu phong chỉ thống phƣơng 123
Khu phong giáng nghịch khai khiếu tỉnh não phƣơng 308
Khứ phong khiên chính phƣơng 106
Khu Phong Tán Hàn 111
Khử Phong Thắng Thấp 144
Khu phong thấp phƣơng 124
389
Khứ phong tiêu chẩn phƣơng 107

Khứ phong trừ thấp phƣơng 144
Khử Thấp 133
Khử tƣớng hỏa phƣơng 363
Khu xung chỉ tả phƣơng 226
Khúc trì thanh nhiệt phƣơng 84
Kiện bộ phƣơng 286
Kiện trung phƣơng 258
Kiện tỳ bổ khí thăng dƣơng phƣơng 276
Kiện tỳ chỉ tả phƣơng 140
Kiện tỳ dƣỡng tâm sinh huyết phƣơng 279
Kiện Tỳ hóa đờm 158
Kiện tỳ hóa đờm phƣơng 159
Kiện Tỳ Hóa Thấp 139
Kiện tỳ táo thấp phƣơng 347
Kiện vong phƣơng 330
Kỳ môn sơ can phƣơng 188
Lập phƣơng trị liệu 31
Loại Giải Biểu Hƣ 42
Loại Giải Biểu Thực 37
Loại Hoạt Huyết Hóa Ƣ 202
Loại Trị Đau Đầu 113
Loại Trị Đau Lƣng 118
Loại Trị Đau Toàn Thân 121
Lợi đởm hòa vị hóa đờm phƣơng 160
Lợi thấp thoái hoàng phƣơng 140
Lợi thủy phƣơng 339
Lƣơng huyết chỉ huyết phƣơng 213
Lƣơng huyết tiêu trĩ phƣơng 214
Lý Huyết 200
Lý Khí 171
Lý phế hóa đờm phƣơng 155
Lý trung cứu phƣơng 258
Mã đao thủng lũ phƣơng 372
Mai hạch khí phƣơng 189
Não không chỉ thống phƣơng 115
Ngũ tâm khai khiếu phƣơng 309
390
Ngũ tâm phiền nhiệt phƣơng 100

Ngƣ tế thông hãn phƣơng 39
Ngũ tỉnh tả nhiệt phƣơng 65
Nhật nguyệt hồi quyết phƣơng 380
Nhị nội chỉ ấu phƣơng 195
Nhị phong phƣơng 44
Nhị trung phƣơng 309
Nhị trung yêu thống phƣơng 118
Nhiên tuyền phƣơng 331
Nhiệt thấu phƣơng 150
Nhiệt thấu phƣơng 196
Nhọt Lở 368
Nhũ ung phƣơng 90
Nhũ ung phƣơng 373
Nhuyễn Kiên Hóa Đờm 167
Niệu huyết phƣơng 215
Ôn bào cung dƣỡng thai điều kinh phƣơng 262
Ôn bệnh biểu nhiệt phƣơng 53
Ôn bổ hạ nguyên phƣơng 293
Ôn Cung 266
Ôn cung chỉ đới phƣơng 266
Ôn cung phƣơng 266
Ôn cung phƣơng 2 267
Ồn đởm phƣơng 322
Ôn dƣơng chỉ hãn phƣơng 357
Ôn dƣơng định suyễn phƣơng 253
Ôn hạ phƣơng 253
Ôn hàn chỉ thổ phƣơng 259
Ôn Hàn Hóa Đờm 161
Ôn hàn hóa thấp giải biểu phƣơng 48
Ôn hàn trừ hoàng phƣơng 141
Ôn Hóa Thủy Thấp 141
Ôn Kinh Tán Hàn 261
Ôn Lý 248
Ôn Pháp 27
Ôn phế hóa ẩm phƣơng 161
Ôn tề tán hàn hồi dƣơng ích khí phƣơng 263
391
Ôn thận tiêu thũng phƣơng 142

