Yasin Meral - Sâmirî - Nin Buzağısı

Sanıiri'nin Buzağısı
Yasin ME RAL
Ankara Okulu Yayınları

Ankara 20 1 8
Ankara Okulu Yayınları: 266
©Ankara Okulu Basım Yay. San. ve Tic. Ltd. Şti.
Baskı ve Cilt
Vadi Grafik Tasanın Ltd. Şti.
İvedik Org. San. Bölgesi 88 Oto 3. Bölge
2284. Sokak. No: 101 Yenimahalle/ANKARA
Tel: 0312 395 85 71 Sertifika No: 33748
Dizgi, kapak: Ankara Dizgi Evi

Birinci basım: Mayıs 2018
ISBN: 978-605-9281-79-9
Ankara Okulu Yayınları

Şehit Mehmet Baydar Sokak 2/A Maltepe/ANKARA
Tel: (0312) 341 06 90 Faks: (0312) 341 06 95
web: www.ankaraokulu.com
e-mail: ankaraokulu@ankaraokulu.com
YasinMERAL
1979 yılında Suluova'da (Amasya) dogdu. 2002 yı
lında Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi'nden
mezun oldu. 2005-2007 yıllan arasında Vatikan'da
Pontificia Universita Gregoriana'da master egiti
m! aldı. 2007 yılında Sakarya Üniversitesi ilahiyat
Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı'nda Yen i Ahit
Kanonu'nun Olu.şumu: 1-N. A sırlar başlıklı yük
sek lisans tezini tamamladı. 2007 Eylül ayında
Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dinler Tarihi
Anabilim Dalı'nda doktoraya başladı. 2008 Ocak
ayında aynı bölüme araştırma görevlisi olarak atan
dı. 2008-2009 ve 2010-2011 egıtım-ögretim yıllann
da Kudüs İbrani Üniversitesi'nde İbranice egitim!
aldı ve doktora teziyle ilgili çalışmalarda bulundu.
2012 yılında İbn Meymim'un Eserlerinde İslam ve
Müslümanlar başlıklı teziyle doktorasını tamamla
dı. 2014-2015 egitim-ögretim yılında New York'taki
The Jewish Theological Seminary'de doktora sonrası
araştırmalarda bulundu. 2017 yılında doçent oldu.
Yahudi geleneginde Kur'an, Müslüman-Yahudi iliş
klleri, reddiye gelenegı. İstanbul'da Yahudi matbua
tı gibi konularda çalışmalan bulunmaktadır. Halen
Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dinler Tarihi
Anabilim Dalı'nda çalışmalanna devam etmektedir.
Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
METOT VE PRENSiPLER . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
GİRİŞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . ... 15
. .
A. Hz. Yusuf Dönemi. . . . . . . . . . . . ..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 16
B . Hz. Musa Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
I. BÖLÜM
BUZAGI HEYKELİNİN YAPIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
A. Neden Buzaf(ı? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 7
B. Tann'nın Sureti Olarak Buzaf(ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
C . Buzaf(ı Hangi Yöntemle Yapıldı? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1
D . Buzaf(ının Canlı Oluşu ve Böfıünnesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1
E . Buzaf(ının Hammaddesi ve Parçalanma Metodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1
F. Elçinin İzi : Hz. Yusufun Naaşı/Terekesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Il. BÖLÜM
BUZAGIYI YAPANLAR VE CEZALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
A. Buzaj:'(ı Yapımında Mısırlılann Rolü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
B . Buzaf(ı Yapımında Hz. Harun'un Rolü . . . . . . . . . . . ... .
. . . . . . . . . . . . . 1 00
.
C. Samiri'nin Kimlifıi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 05
D. Samiri'nin Cezası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 9
E. Buzaf(ıya Tapaniann Cezalan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 33
SONUÇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 4 1
KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 45
DİZİN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 57
ÖNSÖZ
Yahudi ve Hıristiyanlara göre Kur'an, Hz. Muhammed ta

rafından oluşturulmuş bir metin olup vahiy ürünü değildir.
Orta Çağ'dan itibaren Yahudi ve Hıristiyan bilginler Kur'an'la
Tevrat'ın farklılaştığı konularda Kur'an'ın yanlış bilgi verdiği
ni, Hz. Muhammed'in tarihi olayları karıştırdığını, Tevrat ve
Kur'an arasındaki ortak anlatımlarda da Kur'an'ın Tevrat'tan
yararlandığını iddia etmişlerdir. Yahudi , Hıristiyan ve Müslü
manlar arasındaki Tevrat- Kur'an karşılaştırması konusunda
ki en temel tartışmalar bu çerçevede yaşanmaktadır.
Tevrat ve Kur'an'ın ortak anlatımları incelendiğinde pek

çok farklılık göze çarpmaktadır. Bunlardan biri de İ srailoğul
larının çöl hayatı sırasında buzağı heykelini kimin yaptığıdır.
Tevrat'ta buzağıyı yapanın Hz. Harun, Kur'an'da ise Siim iri
olduğu belirtilmektedir. Bilindiği üzere Kur'an'da Samiri'nin
kimliğine dair bilgi verilmemektedir. Oryantalistler ve gü
nümüzde birtakım Batılı akademisyenler Samiri kelimesini ,
Yahudi topluluğu olan "Samirilere mensup" olarak anlamak
tadırlar. Yahudi kaynaklarına göre , Samirllerin kökeni MÖ .
722 yılındaki Asur Sürgünü'ne dayanmaktadır. Hz. Süley
man'ın vefatı sonrasında İ srailoğulları, kuzeyde İ srail , güney
de ise Yehuda adıyla iki farklı devlete bölünmüştür. Yehuda
Devleti'nde Benyamin ve Yehuda kabileleri, İ srail Devleti'nde
ise diğer on kabile yaşamıştır. Kuzeydeki İ srail Devleti , MÖ .
722 yılında Asurlular tarafından , güneydeki Yehuda Devleti
ise MÖ . 586 yılında Babil Kralı Bühtünnasr (Nebukadnetsar)
tarafından yıkılmıştır. Asurlular, İ srail Devleti'ni işgal ettik
lerinde buradaki on İ srail kabilesini Mezopotamya'dan ge
tirdikleri farklı milletlerle karıştırmış ve yeni bir etnik yapı
oluşturmuşlardır. Araştırmacılar bu yeni kimliği Samiriler
olarak adlandırmışlardır. İ srailoğullarının Mısır'dan çıkışı ,
araştırmacılar arasında genellikle MÖ . 1 446 (alternatif tarih:
MÖ . 1 250) civarı bir dönemle tarihlendirilmektedir. Bu bilgiye
göre Samirllerin ortaya çıkışı , buzağı hadisesinin yaşanma-
8 Sdmiri'nin Buzağısı
sından 500- 700 yıl sonraki bir döneme aittir. Böyle olunca
Batılı araştırmacılar Hz. Muhammed'in tarih yanılgısında bu
lunduğunu ve olaylan kanştırdığını iddia etmişlerdir.
Bu çalışma, Samiri ve yaptığı buzağıyla ilgili kapalı kal

mış konulan Yahudi ve Mısır kaynaklanndan yararlanarak
yeniden yorumlamayı amaç edinmektedir. Çalışma. giriş ve
iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında İ srailoğulla
nnın Hz . Yusuf ve Hz. Musa dönemlerindeki Mısır tecrübesi
ele alınmaktadır. Birinci bölümde buzağı heykelinin nasıl ya
pıldığı . hangi malzemelerin kullanıldığı, buzağının canlı olup
olmadığı tartışılmaktadır. İ kinci bölümde ise buzağı yapımın
da Mısırlıların rolü, Hz. Harun'un durumu , Kur'an'da buzağı
yı yapan kişi olarak resmedilen Samiri'nin kimliği, Samiri'ye
verilen ceza ve buzağıya tapanların akıbeti ele alınmaktadır.
Bu çalışmaya, talebesi olmakla iftihar ettiğim hocam

Prof. Dr. Baki Adam'ın Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından
Kur'an 'ın Tartışmalı Konulan adlı kitabının ilham olduğunu
belirtmek isterim. 20 1 4 yılında başlayan ve yaklaşık dört yıl
lık bir süreç sonunda son halini alan elinizdeki esere birçok
kişinin farklı açılardan katkısı oldu . Bu çerçevede çalışmayı
okuyarak önemli düzeltme ve değerlendirmelerde bulunan
Prof. Dr. Mustafa Öztürk. Doç. Dr. Mehmet Alıcı , Dr. Öğretim
Üyesi Hadiye Ü nsal, Rumeysa Çelik, S. Merve Özkaldı, Büşra
Şahin, Mukadder Sipahioğlu, Ar. Gör. Canan Kurtkayası, Ar.
Gör. Esra Erdoğan Şamlıoğlu, Ar. Gör. Emre Şamlıoğlu , Ar.
Gör. Tuba Haşimoğlu, Fatma Gerçekcioğlu , Fatıma Betül Taş ,
Ar. Gör. Kevser Beyazyüz Sipahioğlu , Şenel Gündüz v e Bekir
Gündüz'e müteşekkirim. Aynca çalışmanın hazırlanması sı
rasında uzun müzakereler 1 değerlendirmeler yoluyla içeriğin
olgunlaşmasına destek olan ve yeni bir bilgiye /yoruma ulaşıp
heyecanlandığım her vakitte çok cömert bir şekilde zamanla
nnı ayırarak heyecanımı paylaşan kıymetli ilim insanlan Re
cep Gürkan Göktaş, Tolga Savaş Altınel ve Muhammet Emin
Eren'e özel olarak teşekkür ederim .
Gayret bizden, tevfik Allah'tandır.
Yasin Meral
Ankara, 20 1 8
METOT VE PRENSiPLER
ilmi çalışmalann belirli bir yöntem ve disiplin içerisinde

yapılması tutarlılık adına önem arz etmektedir. Kapsam ve
sınırlılıklan belli olmayan ve sistematik olarak ineelenmeyen
konulann ilmi gelişime katkı sunmayacağı açıktır. Bu sebeple
bu çalışma sırasında bazı metodolajik ilke ve prensipler be
nimsenmiştir. Bunlar ana hatlanyla şu şekildedir:
Kapsam ve Sınırlılıklar
İ srailoğullan Mısır çıkışı sonrasında. Kur'an'a göre Sa
miri'nin, Tevrat'a göre Hz. Harun'un öncülüğünde buzağı
heykeli yaparak ona tapmışlardır. Buzağı heykelinin yapılma
sının Hz. Musa'nın dağa vahiy almaya gittiği sırada olduğu
bilinmektedir. Bu çalışmada buzağı heykelinin yapımı . yapı
mında rol alanlar, ne şekilde yapıldığı. Samiri'nin kimliği ve
buzağıya tapanlara verilen cezalar detaylı olarak tartışılacak
tır. Bu anlamda araştırmanın kapsamı buzağı heykeli ve bu
nunla ilgili bütün anlatımlardır.
Konunun işlenişi sırasında Mısır ve Yahudi kaynaklan

Kur'an'daki anlatırnın analiz ve değerlendirilmesinde kullanı
lacaktır. Bunun haricinde buzağı heykelinin yapımı sırasında
Hz. Musa'nın dağda vahiy alması, aldığı vahyin içeriği gibi
konular araştırmamızın dışındadır.
Mısırbilimin Araşhrmaya Dahil Edilmesi

İ srailoğullannın Hz. Yusuf ve Hz. Musa zamanında Mı
sır'da geçirdikleri iki önemli dönem Kur'an'da detaylıca anla
tılmaktadır. Bu anlatımiann Tevrat'la karşılaştırmalı olarak
okunmasının pek çok kapalı noktayı açığa çıkardığı görül
mektedir. Buna ilaveten ilgili anlatımiann Antik Mısır me
deniyetinin inanç sistemi içerisinde yorumlanması. ayetlerin
daha sağlıklı aniaşılmasına ışık tutacaktır. Firavunlar döne-
lO Samiri'nin Buzağısı
minde rahiplerin konumu, sihirbazlann sihir metotlan, Mı

sır'ın başına gelen felaketler, Samiri'nin buzağısı gibi pek çok
önemli husus, Mısırbilimin verileri ışığında çok daha sağlıklı
bir zemine oturmaktadır. Bu tür bir girişim, aynı zamanda
ülkemizdeki disiplinlerarası araştırmalara bir katkı olarak
değerlendirilebilir.
Mısırbilim , bu araştırmamızda başvurduğumuz ilim dalla

n arasında yer almaktadır. Türkiye'deki ilahiyat fakültelerin
de Dinler Tarihi Anabilim Dalı'nda Antik Mısır medeniyetinin
inanç ve kültür tarihine dair ilgisizlik son derece şaşırtıcıdır.
Dinler Tarihi'nin doğrudan ilgi alanı olan Antik Mısır araş
tırmalannın aynı zamanda tefsir alanına malzeme sunacağı
açıktır. Buzağı hadisesi incelenirken görüleceği üzere , Mısır
inanç ve kültür tarihinin bilinmesi olayların anlaşılmasında
çok büyük önem arz etmektedir.
Yahudi Kaynakları ve İsrailiyatVerilerinin ilmi Değeri
Her ne kadar İ srailiyat tabiri, Yahudi kaynaklarından edi

nilen bilgiler anlamında kullanılsa da Hıristiyanlar, Mecusi
ler ve diğer Ortadoğu kültürleri aracılığıyla gelen bilgiler de
İsrailiyat adı altında değerlendirilmektedir. İ lginç bir şekilde
İ slam'ın ilk asırlannda İ srailiyat malzemelerinin kullanımın
da herhangi bir tereddüt gösterilmezken zamanla taptancı
bir anlayışla İ srailiyat rivayetlerine karşı bir tavır alınmıştır.
Günümüzde İ srailiyat rivayetleri, İ slam'ın temel inançlannı
-en hafif ifadeyle- yozlaştıran bilgi havuzu olarak muamele
görmektedir.
Kur'an özelinde konu ele alındığında, Kur'an'da en faz

la söz konusu edilen topluluğun Yahudiler olması , Yahudi
inanç, kültür ve tarihinin iyi bilinmesini zorunlu kılmaktadır.
Bu anlamda Yahudilerle ilgili ayetlerin anlaşılmasında Yahu
di kaynaklanndan yardım almak kaçınılmazdır. Bu çalışma
da da tefsir ve hadis kitaplannda yer alan ve genellikle derin
likli olmayan İ srailiyat rivayetlerinin ötesine geçilerek Yahudi
kaynaklanndaki İ srailoğullannın buzağıya tapmalanyla ilgili
bilgiler yoğun bir şekilde kullanılmıştır.
Metot ve Prensipler ll
Kur'an'ın Kavram ve Bağlam Hassasiyeti
Kur'an lossalannda olayıann gerçekleştiği zamandaki kav

rarnlara çok hassas bir şekilde atıf yapılması dikkat çekmek
tedir. Her bir kıssa ile ilgili derinlemesine araştırma yapıldık
ça gerek dalaylı anlatımlarda gerekse olayın içindeki kişilerin
ağızlanndan birebir yapılan alıntılarda, Kur'an'ın o dönemde
kullanılan ifadeleri aynı şekilde aktardığı ortaya çıkmaktadır.
Hz. Yahya'nın isminin Yohanan/Yuharına değil , Yahya oluşu
buna örnek verilebilir. Bilindiği üzere Hıristiyan gelenek, Hz.
Yahya'nın ismini Yohanan/Yuhanna olarak kullanmakta ve
Yahya ismine dair ayeti (Meryem, 1 9:7) eleştirmektedir. Detaylı
bir incelemede, Hz. Yahya'nın gerçek isminin Yahya olduğu ,
Yohanan/Yuharına (Yahve'nin lütfu) isminin ise Hz. Yahya için
o dönemde kullanılan bir sıfat olduğu anlaşılmaktadır. Yine tu
fan sırasında geminin indiği dağlann Cudi olarak nakledilmesi
de dikkat çekicidir. Aynı dağa sonralan Ararat/Urartu dağlan
denmiş olması muhtemeldir. Fakat hadisenin olduğu esnada
dağ, şahıs, nesne, şehir vs . hangi isimle anılıyorsa Kur'an onu
kullanmaya son derece özen göstermektedir.
Benzer şekilde Yahudilerin Ahit Sandığı (Aron ha-Brit) da

Bakara suresi 248. ayette tdbüt olarak isimlendirilmektedir.
Tabüt kelimesi ayette dönemin peygamberi Samuel tarafın
dan zikredilmektedir. Kur'an , Yahudilerin aron (sandık, san
duka, dolap) kelimesiyle kullandıklan Ahit Sandığı için tdbüt
İsimlendirmesini yapmaktadır. Kanaatimizce aron kelimesi
Yahudiler arasında Ahit Sandığı için çok daha sonralan kul
lanılmaya başlanmış ve geriye dönük olarak Ahit Sandığı için
dile getirilmiştir. İ lginç bir şekilde Tevrat'ta Hz. Nuh'un ge
misi ve Hz. Musa'nın Nil'e bırakıldığı sepet de Kur'an'ın Ahit
Sandığı için kullandığı tdbüt kelimesiyle aynı köke sahip teba
kelimesiyle kullanılmaktadır. Tabüt kelimesinin etimolojisine
baktığımızda bunun Antik Mısır dilindeki sandık, sanduka
gibi anlamlara gelen debat/ tebat kelimesinden türediği gö
rülmektedir. Kuwetle muhtemeldir ki Kral Saul (Talut) dö
neminde Ahit Sandığı, Antik Mısır dilinden ödünç alınan bu
kelime üzerinden isimlendirilmiştir.
12 Samiri'nin Buzağısı
Aynı durumu tiibilt ile ilgili kıssanın içerisinde geçen Calut

ve Talut isimleri için de görmek mümkündür. Bilindiği üzere
Hz. Davud'la savaşan Golyat, Kur'an'da Arapça formuyla aslı
korunarak Calut olarak zikredilmektedir. Hcilbuki İ branicede
Şaul ( İ ngilizce ve Türkçede Saul) olarak bilinen İ srailoğulla
nnın ilk kralı Kur'an'da Talut olarak zikredilmektedir. Araş
tırmacılar Şaul'un boyunun herkesten bir baş uzun olması
sebebiyle (I. Samuel Kitabı, 9:2) Arapçadaki uzun olmak an
lamındaki tiile fiilinden hareketle Talut'a bu ismin verildiğini
öne sürmektedirler. Kur'an'ın , olayın olduğu dönemdeki isim
leri korumadaki hassasiyeti dikkate alındığında Talut ismi
nin de incelenmeyi hak ettiği açıktır. Aynı kıssanın içerisinde
yer alan tiibilt, Calut, sekine gibi kavramlan orij inal halleriy
le koruyup sadece Talut isminde şahsın uzun olmasını esas
alarak Arapça bir İsimlendirme yapılması şaşırtıcıdır. Burada
şöyle bir soru akla gelmektedir: Acaba Kur'an , Talut'un İ b
ranice (veya Antik Mısır dili) kökene sahip bir kelime olarak
İ srailoğullannın ilk kralının asıl ismi olduğunu , "istenen/ta
lep edilen" anlamına gelen Şaul'un ise ona verilen bir sıfat
olduğunu mu söylemek istiyor? Diğer taraftan Talut'un "uzun
şahıs" anlamında, Şaul ismini de gölgede bırakarak sıfattan
öte bir isme dönüşmüş olması ve Kur'an'ın da buna işaret
ediyor olması da ihtimal dahilindedir.
Bu çerçevede araştırmamızda Kur'an'ın, İ srailoğullannın

Mısır tecrübesini aktanrken kullandığı kavramlann, Mısır
kültürü açısından kavramsal ve bağlamsal değeri olan, özenle
seçilmiş kelimeler olduğu dikkate alınarak Mısır kültüründe
ki izi sürülmeye çalışılmıştır.
Mitolojik Rivayetlerin Dikkate Alınması
ilahiyat alanının en temel tartışma konulanndan biri de

mitolojik unsurlar içeren anlatımlara/rivayetlere karşı göste
rilecek tavırdır. Maalesef ülkemizde mitoloji, yalan ve uydur
malardan oluşan anlatımlar şeklinde anlaşılmaktadır. Böyle
olunca mitolojik karakterli rivayetler eğer İ slam kaynaklann
da geçiyorsa bu karakterleri göz ardı edilerek ele alınmakta-
Metot ve Prensipler 13
dır. Başka millet ya da medeniyetlerin benzer anlatımları ise

mitoloji adı altında itibarsızlaştınlmaktadır.
Samiri ve buzağı hadisesinde mitolojik unsurlar yoğun bir

şekilde karşımıza çıkmaktadır. Özellikle sihir, Samiri'nin bu
zağısı incelenirken sıklıkla karşılaşılan bir alandır. Bilindiği
üzere Kur'an , Firavun'un sihirbazlarından ve hünerlerinden
bahsetmektedir. Öyle ki hünerleri karşısında Hz. Musa da
onlardan ürkmüştür. Şurası bir gerçektir ki sihir ister bir göz
aldatmacası isterse gerçek olarak kabul edilsin her halükarda
insanların anlam dünyasında karşılığı olan reddedilemeyecek
bir olgudur. Samiri'nin buzağı yapma metoduyla ilgili konu
lan tartışırken Antik Mısır medeniyetinin kayıtlan arasında
yer alan, Firavun'un rahiplerinin sergiledikleri bazı sihir gös
terileri karşımıza çıkmaktadır. İ lk planda okur açısından ha
yali kurgular olarak görulüp ciddiye alınmayacak bu tür an
latımlar bizim için bilgi değeri olan önemli anlatımlardır. Bu
sebeple de iddialarımızı temellendirme adına bu anlatırnlara
müracaat edilmiştir.
Yunan, Roma, Babil , Mısır, Yahudi ve Türk mitoloj ileri in

celendiğinde bu literatürün, inanç-kültür tarihine dair paha
biçilmez değerli bilgiler hanndırdığı ve ilgiyi hak ettiği görül
mektedir. Mitlerin, inanç ve kültür tarihine dair aktardığı ve
rilerden yararlanmanın çok daha sağlıklı bir bakış açısı ka
zandıracağı muhakkaktır. Bu sebeple çalışmamızda, konuyu
anlamaya doğrudan ya da dalaylı katkı sunabiieceği düşünü
len her türlü rivayet değerlendirmeye alınmıştır.
ilmin Dinamik ve Birikimsel Oluşu
Gerek sosyal bilimlerde gerekse fen bilimlerinde ilmin sü

rekli değişen ve gelişen bir yapısı olduğu bilinmektedir. Ör
neğin , 1 947 yılında keşfedilen Ölü Deniz Yazmaları, Yahudi
kutsal metinleri ve Yahudi sözlü-yazılı kültürü açısından bir
devrim niteliğindedir. O zamana kadar hiç ortaya çıkmamış
bazı metinlelin gün yüzüne çıkması geçmişte yapılmış birçok
yorumu geçersiz kılmıştır. Benzer şekilde insanların yerleşik
14 Slımiri'nin Buzağısı
hayata geçmeleri, medeniyet kurmalan ve mabed yapımlany

la ilgili mevcut bilgiler, Göbeklitepe'de keşfedilen yapıtlada
birlikte tamamen değişmiştir. Göbeklitepe merkezli yorum
lar/ kitaplar/değerlendirmeler de daha eski başka bir yerle
şim yerinin ya da yapıtın bulunmasıyla yenilenecektir.
Bunun dışında bireylerin kendi tecrübi bilgi evrimleri de

önem arz etmektedir. Örneğin, ilahiyat fakültesinde lisans
öğrencisiyken okunduğunda birçok yeni bilgi öğrenilen bir
eserin doktora yaptıktan sonra okunduğunda yeni hiçbir şey
söylemeyen yavan bir metin olarak görülmesi, kişinin birey
sel ilmi gelişiminin doğal sonucudur. Bu anlamda elinizdeki
kitapta yer alan bilgiler ve değerlendirmeler kendi bilgi ka
pasitemizle yorumlanmıştır. Aynı malzemeyi başta tefsir ve
Mısırbilim olmak üzere başka alanlarda yetkin diğer ilim in
sanlannın çok daha sağlıklı ya da farklı yorumlama ihtimali
her zaman mümkündür.
GİRİŞ
Mısırbilim araştırmalan Antik Mısır medeniyetinin dini

inançlara göre şekillenmiş bir medeniyet olduğunu ortaya
koymaktadır. Ü nlü Mısırbilimci Wallis Budge , Mısır'da ortaya
çıkan bütün sanat eserlerinin ve papirüslerin Mısırlllann dini
inançlannın yoğunluğunu gösterdiğini ifade etmektedir. Ona
göre , Mısır'dan ateizm literatürü kategorisinde sınıflandınla
bilecek herhangi bir çalışmanın gün ışığına çıkma ihtimali
yoktur. Budge , rahip ve öğretmeniere ait günümüze ulaşan
yazılara bakıldığında, Mısır'da istisnasız herkesin bir şekilde
Tann fikrine aşina olduğunu öne sürmektedir. 1
Antik Mısır medeniyetinde Nil nehri merkezli oluşturu

lan kültler, her şeye gücü yeten yaratıcının farklı şekillerde
tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda boğa.
baykuş ya da çakal suretindeki heykeller tannnın farklı yön
lerini temsil etmektedir. Bunlardan bazılan tannnın bilgeli
ğini, bazısı gücünü , bazısı da merhametini yansıtmaktadır.
Tann'yı temsil etmesi yönüyle Mısır'da en etkili figürlerin ba
şında boğa/inek kültü gelmektedir. Boğa/inek kültü de farklı
şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Bu boğalarla ilgili müstakil
ritüeller ve kült merkezleri bulunmaktadır.
Ortadoğu'nun din ve inanç coğrafyasında hayati bir öne

me sahip olan Mısır, Tevrat ve Kur'an'da da kendine yer bul
maktadır. Bunun sebebi de İ srailoğullannın asırlar boyunca
Mısır'da yaşamış olmalandır. Kur'an'da İ srailoğullarının Mı
sır'la olan temaslan iki dönemde ele alınmaktadır. Bunlardan
ilki Hz. Yusuf dönemi, diğeri de Hz. Musa dönemidir. İ lk dö
nemde Hz. Yusufun konumundan istifade eden İ srailoğullan
Mısır'da rahat bir yaşam sürmüşlerdir. Hz. Yusufun vefatını
Emest Alfred Wallis Budge , Antik Mısır Büyüleri, çev. Faruk Gültekln.
Onbir Yayınlan. İ stanbul 20 1 6 , s. 1 95.
16 Sdmiıi'nin Buzağısı
takip eden dönemlerde İ srailoğullan hamisiz kalmış ve za

manla konumlan kötüleşmiştir. Hz. Musa zamanında İ srai
loğullan Mısır'da köle durumundaydılar. 2 En son safhada da
İsrailoğullannın yeni doğan erkek çocuklannın öldürüldüğü
zamanlar olmuştur. Nitekim Hz. Musa da böyle bir dönemde
doğan çocuklardandır. O, arınesi tarafından sepete konula
rak nehre bırakılmış ve Firavun ailesinin kendisini bulmasıy
la sarayda yetişmiştir. Hz. Musa, bir Kıbti'yi öldürmesinden
dolayı Mısır'dan kaçmış ve yaklaşık on yıl sonra Allah'ın gö
revlendirmesiyle İ srailoğullannı Mısır'dan çıkarmak üzere geri
dönmüştür. O, uzun bir mücadele sonucunda İ srailoğull arını
Mısır'dan çıkarmış, onlan takip eden Firavun ve adamlan da
denizde boğulmuştur. Hz. Yusufun hayat hikayesinin anlatıl
dığı Yusuf suresinde Mısır ve idareciler hakkında çok fazla bil
gi verilmezken, Hz. Musa dönemiyle ilgili anlatımlarda gerek
sihirbazlar gerekse Firavun ile ilgili daha fazla bilgiye yer ve
rilmiştir. Bu durum Tevrat için de geçerlidir.3 Bu bölümde İ s
railoğull arının Mısır tecrübesi, Hz. Yusuf ve Hz. Musa dönemi
olmak üzere iki başlık altında ana hatlanyla ele alınacaktır.
A. Hz. YusufDönemi (Yaklaşık MÖ. 1700'lü Yıllar)4
Yahudi tarihinde Mısır medeniyeti ile temas kurulan ilk

dönem , Hz. İ brahim dönemidir. Fakat bu dönemde kurulan
temas kısa süreli olup ilk uzun temas , Hz. Yusufla başlamış
tır. Kur'an ve Tevrat'ta detaylıca anlatılan kıssaya göre Hz.
Yakup , Hz. Yusufu diğer oğullanndan daha fazla sevmektey
di. Bu durum diğer çocukların Hz. Yusufu kıskanmasına se
bep olmuştur. 5 Hz. Yusuf, çocukken rüyasında on bir yıldız,
2 Müminun. 23:47: Şuara. 26:22.

3 Tevrat'ı tedvin eden insaniann Mısır kültürüyle ilgili pek çok detaya vakıf
olduklan anlaşılmaktadır. Tevrat'ın tedvin süreciyle ilgili geniş bilgi için
bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynaklanna Göre Teurat, Pınar Yayınları. İ stan
bul 20 1 0.
4 Bu tarihlendirme, tahmini bir tarihlendirmedir. Araştırmacılar arasında
Hz. Yusufun yaşadığı dönemi M Ö . 1 900'lü yıllara götürenler olduğu gibi
M Ö . 1 600'lü yıllarla tarihlendirilenler de mevcuttur.
5 Yusuf. 1 2 : 5 .
Giriş 17
ay ve güneşin kendisine secde ettiğini görmüş ve bunu babası

Hz. Yakup'a anlatmıştır. Hz. Yakup, Hz. Yusufun peygamber
olacağını ve büyük nimetiere mazhar olacağını anlamış6 ve
rüyadan haberdar olmalan halinde Hz. Yusufun kardeşleri
nin kıskançlıklannın şiddetleneceğinden endişe ederek rüya
sını kardeşlerine anlatmaması konusunda onu uyarmıştır.
Kur'an'da "Rüyanı kardeşlerine anlatmar şeklinde yapılan bu
ihtar, Tevrat'ta yer almamakta, bilakis Hz. Yusufun rüyayı
kardeşleriyle paylaştığı nakl edilmektedir. 7
Hem Kur'an'ın hem de Tevrat'ın anlatırnma göre kardeş

lerinin Hz. Yusufu öldürme ya da kuyuya atma planlan
rüya olayını müteakip gerçekleşmektedir. Bu çerçevede Hz.
Yakup'un tembihlemesine rağmen Hz. Yusufun rüyayı kar
deşleriyle paylaşmış olması muhtemeldir. On bir yıldız, ay
ve güneşin Hz. Yusufa secde etmesi Kur'an ile Tevrat'ta aynı
şekilde anlatılırken, Tevrat'ta Hz. Yusufun bu rüyadan önce
bir rüya daha gördüğü belirtilmektedir. Buna göre Hz. Yu
suf ve kardeşleri tarlada demet bağlarken Hz. Yusufun de
meti dikilmiş ve diğer kardeşlerinin demetleri de bu demetin
önünde eğilmişlerdir. Kardeşleri bunu duyunca Hz. Yusufun
kendileri üzerinde otorite kurmaya ve onlardan üstün olmaya
çalıştığını düşünmüşlerdir. Kardeşleri, Hz. Yusufa iyice kin
beslerneye başlamış, onu öldürmeyi ya da uzak bir yere bı
rakarak ondan kurtulmayı planlamışlardır. İ çlerinden birisi
kardeşlerine , Yusufu öldürmemelerini, onu bir kuyunun di
bine bırakmalannı teklif etmiş ve böylece Yusufu bir kuyuya
atmışlardır. Gece vakti eve ağiaşarak dönen kardeşler, Yu
sufu kurdun yediğini söyleyerek babalarını inandırmaya ça
lışmışlardır. Hz. Yakup , evlatlannın söylediklerine inanmasa
da sabretmekten başka çaresi olmadığını söylemiştir.
Kur'an'ın anlatırnma göre , Hz. Yusufun atıldığı kuyuya bir

kervan gelmiş ve kervanın sucusu kovayı sarkıttığında Hz.
Yusufu fark etmiştir. Hz. Yusufu kuyudan çıkaran kervan
cılar, onu Mısır'da ucuz bir fiyata satmışlardır. Tevrat'a göre
6 Yusuf. 1 2 :6.
7 Tekvin. 37:5- 1 ı .
18 Sö.miri'nin Buzağısı
ise Hz. Yusufun kardeşleri yaklaşmakta olan kervanı gör

müşler ve Hz. Yusufu kuyudan çıkartarak kervana satmış
lardır.8 Mısır'da üst düzey bir görevli olan Potifar, Hz. Yusuru
satın almış ve eşine ona iyi bakmasını öğütlemiştir. Hz. Yu
sufu satın alan yöneticinin eşi bir gün Hz. Yusufla birlikte
olmak istemiş, fakat Hz. Yusuf, Allah'ın yardımıyla kadından
uzak durmuştur. Hz. Yusuf, kadından kurtulmak için kapı
ya doğru koşunca kadın, Hz. Yusufun gömleğini arkasından
yırtmıştır. Kapının önünde bir adamla karşı karşıya gelince
kadın , Hz. Yusufun kendisine sarkıntılık yaptığını söyleye
rek derhal cezalandınlmasını istemiştir. Potifar'ın eşi , Hz.
Yusufu , kocasına şikayet ederken "Buraya getirdiğin İbrani
köle beni aşağılamak istedf'9 ifadesini kullanmaktadır. Bu
cümlede geçen ve genellikle aşağılamakl eğlenmek anlamında
kullanılan latsehek fiili bazı Tevrat müfessirlerince "Benim
le aynaşmak istedi" şeklinde de anlaşılmıştır. 1 0 Hz. Yusuf da
bu iftirayı reddetmiştir. Kadının yakınlarından birisi de "Eğer
gömleği önden yırtılmış ise kadın doğru söylemiştir, o zaman
Yusuf yalancıdır. Eğer gömleği arkadan yırtılmış ise kadın ya
lan söylemiştir, o zaman Yusuf doğru söylemektedir"1 1 şeklin
de bir çözüm önermiştir. Gömleğin arkadan yırtılmış olduğu
görülmüş ve Hz. Yusuf haklı bulunmuştur. Buna rağmen Hz.
Yusuf zindana atılmıştır. 1 2
Zindana Hz. Yusufla birlikte iki genç daha girmiştir. Bu

iki kişi farklı rüyalar görmüş ve bunları Hz. Yusufla paylaş
mışlardır. Onlardan birisi rüyasında şarap sıktığını , diğeri de
başının üstünde ekmek taşıdığını, kuşların da ondan yediğini
görmüştür. Hz. Yusuf rüyaları yorumlamadan önce kendisi
nin Hz. İbrahim'in getirdiği dini esaslara tabi olduğunu ve
Mısır'daki dini sistemi reddettiğini ifade etmiştir. Hz. Yusuf,
kainattaki farklı görev ve so rumlukları düzenlediğine inanılan
8 Tekvin, 37:28.
9 Tekvin. 39: 1 7 .
10 Raşi. Çıkış. 32:6 ("Şemot". Mikraot Gedolot Haketer, ed . Menachem Co
hen , Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007. c. 2 . s. 1 40) .
ll Yusuf, 1 2 : 26-27.
12 Yusuf, 1 2 : 27-28, 35.
Giriş 19
tannlara (Amon , ptah , Ra, Osiris, Thoth, Nut, Anubis, Hat

hor, Bes, Seth , Horus, Geb , lsis vb.=erbdbun mutejerrikiı.n)
inanmaktansa tek ve her şeye gücü yeten, yani kilinatın dü
zeni için başkasıyla iş bölümü yapmaya ihtiyaç duymayan
Kahhar olan Allah'a inanmanın daha sağlıklı ve akıllıca bir
yol olduğunu belirtmiştir. 13 Hz. Yusuf aynca Mısır'da tann
diye inanılan şeylerin Mısırlllann ve atalannın uydurduklan
tann isimleri olduğunu (esmden semmeytumılhd), bunlann
gerçekte karşılığının olmayıp fiiliyatta hiçbir güce sahip ol
mayan soyut isimler ve kabuller olduklannı , her şeyi yönet
me ve yürütme kudretinin ise yalnızca Allah'ta bulunduğunu
( ini'l-hukmu illa lilldh) ifade etmiştir. 14
Bilindiği üzere Yusuf suresi, hicretin hemen öncesinde

Mekke döneminin sonlannda nazil olmuştur. Hz. Yusufun
ağzından aktanlan Mısır tannlanna dair uyanlar, aynı za
manda putlar arasında iş bölümü yaparak Allah'ı atıl duruma
getiren Mekke müşriklerine de söylenmekteydi. Nitekim Yu
suf suresinde Hz. Yusufun Mısır tannlan için kurduğu cüm
lenin birebir aynısı (esmden semmeytumılhd entum ve abdu
kum md enzelalldhu bihd min sultan), Necm suresinde Lat,
Menat ve Uzza için söylenmektedir. 15 Hz. Yusufun durumuna
benzer şekilde o sıralarda Hz. Muhammed ve arkadaşlan da
Mekke'de adeta bir zindan hayatı yaşamaktaydılar.
Zindan arkadaşlannı Mısır tannlan konusunda uyaran

Hz. Yusuf, bunun ardından rüyalan yorumlamıştır. Hz. Yu
suf, rüyasında şarap sıkan adamın hapisten çıkarak efendi
sine yine şarap sunacağını , diğerinin de asılacağını ve kuş
Iann başından yiyeceğini söylemiştir. Hz. Yusuf. hapisten
kurtulacağına inandığı kişiden dışan çıktığında efendisinin
yanında kendisinden bahsetmesini istemiştir. Fakat bu kişi
Hz. Yusuftan bahsetmeyi unutmuştur. Hz. Yusufun zindan
da olduğu bir dönemde Mısır kralı bir gün rüyasında yedi
cılız ineğin yedi semiz ineği yediğini ve yedi yeşil başakla yedi
13 Yusuf, 1 2 : 39.
14 Yusuf, 1 2 :40.
15 Necm, 53:23.
kuru başak görmüştür. Kralın etrafındaki insanlar, bu rü

yayı kanşık bulmuşlar ve yorumlayamamışlardır. Bu sırada
zindandan kurtulan kişi Hz. Yusufu hatırlamış ve zindana
giderek rüyayı ona anlatmıştır. Hz. Yusuf da " Yedi sene eskisi
gibi ekeceksiniz, ancak hasat ettiğiniz ekini, yemek için ayıra
cağınız az bir kısmı dışında, başağında bırakınız (depolayınız).
Sonra onun arkasından yedi kurak sene gelecek, önceki bi
riktirdiklerinizden (ilerde kullanmak üzere) saklayacağınız bir
kısmı hariç önceden depoladıklarınızı yiyeceksiniz, sonra da
yağışlı bir sene gelecek ki, halk onda sıkıntıdan kurtulacak,
o yıl meyvelerini bol bol sıkıp faydalanacaklar" 16 şeklinde yo
rumlamıştır. Kral bunun üzerine Hz. Yusufu zindandan çı
kartmıştır. Hz. Yusuf, kendisine isnad edilen sarkıntılık iddi
asını tekrar gündeme getirerek suçsuz olduğunu belirtmiştir.
Kendisini zinaya davet eden kadın da bunu itiraf etmiştir. 17
Bu gelişmelerin ardından Hz. Yusuf, kralın gözünde önem

li bir itibar kazanmıştır. O, bunun üzerine kraldan, kendisini
ülkenin hazinelerinin başına getirmesini istemiştir. Böylece
Mısır'daki ekonomik gidişat Hz. Yusufun eline geçmiştir.
Hz . Yusuf. Mısır'da bolluk zamanında görevlilere gıda stoğu
yaptırmıştır. Kıtlık zamanında da çevre ülkelerden insanlar
Mısır'a tahıl satın almaya gelmişlerdir. Bu kıtlık döneminde
Hz. Yakup . oğullannı Mısır'a erzak almak için göndermiştir.
Gıda stoğunun başında olan Hz. Yusuf kardeşlerini tanımış.
fakat kardeşleri onu tanıyamamıştır. 18 Hz. Yusuf, kardeşleriy
le konuşmasından sonra onlara şunu söylemiştir: "Baba bir
kardeşinizi de bana getirin. Görüyorsunuz ya, ben ölçeği tam
ölçüyorum ve ben konukseverlerin en hayırlısıyım. Siz eğer onu
bana getirmezseniz, bir daha bir ölçek bile zahire alamazsınız.
yanıma da yaklaşmayın." 19 Bunun üzerine kardeşleri " Onun
için babasından izin almaya çalışacağız. Her hiilükdrda bunu
yapacağız" şeklinde cevap vermişlerdir. Hz. Yusuf bir taraftan
da adamianna "Paralarını yüklerinin içine koyun, belki aile le-
16 Yusuf, 1 2 :47-49.
17 Yusuf. 12:5 1 .
18 Yusuf, 1 2 : 58.
19 Yusuf. 1 2 : 59-60.
Giriş 21
rinin yanına dönünce farkına vanrlar ve belki yine gelirler20

diye tembih etmiştir. Ayetlerin akışından Hz. Yusufun "baba
bir kardeşiniz" ifadesini kullanması garip gelmektedir. Zira
kardeşleri Hz. Yusufa "Sen baba bir kardeşimiz olduğunu
nereden biliyorsun?" şeklinde şaşkınlık belirten bir ifade kul
lanmamışlardır. Fakat Tevrat'ta daha detaylı olarak verilen
anlatırula birlikte okunduğunda on iki kardeş olduklannı ve
en küçük kardeşlerini babalannın yanında bıraktıklannı ifa
de ettikleri ortaya çıkmaktadır. 21
Hz. Yusufun kardeşleri , Hz. Yakup'un yanına döndükle

rinde başlanndan geçenleri anlatıp babalanndan Bünyamin'i
kendileriyle göndermesini istemiş , aksi takdirde erzak alama
yacaklannı belirtmişlerdir. Hz. Yakup da Yusuf olayını ha
tırlatarak onlara güvenemeyeceğini dile getirmiştir. O sırada
kardeşleri, yüklerini açıp paralannı da iade edilmiş bulunca,
Bünyamin'i kendileriyle göndermesi konusunda tekrar ısrarcı
olmuşlardır. Hz. Yakup , Bünyamin'in gitmesine izin verece
ğini söyleyerek hepsinden söz almış ve Mısır'a gittiklerinde
dikkat çekmernek için şehre ayn kapılardan girmelerini tem
bihlemiştir. 22
Hz. Yusufun kardeşleri Mısır'a dönüp onun yanına girdik

leri vakit, Hz. Yusuf kendisini Bünyamin'e tanıtmıştır. Diğer
kardeşleri gıdalannı yüklenillee Hz. Yusuf. kralın su kabını
kardeşi Bünyamin'in yükünün içine koymuştur. Bu sırada bir
tellal Hz. Yusufun kardeşlerine dönerek "Ey kafile! Hırsızsınız
sizf' diye bağırmıştır. Tellal, kralın su kabının kayıp olduğunu ,
bulup getirene de bir yük hediye edileceğini duyurmuştur. Hz.
Yusufun kardeşleri de böyle bir şeyi yapmadıklarını belirtmiş
tir. Bunun üzerine Hz. Yusufun kardeşleri su kabı kimin yü
künde çıkarsa onun alıkonulmasını teklif etmişlerdir. 23
Hz. Yusuf, önce diğer kardeşlerinin eşyalannı aramaya

başlayıp sonunda su kabını Bünyamin'in çantasından çıkar-
20 Yusuf. 1 2 : 62 .
21 Tekvin. 42: 1 3 .
22 Yusuf. 1 2 : 64-67.
23 Yusuf. 1 2 : 74 .
mıştır. Kur'an burada ilginç bir bilgi vererek Mısır kralının ya
sasına göre böyle bir durumda o kişiyi alıkoymasının mümkün
olmadığını, bu sebeple Hz. Yusufun kardeşlerinin takdir ettiği
ceza sayesinde Bünyamin'in alıkonulduğunu belirtmektedir. 24
Konuyla ilgili bir diğer ilginç husus da Bünyamin'in çanta
sından su kabının çıkmasıyla diğer kardeşlerinin "Eğer o çal
mışsa, daha önce onun kardeşi de çalmıştı" şeklinde tepki ver
meleridir. Hz. Yusuf. kardeşlerinin bu iftirasını içine atmıştır.
Hz . Yusufun, kardeşleri tarafından hırsızlıkla itharn edilme
si şaşırtıcıdır. Yahudi kaynakları ışığında incelendiğinde Hz.
Yusufa yapılan suçlama, çocukluğunda babasının muska/
fal akları işlevi gören terajimlerini çalarak babasını bunlarla
meşgul olmaktan engellemesi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ayrıca kardeşlerinin Hz. Yusuftan bahsederken "Bünyamin'in
kardeşi/karındaşı (aynı anarıın çocukları}"25 anlamında ehun
lehu ifadesini kullanması önemli bir detaydır. 26
Kardeşleri, babalarına verdikleri söz gereği Bünyamin'i

kurtarmaya çalışmışlardır. Onlar, Bünyamin'in yerine kendi
lerinden birisinin alınmasını teklif etmişlerdir. Hz. Yusuf da
başkasını alması durumunda bunun , o kişiye zulüm olacağı
nı söyleyerek bu teklifi reddetmiştir. Bünyamin'i kurtarmak
tan ümit kesen kardeşleri memleketlerine geri dönmüşlerdir.
Başlarından geçeni Hz. Yakup'a anlatan kardeşler, onu doğru
söylediklerine ikna edememişlerdir. Ağlamaktan hitap düşen
Hz . Yakup , görme yetisini kaybetmiştir. Hz. Yakup daha son
ra çocuklarından, Hz. Yusuf ve Bünyamin'i araştınp bulmala
nnı istemiştir. 27 Bu ifadelerden onun, Hz. Yusufun öldügüne
inanmadığı anlaşılmaktadır.
Kardeşleri, Mısır'a gidip Hz. Yusufun huzuruna girince, ai

lelerinin perişan olduğunu ve kendilerine gıda yardıını başta
olmak üzere ilisanda bulunmalarını istemişlerdir. Hz. Yusuf
da buna mukabil "Siz cahilliğinizle Yusufa ve kardeşine ne
24 Yusuf. 1 2 : 76 .
25 Yusuf v e Bünyamin, Hz. Yakup'un Rahel isimli eşinden dogmuşlardır.
26 Yusuf. 1 2 : 7 7 .
27 Yusuf, 1 2 : 87.
Giriş 23
yaptığınızı biliyor musunuz?' diye çıkışınca kardeşleri şok ge

çirerek " Yoksa sen, gerçekten Yusuf musun?' 28 diyerek cevap
vermişlerdir. Hz. Yusuf da kimliğini ifşa edince kardeşleri
çok büyük bir mahcubiyet yaşamış ve Allah'ın onu kendile
rine üstün kıldığını itiraf etmişlerdir. Hz. Yusuf, "Bugün yap
tıklannızdan dolayı sizi kınayacak değilim" diyerek kardeşle
rine geçmişin hesabını sormayacağını belirtmiştir. 29 Mekke
döneminde nazil olan bu kıssadaki Hz. Yusufun kardeşle
rine yönelik tavrını kendisine verilmiş bir mesaj olarak alan
Hz. Muhammed , yıllar sonra muzaffer bir komutan olarak
Mekke'yi fethettiğinde kendisine Mekke'yi zehir eden akraba
Ianna ve hemşehrilerine Hz. Yusufun kardeşlerine yaptığını
yapmıştır.
Kardeşlerini affeden Hz. Yusuf. gömleğini onlara vererek

babasının gözüne sürmelerini istemiş . bu yolla gözlerinin tek
rar açılacağını belirtmiştir. Hz. Yusuf ayrıca kardeşlerinden ,
babalannı da alarak Mısır'a gelmelerini istemiştir. Kardeşleri,
Hz. Yusufun gömleğini Hz. Yakup'un gözüne sürmüşler ve
Hz. Yakup'un gözleri açılmıştır. Aile, toplu halde Mısır'a gi
dip Hz. Yusufun yanına vardığında Hz. Yusuf anne-babasına
hürmet etmiş ve onları tahta oturtmuştur. Böylece çocukken
gördüğü rüya da gerçekleşmiştir.
Yusuf suresi, elimizdeki mushaflarda 1 3,5 sayfalık yer tu

tan uzun bir suredir. Surenin içeriği. Hz. Yusufun rüyasıyla
başlayıp Hz. Yakup'un Hz. Yusufla buluşmasıyla bitmekte
dir.30 Surenin son birkaç ayeti de bu kıssadan alınacak hisse
nin ne olduğuna ayrılmıştır. Bu ayetlerde geçmişte peygamber
lerin bile ümitsizliğe düştükleri ve kavimleri tarafından yalan
cıhkla itharn edildikleri sırada Allah'ın yardımının geldiği ifade
edilmekte ve Hz. Muhammed'le arkadaşlarına teselli verilmek
tedir. Yusuf suresini ilginç yapan özelliklerden biri de surenin
içeriğinde Hz. Yusuftan başka hiçbir konuya değinilmemesi-
28 Yusuf. 1 2 :90.
29 Yusuf. 1 2 :92.
30 Hz. Yusuf. Yusuf suresi dışında lsmen sadece Iki defa zlkredilmektedir.
Bkz. Enam. 6:84: Mümln. 40:34.
dir. Bu surede ne İ blis kıssası, ne Nuh Tufanı, ne Ad , ne Se

mud, ne de bir başka kıssaya atıf vardır. Bu anlamda Yusuf
suresi, Kur'an'ın, başı sonu belli olmayan, konuları kronolojik
anlatmayan, daldan dala atlayarak her şeyirı birbirine girdi
ği bir metirı olduğunu söyleyen Yahudi ve Hıristiyan geleneğe
adeta kronoloj ik ve tek parça kıssa anlatmanın nasıl olacağını
hem de "kıssaların en güzeli''yle gösteren bir cevaptır.
B. Hz. Musa Dönemi {Yaklaşık MÖ. 1400'lü Yıllar)3•
Peygamberler tarihinde Hz. Musa ve Hz. Muhammed'in di

ğer peygamberlere kıyasla daha merkezi rollere sahip olduk
ları görülmektedir.32 Allah'la konuşmasından dolayı kelimul
lah olarak nitelenen Hz. Musa, ağabeyi Hz. Harun'la birlikte
peygamberlik yapmıştır. Hz. Musa, Kur'an-ı Kerim'de yüz
otuz altı yerde ismen zikredilmekte olup Kur'an'da adı en çok
geçen peygamberdir. Kur'an'da Hz. Musa'nın hem Mısır hem
de çöldeki hayatına dair pek çok ayrıntı yer almaktadır. 33
Hz. Yusuf sonrası İ srailoğullarının Mısır'daki durumu kö

tüleşmiş ve zaman içerisinde köle durumuna düşmüşlerdir.
Kur'an ve Tevrat'ın ortak anlatırnma göre, Hz. Musa'nın doğ
duğu dönem İ srailoğullarının durumlarının en kötü olduğu
dönemdir. Zira Mısır Firavunu , o yıllarda İ srailoğullarının yeni
doğan erkek çocuklarını öldürüyordu. Can güverıliği kalmayın
ca arınesi Hz. Musa'yı bir sepete koyarak nehre bırakmış ve kı
zından (Miryam) sepeti takip etmesini istemiştir. 34 Sepet, saray
yakınlarında bir yerde Firavun ailesi/hanedam (dlu Fir 'avn)
tarafından bulunmuştur. 35 Allah, Hz. Musa'nın başka arıne-
31 Bu tarthlendirme. tahmini bir tarihlendinnedir. Araştırmacılar arasında

Hz. Musa'nın İ srailoğullannı Mısır'dan çıkardığı tarihle ilgili en çok kabul
gören iki farklı kanaat vardır. Bunlar; M Ö . 1 446 ve M Ö . 1 250 şeklindedir.
32 Ali İ mran, 3 : 50; Matta, 5: 1 7 . Bilindiği üzere Hz. İ sa esas itibariyle Hz.
Musa'nın şertatını devam ettirmiştir.
33 Hz. Musa'nın Mısır hayatına dair anlatımiann değerlendirmesi için bkz.
Yasin Meral, "Hz. Musa'nın Mısır Hayatına Dair Değerlendirmeler", Din ve
Toplum 4 : 3 (20 1 5) . ss. 32-43.
34 Taha. 20:39-40; Kasas. 28: l l .
35 Kasas. 28:8.
Giriş 25
den süt emmesini engellemiş, Hz. Musa'nın abiası da saraya

giderek sütarıne olarak annesinin tutulmasını sağlamıştır. 36
Muhtemelen Firavun ailesi Hz. Musa'ya Ra-meses, Tut-meses,
Amon-meses gibi bir isim koymuş, Allah ve Hz. Musa'nın ailesi
ise Mısır tarırılarıyla ilgili kısmı atarak sadece Meses/Mose (ev
lat, oğul, doğan) kısmını kullanmayı tercih etmişlerdir. 37
Hz. Musa, öz annesinin bakıcılığıyla büyümüştür. Hz. Mu

sa'nın peygamberlik öncesi hayatına dair bilgiler hem Tev
rat'ta hem de Kur'an'da sınırlıdır. Kur'an ve Tevrat'ta peygam
berlik öncesi döneme ait iki temel anlatım yer almaktadır.
Bunlardan ilki , annesinin onu nehre bırakması sonucunda
Firavun hanedanının Hz. Musa'yı bulup saraya alması, diğeri
de Hz. Musa'nın bir Mısırlıyı öldürerek Medyen'e kaçmasıdır.
Hz. Musa, Mısırlıyı öldürdükten sonra "Rabbim, gerçekten,
ben kendi nefsime zulmettim, beni bağışlaf'38 şeklinde dua et
mektedir. Burada ilginç olan husus, Hz. Musa'nın Allah'tan
bağışlanma dilemesidir. Halbuki Hz. Musa, bu olayın olduğu
sırada henüz peygamber değildir. Bu durumda Firavun'un
sarayında büyüse de Hz. Musa'nın , annesinin gözetiminde
tevhid esasına göre yetiştirildiği söylenebilir. "Musa olgunluk
çağına ulaşınca ona hikmet ve ilim verdik. İyi davrananları
böyle mükdjatlandırırız"39 ayeti de Hz. Musa'nın peygamberli
ği öncesiyle ilgili önemli bir kayıttır.
Hz. Musa, Mısırlı adamı öldürdükten sonra can güvenliği

kalmayınca Medyen istikametine doğru kaçarak Mısır'ı terk
etmiştir. O, Medyen'e ulaştığında bir kuyunun başında ço
banların fırsat vermemesi yüzünden koyunlarını sulayama
yan iki kız görmüştür.40 Hz. Musa, onlara yardımcı olarak ko-
36 Kasas. 28: 1 2 . Yahudi kaynaklannda Hz. Musa'nın. annesinden başka

birisinden süt emmesine Allah tarafından Izin verilmemesinin nedeni.
ilerde Allah'la dogrudan konuşacak o agza tevhld ehll olmayan birinden
süt girmesini engellemek şeklinde açıklanmaktadır.
37 Baki Adam , Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur'an'ın Tartışmalı Ko-
nulan. Pınar Yayınlan , İ stanbul 20 1 1 . ss. 39-40 .
38 Kasas. 28: 1 6 .
3 9 Kasas, 28: 1 4 .
4 0 Kasas, 28:23. Tevrat. kıziann sayısını yedi olarak vermektedir. Bkz. Çı
kış . 2 : 1 6 .
yunlannı sulamıştır. Kızlardan birisi, babasına Hz. Musa'yı

çoban olarak tutmasını önermiş, babası da Hz. Musa'yı sekiz
veya on yıllık çobanlık yapmasının karşılığında bu kızlardan
birisiyle evlendirmiş tir. 41 Hz. Musa, verdiği sözü yerine getir
dikten sonra ailesiyle birlikte yola koyulmuştur. 42 Yolculuk
sırasında Hz. Musa dağda bir ateş görmüş ve ailesine "Ben
bir ateş fark ettim, belki size oradan bir haber veya alevli bir
ateş getiririm de ısmırsmız 43 diyerek ateşin olduğu bölgeye
"
doğru ilerlemiştir. Oraya yaklaştığında vadinin sağ tarafında

bir ağaçtan kendisine "Ey Musa, alemlerin Rabbi Allah benim,
benf' şeklinde seslenilmiştir. 44 Allah, Hz. Musa'yı İ srailoğul
lannı Mısır'dan çıkarmak üzere görevlendirmiş ve kendisini
asa ve beyaz el mucizeleriyle destekleyeceğini bildirmiştir. Hz.
Musa ise Mısırlı bir adamı öldürdüğünü , bu yüzden canından
endişe ettiğini söylemiştir. Burada Hz. Musa aynca kendisin
den daha güzel konuşması sebebiyle Hz. Harun'un da yar
dımcı olarak görevlendirilmesini istemiştir.45 Hz. Musa'nın,
Hz . Harun'un kendisine yardımcı olmasını istemesi ve onun
daha iyi konuştuğunu belirtmesi ; sarayda ailesinden bağım
sız bir şekilde büyümediğini, bilakis abisinin dil kabiliyetini
farkedebilecek kadar ailesiyle vakit geçirdiğini ve kendisinin
İbrani kimliğinden haberi olduğunu göstermektedir. Allah da
Hz. Harun'u kendisine yardımcı olarak vereceğini ve kendisi
ni yalnız bırakmayacağını bildirmiştir. 46
Allah tarafından Hz. Musa'ya verilen görev, İ srailoğullarını

Firavun'un zulmünden kurtanp Mısır'dan çıkarmaktırY Hz.
Musa, Firavun'un karşısına çıktığında Firavun, saray ahalisi
nin Hz. Musa'yı çocukken yetiştirdiğini, Hz. Musa'nın ömrü
nün pek çok yılını sarayda yanlannda geçirdiğini, fakat buna
rağmen onun bir adam öldürdüğünü dile getirerek Hz. Musa'yı
4 1 Kasas, 28:27.
42 Kasas. 28:29.
43 Kasas. 28:29.
44 Kasas, 28:30.
45 Şuara, 26: 1 2- 1 4 : Kasas. 28:33-35.
46 Taha. 20:43-44.
47 Taha, 20:47; Şuara, 26: 1 7 .
Giriş 27
nankörlükle suçlamaktadır ( ve ente mine'l-kdfırin) .48 Hz. Musa,

kendisini savunurken Mısırlıyı öldürdügü dönemi , hayatının
bilinçsiz dönemi (faaltuhii izen ve ene mine'd-ddllin) olarak ni
teleyerek, adamı öldürdügünde kendilerinden korkup kaçtı
gını (fe:ferartu minkum lemmd hiftukum) ve Allah'ın kendisine
elçilik görevi verdigini ifade etmektedir.49 Hz. Musa çocukken
aralarında yetiştirilmesiyle ilgili de "O başuna kaktrğın iyiliğe
gelince (ve tilke ni'metun temunnuha aleyy), bu İsrailoğullan
nı köleleştirmenin bir sonucuydu"50 ifadesini kullanmaktadır.
Zira Firavun, İ srailogullarını köle olarak kullanıp erkek ço
cuklarını öldürmeseydi, Hz. Musa da bir sepete konup nehre
bırakılmayacak ve Firavun hanedanının eline düşmeyecekti.
Firavun, Hz. Musa ve Hz. Harun'la diyalogunda onlara

"Peki, ilk nesillerin (el-kurünu'l-iı.ld) durumu ne olacak?'5 1 şek
linde bir soru sormaktadır. Hz. Musa bu soru karşısında ön
ceki nesillerin Allah'ın bilgisi dahilinde oldugunu ve Allah'ın
katında bir kitapta her şeyin net bir şekilde kayıt altına alın
dıgını bildirmektedir. 52 Burada "ilk nesiller" ifadesiyle Antik
Mısır tarihindeki Eski Krallık Dönemi (Old Kingdom) . Erken
Hanedanlık Dönemi (Early Dynastic Period) , Hanedanlıklar
Öncesi Dönem (Predynastic Period) veya kendi döneminden
önceki bütün hanedanlıklara atıf yapılmış olabilir. Hz. Mu
sa'nın Yeni Krallık (New Kingdom) . Hz. Yusufun Orta Krallık
(Middle Kingdaml döneminde Mısır'da elçi53 oldugu düşünül
dügünde bu ifadeyle Eski Krallık ve Hanedanlıklar Öncesi
Dönem'in kastedilmiş olması muhtemeldir.
Hz. Musa'nın mücadele ettigi Firavun'un kimligi net de

gildir. Bu Firavun'un , Il. Ramses oldugu şeklinde popüler bir
kanaat olsa da III. Tutmose ihtimali daha muhtemel görün-
48 Şuara, 26:22.
49 Şuara. 26:20-2 1 .
50 Şuara, 26:22.
51 Taha, 20 : 5 1 .
5 2 Taha, 20:52.
53 Mümin, 40:34. Bu ayette imanını gtzleyen adamın Firavun ahalisine yap
tıgı konuşmada Hz. Yusufun Mısırlılar tarafından elçi olarak kabul edii
dlgi anlamı çıkmaktadır.
mektedir.54 Hz. Musa'nın Allah tarafından Firavun'a karşı

görevlendirilmesine ek olarak Haman55 ve Karun adlı karak
teriere yönelik de tebliği olduğu görülmektedir (ild Fir'avne
ve Helmcine ve Kiirüne) .56 Kur'an'da Karun'un Musa'nın kav
minden ( inne Kiirüne min kavmi Müsa)57 olduğu anlatılmak
tadır. Musa'nın kavmi ifadesi, İ srailoğullarından şeklinde
anlaşılabileceği gibi daha dar anlamda Levililerden şeklinde
de anlaşılabilir. 58 Zira Karun da Hz. Musa da Levi kabilesine
mensuptur. Hem Kur'an'da hem de Tevrat'ta Karun'un, hazi
neleriyle birlikte yere batınidığı anlatılmaktadır. 59
Firavun, Hz. Musa'yla olan diyaloğunda genellikle mutlak

iktidannı dile getirmekte ve Hz. Musa'yı sihirbazlıkla suçla
maktadır. Firavun, halkına "Ey kavmim, şu Mısır ülkesinin
hükümranlığı bana ait değil mi? Ayaklarımın altından akan
şu nehirler benim değil mi?'60 şeklindeki ifadelerle iktidarını
hatırlatmaktadır. Firavun'un bu ifadeleri, Antik Mısır kayıt
larında Firavunların kendi kudretlerini dile getirmek için sık
ça kullanılan ifadeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ö rneğin,
Hz. Musa'nın muhatap olduğu tahmin edilen III. Tutmose
başta olmak üzere Firavunlar, Güney ve Kuzey Mısır'ın kralı,
bütün düşmanları ayakları altına alan, bütün Mısır'ın ayak
lannın altında olduğu kral gibi ifadelerle tanımlanmaktadır. 61
54 Kur'an'da söz konusu edilen Firavun'un kimliğiyle ilgili bkz. Adam. Ya
hudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur' an 'ın Tartışmalı Konulan. ss. I 1 -4 1 .
Mısır'dan muhtemel çıkış taıihlert için bkz. Lawrence T. Geraty. "Exo
dus Dates and Theortes"", Israel's Exodus in Transdisciplinary Perspective:
Text. Archaeology, Culture, and Geoscience, ed. Thomas E. Levi, Thomas
Schneider. William H. C. Propp, Sprtnger, New York 20 1 5. ss. 55-64.
55 Harnan'ın kimliğiyle ilgili bkz. Adam . Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından
Kur'an'ın Tartışmalı Konulan. ss. 29-4 1 .
56 Mümin, 40:24.
57 Kasas, 28: 76.
58 Sayılar. 1 6 : 1 . Nitekim Tabert de min kavmi Mılsa ifadesinin Musa'nın ka
bilesi anlamında kullanıldığını ve Kıirun'un Levililerden olduğunu belirt
mektedir. Bkz. Muhammed b. Certr et-Tabert. Cdmiu'l-Beyan an Te'vili
Ayi'l-Kur'an. tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki, Dam Hicr, Kahire
200 1 , c. 1 8 , s. 309.
59 Kasas, 28:8 1 : Sayılar, 1 6 : 3 1 -33.
60 Zuhruf. 43: 5 1 .
61 Breasted, Ancient Records of Egypt. c . 2 . s . 62 , 1 0 1 . l l l . 1 34. 1 39, 1 4 1 -
1 42 . 1 93.
Giriş 29
Firavun , Mısır'la ilgili bu ifadeleri müteakiben Hz. Musa'nın

özel görevlendirilmiş bir elçi olması durumunda kolunda
altından bilezik olması gerektiğini söyleyerek onunla alay
etmektedir. 62 Bu ifadeler Mısır kültürünün bir yansıması
gibidir. Kur'an. ayrıca Firavun'un , kavmini aşağılarlığını ve
onlann da buna ses çıkarmayarak ona itaat ettiklerini ak
tarmaktadır. 63
Hz. Musa, Mısır'a döner dönmez İ srailoğullannı Mısır'dan

çıkarmaya gayret etse de ilk etapta buna muvaffak olama
mıştır. Bu süreç Firavun ile Hz. Musa arasmda uzun süren
münazaralar ve mücadelelere sahne olmuştur. Firavun ve
ileri gelenlerin en tipik tepkilerinden biri de Kur'an'da on
lann ağzından "Kendi kavimleri [İsrailoğullan) bize kölelik
ederlerken şimdi kalkıp bizim gibi beşer olan bu iki adama mı
inanacağız?'64 ifadeleriyle aktanlmaktadır. Hz. Musa, Fira
vun'un İ srailoğullannın gitmelerine izin vermemesi üzerine
farklı mucizeler göstermiş ve her bir mucizede İ srailoğuHa
nna yapılan baskı daha da artınlmıştır. Kur'an'a göre Hz.
Musa, Firavun'a karşı dokuz mucize ile desteklenmiştir. 65
Bunlardan beş tanesi (tufan, çekirge , haşere , kurbağa, kan)
Kur'an'da bir arada zikredilmiştir. 66 Bir başka yerde de asa
ve beyaz el. dokuz mucizenin içerisinde sayılmıştır. 67 Böyle
olunca Kur'an'da dokuz mucizeden yedi tanesi açıkça ifade
edilmiştir. Sekiz ve dokuzuncu mucizelerin hangileri olduğu
net değildir. Muhtemelen Araf suresi 1 30. ayette belirtilen
kuraklık ve kıtlık sekizinci mucize ; denizin yanlması da do
kuzuncu mucizedir. Kur'an'da bu hadiseler için mucize dı
şında azap (azdb) ,68 kötülük (seyyie)69 ve bela ( riczj7° ifadeleri
kullanılmaktadır. Firavun'un , Hz. Musa için sürekli olarak
62 Zuhruf. 43: 53.

63 Zuhruf, 43: 54.
64 Müminun . 23:47.
65 İ sra. 1 7 : 1 0 1 : Nem1 , 27: 1 2 .
66 Araf, 7 : 1 33.
67 Neml . 27: 1 0- 1 2 .
68 Zuhruf. 43:50.
69 Araf, 7 : 1 3 1 .
70 Araf. 7 : 1 33- 1 34.
30 Samiii 'nin Buzağısı
sihirbaz demesi ve gösterdiği mucizeleri sihirle tanımlaması

dikkat çekmektedir. 71
Tevrat'ta da Tann'nın Mısırlılara gösterdiği harikulade

olaylar; mucize (ot)12 , şaşılası harikulade iş (mojet) , 73 bela (de
ver) , 74 felaket (negej) , 75 salgın ( mngeja) , 76 ceza (nega 177 ola
rak tanıtılmakta ve on üç farklı mucizeden/beladan bahse
dilmektedir. 78 Bunlar sırasıyla; asanın yılan olması (Çıkış,
4:2- 5 ; 7:8- 1 3) , beyaz el (Çıkış , 4:6- 7) , kan (Çıkış, 7: 1 4-25) ,
kurbağa (Çıkış, 8: 1 - 1 5) , sivrisinek (Çıkış , 8: 1 6- 1 9) , at sineği
(Çıkış, 8:20-32) , hayvaniann ölümü (Çıkış, 9: 1 -7) , çıban (Çı
kış , 9:8- 1 2) , dolu (Çıkış, 9: 1 3-35) , çekirge (Çıkış, 1 0: 1 -20) ,
karanlık (Çıkış, 1 0:21 -29) , ilk doğanların ölümü (Çıkış, 1 1 : 1 -
9) ve denizin yanlmasıdır (Çıkış, 1 4: 1 6-28) .
Yahudi geleneğinde Tann 'nın Mısırlılara yönelik gönder

diği bela ve mucizeler on bela (eser makot) olarak kavramsal
laştınlsa da Tevrat'ta doğrudan "on bela" ifadesi geçmemekte,
ilgili kavram sadece Tann'nın ağzından "Mısırlılan vuraca
ğım" ifadesinde make şeklinde fiil formunda yer almaktadır.
Kur'an'da ise doğrudan "dokuz mucize" ( tis 'a dydt)19 ifadesi
ne yer verilmektedir. Mucizeterin sayısının dokuz olduğunun
açık bir şekilde ifade edilmesi , Antik Mısır'da kullanılan "do
kuz yay" ifadesini hatırlatmaktadır. "Dokuz yay" , Mısır ka
yıtlannda çok yaygın olarak kullanılan bir ifade olup Mısır'ın
düşmanlannı ifade etmektedir. Kabartmalarda, resimlerde
ve heykellerde Firavun'un sandaletlerinin ya da ayaklannın
altında resmedilen "dokuz yay" , Mısır kralının, bütün düş
manlannı ayaklannın altına aldığını sembolize etmektedir.
71 Araf. 7: 1 09. 132: Yunus. 1 0 : 76: Taha, 20: 58, 63, 7 1 : Şuara. 26:34. 49:
Zuhruf. 43:49. Şuara suresi 27. ayette de Firavun, Hz. Musa için mecnun
ifadesini kullanmaktadır.
72 Çıkış, 4:28: 7:3: l O : ı .
73 Çıkış. 4: 2 1 : 7:3, 9: 1 1 : 9- 1 0 .
74 Çıkış, 9:3.
75 Çıkış. 1 2 : 1 3 .
76 Çıkış. 9: 1 4 .
77 Çıkış, l l : ı .
78 Çıkış. 7- 1 4 . bölümler.
79 İ sra, 1 7 : 1 0 1 : Nemi . 27: 1 2 .
Giriş 31
"Dokuz yay"la ifade edilen b u düşmanlar kaynaklarda Mitan

niler, Hattiler, Libyahlar, Nübyeliler, Asuriler, Deniz İ nsan
lan , 80 Çöl Bedevileri, Asyahlar, Hiksoslar vs . gibi dönemden
döneme değişebilmektedir. 81 Buradaki dokuz rakamı bazen
de kesretten kinaye olarak kullanılmaktadır. Bu anlamda
"dokuz yay" , Mısır'ın bütün düşmanlannı ve kaosu ifade et
mek için de kullanılmaktadır. İ lginç bir şekilde Hz. Musa'nın
muhatabı olma ihtimali olan Firavun I I I . Tutmose de Antik
Mısır kayıtlannda "dokuz yayı parçalayan kudret sahibi ki
şi" 82 ve "Dokuz Yay'ın kalbine korku salan kişi" 83 olarak ta
nımlanmıştır. Böylece Mısırhlara gönderilen "dokuz mucize"
nin, kendi mitolojilerinde "dokuz yay"la temsil edilen dokuz
düşmanı /belayı sembolize ettiği iddia edilebilir.
Kur'an'ın kavramsallaştırdığı "dokuz mucize"nin, Mısır'ın

dokuzlu tann panteonuna84 işaret olarak alınması da müm
kündür. Bilindiği üzere Heliopolis merkezli en meşhur tann
panteonu ; Atum-Ra, Shu , Tefnut, Get, Nut, Osiris , lsis , Seth ,
Nephthys'ten oluşan tannlar grubudur. 8 5 Bu açıdan bakıldı
ğında dokuz mucizenin her birinin, dokuzlu tann grubundaki
bir tannyı çaresiz bırakıp küçük düşürmeye yönelik olduğu
söylenebilir. 86 Batılı araştırmacılar arasında da belalann her
80 Akdeniz sahillerinde egemenlik süren yöresel krallıklar.

81 Flora Brooke Anthony. Foreigners in Ancient Egypt: Theban Tomb Paintin
gs from the Early Eighteenth Dynasty. Bloomsburg Publlshlng. New York
20 1 7 . ss. 37-4 1 ; Mu-chou Poo. Enemies of Civilization: Attitudes toward
Foreigners in Ancient Mesopotamia, State University of New York Press.
Albany 2005, ss. 42-45.
82 Ronald J. Leprohon. The Great Name: Ancient Egyptian Royal Titulary.
Soclety of Biblical Llterature. Atlanta 2 0 1 3 . s. 1 00.
83 James Henry Breasted. Ancient Records of Egypt. The University of Chi
cago Press. Chicago 1 906, c . 2 . s. 62.
84 İ ngilizce kaynaklarda Ennead of Heliopolis ya da Egyptian Ennead olarak
zlkredilmektedlr.
85 Robert A. Armour. Gods and Myths ofAncient Egypt. Arnertcan University
In Calro Press, Calro 2003. ss. 4-40; George Hart. Egyptian Gods and
Goddesses, Routledge, London-New York 2005. s. 53.
86 Mucizelertn Antik Mısır Inançlannda neye tekabül ettiklertyle Ilgili bir ça
lışma için bkz. Scott B . Noegel . "Moses and Maglc: Notes on the Book of
Exodus", Journal of the Ancient Near Eastem Society 24 ( 1 997}, ss. 45-
59. Bu makalenin Türkçe çevirisi Için bkz. Scott Noegel, "Musa ve Sihir:
Çıkış Kitabı Ü zerine Notlar" , çev. Esra Erdogan- İ brahim Emre Şamlıoglu.
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58 : 2 (20 1 7) . ss. 1 6 1 - 1 82 .
birinin bir Mısır tannsını küçük düşünneye yönelik olduğu

nu iddia edenler yer almaktadır. Örneğin Nil'le ilgili bela Nil'in
koruyucu tannsını, çekirge belası tanm-bereket tannsını, ka
ranlık belası güneş tannsı Ra'yı hedef almaktadır. 8 7 Tevrat'ta
Tann'nın ağzından aktanlan "Tüm Mısır tannlannı hesaba
çekeceğim"88 ifadesiyle buna işaret edildiği düşünülmektedir.
Firavun ve ileri gelenler bütün mucizelere rağmen inatlann
dan vazgeçmemişlerdir. 89 Sonraki süreçte Firavun "Ey Musa!
Sana verdiği söz hürmetine, bizim için Rabbine dua et; eğer
bizden belayı kaldınrsan, mutlaka sana inanacağız ve muhak
kak İsrailoğullannı seninle göndereceğiz"90 diyerek taahhütte
bulunmuş, fakat belalar kaldınldığında da iman etmemiş ve
İ srailoğullannın gitmelerine izin vennemiştir.
Peki , Hz. Musa ve Hz. Harun Firavun'u ikna etmekle uğ

raşırken İ srailoğullan hadiseleri nasıl izliyordu? Konuyla ilgi
li Kur'an'da bazı aynntılar bulmak mümkündür. Hz. Musa,
Firavun'un baskısı altında ezilen İ srailoğuHanna sabn tav
siye etmiş , 9 1 fakat onlar "Sen gelmeden önce de eziyet çek
tik, geldikten sonra da çekiyonız"92 diyerek Hz. Musa'ya ya
kınmışlardır. Bu süreçle ilgili aktanlan bilgilerden en ilginç
olanı , Firavun'dan ve yöneticilerden korkmalan sebebiyle (ald
havfin min Fir'avne ve meleihim) İ srailoğullanndan sadece bir
grubun (zürriyyetün min kavmihij Hz. Musa'ya iman etmele
ridir. 93 Ayetlerden anlaşıldığı kadanyla İ srailoğullan siyasi ve
dini açıdan asırlardır içinde yaşadıklan Firavun idaresinin al
tında ezildikleri için seslerini çıkanp Hz. Musa'ya destek ola
mamışlardır. Aynca Hz. Musa'nın tebliği sırasında İ srailoğul
lannın eziyet gören ve ağır işlerde çalıştınlan çaresiz insanlar
87 Araştırmacılar arasında belalann tekabül ettiğ;i tannlar noktasında fikir

birligi yoktur. Tartışmalar için bkz. James K. Hoffmeier, lsrael in Egypt:
Tiıe Evidence for the Authenticity of the Exodus Tradition, Oxford Univer
sity Press, New York 1 996, ss. 1 49- 1 55.
88 Çıkış. 12: 12; 1 8 : ı 1: Sayılar, 33: 4 .
89 Araf. 7 : 1 3 1 - 1 32 .
9 0 Araf. 7: 1 34 .
9 1 Araf, 7 : 1 28.
92 Araf, 7 : 1 29 .
9 3 Yunus . 1 0 : 83.
Giriş 33
olduklan düşünüldügünde korkmalan da insani bir durum

dur. İ srailogullannın Mısır'daki durumlannın anlatıldıgı yu
kandaki ayetler Mekke döneminde inmiştir. Burada aktanlan
atmosfer adeta Hz. Muhammed'in ve arkadaşlannın Mekke
döneminde , içinde bulunduklan siyasi ve dini durumu çağ
nştırmaktadır.
Hz. Musa, İ srailoğullannın bu korkulannı kırmak amacıy

la teşkilatıanma ve örgütlenme yoluna giderek halkının ara
sında manevi direnci artırmaya çalışmıştır. Bu durum Yunus
suresi 87. ayette "Musa ve kardeşine de Mısır'da kavminiz
için evler (buyılten) hazırlayın; evlerinizi namazgdh (kıbleten)
edinin diye vahyettik" şeklindeki ifadelerle aktanlmaktadır.
Kanaatimizce ayetteki ev kelimesi mabed ve karargab anla
ınında kullanılmaktadır. Anlaşıldığı kadanyla o dönemde Mı
sır'da İ srailoğulannın bir araya gelerek ibadet ettikleri mabed
türü bir yapı bulunmamaktadır. Hz. Musa mabed fonksiyonu
gören bu evleri buluşma mekfuu olarak tesis edip , İ srailoğul
lannın manevi direncini artıracak ve milli-dini aidiyetlerini
pekiştirecek mekanlar oluşturma yoluna gitmiştir. Bu evler
İ srailoğullannın o dönemde buluşma yerleri ve kalplerinin /
gönüllerinin yöneldigi yapılar (kıble) olarak fonksiyon icra et
miştir. Peki , bu anlatım Hz. Muhammed'in hayatında neye
tekabül etmektedir? Yunus suresinin Mekke'de boykotun he
men öncesinde (yaklaşık 6 1 6) indiği tahmin edilmektedir. 94
Muhtemelen Hz. Musa'nın Mısır'da mürninler için teşkilatlan
ma çerçevesinde buluşma yeri ve karargab olarak düzenlediği
evler, Mekke'de benzer şartlan yaşayan Hz. Muhammed ve
arkadaşlannın Daru'l-Erkam'ına tekabül etmektedir.95
Kur'an , Hz. Musa döneminde Firavun'un saray ahalisin

den olup Hz. Musa'ya iman eden iki insandan bahsetmekte-
94 Abdulvahid Sipahioğlu. Vahiy ve Muhasara: Boykot Dönemi NazU Olan

Surelerin Tespiti, Pınar Yayınlan. İ stanbul 20 1 5 . s. 90. Surelerln tarihlen
dirilmesi lle Ilgili bkz. Esra Gözeler. Kur'an Ayetlerinin Tarihlendirilmesi,
Ku ram er Yayınlan. İ stanbul 20 1 6 : Hadiye Ü nsal . Erken Dönem Mekici Su
relerin Tahlili, Ankara Okulu Yayınlan. Ankara 20 1 5 .
95 Daru"l-Erkam"ın Mekke"dekl fonksiyonu lle ligtil bkz. Kasım Şulul. Hz.
Peygamber Devri Kronolojisi, İ nsan Yayınlan. 5. Baskı. İ stanbul 20 1 4 . ss.
305-306.
34 Siı.mili'nin Buzağısı
dir. Bunlardan biri Firavun'un kansı (imraete Fir'avn) ,96 diğeri

de imanını gizleyen bir adamdır (raculun mu'minun min ali
Fir'avne yektumu imdnehu) .97 Firavun'un kansını iman eden
lere örnek olarak sunan Allah , bu kadının "Rabbim, bana
katından cennette bir ev inşa etf'98 şeklinde dua ettiğinden
bahsetmektedir. İ lk bakışta cennetten bir ev talep etme , Fi
ravun'un sarayında Firavun'un kansı olarak iman etmeyi
göze alacak kadar Allah'a imanı güçlü birisi için çok basit
ve sıradan bir istek gibi görünmektedir. Fakat Firavun'un
kansının içinde bulunduğu sosyal/dini ortam bu duayı an
lamlı kılmaktadır. Zira Antik Mısır dilinde Firavun kelimesi
per-aa şeklinde ifade edilmekte olup "büyük ev" anlamına
gelmektedir. 99 Erken dönemlerde Firavunlann kraliyet rezi
dansı anlamında kullanılan bu ifade daha sonra doğrudan
kralın unvanı olarak kullanılmaya başlanmıştır. 1 00 Bu açıdan
düşünüldüğünde Firavun'un kansının Allah'tan cennette bir
ev talep etmesi, Firavun'un "büyük kraliyet rezidansı"na mi
silleme olarak yorumlanabilir. Firavun'un kansının cennette
ev talebi Antik Mısır'daki mabedlerle de ilişkili olabilir. Fira
vunlar mabed inşa ettiklerinde bunu Mısır tanrılarının ken
dilerine verdiği görev ve sorumluluk çerçevesinde yaptıklannı
söyleyip , bu yapılan da bazen "ev" çoğu zaman da "büyük
ev" olarak isimlendirmekteydiler. 1 0 1 Firavunlar bunu yapar
ken Amon-Ra'nın gökteki "büyük ev"inin bir nevi dünyadaki
karşılığını yaptıklannı düşünmekteydiler. 1 02 Antik Mısır ka
yıtlannda "büyük ev" şeklinde ifade edilen bu yapılann bil
diğimiz anlamda içerisinde oturulacak evler değil , tannlar
adına inşa edilen mabedler olduğu düşünüldüğünde Fira-
96 Tahrtm. 66: l l .
97 Mümin. 40:28.
98 Tahrtm. 66: l l .
99 Emest Alfred Wallis Budge. An Egyptian Hieroglyphic DictiDnary. John
Murray, London 1 920, c. ı . s. 238.
1 00 Ana Ruiz. The Spirit of Ancient Egypt. Algora Publishing. New York 200 1 ,
s . 255.
1 0 1 Breasted. Ancient Records of Egypt, c . ı . s. 1 80, 243-244, 300: c. 2, s.
1 1 8; c . 3 . ss. 92-93, 96-97.
1 02 Breasted. Ancient Records ofEgypt. c. 1 . s. 1 64: c. 2 , s. 64, 1 56, 355-356:
c. 3 . s. 36. 96-97 . 1 0 1 . 1 8 1 . 2 1 8. 22 1 : c . 4 . s. 1 1 5. 1 23 . 1 43 . 1 65. 1 80.
Giriş 35
vun'un kansının Allah'tan talebinin içerisinde oturacağı ev

değil, Firavun'un inşa ettiği mabediere reddiye amaçlı ( neccini
min Fir'avne ve amelihQ doğrudan Allah katında ve Allah ta
rafından inşa edilecek bir mabed ( rabbibni li indeke beyten
fi'l-cennetQ talebi olması da mümkündür.
Kur'an , Firavun hanedanından iman eden bir diğer isim

olarak imanını gizleyen bir adamdan bahsetmekte ı 03 ve ada
mın Firavun ve saray ehli ile olan uzun diyaloğuna yer ver
mektedir.104 Mürnin adam , Hz. Musa'nın yalancı olamaya
cağını, tehdit ettiği hususlann Mısırlılann başına geleceğini
belirtmektedir. Firavun ise kendisinin halkı doğru yola (se
bile'r-reşdd} ı05 ilettiğini belirterek Hz. Musa'nın yalancı oldu
ğunu söylemektedir. İ man eden adam dünya hayatının geçici
olduğunu ve ahiret hayatının ebedi olduğunu söyleyerek Fi
ravun ve ileri gelenleri uyarmaktadır. Mısırlılann tapındıklan
putlann hiçbir güce ve kudrete sahip olmayan ve gerçekte
hiçbir anlam ifade etmeyen şeyler olduğunu söyleyen mürnin
adam , bütün uyanlardan sonra söylediği sözlerin yakında çı
kacağını belirterek onlan uyarmaktadır. Mürnin adamın, Mı
sır'ın sayısız tannlanyla ilgili eleştirisi Hz. Yusufun zindanda
Mısır inanç sistemiyle ilgili yaptığı eleştiriyi andırmaktadır. ıoo
1 03 Yasin Meral, "Senin Derdin Neydi ey Samlri?" (20/Ta-Ha:95) , Ankara Üni

versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58 : 2 (20 1 7) , ss. 1 83 - 1 92 künyeli çalış
mamızın 20. dipnotunda dikkatsizlik sebebiyle lmanını glzleyen adamın
Hz. Yusuf soyundan olabllecegl lfade edilmiştir. Kur'an'da bu adamın Fi
ravun aileslnden/hanedanından oldugu Mürnin suresi 28. ayette açıkça
Ifade edilmektedir.
1 04 Bu şahsın. kraliyet Ileri gelenlerinin Hz. Musa'yı öldürmek üzere top
landıklannı Hz. Musa'ya bildiren kişi olması muhtemeldir. Bkz. Kasas.
28:20.
1 05 Mümln, 40 :29. Ayette geçen dogru ve hak yol şeklinde çevrilen sebi
le'r-reşdd Ifadesi . aynı surenln 38. ayetinde bu kez lman eden adam tara
fından "Ey kaumim, bana tabi olun sizi doğru yola Ueteyim" şeklinde kul
lanılmaktadır. Hud suresi 97. ayette de Firavun'un sisteminin düzgün/
saghklı (raşid) olmadıgı Ifade edilmektedir. Yine Allah, Araf suresi 1 46.
ayette Hz. Musa'yı Firavun'a gönderirken dogru ve hak yolu (sebile'r-ruşd)
saglayacagını vaad etmektedir. Firavun ve sistemi baglamında geçen bu
Ifadelerdeki ruşd. reşad, raşid kelimeleri Antik Mısır Inancındaki kamu
düzeni ve k8.inatın dengesi şeklinde Ifade edilebilecek maat kelimesını
çagnştırmaktadır.
1 06 Yusuf, 1 2 : 39-40.
O vakte kadar imanını gizleyen adam , yukarıda zikredilen

sözleri söyleyerek imanını ifşa etmektedir. Peki, o bu sözleri
nasıl söyleyebilmiştir? Firavun bu sözler karşısında mürnin
adama nasıl davranmıştır? Ayetlerden bir kavgadan ziyade
adeta dini bir münazara yapıldığı izlenimi alınmaktadır. Mü
min adamın sözlerine karşı Firavun'un kendisini savunan
görüşler ortaya koyması ve adamla ilgili tehditkar ifadeler
kullanmaması dikkat çekicidir. Bu diyalog "Allah, onu inkar
cıların kurduklan tuzaklardan korudu"107 şeklinde bir ayetle
bitmektedir. Kur'an aynntı vermese de bu ayete dayanarak,
inancını ifşa etmesinden sonra mürnin adamın , Firavun ha
nedanı tarafından hedef alındığı söylenebilir.
Firavun bütün mucize ve belaların sonucunda İ srailoğul

larını serbest bırakmamakta direnince Hz. Musa, Firavun ve
sihirbazlarıyla bir bayram gününde (yevmu'z-zine) l08 son he
saplaşmasını yapmak üzere düello için anlaşmıştır. Kur'an'da
Hz. Musa ile Firavun'un diyaloğu anlatılırken Hz. Musa "Bu
luşma vaktimiz, bayram günü , insanların toplandığı kuşluk
vaktidir" 1 09 diyerek düello günü için bir teklif getirmekte ve
teklif kabul görmektedir. Ayette yevmu'z-zine kelimeleriyle ifa
de edilen ziynet gününün Antik Mısır inancında bir bayram
günü olduğu anlaşılmaktadır. Ayette iki husus daha dikkat
çekmektedir. Bunlardan birisi, insanların toplanması, diğeri
de kuşluk vaktinde yapılmasıdır. Bu durumda, kuşluk vaktin
de, yoğun katılırula yapılan, Firavun'un da bizzat iştirak ettiği
ve süslenme özelliğiyle öne çıkan bir Mısır bayramı, Hz. Musa
ile sihirbazların düellosunun olduğu gün olmaktadır. Peki, bu
bayram antik Mısır inancında hangi bayrama denk gelmekte
dir? Kanaatimizce burada kastedilen bayram, Sed Festivali'dir.
Firavun'un tahta çıkışının otuzuncu yılında kutlanan ve

daha sonrasında da her üç yılda bir kutlanan bir bayram olan
Sed Festivali, Firavun'un Mısır'ı tarın lar adına yönetme güç
ve kudretine sahip olduğunu ilan etmek üzere düzenlenmek-
1 07 Mümin. 40:45.
1 08 Taha, 20:59.
1 09 Taha. 20:59.
Giriş 37
teydi. Bu bayramda Firavun , bir nevi güç ve eneıji gösterisi

yaparak ülkeyi yönetecek kudrette olduğunu göstermekteydi.
Festival sırasında Firavun, belirlenen koşu güzergahında ri
tüel koşusu yapar ve gücünün yerinde olduğunu ispat ederdi.
Seromoniler sırasında Güney ve Kuzey Mısır'ı temsil edecek
şekilde kırmızı ve beyaz taç takan Firavun, böylece Mısır'ın
tamamını yönetecek güçte olduğunu gösterirdi. Bu festivalle ,
Firavun'un adeta yeniden doğmuş ve gençleşmiş olduğu ka
bul edilirdi. 110
Sed Festivali'yle ilgili önemli bir ayrıntı da Firavun'un bu

festivale özel bir kostüm giymesidir. Mısır kaynaklarında heb;
festival, bayram anlamında kullanılan bir kelime olup sed ise
literal olarak kuyruk veya bu bayramda giyilen özel bayram
giysisi için kullanılmaktadır. Kuyruk ifadesi kralın festival sı
rasında elbisesine taktığı merasim için özel hazırlanmış hay
van kuyruğuna işaret etmektedir. 111 Bu durumda Mısır dilin
de bu bayram için kullanılan heb sed ifadesi, literal olarak
"elbise /kostüm festivali" anlamına gelmektedir. Antik Mısır
kayıtlarına bakıldığında bu elbisenin bayram için özel olarak
hazırlanan, süslü , mücevheratlı. özel işlemeli bir elbise oldu
ğu anlaşılmaktadır. 1 12 Bu çerçevede Kur'an'da Hz. Musa'nın
düello günü için kullandığı yevmu'z-zine ifadesinin heb sed
kelimesinin tercümesi olduğu düşünülebilir.
Hz. Musa ile Firavun'un düellosuna sahne olan bayramın

Sed Festivali olması, o ana kadar Firavun ile Hz. Musa arasın
da yaşananlar dikkate alındığında anlamlı gelmektedir. Bela
lar karşısında aciz duruma düşen Firavun. Sed Festivali'nde
Hz . Musa karşısında güç ve kudretin kendisinde olduğunu
1 1 0 Remler. Egyptian Mythology A to Z. s. 78: Eric Cline & David O'Connor

(ed . ) . Thutmose III: A New Biography. University of Michigan Press. Ann
Arbor 2008. s. 1 49 .
l l l Marc Jeremy LeBlanc, "In Accordance with the Documents of Ancient Ti·
mes": The Origins. Development. and Signifıcance of the Ancient Egyptian
Sed Festival (Jubilee Festival). Yayımlanmam1ş Doktora Tezi. Yale Univer
sity. 20 1 1 . s. 7 .
1 1 2 LeBlanc. "In Accordance with the Documents of Ancient Times ": The Ori
gins. Development. and Signifıcance of the Ancient Egyptian Sed Festival
(Jubilee Festival), ss. 1 4-27.
38 Siımiri'nin Buzağısı
ispatlamak ve yara alan karizmasını onarmak istediği için Hz.

Musa'nın teklifini seve seve kabul etmiştir. Hz. Musa'nın Sed
Festivali'ni düello günü olarak seçmesindeki amacı da -muh
temelen- hem herkesin gözü önünde tarihe kayıt düşmek hem
de kendisini en güçlü hissettiği anda Firavun'a son darbeyi
indirmektir. Nitekim Hz. Musa'nın sihirbazları yenmesiyle Fi
ravun'un otoritesi iyice sarsılmıştır.
Sed Festivali'nin bir diğer önemli yönü de Firavun'un Mı

sır'ın mutlak hakimi olmasının yanında onun hükmünün öte
dünyada da geçmesini sembolize etmesidir. Nitekim kralların
"milyonlarca Sed Festivali" düzenleme hevesleri Antik Mısır
kayıtlarında yer almaktadır. Bu ifade ölümden sonra hüküm
ranlığın devam etmesi anlamında bir temenniyi ifade etmek
teydi.113 Sihirbazlar düelloyu kaybedip secdeye kapandıkla
nnda ve Firavun onları şiddetli cezayla tehdit ettiğinde, si
hirbazların Firavun'a cevap olarak "Elinden geleni yap , senin
hükmün sadece bu dünyada geçer"114 demeleri söz konusu
inanca cevap gibidir.
Konuyla ilgili bir diğer aynntı da farklı dönemlere ait Sed

Festivali kabartmalarında gerek Sudan'dan gelen elçilerin ge
rekse saray erkanı ve diğer ileri gelen yetkililerin secde etmiş
şekilde çizilmiş olmalarıdır. 115 Bu durum, sihirbazların dü
elloyu kaybettiklerinde secde etmelerini hatırlatmaktadır. 116
Dolayısıyla sihirbazlann secdeye kapanmalan Hz. Musa'dan
öğrenerek yaptıkları bir şey değil, kendi geleneklerinde olan
bir ritüelin "Musa'nın ve Harun'un Rabbine iman ettik" 1 17 di
yerek ilan edilmesi gibidir. 118 Sed Festivali ile ilgili bir diğer
1 1 3 LeB1anc, "In Accordance with the Doeuments of Ancient Times ": The Ori
gins, Development. and Signifıcance of the Ancient Egyptian Sed Festival
(Jubilee Festival}, ss. 1 -2 .
1 1 4 Taha. 20:72.
1 1 5 LeB1anc, "In Accordance with the Doeuments of Ancient Times ": The Ori
gins, Development. and Signifıcance of the Ancient Egyptian Sed Festival
(Jubilee Festival}, ss. 297-298.
1 1 6 Araf, 7: 1 20; Taha, 20: 70.
1 1 7 Araf. 7 : 1 2 1 - 1 22 ; Taha, 20: 70.
1 1 8 Muhtemelen Firavun'un "Ben izin vermeden" (Araf. 7: 1 23; Taha, 20: 7 1 )
tabirini kullanması d a rttüelle ilgili bir aynntıdır.
Giriş 39
husus da Firavun'un gençleşmesinin ve otoritesinin yeniden

ilan edilmesinin, kayıkla gece yolculuğu yapan ve kaosa karşı
galip gelip güneşin doğuşuyla birlikte her gün yeniden doğan
Ra'nın durumuyla özdeşleştirilmesidir. Bu çerçevede güne
şin doğduğu vakit, kralın otoritesinin yeniden kazanıldığı ve
Mısır'ın tek hakimi olduğunun ilan edildiği vakit olarak öne
çıkmaktadır. 1 19 Böylece Firavun'un otoritesi, kendisini iktida
nnın zirvesinde hissettiği bir anda yıkılmaktadır.
Hz. Musa'nın asası , Firavun'un sihirbazlanyla yapılan dü

elloda dev bir yılana dönüşerek sihirbazlann yılanlannı yut
muş ve sihirbazlar iman etmişlerdir. Burada üzerinde durul
ması gereken husus , Firavun'un sihirbazlannın konumlannı
ve dini inançlannı bırakarak Hz. Musa'ya iman etmelerinin
sadece bir düello sonucunda meydana gelmediğidir. Yuka
n da ifade edildiği üzere düelloya gelene kadar Hz. Musa ile
Firavun'un sihirbazlan arasında belalar üzerinden zamana
yayılmış bir hesaplaşma devam etmekteydi. Halkın önünde
bir bayram günü yapılan son düello ise sihirbazlar için tes
lim bayrağını çekip Hz. Musa'nın bütün bunlan bir sihirbaz
olarak yapmadığını ikrar ettikleri bir an olmuştur. Sihirbaz
lann iman etmelerine çok öfkelenen Firavun, onlan eziyet
ederek öldürmekle tehdit etmiştir. Firavun'un sihirbazlara
hitaben kullandığı "Hangimizin azabı daha şiddetli ve kalıcıy
mış (eşeddu azdben ve ebkd) göreceksiniz" 120 ifadeleri Amon
ve Firavun'u tanımlamak için Antik Mısır kayıtl arında kulla
nılan "tedhişi/ azabı şiddetli olan" 1 2 1 şeklindeki ifadeleri hatır
latmaktadır. Allah, ahirette Firavun'un azabın en şiddetlisine
atılacağını (edhilü dle Fir'avne eşedde 'l-azdb) bildirerek kendi
terminoloj ileri üzerinden Firavun'u aşağılamaktadır. Fira
vun'un halkı , cehennem sahnesinde Firavun'dan kendileri
ni ateşten kurtarmasını istemekte , Firavun ise kendisinin de
ateşte olduğunu söyleyerek çaresizliğini ifade etmektedir. 1 22
1 1 9 LeBianc . "In Accordance with the Documents of Ancient Times ": 17ıe Ori
gins. Development. and Signifıcance of the Ancient Egyptian Sed Festival
(Jubilee Festival). s. 42, 72. 1 03 . 1 1 2 , 1 1 7 . 1 29 , 1 84 .
1 20 Taha. 20 : 7 1 .
1 2 1 Breasted, Ancient Records of Egypt, c . 2 , s . 1 29 . 1 56 .
1 22 Mümln. 40: 46-48.
Firavun'un her türlü mucizeye rağmen İ srailoğullannı

bırakmaması üzeline Allah, Hz. Musa'ya İ srailoğullannı Mı
sır'dan çıkarmasını emretmiştir. 123 Firavun ve ordusu İ srai
loğullannın ülkeyi terk ettiklerini öğrenir öğrenmez onlan ta
kibe koyulmuştuL İ srailoğullan Firavun'un kendilerini takip
ettiklerini görünce " İşte şimdi yakalandıkr 124 diyerek panik
lemişlerdir. Hz. Musa, denizi yararak İ srailoğullannı sağ sa
lim Mısır'dan çıkarmış , onu takip eden Firavun ve ordusu da
denizin kapanmasının ardından boğularak ölmüştür. Kur'an,
Firavun'un boğulma esnasında iman ettiğini nakletmekte
diL 1 25 Firavun'un bu imanı, İslam kaynaklannda son vakitte
yapılan ve geçersiz sayılan imana örnek gösterilmektedir.
Mısır çıkışı Hz. Musa, İ srailoğullanndan kutsal topraklara

girmelerini istemiş , fakat o yörede güçlü ve dev cüsseli insan
Iann olduğunu öğrenen İ srailoğullan, "Ey Musa! Onlnr orada
oldukça biz asln oraya girmeyeceğiz. Sen ve Rabbin gidin sa
vaşın, biz bir yere kunıldamtyoruz" 1 26 cümleleriyle bunu red
detmişlerdiL Kur'an'ın bu ifadeleri, Tevrat'la birlikte okundu
ğunda daha net anlaşılmaktadır. Tevrat'm nakline göre Hz.
Musa her kabileden bir casusu, kutsal topraklan araştırmak
üzere göndermiş , onlar da geri dönüp o yerler hakkında bilgi
verdiklerinde yukandaki ayette geçen cümleleri sarf etmiş
lerdir. On iki casustan sadece iki tanesi kutsal topraklara
girilmesi gerektiğini ve oradaki kavimleri yenebilecekielini
savunmuşlardıL Bu iki isim Tevrat'ta Kalev ben Yefunne ile
Yeşu ben Nun olarak nakledilmektediL127 Kur'an, bu iki ki
şinin cesaretinden bahsetmekte fakat isim yerine "iki adam"
ifadesine yer vermektedir. 128 Allah'ın nimetlerine ve kendile
rine gösterdiği onca mucizelere rağmen tevekkül noktasm
daki bu zayıflıklan sebebiyle İ srailoğullan kırk yıl boyunca
kutsal topraklara girmekten men edilmişler ve çölde şaşkın
1 23 Taha. 20 : 7 7 : Şuara. 26:52.

1 24 Şuara. 26: 6 1 .
1 25 Yunus. 1 0:90.
1 26 Malde, 5 : 24 .
1 27 Sayılar, 1 4 : 30 .
1 28 Maide, 5 : 2 3 .
G!ıiş 41
şaşkın dolaşmışlardır. 129 Tevekkülsüz bu nesil , kırk yıl içeri

sinde peyderpey çölde ölmüş, kutsal topraklara çölde doğan
yeni nesil girmiştir. Tevrat'ın nakline göre Mısır'dan çıkanlar
arasından sadece Kalev ben Yefunne ile Yeşu ben Nun kutsal
topraklara girebilmiştir.
Tevrat'a göre Hz. Musa da kutsal topraklara girerneden ve

fat etmiştir. Bunun sebebi çölde su isteyen İ srailoğullarının
talepleri karşısında Hz. Musa'nın Tann'nın emrine uymama
sıdır. Bu anlatıma göre Tann Musa'ya, "Değneği al, sen ve
ağabeyin Harun topluluğu toplayın. Halkın gözü önünde su
fışkuması için kayaya buyruk verin. Onlar da hayvanları da
içsin diye kayadan onlara su çıkaracaksınız" 1 30 şeklinde emir
vermiştir. Bunun üzerine Hz. Musa, halkı kayanın önüne top
layarak "Ey siz başkaldıranlar, beni dinleyin! Bu kayadan size
su çıkaralım mı?' demiş ve ardından değneğiyle kayaya iki kez
vurarak su fışkırmasına vesile olmuştur. Tann ise Musa'yla
Harun'a, "Madem İsrailliler'in gözü önünde beni kutsayacak
kadar bana güvenmediniz, bu topluluğu kendilerine vereceğim
ülkeye de götürmeyeceksiniz" 131 diyerek onları kutsal toprak
lara girmekten men etmiştir. Burada Tann'nın Musa ve Ha
run'a bu cezayı vermesinde iki temel sebep bulunmaktadır.
Birincisi, Tann'ya ait mucizeyi kendilerine atfetmeleri, diğeri
de kayaya sözlü olarak emir vererek su çıkarmaları istenme
sine rağmen onların asayla vurarak su çıkarmalarıdır.
Hz. Musa'nın ve İ srailoğullarının Firavun karşısındaki du

rumu , gerek Mekke gerekse Medine döneminde Hz. Muham
med ve sahabiler için örneklik teşkil etmiş ve Müslümanlar,
Hz. Musa'nın ve İ srailoğullarının tecrübesinde adeta kendile
rini görmüşlerdir.
1 29 Ma!de. 5 : 26.
1 30 Sayılar. 20:7-8.
13 I Sayılar. 20: 1 2 .
I. BÖLÜM
BUZAGI HEYKELiNiN YAPIMI
Tevrat ve Kur'an, İ srailoğullannın çöl hayatı sırasında bu

zağıya taptıklarından bahsetmektedir. Tevrat'taki anlatıma
göre Tanrı , Hz. Musa'dan dağa çıkmasını ve buyruklan yaz
dığı taş levhalan almasını istemiştir. Hz. Musa ve yardımcısı
Yeşu, dağa çıkmak için hazırlanmışlar, yerlerine de Hz. Ha
run ve Hur'u ı temsilci tayin etmişlerdir. Tevrat'ın nakline göre
Hz. Musa kırk gün kırk gece dağda kalmıştır. Bu sırada Tan
n, Hz. Musa'ya Antlaşma Çadın, Antlaşma Sandığı, kandillik,
Tanrı'nın Konutu, yakmalık sunu , kohenliğe atanma şartlan,
kohen giysileri, günlük sunular, mesh yağı ve Şabat ile ilgili
kurallan bildirmiştir. Tanrı , Hz. Musa'ya söylediği buyruklan
bitirince iki taş levhayı ona vermiştir. Tevrat, bunu naklettik
ten sonra İ srailoğullannın buzağı yaptığını anlatmaya başla
maktadır. Buzağı hadisesi Tevrat'ta şu şekilde anlatılmaktadır:
Halk. Musa'nın dağdan inmediğini, geciktiğini görünce. Hanın'un

çevresine toplandı . Ona, "Kalk, bize öncülük edecek bir ilah yap"
dediler, "Bizi Mısır'dan çıkaran adama, şu Musa'ya ne oldu bilmi
yoruz! " Harun. "Kanlannızın, oğullannızın, kızlannızın kulağın
daki altın küpeleri çıkanp bana getirin" dedi. Herkes kulağındaki
küpeyi çıkanp Hanın'a getirdi. Hanın altınlan topladı , oymacı
aletıyle buzağı biçiminde dökme bir put yaptı . Halk, "Ey İsrailliler.
sizi Mısır'dan çıkaran Tannnız budur! " dedi. Harun bunu görün
ce, buzağının önünde bir sunak yaptı ve "Yann Rabbin onuruna
bayram olacak" diye ilan etti . Ertesi gün halk erkenden kalkıp
yakmalık sunular sundu, esenlik sunulan getirdi. Yiyip içmeye
oturdu, sonra kalkıp çılgınca eğlendi. Rab Musa'ya. "Aşağı in"
dedi, "Mısır'dan çıkardığın halkın baştan çıktı . Buyurduğum yol
dan hemen saptılar. Kendilerine dökme bir buzağı yaparak önün
de tapındılar. kurban kestiler. 'Ey İsrailliler, sizi Mısır'dan çıka
ran ilahınız budur!' dediler. " Rab, Musa'ya, "Bu halkın ne inatçı
Hz. Musa'nın abiası Miryam'ın oglu .