Ôn thông khai khiếu phƣơng 310
Ôn thông quan tiết phƣơng 264
Ôn trung chỉ lỳ phƣơng 260
Ôn trung hành khí phƣơng 189
Ôn Trung Tán Hàn 257
Ôn trung tán hàn phƣơng 261
Ôn vị giáng nghịch phƣơng 197
Phách hộ chỉ thấu phƣơng 150
Phát nhiệt hữu hãn phƣơng 66
Phế ung khái thấu phƣơng 151
Phế ung phƣơng 374
Phong hàn biểu hƣ phƣơng 49
Phong hàn hạng cƣờng phƣơng 49
Phong thủy phƣơng 45
Phong trử giải biểu phƣơng 50
Phù Chính Giải Biểu 58
Phù dƣơng khu hàn phƣơng 254
Phức hợp đa hãn phƣơng 357
Phục mạch phƣơng 300
Phục phƣơng khử phong phƣơng 125
Phúc thống phƣơng 176
Quan nguyên ôn sán phƣơng 265
Quy kinh phƣơng 216
Sán khí phƣơng 177
Sản thị cứu háo phƣơng 162
Sán thống phƣơng 178
Sáp Tinh Chỉ Di 360
Sơ can điều kinh phƣơng 227
Sơ can tiêu dao phƣơng 227
Sơ phong chỉ thống phƣơng 107
Sơ phong giải biểu phƣơng 40
Sơ phong thanh mục phƣơng 66
Sơ Phong Thanh Nhiệt 52
Sơ Tán Ngoại Phong 105
Sơ thông trệ khí đại tiểu trƣờng 340
Tả bạch phƣơng - tả phế nhiệt phƣơng 67
392
Tả dƣơng nhiệt phƣơng 90

Tả hoàng phƣơng 68
Tả nhiệt thông tiện phƣơng 341
Tả Pháp 29
Tả phế chỉ háo phƣơng 164
Tả tâm phƣơng 69
Tả tâm phƣơng 2 69
Tả thanh phƣơng - tả can nhiệt phƣơng 70
Tả vị nhiệt phƣơng 70
Tả xích phƣơng 71
Tam giác cứu phƣơng 277
Tâm thần phƣơng 332
Tán hàn chỉ suyễn phƣơng 163
Tất thống phƣơng 126
Thạch thủy phƣơng 342
Thái dƣơng sang dƣơng phƣơng 375
Thái khê tƣ thận phƣơng 287
Thái xung dƣỡng can phƣơng 280
Thần cốc phƣơng 323
Thân kim trị đầu phƣơng 116
Thần táo phƣơng 324
Thăng dƣơng ích khí kiện tỳ hòa vị phƣơng 301
Thăng dƣơng sơ huyết phƣơng 217
Thăng thanh giáng trọc phƣơng 343
Thanh Doanh Lƣơng Huyết 84
Thanh doanh phƣơng 84
Thanh Hƣ Nhiệt 96
Thanh hung nhiệt phƣơng 72
Thanh huyết độc tán uế tà phƣơng 311
Thanh Khí Phần 83
Thanh kim hóa đờm phƣơng 164
Thanh nhiệt điều kinh phƣơng 73
Thanh Nhiệt Giải Độc 86
Thanh nhiệt giải độc phƣơng 73
Thanh nhiệt giải độc tuyên phế lợi yết phƣơng 74
Thanh Nhiệt Hóa Đờm 163
Thanh nhiệt hóa thấp chi lỳ phƣơng 134
393
Thanh nhiệt khai khiếu phƣơng 312