44 Sö.miıi'nin Buzağısı
olduğunu biliyorum" dedi, "Şimdi bana engel olma. bırak ölkem

alevlensin , onları yok edeyim. Sonra seni büyük bir ulus yapaca
ğım . " Musa. Tannsı Rabbe yalvardı: "Ya Rab, niçin kendi halkına
karşı ölken alevlensin? Onları Mısır'dan büyük kudretinle. güçlü
elinle çıkardın. Neden Mısırlılar, Tann kötü amaçla, dağlarda öl
dürmek. yeryüzünden silmek için onları Mısır'dan çıkardı' desin
ler? Ölkelenme . vazgeç halkına yapacağın kötülükten. Kulların
İbrahim'i , İshak'ı, İsrail'i anımsa. Onlara kendi üzerine ant içtin,
'Soyunuzu gökteki yıldızlar kadar çoğaltacağım. Söz verdiğim bu
ülkenin tümünü soyunuza vereceğim. Sonsuza dek onlara miras
olacak' dedin. " Böylece Rab halkına yapacağını söylediği kötülük
ten vazgeçti. Musa döndü, elinde antlaşma koşullan yazılı iki taş
levhayla dağdan indi. Levhalann ön ve arka iki yüzü de yazılıydı.
Onları Tann yapmıştı. üzerlerindeki oyma yazılar O'nun yazısıy
dı. Yeşu . bağnşan halkın sesini duyunca, Musa'ya. "Ordugahtan
savaş sesi geliyor! " dedi. Musa şöyle yanıtladı: "Ne yenenlerin,
ne de yenilenlerin sesidir bu; Ezgiler duyuyorum ben . " Musa or
dugaha yaklaşınca. buzağıyı ve oynayan insanlan gördü; çok öf
kelendi. Elindeki taş levhaları fırlatıp dağın eteğinde parçaladı.
Yaptıklan buzağıyı alıp yaktı, toz haline gelinceye dek ezdi, sonra
suya serperek İsrailliler'e içirdi. Harun'a, "Bu halk sana ne yaptı
ki . onları bu korkunç günaha sürükledin?" dedi. Harun, "Öike
lenme. efendim! " diye karşılık verdi. "Bilirsin, halk kötülüğe eği
limlidir. Bana. 'Bize öncülük edecek bir ilah yap. Bizi Mısır'dan
çıkaran adama. şu Musa'ya ne oldu bilmiyoruz' dediler. Ben de,
'Kimde altın varsa çıkarsın' dedim . Altınlarını bana verdiler. Ateşe
atınca, bu buzağı ortaya çıktı! " Musa halkın başıboş hale gel
diğini gördü. Çünkü Harun onları dizginlememiş. düşmaniarına
alay konusu olmalarına neden olmuştu. Musa. ordugahın giri
şinde durdu. "Rabden yana olanlar yanıma gelsin! " dedi. Bütün
Levililer çevresine toplandı. Musa şöyle dedi: "İsrail'in Tannsı Rab
diyor ki. herkes kılıcını kuşansın. Ordugahta kapı kapı dolaşarak
kardeşini. komşusunu . yakınını öldürsün." Levililer Musa'nın
buyruğunu yerine getirdiler. O gün halktan üç bine yakın adam
öldürüldü. Musa, "Bugün kendinizi Rabbe adamış oldunuz" dedi,
"Herkes öz oğluna, öz kardeşine düşman kesildiği için bugün Rab
sizi kutsadı." Ertesi gün halka. "Korkunç bir günah işlediniz.
şimdi Rabbin huzuruna çıkacağını. Belki günahınızı bağışlatabi
lirim" dedi. Sonra Rabbe dönerek. "Çok yazık. bu halk korkunç
bir günah işledi" dedi, "Kendilerine altın put yaptılar. Lütfen gü
nahlarını bağışla. yoksa yazdığın kitaptan adımı sil . " Rab. "Kim
bana karşı günah işlediyse onun adını sileceğim" diye karşılık
Buzaj:\ı Heykelinin Yapımı 45
verdi, "Şimdi git, halkı sana söylediğim yere götür. Meleğim sana
öncülük edecek. Ama zamanı gelince günahlanndan ötürü onlan
cezalandıracağım. " Rab halkı cezalandırdı. Çünkü Harun'a buza
ğı yaptırmışlardı. 2
Tevrat'ta bu şekilde anlatılan hadise, bazı farklılıklarla

Araf suresi 1 48- 1 54 ve Taha suresi 83-98. ayetleri arasında
da anlatılmaktadır. Bunlann dışında da bazı ayetlerde İ srai
loğullannın buzağıya tapmasına işaret edilmekte , fakat detay
bilgi verilmemektedir.3 Kur'an'daki anlatıma göre Hz. Musa,
vahiy almak için otuz günlüğüne Sina Dağı'na çıkmış, Hz.
Harun'u da kavme göz kulak olması için yerine atamıştır. Hz.
Musa, dağa çıkmadan Hz. Harun'a "düzeni sağla (eslıh) ve
bozgunculuk/kargaşa çıkaraniann yolundan gitme ( vela tet
tebi' sebile 'l-müjsidin) şeklinde tembihte bulunmuştur.4 Bu
rada düzen kelimesi, Antik Mısır dilinde kamu düzenini ve
dünyanın ahengini ifade eden maafı, bozgunculuk/kargaşa
kelimesi ise kaos, fitne ve anarşi durumunu ifade eden isjefi
çağnştırmaktadır.
Allah , dağdaki otuz günlük buluşmaya on gün daha ekle

yerek süreyi kırk güne uzatmıştır. Bu süre zarfında İ srailo
ğullan , Hz. Musa'nın geleceğinden ümit keserek yanlannda
bulunan ziynet eşyalanndan böğüren bir buzağı heykeli yap
mışlardır. Araf suresinde buzağının böğürme kabiliyeti, Hz.
Musa'nın levhalan yere fırlatması ve Hz. Harun'u çekiştırmesi
gibi hususlara değinilmekte , fakat Samiri'den söz edilmemek
tedir. 5
Samiri v e buzağı hadisesinin detaylı olarak zikredildiği

Taha suresi , Mekke'de 6 1 5 yılında nazil olmuştur. Araf suresi
ise Taha suresinden birkaç yıl önce inmiştir. 6 Hadise , Taha
suresinde şu şekilde anlatılmaktadır:
2 Çıkış. 32: 1 -35.

3 Bakara. 2 : 5 1 . 54. 92-93; Nlsa. 4 : 1 53 .
4 Araf. 7 : 1 42 .
5 Araf, 7 : 1 48- 1 52 .
6 Detaylı bilgi Için bkz. Hatlee Merve Çalışkan. 6 1 5 Yılmda inen Ayetler.
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara 20 1 4 .
Seni acele ile kavminden aynimaya sevkeden nedir, ey Musa?

Musa, dedi ki: "Rabbim, acelemin sebebi nzanı kazanmaktır. On
lar benim izimdeler. " Allah "Dogrusu biz senden sonra kavmini
imtihan ettik. Samiri onları saptırdı" dedi. Musa öfkeli ve üzgün
olarak kavmine döndü ve onlara şöyle dedi: "Ey kavmiıni Rabbi
niz size güzel vaadde bulunmadı mı? Size bu süre mi çok uzun
geldi, yoksa Rabbinizden size bir gazab inmesini arzu ettiniz de
ondan mı bana verdiginiz sözden caydınız?" Onlar dediler ki: "Biz
sana verdigirniz sözden, kendiligimizden caymadık. Fakat biz o
kavmin [Mısırlıların) süs eşyasından bir takım agırlıklar yüklen
miştik. Onlan attık. Samiri de böylece atmıştı. " Nihayet Samiri
onlara bögüren bir buzagı heykeli ortaya çıkardı. Bunun üzeri
ne onlar "İşte sizin de, Musa'nın da ilahı budur, ama o unuttu"
dediler. Onlar görmüyorlar mıydı ki, o buzagı, kendilerine hiçbir
sözle karşılık veremiyor; onlara ne bir zarar, ne de bir yarar ve
recek durumda degil. And olsun ki Harun daha önce onlara: "Ey
kavmiıni Siz bununla imtihana çekildiniz. Sizin gerçek Rabbiniz
Rahman'dır. Gelin bana uyun ve emrime itaat edin" demişti. On
lar şöyle demişlerdi: "Musa bize dönüp gelinceye kadar, biz ona
tapmaya devam edecegiz. " Musa gelince şöyle dedi: "Ey Harun!
Bunların sapıklıga düştügünü gördügün vakit, seni engelleyen
ne oldu?" Neden benim yolumu takip etmedin, benim emrime
karşı mı geldin?" Harun "Ey anaının oglu, saçımı sakalımı bı
rak! Ben senin 'İsrailogulları arasında aynlık çıkardın' demenden
korktum." dedi. Musa, Samiri'ye dönerek "Senin derdin neydi ey
Samiri! " dedi. Samiri "Ben, onların görmedikleri bir şey gördüm.
Elçinin izinden bir tutarn aldım ve onu attım. Bunu , bana böylece
nefsim hoş gösterdi" dedi. Musa ona şöyle dedi: "Haydi defol git!
Artık hayat boyunca, 'la misas' diyeceksin. Hem senin için asla
kaçamayacagın bir ceza daha vardır. Bir de tapınıp durdugun
ilahına bak; onu yakacagız, sonra da kül edip onu denize savu
racagız."7
Kur'an'ın ve Tevrat'ın öne çıkan kıssalanndan biri olan ve

İ srailoğullan tarihinde çok önemli bir dönüm noktası olan
buzağı hadisesi, pek çok soruyu da beraberinde getirmek
tedir. Hadisenin nasıl gerçekleştiği, buzağının rolü , neden
buzağının tercih edildiği, buzağının hangi yöntemle yapıldığı
gibi pek çok husus izaha muhtaç konulardır. Bu bölümde
7 Taha. 20:83-97.
Buzağı Heykelinin Yapımı 47
bu konular Kur'an ve Tevrat anlatımlan başta olmak üzere

İ slam ve Yahudi kaynaklan ışığında tartışılacaktır. Aynca ka
palı hususların aydınlatılmasında konuyla ilgili Antik Mısır
medeniyetine ait verilerden de istifade edilecektir.
A. Neden Buzağı?
İ srailoğullannın Mısır çıkışı sonrasında buzağı yaparak
ona tapmalanyla ilgili ilk akla gelen soru , aniann Mısırlılar
dan elde edilen mücevherlerden neden başka bir hayvan değil
de buzağı yaptıklandır. Hem Yahudi hem de İ slam kaynaklan
incelendiğinde buzağının tercih edilmesinin Mısır inancında
ki boğa kültüyle ilişkilendirildiği görülmektedir. Mısır inanç
sisteminde en öne çıkan boğa Apis boğasıdır. Mısır yapıtların
da Apis'in boynuzlannın arasında yer alan güneş diski, kut
sallığı temsil etmektedir. Apis , eski dönemde Ptah ile ilişkilen
dirilirken daha sonra Osiris'le , geç dönemde de Atum'la ilişki
lendirilmiştir. Osiris'le ilişkilendirilmesinde kullanılan Osiris
Apis ifadesi, daha sonra tek kelime olarak Serapis şeklinde
karşımıza çıkmaktadır. Doğumu , ölümü ve cenaze merasimi
kayıt altına alınan Apis bağası öldüğünde balmumuyla kap
lanıp mumyalanmaktaydı. Apis'in ölüsü özel kayıklarla tören
eşliğinde Nil'den Memphis'e götürülürdü. Apis bağasından
aynı anda sadece bir tane olurdu. 8
Antik Mısır'da öne çıkan bir başka boğa da Mnevis boğası

dır. Mnevis , güneş tannsının tezahürü olarak görülmektedir.
Kült merkezi Heliopolis olan Mnevis, siyah renkli olarak bili
nir. Başında güneş diski ve kobra yılanı bulunur. İ nek tan
nçası Hesat, Mnevis'in annesi olarak kabul edilir. Heliopo
lis'teki rahiplerin, güneş tannsıyla manevi irtibatı sağladığına
inanılır.9 Buchis bağası ise savaş tannsı Montu'nun gücünün
8 Hart. Egyptian Gods and Goddesses. ss. 29-3 1 . Kutsal boğa figürü sa
dece Mısır geleneğinde değil, Ortadoğu'daki pek çok antık medeniyette
karşımıza çıkmaktadır. Ö rneğin. Gılgamış Destanı'nda da göksel boğa fi
gürü yer almaktadır. Bkz. Gılgamı.ş Destanı, çev. Salt Maden , Türkiye İ ş
Bankası Yayınlan. İ stanbul 20 1 6 . VI. Tablet. ss. 55-63 .
9 Hart, Egyptian Gods and Goddesses. ss. 95-96.
tezahürü olarak bilinmektedir. Buchis boğasının annesi tan

nça Hathor olarak kabul edilir. Aynı bağlamda zikredilebi
lecek bir diğer hayvan figürü de Hathor'dur. Hathor, Mısır
inançlarında en önemli tannça olarak karşımıza çıkmaktadır.
"Horus'un evi" anlamına gelen Hathor. Samanyolu Calak
sisi'yle özdeşleştirilir. Hathor; aynı zamanda aşk, müzik ve
dans tannçası olarak bilinir. 10 Hathor'un ilişkilendirildiği bir
diğer özellik de çöl bölgelerinin koruyucusu olmasıdır. Hat
hor, Firavunlar döneminde ise Horus'un eşi , annesi , bazen
de kızı olarak görülmüştür. O, Mısır yaratılış mitoloj isinde
Ra'nın kızı olarak resmedilir. Günümüze kadar yapılan keşif
lerde Hathor; inek, inek kafalı veya insan kafalı bir kraliçe ve
dişi bir doğan gibi çok farklı şekillerde betimlenmiştir. Hat
hor. farklı kültürlerde İ sis , İ ştar. Afrodit ve Venüs ile özdeş
leştirilir. Hathor tapınaklarını diğer tapınaklardan ayıran en
temel özellik, hem erkek hem kadın rahiplerin burada görev
alabilmesidir. Bu rahip ve rabibeler de sanatçı, müzisyen ve
dansöz olarak ritüellerini icra ederlerdi. 1 1
Yahudi kaynaklarında yer alan bazı rivayetlere göre . İ srai

loğullarının Mısır'dan çıkışlarından çok önceleri yaşamış Apis
adında çok meşhur bir sihirbaz vardır. Apis, sihri sayesinde
her yıl belirli bir günde sabah vakti Nil'den boğa çıkarmış ve
boğa havada uçmuştur. Onun ölümünden sorıra Mısırlılar bu
günü Apis'in anısına şarkılar söyleyerek ve buzağının etra
fında dönerek kutlamışlardır. Böylece Apis boğa kültü ortaya
çıkmıştır. Çölde de buzağının tercih edilmesi böyle bir tarihi
arka planla irtibatlandınlmıştır. 1 2 Yahudi filozof Philo (ö. 50)
da buzağının Mısırlıların kutsal boğalarını temsil ettiğini be
lirtmektedir. 1 3
lO Emest Alfred Wallis Budge, The Gods of the Egyptians. Methuen & Co. ,
London 1 904, c. ı . s. 435; Carolyn Graves-Brown, Daneingfor Hathor: Wo
men in Ancient Egypt. Continuum. London 20 1 0 . s. 1 67 ; Pat Remler, Egyp
tian Mythology A to Z, Chelsea House Publishers, New York 20 1 0 , s. 76.
ll Hart , Egyptian Gods and Goddesses, ss. 6 1 -65.
12 Yakov Kull & Yitshak Magrtso, The Torah Anthology: Meam Loez. trans.
Aryeh Kaplan. Moznaim Publishing. Kudüs 1 99 1 . s. 27.
13 Philo, On the Birth of Abel and the Sacrifıces O.ffered by Him and by His
Brother Cain. 1 28; On the Drunkness. 95; On the Life of Moses Il, 1 62 .
B u zağı H eykel inin Yap ı m ı 49
Tefsirlerde14 Samiri'nin neden özellikle buzağı heykeli yap

tığı konusu , Samiri'nin kimliği tartışılırken ele alınmaktadır.
Pek çok tefsirde Samiri'nin ineğe tapan bir kavimden oldu
ğu ifade edilmektedir. Bu çerçevede özellikle buzağının ter
cih edilmesi de geldiği kavmin inancıyla açıklanmaktadır. Bu
da açıkça ifade edilmese bile boğa kültüne işaret etmektedir.
Bazı modern tefsirlerde ise Apis boğası ismen zikredilmekte
dir. 15 Hz. Musa ile Samiri'nin diyaloğundaki bazı detaylar, bu
zağı tercihiyle ilgili birtakım işaretler içermektedir. Hz. Musa,
buzağı putunu yakıp küllerini su birikintisine savuracağı es
nada bu putun Samiri'yle olan ilişkisine dair "Tapınıp durdu
ğun ilahma bak! ( venzur ilci ilcihikellezi zalte aleyhi cikifci} " 1 6
ifadesini kullanmaktadır. Metinde geçen zalte aleyhi dkifci ifa
desi , süreklilik ifade etmekte olup , Samiri'nin buzağı putuyla
geçmişten gelen ünsiyetine işaret etmektedir.
Yahudi kaynaklarında buzağının Mısır inancıyla ilişkilen

dirilmesinin yanı sıra bizzat Yahudi mistik düşüncesiyle açık
landığı da görülmektedir. Bilindiği üzere , Tann'nın tahtını
temsil eden göksel varlıklar (hayot) , Yahudi mistik geleneğinde
önemli yer tutmaktadır. Bunun temeli, Hezekiel Kitabı'nda
ki manevi müşahedelere dayanmaktadır. Buna göre Hezekiel.
kuzeyden bir rüzgar estiğini, bu rüzgann göz alıcı bir ışıkla
çevrili olarak ateş saçan büyük bir bulutla geldiğini görmüş
tür. Hezekiel, sonrasında şu betimlemelere yer vermiştir:
Ateşin ortası , ışıldayan madeni andınyordu. En ortasında insa

na benzer dört canlı yaratık duruyordu: her birinin dört yüzü .
dört kanadı vardı. Bacaklan dimdikti , ayaklan buzağı ayağına
benziyor ve cilalı tunç gibi parlıyordu . Dört yanlarında. kanat
lann altında insan elleri vardı. Dördünün de yüzleri, kanatlan
vardı. Kanatlan birbirine değerek dosdoğru ilerliyor. ilerlerken
sağa sola dönmüyordu. Her yaratığın dört yüzü vardı: Önde dör
dünün yüzü insan yüzüne . sağda dördünün aslan yüzüne , solda
14 Çalışmamızda tefsir kelimesi tek başına kullanıldıgında Kur'an tefsirlert

kastedilecektir. Tevrat'a yapılan tefsirler için özel olarak "Tevrat tefsirlert"
şeklinde belirleyici kayıt düşülecektir.
15 Muhammed et-Tahir İ bn Aşur, et-Tahrtr ve't-Tenvir, ed- Daru't-Tunisiyye
li'n-Neşr. Tunus 1 984. c. 1 6 , s. 287.
16 Taha, 20:97.
50 Sô.miri'nin Buzağısı
dördünün öküz yüzüne, arkada dördünün kartal yüzüne benzer

bir yüzü vardıY
Bazı Yahudi kaynaklann a göre. Hezekiel Kitabı'ndaki dört

canlı yaratıkla ilgili zikredilen "Bacaklan dimdikti, ayaklan
buzağı ayağma benziyor ve cilalı tunç gibi parlıyordu" ıs ifade
leri buzağının tercih edilmesine sebep olarak gösterilmekte
dir. Konuyla ilgili Çıkış Kitabı'nda Hz. Musa'nın İ srailoğulla
nnın yetmiş ileri geleniyle dağda yaşadığı tecrübeyi anlatan
" İsrail'in Tannsı'nı gördüler. Tann'nın ayaklan altmda lacivert
taşını andıran bir döşeme vardı. Gök gibi duruydu" ifadeleri
de bu bağlamda değerlendirilmektedir. Metinde geçen ''Tan
n'nın ayaklan" ifadesi melekler şeklinde anlaşılmış, bununla
da Hezekiel Kitabı'nın baş tarafında zikredilen yaratıklar irti
batlandınlmıştır. ı9
Öküz suretinde bir melek anlatısı, Tabersi'nin tefsirinde

de yer almaktadır. Hz. Ali'den nakledilen bir rivayette Allah'ın
kürsüsünü taşıyan dört melekten bahsedilmektedir:
Bu meleklerden ilki, insan suretindedir. Bu melek insanoğlunun

her türlü ihtiyacı için Allah'a dua ve niyazda bulunur. İkincisi,
öküz suretindedir. Bu suret, hayvaniann efendisi olup hayvania
nn nzkının temini için Allah'a dua edip yakarır. Üçüncü melek,
karta! suretinde olup kuşların efendisi olarak bilinmektedir. Bu
melek de kuşların nzkı için Allah'a dua eder. Dördüncü melek
de aslan suretindedir. Bu da yırtıcı hayvanların temsilcisi rolün
de olup onların nzkı için Allah'a yakarır. Bu suretierin arasında
en güzel görüneni öküz suretinde olandır. İsrailoğulları buzağıya
tapmaya başlayınca bu melek, kendi suretinde bir hayvanı ilah
edindiler diye Allah'a karşı mahcup oldu, başını öne eğdi ve Al
lah'ın kendisine azap etmesinden korktu .20
Buradaki anlatırnın Hezekiel Kitabı'nın girişinde anlatılan

vizyonla aynı olduğu görülmektedir. Tann'nın tahtını temsil
ı7 Hezekiel. ı : ı - ı 8 .
ı8 Hezekieı. ı : 7 .
ıg Tobiah ben Ellezer, Midraş Lekah Tov, Vllna ı 880. s. 202. Dört farklı
surette ilahi varlık anıatısı. Yeni Ahit'in Vahly Kitabı'nda da karşımıza
çıkmaktadır. Bkz. Vahiy, 4: ı -8.
20 Fadı b. Hasen et-Tabersi. Mecmau'l-Beyan .fi Tefsirt'l-Kur'an. tahk. Da
ru'l-Ulum/Daru'l-Murtaza. Beyrut 2006. c. 7 . ss. ı 3 ı - ı 3 2 .
eden dört suret anlatısı, Yahudi kaynaklannda Tevrat'ın ve

rilişiyle de ilişkilendirilmektedir. Buna göre Tevrat'ın verilişi
sırasında İ srailoğullan, Tann'nın tahtını ve tahtın yanında
da dört ilahi varlığı görmüşlerdir. Bu varlıklar; insan , aslan,
öküz ve kartal görünümündedirler. 21 1 8. asırda İ stanbul'da
kaleme alınan bir Tevrat tefsirine göre buzağı yapılırken bu
ilahi varlıklardan öküz sureti tercih edilmiştir. 22 Menahem
Tsiyoni ( 1 5. yy . ) , midraşlarda buzağının ortaya çıkmasına
sebep olan karakter olarak zikredilen Miha'nın, denizi geçiş
sırasında öküz suretinin altından toprak parçası alarak bunu
sakladığını belirtmektedir. Zira ona göre bu suretten bir şey
ortaya çıkarmak, insan, aslan ve kartal suretlerine kıyasla
daha kolaydır. 23 Bir başka rivayette İ srailoğullan Mısır'dan çı
kıp Kızıldeniz'i geçtiklerinde deniz kıyısında meleklerin ayak
izlerini fark etmişlerdir. Bu ayak izleri buzağının ayak izlerine
benzemektedir. Onlann buzağıyı yaptıklannda bu olayı hatır
ıayarak " İşte ey İsrail, ilahınız budur" demeleri bundandır.24
Tekvin Kitabı'nın başında anlatıldığı üzere yeryüzü şekil

leri olmadığı sırada yeryüzü engin karanlıklarla kaplıydı. 25
Buradaki karanlık, Yahudi mistik geleneğinde boğa suretiyle
(Taurus) ilişkilendirilmiştir. Böyle olunca dört göksel varlık
arasından, oluşturulması daha kolay olduğu için öküz sure
tinde olan tercih edilmiştir.26 Eyüp Kitabı'nda behemot isim
li yaratık, boğa gibi ot yiyen ifadesiyle tanımlandıktan sonra
"Tanrı'nın yarattıkları arasında ilk sırada yer alır." 2 7 şeklinde
bir tanımlama yapılmaktadır. Yine bazı kaynaklarda güneşi
idare eden meleğin buzağı suretinde olduğu , altının da güne
şin gücüyle ortaya çıktığı nakledilmiştir. Aynı kaynakta çölde
21 Hezekiel. 1 : 1 0 .
22 Kull & Magrtso. Meam Loez. c. 1 0 , s. 26.
23 Menahem Tsiyonl. Sefer Tsiyoni. Lvov 1 882, s. 42a.
24 Yıtshak ben Yehuda Ha1evl , Pa'neah Raze, Varşova 1 867, s. 254: Kull &
Magrtso. Meam Loez. c. l O , ss. 25-26: Hlzkiyahu ben Manoah , Chizkwıi.
trans. Eliyahu Munk, Ktav Publlshers, c. 3, s. 622 .
25 Tekvin, 1 : 2 .
26 Pesikta Rabatl. 2 0 : 2 (ed . William Braude, Yale University Press, New Ha
ven 1 968. s. 400; Sepher Rezial Hamelach. ed . Steve Savedow. Weiser
Books, Boston 2000, s. 69) .
27 Eyüp. 40: 1 5- 1 9 .
52 Söıniıi'nin Buzağısı
yapılan buzağının baş ve ön tarafının buzağı, arka tarafının

ise eşek şeklinde olduğu kaydedilmiştir. 28
Rabbi Moşe ben Nalıman (Ramban /Nahmanides) , Tevrat

tefsirinde buzağı yapımını Kabalacı bakış açısıyla açıklamak
tadır. Buna göre İ srailoğulları, ıssız ve tehlikeli bir çölde bu
lunuyorlardı. Kabalacı bakış açısına göre "sol yön (sitra ahra)"
dünyanın bütün halklarına acımasız cezaların takdir edildiği
yön olarak sunulmuştur. Merkava mistisizminde de dört gök
sel varlıktan öküz olanı sol tarafta resmedilmiş tir. 29 Böylece
çölün kötülükleri, Tann'nın buzağı sureti sayesinde etkisiz
kılınmak istenmiştir. 30
Bir başka Yahudi alim Gersonides ise buzağı tercihini ast

rolojik sebeplerle açıklamaktadır. Buna göre Mısırlılar o dö
nemde koç burcundaydılar, Hanın da onlara alternatif olması
amacıyla boğa burcunu tercih etti. Böylece eski Mısır put
perestliğine dönmelerinin önüne geçmek istedi. Aynca boğa
burcu , koç burcundan daha sonra geldiği için halk, Hanın'un
daha kuvvetli güçlerle irtibatını sağlayacağına inandı.31 Bu
açıklamalarda Gersonides'in gökbilimci olmasının, onu ast
rolojik açıklamalar yapmaya ittiği görülmektedir. 32
Her ne kadar araştırmacıların çoğu buzağı tercihinin Mısır

kültüründen kaynaklandığında hemfikir olsa da bu buzağı
nın Mısır'daki hangi buzağı kültünü temsil ettiği noktasında
aynşmaktadırlar. Hem Tevrat hem de Kur'an metninde bu
zağı anlamında geçen 'egel- 'ıcl kelimesi cinsiyet belirtmeksi
zin inek yavruları için kullanılmaktadır. Samiri'nin buzağısı
Kur'an'da 'ıcl kelimesiyle sekiz defa geçmektedir. 33 Buzağı er
kek de dişi de olabileceği için Apis ve Hathor arasında farklı
28 Kuli & Magriso. Meam Loez. c. 1 0 , s. 27.

29 Hezekiel, ı: lO.
30 Rabbi Moşe bar Nahman , Çıkış, 32: 1 -2 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Hake·
ter. ed . Menachem Cohen, Bar-Ilan University Press. Ramat-Can 2007. c.
2 , s. 1 39) .
31 Levi ben Gerşom, Çıkış. 32. bölüm mukaddimesl ("Şemot" , Mikraot Gedo
lot Haketer. ed. Menachem Cohen, Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan
2007. c. 2. s. 1 37) .
32 Aynca bkz. Kuli & Magriso. Meam Loez. c. l O , s. 24.
33 Bakara. 2 : 5 1 , 54, 92, 93; Nisa, 4 : 1 53 ; Araf, 7 : 1 48, 1 52; Taha, 20: 88.
görüşler öne sürülmüştür. Her ne kadar Apis kültü , Hathor

kültünden daha fazla öne çıksa da İ srailogullannın yaptıgı bo
ganın hangi kültün uygulaması oldugu çok açık degildir. Di
ger taraftan Hathor kültü yakından incelendiginde bu kültün
İ srailogullannın yaptıklan buzagı ile daha yakın ilişkili oldu
gu görülmektedir. Zira Hathor; aşk, neşe . dans ve şarap tan
nçası olarak bilinmektedir. 34 Halkın buzagıyı yaptıktan sonra
etrafında dans etmeleri ve çılgınca eglenmeleri bu ritüeli ha
tırlatmaktadır. 35 Yine Hathor'un Mısır kayıtlannda altınla öz
deşleştirilmesi ve "altınlann kraliçesi" sıfatıyla bilinmesi altın
buzagı tercihiyle uyum arz etmektedir.36 Sina Yanmadası'nda
çıkanlan madenler sebebiyle Hathor'a madenierin tannçası
denmesi, buna ilaveten Hathor'un "yabancı topraklann tarın
sı" unvanını taşıması da İ srailogullannın yeni geldikleri top
raklarda Hathor'u tercih etme ihtimalini güçlendirmektedir.37
Benzer şekilde Sina Yanmadası'nda (Serabit el-Hadim) adına
tapınak inşa edilen tek Mısır tannsı da yine Hathor'dur.38 Bu
gibi detaylar dikkate alındıgında, İ srailogullannın yaptıklan
buzagının. içinde bulunduklan duruma uygun düşecek şekil
de, Hathor'u sembolize ettigi söylenebilir.
B. Tanrı'nın Sureti Olarak Buzağı
Yahudi geleneginde buzagıya tapmak büyük günah olarak

görülmekle birlikte mutlak manada şirk olarak degerlendiril-
34 Claas Jouco Bleeker. Hathor and Thoth. Bıill, Leiden 1 973. ss. 53-58:
Graves-Brown. Daneing for Hathor, s. 1 66 .
35 Çıkış. 32 :6, 1 9 .
36 Budge. Th e Gods of the Egyptians, c . 1 , s. 4 3 7 : Bleeker. Hathor and Thoth.
s. 26.
37 Bleeker, Hathor and Thoth. s. 73: Graves-Brown. Daneing for Hathor. ss.
1 66- 1 67 : Miroslav Vemer. Temple of the World: Sanctuaıies. Cults. and
Mysteıies of Ancient Egypt, The Arnertcan University In Cairo Press. Ka·
hire 20 1 2 , s. 468: Ian Shaw. Exploring Ancient Egypt. Oxford University
Press. New York 2003 . ss. 1 33- 1 34 .
38 Barbara S. Lesko, The Great Gaddesses of Egypt. University of Oklaho·
ma Press. Narman 1 999, s. 99: Morsi Saad El-Din, Sinai: The Site & the
History: Essays. New York University Press, New York-Londra 1 998, s.
76: Kathryn A. Bard, Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt,
Routledge, Oxon 1 999, s. 722.
54 Sdmili'nin Buzağısı
memiştir. Zira Yahudi kaynaklanna göre halk, buzağıyı Tann

değil , Tann'yı temsil eden bir varlık ya da Hz. Musa'nın yerine
geçecek bir rehber olarak görmüştür.39 Halk için Hz. Musa,
onlan Mısır'dan çıkaran, mucizeler gösteren ve Allah'la irti
batı sağlayan kişidir. Bu anlamda Hz. Musa, halkın güvenlik
ve yaşam garantisi ve Tann ile halk arasında aracı görevinde
dir.40 Nitekim halk, Hz. Musa'dan ümidi kesip Hz. Harun'dan
ilah yapmasını istediklerinde "Bizi Mısır'dan çıkaran adama,
şu Musa'ya ne oldu bilmiyoruz!' diyerek Mısır'dan çıkışlannı
Hz. Musa'ya atfetmişlerdir.
Burada şu soru akla gelmektedir: Halk, Hz. Musa'nın öl

düğüne ya da gelmeyeceğine nasıl emin oldu? Bu noktada
geleneğin verdiği bilgiler açıklayıcı olmaktadır. Rivayete göre
Hz. Musa dağa çıkarken döneceği günü de belirtmiştir. Tevrat
tefsirlerinde Hz. Musa'nın kırk gün altı saat sonra geleceği
ni tam olarak belirttiği aktanlmaktadır. Buna göre Tevrat'ın
metninde yer alan boşeş (gecikti) ifadesi bau şeş (altı saat geç
ti/doldu) şeklinde yorumlanmıştır.41 O saat gelip de Hz. Musa
dağdan inmeyince halk arasında panik başlamıştır. Bu duru
mu fırsat bilen şeytan devreye girerek algı yanıltınası yapmış
tır. Tann'nın verdiği izinle , dünyanın karanlığa gömüldüğü ve
kargaşa oluştuğu hissini yayan şeytan, halka illüzyonla Hz.
Musa'nın naaşının göklerde asılı olduğunu göstermiştir. Hz.
Musa'nın tabutunu gökte gören halk, onun öldüğüne kanaat
getirmiştir. 42
Yahudi geleneğine göre halk, "Şu Musa'ya ne oldu bilmi

yo rnz" 43 ifadesindeki şu işaret sıfatını göklerdeki tabut için
kullanmıştır.44 Şeytanın bu hilesi Yahudi geleneğinde göz
39 Midrash Rabbeinu Bachya. trans. Eliyahu Mınık. Kudüs 1 998. c. 4, s. 1 350.

40 Chayim ben Attar. Or Hachayim, trans. Eliyahu Munk, Kudüs 1 995. c. 2 .
s. 848. Bkz. Vayikra Raba. 1 0 : 3 .
41 Babil Talmudu. Şabat, 89a.
42 Babil Tamudu. Şabat. 89a; Midra.ş Tanhuma. Ki Tisa. siman: 19 (Midra.ş
Tanhuma. Vilna. 1 833. s. 1 22b) ; Midra.ş Tanhuma, trans. Samuel Ber
man , Ktav Publlshıng House, New Jersey 1 995, s. 598.
43 Çıkış. 32 : ı .
44 Şernot Raba. 4 1 : 7 .
Buzağ;ı Heykelinin Yapımı 55
yanıltınası olarak açıklanmaktadır.45 Hz. Musa'nın Tarın'nın

huzurunda öldüğü kanaati halk arasında paniğe yol açmıştır.
Tevrat'ın Ararnice çevirilerinden Yanathan ben Uzziel'e atfe
dilen çeviride de "Kalk bize öncülük edecek bir ilah yap, bizi
Mısır'dan çıkaran Musa'ya ne oldu bilmiyoruz"46 cümlesi "Bizi
Mısır'dan çıkaran Musa, Tann'nın huzurundaki alevii ateşte
yandı , kalk bize öncülük edecek ilahlar yap! "47 şeklinde ter
cüme edilmiştir. 48
Kur'an'daki anlatıma göre Hz. Harun, halkı engellemeye

çalıştığında halk, "Musa bize dönüp gelinceye kadar, biz ona
[buzağıya] tapmaya devam edeceğiz"49 diyerek onu dinleme
miştir. Halkın , buzağıdan vazgeçmek için Hz. Musa'nın dönü
şünü şart koşması , buzağının Hz. Musa'nın yerine yapıldığı
iddiasıyla uyumludur. Buna delil olarak gösterilen hususlar
dan biri de Hz. Musa buzağıyı parçalayıp yaktığı zaman bu
zağıya tapanların buna itiraz etmemesidir. Bir diğer ifadeyle ,
buzağıyı yaparken kendilerini engellemek isteyen Hz. Ha
run'u neredeyse öldürecek olan insanlar, aynı buzağıyı gözle
ri önünde parçalayan Hz. Musa'ya karşı harekete geçmemiş,
bilakis pişmanlık sergilemişlerdir. 50 Benzer şekilde Hz. Mu
sa'nın azarlaması üzerine , halkın buzağıyı kendi iradeleriyle
yapmadıklarını dile getirerek mazeret bildirmeye çalıştığı gö
rülmektedir. sı Halkın, Hz. Harun'u tehdit edebilecek derecede
ileri gitmesi, Hz. Musa'dan ise korkması, Hz. Musa'nın halk
üzerindeki mutlak otoritesini göstermesi açısından önemli bir
detaydır.
45 Şernot Raba, 4 1 : 7 . Kur'an'da Hz. İ sa'nın çarmıha gertimesi de benzer

şekilde bir göz yanılması olarak zlkredilmekted!r. Bkz. Nisa. 4 : 1 57 . Hz.
İ sa'ya çarmıhta ne olduguyla Ilgli! detaylı bir çalışma için bkz. Mahmut
Aydın. Hz. İsa'ya Ne Oldu?, Otto Yayınlan. Ankara 20 1 7 .
46 Çıkış, 32: ı .
4 7 Targum Yonathan. Çıkış. 32: 1 (ed. Moşe Glnsburger. Berlin 1 903. s . 1 56) .
48 Buzagı hadisesiyle Ilgili Tevrat tefslrlertnln Türkçe açıklamalan Için bkz.
Tora ve Aftara. Moşe Farsi (ed . ) . Gözlem Gazetec!l!k Basın ve Yayın AŞ ..
İ stanbul 2007. c. 2. ss. 4 1 6-435.
49 Taha, 20:9 1 .
50 Ramban. Çıkış. 32: 1 -2 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer. ed . Menachem
Cohen, Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c. 2. s. 1 39) .
5 1 Taha, 20:87.
56 Samiri'nin Bıızağısı
Yahudi geleneği, buzağının Tann olarak değil de Tann'yla

halk arasında aracılık yapacak bir varlık olarak görülmesini
farklı açılardan delillendirmektedir. Örneğin, buzağının yapı
mı sırasında halkın Hz. Harun'a, "Kalk, bize öncülük edecek
bir ilah yap (kum ase lanu elohim aşer yelhıl lejanenu)"52 ifade
sindeki ilah kelimesi metinde Elohim olarak ifade edilmiştir.
Tevrat'ta kullanılan Elohim kelimesi, form olarak çoğul olduğu
halde bu kelimeyle kullanılan fiil ve sıfatlar tekil gelmektedir.
Bu da kelimenin tek Tann'yı işaret ettiğine delil olarak görül
mektedir. Fakat buzağı anlatımında Elohim kelimesi çoğul fiil
ile kullanılmıştır. Bundan dolayı burada yaratıcı Tarın değil
aracı olarak görülen tannlar anlaşılmıştır. 53 Aynca bizim önü
müz sıra gitsin/ bize rehberlik etsin şeklindeki ifadeler, Tevrat
tefsirlerinde Musa'nın rolünü devam ettirsin şeklinde yorum
lanmıştır. 54 Yine bazı Tevrat tefsirlerinde Elohim kelimesinin,
Tann'nın Hz. Musa'yı Firavun'a görevlendirirken "Bak, seni
Firavun 'a karşı Tann (Elohim) yaptun, ağabeyin Hanm senin
peygamberin olacak"55 cümlesindekiyle aynı anlamda kulla
nıldığı belirtilmektedir. 56
Buzağı heykelinin mutlak manada Tann'ya alternatif ola

rak düşünülmemesi gerektiğini iddia eden Yahudi alimlerin
den biri de Saadya Gaon'dur (ö. 942) . O, Çıkış Kitabı'na yaz
dığı tefsirde buradaki buzağının Araplann ve Hintlerin putla
nna benzediğini, bu insaniann putlan doğrudan Allah olarak
değil, Allah'ı hatırlatan. onun izzet ve celalinin somutlaştığı
nesneler olarak gördüklerini ifade etmektedir. Söz konusu in
sanlann yerin ve göğün yaratıcısı olarak Allah'a inandıklarını,
yaptıklan put, heykel vb . yapılann içine Allah'ın huhll ettiğini
52 Çıkış. 32: ı .
53 Raşi, Çıkış, 32 : 1 -2 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer, ed . Menachem Co
hen. Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c . 2 , s. ı 38) ; Hizkiyahu
ben Manoah , Chizkuni. c. 3, ss. 6 1 9-620.
54 Ramban. Çıkış. 32: ı -2 ("Şemot", Mikraot Gedolot Haketer, ed . Menachem
Cohen. Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 39); Kul! &
Magrıso. Meam Loez. c. 1 0 . ss. 22-23.
55 Çıkış. 7: ı .
56 Kuli & Magrtso. Meam Loez. c . 1 0 . s . 22; Chayim ben Attar, Or Hachayim,
c. 2, s. 849 .
düşündüklerini belirten Saadya, Hz. Musa'nın Allah'ın nu

ruyla mucizeler yaptıgını, insanların da onun olmamasından
dolayı onun yerini tutacak bir şeye başvurduklarını belirt
mektedirY Yehuda Halevi de benzer şekilde insanların Tan
n'nın tecellisinin gözle görülür ve elle tutulur bir şeklini iste
diklerini dile getirmektedir. Ona göre Şekina'nın58 Ahit San
dıgı'nda olmasına benzer şekilde insanlar, Tann'yı ve onun
zuhurunu temsil eden bir simge istemişlerdir. Halevi , buzagı
putu yapmadaki günahın Allah'a şirk koşmak degil, Allah'ı
temsil eden suretler yapmak oldugunu belirtmektedir. 59 Bu
görüş modern araştırmacılar tarafından da tekrar edilmiştir.
Bazı araştırmacılara göre , Apis bogası nasıl Amon-Ra'yı tem
sil ediyorsa, altın buzagı da benzer şekilde Yahve'nin tezahü
rüdür. 60 Bu sebeple altın buzagı hadisesinde günah olarak
degerlendirilip onların cezalandınlmalanna sebebiyet veren
şey, Tann'yı temsil eden suret yapmalandır. 61
Bir başka Yahudi alim Yitshak Arama (ö. 1 494) , İ srailogul

lannın Musa'nın Mısır'da gösterdigi mucizeleri kendi bireysel
hüneri olarak gördüklerini belirtmektedir. Bu iddiaya göre
Mısır kültürü içerisinde sarayda yetişen Musa. Mısırlıların
bütün hüner ve sihirlerinde usta birisidir. Bu çerçevede İ sra
ilogullarını Mısır'dan çıkaran ve denizi yaran Musa'dır. Böyle
olunca kurtarıcı ve olaganüstü kabiliyetlerle donatılmış bir
figürün aralanndan ayniması ve ondan haber alınamaması
buzagının yapımına sebep olmuştur. 62
57 Moshe Zucker. Pen.ı.ş Saadya le-Şemot. Mosad Rav Kook. Kudüs ı 998. s.
372.
58 Sekine'yle ilgili bkz. Bakara, 2 : 248 .
59 Yehuda Halevl. Kitabu'r-Red ve'd-Delil jl'd-Dini'z-Zelil (Kuzari}, Magnes
Press, Kudüs ı 977. ı : 97. Bkz. Çıkış. 20:4: Chayim ben Attar. Or Hacha
yim. c. 2. ss. 848-849.
60 Allan M . Langner. "The Golden Calf and Ra". Jewish Bible Quarterly 3 ı : ı
(2003) . ss. 43-4 7 .
6ı John N . Oswalt. "The Golden Calves and the Egyptlan Concept of Deity".
Evangelical Quarterly 45: ı ( 1 973) . ss. ı 9-20.
62 Marvln Fox. "R. lsaac Arama's Phllosophlcal Exegesıs of the Golden Calf
Eplsode", Minha le-Nahum. ed. Marc Brettier-Michael Fishbane, JSOT
Press. Sheffield ı 993. s. 99 .
58 Siımiri'nin Buzağısı
Konuyla ilgili bir diğer yorum, buzağı heykelinin, Tanrı'ya

alternatif ilah olarak değil , Tanrı'nın tahtındaki dört suretten
(insan, aslan , öküz, kartal)63 birirıin somut olarak sunulması
amacıyla yapıldığı şeklindedir. 64 Rabbi Moşe ben Nalıman da
Tevrat metninde Mısır'dan çıkışın sürekli olarak Tann'ya at
fedilerek "çıkarmak" fiilinin kullanıldığını ( hotsetiha/sizi çıka
ran) . fakat buzağıyı yapaniann buzağı için kullandıklan aşer
healılha mi-erets Mitsrayim65 ifadesinde healılha (sizi taşıyan)
kelimesinin yer aldığını belirtmektedir. 66 O, bu anlamda bu
zağının Tann mesabesinde görülmediğini iddia etmektedir.
Bazı araştırmacılar bu putların ilah olarak değil , Süleyman
Mabedi'ndeki Ahit Sandığı'na eş olarak görüldüğünü iddia et
mektedir. 67
Yukanda görüldüğü üzere Yahudi geleneği buzağıyı yaratı

cı Tann olarak değil , onun temsili formu olarak görmektedir.
Kendilerini Mısır esaretinden kurtaran ve mucizeler gösteren
bir Tann'ya bu kadar kısa sürede bir temsil yapmalan Mı
sır inançlanyla karşılaştınldığında ilginç veriler ortaya çıkar
maktadır. Burada şu soru akla gelmektedir: Mısırlılar, tann
lan yaratıcı tek Tanrı'nın suretleri olarak mı görmektedirler?
Ü nlü Mısırbilimci Wallis Budge (ö. 1 934} , eski Yunanlıların
Mısırlılardan bahsederken Mısırlllann hayvanıara taptığı şek
linde bilgiler naklettiklerini ve bunun doğru olmadığını ifade
etmektedir. Budge , Mısırlllann bazı hayvanıara saygı göster
diklerirıin , zira bu hayvanıann tannların birtakım özellikle
rini taşırlığına inandıklannın altını çizmektedir. O, konuyla
ilgili şu ifadelere yer vermektedir:
63 Hezekiel. ı : 1 0 .
64 Pesikta de-Rab Kahana. 9 : 7 (ed . William G. Braude, Jewish Publication
Society. Philadephia 2002 . s. 242) .
65 Çıkış, 32:4, 7, 8: 1. Krallar, 1 2 :28.
66 Raşi, Çıkış, 32: ı ("Şemot" . Mikraot Gedolot Haketer, ed . Menachem Co·
hen . Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c . 2 . s. 1 38) : Ramban,
Çıkış. 32:4 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer. ed . Menachem Cohen .
Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 4 1 ) .
67 Youn H o Chung, The S in of the Ca!f. T & T Clark International. New York
20 l O . s. l l . Aynca bkz. Urt Rubin. "Traditions in Transformatlon: The
Ark of the Covenant and the Golden Calf in Biblical and lslamic Histori
ography." Oriens 36 (200 1 ) . ss. 1 96-2 1 4 .
Buzagı Heykelinin Yapımı 59
Eğitimli Mısırlı , bir hayvana asla hayvan olarak tapmamıştır. onu

sadece tannnın bir enkarnasyonu olarak görmüştür. Mısır'da
hayvaniara gösterilen saygı ilahi olarak Yaratıcının görünür sem
bolü olan güneş tannsı Ra'nın enkarnasyonu olarak kabul edilen
krala hürmetten kesinlikle farklı değildir. Kralın Ra ile bağlantısı,
Ra'nın Tann ile olan bağiantısıyla aynıdır. İbraniler. Yunanlılar
ve Romalılar, Mısırlılann bazı hayvaniara gösterdikleri saygının
temelinde yatan mantıksal anlayışı hiçbir zaman anlayamadılar
ve bunun sonucu olarak onlann inançlannı fena halde yanlış yo
rumladılar. Cahil insanlar, hiç şüphesiz , bir sembolün sembolize
ettiği şeyi çok kez yanlış anlıyorlardı , ancak Mısırlılann kelimenin
sıradan anlamıyla hayvaniara taptıklannı söylemek yanlıştır. 68
Mısırbilimciler arasında Mısır inancını politeizm olarak ni

telendirenler olsa da burada politeizm ile kastedilen birden
fazla tannya aynı anda tapınma değil . tek bir tannnın farklı
yönlerine hasredilen putlar, semboller ve kutsal hayvaniara
perestiş olarak anlaşılmaktadır. Bu anlamda tek bir tanrının
yeryüzünde düzeni (maat) idare etmek üzere görevlendirdiği
Firavun ve o tannnın merhametini, bereketini, azabını, yü
celiğini vs . temsil eden suretler ve hayvanlar bulunmakta
dır. Mısırbilimci Assmann'a göre On Emir'deki suret yapma
yasağı siyasi anlamda bir hükümranlık talebidir. Zira Mısır
inancında tann, yetkisini Firavun'a ve diğer kutsal nesnelere
devretmekte ve onlann işlevselliğiyle dünyayı idare etmekte
dir. "Kendine yukanda gökyüzünde, aşağıda yeryüzünde ya
da yer altındaki sularda yaşayan herhangi bir canlıya benzer
put yapmayacaksın. Putlann önünde eğilmeyecek, onlara tap
mayacaksın"69 emri bu anlamda Yahve'nin otoritesini hiçbir
şeyle payiaşmadığını ifade etmektedir. Assmann, İ srailoğul
lannın altın buzağısının Musa yerine yapıldığını ve bunun da
siyasi liderliği temsil ettiğini iddia etmektedir. 70
Yahudi geleneğinin naklettiği bilgiler ışığında buzağının Hz.

Musa'ya eşdeğer olarak yapıldığı şeklindeki yorumlar, Kur'an
68 Budge. Antik Mısır Büyüleri. ss. ı 94- ı 95.

69 Çıkış, 20:4-5.
70 Jan Assmann. OJGod and Gods: Egypt. lsrael and the Rise ofMonotheism.
The University of Wiscons!n Press. Wlscons!n 2008. s. 87.
açısından sorun teşkil etmektedir. Kur'an'da yer alan bilgiye

göre, İ srailoğullan Mısır çıkışı çölde putperest bir kavimle kar
şılaşmış ve Hz. Musa'dan kendileri için onların tarıniarı gibi bir
tarırı yapmasını istemişlerdir. Hz. Musa da onların bu taleple
rine kızmış, Allah'tan başka Tarırı aranmayacağını söyleyerek
onları uyarmıştır. 7 1 Nitekim tefsirlerde Sfuniri'nin, halktaki bu
isteği fırsat bildiği ve böyle bir ilah yapması durumunda bu
nun halk tarafından kabul göreceğille inandığı nakledilmek
tedir.72 Mısır çıkışı yaşanan bu olay sırasında Hz. Musa, İ s
railoğullarının başındadır ve Tarırı'yla halk arasında aracılık
yapmaktadır. Yani halkın ilah edinme talebi, bizzat Hz. Mu
sa'ya yapılmıştır. Her ne kadar Yahudi geleneğinde buzağının.
Hz. Musa'nın yokluğu sebebiyle yapıldığı iddia edilse de Araf
suresindeki bu anlatıma göre halk, Hz. Musa başlarındayken
de benzer bir talepte bulunmuştur.
Özetle , Yahudi geleneği buzağıyı doğrudan Tarırı değil,

Tann'yı temsil eden bir heykel/ suret olarak değerlendirmiş
tir. Her hruükarda bu durum, Tann'yı temsil eden putlar yap
manın hem Yahudilik hem İ slam açısından kabul edilemez
bir durum olduğu gerçeğini ortadan kaldırmamaktadır. Bir
diğer ifadeyle , buzağıya tapanlar bu heykelin Tann'nın teza
hürü olduğunu düşünseler de bu tapınma tevhid inancına
ters bir eylem olarak karşımıza çıkmaktadır. Taha suresinin
6 1 5 yılında Mekke'de indiği düşünüldüğünde Samiri kıssa
sıyla Mekke'deki durum arasında dikkat çekici bir benzerlik
olduğu görülmektedir. Mekkeli müşrikler de Allah'ı yaratıcı
ilah olarak kabul etmelerine rağmen, putlan kendilerini Al
lah'a yaklaştıracak varlıklar olarak kabul ediyorlardı . 73 Onlar
Allah'a inandıklan halde Hz. Muhammed'in peygamberliğine
itiraz edip , Allah'ın yeryüzündeki icraatlannın putlar üzerin
den görüldüğünü savunuyorlardı. Bu anlamda Samiri'nin bu
zağısıyla Mekke'nin putlan arasında bir özdeşlik kurulmak-
71 Araf. 7 : 1 38- 1 40.

72 Muhammed b. Ahmed e1- Kurtubi, el-Cwni li-Ahkwni'l-Kur'an, tahk. Ab
dullah b. Abdu1muhsin et-Turki, Müessesetü'r-Risa1e . Beyrut 2006, c .
1 4 . s. 1 27.
73 Ankebut. 29:6 1 ; Lokman, 3 1 :25; Zümer, 39:38; Zuhruf. 43:87.
tadır. Böylece Samiri'nin putunun tevhid inancına tamamen

aykın bir girişim olduğu gösterilerek Mekke'nin putlannın da
-yeri ve göğü yaratanın Allah olduğu ikrar edilse bile- tevhid
inancına aykın olduğu vurgulanmak istenmiştir. Böylece Al
lah'ın yeryüzündeki tebliğeisi hükmündeki Hz. Musa üzerin
den Hz. Muhammed'in konumu da pekiştirilmektedir. Diğer
taraftan Samiri'nin buzağısının tevhidi zedeleyen bir nesne
olması hasebiyle Hz. Musa tarafından paramparça edilip kül
lerinin savrulması gibi Mekke'nin putlannın da Hz. Muham
med tarafından parçalanacağı, tevhidi zedeleyen bu duruma
son verileceği ve Allah'ın muradının da bu istikamette olduğu
ilan edilmektedir.
C. Buzağı Hangi Yöntemle Yapıldı?

Daha önce de zikredildiği üzere hem Kur'an'a hem de Tev
rat'a göre Hz. Musa dağda kırk gün kalmıştır. 74 Kur'an'a göre
Hz. Musa dağa otuz günlüğüne çıkmış, daha sonra Allah bu
süreye on gün daha eklemiştir. 75 Buna göre buzağının Hz. Mu
sa'nın dağdaki otuzuncu ve kırkıncı günü arasındaki on gün
lük sürede yapılmış olması gerekir. Zira İ srailoğullan otuz gün
geçtiği halde dönmediği için Hz. Musa'dan ümidi kesmişler ve
buzağı yapmışlardır. 76 Nitekim Mukatil b. Süleyman, tefsirinde
buzağının altın ve gümüş süs eşyalannın ateşe atılması sure
tiyle 36, 37 ve 38. günlerde işlendiğini iddia etmektedir. Ona
göre Samiri, otuz dokuzuncu günde buzağıya tapılınasını em
retmiş, kırkıncı günde de Hz. Musa geri dönmüştür.77
Tevrat'ın anlatırnma göre halk, Hz. Musa'nın dağdan inme

diğini görünce, Hz. Harun'un çevresine toplanarak "Kalk, bize
öncülük edecek bir ilah yap, bizi Mısır'dan çıkaran adama. şu
Musa'ya ne oldu bilmiyonızr demişlerdir. Hz. Harun, bu istek
lerine "Kanlannızın, oğullarınızm, kızlarınızın kulağındaki altın
74 Çıkış, 24: 1 8 : Çıkış, 34:28: Tesniye, 1 0 : 1 0 .

75 Araf. 7 : 1 42 .
76 Araf. 7 : 1 48: Çıkış. 24: 1 3 - 1 8 .
77 Mukatil b . Süleyman. Tefsir·i Kebir. çev. M . Beşir Eryarsoy. i şaret Yayın
Ian. İ stanbul 2006. c. 3. s. 3 1 .
62 Siimiıi'nin Buzağısı
küpelen çıkanp bana getirin" diyerek cevap vermiştir. Bunun

üzerine herkes kulağındaki küpeyi çıkanp Hz. Harun'a getirmiş,
o da altınları toplayıp, ayınacı aletiyle buzağı biçiminde dökme
bir put yapmıştır. Hz. Harun daha sonra, buzağının önünde bir
sunak yapmış ve " Yann Rabbin onuruna bayrwn olacak' diye
ilan etmiştir. Ertesi gün halk erkenden kalkıp yakmalık sunu
lar sunmuş, ardından yiyip içerek çılgınca eğlenmiştir. 78
Metinden anlaşılacağı üzere Hz. Harun, buzağıyı yapan

kişi olarak resmedilmekte ve altınlara şekil vererek buzağıyı
ortaya çıkardığı belirtilmektedir. Yahudi geleneğinde buzağı
yapımının sihir ve simya ile ilgisi kurulmaktadır. Buna göre
Hz. Musa'dan ümidini kesen halk, önce Firavun'un Yannis ve
Yambris79 adındaki iki sihirbazının önderliğinde Hz. Harun'a
giderek Hz. Musa'nın yerine geçecek bir şey yapılmasını talep
eder. Tanalı'ta ismen zikredilmemekle birlikte kaynaklarda
Yannis ve Yambris, Hz. Musa'nın mücadele ettiği Firavun'un
sihirbazları olarak nakledilmektedir. Bu sihirbazlar, Hz. Mu
sa'yla birlikte Mısır'dan çıkmışlardır. Bu isimler Yeni Alıifte
Timotius adlı mektupta " Yannis ile Yambris nasıl Musa'ya
Il.
karşı geldilerse, bunlar da aynı şekilde gerçeğe karşı gelirler'
şeklinde açıkça zikredilmektedir. Yine bu isimle anılan Yan
nis ve Yambris Apokrifası adını taşıyan bir eser günümüze
ulaşmıştır. 80 Yannis ve Yambris önderliğindeki grup , "Mısırlı
lar, tannlarını kendileriyle birlikte taşımaya, önlerinde oyna
yıp eğlenmeye alışkındırlar. Bize de Mısırlıların tanrıları gibi
tannlar yapmanı istiyoruz" şeklinde talepte bulunmuştur. 81
Miryam'ın82 oğlu Hur, bu insanları durdurmaya çalışmış,
fakat onu herkesin önünde boğazlamışlardır. Bu kalabalık
daha sonra isteklerini yerine getirmemesi durumunda benzer
78 Çıkış. 32: 1 -6 .
79 B u isimler farklı kaynaklarda Yannes v e Yambres veya Yayunos ve
Yambros şeklinde yer almaktadır.
80 Albert Pietersma. The Apocryplwn of Jannes and Jambres the Magicians,
Brill, Leiden 1 994. Yaşar Kitabı'nda Yannis ve Yambris, Bel'am'ın iki oğlu
olarak tanıtılmaktadır. Bkz. Exodus 7: 1 0- 1 2 ; I I . Timotius, 3:8; Book of
Jasher, ed . J . H . Parry. Salt Lake City 1 887, 79:27.
81 Louis Ginzberg. The Legends of the Jews. trans. Henriatta Szold, The
Jewish Publication Society. Philadelphia 2003. c. ı . s. 620.
82 Hz. Harun ve Hz. Musa'nın ablası .
bir sonla karşılaşacağını belirterek Hz. Harun'u tehdit etmiş

ve ona buzağıyı yaptırmışlardır. 83
Kabalacılann en önemli kitabı olan Zohar'da da buzağının

yapımında Yannis ve Yambıis isimli Firavun'un sihirbazla
nnın rol aldığı zikredilmektedir. Zohar'a göre buzağı . bu si
hirbazlann maıifetiyle yapılmıştır. 84 Yannis ve Yambıis, dişil
ve erkek olmak üzere iki ruhu da altınların içine atmışlar ve
biıi dişil form olarak eşek, diğert de erkek ruhu olarak öküz
olmak üzere iki çeşit heykel ortaya çıkmıştır. Bu yüzden me
tinde geçtiği üzere "Sizi Mısır'dan çıkaran Tannnız budurf' 85
ifadeleıinde Tann kelimesi çoğul formda gelmiştir. Sonra bu
iki ayn put, buzağı formunda tek putta birleşmiştir. Zohar'da
aynca Hezekiel Kitabı'na atıfla86 Mısırlı sihirbazlann eşek ve
aygırlarla özdeşleştiıildiği kaydedilmektedir. 87
Buzağının nasıl ortaya çıktığıyla ilgili değerlendirme yapan

Yahudi alimlerden bilisi de Şlomo ben Moşe Alkabets'tir (ö.
1 580) . O , Ayelet Ahavim adlı eseıinde şu açıklamalara yer
vermektedir:
İsrallogullan Mısır'dan çıkış sırasında güneyden kuzeye dogru

gidiyorlardı. Deniz yanldıgında da çok geniş bir şekilde yanlmış
tı . Tann batı rüzgan aracılıgıyla denizin üzerinde İsrailogullan
na görününce yüzü doguya dönüktü ve Tann'nın tahtı dört canlı
varlıgın suretinde belirmişti . "Her yaratıgın dört yüzü vardı: Önde
dördünün yüzü insan yüzüne. sagda dördünün aslan yüzüne.
solda dördünün öküz yüzüne , arkada dördünün kartal yüzüne
benzer bir yüzü vardı"88 ayetinde denildigi gibi. İsrailogullan Tan
n'nın solunda ilerleyen öküz suretini gördüklerinde gidip onun
ayagının bastıgı topraktan aldılar ve onu altınlar eritilirken ateşe
attılar. İşte buzağı bu şekilde ortaya çıktı. 89
83 Şernot Raba, 4 1 : 7 .
84 Lester L . Grabbe. '"The Jannes/Jambres Tradltlon In Targum Pseudo-Jonat-
han and 1ts Date". Journal of Biblical Uterature 98:3 ( 1 979) . ss. 393-40 ı .
85 Çıkış. 32 : 4 .
86 Hezekiel, 23:20.
87 Zohar. Şemot. 1 1 : 1 92b.
88 Hezekiel, 1 : 1 0 .
89 Şlomo Alkabets. Ayelet Ahavim Venedlk 1 552, s. 1 8b (Şir ha-Şirim. 1 : 1 2) .
Bu ifadeler Kur'an'da Samiri'nin " Onlann görmedikleri bir

şey gördüm. elçinin izinden bir tutarn aldun ve onu attım Bunu
böyle nefsim bana hoş gösterdf'90 ifadeleriyle önemli benzerlik
göstermektedir. Kur'an'daki her anlatırnın kökeninin Yahudi
kaynaklanna dayandığını iddia eden düşünce çerçevesinde
Liberman, öküz suretindeki meleğin bastığı yerden toprak
alıp altınlara atmayla ilgili bu midraşı hiçbir Talmud anla
tımında bulamadığım, fakat her halükarda Arap Yahudileri
arasında bilindiğini ve Kur'an'ın bu bilgiyi Yahudi kaynağın
dan aldığını iddia etmektedir. 9 1
Yahudi kaynaklannda konuyla ilgili başka ilginç detaylar

da nakledilmektedir. Buna göre Hz. Musa, Mısır'dan çıkış ön
cesinde Hz. Yusufun mezarını bulup , onun vasiyeti üzerine
kemiklerini beraberinde götürmek istemiştir. 92 Rivayete göre
Mısır'ın yıldızbilimcileri bir gün İ srailoğullarının Mısır'dan çı
kacaklannı görüp Hz. Yusufun naaşını Nil'in bir yerine göm
müşlerdir. Fakat İ srailoğullan arasında Hz. Yusufun me
zannın yerini tahmini olarak bilenler vardı. 93 Hz. Musa, bu
kişilerden mezarın yerini öğrenmiş ve oraya giderek altın bir
levhanın94 üzerine "Yüksel Boğa! (Ale Şor}"95 yazısını kazımış,
ardından da bu yazıyı yüksek sesle okuyarak altın levhayı
nehre bırakmıştır. Yahudi kaynaklannda bu levhanın üze
rinde Tann'nın özel isminin yazılı olduğu şeklinde rivayetler
yer almaktadır.96 Bunun üzerine Nil'in içinden Hz. Yusufun
90 Taha. 20:96.
9 1 Saul Libennan, Miliraşey Teyman, Wahnnan Books, Kudüs 1 970, s . 1 8 .
9 2 "Musa Yusufun kemiklerini yanına almıştı. Çünkü Yusuf. İ srail'in [Ya-
kup'un] ogullanna, 'Tann kesinlikle size yardım edecek, kemiklerimi bu
radan götüreceksinlz' diye sıkı sıkı ant içinn işti" (Çıkış. 1 3 : 1 9) .
9 3 Talmud'da mezann yerini bilen kişi olarak Yakov'un oglu Aşer'in kızı Se
rah şeklinde bir isim zikredilmektedir. Bkz. Babil Talmudu. Sota. 1 3a.
94 Bazı mldraşlarda bu levhanın Hz. Yusufun. Bünyamin'in çantasına koy
dugu gümüş su kabından yapıldıgı nakledilmektedlr. Bazı rivayetlerde de
levha yerine sihir için kullanılan çakıl taşı ve çömlek kıngı zikredilmek
tedir. Bkz. Rlvka Ulmer. Egyptian Cultural Icons in Midrash. Walter de
Gruyter. Berlin 2009 , ss. 1 38- 1 4 1 .
9 5 Hz. Yusufun unvanı boga olarak bilinmektedir. Bkz. Tesniye. 33: 1 7 .
96 Mekilta de-Rabbi Yişmael, be-Şallah , 1. 86 (trans. Jacob Lauterbach, The
Jewish Publication Society. Philadelphia 2004 . c. ı . ss. 1 1 9- 1 20) ; Kul!
& Magrtso, Meam Loez, c. 1 0 , s. 1 8 . Bir başka kayıtta da Hz. Musa'nın
tabutu yükselmiştir. Rivayete göre bütün bu olup biteni sey

reden Miha adlı bir genç, bu altın levhayı yanına almış ve
Mısır çıkışında kendisiyle beraber getirmiştir. Harun, altınlan
ateşe attığında Miha da bu altın levhayı ateşe atmış ve buzağı
ortaya çıkmıştır. 97
Yahudi geleneğindeki bu anlatım. Kurtubi'nin tefsirinde

karşımıza çıkmaktadır. Buna göre Hz. Musa, İ srailoğullarını
Mısır'dan çıkaracağı zaman vasiyeti gereği Hz. Yusufun naa
şını bulabilmek için biri at, biri de boğa şeklinde olmak üzere
balmumundan iki heykel yapmış ve belirli dualar okuyarak
Nil'e atmıştır. Bu heykellerden boğa suretinde olan, boy
nuzuna Hz. Yusufun naaşını takarak su yüzüne çıkmıştır.
Bu olaya şahit olan Samiri, Hz. Musa'dan duyduğu ifadeleri
söyleyerek elindeki toprak parçasını yaptığı buzağı suretine
atmış , böylece buzağı böğürmeye başlamıştır. 98 Yahudi kay
naklannda yer alan ve Kurtubi'nin naklettiği anlatım, diğer
bazı Yahudi kaynaklannda da Apis boğa kültüyle ilgili olarak
karşımıza çıkmaktadır:
Hz. Yusufun tabutunu çıkarmak Için dört gümüş tabJet hazırladığı. üç

tabieti kullanarak Hz. Yusufun tabutunu su yüzüne çıkardığı. bu sebep
le de üzerinde boğa tasvir! olan son tabieti kullanmadığı belirtilmiştir. Hz.
Musa, bu son tabieti o sırada yakınında bulunan bir kadına emanet et
miş, daha sonra buzağı için süs eşyalan toplandığında bu tabJet Hz. Ha
run'a gettrilmiştir. Buzağının ortaya çıkmasına sebep olan nesne de boğa
tasvirli bu tablettir. Bkz. Ginzberg. T1ıe Legends of the Jews. c. ı . s. 62 1 .
97 Midrash Tanhuma. Ki Tisa, siman : 1 9 (Midraş Tanhuma. Vilna. 1 833. s.
1 22b) : Midraş Tanhuma. trans. Samuel Berman . Ktav Publishing House.
New Jersey 1 995, s. 599 : Raşi. Çıkış, 32:4 ("Şemot", Mikraot Gedolot Ha
keter. ed . Menachem Cohen. Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007.
c. 2 . s. 1 40) : Midrash Rabbeinu Bachya. c. 4 . s. 1 347. Naaşın bulunma
sıyla ilgili Yahudi geleneğindeki farklı anlatımlar için bkz. Ulmer. Egyp
tian Cultural Icons in Midrash. ss. 1 1 2- 1 4 1 . Su altındaki bir malzemenin
su yüzüne çıkanlması Tanah'ta bir başka baglarnda da yer almaktadır:
"Biri ağaç keserken balta demirini suya düşürdü. "Eyvah. efendim! Onu
ödünç almıştım" diye bağırdı. Tann adamı, "Nereye düştü?" diye sordu.
Adam ona demirin düştüğü yeri gösterdi. Elişa bir dal kesip oraya atınca.
balta demiri su yüzüne çıktı . Elişa. "Al onu!" dedi . Adam elini uzatıp balta
demirini aldı" (II. Krallar, 6 : 5-7).
98 Kurtubi, el-Cami li·Ahkami'l-Kur'an. c. 1 4 . ss. 1 27- 1 28 . Kurtubı. tersırtn
de Turtuşi'ye atıfta bulunarak raks ve deveranın Samiri'nin Icadı oldugu
nu Ifade etmekte ve Sufilertn kendinden geçerek yaptıklan meşkln caiz
olmadığını belirtmektedir. Bkz. Kurtubi. el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c. 1 4 .
s s . 1 24- 1 25.
Yakup'un hayatının on dokuzuncu yılında Mısırlılar, Apis'i Mı

sır kralı yaptılar. Mısırlılar onu tann yaptılar ve adını Serapis
koydular. Apis de sihirbazlann büyüsüyle kendisi için bir buzağı
yaptı . Buzağının sağ gözünde aya benzeyen beyaz bir işaret var
dı. Her gün dördüncü saatte buzağı denizden yükselir ve havada
uçardı. Mısırlılar da ona tapar, dua eder ve her türlü malzeme ile
ona övgü sözleri söyleyerek onun önünde secdeye kapanırlardı.
Buzağı gözden kaybolup gizlenince, Mısırlılar onu ertesi günün
dördüncü saatine kadar göremezlerdi. Bu durum her gün tek
rarlanırdı. Mısırlılar onu Serapis olarak adlandırdılar. Mısırlılar
Kızıldeniz'de boğulduklan zaman bu buzağı tapınınası sebebiyle
cezalandınldılar. 99
Kur'an'daki anlatıma göre buzağı, Tevrat'takiyle benzer

şekilde , Hz. Musa dağdayken yapılmıştır. Kur'an, Tevrat'tan
farklı olarak buzağının Samiri tarafından yapıldığını belirt
mektedir. Hz. Musa dağda bulunduğu esnada Allah, Hz. Mu
sa'ya Samiri'nin halkı saptırdığını haber vermiştir. Bunun
üzerine Hz. Musa çok öfkeli ve üzgün olarak kavmine dön
müştür. Hz. Musa'nın halka hesap sorması sırasında halk
"Biz sana verdiğimiz sözden, kendUiğimizden caymadık. Fakat
biz o kavmin süs eşyasından birtakım ağırlıklar yüklenmiştik.
Onlan attık. Samiri de böylece atmıştı" 100 şeklinde cevap ver
mişlerdir. Ayetin devamında Samiri'nin onlara böğüren bir
buzağı heykeli ortaya çıkardığı, bunun üzerine bazı kişilerin
" İşte sizin de, Musa'nın da Uahı budur ama o unuttu" 101 dediği
kaydedilmektedir. Unutmak fiili, bazı tefsirlerde Hz. Musa'ya
atfedilmiştir. Buna göre Samiri, buzağının Musa'nın rabbi ol
duğunu ve Musa'nın bunu unuttuğunu belirtmiştir. 102 Bazı
rivayetlerde ise ilgili ifade , Allah tarafından Samiri için söy
lenmiş olarak anlaşılmıştır. 103
99 Eli Yassif (ed . ) . Sefer ha·Zihronot hu Divrey ha·Yamim le·Yerahmiel, Tel

Aviv University Press. Tel Aviv 200 ı . ss. 1 36- 1 37; The Chronicles ofJerah
meel. trans. Moses Gaster. Royal Aslatic Soclety, London 1 899, ss. 79-80;
Menahem Tsiyoni. Sefer Tsiyoni. s. 4 l b.
1 00 Taha. 20:87.
101 Taha, 20:88.
1 02 Tefsiru Dahhak. tahk. Muhammed Şukrl, Daru's-Selam. Kahire 1 999, c.
2 , ss. 569-570.
1 03 Tabeıi. Camiu "l-Beyan an Tevili Ayi"l-Kur'an, c . 16, ss. 1 40- 1 43 .
Tefsirlerde Samiri'nin buzağıyı nasıl yaptığıyla ilgili pek

çok detay yer almaktadır. 104 Bu rivayetler arasındaki en
yaygın anlatıma göre Cebrail . Hz. Musa'yı Allah'ın huzuru
na çıkarmak için bir atın üzerinde kavmin arasına gelmiş
tir. Tefsirlerde Cebrail'in atının adı feresu'l-hayat (hayat atı)
veya Hayzum olarak geçmekte ve bastığı yerin yeşillenerek
hayat bulduğu nakledilmektedir. Samiri, attaki şaşırtıcı du
rumu fark edince "Bu, normal bir durum değil" diyerek atın
bastığı yerden bir parça toprak almıştır. Hz. Musa'nın gidi
şinden otuz gün geçtikten sonra Hz. Harun, halka "Mısırlı
lardan aldığınız mücevherler size ait değil, hepsini toplayıp
getirin ve bir çukur kazıp atalım, Musa gelince ne yapacağına
karar verir" demiş , herkes kendisindeki mücevheratı çukura
atmış, Samiri de elindeki toprak parçasını mücevheratın üs
tüne atınca böğüren buzağı ortaya çıkmıştır. 105 Rivayete göre
Samiri, Cebrail'in atının bastığı yerden aldığı toprak parçasıy
la çukura yanaştığında Hz. Harun'a "Bunu atayım mı?" diye
1 04 İ smail Albayrak. Qur'anic Narrative and Israiliyyat in Westem Scholarship

and in Classical Exegesis, Yayımlanmamış Doktora Tezi. University of Le
eds. 2000, ss. 1 79-205.
1 05 Mukatil b . Süleyman. et-Tefsiru'l-Kebir. c. 3 , s. 40; Tabert Camiu'l-Beyan
an Tevili Ayi'l-Kur'an. c. 1 6, ss. 1 49- 1 50; Mahmud b. Ömer ez-Zemahşert.
Tefsiru'l-Keşşaj. tahk. Halil Memun Şiha. Daru'l-Martfe. Beyrut 2009 . s.
665; Ebu'l-Fida İ smail b . Şihab!ddin Ö mer İ bn Keslr. Tefsiru'l-Kur'ani'l-A
zirn. tahk. Mustafa es-Seyy!d Muhammed . Müessesetü Kurtuba. Kahi
re 2000, c. 9, s. 359, 363; Kurtubi. el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c. 1 4 .
s. 1 20, 1 27 ; Şihabeddin Seyyld Mahmud el-Alusı. Ruhu'I-Meant tahk.
Muhammed Hüseyin el-Arab, Daru'l- Fikr. Beyrut 1 997. c . 9 , s. 36 1 . 370;
Celaleddin es-Suyuti . ed-Durru'l-Mensur. tahk. Abdullah b. Abdulmuh
sln et-Turki, Merkez Hlcr, Kah!re 2003 , c . 10. s. 235; Muhammed Emın
el-Harari , Hadaiku'r-Ruh ve 'r-Reyhan. tahk. Haşim Muhammed Mehdi .
Daru Tavk!'n-Necat. Beyrut 2008. c. 1 7 . s. 375. 406; İ bn Aşur. et-Tahrir
ve 't-Tenvir, c. 1 6 , s. 296; Fahreddln er-Razi. Tefsiru'l-Fahri'r-RazL Da
ru'l-Fikr. Be)lrut 1 98 1 . c . l l . s. 1 1 0; Muhammed b . Yusuf Ebu Hayyan
el- Ö arnati , el-Bahru'l-Muhit. tahk. Adil Ahmed-Al! Muawad, Daru'l-Kutu
bl'l- İ lmlyye. Beyrut 1 993. c. 6. s. 250. 254-255; Hüseyin b . Mesud el-Be
ğavl, Mealimu't-Tenzil, tahk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Daru Taybe.
Riyad 1 989. c . 5, s. 290; Ebu Muhammed Abdulhak İbn Atiyye. el-Mu
harreru'l-Veciz, tahk. Mecd Mekki . Daru İ bn Hazm . Beyrut 20 1 0 . s. 1 264;
Ebu Cafer Muhammed b . Hasan et-Tus!, et-Tibyan .fi Tefsiri'l-Kur'an,
tahk. Ahmed Habib Kas!ru'l-Amili. Daru İ hyal't-Turas!'l-Arabi. Beyrut
ty. , c. 7, s. 203; Ahmed b. Muhammed es-Sa'lebi , Kitabu Kısasi'l-Enbiya.
neşr. Muhammed All el-Mel!cl, Matbaatü'l-Amlretü'ş-Şarkiyye. Kahire
1 907, s. 1 1 7, 1 1 9.
sormuştur. Hz. Harun, Samiri'nin elindekinin de mücevherat

olduğunu düşünerek atmasını istemiştir. Samiri, elindekini
mücevheratın üstüne attığında ortaya böğürme sesi olan bir
buzağı çıkmıştır. 1 06 Hasan el-Basri'den rivayet edilen bilgiye
göre buzağının adı behmut/ behmottur. 1 07 Bu isim , hayvan
anlamına gelen İbranice behemot kelimesinin Arapça ifade
edilmiş şeklidir. Tefsirlerde Cebrail'in atının adı olarak zik
redilen jeresu'l-hayat ifadesindeki hayat kelimesinin Yahudi
mistik geleneğindeki Tann'nın tahtını temsil eden hayat (gök
sel varlıklar/yaratıklar) olduğu anlaşılmaktadır. Daha önce
zikredildiği üzere . Hezekiel Kitabı'ndaki anlatırnda Hezekiel'in
gördüğü vizyonda bu yaratıklardan biri de öküz suretindedir.
Yukanda görüldüğü üzere kaynaklarda Samiri, elindeki

tabieti ya da toprağı Hz . Harun tarafından toplanan mücev
herlere atarak buzağıyı ortaya çıkarmıştır. Bazı rivayetler
de ise İ srailoğullanndan mücevherleri toplayıp yakan bizzat
Samiri olarak nakl edilmektedir. 108 Tefsirlerdeki kayda göre
Hz. Musa dağdan dönmekte gecikince Samiri, halka bu ge
cikmenin sebebi olarak Mısır'dan çalınan süs eşyalannı gös
termiştir. O, süs eşyalannın atılması halinde Hz. Musa'nın
döneceğini ifade etmiştir. Buradaki rivayet, Hz. Harun'la ilgili
anlatırnın Samiri'ye uyarlanmış halidir. Burada Samiri ma
sum görünerek insanlan kandırmış ve buzağı heykelini orta
ya çıkarmıştır.
Tefsirlerde yer alan bir diğer rivayete göre Samiri, elinde

buzağıyı oyarak şekil verdiği sırada Hz. Harun onu görmüş ve
ne yaptığını sormuştur. O da "Ne zarar ne de fayda verecek
bir şey yapıyorum" şeklinde cevap vermiştir. Bunun üzerine
Hz. Harun da "Allah'ım ona istediğini ver! " diye dua etmiştir.
Hz. Harun, Samiri'nin yanından ayrılınca Samiri "Allah'ım,
buzağının böğürmesini istiyorum" diye dua etmiştir. Bu du
anın akabinde buzağı ses çıkarmaya başlamış ve insanlar da
1 06 Kurtubi. el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an, c. 14, s. 1 2 1 ; Suyuti. ed-Durru'l-Men

sur, c. 1 0 , s. 229; Sa'lebi, Kitabu Kısasi'l-Enbiya, s. 1 1 7.
1 07 İ bn Kesir. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim c . 9, s. 36 1 ; Sa'lebi, Kitabu Kısasi'l-En
biya, s. 1 1 8.
1 08 Tabeıi, Camiu'l-Beyan an Tevili Ayi'l-Kur'an. c . 1 6 , s. 1 39.
ona tapmıştır.109 Bir başka rivayette Kızıldeniz'i geçiş sırasm

da Samiri, Cebrail'in bastığı yerden toprak parçası almış ve
saklamıştır. Mücevherlerden buzağı sureti yapınca o toprak
parçasını kullanmıştır. 110 Kızıldeniz'i geçiş sırasında Cebra
il'in bastığı yerden toprak alma anlatımı. Yahudi kaynakların
dakiyle benzerlik göstermektedir.
Kur'an'daki anlatıma göre Hz. Musa dağdan döndükten

sonra Samiri'ye neden buzağı yaptığını sorduğunda o, " On
larm görmedikleri bir şey gördüm. elçinin izinden bir tutam al
dun ve onu attım. Bunu, bana böylece nefsim hoş gösterdi 1 1 1
demiştir. Tefsirlere göre burada diğer insanların göremeyip
Samiri'nin gördüğü şey, Cebrail ve atının durumuydu. Peki ,
Samiri Cebrail'i nasıl tanıdı? Rivayete göre Samiri, Mısır'da
Firavun'un, İ srailoğullarının erkek çocuklarını öldürdüğü bir
dönemde doğmuş , annesi de onu gizlice bir mağaraya bırak
mıştır. Samiri, mağarada Cebrail tarafından bal ve süt ile bes
lenmiştir. Bu sebeple , Cebrail Musa'yı almaya geldiğinde onu
tanımıştır. 1 12
İslam kaynaklanna göre Samiri, buzağıyı sadece bir çu

kurda eritilmekte olan mücevherlerin üstüne toprak parçası
atarak değil, aynı zamanda onları eritip buzağı şekli vererek
bir el becerisinin sonunda ortaya çıkarmıştır. Bu sebeple bazı
tefsirlerde Samiri'den mücevheratçı/kuyumcu (saiğ) şeklin
de bahsedilmektedir. 113 Tabatabai de tefsirinde, ayette geçen
1 09 İ bn Keslr. Tefsiru'l-Kur'anCI-Azim. c . 9 . s. 360: Kurtubi. el-Cami li-Ahka

mCI-Kur'an, c. 1 4 . s. 1 2 1 : Suyuti. ed-Durru'l-Mensur, c. 1 0. s. 230: Razi.
Tefsiru'l-Fahıi'r-Raz� c. l l , s. 1 04: Beğavi, Mealimu't-Tenzil. c. 5. s. 290.
1 1 0 Alusi. Ruhu'l-Mean� c. 9 , s. 370: Suyuti. ed-Durru'l-Mensur. c. 10, ss.
227-228.
l l l Taha. 20:96.
1 1 2 Taberi. Camiu'l-Beyan an Tevili Ayi'l-Kur'an, c . 1 6, ss. 1 48- 1 49: Kurtubi.
el-Cami li-AhkamCI-Kur'an. c. 1 4 . s. 1 2 7: Alusi. Ruhu'l-Mean� c. 9. s. 357:
Harari, Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan. c. 1 7 . s. 375: Beğavi, Mealimu't-Ten
zil. c. 5, s. 290: İ bn Atiyye. el-Muharreru'l-Veciz, s. 1 264: Sa'lebi, Kitabu
KısasCI-Enbiya, s. 1 1 7 .
1 1 3 Mukatil b . Süleyman. et-Tefsiru'l-Kebir. c. 3 . s. 3 8 : Taberi. Camiu'l-Be
yan an Tevili Ayi'l-Kur'an. c. 1 6 . s. 1 39: Muhammed b. Ahmed el-Kelbi .
Kitabu't-Tesh1l li-Ulümi't-Tenz11, tahk. Rıza Fezah el-Himami . el-Mektebe
tü'l-Asriyye. Beyrut 2003. c. 3. ss. 33-34 .
je-ahrece lehum 'ıclen ceseden (Onlara bir buzağı heykeli çı

kardı) ifadesindeki fe-ahrece (çıkardı) fiilille dayanarak Sa
miri'nin bu işi insanlardan gizli olarak yaptığını, daha son
ra halkın önüne çıkardığını iddia etmektedir. 114 İbn Aşur da
aynı fiili Samiri'nin buzağıyı diğerlerinin bilmediği bir büyü ile
yaptığına işaret olarak anlamaktadır. 115
Bazı tefsirler Samiri'nin buzağıyı sihirle yaptığını daha net

vurgulamışlardır. İ bn Atiyye , Samiri'nin sihir gücüne sahip
olduğunu ve buzağıyı sihirle ortaya çıkardığını belirtmek
tedir. Ona göre bu doğaüstü işi yapabilmesi için Allah , Sa
miri'ye izin vermiştir. Böylelikle İ srailoğullarının imtihan edil
meleri mümkün olmuştur. İ bn Atiyye'nin özellikle vurguladığı
husus, buzağının yapımında Samiri'nin sadece ilahi planda
kendisine düşen rolü aynamasıdır. 116
Burada ilginç bir ayrıntı söz konusudur. Ayetin metninde

"elçinin izinden ( min eseri'r-rası10" ifadesi geçmekte olup , at
veya benzeri bir hayvandan bahsedilmemektedir. Fakat tefsir
lere göre Samiri, toprak parçasını bizzat Cebrail'in atının aya
ğının bastığı yerden almıştır. Tefsirlerde yer alan bilgiye göre
İ bn Mesud mushafında ayetin metni, "Elçinin atının izinden
( min eseri jeresi'r-rası10" şeklindedir. 1 17 Fakat jeresi'r-rasıll
ifadesinin metne ait olmadığı, ayetin anlaşılması için düşülen
not olduğu ( müdrec kıraat) anlaşılmaktadır. Tefsir ve hadis
literatüründe , Cebrail ile at figürünün bir arada zikredildiği
rivayetler bilinmektedir. Cebrail'in kanatlı ata sahip olduğu ,
Bedir Savaşı'nda Hayzum adlı atma "Ukdum Hayzum ( İ lerle
Hayzum!)" 118 şeklinde seslendiği ve atının kanatlarının ufku
kapladığı vb . gibi pek çok anlatırnda Cebrail ile at figürü bir
arada zikredilmektedir. Benzer şekilde Miraç gecesinde Hz.
1 1 4 Muhammed Hüseyin et-Tabatabai , ei-Mizanjl Tefsiri'l-Kur'an. Müessese

tü'l-Alami li'l-Matbuat. Beynıt 1 997. c. 1 4 , s. 1 9 1 .
1 1 5 İbn Aşur. et-Tahrir ve 't-Tenvir, c . 1 6, s . 286.
1 1 6 İ bn Atiyye. el-Muharreru 'l-Veciz, s. 1 262; İ smail Albayrak. "lsrailiyyat and
Classlcal Exegetes' Comments on the Calf with a Hallaw Sound 20:83-
98 / 7 : 1 47- 1 45 with special reference to Ibn Atiyya", Journal of Semitic
Studies 47: ı (2002) , s. 53, 64.
1 1 7 Zemahşeıi, Tefsiru'l-Keşşaf, s. 664 .
1 1 8 Müslim, Cihad , 58.
Buzağı Heykelinin Yapımı 7ı
Muhammed'i Burak adlı bir bineğin/atın taşıdığına dair riva

yetler meşhurdur.
Bir kişinin bastığı topraktan bir parça alarak sihir yapma

uygulaması Talmud'da da ifade edilen bir sihir türüdür. Ri
vayete göre büyücü bir kadın , Rabbi Hanina'nın bastığı yer
den bir toprak parçası almış ve ona büyü yapmak istemiştir.
Rabbi Hanina da ona "Git ve istediğin büyüyü yap . ama bil
ki Tann'dan başkası yoktur" 1 1 9 demiştir. Burada "Tann'dan
başkası yoktur" 1 20 ifadesiyle Tann'nın izni olmadan kimse
nin sihrinin tesir ederneyeceği vurgulanmıştır. Bu durumda
Kur'an'daki elçinin izinden toprak alma ifadelerini literal ola
rak anlamak Yahudi geleneğiyle uyum arz etmektedir. Ko
nuyla ilgili bir diğer ilginç husus olarak Talmud'da aynı kı
sımda Rabbi Hanina ve Rabbi Oşaya'nın Şabat geceleri Sefer
Yetsira1 2 1 üzerine incelemelerde bulunduklan ve sonrasında
da Sefer Vetsira'daki formülleri kullanarak buzağı meydana
getirip yedikleri kaydedilmektedir. 122
Özetle , hem İ slam hem de Yahudi kaynaklan incelendiğin

de buzağının altın başta olmak üzere mücevherler kullanıla
rak sihir marifetiyle ortaya çıktığı anlaşılmaktadır.
D. Buzağının Canlı Oluşu ve Böğürmesi
Buzağı heykeliyle ilgili en dikkat çekici hususlann başında

buzağının ses çıkarması gelmektedir. Tevrat, buzağı heykeli
nin bu yönüne değinmezken, Kur'an'da iki yerde buzağının
böğürme ( lehu huvan özelliğinden bahsedilmektedir. 1 23 Tefsir-
ı ı 9 Babil Talmudu. Sanhedrln. 67b .

1 20 Tesnlye. 4:35.
1 2 ı Sefer Yetsira. Yahudi mistik literatürünün en önemli eserlerlndendlr. Bu
kitap, Hz. İ brahim'e atfedilse de bunun doğru olmadığı düşünülmekte
dir. Talmud döneminde Filistin coğrafyasında dolaşımda olan bu eser.
1 3 . yüzyılda Zohar'ın ortaya çıkışına kadar en önemli mistik kitap olarak
kabul edilmekteydl. Eserde İ brani harflerinin sırlanndan bahsedilmekte
ve Tann Ismi farklı komblnasyonlarda yazılarak tılsımlı sözcükler haline
getirilmektedir.
1 22 Babil Talmudu. Sanhedrln. 67b.
1 23 Araf. 7 : 1 48: Taha. 20:88.
72 Stımiri'nin Buzağısı
lerde buzağının böğürmesiyle ilgili iki rivayet yer almaktadır.

Bunlardan ilkine göre buzağı. sadece bir heykel olup canlı
olmayan bir surettir. Nitekim bazı rivayetlerde de buzağının
et ve kandan oluşması imkansız görülmektedir. 124 Bu iddiaya
göre buzağının çıkardığı ses, ağzından ve anüs bölgesindeki
deliklerden geçen şiddetli rüzgardan kaynaklanmaktadır. 125
Diğer rivayette ise buzağının , normal canlı bir hayvan gibi et
ve kandan oluştuğu , böğürdüğü, hareket ettiği ve yürüdüğü
( kane yehunı ve yemşO şeklinde bilgiler nakledilmektedir.126
Nitekim bazı rivayetlerde, Hz. Musa'nın buzağıyı bağaziayıp
kestiği, buzağıdan kan aktığı belirtilmektedir. 1 27
Buzağının et ve kandan (lalun ve dem) oluştuğuna dair bir

kayıt da İbn Mesud'a dayandırılan bir ifadedir. Buna göre Hz.
Musa, "Buzağıyı yakacağız, sonra parwnparça edeceğiz (le-nu
harrikannehu, sümme le-nensifennehufi'l-yenuni nesjd)"128 şek
lindeki ifadelerine ek olarak le-nezbahennehu (onu boğazlaya
cağız) demiştir.129 Razi , bu konuyu tefsirinde tartışmakta ve
burada zikredilen buzağının canlı olduğuna dair öne sürülen
delilleri sıralamaktadır. Bu çerçevede ' ıclen kelimesi canlı hay
vanlar için kullanılan bir kelimedir. Bir diğer ayrıntı da Sa-
1 24 İ bn Kesir. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim c. 9. s. 364.

1 25 İ bn Kesir. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim c. 9, s. 36 1 ; Kurtubi. el-Cami li-AhJca
mi'l-Kur'an, c. 1 4 , s. 1 2 1 ; İ bn Atiyye, el-Muharreru'l-Veciz, s. 1 263; Tusi.
et-Tibyan ji Tefsiri'l-Kur'an, c. 7 . s. 1 98; Harart. Hadaiku'r-Ruh ve'r-Rey
han. c. 1 7 . s. 379; Suyuti. ed-Durru'l-Mensur. c. 1 0. s. 228; Alusi, Ru
hu'l-Meani. c. 9. s. 362 .
1 26 Taberi, Camiu'l-Beyan an Tevili Ayi'l-Kur'an, c. 1 6 , s. 1 40; Kurtubi, el-Ca
mi li-Ahkami'l-Kur'an, c. 1 4 , s. 1 2 1 ; Mahmud el-Alusi, Ruhu'l-Meani. c. 9 ,
s. 362 ; Harart, Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan, c. 1 7 , s. 3 7 9 , 406, 4 1 0; Razi,
Tefsiru'l-Fahri'r-Razi. c . ı ı . s. 1 1 2 ; Ebu Hayyan el- Gamati. el-Bahru'l-Mu
hit. c. 6, s. 257; İ bn Atlyye, el-Muharreru'l-Veciz, ss. 1 263- 1 264; Abdur
rahman b. Mahmud es-Se'alibi. Cevahiru'l-Hisanji Tefsiıi'l-Kur'an, tahk.
Ali Muhammed Muavvad-Adil Ahmed Abdulmevcud, Daru İ hyai't-Tura
si'l-Arabi. Beyrut 1 997, c. 4, ss. 65-66; Tusi, et-Tibyanji Tefsiıi'l-Kur'an,
c. 7, s. 203; Sa'lebi, Kitabu Kısasi'l-Enbiya, s. 1 1 8.
1 27 Kurtubi, el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an, c . 1 4 , s. 1 32 ; Harart, Hadaiku'r-Ruh
ve'r-Reyhan, c. 1 7, s. 4 1 0; Razi, Tejsiru 'l-Fahri'r-Razi. c. l l , s. 1 1 2 .
1 28 Taha, 20:97.
1 29 Abdurrahman İ bn Ebi Hatlm, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim tahk. Esad Mu
hammed et-Tayyib. Mektebetü'n-Nizar el-Baz. Riyad 1 997, c . 7 , ss. 243 1 -
2433; Taberi. Camiu'l-Beyan an Tevili Ayi'l-Kur'an. c . 1 6 . s . 1 56; Zemah
şeri . Tefsiru'l-Keşşaf, s. 665.
miri'nin "Elçinin izinden bir tutarn aldun" ifadesidir. Ona göre,

eğer buzağı canlı değilse bu detay anlamsız kalmaktadır. Zira
cansız bir heykel için özel bir gerekçe ve ritüele gerek yoktur.
Bir diğer delil de buzağının böğürmesidir. ı 30 Buzağının sadece
bir defaya mahsus böğürdüğü, sonrasında buzağıdan ses çık
madığı da kaydedilmiştir. 131 Bazı tefsirlerde buzağının çıkardığı
sesle ilgili ilginç bir diyalog nakledilmektedir. Buna göre Hz.
Musa, Allah'a "Buzağıya ruhu kim üfledi, sesi nasıl çıkıyor?"
diye sormuş, Allah da "Ben üfledim" demiştir. Hz. Musa da "O
zaman onları sen saptırdın" şeklinde cevap vermiştir. 132
Yukanda ifade edildiği üzere Tevrat'ta buzağının canlı olup

olmadığına dair herhangi bir kayıt yoktur. Fakat Yahudi kay
naklannda buzağının canlı olduğuna dair bazı anlatımlar yer
almaktadır. 133 Bunlar arasında en önemli kayıt. "Bir buzağı
heykeli yaptılar. Horev 'de dökme bir puta tapındılar. Tann'nm
yüceliğini, ot yiyen boğa putuna değiştirdiler'' 1 34 pasaj ıdır. Bu
radaki "ot yiyen boğa putu ( tavnit şor ohel esev)" ifadesi, bazı
Yahudi kaynaklannda buzağının canlı olduğu şeklinde anla
şılmıştır. Nitekim Şir ha-Şirim Raba isimli midraşta bu cüm
lenin açıklaması yapılırken "Mısır'ın büyücüleri hünerlerini
sergileyerek buzağının zıplayan canlı bir hayvan olarak gö
rünmesini sağladılar" ifadelerine yer verilmektedir. 135
Bazı Tevrat tefsirlerine göre , ateşe atılan levhanın üzerinde

Yahve yazılı olup, bu levhadaki sır sayesinde konuşma yeti
sine sahip bir buzağı ortaya çıkmış ve buzağı da insanlara
"Ben sizin Rabbinizim!" demiştir. 136 Başka bir rivayette de
ı 30 Razi. Tefsiru'l-Fahri'r-Razi. c. ı ı . ss. ı 03- ı 04.