Thanh Nhiệt Khứ Thấp 133
Thanh Nhiệt Khứ Thử 100
Thanh nhiệt lợi hầu phƣơng 76
Thanh nhiệt lợi thấp chỉ đới phƣơng 135
Thanh nhiệt lƣơng huyết khứ ứ phƣơng 85
Thanh nhiệt lƣơng huyết phƣơng 86
Thanh nhiệt phƣơng (Thanh dƣ nhiệt phƣơng) 97
Thanh Nhiệt Tả Hỏa 64
Thanh nhiệt tả hỏa phƣơng 76
Thanh nhiệt tán phong thông tuyên thƣợng tiêu phƣơng 54
Thanh Nhiệt Tạng Phủ 65
Thanh nhiệt trừ hoàng phƣơng 135
Thanh Nhiệt Trừ Thấp 81
Thanh Nhiệt Tứ Chi 80
Thanh nhiệt tứ chi phƣơng 80
Thanh Pháp 27
Thanh phế bình suyễn phƣơng 56
Thanh phế giáng nghịch chỉ khái định suyễn phƣơng 152
Thanh phế tiêu ung phƣơng 77
Thanh tả hỏa tâm vị phƣơng 98
Thanh tâm an miên phƣơng 322
Thanh thừ hòa trung phƣơng 101
Thanh vị hòa trung phƣơng 78
Thấp chẩn thanh nhiệt phƣơng 136
Thấp cƣớc khí cứu phƣơng 142
Thập toàn đại bổ phƣơng 283
Thi quyết phƣơng 304
Thiên đột chỉ suyễn phƣơng 156
Thiên đột tả phế phƣơng 153
Thiên tỉnh trửu thống phƣơng 126
Thiệt cƣờng nan ngôn phƣơng 312
Thiếu dƣơng dƣơng minh song giải phƣơng 223
Thỉếu dƣơng nhĩ tủng phƣơng 224
Thiếu dƣơng sang dƣơng phƣơng 376
Thiếu trạch thông nhũ phƣơng 190
Thổ huyết phƣơng 217
394
Thổ tả phƣơng 237

Thoái nhiệt trừ chƣng phƣơng 101
Thoát giang cứu trĩ phƣơng 179
Thông điều trƣờng vị phƣơng 349
Thông dƣơng tán thấp thông kinh lạc phƣơng 127
Thông Lạc Khai Khiếu 306
Thông Lợi 337
Thông lợi chỉ thống phƣơng 137
Thông nhũ phƣơng 343
Thông nhũ phƣơng 2 344
Thông Pháp 24
Thông Tiện Thông Sữa 338
Thƣ can kiện tỳ phƣơng 228
Thƣ cân lợỉ quan tiết phƣơng 128
Thƣ can ôn kinh điều lý hạ tiêu phƣơng 180
Thƣ nhàn phƣơng - thƣ giản phƣơng 166
Thử tả phƣơng 238
Thủ thập nhị tỉnh huyệt 313
Thƣơng hàn cao nhiệt phƣơng 91
Thƣơng hàn đầu thống phƣơng 51
Thƣơng hàn đầu thống phƣơng 116
Thƣơng hàn phát kính phƣơng 57
Thƣơng hàn vô hãn phƣơng 42
Thƣơng phong đầu thống phƣơng 117
Thƣợng tinh nghinh hƣơng phƣơng 92
Thƣợng tinh thông khí phƣơng 94
Thủy cổ trƣớng phƣơng 143
Thủy khí phƣơng 345
Tiện huyết phƣơng 219
Tiệt ngƣợc thanh nhiệt phƣơng 232
Tiết thử khai khiếu phƣơng 102
Tiêu bỉ phƣơng 181
Tiêu khát đa ẩm phƣơng 78
Tiêu khát phƣơng 79
Tiêu loa lịch phƣơng 167
Tiễu nhi kinh giản phƣơng 333
Tiêu Pháp 25
395
Tiêu Thực 347