ı 3 ı Mukatil b . Süleyman. et-Tefsiru 'l-Kebir. c. 3 . s. 38; İbn Atıyye. el-Muharre
ru'l-Veciz. s. ı 263; Tusi, et-Tibyan.fi Tefsiri'l-Kur'an. c. 7. s. ı 99; Kurtubi.
el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c. ı 4. s. ı 2 ı .
ı 32 Muhammed b . Cerlr et-Taberi, Taıihu'r-Rusul ve'l-Mulılk. tahk. Muham
med Ebu'l-Fadl İ brahim, Daru'l-Maartf. Kahire ı 967. c. ı . s. 422, Kurtu
bL el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c. ı 4 . s. ı 2 ı ; Alusi, Ruhu'l-MeanL c. 9. s.
362; Suyuti, ed-Durru'l-Mensur, c. ı o . s. 226.
ı 33 David Halperln. The Faces of the Chariot. Mohr Siebeck. Tübingen ı 988.
s. ı 80.
ı 34 Mezmurlar, 1 06:20.
ı 35 Şir ha-Şirim Raba, 1 . 9 . 3 (trans. Maurice Simon. The Sonclno Press Ltd . .
London-New York ı 983, s . 68) .
ı 36 Kull & Magriso. Meam Loez. c. l O , s. ı 8 .
altın parçalannın birinin üzerinde boğa resmi ve Yahve ismi

bulunmaktadır. Alınlık olarak kullanılan bu altın levha ate
şe atıldığında ses çıkaran bir buzağı ortaya çıkmıştır. 137 Bazı
kaynaklarda saf altından bu tür sihirlerin yapıldığı, bunun
da Mısırlı büyücüterin marifetiyle ortaya çıktığı belirtilmekte
dir. 138 Ölüm meleği olarak bilinen Samael'in buzağının içine
girerek böğürme sesi çıkardığı ve insanlan yanıtttığı da Yahu
di kaynaklannda yer almaktadır. 139 Böğürme kaydı olmaksızın
buzağının içine şeytanın girmesi, Tevrat'ın Ararnice çevirisinde
de karşımıza çıkmaktadır. 140 Bir başka rivayette de Miha, Hz.
Yusufun naaşının bulunması için Hz. Musa tarafından Nil'e
atılan tabieti mücevheratın içine atmış, buzağı böğürmüş ve
hareket etmeye başlamıştır (ha-egel noer şe-hu mekarte 1 . 141
Tevrat'ta buzağı hadisesi anlatılırken zikredilen " Yeşu,

bağrışan halkın sesini duyunca, Musa'ya, ordugcihtan savaş
sesi geliyor, dedi. Musa şöyle yanıtladı: Ne yenenlerin, ne de
yenilenlerin sesidir bu; ezgiler duyuyorum ben" 142 ifadelerinde
ki ezgi sesi (kol anot) , Yahudi kaynaklarında genellikle sapkın
lık ve yoldan çıkma sesi olarak değerlendirilmiştir. Bazı kay
naklarda da Hz. Musa'nın duyduğu sesin buzağının böğürme
sesi olduğu ifade edilmiştir. 143 Targum Yonathan'da, "Şeytan
aralannda zıplayıp geziniyordu" ifadesine yer verilmektedir ki
bu da başka kaynaklarda buzağıyla ilişkilendirilmektedir. 144
1 37 Menahem Tsiyoni. Sefer Tsiyon� s. 42a; Kuli & Magriso. Meam Loez, c.
1 0 . s. 26.
1 38 Raşi. Çıkış. 32:4 ("Şemot" . Mikraot Gedolot Haketer. ed. Menachem Co
hen . Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 40) ; Hizkiyahu
ben Manoah, Chizkuni, c. 3. s. 622.
1 39 Pirke de-Rabbi Eliezer. 45, s. 23 1 (trans. Gerald Fried1ander, The B1och
Publishing, London 1 9 1 6. s. 355) .
1 40 Targum Yonathan. Çıkış. 32:24 (ed . Moşe Ginsburger, Berlin 1 903, s.
1 57) .
1 4 1 Midrash Tanhuma. Ki Tisa. siman: 1 9 (Midraş Tanhuma. Vilna 1 833, s.
1 22b) : Midraş Tanhuma. trans. Samuel Bennan. Ktav Publishing House,
New Jersey 1 995, s. 599 .
1 42 Çıkış. 32: 1 7- 1 8 .
1 43 Şernot Raba. 43 :8. Bkz. Halperin, The Faces of the Chariot, s s . 1 83- 1 84,
476-483.
1 44 Targum Yonathan, Çıkış, 32: 1 9 (ed. Moşe Ginsburger. Berlin 1 903 , s.
1 57) .
Yukanda hem İ slam hem de Yahudi kaynaklan ışığında bu

zağının canlı, hareket eden ve böğüren bir buzağı olduğu bilgisi
karşımıza çıkmaktadır. Her iki geleneğin de ittifakıyla buzağı
nın bu şekilde ses çıkarması ve canlılık alameti göstermesi,
sihir kullanılarak başarılmıştır. Peki, Antik Mısır medeniyeti
içerisinde benzer şekilde cansız hayvan heykellerinin hareket
etmesine, ses çıkarmasına dair veriler mevcut mudur?
Kaynaklarda, Mısırlılann cansız formlan belirli ritüellerle

canlandınp hareket ettirdiklerine dair örnekler anlatılmakta
dır. Bunlara göre , Mısır rahipleri/ sihirbazlan cansız heykel
lere ya da nesnelere hayat eneıjisi ( ka) yükteyerek onlan canlı
hale getirebiliyorlardı. 145 Örneğin balmumundan yapılmış bir
timsahın , birtakım büyülü güç kelimeleri okunduğunda ger
çek bir sürüngene dönüştüğü , aynı büyülü güç kelimeleriyle
bir adamın nehrin dibinde havasız olarak tutulabileceği bilin
mekteydi. Bu tür güçlü büyüleri yapabilen saraydaki yüksek
rütbeli kher heb rahipleri, büyü yapmada kullanılan birtakım
malzemelerin yer aldığı kutulan yanlannda hazır bulunduru
yorlardı . 1 46 Ü nlü Mısırbilimci Wallis Budge , konuyla ilgili şu
bilgilere yer vermektedir:
Antik Mısır'ın dini kitaplanndan öğreniyoruz ki insanlar, bir ra

hip ya da büyü gücüne veya bilgisine vakıf olan biri tarafından
sahip olunan gücün sınırsız olduğuna inanıyorlardı. Belirli güç
kelimelerini veya isimlerini uygun biçimde ve doğru ses tonu ile
telaffuz etmek suretiyle bu kişi, hastalan iyi edebiliyor, hastalığı
olaniann ağn ve acılanna neden olan kötü ruhlan kovabiliyor,
ölüleri diriltebiliyor ve ölmüş olan kişiye, bozulmuş bedenini ,
ruhunun ebediyen içinde yaşayabileceği bozulmayan bir bedene
dönüştürme gücü verebiliyordu. Kullandığı kelimeler insanlara
çeşitli fonnlara istedikleri gibi hükmetme ve ruhlannı hayvan
Iann ve diğer yaratıklann içine projekte etme olanağı veriyordu.
Onun komutlanna itaat eden cansız sembol ve resimler, canlı
varlıklar ve nesneler haline gelerek buyruklann gerçekleşmesini
hızlandınyordu. 147
1 45 Andrew A. Gordon. "The K3 as an Animatıng Force" . Journal of the Ameri·

can Research Center in Egypt 33 ( 1 996) . ss. 3 1 -35.
1 46 Budge, Antik Mısır Büyüleri. s. 74.
1 47 Budge, Antik Mısır Büyüleri. s . 1 ı .
76 samiri'nin Buzağısı
Sihirbazlann olağanüstü yeteneklerini gösteren birçok An

tik Mısır anlatımı günümüze ulaşmıştır. Bunlardan Westcar
Papirüsü'nde geçen bir hikaye sihir kabiliyeti olan rahiplerin
güçlerini göstermesi açısından önem arz etmektedir. Anlatı
lan bu hikaye Kral Sneferu (MÖ . 26 1 3-2589) dönemine ait
tir. Buna göre bir gün Kral Sneferu , kraliyet evinin soylula
nndan kendisini neşelendirecek bir şeyler yapmalannı ister.
Fakat onlar bunu başaramayınca Djadj a-em-ankh adlı rahip
ve kitap yazıcısı baş kher hebi çağırır ve kendisini neşelen
direcek bir şeyler önermesini ister. Dj adj a-em-ankh, sarayın
güzel kızlannı alarak bir kayıkla sarayın yakınındaki gölde
gezinti yapmasını tavsiye eder. Kayıkla gezinti sırasında genç
kızlar şarkılar eşliğinde kürek çekip kralı neşelendirirler. Ge
zinti sırasında kürek çeken kızlardan birisinin eli saçlanna
dolanır ve saçındaki turkuazdan yapılmış takı suya düşer
ve kız kürek çekmeyi bırakır, ardından onu gören tüm kızlar
kürek çekmeyi bırakırlar. Kral, neden kürek çekmeyi bırak
tıklannı sorduğunda kızlar durumu anlatırlar. Kral da Dj ad
j a-em-ankh'a kızın takısını bulmasını emreder. Bunun üzeri
ne Dj adj a-em-ankh büyülü güç kelimelerini (hekau) söyleye
rek sulan ikiye ayınr ve gölün zeminindeki kınk bir çömlek
parçası üzerinde duran takıyı bulup kıza iade eder. Ardından
Dj adj a-em-ankh tekrar büyülü güç kelimeleri söyleyerek gölü
eski haline getirir. ı48
Westcar Papirüsü'nde yer alan bir başka hikayede de kher

heb rahiplerinin, cansız yapılan nasıl harekete geçirdikle
ri anlatılmaktadır. Bu hikayeye göre Aba-anerı49 adında bir
kher heb rahibinin kansı saraydaki askerlerden birine aşık
olur ve hizmetçilerine bir yer ayariatıp gizlice bu askerle bulu
şarak geceyi adamla geçirir. Asker uyandığında nehre giderek
1 48 Miriam Lichtheim. Ancient Egyptian Literature, University of Callfomia

Press. Berke1ey 1 973, c. ı . ss. 2 1 6-2 1 7 : Adolf Erman, 11ıe Literature of
Ancient Egyptians, trans. Aylward M . Blackman. Methuen & Co. Ltd, Lon
don 1 927. ss. 38-40: Emest Alfred Wallis Budge, The Literature of the
Ancient Egyptians, J . M. Dent & Sons Limited, London 1 9 1 4 , ss. 27-29:
Budge , Antik Mısır Büyüleri, ss. 1 9-2 1 .
1 49 Bu isim kaynaklarda Ubaoner. Webaoner, Aba-iiner, Uba-aner gibi farklı
telaffuzlanyla yer almaktadır.
yıkanır. Daha sonra bu yert hazırlayan hizmetçi bu durumu

Aba-aner'e bildirtr. Aba-aner, hizmetçinin anlattıklarına tepki
vermez ve ondan bazı malzemelerle birlikte değerli madenier
den yapılmış kutusunu getirmesini ister. Kutunun içinden bir
miktar balmumu çıkaran rahip , yedi karış uzunluğunda bir
timsah yapar ve üzeline "O adam yıkanmak üzere yine benim
suyuma geldiğinde onu yakala" diyerek büyülü sözler okur.
Hizmetçisine de "O adam yıkanmak için yine buraya geldiğin
de, bunu onun arkasından suya atacaksın" der. Kısa bir süre
sonra asker adam rahibin karısıyla yine buluşur ve birlikte
bir gece geçirtrler. Asker adam tekrar yıkanmak için nehre
girdiğinde hizmetçi. ona farkettirmeden adamın arkasından
balmumu timsahı suya bırakır. Balmumu timsah birden yak
laşık yedi arşın uzunluğunda (dört metre) gerçek bir timsaha
dönüşür ve adamı yakalayarak suyun dibine çeker. Aba-aner
ise , bu olaydan sonra yedi gün kralla vakit geçilir. Bu süre
zarfında asker adam nehrtn dibinde havasız halde tirnsalım
ağzında beklemektedir. Aba-aner kralla birlikte nehir kenarı
na gelir ve başından geçeniert krala anlatır. Ardından timsa
ha seslenerek adamı çıkarmasını ister. Timsah ağzında hala
hayatta olan adamla birlikte suyun içinden çıkar. Aba-aner
eğilip timsaha dokunur ve timsah yeniden balmumu heyketi
ne dönüşür. Rahibin karısı da yakalanarak saraya yakın bir
yerde yakılıp küllert nehre dökülür. 1 50
Yine Westcar Papirüsü'nde bahsedilen bir hikayede Har

dedef. babası Kral Khufu ile sohbet ederken o sırada 1 1 0 ya
şında olan Dj edi isimli bir sihirbaz rahipten bahseder. Harde
def, kafası gövdesinden ayrılmış canlıları Dj edi'nin tekrar bir
leştirebildiğini anlatır. Kral Khufu . anlatılanlara ilgi duyar ve
Dj edi'nin çağnlmasını emreder. Dj edi, Nil'in karşı yakasından
iki kayıkla getirtlir. Kayığın biiinde kendi ailesi, diğertnde de
Dj edi'nin kitapları taşınır. Kralın huzuruna çıkıldığında Kral
Khufu , kesilen kafayı tekrar bedeniyle birleştitip birleştireme-
1 50 Ennan . The Litemture ofAncient Egyptians. ss. 36-38: Budge . The Litera
ture of the Ancient Egyptians. ss. 25-27; Budge . Antik Mısır Büyüleri. ss.
72-74.
78 Siuniri'nin Buzağısı
yeceğini sorar. Dj edi de bunu yapabileceğini söyleyince kral,

zindandan bir malıkumu çağınp kafasını keselim sonra onu
tekrar tek beden haline getir der. Dj edi ise bunu bir insan
üzerinde değil hayvan üzerinde deneyelim diye tekiifte bulu
nur. Bunun üzerine sırasıyla kaz, kuş ve öküz getirilir ve baş
ları kesilir. Kazın kafası kesilip bedeni sütunların batısına,
kafası ise doğusuna bırakılır. Dj edi büyülü güç kelimelerini
okuyunca kazın parçaları hareket etmeye başlar, beden ve
baş birbirlerine yaklaşır ve sonunda hayvan eski canlı hali
ne dönüp ses çıkarır. Dj edi, bütün hayvanlar üzerinde bunu
yapabildiğini gösterme adına aynı gösteriyi kuş ve öküz üze
rinde de dener ve onların da kafasını kestikten sonra tekrar
birleştirir. 1 5 1
Antik Mısır kaynaklarında kaydedilen bu tür anlatırnlara

ilaveten İ slam tarihi kaynaklarında da Mısırlı rahiplerin, can
sız nesneleri konuşturduklarından bahsedilmektedir. Konuy
la ilgili Yakubi'nin (ö. 905) et-Tarih adlı eserinde ilginç bir bilgi
yer almaktadır. Yakubi, eserinde Hermes'ten, hiyerogliflerden
ve rahipler sınıfı başta olmak üzere Antik Mısır inançların
dan bahsetmektedir. Hiyeroglif yazıların, dinin sırlarını ve ilim
metotlarını barındırdığını belirten Yakubi, bu sebeple rahip
ler /kahinler sınıfından başkasının bu yazıyı bilmediğini ve bu
yazının halka öğretilmediğini nakletmektedir. Yakubi ayrıca
Antik Mısır'daki ruh inancından şu ifadelerle bahsetmektedir:
Mısırlılar, putların içine giren ve konuşmalarını sağlayan ruh

lara sahiptiler. Bununla avam halkı kandınyorlardı. Putların
konuşmasını sağlayan formülü halktan gizliyorlardı. Kiihinler
bunu kendi sanatlanyla yapıyordu. Bunun için özel ilaçlar kul
lanıyorlar ve hilelere başvuruyorlardı. Öyle ki sonunda bu putlar
ses çıkarabiliyordu. 1 52 Oluşturdukları putlar, kuş ve hayvan su
retlerine benziyordu. Bu putlar, hangi hayvanın suretinde ise o
hayvanın çıkardığı sesi çıkanyordu. Kiih inler de putlardan çıkan
1 5 1 Lichtheim , Ancient Egyptian Literature. c. ı . ss. 2 1 7-220: Emest Alfred

Wallis Budge, An Introduction to Ancient Egyptian Literature, Dover Publi
cations. New York 1 997, ss. 29-33: Budge , Antik Mısır Büyüleri. ss. 25-27:
Ruiz. The Spiıit oj Ancient Egypt. s. 1 65.
1 52 Metinde literal olarak "ıslık çalıp. bagınyorlardı" şeklinde geçmektedir.
seslert, astronomik işaretiere ve fizyonamiye göre istedildert şekil

de yorumluyorlardı. 1 53
Yakubi'nin verdiği bilgilere Mısır kaynaklannda da rast

lanmaktadır. Samiri'nin böğüren buzağıyı ortaya çıkarması
bu bağlamda değerlendirildiğinde , onun usta bir sihirbaz ol
duğu ortaya çıkmaktadır.
Samiri tarafından yapılan buzağı. Yahudi kaynaklarında

sihir konusunda önemli bir yer tutan golemi andırmaktadır.
Yahudi geleneğinde golem, ruhsuz canlı olarak bilinmektedir.
Tanrı'nın özel isimlerinin veya bazı özel dualann söylenınesi
gibi çeşitli tılsımlı faaliyetlerle golem meydana getirilmektedir.
Cenin ya da oluşmamış beden (galmi) anlamında Mezmurlar
Kitabı'nda 1 54 geçen bu ifade , genellikle canlı , fakat ruhu olma
yan varlıklar anlamında kullanılmaktadır. Ö rneğin; Talmud'a
göre Hz. Adem, ruh üflenmeden önce golemd i. 1 55 Golemler, bir
nevi sihirbazlann kendi özel işleri için bir köle gibi görev yap
malan adına icat edilirler. Bunlar, toprak, taş , ağaç ve demir
gibi çeşitli materyallerden yapılır. 156 Sefer Yetsira adlı Yahudi
mistisizminin temel eserinde de İbrani alfabesi kullanılarak
Tanrı'nın isimlerinin farklı kombinasyonlarla yazılması sonu
cunda golemler yaratılabileceği belirtilmektedir. 1 57
Araf ve Taha surelerinde buzağı heykeli ifadesi ' ıclen ce

seden1 58 şeklinde kullanılmaktadır. Burada cesed kelimesi
genellikle heykel şeklinde tercüme edilmektedir. Yukandaki
bilgiler ışığında bu kelime, golem kelimesinin Arapça karşılığı
olarak düşünülebilir. Golemierin hareket edebilmesi , Tekvin
1 53 Ahmed b. İ shak el-Ya'kubi, et·Tarih, tahk. Abdulemlr Mühenna. Şerike

tü'l-Aiaml, Beyrut 20 1 0. ss. 232-233. Aynca bkz. Okasha el-Daly. Kayıp
Binyıl. çev. Ü mran Küçükislamoğlu. i thakl Yayınlan. İ stanbul 20 1 3 . ss.
1 07- 1 08.
1 54 Mezmurlar. 1 39 : 1 6 .
1 55 Babil Talmudu, Sanhedrin. 38b.
1 56 Gershom Scholem. "Golem". Encyclopedia Judaica. ed. Fred Skolnlk. Il.
Baskı. Macınillan Reference , Detrolt, 2007, c. 7 , ss. 735-737.
1 57 Aryeh Kaplan, Sefer Yetzirah: The Book of Creation in Theory and Practice,
Welser Books. Boston 1 997. ss. 1 25- 1 30 .
1 58 Araf. 7 : 1 48: Taha. 20:88.
3 1 : 1 9'daki 1 59 teraflmleri 1 60 hatırlatmaktadır. Levi ben Gerşom,

ilgili ifadelerin tefsirinde terafımlerin ses çıkararak sahibine
gelecekle ilgili bilgiler verdiğinden bahsetmektedir. Bu anlam
da terafımler büyü ve sihir malzemeleri olarak kullanılmış
tır. 1 6 1 Şmuel ben Meir de altın buzağıyı terafımlere benzet
mekte ve onun kötü manevi güçlerin etkisiyle Tann'yla irtiba
tı sağlayan bir yapı olarak görüldüğünü belirtmektedir. Ona
göre peygamberler mucizeleri sırasında nasıl ilahi güçle mu
cize gerçekleştiriyorsa buzağı olayında da kötü güçlerin yardı
mıyla barikulade olayların gerçekleşmesi sağlanmıştır. 1 62
Hz . Musa'nın buzağının ses çıkarması konusunda herhan

gi bir şaşkınlığı ayetlerde zikredilmemektedir. Daha önce de
ifade edildiği üzere , altın başta olmak üzere süs eşyalanndan
böğüren bir buzağı heykeli çıkarması , Samiri'nin sihir ustası
olduğunu akla getirmektedir. Bu anlamda Hz. Musa'nın, Sa
miri'nin usta bir sihirbaz olduğunu bildiği söylenebilir. Antik
Mısır medeniyetinde sihir ilminin ileri düzeyde olduğu bilin
mektedir. Hz. Musa döneminde revaçta olan bu kabiliyetler
sebebiyle de Hz. Musa'ya mucizeler bu türden verilmiş ve o ,
Firavun'un sihirbazlarını alt edebilmiştir. H z . Musa da hem
Firavun'un sarayında yetişmesi hem de Mısır kültüründe
ki bu tür uğraşlardan haberdar olması sebebiyle Samiri'nin
bu mahareti karşısında şaşkınlık yaşamamış olmalıdır. Yeni
Abit'in kaydına göre "Hz. Musa, Mısırlılann bütün bilim dal
lannda eğitilmiştir. " 1 63 Bunun dışında Yahudi kaynaklan Hz.
Musa'yı en usta simyacılardan biri olarak kaydetmektedir. 1 64
Buna göre , Hz. Musa buzağının nasıl yapıldığına ya da nasıl
1 59 "Lavan koyunlannı kırkmaya gidince, Rahel babasının Teraflm 'ini çaldL"

1 60 Genellikle yön tayin etmek, kehanette bulunmak ve falcılık yapmak için
kullanılan bir çeşit muska-fal malzemesi. Tevrat çeviii lerinde ev putu
şeklinde tercüme edildiği görülmektedir. Bu malzemeler. tapınma aracı
olmaktan ziyade falcılıkta kullanılan malzemelerdir.
1 6 1 Levi ben Gerşom. Çıkış, 32: ı ("Şemot", Mikraot Gedolot Haketer. ed . Me
nachem Cohen, Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 40) .
1 62 Raşbam, Çıkış, 32 : 4 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer, ed. Menachem
Cohen . Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 40) .
1 63 Elçilerin İ şleri , 7:22.
1 64 Raphael Patai, Jewish Alchemists: A History and Source Book, Prlnceton
University Press. Princeton 1 994, ss. 30-40.
ses çıkarabildiğine dair bilgi sahibidir. O , aynı zamanda bö

ğürmekte olan buzağının nasıl susturulacağını, sihrin nasıl
kınlacağını, buzağının nasıl parçalanacağını da bilmektedir.
Özetle , Kur'an'da yer alan buzağının böğürmesi hadisesi

Tevrat'ın metninde yer almasa da Yahudi kaynaklannda bu
bilgiyi teyit eden pek çok anlatıma rastlanmaktadır. Mevcut
anlatımlardan buzağının böğürmesinin içine giren rüzgardan
kaynaklanmadığı, bilakis sihir yoluyla gerçekleştirilen bir
özellik olduğu anlaşılmaktadır.
E. Buzağının Hammaddesi ve Parçalanma Metodu
Bilindiği üzere, buzağı Mısırlılardan alınan ziynet eşyala

nyla yapılmıştır. Peki , İ srailoğullan bu kadar ziynet eşyası
nı nasıl ödünç aldı? Kur'an'daki anlatıma göre , Hz. Musa'yla
sihirbazlann randevu günü Kur'an'da bayram/ şenlik günü
(yevmu'z-zine) olarak zikredilmektedir. 1 65 Ayetlerin bağlamın
dan Hz. Musa'nın sihirbazlan düelloda yenmesini müteakiben
İ srailoğullannın Mısır'dan çıktıklan anlaşılmaktadır. Tefsirler
deki genel kanaate göre , İ srailoğullannın buzağı oluşturacak
kadar ziynet eşyalanna sahip olmalannın sebebi, Mısır'dan
çıkışın hemen bayram gününü müteakiben olmasıdır. 166 Bu
durumda Mısırlı komşularından ödünç aldıklan mücevheratı
iade edecek kadar zaman geçmeden hareket edilmiştir. Bazı
tefsirlerde de bu mücevheratın ölü bedenleri deniz kıyısına vu
ran Firavun ve ordusundan alındığı nakledilmektedir. 1 67
1 65 İ lginç bir şekilde Kur'an'da İ sralloğullan ve Mısırlılar anlatılırken zlynet

kellmesi üç farklı bağlamda kullanılmaktadır. Bunlardan ilki, Hz. Musa
ve sihirbazlann zlynet günü (yevmu'z-zine) buluşmalandır. Bir diğeri. hal
kın Mısırlıların ziynet eşyalannı almasından bahseden (min zineti'I-kavmi
lfadelerdir. Diğeri de Kiirun'un mücevherleri ile halkın önüne çıkmasıdır
(feharece ald kavmihifi zinetih) . Bkz. Taha. 20: 59, 87: Kasas. 28:79.
1 66 Taha. 20: 7 7 : Şuara, 26:52. Bkz. Mukatil b . Süleyman. et-Tefsiru 'I-Kebir.
tahk. Abdullah Mahmud Şehhate . Müessesetü't-Tarihi'I-Arabl. Beyrut
2002 . c. 3, s. 37: Taberi. Camiu'I-Beyan an Tevili Ayi'l-Kur'an. c. 1 6. ss.
1 35- 1 36: Kurtubi. el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c . 14. s. 1 20: Sa'lebi . Kita
bu Kısasi'l-Enbiya. s. I 1 7 .
1 67 Alusi. Ruhu'I-Meani. c. 9. ss. 359-360: İ bn Atlyye. ei-Muharreru'I-Veciz. s.
1 26 1 .
82 Siuniri'nin Buzağısı
Tevrat'ta İ srailoğullannın. Mısırlılann gümüş, altın ve giy

silerinden aldıklan kayıtlıdır. Çıkış Kitabı'nda yer alan "Halkı
mın Mısırlllann gözünde lütuf bulmasım sağlayacağUTL Gittiği
nizde eli boş gitmeyeceksiniz. Her kadın Mısırlı komşusundan
ya da konuğundan altın ve gümüş takılar, giysiler isteyecek.
Oğullannızı, kızlannızı bunlarla süsleyeceksiniz. Mısırlılan so
yacaksınız" 168 pasajı bu duruma işaret etmektedir. Benzer şe
kilde Tann'nın Hz. Musa'ya söylediği "Halkına söyle, kadın
erkek herkes komşusundan altın, gümüş eşya istesin" 169 cüm
lesi ve " İsrailliler Musa'nın dediğini yapmış, Mısırlılardan altın,
gümüş eşya ve giysi istemişlerdi' 1 70 ifadesi , İ srailoğullannın
Mısırlılardan ziynet eşyalan aldıkianna işaret etmektedir.
Tevrat'taki anlatımlardan anlaşıldığı üzere Mısırlıların ma

ruz kaldığı belalar sebebiyle Hz. Musa'nın, Firavun'un sihir
bazlarmı dahi alt edecek manevi bir güce sahip olduğu gerçeği
herkes tarafından görülmüştür. Bunun doğal sonucu olarak
da Mısırlılar, ziynet eşyalannı sorun çıkarmadan İ srailoğuna
nna vermişlerdir. Tevrat'ın nakline göre, belalar peş peşe gelip
halk perişan olunca Mısırlılar, Hz. Musa'nın otoritesine saygı
duymaya başlamışlardır. "Rab, İsrail halkının Mısırlllann gö
zünde lütuf bulmasını sağladı. Musa da Mısır'da, Firavun'un
görevlilerinin ve halkın gözünde çok büyüdü" 1 7 1 ifadeleri bu
gerçeği dile getirmektedir. Aynca İ srailoğullan, bu mücevhe
ratı ödünç olarak istemişlerdir. Zira Hz. Musa ve Hz. Harun,
Firavun'a " İzin ver, Tannmız Rabbe kurban kesmek için çölde
üç gün yol alalım" 1 72 demişlerdir. İ srailoğullannm, Mısırlılar
dan mücevheratm yanmda giysi istemeleri de çölde üç günlük
mesafede dini bir ritüel yapıp dönecekleri şeklinde anlaşılmış
ve elbiselerin de bu ritüel için istendiği zannedilmiştir. 1 73
Buzağının hangi malzemelerden yapıldığı konusu da Ya

hudi ve İ slam geleneğinde tartışılmıştır. Tevrat'a göre buza-
ı 68 Çıkış. 3:22.
ı 69 Çıkış. ı ı :2.
ı 70 Çıkış. ı 2 :35-36.
ı7ı Çıkış. ı ı : 2 .
ı 72 Çıkış, 5 : 3 .
ı 73 Kuli & Magıiso, Meam Loez. c . 1 0 . s. 28.
ğı yapımında altın küpeler kullanılmıştır. Her ne kadar Tev

rat'taki bu ifade esas alınarak "altın buzağı" ifadesi kullanılsa
da, Tevrat'ta da Kur'an'da da Hz. Musa zamanında İ srailoğul
larının çölde yaptığı buzağı "altın buzağı" şeklinde bir ifadeyle
metinde yer almamaktadır. Diğer taraftan altın buzağı ifadesi
Yeroboam'ın yaptığı buzağılar için I. Krallar Kitabı'nda kulla
nılmaktadır. 1 74 Tevrat'ta Mısırlılardan alınan ziynet eşyaları,
altın ve gümüş olarak zikredilmektedir. 1 75 Kur'an'a göre bu
zağı yapımında Mısırlılara ait ziynet eşyası ( min zineti'l-kav
m, 1 76 huliyyihim1 77) kullanılmıştır. Bu ifade, altınla birlikte
diğer ziynet eşyalarını da kapsamaktadır. Bu çerçevede diğer
mücevherat da buzağının yapımında kullanılmış olabilir. Ni
tekim Mukatil b. Süleyman , tefsirinde bu ziynet eşyalarının
altın ve gümüş olduğunu ifade etmektedir. 1 78
Buzağının yapımında kullanılan mücevheratın hammad

desiyle ilgili bir husus önem arz etmektedir. O da Firavun'un
hazinelerinin ve dönemin Mısır'ının en önemli ziynet eşyası
nın altın olduğudur. Buna ilaveten Kur'an'da İ srailoğularının
parlayan san bir inek (bakaratun sa.frciu fciki 'un levnuhci te
surru'n-nciziTin) kesmekle emrolundukları nakledilmektedir. 1 79
Bu anlamda halk arasındaki buzağı sevgisinin tamamen yok
edilmesi adına inek kesilmesi emredilmiş olup renginin de
altın sarısı olması Samiri'nin yaptığı buzağının altın olma
ihtimalini güçlendirmektediL Nitekim bazı tefsirlerde buza
ğının altından olduğu açıkça kaydedilmiştir. 1 80 Böyle olunca
ziynet eşyalarıyla tamamı altın olan bilezik, küpe , yüzük vs .
gibi farklı türdeki süs eşyalarının kastedilmesi ihtimali kuv
vet kazanmaktadır. Bir diğer ihtimal de Samiri'nin simya il
mini kullanarak diğer madenieri de altına çevirmiş olmasıdır.
1 74 I. Krallar, 1 2 :28.
1 75 Çıkış, 3:22: 1 1 : 2 ; 1 2 :35-36.
1 76 Taha. 20:87.
1 77 Araf, 7 : 1 48.
1 78 Mukatil b . Süleyman. et-Tefsiru'l-Kebir. c . 3 , s. 3 1 .
1 79 Bakara. 2 : 69.
1 80 Alusi, Ruhu'l-Meani, c. 9, s. 362 : Sa'lebi . Kitabu Kısasi'l-Enbiya. s . 1 1 8 .
Aynca bkz. Kadir Albayrak. " İ srailoğullannın Altın Buzağısı v e Kızıl
İ nek'i". Bilimname 5:2 (2004) . ss. 9 1 - 1 03 .
Zira Samiri'nin insanlardan topladığ;ı altınları ve diğ;er mü

cevheratın tamamını eritecek derecede yüksek ısılı bir ateşi
çöl şartlarında hazırlaması zor görünmektedir. Bu sebeple
altının eritilmesinin ve şekil verilmesinin simya ilmi ve sihir
kullanılarak yapıldığ;ını söylemek mümkündür. Yahudi kay
naklannda buzağ;ının yapımı için harcanan altının yüz yirmi
beş kental ( 1 2 , 5 ton) olduğ;u bilgisine yer verilmektedir. Bu
da aynı zamanda dökülmüş/eritilmiş anlamına gelen mas eha
(n::ıtm) kelimesinin ebced değ;erine (gematria) denktir. 1 8 1
Konunun Kur'an'daki anlatımında dikkat çeken bir diğ;er

husus da buzağ;ının yapımına katkı sağ;layanların mazeret bil
dirirken "Ey Musa, biz sana verdiğimiz sözden kendi irademiz
le dönmüş değiliz" 1 82 demeleridir. İ nsanları iradeleri dışında
buzağ;ı yapımına iten şey neydi? Ayetin devamında "Kavmin
(Mısırlı/ann) ziynet eşyalannı yüklenmiştik, onlan attık, Sdmiri
de böylece attı" 183 ifadeleri kullanılmaktadır. Bu ifadeler bu
zağ;ının yapım aşamasından bahsetmekle birlikte oradaki in
sanlann iradelerini etki altına alan şeyden bahsetmemektedir.
Metinde geçen "ağ;ırlıklar yüklenmişlik (hummilna evzdren)"
ifadesindeki evzdr (yükler, ağ;ırlıklar) kelimesi, günah (vizr) ke
limesiyle aynı kökten olduğ;u için iki anlamda da anlaşılmış
tır. Ayette halkın iradesini elinden alan ve istekleri haricinde
buzağ;ıya tapmalarına sebep olan şey net değ;ildir. Olayların
akışından bu ifadeyle sürecin bilinçli ve kasıtlı bir şekilde ge
lişmediğ;i, Samiri'nin müdahalesiyle oldubittlye geldiğ;i anlamı
çıkmaktadır. Buzağ;ı hadisesinin sonucunda buzağ;ıya tapan
ların durumunu anlatan ve-lemmd sukıtefi eydihim184 ifadesi,
genellikle "pişman olduklarında" şeklinde çevrilmektedir. Sa
miri'nin buzağ;ıyı yapma ve Hz. Musa'nın da sihri etkisiz kılma
formülleri dikkate alındığ;ında bu ayetin "Samiri'nin büyüsü
etkisiz hale getirilip, buzağ;ı bir toz yığ;ını olarak ellerinde kal
dığ;ında" şeklinde tercüme edilmesi de mümkündür.
1 8 1 Raşi. Çıkış, 32:4 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer, ed. Menachem Co-
hen . Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 40) .
1 82 Taha. 20:87.
1 83 Taha. 20:87.
1 84 Araf. 7 : 1 49 .
Buzagı Heykelinin Yapımı 85
Bilindiği üzere Hz. Musa, dağdan inip halkın arasına geldi

ğinde , insanların buzağıya taptığını ve etrafında oynadıklarını
görmüştür. Bazı Tevrat tefsirlerinde halkın eğlenmesi ( vay
yakümü latsehek) zina etmek ve cinsel sapıklıkta bulunmak
şeklinde anlaşılmıştır. 1 85 Hz. Musa, gördükleri karşısında çok
sinirlenmiş, elindeki taş levhaları fırlattıktan sonra buzağıyı
alıp yakmış sonra da toz haline gelinceye dek ezmiştir. Tev
rat'ın kaydına göre Hz. Musa, buzağının tozlarını suya serpe
rek İ sraillilere içirmiştir. Daha sonra Hz. Musa, Levilileri ya
nına alarak buzağıya tapan üç bin kişiyi öldürmüştür. 1 86 Hem
Tevrat'ın hem de Kur'an'ın nakline göre Hz. Musa, buzağıyı
önce yakmış, sonra da toz oluncaya kadar ezmiştir. Altının
yakma suretiyle değil eritme suretiyle dağıldığını kaydeden
araştırmacılar, Hz. Musa'nın altın buzağıyı yakarak toz haline
getirmesini tartışmışlardır. 1 8 7 Bazı kaynaklarda Hz. Musa'nın,
içine bazı malzemeler katarak altını ateşte yaktığını, altının
siyahlaştığını ve böylece eski rengini almasının mümkün ol
madığını kaydetmektedirler. Ayrıca Hz. Musa'nın İ srailoğul
larını sudan içmeye zorlamadığı, sadece buzağının tozlarını
suyun üzerine serptiği, sudan içenlerin de doğal olarak buza
ğının küllerini içmiş olduğu belirtilmiştir. 1 88 Rabbi Moşe ben
Nahman , buzağının tozlannın halka içirilmesini , ilah olarak
görülen bu heykelin aşağılanmasına yönelik bir hareket ola
rak tanımlamaktadır. 1 89
1 85 Raşi. Çıkış. 32 : 6 ("Şemot" . Mikmot Gedolot Haketer. ed . Menachem Co

hen, Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007. c. 2 . s. 1 40) .
1 86 Çıkış. 32: 26-35.
1 87 Bkz. David Frankel, "The Destruction of the Golden Calf: A New Soluti
on" . Vetus Testamentum 44: 3 ( 1 994) . ss. 330-339 .
1 88 İ bn Ezra, Çıkış. 32:20 ("Şemot" . Mikmot Gedolot Haketer. ed . Menachem
Cohen. Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c. 2. s. 1 46) : Hizki
yahu ben Manoah, ChlzkunL c. 3. s. 626: Avraham ibn Ezra. Commentary
on the Pentateuch: Exodus. trans. H. Norman Strickman. Menorah Pub
lishing. New York s. 676. Aynca bkz. Albayrak. Qur'anic Narrative and
Israliyyat in Westem Scholarship and in Classical Exegesis, ss. 202-205.
1 89 Ramban, Çıkış, 32 : 20 ("Şemot" , Mikmot Gedolot Haketer, ed. Menachem
Cohen, Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007. c. 2. s. 1 47) . Levi ben
Gerşom. Çıkış. 32 : 20 ("Şemot" , Mikmot Gedolot Haketer. ed. Menachem
Cohen, Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007. c. 2. s. 1 47) . Bkz.
İ şaya, 30:22 .
86 Sô.miri'nin Buzağısı
Tevrat tefsirlerinde yer alan menkıbevi anlatırnlara göre

Hz . Musa dağdan indiğinde buzağıyı oluşturan altınlara ses
lenerek "Bunun için mi yaratıldm? Bu yüzden mi Tanrı seni
madenierin içinde en değeriisi yaptı? Şu anda putperestlik
için kullanılıyorsun ve birçok insanın büyük bir günalıma se
bep oluyorsun" demiştir. Bunun üzerine altınlar kuru ağaç
lara dönüşmüş, Hz. Musa'nın ateş püsküren yüzü odunların
alev almasını sağlamış ve buzağı kendi kendine yanmıştır. Bir
başka rivayette Hz. Musa buzağının etrafındaki malzemeleri
yakmış , buzağıyı ise öğüterek toz haline getirmiştir. 1 90
Kur'an'da Hz. Musa'nın buzağıyı parçalama esnasında

kullandığı le-nuharrikannehu (onu yakacağız) ifadesi, le-nü
berridennehu (onu un ufak edeceğiz) şeklinde de anlaşılmış
tır. 1 9 1 Bazı tefsirlerde altının yakmak suretiyle kül haline
getirilemeyeceği , Hz. Musa'nın altını kül haline getirme sa
natını bildiği ve bu işin onun özel kabiliyetlerinden olduğu
nakledilmiştir. Bu anlamda Hz. Musa, simyacı gibi resmedil
miştir. 192 Benzer şekilde İ bn Ezra da altının yakılması sıra
smda ateşe bir maden daha katıldığını, bu madenle birlikte
yakıldığında altının bir daha altın olma özelliğini kaybettiğini
nakletmektedir. 193
Hz. Musa'nın buzağıyı yakması sonra da paramparça edip

suya savurması Antik Mısır'daki lanet uygulamalarmı 1 94 çağ
nştırmaktadır. Mısırlılar düşmanlarını etkisiz hale getirmek
için genellikle topraktan yapılmış çanak-çömlek gibi malze
melere düşmanlannın isimlerini yazıp , lanet ifadeleri okuya
rak bu aletleri kınp , parçalamaktaydılar. Bazı araştırmacılar
1 90 Kuli & Magıiso. Meam Loez. c. 1 0. ss. 62-63; Yisthak Arama, Akeyd.at
Yitzchak. trans. Eliyahu Munk, Lambda Publlshers, Kudüs-New York
2002 , c. ı . s. 497.
1 9 1 Ebi Zekeıiyya el-Ferra. Meani'l-Kur'an, tahk. İ brahim Şemsuddin , Da
ru'l-Kütübi'I- İ imiyye. Beyrut 2002 . c. 2. ss. 1 04- 1 05.
1 92 Kurtubi. el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an, c. 1 4 , s. 1 32 ; Suyuti. ed-Dumı'l-Men
sur. c. 1 0 . s. 237.
1 93 İ bn Ezra, Çıkış, 32 : 20 ("Şemot", Mikraot Gedolot Haketer, ed. Menachem
Cohen. Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 46).
1 94 İ ngilizce kaynaklarda bu metinler "execration texts" şeklinde ifade edil
mektedir.
Buzağ;ı Heykelinin Yapımı 87
ise buzagının parçalanmasını degil Hz. Musa'nın levhaları

parçalamasını bu ritüelle ilişkilendirmektedirler. 1 95
Özetle , Samiri sihirle buzagıyı hareket eden ve ses çıkaran

bir hayvana dönüştürmüş, sonrasında Hz. Musa bu ilmi bilen
birisi olarak sihri etkisiz hale getirmiş ve buzagıyı parçalaya
rak su birikintisine savurmuştur.
F. Elçinin izi: Hz. Yusuf'un Naaşı/Terekesi

Taha suresi 96. ayette yer alan ve Samiri'nin agzından söy
lenen "Onlann gönnedikleri bir şey gördüm, elçinin izinden bir
tutam aldun ve onu attun" ifadeleri çogu müfessir tarafından
literal olarak anlaşılmaktadır. Ayette geçen elçi kelimesi de
tefsirlerde genellikle Cebrail olarak nakledilmektedir. Tefsir
lerdeki anlatırnlara göre Cebrail , Hz. Musa'yı Allah'ın huzu
runa çıkarmak üzere atının üzerinde halkın arasına geldigm
de Samiri, atın bastıgı yerden bir parça toprak almıştır. Hz.
Musa'nın dagda oldugu esnada herkes elindeki mücevheratı
attıgında Samiri de elindeki toprak parçasını mücevheratın
üstüne atmış ve bögüren bir buzagı ortaya çıkmıştır. Bu anla
tırnlara göre ayette rasiı.l (elçi) kelimesiyle Cebrail, eser (iz) ke
limesiyle de Cebrail'in atının bastıgı yerden alınan toprak par
çası kastedilmektedir. Daha önce de ifade edildigi üzere bazı
Yahudi kaynaklarında buzagının, Mısır çıkışı İ srailogullarına
rehberlik eden bir melegin bastıgı yerden alınan toprak par
çasıyla yapıldıgı aktarılmaktadır. İ lginç bir şekilde bu melek,
ilgili kaynaklarda şeliah (elçıJ kelimesiyle nitelendirilmiştir. 1 96
Bazı müfessirler ilgili ayetteki elçi ifadesini farklı anlamış

lardır. Bunların başında da Ebu Müslim el- İ sfehani gelmek
tedir. İ sfehani, ilgili ifadeyi " Onlannjark edemediJeleri bir şeyi
fark ettim, elçinin mesajının bir kısmını kabul etmiştim, daha
sonra onu da bıraktım" şeklinde açıklamaktadır. Ona göre "el
çinin izi" ifadesi, "Hz. Musa'nın mesajı/ ögretisi" anlamında
195 Bkz. Michael S. Donahou, The Brealeing oj the Tablets: A Comparison oj

the Egyptian Execration Ritual to Exodus 32: 1 9 and Jeremiah 1 9. Yayım
lanmamış Doktora Tezi. Marquette University, 2008 .
1 96 Zohar. 2 : 5 1 a-b.
kullanılmış olmalıdır. 197 Razi de İ sfehani'nin görüşünü des

teklemektedir. 198 Günümüzdeki bazı mealler de İ sfehani'nin
yorumunu takip ederek ilgili ifadeyi "elçinin mesajı" şeklin
de tercüme etmişlerdir. Bunlar arasında Abdulkadir Şener,
Cemal Sofuoglu ve Mustafa Yıldınm tarafından hazırlanan
meal , ilgili ayeti "Siimiri dedi ki: Ben insanlarm göremediği
bazı şeyleri gördüm Bu sebeple Elçi'nin [Musa'nın] din anla
yışının bir bölümünü altp attım İçimden böyle yapmak geldi'
şeklinde tercüme etmiştir. 199 Salih Akdemir de bu ayeti, "Ben
onların göremediklerini gördüm; elçinin [Musa'nın] öğretisinin
sadece bir kısmını almıştım; ama {içimde sindiremediğim için]
onu terk ettim; çünkü içimden böyle hareket etmek geldi' şek
linde çevirmiştir. 200 Mustafa Öztürk aynı ayeti "Ben onların/
İsrailoğullarının göremediği bazı şeyleri gördüm [Yani sana
uyan bu kavmin gidişatının doğru bir gidişat olmadığım an
ladım; soyut Allah'a inanmak yerine elle tutulur gözle görülür
bir tanrı edinmenin daha gerçekçi olduğunu kavradım]. Gerçi
ben elçinin [senin] din anlayışından bir şeyler öğrendim fakat
onları reddettim İçimden böyle yapmak geldi' ifadeleriyle kar
şılamaktadır. 20 1 İ lgili ayet, Muhammed Esed tarafından "Ben
onların göremediği bir şeyi gördüm ve bu yüzden, Elçi'nin öğ
retilerinden bir tutam aldım ve onufırlatıp attım. İçimde bir şey
böyle [yapmaya] itti beni'202 şeklinde tercüme edilmektedir.
Hüseyin Atay da benzer şekilde ilgili ayeti " Onların anlamadığı
bir şeyi anladım ve böylece o elçinin öğretisinden bir kavrayış
kavradtm. Benim canım böyle istedi'203 ifadeleriyle karşıla-
1 97 Ebu Muslim İ sfehani. Mültekatu Camii'l-Te'vU li-Muhkemi't-TenzU, neşr.

Said el-Ensari , Albalagh Press. Calcutta 1 92 1 , ss. 69-70.
1 98 Razi, Tefsiru 'l-Fahri'r-Raz� c. 1 ı. s. l l l .
1 99 Taha, 20:96 (Abdulkadir Şener, Cemal Sofuoglu ve Mustafa Yıldınm,
Yüce Kur'an ve Açıklamalı-Yorumlu Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Matbaa
sı. İ zmir 2009) .
200 Taha. 20:96 [Salih Akdemir, Son Çağn Kur'an, Ankara Okulu Yayınlan,
Ankara 2009) .
20 I Taha. 20:96 (Mustafa Öztürk, Kur'an-ı Kerim Meal� Ankara Okulu Yayın
lan . Ankara 20 1 5) .
202 Taha, 20:96 [Muhammed Esed , Kur'an Mesqj� i şaret Yayınlan, İ stanbul
2002).
203 Taha. 20:96 [Hüseyin Atay. Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Çeviris� Atay ve
Atay. Ankara 2008) .
maktadır. Mustafa İ slamoğlu da ayete "O dedi ki: "Ben (bu) işe
on/ann bakmadıklan bir gözle baktun; bu nedenle de Elçi'nin
(İnanç sisteminden) etkili bir parçayı çekip aldun ve kaldırıp
attım: zira güdülerim beni böyle yapmaya sevk ettf' 204 şeklinde
anlam vermeyi tercih etmiştir. Samiri'nin aldığı şeyin soyut
bir şey olduğunu savunanlara göre , basure fiili gözle görmek
yerine bir şeyi düşünüp taşınıp anlamak ve fark etmek an
lamına gelmektedir. Böyle olunca Samiri'nin bir şey görme
diği, bilakis İ srailoğullarının fark etmediği bir şeyi fark ettiği
ve anladığı ( basurtu bimii lem yebsurü bihO belirtilmektedir.
Bu görüşte olanlar ortada gözle görülen bir şey olmadığı için
ardından gelen kabadtu fiilini de soyut bir düşünceyi ya da
öğretiyi kavramak şeklinde tercüme etmektedirler.
"Elçinin izi" ifadesi, "Hz. Musa'nın öğretisi" şeklinde an

laşıldığında bazı noktalar kapalı kalmaktadır. Zira "Elçinin
öğretilerinden bir kısmını alıp sonra onu bıraktım" ifadesiyle ,
buzağının yapımı arasında fiziki-maddi bir ilişki yoktur. Bir
diğer ifadeyle Hz. Musa'nın Samiri'ye sorduğu "Senin derdin
neydi ey Sdmiri?' sorusu, buzağı heykelini neden yaptığına
dairdir. Ayetin akışından Samiri'nin cevabının da buzağıyla
ilişkili olması beklenmektedir. Zira Samiri'nin verdiği cevabı
İ sfehani'nin anladığı şekilde anladığımızda buzağının yapı
mıyla ve ses çıkarmasıyla ilgili detaylar boşlukta kalmaktadır.
Yukanda da ifade edildiği üzere fe-kabadtu kabdatan min ese
ri'r-rasiı.l ifadesinde de soyut bir kavrayıştan ziyade somut bir
kavrama anlamı daha güçlüdür. Ayrıca basure fiili , Kur'an'da
somut olarak görmek, izlemek, gözlernek anlamında da kul
lanılmaktadır. Nitekim Hz. Musa, annesi tarafından sepete
konup nehre bırakıldığında abiasının onu uzaktan izlemesi
bu fiili e kullanılmaktadır {fe-basuret bihi an cunubin) . 205
"Elçinin izi" ifadesinden "Hz. Musa'nın öğretisi"nin anlaşıl

masının sorunlu olduğuna dair bir diğer gösterge de Hz. Mu
sa'nın halka ve Samiri'ye buzağıyla ilgili hesap sorduğunda al-
204 Taha. 20:96 (Mustafa İ slamoğ;Ju, Nüzıll Sırasına Göre Hayat Kitabı Kur' an.
Düşün Yayıncılık. İ stanbul 2009) .
205 Kasas. 28: ı ı .
dığı cevaplardır. Halkın , "süs eşyalannı attık"206 demesi , somut

anlamda süs eşyalarının atılmasıdır. Halk, bunu söyledikten
sonra "Scimiri de böylece attı (fe-kezdlike elka's-Scimiri)" 207 de
mektedir. Yani önce halk kendi elindekileri atmış , ardından da
Samiri elindekini atmıştır. İ lgili ayet Samiri'nin, elindeki so
mut bir parçayı attığına dair bu detayı, halkın ağzından sun
maktadır. Bu çerçevede "elçinin izinden bir tutam aldım ve onu
attım" sözü de halkın aktardığı bilgilerin Samiri'nin ağzından
teyiti anlamına gelmektedir. Böylece Hz. Musa'ya karşı hesap
veren hem halk hem de Samiri, doğrudan buzağı yapımıyla il
gili somut faaliyetlerden bahsetmektedirler. Bu çerçevede Hz.
Musa'nın "Senin derdin neydi ey Sdmiri?' sorusuna Samiri'nin
verdiği cevabı, halkın verdiği cevabı tamamlayan ifadeler ola
rak okumak daha sağlıklı görünmektedir.
Konuyla ilgili bir diğer sorun da ayette Hz. Musa ile Samiri
arasında geçen diyaloğun akışıdır. Eğer elçi ile kastedilen Hz.
Musa olsaydı, bu durumda Samiri, karşısında bulunan Hz.
Musa'dan "elçi" kelimesiyle üçüncü şahıs olarak bahsetmiş
olacaktı. Oysa aynı konuşmada Hz. Musa, Samiri'ye sürekli
ikinci tekil şahıs ifadeleriyle jema hatbuke ve jenzur ila ildhi
kellezi zalte aleyhi dkifd şeklinde hitap etmektedir. Bu du
rumda Samiri'nin, karşısındaki Hz. Musa'dan bahsederken
"elçi" ifadesini kullanması pek mümkün görünmemektedir.
Bir diğer husus da Samiri'nin görüp diğerlerinin göreme

diği şeyin ne olduğudur. İ srailoğullarının fark edemeyip Sa
miri'nin fark ettiği şey elçinin mesajı ise , bu noktada Samiri
binlerce insanla aynı durumdadır. Bir diğer ifadeyle Hz. Mu
sa'nın öğretisi/ mesajı. sadece Samiri'nin görüp halkın gö
remediği bir şey değildir. Samiri'nin görüp başkalannın gö
remediği şey, Samiri'nin ayrıcalıklı bir konumda olduğunu
göstermektedir. Bu çerçevede başkalannın fark edemeyip Sa
miri'nin fark ettiği şeyin. Hz. Musa'nın mesajı olması bağla
ma uymamaktadır. Yukanda da ifade edildiği üzere tefsirlerin
kahir ekseriyeti elçi ifadesiyle Cebrail'in kastedildiğini ifade
206 Taha. 20:87.