Tiêu thực đạo trệ phƣơng 349
Tiêu thực hóa trùng phƣơng 381
Tiêu thực hòa vị phƣơng 350
Tỉnh Thần Khai Khiếu 303
Trá tai phƣơng 93
Trấn can tức phong phƣơng 110
Trấn can tức phong phƣơng 2 111
Trấn Tỉnh An Thần 318
Tráng dƣơng giải biểu phƣơng 60
Tráng dƣơng phƣơng 255
Trị Ngƣợc (Sốt Rét) 230
Trị Phong Hóa Đờm 165
Trị Phong Phƣơng 105
Trị Sang Dƣơng 368
Trị sƣu sác phƣơng 364
Trị thấu phƣơng 153
Trị tý phƣơng 128
Trình thị an thần phƣơng 334
Trình thị yêu thống phƣơng 119
Trừ phong thấp tý thống phƣơng 130
Trừ thấp chỉ dạng phƣơng 138
Trừ tích giáng nghịch phƣơng 198
Trừ tý phƣơng 209
Trung cực thông lâm phƣơng 137
Trúng phong khiếu bế phƣơng 314
Trúng phong thần bí phƣơng 305
Trung quản trị nuy phƣơng 129
Trúng thử thần hôn phƣơng 325
Trƣờng ung phƣơng 93
Trƣờng ung thiên ứng phƣơng 210
Tƣ âm bổ huyết ích tinh phƣơng 288
Tƣ âm giải nhiệt 99
Tƣ âm giáng hỏa dƣỡng huyết thanh can phƣơng 289
Tƣ âm nhuận phế phƣơng 290
Tƣ âm thanh nhiệt giải biểu phƣơng 61
Tự hãn phƣơng 359
396
Tứ hoa khứ lao phƣơng 291

Tứ huyệt giải độc phƣơng 377
Tứ nghịch phƣơng 256
Tứ phùng an hồi phƣơng 382
Tứ quan tô quyết phƣơng 315
Tứ thần chi tả phƣơng 239
Tƣ thận vinh nhĩ phƣơng 291
Tuyên phế khai hung giáng nghịch phƣơng 199
Tuyên phế khí thanh nhiệt tƣ âm giáng hỏa phƣơng 61
Tuyên thông hạ tiêu lý khí hành ứ phƣơng 351
Tỳ nục phƣong 220
Ty uyên phƣơng 94
Ứ huyết yêu thống phƣơng 210
Ung thƣ cứu phƣơng 95
Ủy trung thanh nhiệt giải độc phƣơng 96
Vận tỳ chi tả phƣơng 240
Vị thống phƣơng 182
Xa cốc chỉ thống phƣơng 80
Xung phong thấp nhiệt phƣơng 82
Yêu thích tý thống phƣơng 120
397
CÙNG MỘT TÁC GIẢ
Cẩm nang từ vựng châm cứu 1986

Châm cứu kinh huyệt đồ 1988
Châm cửu học tống hợp 1998
Từ điển huyệt vị châm cứu 2001
Thái ất thần châm cứu 2005
Từ điển châm cứu 2005
Châm cứu trị liệu 2006
Châm cứu hiện đại 2006
Tý ngọ lƣu chú 2013
Linh quy bát pháp 2013
Châm cứu kinh huyệt đồ tổng hợp 2016
Cứu pháp và ứng dụng cứu trị 2016
Trung Hoa bí thuật châm cứu 2017
Nhĩ châm 2017
Diện châm, Tỳ châm 2017
Đầu châm 2017
Tân đầu châm 2017
Thủ châm 2017
Thủ châm Hàn Quốc 2017
Túc châm 2017
Tỳ châm 2017
Tân châm cứu - Tổ hợp huyệt 2018
Châm cứu phƣơng huyệt 2018
398
Liên kết xuất bản

CÔNG TY TNHH VĂN HÓA MINH TÂN - NHÀ SÁCH MINH THẮNG
Địa chl: 808 Đƣờng Láng - Đống Đa - Hà NỘI
Điện thoại: 0243 999 7777 - 091 226 9229
VVebslte: www.nhasachminhthang.vn
facebook.com/nhasachminhthang808duonglang/
NHÀ XUẤT BẢN DÂN TRÍ