207 Taha. 20: 87.
etmektedirler. Fakat kanaatimizce burada elçi ifadesiyle kas

tedilen ne Hz. Musa ne de Cebrail'dir, bilakis Hz. Yusuftur.
Bilindiğ;i üzere Hz. Yusuf, İ srailoğ;ullannın Mısır tecrübe

sinde en önemli isimlerden birisidir. Kardeşleri tarafından ku
yuya atılması, sonra Mısırlılara satılması, Mısır'da üst düzey
bir devlet yetkilisi tarafından satın alınması, ardından hapse
atılması ve sonunda da rüya tabirleri yaparak devlet yöneti
cileri nezdinde itibarlı bir konuma yükselmesi, hem Yahudi
hem de İ slam kaynaklannda detaylı olarak anlatılmaktadır.
Ayette zikredilen elçinin Hz. Yusuf olduğ;una dair iddianın
izinin sürülmesi adına bazı hususlann ele alınması gerek
mektedir. Öncelikle ilerde Samiri'nin kimliğ;i kısmında detaylı
olarak ele alınacağ;ı üzere Samiri'nin Hz. Yakup'un oğ;ullan
arasından Hz. Yusufun kabilesinden olduğ;u anlaşılmakta
dır. Bu anlamda Samiri ile Hz. Yusuf arasmda bir ata-torun
ilişkisi vardır.
Mürnin suresi 34. ayette Firavun'un sarayında imanını

gizleyen adamın Hz. Yusufla ilgili aktardığ;ı bir detayın kana
atimizi desteklediğ;i görülmektedir. Bu ayette söz konusu kişi
Hz. Musa zamanmda yaşamaktadır ve anlaşıldığ;ı kadanyla
Firavun'un sarayında yetkili bir insandır. Aynı surenin 29.
ayetine göre bu kişi İ srailoğ;ullanndan değ;il Mısırlılardandır
( raculun mu'minun min ali Fir'avn) . Daha da önemlisi bu şa
hıs . Hz. Yusufa dair net bir bilgiye sahiptir ve Mısır halkının
zihninde Hz. Yusufun rasill (elçi) olarak bilindiğ;ini ilan et
mektedir: "Daha önce Yusuf da size apaçık deliller getirmişti
de, onun size getirdikleri hakkında şüphe edip durmuştunuz.
Daha sonra o ölünce de, 'Allah, ondan sonra asla elçi (rasill)
göndermez ' demiştiniz." Buradan Hz. Musa zamanındaki Fi
ravun hanedanının Hz. Yusuf hakkında bilgi sahibi olduğ;u
ve ondan saygıyla bahsettikleri gibi bir anlam çıkmaktadır.
Firavun'un sarayında imanını gizleyen şahsın , Hz. Yusuftan
ayırt edici bir vasıf olarak rasill kelimesiyle bahsetmesi dikkat
çekicidir. Bu çerçevede Hz. Yusufun Hz. Musa zamanındaki
İ srailoğ;ullan için de önemi düşünüldüğ;ünde Samiri'nin elçi
( rasilO ifadesiyle Hz. Yusufu kastetmesi daha güçlü bir ihti-
92 Sô.miıi'nin Buzağısı
maldir. Bir diğer ifadeyle Mısır'da rasill dendiğinde gerek İ sra

iloğullan gerekse Mısırlılar nezdinde doğrudan Hz. Yusufun
anlaşılıyor olması kuvvetle muhtemeldir.
"Elçinin izi" ifadesindeki elçi Hz. Yusuf ise Samiri'nin iz

(eser) ifadesiyle kastettiği ne olabilir? Kanaatimizce burada iz
ifadesiyle Hz. Yusufun naaşı veya bir hatırası kastedilmekte
diL Bilindiği üzere İ srailoğullan Mısır'dan çıkarken Hz. Yu
sufun naaşını da çıkarmışlardır. Bu husus Tevrat'ta açıkça
ifade edilmekte , Yeşu Kitabı'nda da Şekem'e gömüldüğü bil
gisine yer verilmektedir. 208 Ayrıca Yahudi kaynaklannda Hz.
Yusufun naaşının yerinin tespit edilmesi ve naaşın özelliğine
dair pek çok anlatım yer almaktadır. Hz. Yusufun tabutunun
içerisinde yer alan emanetler, büyü kitabı, kefen, muskalar,
sihirde kullanılan balmumu , boğa heykeli gibi malzemeler
Samiri'nin aldığı parça olabilir. Bu anlamda min eseri'r-rasiı.l
ifadesinin "Yusufun naaşından/terekesinden" anlamında
kullanılmış olması muhtemeldir.
Kanaatimizce ayette geçen min eseri'r-rasiı.l ifadesiyle Ba

kara suresi 248 . ayetteki bakiyyetun mimma terake dlu Musa
ve dlu Harun (Musa ve Harun ailesinden kalan hatıralar) ifa
desi arasında paralellik mevcuttur. Bu ayette Hz. Musa ve
Harun'dan birkaç asır sonra yaşayan Talut (Saul) döneminin
peygamberi Samuel'in ağzından Hz. Musa ve Harun'a ait ha
tıralann İ srailoğullan arasında korunduğu anlaşılmaktadır.
Benzer şekilde İ srailoğullannın, kendilerinden birkaç asır
önce yaşamış ve naaşının çıkanlmasını tembih etmiş olan Hz.
Yusufun özel eşyalarını da muhafaza etmiş olmalan çok olası
bir durumdur.
Burada şu soru sorulabilir: Hz. Yusufun sihirle ilgisi

nedir veya ne tür bir malzeme bırakmış olabilir? Öncelikle
Hz. Yusufun rüya tabirleri başta olmak üzere Allah tarafın
dan özel olarak bazı kabiliyetlerle donatıldığı açıktır. Fakat
Hz. Yusufun doğrudan Samiri'nin buzağıyı yapmasına etki
edebilecek hatırası, Bünyamin'in çantasına koyduğu gümüş
208 Tekvin, 50 :24·26: Çıkış, 1 3 : 1 9 : Yeşu . 24:32.

su kabı olabilir. Daha önce de ifade edildiği üzere bazı mid

raşlarda Hz. Musa'nın , Hz. Yusufun naaşını çıkarmak için
bu su kabını kullandığı rivayet edilmektedir. 209 Tevrat'ta Hz.
Yusufun, sözü edilen su kabını fal bakmak için kullandığı
belirtilmektedir. 2 1 0 Bazı midraşlarda da bu su kabının sihir
yapmak ve gizli bilgilere ulaşmak için kullanıldığı ifade edil
mektedir. Hz. Yusufun bir diğer özel hatırası da gömleği
dir. 2 1 1 Bilindiği üzere Hz. Yakup , ağlamaktan görme yetisini
kaybettiğinde2 1 2 Hz. Yusuf gömleğini kardeşlerine vermiş ve
bu gömlek Hz. Yakup'un gözlerine sürüldüğünde görme ye
tisİni yeniden kazanmıştır. 2 1 3 Gömleği bu denli barikulade
bir hadiseye sebebiyet veren Hz. Yusufun belki yine gömleği
veya başka bir özel hatırası buzağı yapımında kullanılmış
olabilir.
Konuyla ilgili dikkat edilmesi gereken hususlardan biri

si de Hz. Yusufun Hz. Musa zamanındaki İ srailoğulları için
önemidir. Hz. Yakup'un, Hz. Yusuftan hariç on bir evladı
daha olduğu halde (Reuven, Levi, Yehuda vb . gibi} , Tevrat ve
Yahudi kaynakları sadece Hz. Yusufun naaşının çıkarılması
nı kayıt altına almıştır. Bu anlamda o dönemin İ srailoğulları
nın hafızasında herkesin üzerinde ittifak ettiği bir ata olarak
Hz. Yusufun ön planda olduğu açıktır. Peki , Samiri ile Hz.
Yusuf'un naaşının/terekesinin ilişkisi nedir? Daha önce de
ifade edildiği üzere Yahudi kaynaklarında Mısır'dan çıkış ön
cesinde Hz. Musa'nın , Hz. Yusufun naaşını bulmak için si
hirli özel bir parçayı Nil'e attığı ve naaşı çıkardığı anlatılmak
tadır. Bu anlatıma göre o sırada Hz. Musa'nın yanında olan
209 Bkz. Midraş ha-Gadol (Bereşit). ed. Salomon Schechter. Cambridge Uni
versity Press. Cambridge 1 902. s. 772.
2 1 0 Tekvin, 44 :2-5.
2 1 1 Kur'an'da gömlek anlamında kamis kelimesi sadece üç baglarnda altı defa
geçmekte ve bu yerlerin tamamında da Hz. Yusufun gömleği kastedil
mektedir. Bunlar: kardeşlerinin. gömlegin üzerine kan sürerek babalan
na getirmeleri (Yusuf. 1 2 : 1 8) . Mısır'daki yetkilinin kansının Hz. Yusufun
gömlegini yırtması (Yusuf. 1 2 :25. 26. 27. 28) . ve Hz. Yusufun ağlamak
tan kör olan babasının gözlerini açmak için gömleglni babasına gönder
ınesi (Yusuf. 1 2 :93) şeklindedir.
2 1 2 Yusuf. 1 2 : 84 .
2 1 3 Yusuf. 1 2 :93. 96.
(veya onu izleyen) Miha, bu özel parçayı yanında saklamış

ve Hz. Harun, altınlan ateşte erittiğinde o da bu parçayı ate
şe atarak buzağının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu
durumda Yahudi kaynaklannda buzağıyı yapan kişi olarak
resmedilen Miha'nın . Hz. Yusufun naaşının bulunması es
nasında orada olduğu . naaşın çıkanlmasına vesile olan par
çayı sakladığı ve buzağıyı da bu parçayı kullanarak yaptığı
yönündeki kayıtlar, Samiri'nin " Onlann görmedikleri bir şey
gördüm, elçinin izinden bir tu tam aldım ve onu attım" şeklin
de ifade ettiği mahiyeti kapalı açıklama hakkında bir fikir
vermekte ve "elçinin izi" ifadesinin "Hz. Yusufun naaşı/tere
kesi"yle ilişkilendirilmesini anlamlı kılmaktadır.
Yahudi kaynaklarındaki Hz. Yusufun naaşının özel bir

malzemeyle çıkarıldığına dair anlatım , Hz. Yusufun naaşı/te
rekesi ile ilgili bir anlatırnın değişikliğe uğramış bir versiyonu
olabileceği gibi, bu malzemenin Hz. Yusufun terekesinden bir
parça olması ve Hz. Musa'nın da bu parçayı naaşı çıkardıktan
sonra tabutun içerisine koymuş olması da ihtimal dahilinde
dir. Kur'an'daki Sfuniıi anlatımı, Yahudi kaynaklarındaki Hz.
Yusufun naaşıyla ilgili anlatımlar çerçevesinde değerlendi
rildiğinde Samiri'nin daha Mısır'dan çıkmadan Hz. Yusufun
naaşıyla/terekesiyle ilgili diğer İ srailoğullarının görmediği bir
şeyi gördüğü ve Hz. Musa dağa çıktığında bunu kullandığı öne
sürülebilir. İ leride de görüleceği üzere Sfuniıi'nin Hz. Yusufun
soyundan gelen bir kabile lideri olabileceği düşünüldüğünde
onun, büyük dedesi Hz. Yusufun naaşının çıkarılmasında Hz.
Musa'ya nezaret etmiş olması çok olası bir durumdur.
Özetle , Samiri'nin min eseri'r-rasül ifadesiyle Hz. Yusufun

naaşından/terekesinden bir parçayı (gümüş su kabı, sırlı !ev
ha, gömlek, özel eşyalar vb . ) kastetmiş olması kuvvetle muh
temeldir. İ srailoğullan arasında halk da Hz . Musa da rasıll
dendiğinde Hz. Yusuftan başkasını anlamadıklan için muh
temelen Samiri özel olarak Yusuf ismini kullanmaya gerek
duymamıştır.
Il. BÖLÜM
BUZAGIYI YAPANLAR VE CEZALARI
İ srailoğullannın çölde buzağı yapmalan onlann tarihinde

ki en büyük günahlanndan biri olarak kayda geçmiştir. Bu
kayıt sadece kendi kutsal kitaplannda değil aynı zamanda
Kur'an'da da bahse konu olmuştur. Bu bölümde buzağı yapı
mında kimlerin rol oynadığı, Hz. Harun'un buzağının yapımı
sırasında nasıl davrandığı , Samiri'nin kimliği ve Samiri başta
olmak üzere buzağıya tapaniann cezalan üzerinde durula
caktır.
A. Buzağı Yapımında Mısırlılann Rolü

İ srailoğullannın Mısır'dan çıkışlan sırasında Yahudi olma
yan başka milletierin de onlara katıldığı Tevrat'ta açıkça zik
redilmektedir. Tevrat'ta Mısır'dan çıkışın anlatıldığı bölümde
geçen "Daha pek çok kişi de onlarla birlikte gitti" 1 ifadesi ve
sonrasındaki çöl hayatını anlatan "Derken, halkın arasında
ki yabancılar başka yiyecekZere özlem duymaya başladılar.
İsrailliler de yine ağlayarak, keşke yiyecek biraz et olsaydı,
Mısır'da parasız yediğimiz balıklan, salatalıklan, karpuzlan.
pırasalan. soğanlan, sanmsaklan anımsıyoruz. Şimdiyse ye
mek yeme isteğimizi yitirdik. Bu mandan başka hiçbir şey gör
düğümüz yok, dediler' 2 pasajı, İ srailoğullannın dışında başka
halkiann varlığına işaret etmektedir. Nehemya Kitabı'ndaki
anlatırnlara göre , kutsal topraklara girildikten sonraki dö
nemlerde de Hz. Musa'nın şeriatı üzerine yaşayan fakat etnik
olarak Yahudi olmayan gruplar mevcuttur.3
Çıkış. 1 2 : 38 .
2 Sayılar. l l :4-6.
3 Nehemya. 1 3: 3 .
96 Sôıniri'nin Buzağısı
Bazı Yahudi kaynaklannda buzagı yapımı, İ srailogullanyla

birlikte çıkan Mısırlıların talebi olarak nakledilmektedir. Hz.
Harun'un yanına gelerek kendilerine ilah yapılmasını isteyen
topluluk için kullanılan am (halk) kelimesi, Tevrat'ta genellikle
Mısır çıkışı İ srailogullanna katılan Mısırlılar ya da toplumun
alt tabaka insanlan için kullanılmaktadır. 4 Bazı kaynaklarda
Mısırlılann bu talebinin sebebi, ikinci sınıf insan muamelesi
görmeleri ve kendilerine önder olarak bildikleri Hz. Musa'nın
dagdan dönmemesiydi. 5 Tevrat'a göre Mısır'dan çıkış sırasın
da Rabbin melegi ve bulut sütunu İsrailogullarının önü sıra
giderek onlara rehberlik yaparken, bu durum Mısırlılar için
geçerli degildi . Benzer şekilde Mısırlılar, çölde bulutlann İ sra
ilogullannı gölgeteyerek koruduguna şahit olmuşlardı. Mısır
kökenliler ise bulutlann gölgeledigi alanın dışında hayvanlar
la birlikte kalıyorlardı. Aynca İ srailogullan man6 yerken, on
lar bu yiyecek eriyip sıvı hale geldikten sonra yemekteydiler. 7
Tevrat'taki anlatımlardan anlaşıldıgı üzere Mısır'dan İ srai

logullanyla birlikte çıkan yabancılar, daha düşük bir konum
da ve ikinci sınıf statüsündeydiler. Yahudi kaynaklarına göre .
Hz. Musa yanlannda oldugu zaman onlan idare ediyor ve on
lar da minnet duygusundan dolayı Hz. Musa'ya karşı gelemi
yorlardı. Bu tür ayncalıklar zamanla onlann kıskançlıklannı
patlama noktasına getirmişti. Hz. Musa daga çıkıp dönecegi
ni söyledigi vakitte gelmeyince ondan ümidi kestikleri zaman
onlar için sözünü dinleyecekleri bir lider kalmamıştı. Halk,
Harun'u lider olarak görmemiş ve ona "Bize önümüzde gide
cek, yol gösterecek bir lider yap" talebinde bulunmuşlardır. 8
Burada Harun'dan talep ettikleri "bize" ifadesi, bazı Tevrat
tefsirlerinde "biz Mısırlılara" şeklinde anlaşılmıştır.9 Ancak
4 Midrash of Rabbi Moshe Alsich on the Torah. trans. Eliyahu Munk, Lamb
da Publisher, Kudüs-New York 2000, c. 2. s. 582: Farsi. Tora ve Aftara.
c . 2 . s. 4 ı 6 .
5 Kuli & Magriso, Meam Loez, c. 1 0 , ss. 24-25.
6 Çıkış. ı 6 . bölüm. Krş. Bakara, 2 : 57.
7 Çıkış, ı 6:35.
8 Zohar. Şemot. ı ı : ı 9 ı b : Kuli & Magriso. Meam Loez. c. ı o . s. 25.
9 Yaakov Tzevi Mecklenburg. Haketav vehakabbalah. trans. Eliyahu Munk,
Lambda Publishers, Kudüs-New York, c. 3, ss. ı ı 89- ı ı 90.
Buzağıyı Yapanlar ve Cezalan 97
bu yoruma göre Mısırlılann, liderliğini kabul etmedikleri Ha

run'dan başka bir tann/lider talep etmeleri çelişkili bir du
rum ortaya çıkarmaktadır.
İsrailoğullanyla birlikte çıkan Mısırlılar, Mısır'dan çıkış

lannı Hz. Musa'ya atfetmektedirler. Yahudi kaynaklan da
Hz. Musa'nın, Mısırlılan kendi inisiyatifiyle çıkardığını nak
letmektedir. 10 Kur'an'da buzağıya tapaniann "Musa dönene
kadar buzağıya tapmaya devam edeceğiz" 1 1 demeleri de bu
anlayışa işaret olarak düşünülebilir. "Rab Musa'ya, aşağı in,
Mısır'dan çıkardığın halkın baştan çıktt" 1 2 ifadesini yorumla
yan Raşi (Rabbi Şlomo Yitshaki, ö. ı 1 05) , halkın (amha) ifa
desini Mısırlılar olarak anlamıştır. Raşi'ye göre Hz. Musa, Mı
sır'dan çıkış sırasında Mısırlllann İsrailoğuHanna katılması
nı, Tann'ya danışmadan kendi tercihiyle kabul etmiştir. Tann
da ona "Bu insaniann Şekina'ya (Tann'ya) bağlı olmalannı
istemiştin , ama onlar yoldan çıktıklan gibi diğerlerini de yol
dan çıkardılar" demiştir. 1 3 Bu anlamda metinde geçen halkın
kelimesi , avamca ifadeyle seninkiler şeklinde tercüme edilebi
lir. Bir diğer rivayete göre Tann, puta tapan bir kavmi sahip
lenınediği için bu şekilde bir ifade kullanmıştır. Hz. Musa ise
Tann'ya "Mısır ülkesinden büyük bir güçle ve zor kullanarak
çıkardığın halkın" 14 diyerek onlan Tann'ya nispet etmektedir.
Mısır'dan çıkış sırasında İsrailoğuHanna katılan halk

la ilgili Zohar'da da bazı bilgiler yer almaktadır. Buna göre
Tevrat'ta İsrailoğullanyla birlikte çıkan insanlan ifade etmek
için kullanılan erev rav (kanşık kalabalık) ifadesi Ludlular ,
Etiyopyalılar, Kaftorlular v e Togarmalılar gibi farklı milletie
rin birleşiminden müteşekkil bir halk olarak anlaşılmama
lıdır. Zohar'ın kaydına göre erev rav, ortak bir dil konuşan
tek bir milletti . Bunlar da Mısır'ın her türden sihirbazlan
ve rahipleriydiler. Başlannda da Yannis ve Yambris bulun-
10 Avraham Sabba, Tzror Hamor, trans. Eliyahu Munk. Lambda Publishers.

Kudüs-New York, c. 3, s. 1 1 64.
ll Taha, 20:9 1 . "Kdlu len nebraha aleyhi dkiflne hatta yercia ileynd Mlısd".
12 Çıkış. 32 : 7 .
13 Exodus Rabbah. 42 :6; Avraham Sabba. Tzror Hamor. c . 3 , s. 1 1 66.
14 Çıkış. 32: l l .
maktaydı. 1 5 Mid.raş Tanhuma isimli eserde de İ srailoğullanyla

birlikte kırk bin Mısırlının da Mısır'ı terk ettiği ve bunların
arasında Firavun'un sihirbazlanndan Yannis ve Yambris'in
olduğu kaydedilmiştir. 1 6 Zira sihirbazlar, Tanrı'nın Firavun'a
ve Mısırlllara verdiği belalara ve mucizelere şahit olunca Hz.
Musa'ya müracaat ederek İ srailoğuHanna katılmak istemiş
lerdir. Tann ise Hz. Musa'ya Mısır'ın yerlilerini kendi aralan
na almamalannı tavsiye etmiştir. Buna karşın Hz. Musa on
lann tek bir ilahı tanıyacaklannı düşünerek Mısırlılan kabul
etmek istemiştir. Zohar'a göre Hz. Musa'nın amacı mutlak
kudret sahibi tek bir yaratıcının varlığının başka halklar ta
rafından da bilinmesidir. Neticede Hz. Musa onlara tevhid di
nini kabul ettirmiş ve İ srailoğuHanna katılmalanna müsaade
etmiştir. 1 7 Şemnt Raba adlı esere göre ise Tanrı , Musa'ya "Ben
sana bu mühtedileri alınamanı tavsiye etmiştim ama sen beni
dinlemedin , bak şimdi de halkın buzağıyı yaptı" ifadeleriyle
yaptığının yanlış olduğunu hatırlatmıştır. 1 8 Tevrat'ın nakli
ne göre buzağının yapımı sonrasında halk, "Ey İsrailliler, sizi
Mısır'dan getiren Tann'nız budur" demiştir. Yukandaki iddia
çerçevesinde bu cümleyi kullananlar Mısırlılar, hitap ettikleri
de İ srailoğullandır.
Yahudi kaynaklannda İsrailoğullanyla birlikte çıkan farklı

milletierin (erev rav) sayısıyla ilgili bilgiler de yer almaktadır.
Rabbi Yişmael, bu sayının bir milyon iki yüz bin olduğunu
söylerken, Rabbi Akiva iki milyon dört yüz bin ve Rabbi Yo
nathan da üç milyon altı yüz bin olduğunu dile getirmiştir. 19
Bu verilere göre İsrailoğullanyla birlikte çıkan Mısır yerlile-
15 Vayikra Raba, 1 0 : 3 : Zohar, Şemot. I I : l 9 l a: Çıkış, 7: l l . The Zohar, trans.

Daniel C. Matt. Stanford University Press. Callfomia 20 1 ı . c. 6. ss. 79-
80 . Yannis ismine Ö lü Deniz Parşömenlerfnde de rastlanmaktadır. Bkz.
Geza Vermes, Ölü Deniz Parşömenleri., çev. Nurler Çelebioglu, Nokta Ki
tap. İ stanbul 2005. s. 1 53 .
16 Midraş Tanhuma, Ki Tisa. siman : 1 9 (Midraş Tanhuma. Vilna. 1 833. s .
l 22b) : Midraş Tanhuma. trans. Samuel Berman. Ktav Publishıng House,
New Jersey 1 995. s. 598.
17 Zohar, Şemot, Il: l 9 l a.
18 Şernot Raba. 42 : 6 .
19 Mekhilta de-Rabbi Yishmael. ed. Jacob Lauterbach, Jewish Publication
Society, Philadelphia 2004, Masehet Pisha, Paraşa 1 4 , s. 75.
rinin sayısı bir milyon iki yüz bin ile üç milyon altı yüz bin
arasında degişmektedir. Tevrat'a göre o dönemde İ srailogul
larının yirmi ile altmış yaş arası erkeklerinin sayısı altı yüz
bindir. Rakamlar karşılaştınldıgında gelenekte Mısırlıların
sayısı için verilen rakamların abartılı oldugu görülmektedir.
Bunların yanında daha makul sayıların verildigi kaynaklar da
mevcuttur. Örnegin, Meam Loez adlı tefsirde yabancıların sa
yısı kırk bin olarak verilmektedir. 20 Midraş Tanhuma da aynı
şekilde bu rakamı, kırk bin olarak vermektedir. 2 1 Bu veriler
den , her halükarda İ srailogullarına katılan Mısırlıların sayısı
nın büyük bir yekün teşkil ettigi anlaşılmaktadır.
Her ne kadar Tevrat'ın metni buzagıyı yapanların İ srai

logullan oldugunu çok net bir şekilde ifade etse de gelenek,
İ srailogullannı bu günahta pasif konumda gösterme egili
mindedir. Örnegin , Tevrat tefsirlerine göre Mısırlılar buzagı
yı yaparken İ srailogulları izlemekle yetinmiştir. Bu sebeple
İ srailogullarının günahı, buzagının yapımı sırasında karşı
çıkınayıp seyretmeleri olarak zikredilmektedir. 22 Bununla
birlikte buzagı ortaya çıktıktan sonra İ srailogullan arasında
ona tapanlar oldugu bilinmektedir. Konuyla ilgili bir diger
husus da İbranilerle Mısırlılann kanşık evlilikler yoluyla iç
içe geçmesidir. 23
Kur'an'a göre buzagıyı yapanlar, İ srailogullarına katılan

Mısırlılar olabilir mi? Kur'an'da dogrudan bu iddiayı destek
leyecek bir ifade bulunmamaktadır. Öncelikle Hz. Harun'un
Hz. Musa'dan sert tepki alması üzerine kendisini savunurken
" İsrailoğullan arasındajırkalar oluşturdun/ aynlık çıkardın de
menden korktum (inni haşiytu en tekiLleferrakte beyne beni İs
rdil}"24 ifadelerini kullanması dikkat çekicidir. Bu ifadelerden
buzagı yapımında başrol oynayanların İ srailogulları oldukları
20 Kul! & Magrtso. Meam Loez. c. 1 0 . s. 1 0 .

21 Midraş Tanhuma. Ki Tisa, sıman : 1 9 (Midraş Tanhuma. Vilna. 1 833. s.
1 22b) ; Midraş Tanhuma. trans. Samuel Berman . Ktav Publishlng House.
New Jersey 1 995. s. 598.
22 Kul! & Magrtso. Meam Loez. c . 10, s. 24.
23 Levililer, 24: 1 0 .
24 Taha. 20:94.
1 00 Samiri'nin Buzağısı
anlaşılmaktadır. Tefıika çıkarma meselesi de buzağı yapan

kabile ile buna karşı çıkanların arasındaki kavga olarak anla
şılabilir. Muhtemel bir isyanla farklı kabilelelin birbiline gir
me ihtimali, Hz. Harun'u ciddi anlamda endişeye sevk etmiş
olabilir. Ayette ifade edildiği üzere Hz. Harun'un, halkın ne
redeyse kendisini öldüreceğini belirtınesi bunu desteklemek
tedir. 25
Özetle , mucizeler göstererek İ srailoğullarını Mısır'dan çı

karan Hz. Musa'nın yokluğu, İ srailoğullarını Mısır kültürün
deki buzağıya yöneltmiştir. Asırlardır Mısır'da bu kültün et
kisi altında yaşayan İ srailoğullannın böyle bir şeye girişınesi
karşısında onlarla birlikte Mısır'ı terk eden Mısır yerlilerinin
buna iştirak etmesi de kuvvetle muhtemel bir durumdur. Bu
anlamda buzağı yapımında sadece İ srailoğullarının değil on
larla birlikte çıkan Mısırlıların da yer aldığını söylemek müm
kündür. Fakat Tevrat ve Kur'an'ın metninden buzağının İ s
railoğulları tarafından değil de Mısırlılar tarafından yapıldığı
şeklinde bir sonuca ulaşmak mümkün görünmemektedir.
B. Buzağı Yapımında Hz. Harun'un Rolü
Tevrat'ta buzağıyı yapanın Hz. Harun olduğu açıkça be

lirtilmektedir. Fakat Tevrat'ta anlatılınasına rağmen, Yahudi
geleneği Hz. Harun'u aklamaktadır. Tevrat tefsirleıine göre
Hz. Harun'un buzağıyı yapmayı kabul etmesinin temel se
bebi, canından endişe etmesidir. İ lk olarak metinde geçen
ve-yikhal ha-am al Aharan (Halk, Harun'un çevresine top
landı) ifadesinde al (:nı) harf-i cer'inin "karşısına dikilrnek ve
bir şeyi dikte ettirmek üzere önünde durmak" anlamlarına
geldiği , el (?N) harf-i cer'inin ise olumlu anlamda bir şahsa
ya da mekana yönelme vurgusu içerdiği Tevrat tefsirleıinde
nakledilmektedir. 26 Rivayete göre halk, önce kendilerine karşı
25 A'raf. 7 : 1 50. Geiger, Yahudi gelenegindeki Hur'un bogazlanması hadi

sesini de Kur'an'da Hz. Harun'un endişesiyle ilişkilendirmektedir. Bkz.
Geiger. Judaism and Islam. s. 1 30.
26 İ bn Ezra, Çıkış, 32 : 1 -2 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer, ed. Menachem
Cohen, Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 38) ; Hizkiya-
Buzagıyı Yapanlar ve Cezalan 101
çıkan ve Yetmişler olarak adlandınlan halk önderlerini öl

dürmüş ardından da Hur'u27 katletmiştir. 28
Tevrat'ta yer alan "Harun bunu görünce, buzağının önünde

bir sunak yaptı (va yar'e Aharon vayyiven mizbeah lefanav)"
ifadesi , Hz. Harun'un, putu can tehlikesi yüzünden yaptığı
şeklinde anlaşılmıştır. Metinde yer alan va yar'e (gördü) fıi
li va yir'a şeklinde okunduğunda "Harun korktu" anlamına
gelmektedir. Vayyiven kelimesine de "bina etmek (livnot)" fiili
düşünülerek anlam verilmektedir. Fakat bu kelimenin "anla
mak (le-havin)" fiil kökünden gelmesi de muhtemeldir. Benzer
şekilde mizbeah (sunak) kelimesi de mi-zevuah (boğazlanan
dan) şeklinde okunabilmektedir. Böyle olunca "Harun, gözü
nün önünde boğazlanandan (durumun ciddiyetini) anladı"29
şeklinde bir anlam çıkmaktadır.30 Nitekim Talmud'da konuyla
ilgili "Gerçekte Harun'un gördüğü neydi?" sorusu sorulmakta
ve "Hur'un, gözlerinin önünde boğazlandığını gördü (Raa Hur
şe-zevuah lefanav)"3 ı cevabı verilmektedir. Talmud'un anla
tırnma göre Hz. Harun, isteklerini yerine getirmediği takdir
de halkın, kendisini de öldüreceğini düşünmüştür. Bir diğer
rivayete göre , Hur'un ölümünden sonra kendisinin de öldü
rülmesinin onlar için tövbe kapısını kapatacağından endişe
eden Hz. Harun , böyle kötü bir akıbet yerine buzağı putunu
yapmayı yeğlemiştir. 32 Zira o, buzağıya tapsalar da halkın af
fedilebileceğini ümit etmiştir. 33
hu ben Manoah, Chizkuni, trans. Eliyahu Munk. Ktav Publishers. c. 3. s.

6 1 9 ; Chayim ben Attar. Or Hachayim. trans. Eliyahu Munk. Kudüs 1 995.
c. 2 . s. 847.
27 Hz. Musa'nın abiası Miryam'ın oglu. Hz. Musa ve Yeşu daga çıktıklannda
Hz. Musa, kavme göz kulak olması Için Hz. Harun ve Hur'u görevlendir
mlştl . Bkz. Çıkış. 24: ı 4 .
28 Kul! & Magrtso. Meam I..oez. c . ı o. s. ı o.
29 Levltlcus Rabbah, 1 0 :3.
30 Targum Yonathan. Çıkış. 32 : 5 (ed. Moşe Ginsburger. Berlin ı 903. s. ı 56) ;
Midrash Tanhuma. Ki Tlsa. slman : ı9 (Midraş Tanhuma. Vllna, ı 833. s.
ı 22b) ; Midraş Tanhuma. trans. Samuel Berman . Ktav Publishlng House .
New Jersey ı 995. s. 598.
3ı Babll Talmudu. Sanhedrtn, 7a.
32 Merslyeler. 2 : 20.
33 Şernot Raba. 4 ı : 7 .
1 02 Siuniri'nin Buzağısı
Yukanda zikredilen açıklamalara paralel olarak Targum

Yonatan adlı Tevrat'ın Ararnice çeviiisinde de "Harun bunu
görünce" ifadesi, "Harun gözünün önünde Hur'un boğaz
landığını gördü ve korktu" şeklinde tercüme edilmiştir. 34 Bu
çevirinin devamında Hz. Harun'un ertesi günü bayram ilan
etmesi. Tann yerine buzağıyı tercih edenlerin bayramı oldu
ğu şeklinde yorumlanarak Hz. Harun'un bu günahtan uzak
olduğu belirtilmiştir. Saadya Gaon, Hz. Harun'un , Hz. Mu
sa'nın döneceğini ümit ederek "Yarın buzağıya tapanlar için
katliam var! " anlamında bir cümle kullandığım öne sürmüş
tür.35 Yahudi kaynaklannda Hz. Harun'u aklayan bir diğer
açıklama da Hz. Musa'nın buzağıyı parçalamasından bahse
den pasaj daki " Yaptıklan buzağıyı alıp yaktı"36 ifadesine da
yanmaktadır. Her ne kadar altınlan toplayıp ateşe atsa da
"yaptıklan buzağı" ifadesi, buzağı yapımının Hz. Harun'a de
ğil diğer insanlara nispet edildiği şeklinde yorumlanmıştır. 37
Yahudi kaynaklannda Hz. Harun'un zaman kazanma ni

yetinde olduğu ve buzağıyı isteyerek yapmadığı ifade edilmek
tedir. Örneğin, Hz. Harun'un "Kanlannızın, oğullannızın, kız
lannızın kulağındaki altın küpelen çıkanp bana getirin"38 de
mesi, bu isteksizliğin işaretlerinden biri sayılmıştır. Zira Hz.
Harun, kadınlann ziynet eşyalannı kolay kolay vermeyecekle
rini düşünerek Hz. Musa'nın gelişine kadar zaman kazanmak
istemiştir. Nitekim hemen ardından gelen "Herkes kulağında
ki küpeyi çıkanp Harun'a getirdi'39 cümlesi, kadınlann küpe
lerini vermediği. erkeklerin çaresiz kalınca kendi küpelerini
verdikleri şeklinde yorumlanmıştır. 40 İbn Ezra. Arap ve Mısırlı
34 Targum Yonathan. Çıkış. 32 : 5 .

35 Moshe Zucker. Peruş Saadya le-Şemot. Mosad Rav Kook. Yeruşalayim, s .
3 7 5 . Aynı yorum Nuru"z-Zaldm adlı Judeo-Arabic tefsirde d e görülmekte
dir. Bkz. Natanel ben Yeşa"yahu. Nuru"z-Zald.m (Meor ha-Afala) , ed. Yosef
Kafih, Kudüs 1 957, s . 282.
36 Çıkış, 32:20.
37 Mecklenburg, Haketav vehakabbalah. c. 3, s. 1 1 93.
38 Çıkış, 32 : 2 .
3 9 Çıkış, 32 :3.
40 Midraş Tanhuma. 2 1 : Raşi, Çıkış. 32: 1 -2 ("Şemot", Mikraot Gedolot Hake
ter, ed. Menachem Cohen , Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007, c .
2 , s. 1 40) .
Buzağıyı Yapanlar ve Cezalan 1 03
erkeklertn küpe takma alışkanlığının olduğunu belirterek il

gili ifadelert Mısırlılarla özdeşleştirmektedir . 4 1 Hz. Harun'un
zaman kazanma çabası olarak görülen taktiklertnden birt de
sunak yapmasıdır. Onun , sunağı halka yaptırmaktansa biz
zat kendisinin yapması bu çerçevede değerlendirtlmiştir. Son
olarak da halkın buzağı adına kutlama yapması için "yarın"
diyerek bir gün daha kazanmak istemiştir. Bu sürede Hz.
Musa'nın dağdan inip durumu kontrol altına alacağını dü
şünmüştür. 42
Hz. Harun'un, halkın kendisini öldürmesinden korktuğu

için buzağı yapımına razı olması , Yahudiliğin temel inançla
nyla çelişmektedir. Zira Yahudilikte ölmekle puta tapınak/
put yapmak arasında tercihte bırakıldığında her Yahudinin
ölümü tercih etmesi gerekmektedir. Nitekim Yahudi tarthi bo
yunca putperestliğe girmernek için canını feda eden sayısız
Yahudi bulunmaktadır. Sıradan Yahudilertn bile rahatlıkla
canlarını verebildiği bir durumda, Hz. Harun gibi bir insanın
canını kurtarmak için buzağı yapmış olması sağlıklı görün
memektedir. Nitekim Saadya Gaon, Çıkış Kitabı'na yazdığı
tefsirde Hur'un öldürülmesine dair metinden bir şey çıkanla
mayacağını ve bu iddianın aslının olmadığını belirtmektedir.
O, aynca puta tapınakla ölmek arasında kalan bir Yahudinin
ölümü tercih etmesi gerektiğinin ve Hz. Harun'un da bu nok
tada tereddüt etmeyeceğinin altını çizmektedir. 43 İ bn Ezra da
Hur'un Hz. Harun'dan daha fazla dini hassasiyete sahip birt
olarak sunulduğu bu anlatımı reddetmektedir. Hz. Harun'un
41 İ bn Ezra, Çıkış, 32 : 2 ("Şemot", Mikraot Gedolot Haketer. ed. Menachem

Cohen, Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007. c. 2, s. 1 4 1 ) : Avra
ham ibn Ezra, Commentary on the Pentateuch: Exodus. trans. H. N orman
Strtckman. Menorah Publishing. New York 1 988, s. 664 .
42 Midrash Tanhuma. Ki Tlsa, siman : 1 9 (Midra.ş Tanhuma. Vilna. 1 833. s.
1 22b) : Midra.ş Tanhuma. trans. Samuel Berman, Ktav Publishing House.
New Jersey 1 995. ss. 598-599: Raşi . Çıkış. 32:2 ("Şemot". Mikraot Gedolot
Haketer. ed . Menachem Cohen. Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan
2007, c. 2, s. 1 40) : Ramban. Çıkış . 32:5 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Hake·
ter. ed . Menachem Cohen. Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007,
c . 2 . s. 1 4 1 ) : Levi ben Gerşom. Çıkış. 32. bölüm mukaddlmesi ("Şemot" .
Mikraot Gedolot Haketer. ed. Menachem Cohen . Bar-Ilan University
Press, Ramat-Gan 2007. c. 2. s. 1 37) .
43 Moshe Zucker, Peru.ş Saadya le-Şemot, s. 374.
buzağı yapımında yer alması durumunda Hz. Musa'nın ilk

önce onu cezalandıracağını belirten İ bn Ezra, Hz. Harun'a
gelene kadar İ srail tarihinde binlerce insanın puta tapma
mak için can verdiğini, Hz. Harun'un bundan korkmasının
imkansız olduğunu ifade etmektedir.44 Bunu destekler şekil
de, Hz. Musa'nın dönüşü sonrasında, buzağıya tapanlar Hz.
Musa'nın öncülüğünde Levililer tarafından tek tek öldürül
müştür. Fakat Hz. Harun'a dokunulmamıştır. Hatta Hz. Ha
run daha sonra Tann tarafından başkahen olarak atanmıştır.
Böyle bir günahı işleyen kişinin cezalandınlmak bir kenara,
bu kadar kutsal bir göreve atanması onun buzağı olayında
suçsuz olduğu şeklinde yorumlanmıştır.45
Tevrat'ın metninde ilginç bir husus daha göze çarpmakta

dır. Tevrat'ın kaydına göre halk, Hz. Harun'dan kendileri için
buzağı yapmasını istediğinde o herkesten altınlan toplamış,
ayınacı aletiyle buzağı biçiminde dökme bir put yapmıştır. 46
Burada görüldüğü üzere Tevrat'a göre Hz. Harun, bilinçli bir
şekilde put yapmaktadır. Fakat aynı anlatırnın ilerleyen cüm
lelerinde Hz. Musa dağdan dönüp Hz. Harun'a çıkıştığında
Hz . Harun kendisini "Ben, kimde altın varsa getirsin dedim.
Altınlannı bana verdiler, ateşe atınca bu buzağı ortaya çtktt"
şeklinde savunmaktadır. Burada da Hz. Harun, işin oldubit
tiye geldiğini ve kendisinin dalıli olmadığını ifade etmektedir.
Bu ifadeler Kur'an'daki "Biz mücevheratı attık, Samiri de bu
şekilde attt" 47 ifadelerini çağnştırmaktadır.
Tevrat'takinin aksine Kur'an'da Hz. Harun, en ufak

bir imayla bile olsa buzağı yapımında yer almamaktadır.
Kur'an'ın anlatırnma göre Hz. Musa, dağdan indikten sonra
Hz. Harun'a kızmış ve onun saçını sakalım çekiştirmiştir. Hz.
Harun buna mukabil halkın arasında tefrika çıkmasından
44 İ bn Ezra, Çıkış, 32: 1 -2 ("Şemot" . Mikraot Gedolot Haketer. ed . Menachem

Cohen. Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007 , c. 2, ss. 1 38- 1 39) .
45 LeVi ben Gerşom. Çıkış. 32. bölüm mukaddlmesl ("Şemot" . Mikraot Gedo
lot Haketer. ed . Menachem Cohen, Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan
2007, c. 2. s. 1 37).
46 Çıkış. 32:4.
47 Taha. 20:87.
endişe ettiğini4 8 ve halkın neredeyse kendini öldüreceğini

dile getirmiştir. 49 Taha suresinde yer alan "Harun da onlara
önceden 'Ey kavmim! Siz bu buzağı ile sınanıyorsunuz. Sizin
gerçek Rabbiniz Rahman'dır. Bana uyun, emrime itaat edin '
demiştf'50 ifadeleri , buzağının yapımı sırasında Hz. Harun'un
bunu engellemeye çalıştığını göstermektedir. Ayette geçen
"Harun da onlara önceden şöyle demişti ( ve-lekad kale lehum
Harunu min kablu)" ifadesinde buzağı yapılmadan önce Hz.
Harun'un halkı durdurmaya çalıştığına dikkat çekilmekte
dir. Bu ayet, özellikle de min kablu (önceden) lafzı , Tevrat'ta
buzağıyı yapan kişi olarak resmedilen Hz. Harun'u temize
çıkarmaktadır.
c. Samiri'nin Kimliği
Samiri ismi , Taha suresinde buzağıyı yapan karakteri ifade

etmek üzere üç kere tekrar edilmektedir. Buzağı heykelinden
bahseden Araf suresinde ise Samiri ismine yer verilmemek
tedir. Bazı araştırmacılar hikayeterin bağlaını ve vurgusuna
dikkat çekip Taha suresinde buzağının yapımı ve Samiri'nin
rolünün, Araf suresinde de Allah'ın emrinden çıkmanın ön
plana çıkanldığına dikkat çekmektedirler. 5 1 Samiri kelimesi
nin ne anlama geldiği, özel isim olup olmadığı , hangi millet
ten olduğu gibi pek çok husus tartışılagelmiştir. 52 Tefsirlerde
Samiri'nin kimliğiyle ilgili çok farklı yorumlar yer almaktadır.
Bu yorumlan iki kategoride incelemek mümkündür. Birinci
si, Samiri kelimesinin etimolojisine , diğeri de Samiri'nin özel
adı, mesleği , kabilesi ve özelliklerine dair rivayetlerdir. Bu yo
rumlar şu şekilde listelenebilir:
48 Taha. 20:94.
49 Araf, 7 : 1 50.
50 Taha. 20:90.
51 Albayrak. Qur'anic Narrative and lsraliyyat in Westem Scholarship and in
Classical Exegesis. s. 1 05.
52 Albayrak. "Israillyyat and Classlcal Exegetes' Comments on the Calf with
a Hollow Sound 1 . 20: 83-98/ 7 : 1 47- 1 55 with speclal reference to Ibn Atiy
ya" . ss. 45-46.
1 06 &imiri'nin Buzağısı
Sdmiri kelimesinin etimolojisine yönelik rivayetler:
ı. Samiri, Yahudi mezhebi olan Samirilerdendir. Bu çer

çevede kelime , "Samirilere mensup" anlamındadır. Bu
iddia aynı zamanda "Samaıyalı", "Samireli"53 ya da
"Şomronlu" gibi anlamları da içermektedir. 54
2. Samiri, "Sümerli" anlamına gelmektedir.55
samiri'nin adı ve özelliklerine dair rivayetler:
ı. İsrailoğullarının ileri gelenlerindendir. 56
2. Kirman beldesindendir . 57
3. Bacerma beldesindendir. 58
4. Adı, Munca'dır. 59
53 Samire beldesini İ bn Atiyye Mısır'da gösterirken, Kurtubi Şam'da göster

mektedir.
54 Taberi, Camiu'l-Beyan an Tevili Ayi'l-Kur'an, c. 1 6 . s. 1 52 ; Zemahşeri,
Tefsiru'l-Keşşaj. s. 663 ; İbn Kesir, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, c . 9, s. 363;
Alusi , Ruhu'l-Meani, c . 9 , s. 357; Suyuti, ed-Durru'l-Mensur, c . lO, s. 235;
Harari , Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan, c . 1 7. s. 374; İ bn Aşur, et-Tahrir
ve't-Tenvir. c. 1 6, s. 279; Razi, Tefsiru'l-Fahri'r-Razi, c. l l , s. 1 0 1 ; Ebu
Hayyan el- Garnati, el-Bahru'l-Muhit. c. 6, s. 248; Tusi, et-Tibyanfi Tefsi
ri'l-Kur'an, c. 7, s. 205.
55 Ebu'l-A'la Mevdudi. Tejhimu'l-Kur'an, terc. Muhammed Han Kayani, İ n
san Yayınlan, İ stanbul 1 986, c . 3 , s. 245.
56 Mukatil b . Süleyman. et-Tefsiru'l-Kebir, c . 3 , s. 37; Harari, Hadaiku'r-Ruh
ve'r-Reyhan, c. 1 7 , s. 374; Ebu Hayyan el- Garnati, el-Bahru'l-Muhit, c. 6,
s. 248; İ bn Atiyye, el-Muharreru'l-Veciz, s. 1 26 1 ; Tusi, et-Tibyan fi Tefsi
ri'l-Kur'an, c. 7, s. 205.
57 Zemahşeıi, Tefsiru'l-Keşşaj. s. 663; İ bn Kesir, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, c .
9, s. 363; Kurtubi, el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c. 1 4 . s. 1 1 8; Alusi. Ru
hu'l-Meani, c . 9, s. 357; Suyuti, ed-Durru'l-Mensur, c . 1 0 , s. 23 1 ; Harari,
Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan, c. 1 7 , s. 374; İ bn Aşur, et-Tahrir ve't-Tenvir,
c. 1 6 , s. 280, 294; Razi, Tefsiru'l-Fahri'r-Razi, c. l l , s. 1 0 1 ; Ebu Hayyan
el- G arnati , el-Bahru'l-Muhit. c. 6, s. 248; İbn Atıyye, el-Muharreru'l-Veciz,
s. 1 26 1 ; Tusi. et-Tibyanfi Tefsiri'l-Kur'an, c. 7, s. 205; Sa'lebi, Kitabu Kı
sasi'l-Enbiya. s. 1 1 7 .
5 8 Zemahşeıi . Tefsiru'l·Keşşaf, s. 663 ; İ bn Kesir, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, c .
9, s. 363 ; Alusi, Ruhu'l-Meani, c . 9 , s. 357; Suyuti, ed-Durru'l-Mensur, c .
l O . s. 2 2 8 ; Ebu Hayyan el- Garnati, el-Bahru'l-Muhit, c . 6, s. 2 4 8 ; Sa'lebi,
Kitabu Kısasi'l-Enbiya. s. 1 1 7 .
5 9 Alusi. Ruhu'l-Meani, c . 9 . s. 357; Ebu Hayyan el- Garnati, el-Bahru'l-Mu·
hit, c. 6, s. 248; Sa'lebi , Kitabu Kısasi'l-Enbiya, s. 1 1 7 ; Sa'lebi, 'Ara'is
al·Majalis fi Qisas al-Anbiya', trans. William M. Bıinner, Brill, Leiden
2002 . s. 345. Miha karaktertyle ilgili bkz. Hakimler, 1 7 ve 1 8 . bölümler.
Buzagıyı Yapanlar ve Cezalan 1 07
5. Adı, Musa b . Zafer'dir. 60
6. Hz. Musa'nın Kıbti bir komşusu olup İ srailogullann-

dan degildir. 6 1
7. Münafık bir sihirbazdır. 62
8. Samiri'nin gerçek adı Harun'dur. 63
9. Hz. Musa'nın halasının ogludur. 64
1 0 . Hz. Musa'nın amcasının ogludur. 65
l l. İ nege tapan bir kavimdendir, sonra da İ srailogullanna

katılmıştır. 66
1 2 . Samiri, Hint asıllıdır.67
Tefsirlerde Samiri'nin geldigi şehir olarak zikredilen Kir

man ve Bacerma her ne kadar Mezopotamya bölgesinde gös
teriise de kanaatimizce bu iki isim de Arapça olmayıp Mı
sır'da bulunan şehir isimleridir. Kirman şehri muhtemelen
Hermont veya Kermeh (Kerma) şehrinin Arapça formudur.
60 Zemahşer1. Tefsiru'l-Keşşaf. s. 663: Taberi. Tarihu'r-Rusul ve'l-MulCık. s.

425: İbn Keslr, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim. c . 9, s. 363: Abdulkahlr b. Abdur
rahman b. Muhammed el-Cürcani. Durcu'd-Durer. tahk. Tal'at Ferhat-Mu
hammed Edlb Şekur. Daru'l-Fiker, Arnman 2009, c . 2. s. 293: Alusi.
Ruhu'l-Meani, c . 9, s. 357: Haraıi, Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan. c . 1 7. s.
375: İbn Aşur, et-Tahrir ve't-Tenvir, c . 1 6 . s. 280: Ebu Hayyan el- Garmiti.
el-Bahru'l-Muhit. c . 6. s. 248: Sa'lebi. Kitabu Kısasi'l-Enbiya. s. 1 1 7.
6 1 Kurtubi. el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an. c . 1 4 . s . 1 1 8: Alusi. Ruhu'l-Meani. c .
9, s. 357: Razi. Tefsiru'l-Fahri'r-Razi. c . l l , s. 1 0 1 : Ebu Hayyan el- G ar
nati. el-Bahru'l-Muhit. c . 6. s. 248: İ bn Atiyye. el-Muharreru'l-Veciz. s.
1 26 1 : Mahmut Sallhoğlu, "Samlri". DİA . c. 36. ss. 67-68.
62 Kelbi. Kitabu't-TeshU li-Vlılmi't-Tenzil. c . 3 . ss. 33-34.
63 İbn Keslr. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim. c . 9, s. 359.
64 Alusi. Ruhu'l-Meani. c . 9. s. 357: Harari. Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan. c.
ı 7 , s. 375: Ebu Hayyan el- Gamati. el-Bahru'l-Muhit, c . 6, s. 248: İ bn
Atlyye. el-Muharreru'l-Veciz. s. 1 26 1 .
65 Alusi, Ruhu'l-Meani, c . 9 , s . 357: Harari. Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan. c .
1 7 , s. 3 7 5 : Ebu Hayyan el- G amati. el-Bahru'l-Muhit. c . 6, s. 248.
66 İbn Keslr, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim. c . 9 . s. 363: Suyuti. ed-Durru'l-Men
sur. c. 1 0. ss. 228-229: Alusi. Ruhu'l-Meani. c. 9. s. 357: Harari . Hadai
ku'r-Ruh ve'r-Reyhan, c. 1 7 , s. 374: Razi. Tefsiru'l-Fahri'r-Razi. c. 1 I . s.
1 0 1 : Ebu Hayyan el- G arnati, el-Bahru'l-Muhit, c . 6, s. 248: Sa'lebi. Kitabu
Kısasi'l-Enbiya. s. 1 1 7 .
67 Muhammed Hamldullah , Aziz Kur' an, çev. Abdulaztz Hatıp-Mahmut Ka
nık. Beyan Yayınlan . İ stanbul 2000. s. 464. 4. dipnot.
1 08 Sô.miıi'nin Buzağısı
Hermont, Grekçe Hennonthis olarak, günümüzde de Erment

veya Arınant olarak bilinmektedir. Kerma ise Sudan'da Ker
ma adıyla bilinen ve MÖ . 2500- 1 500 yılları arasında hüküm
süren krallığın başkenti olarak bilinmektedir. Kerma, MÖ .
1 500 civarlarında I . Tutmose tarafından Mısır topraklarına
dahil edilmiştir. Her halükarda Kirman veya Bacerma şek
linde tefsirlerde geçen yer isimlerinin Suriye-Irak civarında
bir şehre değil , Antik Mısır'da bir yere tekabül etmesi daha
muhtemeldir.
Alternatifler arasında zikredilen Samiri'nin gerçek adının

Harun olduğu68 şeklindeki bilgi dikkat çekmektedir. Muhte
melen bu bilgi, Tevrat'ta buzağı yapımında rol oynayan Hz.
Harun'u aklamaya yöneliktir. İ lginç bir şekilde bazı Tevrat
tefsirlerinde buzağıyı yapanın Hz. Musa'nın kardeşi Harun
değil de başka bir Harun olduğuna dair bir iddiadan bahse
dilmektedir. Bununla birlikte Yahudi alimlerden İ bn Ezra ve
Gersonides, bu iddianın doğru olmadığını ve kastedilen Ha
run'un, Hz. Musa'nın kardeşi Harun olduğunu belirtmekte
dirler. 69
İ ngiliz hukukçu ve oryantalist John Selden (ö. 1 654) , Sami

kültürlere ait farklı konuları ve terimleri topladığı eserinde
Samiri kelimesinin Hz. Harun'un sıfatı olarak kullanıldığını
iddia etmiştir. Bu iddiaya göre Tevrat'ta Hz. Harun'a nispet
edilen buzağının yapımı , Hz. Muhammed tarafından Samiri
olarak sunulmuştur. Selden , Samiri kelimesini İbranice şo
mer (koruyan/ gözeten) kelimesiyle açıklayıp Hz. Harun'un
kavmi gözetlerneyle görevlendirildiğine vurgu yapmaktadır. 70
68 İ bn Kesir. Tefsiru 'l-Kur'ani'l-Azi.m, c. 9. s. 359 .

69 İ bn Ezra, Çıkış, 32 : 1 -2 ("Şemot" , Mikraot Gedolot Haketer, ed. Menachem
Cohen, Bar-Ilan University Press, Ramat-Gan 2007 . c. 2. s. 1 38) ; Levi ben
Gerşom. Çıkış, 32. bölüm mukaddimesi ("Şemot" , Mikraot Gedolot Hake
ter. ed . Menachem Cohen. Bar-Ilan University Press. Ramat-Gan 2007, c.
2 , s. 1 37) .
70 Michael E. Pregill. The Living Caif of Sinai: Orientalism. "Irifl.uence ", and
the Foundations of the Islamic Exegetical Tradition, Yayımlanmamış Dok
tora Tezi. Columbia University. New York 2008, ss. 235-236. Bkz. John
Selden , Dis Syris, Leipzig 1 672, Syntagmatis I, chap. IV, ss. 5-6; John
Selden . "Dis Syris". Opera Omnia. ed . David Wilkins. London 1 726, ss.
292-299 .
Buzağ;ıyı Yapanlar ve Cezalan 1 09
Pregill de doktora tezinde Samiri'nin Harun olma ihtimalinin

tefsir gelenegiyle bilinçli bir şekilde imkansız hale getirildigi
ni iddia etmekte ve Selden'in görüşünü savunmaktadır. Ona
göre , özellikle Samiri'nin İ srailogullanndan degil de Mısır'ın
yerlilerinden birisi oldugu şeklindeki rivayetler. Kur'an anla
tımını Yahudi etkisinden kurtarmaya yönelik özel bir amaca
hizmet etmektedir. 7 1
Samiri'nin gerçek isminin Harun oldugunu söyleyen mo

dern dönem İ slam alimleri de mevcuttur. Ö rnegin, Mevdudi
Samiri'nin gerçek isminin Harun olabilecegini belirtmektedir.
Fakat o, bahsi geçen Harun'un peygamber Harun olmadıgına
dikkat çekmektedir:
Samili'nin gerçek adının Harun olması ve daha sonralan İsrailo

ğullannın bunu Peygamber Harun ile kanştırmış olmalan müm
kündür. O halde Kur'an , Hz. Harun'u bu günahdan temize çı
kararak Yahudi ve Hııistiyanlara bir lütuf göstermektedir. Fakat
Hııistiyan misyonertert ve oryantalistler hala Kur'an'ın burada
bir taıihsel hata yaptığını ve buzağının İsrailoğullan arasından
mübarek bir peygamber tarafından yapıldığını iddia etmektedir
ler. inatçılık ve gözü kapalılıklanndan bunun Kitab-ı Mukaddes'e
göre bile büyük bir günah olarak kabul edildiğini unutmaktadır
lar (Çıkış, 32 : 2 1 ) . Aynı babtan biraz daha okunduğunda Kitab-ı
Mukaddes'in kendisiyle çelişki içinde olduğu görülür. (Çıkış, 32:
27-29) da Hz. Musa'nın Levililere. buzağıya tapanıann hepsini,
kardeşlerini ve akrabalannı öldürmeyi emrettiği yazılıdır. Bu
emre uyularak o gün üç bin adam ölmüştür. Şimdi de şöyle bir
soru yöneltilebilir: "Eğer buzağıya tapmayı icad eden Harun Pey
gamber ise, neden bu cezalandırma sırasında öldürülmemiştir?
Levililer neden Hz. Musa'dan , kardeşi ve bu günahın asıl sahibi
olan Harun'u kendi akrabalan gibi öldürmek için izin almadılar?
Kitab-ı Mukaddes, bundan sonra Hz. Musa'nın Rabb'e giderek
onlann günahlannın bağışlanması için dua ettiğini, eğer duası
kabul olmazsa Rabb'dan kendisini yaşayanlar listesinden silme
sini istediğini yazmaktadır. Rab şöyle cevap vermiştir: "Bana kar
şı kim suç işlediyse onu kıtabırndan sileceğim. " (Çıkış, 32: 3 1 -33)
Kitab-ı Mukaddes'den Harun'un isminin sllinmeyeceğini ona ve
71 Pregill, The Living Caif of Sinai: Orientalism. "Injluence", and the Founda
tions of the Islamic Exegetical Tradition. ss. 230-258, 293, 6 1 6-629.
soyundan gelenlere Mabed'in koruyuculugunun teslim edildigini

ögrenmekteyiz. (Sayılar, 1 8 : 1 - 7) İşte bu nedenle Kitab-ı Mukad
des kendi kendisiyle çelişmekte ve aslında Harun'un temize çık
masında Kur'an'ı desteklemektedir. 72
Kur'an'daki es-Sô.miıi t.s.J"'UI) kelimesinin başına elif-lam

sonuna da nispet ya'sının gelmesi, kelimenin bir belde, mes
lek grubu ya da kavme nispetle kullanıldığını göstermektedir.
Samiri ismi genellikle Samire /Samarya gibi beldelere nispetle
açıklanmaya çalışılırken çok fazla gündeme gelmeyen ihti
mallerden biri de Samiri'nin Sümerli anlamında kullanılmış
olmasıdır. Bu iddiaya göre göçler yoluyla Mezopotamya'dan
Mısır'a göç eden Sümerliler Mısır'a yerleşmişlerdir. Etnik kö
ken olarak Sümerli olan ve atalan Mısır'a yerleşen Samiri de
İ srailoğullarının Mısır'dan çıkışı sırasında onlarla birlikte Mı
sır'ı terk etmiştir. Mevdudi bu görüşünü şu şekilde dillendir
mektedir:
Kelimenin sonundaki (ye) harfinden Samiri'nin (o kimsenin) asıl

ismi olmadıgı anlaşılmaktadır. Çünkü Arapça'da bu harf kişinin
memleketi, kavmi ve akrabalarıyla olan ilgisini göstermek için ke
limenin sonuna eklenir. Bundan başka baştaki (el) belirlilik takısı
da Samiri'nin aynı kabile veya memlekete mensup birçok kişiden
sadece biri ve altın buzagıya tapmayı icad eden kimse oldugu an
laşılmaktadır. Aslında bu konuda daha fazla açıklama yapmaya
gerek yoktur, fakat bazı Hıristiyan misyonerler ve batılı oryanta
listler, Kur'an'ı ve Peygamber'i (s.a) bu konuda çok eleştirmişler
dir. Onlar şöyle diyorlar (Allah korusun) : "Bu, Kur'an'ın yazan
olan Muhammed'in cehaletini gösteren delillerden ve Kur'an'da
yer alan tarih hatalanndan biridir. " Onlar bu saçma eleştiriyi,
Samiri'nin , İsrail krallıgının başkenti olan ve bu olaydan çok
sonra M . Ö . 925'de kurulan Samiriyeli bir adam oldugu fikrine
dayandırmaktadırlar. Bundan yüzlerce yıl sonra İsrailogullanyla
yabancılann karşılıklı evlenmeleri sonucu Samiriyeliler diye bir
nesil türemiştir. Samiriler altın buzagıya taptıklan için, bu eleşti
riler Peygamber'i (s.a) sadece kulaktan dolma duydugu şeylerden
yararlanarak bu hikayeyi uydurmakla suçlamaktadır. Bu eleş
tiriciler, Hz. Peygamber'in (s .a) bu konuda komşu kabilelerden
bir şeyler duydugunu ve daha sonra Kur'an'ın içine soktugunu
72 Mevdudi, Tejhimu'l-Kur'an, c. 3, s. 269.

Buzağıyı Yapanlar ve Cezalan lll
söylemektedirler. Sadece bu değil. onlar Kisra'nın adamlanndan

biri olan Harnan'ın Kur'an'da Firavun'un veziri olarak geçtiğini de
söylerler. Ne yazık ki bu sözde bilginler, eski zamanlarda bir kabi
le veya bir yerde aynı isimle anılan sadece bir kimse olduğunu ve
aynı isme sahip başkası veya başkalan olabileceği ihtimalinin yok
olduğunu düşünüyorlar. Bunlar, Hz. İbrahim zamanında Irak ve
çevresine Sümerliler diye bir grup insanın yerleştiğini bilmiyorlar
veya bilmek istemiyorlar. Hz. Musa zamanında Irak'dan Mısır'a
göç etmiş , Samiriler diye bir topluluk yaşamış olabilir. Bunun
yanı sıra, Kitab-ı Mukaddes'e göre (I Krallar, 1 6: 24) Samiriye
şehri Semer'den alınan bir tepe üzerine kurulmuş ve ondan son
ra Samiriye adını almıştır. Bu da, Samiriyeliler ortaya çıkmadan
Semer (veya Sümer) adında bir topluluğun yaşadığını ve bunlar
dan bazı kabHelerin "Samiri" adını almasının mümkün olduğunu
göstermektedir. 73
Yukanda zikredilen görüşlelin dışında oryantalistler ta

rafından Samiri'nin kimliğine dair farklı iddialar ortaya atıl
mıştır. Örneğin Abraham Geiger, Samiri'nin Samael isminin
bozulmuş hali olabileceğini iddia etmektedir. 74 Aynı iddia,
Tisdall tarafından tekrarlanmıştır. 75 Heinrtch Speyer de Sa
mili kelimesinin Tanalı'taki karakterlerden Zimrt ile olan ses
benzerliğine dikkat çekmektedir. 76 Zirurt'nin Peor putuna tap
malan yönünde İ srailoğuHanna öncülük edişiyle Samiri'nin
buna benzer rolü, bu tür bir ilişkilendirmede temel rol oy
namaktadır.77 Yahudi araştırmacı Hirschberg, Speyer'in bu
ilişkilendirmesini zorlama bulmakta ve Samiri'nin gizemini
koruduğunu belirtmektedir. 78
Bazı araştırmacılar Yahudi kaynaklannda zikredilen Mi

ha'yı Samiri ile ilişkilendirmektedir. Kaynaklardaki bilgilere
göre Miha, Mısır'da İ srailoğullannın çocuklanna yapılan iş-
73 Mevdudi, Tejhimü'l-Kur'dn, c. 3. ss. 265-266.

74 Abraham Geıger, Judaism and Islam. F. M . Young. Madras 1 898. s. 1 3 1 .
7 5 Clair Tisdall. The Original Sources of the Qur'an. Soclety for Promoting
Christian Knowledge, London 1 9 1 1 . s. 1 1 3 .
76 Helnrlch Speyer. D ie Biblischen Erzahlungen im Qoran, Wlssenschaftl!che
Buchgesellschaft. Darmstadt 1 96 1 . s. 330.
77 I . Krallar, 16. bölüm: Sayılar. 25: 1 4 .
78 Halm Zeev Hirschberg. "Samarltans I n Islam". Encyclopedia Judaica. ed.
Fred Skolnlk. 2007. c. 1 7 . s. 738.
1 12 Siimiıi'nin Buzağısı
kenceler sırasında Hz. Musa tarafından kurtanlmıştır. Fira

vun, inşaat için gerekli tuğla sağlanamadığmda, tuğla yerirıe
İ srailoğullannm çocuklarının konulmasını emretmişti. Hz.
Musa da bu denli bir zulüm karşısında Tann'yı sorgulamış,
Tann da ondan bu çocuklardan bir tanesini kurtarmasını is
temiştir. Rivayetlere göre, Hz. Musa'nın kurtardığı çocuk, Mi
ha'dır.79 Bazı yazarlar da Tanalı'ın Hakimler Kitabı'nda zikre
dilen Miha ile Samiri arasmda bir bağ kurmaktadırlar. Bu id
diaya göre Sa.miri, Miha'nın sıfatı olup aynı kişiye işaret et
mektedir (Miha es-Sdmiri) . 80 Hakimler Kitabı'ndaki anlatıma
göre Efrayim'in dağlık bölgesinde yaşayan Miha, arınesinden
l l 00 şekel gümüş çalmış daha sonra arınesinin, gümüşleri
çalanı lanetlernesi üzerine onlan iade etmiştir. Miha'nm anne
si bu paranın bir kısmını dökme put yapması için kuyumcuya
vermiş , yapılan put da Miha'nın evine götürülmüştür.8 1 Bura
da ilginç bir benzerlik göze çarpmaktadır. Mısırlllann mücev
herlerirıi çalan İ srailoğullan, bu ziynet eşyalanyla çölde dök
me buzağı yapmışlardır. Benzer şekilde arınesinden gümüş
çalan Miha'nm parayı iade etmesi üzerirıe arınesi dökme put
yaptırmıştır. Yukanda Samiri'nin özel ismiyle ilgili yorumlarm
listelendiği yerde görüldüğü üzere Samiri'nin özel ismi bazı
tefsirlerde Munca (�) olarak verilmektedir. 82 Bu ismin, Miha
(l.>..:-- ) isminin yanlış noktalanmış hali olduğu açıktır.
Samiri özel isim olarak değil de Arapça bir kelime olarak

almabilir mi? Se-me-ra fiili , Arapçada gecelemek, gece konuş
mak , gece iş yapmak ve yine geceyle ilgili olarak siyahlık an
lamlanna gelmektedir. 83 Kur'an'da müşriklerirı gece yansmda
79 Babil Talmudu, Sanhedrin, lO ı b.

80 David. J. Halperin. "Can Muslim Narrative be U sed as Commentaıy on
Jewish Traditions?" , Medieval and Modem Perspective on Muslim·Jewish
Relations. ed . Ronald L. Nettler. Routledge, New York ı 995, ss. 83-84;
Halperin, The Faces oj the Chariot, s. 1 82 .
8ı Hakimler. 1 7 : 1 - 5.
82 Alusi, Ruhu 'l-MeanL c . 9, s. 357; Ebu Hayyan el- Gamati, el·Bahru'l-Mu·
hit, c. 6, s. 248; Sa'lebi, Kitabu Kısasi'l·Enbiya, s . ı ı 7: Sa'lebi, 'Am'is
al·Majalis fi Qisas al·Anbiya', s. 345. Miha karakteriyle ilgili bk2. Hakim
ler. ı 7 ve ı 8 . bölüm.
83 Ragıp el- İ sfehani , Müfreddt, çev. Yusuf Türker. Pınar Yayınlan , İ stanbul
20 ı 6 . s. 743.
Buzağıyı Yapanlar ve Cezaları 1 13
Kabe çevresinde toplanarak Kur'an aleyhinde ileri geri konuş

malan da samiran tehcurün (geceleyin toplanıp bezeyanlar sa
vururdunuz) 84 kelimeleriyle ifade edilmektedir. Bu çerçevede
Samiri'nin insanlan gece vakti kandırdığı şeklinde yorumlar
yapılmıştır. 8 5
Yukanda da ifade edildiği üzere Samiri kelimesinin ba

şında elif-lam, sonunda da nispet ya'sı olması sebebiyle bu
kelimenin bir kabileye , beldeye ya da bir meslek grubuna nis
petle kullanıldığı anlaşılmaktadır. İ srailoğullannın Mısır'dan
çıkışlannın üzerinden çok fazla zaman geçmeden gerçekleşen
buzağı hadisesinde Mısır kültürünün etkili olduğu aşikardır.
Bu sebeple de Samiri kelimesinin Arapça ya da İ branice değil
antik Mısır dilinde olması kuvvetle muhtemeldir. Kanaatimiz
ce Samiri kelimesi, Mısır dilinde oğul anlamına gelen sa keli
mesi ile sevgili anlamına gelen meri kelimesinin birleşimin den
oluşmakta olup "sevgili oğul" anlamına gelmektedir. 86 Kelime ,
İ ngilizce eserlerde sa-meri, sa-mery, sa-mer şeklinde farklı
formlarda yazılmaktadır. Bu isimlendiriDe bazen sa-mery hut
hor yani "Hathor'un sevgili oğlu" şeklinde devlet yöneticileri
için de kullanılmaktadır. 8 7 Ayrıca Mısır kaynaklannda sa-mer
şeklinde anılan bir rahip sınıfı bulunmaktadır. 88
84 Mümlnun . 23:67.
85 Albayrak. Qur'anic Narrative and Israiliyyat in Westem &holarship and
in Classical Exegesis. ss. ı 07 - ı 08; Fatih Kayak. Tevrat ve Kur'an 'a Göre
Sô:miıi. Selçuk Ü niversitesi SBE. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Konya 20 ı 0 . ss. 59-60.
86 Budge, An Egyptian Hieroglyphic Dictionary. c. ı. ss. 583-584; c. 2. s. 3ı O.
87 Leprohon, The Great Name: Ancient Egyptian Royal Titulary. s. ı 73 . Ba
zen sa-ptah-meri (Ptah'ın sevgili oglu) gibi sa ve meri kelimeleri arasına bir
Mısır tannsı konulmaktadır. Örnek kullanımlar Için bkz. Wlllems Harco,
"Anubls as a Judge", Egyptian ReligiDn: The Last Thousand Years. ed . Wll
ly Clarysse. Antoon Schoors. J an Quaegebeur. Peeters. Leuven ı 998. s.
736; Ernest Alfred Wallis Budge. The Book oj the Kings oj Egypt. London
ı 908, c. 2. s. 203.
88 Ernest Alfred Wallis Budge . The Book oj the Opening oj the Mouth. London
1 999, c. 2. ss. ı 5 1 - ı 55. ı 60. 1 7 4- ı 75; Ernest Alfred Wallis Budge. Os iris
and the Egyptian ResurrectiDn, Dover Publlcatıons, New York ı 9 ı 1 . c. ı .
s . 5 ; Budge. An Egyptian Hieroglyphic DictiDnary. c . 2 . s . 67 1 ; Ruth Schu
mann Antelme & Stephane Rosslnl. Becoming Osiris: The Ancient Egyp
tian Death Experience. lnner Tradltıons International. Vermont ı 998, s.
1 7; Eleanor Harrls, Ancient Egyptian Magic, Welser Books, Newburyport
Mısır ve İ srailoğullan bağlamında "sevgili oğul" ifadesiyle

akla gelen ilk kişi Hz. Yusuftur. Nitekim hem Tevrat hem de
Kur'an Hz. Yusufun bu sıfatından bahsetmektedir. 89 Ayrıca
Tanalı'ta Hz. Yusufun oğlu Efrayim için de "sevgili oğul" ifa
desinin kullanıldığı görülmektedir.90 Hz. Yusuf, İ srailoğullan
arasında Mısır'da uzun süreli olarak ikamet etmesi ve kanşık
evlilik yaparak Mısır bürokrasisinde önemli bir makamda gö
rev yapması itibariyle Hz. Yakup'un diğer çocuklarından ay
nlmaktadır. Bu anlamda Yakup'un oğullan arasında en fazla
Mısırlı olanlar Yusufoğullandır. Bu bilgiler ışığında Samiri
isimlendinnesinin , "sevgili oğlun kabilesinden" yani Yusufi
anlamında kullanıldığını söylemek mümkündür.
Peki , Kur'an'daki Samiri ile Yahudi fırkası olarak bilinen

Samiriler arasında bir bağ var mıdır? Kanaatimizce Samiriler,
Samiri'nin etnik ve kültürel anlamda devamı niteliğinde bir
topluluk olup on iki İ srail kabilesinden Yusufoğullanndandır
lar. Geleneksel Yahudi anlayışına göre MÖ . 722 yılında Asur
lular Filistin'in kuzeyinde kurulan İ srail Devleti'ni yıkmışlar,
buradaki halkı Mezopotamya'nın değişik yerlerine sürmüşler
ve oradan getirdikleri halkı da buraya yerleştinnişlerdir. Ya
hudi kaynaklanna göre Samiriler, kuzeydeki İ srail Devleti'n
de yaşayan Yahudilerle Mezopotamya'nın farklı yerlerinden
getirilen putperest kavimlerin kanşımından oluşmuş bir ka
vimdir.91 Samiriler ise geleneksel Yahudi anlatımını redde
derek kendilerini Hz. Yusufun oğlu Efrayim ve Menaşşe'ye
dayandınnaktadırlar.92 Ayrıca Hz. Yusuf, Hz. Musa ile birlikte
20 1 5 , s. 23: Martyn Smith , ReligiDn, Culture, and Sacred Space, Palgrave

Macmillan. New York 2008. s. 52: Emest Alfred W allis Budge . The Liturgy
of Funerary Offerings. Dover Publication. New York ı 994 , s. 2 ı 5; Budge.
An Egyptinn Hieroglyphic DictiDnary, c. 2. s. 67 1 : Budge. The Book of the
Opening of the Mouth, c. I , s. 1 44: Budge, The Book of the Opening of the
Mouth. c. 2. s. 200.
89 Tekvin. 37:3: Yusuf, 1 2 : 8 .
90 Yeremya. 3 1 : 20.
9ı Fatma Gerçekcloglu, Sdmiriliğin Ortaya Çıkışı ve Kutsal Metinler Işığın
da Erken Dönem Sdmiıi-Yahudi İlişkileri, Yayımlanmanuş Yüksek Lisans
Tezi. Ankara Ü niversitesi SBE . . Ankara 20 ı 7, ss. 35-44.
92 Elkan Nathan Adler & Max Seligsohn. "Une Nouvelle Chronique Samari
taine" . Revue des etudes Juives 44 ( 1 902) . s. 70, 75, 76; Kitabu't-Taıikh
of Ebu'l-Feth. trans. Paul Stenhouse. Sydney 1 985. s. 54. 68, 75.
Samiriler için en önemli karakter olarak resmedilmektedir.93

Bilindiği üzere Hz. Yusufun naaşı , Mısır çıkışı Efrayim kabi
lesine ait Şekem'e götürtilerek oraya gömülmüştür. 94
Yahudi kaynaklan esas alındığında Efrayimoğullanna ve

rilen bölgenin Asur Sürgünü öncesinde Samiriye olarak ad
landınldığı görülmektedir. Bu bölgeye Samiriye adının veril
mesi Kur'an'daki Samiri isimlendirmesi açısından kritik öne
me sahiptir. Tanalı'taki anlatıma göre kuzeydeki İ srail Kral
lığı'nın kralı Omri, yaklaşık MÖ . 880 yılında Şemer isimli bir
adamdan Samiriye Tepesi'ni satın alıp üstüne bir şehir inşa
ettirmiştir. Omri , aldığı bölgeye eski sahibine nispetle Samiri
ye adını vermiştir. 95 Burada Şemer karakterinin kimliği ko
numuzu aydınlatması açısından hayati öneme sahiptir. Zira
Efrayim bölgesi olarak anılan bölge bir anda Samiriye olarak
isimlendirilmeye başlanmıştır. Fakat ne yazık ki Yahudi kay
naklannda Şemer'in kimliğiyle ilgili kayda değer bir bilgiye
rastlanmamaktadır. Bu sebeple bölgenin Samiriye ismini al
masıyla ilgili en önemli nokta kapalı kalmaktadır. Samitilerin
kroniklerinde ise Samiriye ismi; Şomron şehrinin sakinleri
(Şomronim) şeklinde şehre nispetle açıklandığı gibi, Tevrat'ı
gözetenler (Şomerim/ Şamerim) şeklinde de anlaşılmaktadır. 96
Fakat beldenin bu ismi alması ve dolayısıyla sonrasında Sa
mirilerin bu isimle isimlendirilmelerinin bu iki alternatif oku
mayla ilgisi görünmemektedir. Kanaatimizce burada Efrayim
93 Memar Marqah, trans. John Macdonald , Verlag Alfred Töpelman. Berlin

1 963. s. 1 86.
94 Yeşu, 24:32. Bilindiği üzere İ srailoğullan kutsal topraklara gırdiklerinde
Hz. Yusufun oğlu Efraylm'e bugünkü İ srail'In orta kısmı verilmiştir. Le
v!l!lere müstak!l olarak toprak verilmediği Için Ilk oğulluk hakkı olarak
iki hisse sahibi olan Hz. Yusufun Iki oğlu Efraylm ve Menaşşe müstakil
kablleler olarak degerlend!rtlerek toprak sahibi olmuşlardır. Bkz. Yeşu .
1 6 . bölüm.
95 I . Krallar, 1 6 : 23-24.
96 The Panarton of Epiphanius of Salamis. trans. by Frank W!lliams. Brlll.
Leiden 2009. c. I . ss. 32-33; Jeffrey M. Cohen, A Samaritan Chronicle:
A Source-Critical Analysis of the Life and Times of the Great Samaritan
Reformer, Baba Rabbah, Brlll. Le!den 1 98 1 . s. 6, 1 2 ; Adler & Seligsohn.
"Une Nouvelle Chronlque Samarltalne", s. 70, 74-75, 2 1 0; Kitabu 't-Tarikh
of Ebu'l-Feth, s. 56. 58. 68, 75; S!lvestre de Sacy. Correspondance des
Samaritam de Naplouse. Paris 1 8 1 3 . s. 1 75.
ı ı6 Samiri'nin Buzağısı
kabilesinin bulunduğu yerin Samiriye ismini alması Samiri

(sevgili oğul) unvanının bir devamı niteliğindedir ve eski alış
kanlıkianna dönmeleri bunu teyit etmektedir. Muhtemelen
bugün Nablus (Şekem) şehri ve etrafında konuşlanan Samiri
ler de buzağıyı yapan Samiri'nin etnik ve kültürel anlamda
devamı olan bir gruptur ve Yusuf kabilesindendirler.
Buzağının Yusufoğullanndan sihir kabiliyeti olan ve ileri

gelen birisi tarafından yapıldığı öne sürüldüğünde sonraki
dönemde Yusufoğullannın başta buzağı yapımı olmak üzere
Mısır kültürüyle irtibatlannın devam edip etmediği de konu
yu aydınlatma adına önem arz etmektedir. Bilindiği üzere Hz.
Süleyman'ın ölümünden sonra İ srailoğullarının krallığı ikiye
aynlmış ve kuzeyde İ srail , güneyde de Yehuda Devleti ku
rulmuştur. Güneyde Rehoboam , kuzeyde de Yeroboam kral
olarak İ srailoğullannın başmda bulunmuşlardır. Güneyde
Benyamin ve Yehuda kabileleri bulunurken kuzeyde diğer on
kabile yer almaktadır. Kuzeydeki kabilelerden en öne çıkanı
da Efrayimoğullandır. Nitekim kuzeydeki İ srail Krallığı'nın
ilk kralı Yeroboam da (yak. MÖ . 930-909) , Efrayim kabilesine
mensuptur. Onun Süleyman'la yaptığı kavgadan dolayı bir
süre Mısır'da kaldığı bilinmektedir. 97 Güney ve kuzey kabile
leri arasındaki çekişme ve düşmanlık, Yeroboam'm bir ham
lesiyle bambaşka boyut kazanmıştır. Yeroboam, biri Beyt-El,
öteki Dan Kenti'nde olmak üzere iki altın buzağı yaptınp hal
kına, "Tapınmak için artık Yeruşalim'e gitmenize gerek yok,
ey İsrail halkı, işte sizi Mısır'dan çıkaran ilahlarınızf' demiş
tir. Yeroboam'm "Sizi Mısır'dan çıkaran ilahlarınız bunlardır'
ifadesi, Çıkış Kitabı'nda İ srailoğullarının buzağıyı yaptıktan
sonra söyledikleri ifadenin aynısıdır.98 Aynca Yeroboam'm
yaptığı buzağı için de "dökme buzağı" ifadesi kullanılmak
tadır.99
97 I. Krallar, ı ı :40.
98 Çıkış. 32 : 4 .
99 Çıkış. 32 :4; I . Krallar, ı 4 :9; Il. Krallar, 1 7 : 1 6 . Yeroboam'ın yaptığı altın
buzağılarla Çıkış Kitabı'ndaki buzağı hadisesi arasındaki benzerlikler Için
bkz. Moses Aberbach & Leivy Smolar. "Aaron, Jeroboam and the Golden
Calf' . Journal of Biblical Literature 86:2 ( 1 967) . ss. 1 29- 1 40.
Tanalı'ta Samiriye bölgesinin buzağı ile anılması dikkat çe

kicidir. Zira Hoşea Kitabı'nda yer alan "Samiriye'nin altın buza
ğısı" ifadesi basit bir tesadüf olmaktan uzaktır. Hoşea, yaklaşık
MÖ . 758-725 yılları arasında Samiriye bölgesinde peygamber
lik yapmış ve İ srailoğullarına şu şekilde seslenmiştir: "Ey sa
miriye, atm buzağı putımuzu, öjkem alevleniyor size karşı! Hiç
mi temiz olamayacaksınız? Çünkü bu İsrail'in işidir. O buzağıyı
bir usta yaptı. Tann değildir o. samiriye'nin buzağı putu parça
lanacak." 100 Buna ilaveten Efrayim bölgesindeki insanlar için
"Şimdi günah üstüne günah işliyorlar, gümüşlerinden dökme
putlar, akıllıca tasarlanmış putlar yapıyorlar, hepsi de usta işL
Bu insanlar hakkında, 'İnsan kurban edenler buzağılan öpüyor! '
diye konuşuluyor' 101 ve "S<imiriye'de yaşayanlar Beyt-Aven'de
ki102 inek putu yüzünden korkuya kapılacak" 103 ifadelerirıe yer
verilmektedir. Tanalı'ta Efrayim, eğitilmiş buzağıya ( ve-Efrayim
egla melummada) . 104 Yusuf ve Efrayim de bir başka yerde bo
ğaya benzetilmektedir. 105 Yukarıdaki bilgiler ışığında Samiriye
bölgesi ile buzağı putu arasında bir ilişki olduğu Yahudi kutsal
metninde de kayda geçmiş bir realitedir ve bu durum çöldeki
buzağı hadisesinden asırlar sonra gerçekleşmektedir.
Hz. Harun'un, kendisini Hz. Musa'ya karşı savunurken

" İsrailoğullan arasında fırkalar oluşturdun/ayrılık çıkardın
demenden korktum (inni haşiytu en tekiıle ferrakte beyne beni
İsrail}" 1 06 şeklinde bir ifade kullanması ilginç bir detay içer
mektedir. Kanaatimizce Hz. Harun bu sözle , buzağı talebiyle
kendisini tehdit eden İ srailoğullarının güçlü bir kabilesinin
(Yusufoğulları) , buna karşı çıkan diğer bazı kabilelerle kavga
ya girişınesini kast etmektedir. Konuyla ilgili dikkat edilmesi
gereken hususlardan biri de Samiri'nin buzağı yapımında ve
1 00 Hoşea. 8 : 5-6.
1 0 1 Hoşea. 1 3 : 2 .
1 02 Burada geçen Aven (11N) . kanaatlmizce Efrayim kabllesinin geldigi Heli
opolis yani On şehrinin yazımının Aven şeklinde okunmuş halidir. Bkz.
Hoşea, 4: 1 5 ; 5:8. 1 0 : 5 , 8 .
1 03 Hoşea, 1 0: 5 .
1 04 Hoşea. 1 0: 1 1 .
1 05 Tesniye, 33: 1 7 .
1 06 Taha. 20:94.
1 18 Siimiıi'nin Buzağısı
sonrasında halk arasındaki konumudur. Öncelikle Samiri,

buzağı heykelini ustaca bir sihir yöntemiyle ortaya çıkarmış
tır. Bu anlamda halkın diğer bireylerinden ayrılmaktadır. Di
ğer bir husus da Samiri'nin bu işi yaparken ve sonrasında
herhangi bir engelle karşılaşmaması ve "Sizin de Musa'nın da
ilahı budurf' dediğinde, insanların bunu kabullenip buzağıya
tapmaya başlamalarıdır. Bu detaylar, Samiri'nin halk içinde
ki rolü , statüsü ve insanlar arasındaki etki gücü hakkında
fikir vermektedir. Anlatımlardan Samiri'nin etkin ve güçlü bir
sihirbaz olarak ortaya atıldığı ve sonrasında da buzağı tapı
nıcılığını henüz üzerlerinden atamamış insanları kolayca etki
altına alabildiği anlaşılmaktadır.
Daha önce de işaret edildiği üzere sa-meri isimlendirmesi

aynı zamanda Antik Mısır'da bir rahip grubunu ifade etmek
tedir. Hz. Yusufun Heliopolis'in başrahibinin damadı olduğu
düşünüldüğünde oğullarının da babaları aracılığıyla bu rahip
sınıfı içerisinde zamanla yer etmiş olmaları ihtimal dahilinde
dir. Yine hiyerogliflerde sa-mer (sevgili oğul) şeklinde bir ra
hip teşkilatından bahsedilmektedir. Bu isimlendirme, cenaze
töreninde görevli olan bu rahiplerin sınıfını ifade etmek üzere
kullanılan bir grup ismidir. 1 07 Bilindiği üzere "ölünün ağzını
açma ritüeli"nde sa-mer rahip sınıfı ölüye yeniden hayat balı
şetme ve canlandırma ritüeli uygulamaktadır. 1 08
Özetle , Samiri kelimesinin "Hz. Yusufun kabilesine men

sup (Yusufı)" anlamında kullanılmış olması kuvvetle muhte
meldir. Günümüzde Samiriler olarak bilinen Yahudi cema
atinin de Kur'an'daki Samirilerle aynı kabilenin mensupları
olduğunu iddia etmek mümkündür. 109 Nitekim günümüzde
Samiriler de kendi soylannı Hz. Yusufa dayandırmaktadır
lar. Ayrıca Kur'an'da Samiri karakterinin buzağıyı yapan kişi
1 07 Budge. An Egyptian Hieroglyphic Dictionary, c. 2, s. 67 1 : Budge. The Book

of the Opening of the Mouth. c. 1 . s. 1 44 : Budge. The Book of the Opening
of the Mouth. c. 2, s. 200.
1 08 Budge, The Book of the Opening of the Mouth. c . 1 . s. l l . 22. 47, 77-79,
84. 86.
1 09 Konuyla ilgili araştırma için bkz. Yasin Meral, "Senin Derdin Neydi ey
Samiıi? 20/Taha:95". Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 58:2
(20 1 7) . ss. 1 83- 1 92 .
olarak zikredilmesi ile Tanalı'ta Samiriye beldesinin buzağı

yapımıyla öne çıkması arasındaki paralellik, Kur'an'daki bil
ginin tarih hatası olarak geçiştirilemeyeceğini göstermektedir.
Bu kıssa, Hz. Muhammed'in hayatı çerçevesinde okundu

ğunda 6 1 5 yılında indiği düşünülen Taha suresindeki Samiri
karakterinin Mekke'de Hz. Muhammed'in mesaj ına doğrudan
cephe alan Ebu Leheb ya da Velid b. Muğire gibi şahıslara
tekabül etmesi mümkündür. Hz. Musa'nın Samiri'yi kovması
ve kendisinin Allah huzurunda da yaptıklarından hesap vere
ceğini söylemesi bir nevi ona tövbe kapısının kapandığını ve
bunun da açıkça ilan edildiğini göstermektedir. Bu çerçevede
Ebu Leheb ve Velid b. Muğire gibi daha hayattayken ahiret
ten nasipleri kesilen insanları, Mekke'nin Samirileri olarak
görmek mümkündür. 1 1 0 Burada ş u soru da sorulabilir: Bu
kıssada, Hz. Musa'nın başlarından ayrılması sebebiyle ilahi
mesaj a sırt çeviren İ srailoğulları, gerek Habeşistan hicreti ge
rekse vahiy gecikmesi sebebiyle, başlarında peygamber /vahiy
olmadığı için irtidat eden Müslümanlara tekabül ediyor ola
bilir mi?
D. Samiri'nin Cezası
Hz. Musa dağdan indikten sonra öfkesinden Hz. Harun'a

çıkışmış , fakat ilginç bir şekilde Samiri bu sırada telaş gös
terip kaçınayı tercih etmemiştir. Samiri'yle diyaloğunun so
nunda Hz. Musa, buzağıyı yakıp kül haline getireceğini ve su
birikintisine savuracağını söylemiştir. O , ayrıca Samiri'ye ha
yatı boyunca "Dokunma yok! ( la misds)" diyerek yaşayacağını
bildirmiştir. Samiri'nin söyleyeceği bu sözün ne anlama geldi
ği tefsirlerde tartışılmıştır. Genel kanaat, Samiri'nin insanlar
dan uzak ıssız çöllerde, vahşi hayvanlarla tek başına yaşama
ya mahkum edildiği şeklindedir. 1 1 1 Bazı tefsirlerde Samiri'nin
l l O Samiri kıssasındaki la misds tabiriyle Kevser suresindeki ebter kelimesi

arasında lrtlbat kurulabilir ml? Zira Kevser suresinde de Hz. Muham
med'In düşmanlan Samiri'nin akıbeti gibi bir sonia tehdit edllmektedirler.
l l l Kurtubi, ei-Cdmi ' li-Ahkdmi'l-Kur'an. c. 1 4 , s. 1 29: Tusi, et-Tibyanfi Tefsi
ri'l-Kur'an, c. 7, s. 204: Sa'lebi. Kitabu Kısasi'l-Enbiya, s. 1 1 9 .
yaşamı boyunca söyleyeceği "Dokunma yok!" ifadesi, kadın

lardan uzak dunnası ve nesiinin devam etmeyeceği şeklinde
anlaşılmıştır. 1 1 2 İ bnu'l-Cevzi, tefsirinde Samiri'nin soyundan
gelenlerin Şam yöresinde benzer şekilde adetlerini devam et
tirdiklerini, dışarıdan birisinin onlara dokunması durumun
da humma hastalığına yakalandıklarını nakletmektedir. 1 1 3
Kanaatimizce Samiri'ye takdir edilen , ömrü boyunca "Do

kunma yok!" cümlesini tekrar etmesi Mısır kültürü içerisin
deki özel bir ceza ritüeline denk gelmektedir. Zira "insanlar
dan uzak dur" şeklinde bir ifade Samiri'nin kavmin dışında
yaşamasına yetecekken, onun la misiis kelimesini hayatı
boyunca tekrarlayacak olmasının özel bir amaca hizmet et
mesi gerekmektedir. Samiri'nin "Dokunma yok!" ifadesi, Ya
hudi kültürü açısından incelendiğinde Tevrat'ta cüzzamlıla
nn söylemesi gereken bir söz olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tevrat'ın kaydına göre bir adamın saçı dökülmüş, baş ya da
alnında kırmızı-beyaz şişler oluşmuşsa, bu kişi deri hasta
lığına yakalanmıştır ve dinen kirli sayılmaktadır. Bu tespit
edildikten sonra kohen onu kirli ilan eder. Bu uygulamayla
ilgili aynca şu önemli bilgi verilmektedir: "Böyle bir hastalığa
yakalanan kişinin giysileri yırtık, saçlan dağınık olmalı; kişi
çenesini kapayıp, 'Kirliyim! Kirliyim! ' (tame tame!) diye bağır
malı. Hastalığı devam ettiği sürece kirli sayılacaktır, çünkü
kirlenmiştir. Halktan uzak, ordugdhın dışında yaşamalıdır." 1 14
Bu hastalığa yakalanan kişinin bu şekilde bağınnası insania
nn kendisine dokunmasını engellemek içindir. Samiri'nin de
benzer şekilde la misiis (Dokunma yok!) ifadesini kullanması
cüzzamlı muamelesine tabi tutulduğu şeklinde değerlendi
rilebilir mi? Samiri'nin cüzzamlı muamelesine tabi tutuldu
ğunu söylemek birçok açıdan sorun içermektedir. Öncelikle
Tevrat'ta cüzzamlılar ve diğer deri hastaları için zikredilen
1 1 2 Razi . Tefsiru'l-Fahri'r-RazL c. 22. s. 1 1 2 ; Muhammed Cemaleddin eı-Ka

simi, Mehtısinu't-Te'vil, neşr. Muhammed Fuad Abduıbaki, Şam 1 957. c .
ı ı . s. 4206.
ı 13 Ebu'ı- Ferec Cemaıeddin İ bnu·ı-Cevzi, Ziıdu'l-Mesir fı İlmi't-Tefsir. neşr.
Züheyr eş-Şaviş. eı-Mektebu'ı- i sıami, Beyrut 1 984, c. 5, s. 3 1 9; Razi, Tef
siru 'l-Fahri'r-RazL c. 22, s. 1 1 2 .
ı ı 4 Leviliıer, ı 3 : 40-46.
bu tür uygulamalar kişilere verilen ceza değil , sağlık açısın

dan bulaşıcı hastalıktan korunma yöntemi olarak yürürlü
ğe konulmuştur. Hz. Musa'nın Samiri'ye söylediği sözler ise
bir ceza olarak verilmektedir. Bu anlamda doğrudan bir ilişki
kurmak çok sağlıklı görünmemektedir.
Samiri'nin toplumdan tecrit edilmesiyle ilgili ceza, Yahudi

geleneğindeki herem cezasını da hatırlatmaktadır. Bilindiği
üzere herem. Yahudi temel inançlarına aykın bir yaşam sü
ren veya heretik fikir sahibi insanların cemaatten kovulma
sı anlamına gelmektedir. Arapçadaki haram kelimesiyle aynı
kökten gelen herem. bir nevi kişiye o toplumu haram kılma
anlamında kullanılmaktadır. Bu anlamda Samiri'ye verilen
ceza, herem cezasını andırmaktadır.
Goldziher, "La Misasa" başlığını taşıyan makalesinde Sa

miri kıssasının Yahudi kaynaklanndan alındığını iddia et
mektedir. Ona göre Hz. Muhammed'in bu bilgileri aldığı Ya
hudiler. Samiri bölünmesinden haberdardılar ve bu bilgi o
zamanlar itibariyle geniş bir bölgede yaygındır. Goldziher,
Kur'an'daki bu kıssada Yahudi alimierin aynı zamanda sözlü
gelenekteki bilgileri de paylaşmış olduğunu iddia etmektedir.
Bu vesileyle Yahudiler. Samirilerle aralanndaki düşmanlık
sebebiyle Samiri karakterini de hikayeye katmışlardır. Ona
göre , Mısır'dan çıkışın akabinde Rabhani-Samiri ayrışması
nın olmadığı ve İ srailoğullarını Samiri'nin saptırmadığı bi
linmesine rağmen , Hz. Muhammed dönemindeki Yahudiler,
Samirilerle ilgili olumsuz algılanna paralel olan bu bilgi yan
lışını görmezden gelmişlerdir. Goldziher, Samirilerin, kendi
inançlanndan olmayanlara dokunduklannda dinen kirli sa
yılmalan gibi temizlik yasalannın la misds anlatımının ze
minini teşkil ettiğini iddia etmektedir. O, ayrıca Samitilerin
manevi necaset konusundaki hassasiyetlerini, müşriklerin
necis olduklannı belirten ayetle karşılaştırmaktadır. 1 1 5 İ slam
alimlerinin ilgili ayetteki necaseti , fiziki necaset değil manevi
necaset olarak anladıklanna değinen Goldziher, Samiriler
de ise fıziki necasetin devam ettiğine dikkat çekmektedir. O ,
1 1 5 Tevbe. 9:28.
la miscis ifadesini bunun bir yansıması olarak görmektedir.

Goldziher, makalesini "Muhammed, Samirileri putperestlik
le ilişkilendirmesine rağmen Samiri kroniklerinde Muham
med'in Samirilere iyi davrandığına dair anlatımlar yer almak
tadır" diyerek şaşkınlıkla tamamlamaktadır. ı ı6 Goldziher'in
la miscis ifadesini necaset bağlamında yorumlaması kıssanın
bağlarnından koparılması ve sağlıksız bir zemine oturlulma
sına sebep olmaktadır.
Kur'an'daki anlatımlarda, Hz. Musa'nın Samiri'ye verdi

ği ceza sonrasında Samiri'nin ne bu cezaya itiraz ettiğine ne
de bu tür ilginç/farklı bir ceza karşısında şaşkınlık belirtisi
gösterdiğine dair bir işaret bulunmaktadır. Bu anlamda Hz.
Musa'nın, henüz şeriat gelmediği için Samiri'yi cari kuralla
ra göre yani muhtemelen Mısır yasalarına göre yargılayıp ce
zalandırdığı söylenebilir. Antik Mısır kayıtları incelendiğinde
insanların büyük suç işlediklerinde yakılarak küllerinin suya
serpildiğine dair anlatımlar karşımıza çıkmaktadır. Daha
önce de ifade edildiği üzere sihirbaz rahiplerden birisinin
karısı , kocasına ihanet edip saraydaki hizmetçilerden biriy
le birlikte olduğu için yakılarak külleri Nil'e savrulmuştur. 1 17
Mısırlılar ölüm sonrası hayata inandıkları için ölünün beden
lerini mumyalayıp muhafaza etmeyi çok önemsemişlerdir.
Cesetlerin yakılıp küllerin sulara savrulması ise tam anla
mıyla yokluğa mahkum etme anlamına gelmekteydi. ı ıs Fakat
ilginç bir şekilde Samiri kıssasında yakılıp suya serpilen Sa
mili değil buzağı heykelidir. Bu anlamda Mısır kültüründeki
bu uygulamayla Samiri'ye verilen cezayı birebir örtüştürmek
zor görünmektedir.
Antik Mısır metinleri incelendiğinde Samiri'ye verilen ce

zaya benzer bazı olgulara rastlanabilir. Bunlardan biri ölüm
sonrası yargılama sahnesinde yargılanan kişinin sürekli ola-
1 1 6 Ignaz Goldziher. "La Misasa" , Revue Africaine 268 ( 1 908) . ss. 23-28.
1 1 7 Ennan. The Literature of Ancient Egyptiarıs. s. 38; Budge, An Introduction
to Ancient Egyptian Literature. s. 27; Budge , Antik Mısır Büyüleri. s. 7 4.
1 1 8 Robert Kriech Ritner. The Mechani.cs of Ancient Egyptian Magi.cal Practi.ce,
The Ortenta1 Institute of the University of Chicago, Chicago 1 993. ss.
1 57- 1 59 .
rak "yapmadım, etmedim, eylemedim, işlemedim" şeklinde

olumsuzlama üzerinden savunma yapmasıdır. ı ı9 Yargılanma
esnasında kişi, toplumu ve düzeni bozacak fiilieri işlemediği
ni, tannlara saygısızlık yapmadığını, yetimin malına el uzat
madığını, kimseyi aç-susuz bırakmadığını, kimseyi öldürme
diğini vs . belirten onlarca cümle kurmaktadır. 1 20 Bu tür bir
savunma, Samiri'nin "Dokunma yok!" ifadesini tekrar etme
sine benzemektedir. Fakat bu ifadeler genellikle suç itirafı
anlamında değil, suçsuzluğu ilan şeklinde bir fonksiyon icra
etmektedir. Bu anlamda aralannda benzerlik kurmak sorun
lu görünmektedir.
Konuyla ilgili bir diğer ilginç ayrıntı da Sa-mer rahipleri

nin göreviyle ilgilidir. Daha önce de ifade edildiği üzere ce
naze töreninde ölünün ağzını ve gözünü açarak ona can ver
me merasiminde görev alan sa-mer rabipleri ölünün ağzına
dokunarak onun yeniden hayat bulmasını sağlamaya çalış
maktadırlar. Bu sırada belirli dualar okunarak ölünün temiz
olduğu ve tannların düzenine karşı saygısızlık yapmadığı dile
getirilir. Rahipler bu ritüellerini ellerinde bazı aletlerle ölünün
ağzına, gözüne , bumuna ve kulağına dokunarak gerçekleştir
mektedirler. Görevli rahipler ölünün ağzını açarak sembolik
olarak onun konuşmasını ve nefes almasını sağlamaya ça
lışmaktadırlar. Bu da ölüye can verme , hayat bahşetme ve
ölünün ahiretten nasibi olduğu şeklinde düşünülmektedir. 1 2 1
1 1 9 B u rttüel . İ ngilizce kaynaklarda "negatıve confessions" veya "declaratıons

of innocence" adıyla bilinmektedir.
1 20 Bu metinlertn İ ngilizce çevirtlert için bkz. Mirtam Lichtheim. Ancient
Egyptian Literature: The New Kingdom.. University of Callfornia Press.
California 2006. c. 2. s. 1 26 ; Maulana Karenga. Maat: The Moral ideal
in Ancient Egypt, Routledge, New York 2004 . ss. 1 44- 1 47; Ernest Alfred
Wallis Budge, Egyptian Religion: Egyptian ldeas of the Future Life, Kegan
Paul. London 1 908. ss. 1 27- 1 34; Alfred Wiedemann, Religion of the An
cient Egyptians. H. Greve!. London 1 897. ss. 249-25 1 .
1 2 1 Budge. The Book of the Opening of the Mouth., c. 1 , s. l l , 22, 47, 77-79. 84.
86; Ernest Alfred Wallis Budge, The Egyptian Book of the Dead (The Papyrus
of Ani). London 1 895, ss. 264-268; Jan Assman. Death and Satvation in An
cient Egypt. Cornell University Press. New York 2005, s. 272, 302. 3 1 0-3 1 7;
Rosemaıy Clark. The Sacred Magic ofAncient Egypt. Llewellyn Publicatıons.
Minnesota 2003, s. 1 8 1 , 274, 342-345; Eve Reymond. From the Records of
a Priestly Familyfrom Memphis, Otto Harrasowıtz. Wiesbaden 1 98 1 . c. ı . s.
68-69, 76-77. 86, 90. 94. 98, 1 0 1 - 1 03. 1 08. l l l . 1 1 4- 1 1 5; Dieter Arnold.
Mısır dilinde meses kelimesinin dogmak, dirilmek ve birinin

oglu olmak anlamında kullanıldıgı görülmektedir. 1 22 Böylece
iki farklı dilde aynı sesi taşıyan kelimeler ( misas- meses) üze
rinden kelime oyunu yapılmış olması ihtimal dahilindedir.
Muhtemelen ölülere dokunma suretiyle sembolik olarak ha
yat bahşedilmesine gönderme yapılarak kendisinin bu "doku
nuştan (ebedi huzur hayatından)" mahrum oldugu ve bunu
aklından çıkarmaması gerektigi vurguianmış olabilir.
Daha önce de ifade edildigi üzere muhtemelen Sfuniri, bu

zagıyı Hz. Yusufun naaşından/terekesinden bir parça alarak
yapmıştır. Bu durum Mısırlıların ölüler ve mezarlarla ilgili uy
gulamalarını daha yakından incelerneyi gerekli kılmaktadır.
Antik Mısır arkeolojisine bakıldıgında yerleşim birimlerine
kıyasla daha çok mabedierin ve mezarların günümüze geldi
gi görülmektedir. Antik Mısır inancında çok güçlü bir ölüm
sonrası inanç oldugu için ölüler ve mezarlarla ilgili derin bir
kültür yerleşmiştir. Benzer şekilde diger konulara nazaran
mumyalar ve mezarlarla ilgili kayıtların çok daha fazla oldugu
görülmektedir. Zira ölünün saglıklı bir şekilde defnedilmesi
ve mezarının olması onun öte dünyasının da korunması an
lamına gelmekteydi. Bu sebeple mezarlara ve naaşlara verilen
zararlar en agır şekilde cezalandırılmaktaydı . Mezarlara zarar
verenler ölünün ahiretini tehlikeye attıkları ve kamu düze
nini/ kainatın dengesini bozdukları için mezariıkiara gömül
memiş ve sistemin dışına itilmişlerdir. Bu şekilde de adları
Temples of Ancient Egypt, Comeli University Press, New York 1 997, s. l l ;

Ralph Ellis. Eden in Egypt: Adam and Eve were Pharaoh Akhenaton and
Nefertiti. Edfu Books, Cheshire 20 1 3 , s. 1 44; David Lorton, 'The Theology of
Cult Statues tn Ancient Egypt", Bom in Heaven, Made on Earth, ed Michael
B. Dick, Eisenbrauns. Wtnona Lake 1 999, s. 1 54 ; Aylward M. Blackınan,
"Priesthood" , Encyclopedia of ReligiDn and Ethics, ed. James Hasttngs, T &
T Clark, Edtnburgh 1 9 1 9 , c. 1 0 , s. 302. Ben2er bir uygulama diger Mew
potarnya medeniyetlerınde mis pi ritüeli olarak karşımıza çıkmaktadır. Bkz.
Christopher Walker & Michael Brennan Dick, 'The lnduction of the Cult
Image tn Ancient Mesopotarnia: The Mesopotarnian mis pi Ri tual", Bom in
Heaven. Made on Earth: The Making of the Cult Image in the Ancient Near
East, ed. Michael Brennan Dick, Eisanbrauns Publishtngs. Wtnona Lake
1 999, ss. 55- 1 2 1 ; Taınmi J. �hneider, An Introduction to Ancient Mesopota·
mian ReligiDn. Eerdsman Publishtng, Cambridge 20 l l . s. l l l .
1 22 Budge, An Egyptian Hieroglyphic DictiDnary, c. 1 . s. 32 1 . Nitekim Ra-me
ses, Tut-meses, Amon-meses gibi isimlendirmeler bu ekle yapılmıştır.
yeryüzünden silinmiştir. 1 23 Gördüğü fonksiyondan ve yükle

nen anlamdan ötürü bazı Mısır kayıtlannda mezar, doğrudan
mabed ve kutsal alan olarak tanımlanmaktadır. 1 24
Antik Mısırlılar arasında isim , herhangi bir toplumda ifade

ettiği manadan çok daha fazlasını ifade etmekteydi . Kişinin ge
rek hayattayken gerekse öldükten sonra isminin telaffuz edil
mesi ve hayırla yad edilmesi Mısırlılar için son derece önemli
bir durumdu. Bu çerçevede kişinin ismine yapılan tehditler/
lanetler kişinin toplumdan atılması anlamına gelmekteydi. 1 25
Zira Antik Mısır kültürü incelendiğinde bugünkü anlamıyla
birey olma ve kendi başına hareket etme durumunun olmadı
ğı bir toplum görülmektedir. Gerek hayattayken gerekse ölüm
sonrasında Mısırlılar toplumun bir parçası olarak kabul gör
mek ve anılmak arzusundaydılar. Bir Mısırlı sadece ve sadece
toplumun bir parçası olarak anlamlı bir hayat kurabilmektey
di. Bu anlamda Antik Mısır'da toplumun dışına itHrnek haya
tın fiilen sona ermesi anlamına gelmekteydi. 1 26
Mısırlllann ölüler ve mezarlarla ilgili bir hayli yekün tutan

kayıtlan incelendiğinde naaşlara ve mezarlara zarar verilme
mesi konusunda devlet yetkililerinden sıradan insanlara ka
dar her çeşit insanın açıkça zikredilip tehdit edildiği ifadelere
rastlanmaktadır. 1 27 Suçlular için takdir edilen cezalar (lanet
ve tehditler) araştırmacılar tarafından manevi cezalar olarak
ı 23 Sarah Louise Colledge . The Process ofCursing in Ancient Egypt. Yayımlan

mamış Doktora Tezi. University of Liverpool . 20 ı 5 . s. 4 7 .
ı 24 John Laurance Gee, Th e Requirements of Ritual Purity i n Ancient Egypt.
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yale University. ı 998. ss. 33-39 . 46-50.
ı 25 Scott Morschauser. Threat Formulae in Ancient Egypt. Yayımlanmamış
Doktora Tezi, The John Hopklns University. Baltimore ı 987. s. ı 35, 25 1 .
ı 26 Karenga. Maat: The Moral Ideal in Ancient Egypt. s . 270: Assman. Death
and Salvation in Ancient Egypt. s.39.
ı 2 7 Morschauser. Threat Formulae in Ancient Egypt. s. 36. ı o9- 1 1 0. ı 35- ı 37 .
3 3 7 . 57 ı -572: Colledge. Th e Process of Cursing i n Ancient Egypt. s s . 47-
50. 205-2 ı 2 : Gee. The Requirements of Ritual Purity in Ancient Egypt. ss.
ı 72-209: Kerry Miles Muhlesteln, Violence in the Service of Order: The Re
ligious Frameworkfor Sanctioned Killing in Ancient Egypt. Yayımlanmamış
Doktora Tezi, University of Callfornla, Los Angeles 2003 , s. ı 89: Stephen
Qulrke, Exploring Religion in Ancient Egypt. Wlley Blackwell. Chlchester
20 ı 5 . ss. ı 56- ı 58; David Lorton. 'The Treatment of Crtıninals In Ancient
Egypt: Through the New Kingdom", Journal of the &onomic and Social
History of the Orient 20: ı ( 1 977) . s. ı ı . 30.
1 26 Sdmiıi'nin Buzağısı
anlaşılmıştır. 1 28 Bu kayıtlar genellikle şart cümlesi şeklinde

olup . naaşa ve mezara zarar verilmesi durumunda kişinin
maruz kalacağı laneti ve belayı içermektedir. Burada dikkat
edilmesi gereken husus, bu tehditierin sadece sıradan halk
için değil bütün insanlar için oluşudur. Bazı metinlerde teh
dit öncesinde "Asillerden, yetkililerden, halktan her kim . . . ", 1 29
"katip , bilge , sıradan insan her kim . . . " , 1 30 " İ leri gelen , yargıç
ya da halktan her kim . . . " 1 3 1 şeklinde ifadeler yer almaktadır.
Naaşlara ve mezarlara verilen zararla ilgili Mısır kayıtların
daki ifadeler şu şekilde tasnif edilebilir: Her kim bu mezara
kötü bir şey yaparsa, 1 32 her kim bu mezarın kutsallığına halel
getirirse , 133 her kim bu mezardaki bir taş ya da tuğlayı alır ya
da parçalarsa, 1 34 her kim temiz değilken bu mezara girerse, 135
her kim bu mezara kötü niyetle girerse, 1 36 her kim bu mezarın
yazılarına ve resimlerine zarar verirse. 137
Antik Mısır kayıtlarında naaşlar ve mezarlara verilen za

rarlardan dolayı kişinin yeryüzündeki hayatının sona ermesi,
isminin ve hatırasının silinmesi, nesiinin devam etmemesi,
ı 28 Morschauser. Threat Formulae in Ancient Egypt. s. 3.