Địa chỉ: Số 9 - Ngõ 26 - Phố Hoàng Cầu - Q. Đống Đa - TP. Hà Nội
VPGD: Số 347 Đội Cấn - Q. Ba Đình - TP. Hà Nội
ĐT: 024. 66860751 - 024. 66860752
Email: nxbdantri@gmail.com - Website: nxbdantri.com.vn
ISBN: 978-604-88-9715-4
In số lượng 2.000 cuốn, khổ 16 x 24cm.
Tại Công ty TNHH Văn hóa Minh Tân - Nhà sách Minh Thắng.
Địa chỉ: 200 B3 Tân Mai - Hoàng Mai - Hà Nội.
Số xác nhận ĐKXB: 1586-2020/CXBIPH/10-59/DT, ngày 12/5/2020.
Quyết định xuất bản số: 221/QĐXB/NXBDT, ngày 12/5/2020.
In xong và nộp lưu chiểu năm 2020.
399

Cham Cuu Phuong Huyet - Hoang Duy Tan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cham Cuu Phuong Huyet - Hoang Duy Tan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lƣơng y Hoàng Duy Tân

NHÀ XUẤT BẢN DÂN TRÍ

Mọi ý kiến đóng góp và liên hệ xin gửi về:

Phòng biên tập minhthangbooks

3. GIẢI BIỂU TÁN HÀN ............................................................................. 46

Phát nhiệt hữu hãn phƣơng ....................................................................... 66

Thanh doanh phƣơng ................................................................................ 84

Tiểu kết ................................................................................................... 103

Phục phƣơng khử phong phƣơng ........................................................... 125

Khứ phong trừ thấp phƣơng ................................................................... 144

Khứ phong chỉ thấu phƣơng ................................................................... 165

Thiếu trạch thông nhũ phƣơng................................................................ 190

Huyết nhiệt quy kinh phƣơng ................................................................. 212

PHƢƠNG CẦM THỔ TẢ .......................................................................... 233

2. ÔN TRUNG TÁN HÀN ......................................................................... 257

Tam giác cứu phƣơng ............................................................................. 277

Cƣờng thận tráng yêu phƣơng ................................................................ 298

Dƣơng cuồng phƣơng ............................................................................. 320

Thông nhũ phƣơng .................................................................................. 343

Tiều kết ................................................................................................... 366

LỜI NÓI ĐẦU

Các chữ viết tắt dùng trong sách:

CHÂM CỨU VÀ TRỊ LIỆU (BÁT PHÁP)

Chọn huyệt theo hãn pháp

Có thể chọn theo ba nguyên tắc sau:

Chọn huyệt theo thông pháp

Phối hợp huyệt

Chọn huyệt theo tiêu pháp

Chọn huyệt theo hợp pháp

Chọn huyệt theo ôn pháp

Chọn huyệt theo thanh pháp

Hỏa tụ tập ở tạng phủ: Chọn dùng huyệt Du và Mộ.

Chọn huyệt theo bổ pháp

Thƣờng chọn huyệt có tác dụng bổ nhƣ:

LẬP PHƢƠNG TRỊ LIỆU

b. Phối huyệt chủ huyệt

với chủ huyệt theo nguyên tắc phối huyệt xa - gần.

c. Phối huyệt theo bệnh cơ

d. Phối huyệt theo chứng

e. Phối huyệt đặc hiệu

nhân mà gia giảm cho phù hợp.

PHƢƠNG HUYỆT GIẢI BlỂU

1. LOẠI GIẢI BIỂU THỰC

Cứu hàn nhiệt phương

XX: Châm cứu Giáp ất kinh.

trợ chính khí, khử trừ tà khí, sẽ nhanh khỏi bệnh.

Giải biểu thanh nhiệt phương

XX: Châm cứu tập cẩm.

Giải biểu thanh nhiệt phương 2

XX: Truyền lưu châm cứu biện chứng ngoại phương.

Ngư tế thông hãn phương

XX: Loại kinh đồ dực.

Sơ phong giải biểu phương

XX: Thái Ất thần châm cứu.

Thương hàn vô hãn phương

XX: Châm cứu Giáp ất kinh.

2. LOẠI GIẢI BIỂU HƢ

Bất thối phương

XX: Châm cứu tụ anh.

Nhị phong phương

XX: Thương hàn luận.

Phong thủy phương

XX: Châm cứu Giáp ất kinh.

3. GIẢI BIỂU TÁN HÀN