ı 29 Waheed Maher Mohammed , The Formulae of Reward and Punishment
from the Old Kingdam Tombs in Comparison wüh Chapter 1 25 of the Book
of the Dead: The Judgement of the Dead in the Old Kingdom, Yayımianma
mış Doktora Tezi, University College London, ı 999. s. ı 85.
ı 30 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 2 ı 9 .
ı 3 ı Colledge, Th e Process of Cursing i n Ancient Egypt, s. 228.
ı 32 Mohammed. The Formulae of Reward and Punishmentfrom the Old King
dam Tombs, s. 88-89, 9 ı -93, ı 33 , ı 36, ı 39, ı 4 ı - ı 45, ı 5 ı . ı 7 ı . ı 77:
Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 2 ı 8 , 220, 222-223.
226. 229-230, 232. 243.
ı 33 Mohammed. The Formulae of Reward and Punishmentfrom the Old King
dam Tombs. s. 1 04: Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt, s.
233. 236.
ı 34 Mohammed, The Formulae of Reward and Punishmentfrom the Old King
dam Tonıbs, s. 1 07 , ı ı 3 , ı 7 ı , ı 78: Colledge. The Process of Cursing in
Ancient Egypt. s. 228, 232, 235.
ı 35 Mohammed . The Formulae of Reward and Punishmentfrom the Old King
dam Tombs, s. ı 1 0 , ı ı 3 . ı 34 , ı 36, ı 57, ı 60, ı 64 , ı 69, ı 75: Colledge, The
Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 2 ı 7, 220-22 ı , 224. 229, 23 1 .
ı 36 Mohammed , The Formulae of Reward and Punishmentfrom the Old King
dam Tombs, s. ı 67: Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt, s.
224-225. 227.
ı 37 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt, s . 2 ı 9, 222.
Buzağıyı Yapanlar ve Cezaları 127
adının telaffuz edilmemesi, mezarlıkta mezarının olmama

sı, büyük tannnın huzurunda yargılanması 1 3 8 gibi beddua
ve lanet ifade eden cümlelere rastlanmaktadır. Kişinin ismi
nin anılmaması, dünyada toplumdan atılması ve yalnızhga
mahküm edilmesi, ölüm sonrası hayattan da nasibi olmaya
cagı anlamına gelmekteydi. 1 39 Bu çerçevede kullanılan teh
dit ve lanetlerde şu ifadelere yer verilmektedir: Ömrünün
yıllan azalsın , 1 40 bir mezan olmasın , 1 4 1 mirasçısı kalmasın , 1 42
varisieri evlerinden sürülsün, 1 43 ka'sı (hayat eneıjisi) var ol
masın , 1 44 çocuklan mezarlanndan sürülsün, 1 45 hatırası yer
yüzünden silinsin, 1 46 ismi yaşamasın , 147 mezanna su dökme
ri tü eli yapılmasın , 1 48 mirasını çocuklanna bırakamasın, 1 49
kalbi rahat etmesin , 1 50 ruhu ebediyen yok olsun , 1 5 1 ismi ebe
diyen telaffuz edilmesin, 1 52 ruhlar arasında hatırlanmasın, 1 53
1 38 Antik Mısır kayıtlannda büyük tann Ifadesiyle ne kastedildıgı tam olarak

net degildir. Tartışmalar Için bk2. Mohammed , The Fonnulae of Reward
and Punishment.from the Old Kingdam Tombs, ss. 1 84- 1 95.
1 39 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 49. 56-57, 1 37, 205.
1 40 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 225.
1 4 1 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 225. 232, 234. 237-
238, 244. 263; Morschauser. Threat Fonnulae in Ancient Egypt. s. 37.
1 42- 1 43 , 36 1 . Steven Blake Shubert, Those Who (Stil!) Live on Earth: A
Study of the Ancient Egyptian Appeal to the Living Texts. Yayımlanmamış
Doktora Tezi. University of Toronto. 2007. s. 73. 282, 405.
1 42 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 226: Morschauser,
Threat Fonnulae in Ancient Egypt, s. 20. 37. 1 43- 1 44 .
1 43 Colledge, Th e Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 2 2 7 .
1 44 Colledge, Th e Process of Cursing i n Ancient Egypt, s. 232.
1 45 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 234; Shubert, Those
Who (Stil!) Live on Earth. s. 73.
1 46 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 234, 242; Morscha
user. Threat Fonnulae in Ancient Egypt. s. 1 36, 1 39 .
1 47 Colledge, Th e Process of Cursing i n Ancient Egypt, s. 2 3 5 , 257; Morscha
user, Threat Fonnulae in Ancient Egypt, s. 20, 37, 1 36.
1 48 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 235-237: Morschau
ser, Threat Fonnulae in Ancient Egypt. s. 1 40.
1 49 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 237: Morschauser,
Threat Fonnulae in Ancient Egypt, s. 37. 36 1 .
1 50 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt. s . 237.
1 5 1 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt. s. 237.
1 52 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 238; Morschauser.
Threat Fonnulae in Ancient Egypt, s. 1 37 , 36 1 .
1 53 Colledge, The Process of Cursing in Ancient Egypt. s . 238; Morschauser.
Threat Fonnulae in Ancient Egypt. s. 36 ı .
1 28 Slımiri'nin Buzağısı
arkasından dua edecek kimsesi olmasın, 1 54 yeryüzünde halk

arasında yaşamasına müsaade edilmesin, 1 55 ismi hayırla yad
edilmesin, 1 56 adı bütün ülkede hatırlanmasın, 1 57 insanlar on
dan nefret etsin . 1 58
Yukandaki örneklerde görüldüğü üzere Mısırlılar isimleri

nin kalıcı olmasını , adlarının anılmasını, telaffuz edilmesini,
kendilerine isimleriyle seslenilmesini, isimlerinin hatırlanma
sını , unutulmamasını, yok olmamasını istemektedirler. Zira
bu durum onların suçsuzluğunun ve temiz oluşlannın ispatı
sayılmaktadır. 1 59 "Kişi, ancak ismi anılırsa yaşar" şeklindeki
Mısır kaydı da bu çerçevede söylenmektedir. 1 60 ismin anılma
ması şeklindeki tehdidin ve lanetin tersi de kişinin sürekli
olarak isminin anılması ve telaffuz edilmesi şeklindedir. Nite
kim Mısırlılar bu konuda o kadar derin bir istek ve arzu için
dedirler ki mezarlan ziyaret eden insanların, ölülerin isimle
rini telaffuz etmeleri ve yüksek sesle okumalan için "Hayatta
Olanlardan Ricalar" 1 6 1 adı verilen yazılar hazırlamışlardır. Me
zarların üzerine yazdıklan "Ey hayatta olup bu mezarı ziyaret
edenler! . . . " şeklinde başlayan cümlelerde Mısırlılar, mezarla
nnı ziyaret eden insanlardan şu taleplerde bulunmaktadır
lar: 1 62 Adımı anınız 1 63 ve dua ediniz, 164 adımı telaffuz ediniz, 1 65
sizin isminiz de kalıcı olsun, 1 66 beni unutmayasınız, 1 67 adı-
1 54 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 238.

1 55 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 244.
1 56 Colledge , The Process of Cursing in Ancient Egypt, s. 262 .
1 57 Morschauser. Threat Formulae in Ancient Egypt, s. 36.
1 58 Morschauser, Threat Formulae in Ancient Egypt, s. 1 00.
1 59 Leprohon. The Great Nwne: Ancient Egyptian Royal Titul.ary, s. 6 .
1 60 Assman. Death and Salvation i n Ancient Egypt, s. 4 1 .
161 İ ngilizce kaynaklarda Appeal to the Living Texts olarak kullanılmaktadır.
1 62 Bu metinlerdeki bazı ifadeler ikinci çoğul şahıs (adımı telaffuz edesiniz,
beni anasınız) . bazılan da üçüncü çoğul şahıs (adımı hatırlasınlar. adımı
ansınlar) formundadır.
1 63 Shubert. Those Who (Stili) Live on Earth, s. 223, 247, .26 1 . 264-265, 364,
366.
1 64 Shubert. Those Who (Stili) Live on Earth. s. 223.
1 65 Shubert, Those Who (Stili) Live on Earth, s. 1 1 7, 2 1 2, 224, 226, 235, 240,
243, 266, 288, 295, 365.
1 66 Shubert. Those Who (Stili) Live on Earth. s. 238, 259, 292. 367 , 373.
1 67 Shubert, Those Who (StUI) Live on Earth, s. 240.
mı haykırasınız/ sesli okuyasınız, 1 68 adımı hayırla yad edesi

niz, 1 69 adımı söyleyiniz, 1 70 adımı muhafaza ediniz . 1 7 1 Buradan
anlaşıldığı üzere bir Mısırlı için isminin anılması onun hala
canlı olduğunun göstergesidir. Nitekim mezarlara verilen za
rarlardan biri de mezarlardaki isim kısımlannın silinmesidir.
Yukandaki örneklerden anlaşıldığı kadanyla ismi anılmayan.
mezarı olmayan/bilinmeyen, arkasından dua edecek birisi ol
mayan kişi , sadece bu hayatı değil öte dünyayı da kaybetmiş
olmaktadır.
Mısırlılann naaşlar ve mezarlarla ilgili uygulamalanyla kı

yas edildiğinde, Samiri'nin Hz. Yusufun naaşına/ terekesine
zarar vermesi sebebiyle toplumdan kovulmasının muhtemel
olduğu görülmektedir. Bu anlamda Hz. Musa, Samiri'ye ölü
ye (peygamber naaşına) ve terekesine verdiği zarardan dolayı
ceza vermiş gibi gözükmektedir. Hz. Musa'nın "Senin derdin
neydi ey Sdmiri?' sorusuna Samiri'nin verdiği " Onlann gör
medikleri bir şey gördüm, elçinin izinden bir tutarn aldım ve
onu attım" cevabı adeta Samiri'nin suç itirafı şeklindedir. Sa
miri burada doğrudan buzağının yapım süreciyle ilgili yap
tıklarını ve suçunu itiraf etmektedir. Hz. Musa'nın Samiri'yi
kovması (fezheb) , onun toplumdan dışlanacağını belirtınesi
( la misds) ve ahirette de kaçamayacağı bir hesabın kendisini
beklediğini ( mev 'tden len tuhlejehu) söylemesi cezasının hem
dünya hem de ahiret boyutunu göstermektedir. Bu ceza,
Antik Mısır'da naaşlara ve mezarlara zarar verenlerin aldı
ğı cezayla örtüşmektedir. Zira Samiri , sürgün edilerek hatı
rası yeryüzünden silinmekte ve bu hitapla da tövbe kapısı
nın kendisine kapandığı daha hayattayken bildirilmektedir.
Lanetierne ritüellerinde suçlunun vahşi hayvanlarla karşı
karşıya geleceği ve onlar tarafından tehdit edileceği de kay
dedilmiştir. 1 72 Bu aynntı Samiri'nin çölde vahşi hayvanlarla
1 68 Shubert, Those Who (Stili) Live on Earth. s. 243. 292. 298. 367.
1 69 Shubert. Those Who (Stili) Live on Earth. s . 255.
1 70 Shubert. Those Who (Stil!) Live on Earth. s . 258.
171 Shubert, Those Who (Stili) Live on Earth, s . 365.
1 72 Colledge. The Process of Cursing in Ancient Egypt. s . 45.
yaşamak zorunda kaldığına dair İ slam kaynaklarındaki an

latımlan çağnştırmaktadır. 1 73
Peki , Samiri Hz. Yusufun naaşına/terekesine zarar verdiği

için ceza aldıysa. o zaman buzağı yapmanın cezası ne olacak?
Hz. Musa'nın doğrudan tevhidi zedeleyen puta tapıcılık konu
suna değil de peygamber naaşına/terekesine zarar vermeye
ceza vermesi garip değil midir? Halbuki bu kıssanın konusu
Samiri'nin buzağı putunu yapması değil midir? Öncelikle şu
noktanın altının çizilmesi önem arz etmektedir: Samiri'nin
işlediği suç basit bir kefen soyuculuk ya da naaştan/tere
keden değerli bir malzemenin çalınması değildir. Zira Samiri
bütün halkın altınlarını topladığı için buna ihtiyacı yoktur.
Burada ölüye zarar vermek ve ondan alınan bir parça ile sihir
marifetiyle buzağı yapılması cezalandınlmaktadır. Samiri'ye
verilen ceza ancak Mısırlıların öte dünya ile kurdukları de
rin inanç ve kültür açısından değerlendirildiğinde anlam ka
zanmaktadır. Diğer türlü meseleyi sadece kefen soyuculuğu
gibi değerlendirip put yapımının yanında küçük görmek olayı
bağlarnından koparmak anlamına gelir. Zira Samiri, asırlar
dır Mısırlıların arasında yaşayan bir kavmin ferdidir ve diğer
İ srailoğulları gibi Mısır kültürü iliklerine kadar işlediği için
kendisine verilen ceza anlamlı olmaktadır. Aynca ölüye zarar
verme Mısır hukuk sisteminde düzeni bozmaya yönelik bir
hareket olarak nitelenmektedir. Bu açıdan ölülere zarar ver
mek basit bir kriminal olay değil , toplum düzeni ve kılinatın
dengesini ( maa t) bozmaya yönelik çok büyük bir manevi suç
ve kaos ( isjet) olarak görülmektedir. 1 74
Bilindiği üzere İ srailoğullarının arasında tevhid inancının

yerleşmesi zaman almıştır. Hz. Musa'nın ve Hz. Harun'un İ sra
iloğullarına elçi olarak gönderilmesi İ srailoğullarının Mısır'da
asırlardır tevarüs ettikleri somut tann tasavvurunu bir anda
değiştirmeye yetmemiştir. Mısırlılar tarırılarının belli yörılerini
ı 73 Kurtubi, el·Cdmi ' li·Ahkdmi'l·Kur'an, c. ı 4 , s. ı 29; Tusi, et-Tibyanfi Tefsi

ri'l-Kur'an, c. 7, s. 204; sa·ıebi, Kitabu Kısasi'l-Enbiya, s. ı ı 9 .
ı 7 4 Shubert, Those Wh o (Stil!) Live o n Earth, s s . 399-400: Harco Willems.
"Crime. Cult and Capital Punlshment" , The Journal of Egyptian Archaeo
logy 76 ( ı 990) , s. 42 .
temsil eden heykeller yaparak onlara tazirnde bulunmaktay

dılar. Zaman içerisinde İsrailoğullan bu tann tasavvurundan
derinden etkilenmişlerdi. Kur'an'da onlann bu durumlarını
ifade eden farklı ayetlere rastlanmaktadır. Bunlardan ilki; Hz.
Musa'nın Firavun'a tebliğe gitmesi sırasında Firavun'dan kork
malan sebebiyle Hz. Musa'ya İ srailoğull anndan sadece belli bir
grup insanın iman etmesidir. 1 75 Burada Firavun'un hakimiyeti
altında İ srailoğullannın nasıl bir inanç sistemine sahip olduk
lan belli değildir. Ayetin devamında Allah'ın Hz. Musa ve Hz.
Harun'a Mısır'da İ srailoğullan için mabed fonksiyonu görecek
evler hazırlamalannı vahyetmesi bu açıdan dikkat çekicidir.
Ayetlerden anlaşıldığı kadanyla Hz. Musa, Firavun'a tebliğe
gittiği sırada İ srailoğullan müstakil bir mabed rnekanına sa
hip değildiler. İ srailoğull annın bu dönemdeki inançlann ın tam
olarak nasıl olduğuna dair elimizde sağlıklı bir veri bulunma
maktadır. İ srailoğulanndan bir kısım insaniann (Kartın) ta
mamen Mısır inancı çerçevesinde hayat sürme ihtimali olsa
da çoğunluğun bir şekilde tevhid inancına sahip olduğu söy
lenebilir. Fakat Firavun'un baskı ve takiplerinden ve asırlardır
bu kültürün içerisinde yaşamalanndan ötürü İ srailoğullannın
Mısırlılar gibi somut temsiller kullanmış olmalan ihtimal da
hilindedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, bu temsil
ve heykellerin müstakil tannlar olarak değil. yaratıcı tek bir
Tann'nın temsilleri şeklinde algılanmış olabileceğidir.
Bilindiği üzere İ srailoğullan Mısır'dan çıkışın hemen aka

binde puta tapan bir kavme denk gelmişler ve Hz. Musa'dan
kendileri için put yapmasını istemişlerdir. 1 76 Bu hadise Kızıl
deniz'in yanhp Firavun ve ahalisinin boğulmasından kısa bir
zaman sonra gerçekleşmiştir. Kendilerini Mısır'dan ve Fira
vun'un elinden Allah'ın kurtardığını yaşayarak gören İ srai
loğullan daha ilk anda tekrar put istemektedirler. İ lginç bir
şekilde Hz. Musa da bu istekleri karşısında ne dediklerinin
farkında olmadıklannı söyleyerek onlara kızmaktadır. Bura
da İ srailoğullan Hz. Musa başlanndayken ve doğrudan Hz.
ı 75 Yunus. ı o:83.
ı 76 Araf. 7 : ı 38.
Musa'dan kendilertne put yapmasını istemektedirler. Bu du

rum İ srailoğullannın Mısır'daki tanrı tasavvurlanndan henüz
tam olarak sıynlamadıkl arını göstermektedir. Nitekim Samiri
de buzağı heykelini yaptığında bir direnişle karşılaşmak şöyle
dursun ciddi bir talebin olduğunun farkındaydı.
Kur'an'daki ilgili ayetler incelendiğinde İ srailoğullannın

somut tanrı inancının Mısır çıkışı çöl hayatı boyunca devam
ettiği görülmektedir. Buzağı hadisesi sonrasında gerçekleşti
ği anlaşılan bir diyalogda İ srailoğullan Hz. Musa'ya "Allah'ı
gözümüzle görmedikçe sana inanmayacağız (len nu'mine leke
hatta nerallahe cehraten}" 1 77 ve "Bize Allah'ı açıkça göster!
(Erinallahe cehraten}" 1 78 demektedirler. İ lginç bir şekilde bu
talepler sadece İ srailoğullan tarafından değil bizzat Hz. Musa
tarafından da yapılmaktadır. Hz. Musa da Allah'a "Bana ken
dini göster, sana bakayım" 179 demektedir. Hz. Musa dağda On
Emir'i aldığında Allah'ın özel olarak İ srailoğullan arasındaki
put isteğini yok etmeye yönelik "Kendine yukanda gökyüzün
de, aşağıda yeryüzünde ya da yer altındaki sularda yaşa
yan herhangi bir canlıya benzer put yapmayacaksın. Putların
önünde eğilmeyecek, onlara tapmayacaksın" 180 ve "Benim ya
nım sıra başka ilahlar yapmayacaksınız, altın ya da gümüş
ilahlar dökmeyeceksiniz" 1 8 1 gibi emirler verdiği görülmektedir.
Benzer şekilde Allah'ın, İ srailoğullanndan çölde Hz. Musa
başlanndayken parlak san bir inek kesmelertni istemesi de
yine Mısır'dan tevarüs eden boğa/inek kültünün kınlmasına
yönelik bir adım olarak değerlendirtlebilir. Nitekim Hz. Musa,
halka "Allah bir inek kesmenizi emrediyor'' dediğinde halk,
"Sen bizimle alay mı ediyorsun?' şeklinde tepki göstermiş ve
bahaneler üreterek bunu yapmak istememiştir. 1 82 Yukanda
zikredilen hususlar dikkate alındığında Mısır'dan yeni çıkmış
bir topluluk olarak İ srailoğullan için buzağı yapmanın değil,
1 77 Bakara, 2 : 55 .
1 78 Nisa, 4 : 1 53 .
1 79 Araf. 7: 1 43 .
1 80 Çıkış, 20:4-5.
181 Çıkış. 20:23.
1 82 Bakara. 2 : 67-7 1 .
naaşa zarar vermenin (kamu düzenini bozmanın) daha büyük

bir suç olduğu iddia edilebilir.
Özetle , Samiri'nin peygamber naaşından /terekesinden bir

parça almak suretiyle (kabadtu kabdaten min eseri'r-rasılO
kamu düzenini/kainatın dengesini bozmaktan dolayı cezalan
dınldığını, buzağının da parçalanmak suretiyle aşağılandığmı
söylemek mümkündür. Antik Mısır kayıtlarında da ölülere
zarar vermek suretiyle kamu düzenini bozan insanlara veri
len cezaların Samiri'ye verilen cezayla örtüştüğü görülmekte
dir. Hatırası yeryüzünden silinecek ve ahiret hayatını kaybe
decek Samiri'nin kimliğinin bugün de bilinmemesi sanki Hz.
Musa'nın lanetinin tuttuğunu göstermektedir. Bugün de Sa
miri'nin ne mezan, ne de gerçek ismi bilinmektedir. Kur'an da
bu konuda suskun kalarak adeta laneti devam ettirmektedir.
E. Buzağıya Tapanların Cezaları
Hz. Musa'nın dağdan inişi sonrasında buzağıya ve ona

tapanlara yaptıklan Tevrat'ta detaylı bir şekilde , Kur'an'da
ise ana hatlanyla zikredilmektedir. Tevrat'm anlatırnma göre
Hz. Musa, buzağıya tapanlara cezalannı vermek için ordu
gahın girişinde " Rabden yana olanlar yanıma gelsin/" 1 83 diye
seslenmiştir. Onun bu çağnsı üzerine bütün Levililer Hz.
Musa'nın çevresine toplanmıştır. Hz. Musa, onlardan Tan
n'nın emri uyannca kapı kapı dolaşarak bütün akraba ve
yakınlanndan buzağıya tapanlan öldürmelerini istemiştir.
Levililer, Hz. Musa'nın buyruğunu yerine getirerek üç bin
kişiyi öldürmüşlerdiL 184
Hz. Musa'nın buzağıya tapanlara karşı yaptığı çağnya

Levililerin tereddütsüz olumlu cevap vermeleri , Yahudi tari
hinde dönüm noktası olarak karşımıza çıkmaktadır. Yahu
di kaynaklarına göre buzağı hadisesine kadar İ srailoğulları
arasında din hizmetlerini ilk doğan erkek çocuklar ( behor)
vermekteydi. Bu hadiseyle birlikte Hz. Musa'nın yanında yer
1 83 Çıkış. 32:26.
1 84 Çıkış. 32:28.
1 34 Siuniri'nin Buzağısı
almalanndan dolayı Levililer, Tann tarafından din işlerinden

sorumlu olarak görevlendirilmişlerdir. Zira Levililer kendi ak
rabalan dahil olmak üzere bu günaha giren kimseleri kılıçtan
geçirmişlerdir. 1 85
Talmud'da buzağıya tapan halkla ilgili üç çeşit günahtan

söz edilmektedir. 1 86 Birinci grup , aktif bir şekilde buzağıya
tapan ve uyanldıklan halde bundan vazgeçmeyenlerdir. Bu
grup kılıçla öldürülmüştür. 1 8 7 İ kinci grup buzağıya tapan fa
kat herhangi bir uyan almamış insanlardan oluşmaktadır.
Bu grup, salgın hastalıkla ölmüştür. 1 88 Ü çüncü grup da puta
taptıklanna dair şahit bulunmayan kişilerdir. Bu insanların
buzağıya tapıp tapmadıklarını ortaya çıkarmak için Yahudi
hukukunda kadının, kocasını aldattığından şüphe edildiğin
de uygulanan yöntem kullanılmıştır. 1 89 Levililer Kitabı'nda bu
uygulama şu şekilde anlatılmaktadır:
Rab Musa'ya şöyle dedi: İsrail halkına de ki, eğer bir adamın ka
nsı yoldan çıkar, ona ihanet eder, başka bir adamla yatar, kir
lendiği halde bu olayı kocasından gizlerse ve tanık olmadığı için
kadının yaptığı ortaya çıkmazsa, koca kansını kıskanır, ona karşı
yüreğinde kuşku uyanırsa, kadın suçluysa ya da suçlu olmadığı
halde kocası onu kıskanır, ona karşı yüreğinde kuşku uyanırsa,
adam kansını kohene götürecek. Kansı için sunu olarak onda
bir efa arpa unu alacak. Üzerine zeytinyağı dökmeyecek, günnük
koymayacak. Çünkü bu kıskançlık sunusudur. Suçu anımsatan,
anırusatma sunusudur. Kohen kadını öne çağınp Rabbin önünde
durmasını sağlayacak. Sonra, toprak bir kabın içine kutsal su
koyacak. Konutun kurulu olduğu yerden biraz toprak alıp suya
katacak. Kadını Rabbin önünde durdurduktan sonra onun saçı
nı açacak, amınsatma sunusu , yani kıskançlık sunusunu eline
verecek. Kendisi de lanet getiren acı suyu elinde tutacak. Sonra
kadına ant içirtip şöyle diyecek: Eğer başka bir adam seninle yat
madıysa. kocanla evliyken yoldan çıkıp günah işlemediysen. la-
1 85 Avraham ibn Ezra. Commentary on the Pentateuch: Exodus, s. 68 1 .

1 86 Babil Talmudu, Yoma, 66b; Raşi, Çıkış, 32:20 ("Şemot" . Mikraot Gedolot
Haketer, ed . Menachem Cohen. Bar-Ilan University Press, Ramat-Can
2007, c. 2, s. 1 46) .
1 87 Çıkış, 32:26-28; Tesniye. 1 3 : 1 3- 1 8.
1 88 Çıkış. 32 :35.
1 89 Babil Talmudu, Avoda Zara, 44a.
Buzağıyı Yapanl ar ve Cezalan 1 35
net getiren bu acı su sana zarar vermesin. Ama kocanla evliyken

yoldan çıkıp başka birtyle yatarak günah işlediysen -kohen kadı
na lanet andı içirtip şöyle diyecek- Rab sana ertyen kalça, şişen
kann versin. Rab halkın arasında seni lanetli ve iğrenç duruma
düşürsün. Lanet getiren bu su karnma girince karnını şişirsin,
kalçanı erttsin . O zaman kadın, amin, amin . diyecek. Kohen, bu
lanetleri bir kitaba yazıp acı suda yıkayacak. Lanet getiren acı
suyu kadına içirecek. Su kadının içine girince acılık verecek. Ko
hen kadının elinden kıskançlık sunusunu alacak, Rabbin huzu
runda salladıktan sonra sunağa getirecek. Kadının anma payı
olarak sunudan bir avuç alıp sunakta yakacak. Sonra kadına
suyu içirecek. Eğer kadın kocasına ihanet etmiş , kendini kirlet
mişse, lanet getiren suyu içince acı duyacak: karnı şişip kalçası
ertyecek. Halkı arasında lanetli olacak. Ama kendini kirletmemiş
se, temizse. zarar görmeyecek, çocuk doğurabilecek. 1 90
Metinde görüldüğü üzere bu uygulama bir sadakat testi

olarak yapılmaktadır. Hz. Musa da benzer bir şekilde buzağıyı
yakmış, toz haline gelinceye dek ezmiş sonra da dağdan akan
dereye serperek halka içirmiştir. 1 9 1 Buradaki uygulama bir
nevi İ srailoğullarının Tann'ya ihanet edip etmediklerini test
etme amacıyla gerçekleştirilmiştir. Derenin suyundan içenler
arasında şahitlerin görmediği bir zaman ve ortamda buzağı
ya tapanlar, karınları şişerek ölmüştür. Aynca bu insanların
yüzlerinde alarnet belirmiştir. 1 92 Bazı kaynaklarda gönüllü
olarak buzağıya tapanların suyu içmeleriyle dillerinin koptu
ğu , tapmaya zorlananların ise yüzlerinin altın sansı gibi par-
1 90 Sayılar, 5: 1 1 -28.
1 9 1 Çıkış 32:20; Tesnlye. 9: 2 1 . Bkz. Avraham lbn Ezra. Commentary on the
Pentateuch: Exodus. s. 676.
1 92 Babil Talmudu. Yoma. 66b ; Targum Yonathan, Çıkış. 32:20; Raşi, Çıkış.
32 : 20 ("Şemot", Mikraot Gedolot Haketer, ed . Menachem Cohen. Bar-I
lan University Press, Ramat-Gan 2007. c . 2 . s. 1 46) : İbn Ezra. Çıkış.
32:20 ("Şemot" . Mikraot Gedolot Haketer. ed . Menachem Cohen, Bar-Ilan
University Press, Ramat-Gan 2007, c. 2, s. 1 46) ; Rabbi Avraham Sabba.
Tzror Hamor, c. 3, s. 1 1 79 . Hz. Musa'nın buza[(ının küllerini savurdugu
su birikintisi de tartışmalara yol açmıştır. Zira çölde su bulamadıklan
kaydedilmiştir (Sayılar. 20:5) . Bu su blrikintislnln Yahudi gelene[(tnde
Hz. Musa ve Hz. Harun'un abiası Miryam'a aıt kuyu olmasının da kro
nolojik olarak lmkfuu yoktur. Zira o zaman bu kuyu ıhsan edilmemiştı
(Sayılar. 1 6: 20) . Bazı tefslrlerde bu suyun dentz oldugu Ifade edilmektedir
(Mecklenburg. Haketav vehakabbalah. c. 3, s. 1 202) .
1 36 Siımiri'nin Buzağısı
ladığı nakledilmiştir. 1 93 Bir başka kaynakta da buzağıya ta

panların dillelinin altın sarısına dönüştüğü kaydedilmiştir. 194
Yahudi alim Yitshak Arama (ö. 1 494) , buzağı olayının , ne

kadar büyük günah işlenirse işlensin tövbe kapısının açık ol
duğuna ve Tann'nın günahları bağışlayacağına örneklik teş
kil etmesi için kaderi bir plan olduğunu iddia etmektedir. Ona
göre gelecek nesiller, buzağıya tapmalanna rağmen İ srailo
ğullarının bağışlandığını görerek tövbe kapısının her zaman
açık olduğunu bileceklerdir. 195
Tevrat'ta olduğu gibi Kur'an'a göre de Hz. Musa, buzağıyı

yakmış , kül haline gelinceye kadar ezmiş, daha sonra da toz
lannı su birtkintisine savurmuştur. İ ki metin arasındaki en
temel farklılık, Tevrat'ın suya serpilen tozların İ srailoğullarına
içililmesine yer vermesidir. Kur'an'da açıkça ifade edilmese
de İ slam kaynaklannda da buzağının tozlarının suya serpH
dikten sonra halka içilildiği, buzağıya tapanların yüzlelinin
altın gibi parladığı. dillelinin simsiyah kesildiği ve bu suret
le tapanların tapmayanlardan ayırt edildiği nakledilmiştir. 196
Bu çerçevede Kur'an'daki "Buzağı sevgisi kalplerine içirildi/
iliklerine işledi (ve uşribii. fi kulii.bihimu'l- 'ıcle}" 197 ifadesi, bazı
müfessirler tarafından buzağının küllertnin serpildiği suyun
içililmesi şeklinde anlaşılmıştır. 1 98 Tefsirlerde yer alan liva
yetlere göre İ srailoğulları o sırada altı yüz bin kişiden oluş
maktadır ve sadece on iki bin kişi buzağıya tapmamıştır . 199
1 93 The Biblical Antiquties of PhUo, trans. M. R. James, Ktav Publishing Hou

se. New York 1 97 1 . 1 2 : 7 . s. 1 1 2 . Bu eser Pseudo-PhUo olarak bilinmekte
dir.
ı 94 Pirke de-Rabbi Eliezer. 45. s. 23 1 (trans. Gerald Frtedlander, The Bıoch
Publishing, London ı 9 ı 6 , s. 357) .
ı 95 Fox, "R. lsaac Arama's Philosophlcal Exegesls of the Golden Calf Episo
de" , s. 94.
ı 96 İbn Keslr. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, c. 9, s. 364: Suyuti, ed-Durru'l-Mensur.
c. 1 0 , s. 227: İ bn Atiyye. el-Muharreru'l-Veciz, s. 1 265: Sa'lebi, Kitabu
Kısasi'l-Enbiya, s. 1 1 9 .
1 9 7 Bakara. 2 : 93 .
1 98 Taberi. Tarihu'r-Rusul ve'l-Mulılk, s. 4 2 4 ; Suyuti, ed-Durru 'l-Mensur, c.
1 0 , s. 23 1 .
1 99 Kurtubi, el-Cami li-Ahkami'l-Kur'an, c . 1 4 , s . 1 1 9; Alusi, Ruhu'l-Meani, c.
9, s. 355: Begavi, Mealimu't-Tenzil. c. 5, s. 290: Sa'lebi, Kitabu Kısasi'l-En
biya, s. 1 1 8 .
Salebi'nin kaydına göre Hz. Musa, buzağıyı parçaladıktan

sonra Samiri'ye buzağıya bevletmesini emretmiş , bu şekilde
buzağıyı aşağılamıştır. 200
Bakara suresi 54. ayette zikredilen "Nefislerinizi öldürün

(fektulu erıjusekum)" ifadesi, Tevrat'ta Levililerin Hz. Musa'nın
öncülüğünde üç bin kişiyi öldürmesi anlatımından yararla
nılarak literal anlamda anlaşılmakta ve buzağıya tapanların
ölümle cezalandınldığı ifade edilmektedir. Kanaatimizce Tev
rat'ın ilgili pasajı Hz. Harun'un buzağıyı yapan kişi olarak
resmedilmesi başta olmak üzere bazı sıkıntılar içermektedir.
Bu sebeple de üç bin kişinin buzağıya taptığı için öldürül
düğüne dair bilgiyi ihtiyatlı karşılamak yerinde olacaktır. Bi
lindiği üzere Tevrat, Mısır'dan çıkan İ srailoğullarının sayısını
altı yüz bin olarak vermektedir. Bu kadar kalabalık topluluk
ta sadece üç bin kişi buzağıya taptıysa ya da öne çıktıysa Hz.
Harun'un bu grubu diğer tapmayanlarla birlikte durdurması
beklenirdi. Ayrıca "Nefıslerinizi öldürün (fektulu erifusekum)"
ifadesi, Allah'ın ceza takdiri değil , Hz. Musa'nın cümlesi ola
rak karşımıza çıkmaktadır. 20 1 Ayetteki "Rabbinize tövbe edin,
nefislerinizi öldürün (fe-tubu ila bariukumjektulu erıjusekum)"
cümlesi , aynı ayette bu ifadeden önce yer alan "Buzağıyı tann
edinmekle kendinize zulmettiniz (innekum zalamtum enjuse
kum bi'ttihiizikumu'l- 'ıcl)" suçunun/tespitinin cezası / çözümü
gibidir ve manevi bir arınmayı çağnştırmaktadır. Ayetin son
kısmında da Allah'ın İ srailoğullannın tövbesini kabul ettiği
ifade edilmektedir. Tövbeleri kabul edilen ve bağışlanan in
sanlann öldürülmüş olmaları düşük bir ihtimaldir. Ayrıca
Allah , buzağıya tapanları aiTettiğini belirterek herhangi bir
ölüm cezası detayı vermemektedir. 202
Kur'an'da buzağıya tapanlarla ilgili "Buzağıyı ilah edinen

ler bu dünyada Rablerinin gazabına uğrayacaklar ve zillet için
de bir hayat süreceklerdir'' 203 ifadelerine yer verilmektedir. Bu
200 Sa'Jebi. Kitabu Kısasi'l-Enbiya, s. 1 1 9 .

20 1 Nitekim Samiri'nin cezasını da H z . Musa takdir etmektedir.
202 Bakara. 2 : 52 : Nisa. 4 : 1 53 .
203 Araf. 7 : 1 52 .
1 38 Siı.miıi'nin Buzağısı
ayetin hemen devamında da "Kötü işler yaptıktan sonra tövbe

edip inananlara gelince, şüphe yok ki Rabbin, tövbeden sonra
suçlan mutlaka örter, rahimdir' şeklinde bir ifade yer almak
tadır. Ayet literal olarak okunduğunda buzağıya tapanlardan
pişman olanların affe dildiği şeklinde bir sonuç çıkmaktadır.
Benzer şekilde "Sonra kendilerine apaçık deliller gelmesinin
ardından buzağıyı tann edindiler. Biz bunu da aifettik ve Mu
sa'ya apaçık bir güç ve yetki verdik"204 ayeti de buzağıya tap
manın affedildiğinden bahsetmektedir. Bakara suresinde yer
alan "Musa'yla kırk gece için sözleşmiştik. Ancak siz onun ar
dından kendinize zulmederek buzağıya tapttntz. Sonra bunun
ardından. şükredersiniz diye, sizi bağışlamıştı.J<' 205 ayeti de
bunu desteklemektedir.
İ srailoğullarının somut Tann inancından soyut/aşkın bir

Tann inancına evrilmesinin uzun bir zamana yayıldığı daha
önce ifade edilmişti . Mısır çıkışı halkın Hz. Musa'dan kendileri
için put yapmasını istemeleri , ardından buzağıya tapmalan,
Allah'ı gözleriyle görme istekleri, inek kesmemekte direnme
leri gibi hususlar dikkate alındığında Hz. Musa başlarınday
ken İ srailoğullan arasında soyut/aşkın Tarırı inancının yer
leştiğini söylemek zor görünmektedir. Bilindiği üzere buzağı
hadisesi yaşandığı esnada Tevrat henüz verilmemişti. Halkın
suret ve heykel yapımına dair bir yasakla uyanlmaması sebe
biyle olacak ki Araf suresi 1 38 . ayette zikredilen Mısır çıkışı
ilk put talebine ceza verilmediği görülmektedir. Bu açıdan ba
kıldığında buzağıya tapanların ölüm cezasıyla cezalandınlmış
olmalan düşük bir ihtimal gibi gözükmektedir. Zira bu halk
asırlardır Mısır kültürü içerisinde yaşamış ve kimliklerini bü
yük ölçüde kaybetmiştir.
İsrailoğullarının Mısır çıkışı put talepleri, ardından buzağı

yapmaları, Allah'ı gözleriyle görmedikçe Musa'ya iman etme
yeceklerini söylemeleri, yiyeceklerden şikayet etmeleri, parlak
204 Nisa, 4 : 1 53 .
2 0 5 Bakara. 2 : 5 1 -53. Ar af suresinde de sürenin otuz gün oldugu , sonrasında
on gün eklenerek kırk güne tamamlandıgı ifade edilmektedir. Bkz. Araf.
7: 1 42 .
Buza{ııyı Yapanlar ve Cezalan 1 39
san renkli ineği kesmernek için diretmeleri , kutsal toprakla

ra girmeyerek Hz. Musa'ya "Sen ve Rabbin gidin savaşın, biz
bir yere kımıldamıyoruz" 206 demeleri onlann psikolojilerini ve
seeiyelerini göstermekteydi . Muhtemelen buzağıya tapmalan
sebebiyle Rablerinin gazabına uğramalan ve zillet içinde bir
hayat sürmeleri şeklinde takdir edilen ceza, kutsal toprak
lann onlara kırk yıl boyunca yasak olması ve sürekli sıkıntı
içerisinde yaşayarak çölde ölmeleridir. Ayetlerden anlaşıldığı
kadanyla halkın Hz. Musa'ya "Sen ve Rabbin gidin savaşın,
biz bir yere kımıldamıyoruz" demeleri , Mısır çıkışı karşılaştık
lan kavme özenerek put talep etmeleriyle başlayan süreçte
bardağı taşıran son damla olmuştur. Nitekim Hz. Musa bunu
duyunca kardeşi Harun'dan başkasına sözünü geçiremediği
ni ifade ederek Allah'tan , bu insanlarla yollannı ayırmasını
talep etmiştir.
Özetle, Yahudi ve İ slam kaynaklan her ne kadar buzağı

ya tapanlarla ilgili cezalardan bahsetse de her iki gelenek de
kavmin toplu bir helaktan kurtulduğu ve affedildiği şeklinde
bir görüşe sahiptir. Kanaatimizce buzağı hadisesi sonrasında
öldürülenler olduysa da bu durum buzağıya tapmanın cezası
olarak değil , daha ziyade Hz. Musa'nın Samiri gibi bir ele
başını cezalandırması sırasında kabile asabiyesiyle çıkan bir
isyan/kargaşa neticesinde gerçekleşmiş olmalıdır.
206 Malde. 5 : 24.

SONUÇ
Kur'an ve Tevrat'taki buzağıya tapma kıssası farklılıklar

içerse de gelenek aracılığıyla zenginleştirilen bu anlatımıa
nn birçok konuda birbirlerini destekledikleri göıiilmektedir.
Tevrat'a göre Hz. Harun buzağı yapımında yer alsa da onun
suçlu olmadığı Yahudi geleneğinde çok net bir şekilde vurgu
lanmaktadır. Hz. Harun'un buzağı hadisesi sonrası cezalar
dan hiçbirine maruz kalmaması bir kenara Tann tarafından
başkahen ilan edilip bütün dini işlerin yönetimine getirilmesi
de bunu desteklemektedir. Tevrat'ın metnindeki anlatımdan
farklı olarak Kur'an'da zikredilen Samiri'nin "elçinin izinden
bir tutarn alması" ve "buzağının böğürmesi" gibi detaylar Ya
hudi dini literatüıiin de karşımıza çıkmaktadır. Bu anlatım
lardan çoğunun İ slam sonrası döneme ait olması Kur'an'dan
etkilenmeyi akla getirse de böyle bir zorunluluk olmadığı da
açıktır. Güçlü bir sözlü geleneğe sahip Yahudilerin bu tür de
taylan Kur'an'dan alınalanna gerek kalmadan asırlar boyun
ca sözlü olarak aktarmalan da çok olası bir durumdur.
Kur'an'daki buzağı hadisesini Yahudi ve Mısır kaynaklan

ışığında incelemeye çalıştığımız bu çalışmada, buzağıyı yapan
Samiri'nin etnik olarak İ srailoğullanndan Hz. Yusufun kabi
lesinden olduğu kanaati ortaya çıkmaktadır. Mevcut veriler
yorumlandığında Samiri'nin buzağıyı muhtemelen Mısır'daki
Hathor boğa kültünü temsil etmek üzere yaptığı anlaşılmak
tadır. Bu çerçevede buzağının böğürmesi de içindeki boşluğa
ıiizgann girmesiyle değil , sihir sonucu ortaya çıkan bir du
rumdur. Kur'an'ın buzağıyı yapan karakteri tanımlamak için
kullandığı es-Samiri kelimesinin başına elif-lam, sonuna da
nispet ya'sı alması sebebiyle bir belde , kabile ya da meslek
grubuna ait olduğu anlaşılmaktadır. Kanaatimizce Samiri
kelimesi Antik Mısır dilinde olup , oğul anlamına gelen sa
ve sevgili anlamına gelen meri kelimelerinin birleşmesinden

oluşmaktadır ve "sevgili oğlun kabilesine mensup" yani Yu

sufi anlamında kullanılmış olmalıdır. Bu durumda buzağıyı
yapan Samiri, Yusufoğullarından sihir kabiliyeti olan ve önde
gelen birisidir.
Samiri'nin buzağıyı yapma sürecini anlatırken kullandığı

"elçinin izi" ifadesi pek çok müfessir ve araştırmacı tarafından
çalışmaya konu edilmiştir. Tefsirlerde burada zikredilen elçi
genellikle Cebrail olarak anlaşılırken, İ sfehani'nin görüşünü
esas alan tefsirler ve araştırmacılar burada elçi kelimesiyle
Hz. Musa'nın kastedildiğini düşünmektedirler. Kanaatimizce
burada elçi (rasılO ifadesiyle Hz. Yusuf kastedilmektedir ve
"elçinin izi" ifadesi Hz. Yusufun naaşına/terekesine tekabül
etmektedir. Antik Mısır'ın kültürü açısından bakıldığında,
Samiri'nin yaptığı şey maat'ı (kamu düzeni/kainatın dengesi)
bozup, isfet (fitne , kaos) durumunun tesisi anlamına gelmek
teydi. Bu açıdan bu eylem, Hz. Musa tarafından sadece iti
kadi anlamda değil, aynı zamanda sosyal açıdan da toplumu
ifsad eden ve kamu düzenini bozan bir eylem olarak telakki
edilmiş olmalıdır.
Samiri kıssasının anlatıldığı Taha suresi, araştırmacıların

tahminlerine göre 6 1 5 yılı civarında Mekke'de nazil olmuştur.
Kur'an'da sadece üç defa geçen Samiri isminin üçü de bu su
renin içerisinde yer almaktadır. Samiri'nin ismi geçmeksizin
buzağı heykeli anlatımı, Taha suresinden birkaç yıl önce nazil
olan Araf suresinde de zikredilmektedir. Bu anlamda Samiri
kıssasından önce de buzağı heykeli anlatımı yapılmıştır. Fa
kat Araf suresinde tevhidden şirke sapmak bağlamında çok
genel olarak zikredilen kıssa, Taha suresinde Samiri adlı bir
karakter üzerinden aktarılmaktadır. Araf suresindeki hadise
ye ek olarak Taha suresinde Samiri karakteri, buzağıyı yapma
metodu, Hz. Musa'nın buzağıyı parçalaması ve Samiri'yi ce
zalandırması gibi detaylara yer verilmesi, Mekke'de Samiri'ye
denk gelen özel bir karaktere işaret olarak anlaşılabilir.
İ srailoğullarının buzağısının Allah'ı temsil eden somut bir

tezahür olarak düşünülmesi , Mekkeli müşriklerin yerin ve
göğün yaratıcısı olarak Allah'a inanıp putlan ona ulaşınada
Sonuç 1 43
aracılar olarak görmelerine benzemektedir. Bu anlamda bu

kıssa, Samiri'nin buzağısının tevhid açısından kabul edilme
yecek bir durum olduğunu göstermekle kalmayıp , Mekkelile
rin yaptıklan şekilde hem Allah'a inanıp hem de putlara ta
zimde bulunmanın bir arada olamayacağına işaret etmekte
dir. Hz. Muhammed'in içinde bulunduğu şartlar çerçevesinde
okunduğunda Samiri kıssasının, Mekkelilere Hz. Musa örne
ği üzerinden bir mesaj verdiği de söylenebilir. Bu çerçevede
ilgili kıssa, Hz. Muhammed'in (Hz. Musa) , Mekke'nin bütün
putlarını (buzağı heykelini) kınp paramparça edeceğini, Ebu
Leheb ve Velid b. Muğire gibi Mekkeli müşrik elebaşlannın
(Samiri) ise yapayalnız kalarak manevi miraslannın kesilece
ğini ve ahiretten nasipleri olmayacağını /yeni hayata doğma
yacaklannı ( la misds) ilan etmektedir.
KAYNAKÇA
Aberbach , Moses & Leivy Smolar, "Aaron, Jeroboam and the Golden
Calf' , Joumal ofBiblical Literature 86: 2 ( 1 967) . ss. ı 29- ı 40.
Adam, Baki, Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur'an'ın Tartışmalı
Konulan, Pınar Yayınlan, İstanbul 20 ı ı .
Yahudi Kaynaklanna Göre Tevrat, Pınar Yayınlan, İstanbul
20 ı o .
Adler, Elkan Nathan & M ax Seligsohn, "Une Nouvelle Chronique Sa
maritaine", Revue des etudes Juives 44 ( 1 902) . ss. ı 88-222.
Akdemir, Salih, Son Çağn Kur'an, Ankara Okulu Yayınlan, Ankara
2009.
Albayrak, İsmail, "Isra'iliyyat and Classical Exegetes' Comments on
the Calf with a Hollow Sound Q . 20:83-98/ 7 : ı 47- ı 55 with
special reference to lbn 'Atiyya" , Journal oj Semitic Studies
4 7: ı (2002) , ss. 39-65.
Qur'anic Narrative and Isra'üiyyat in Westem Scholarship and
in Classical Exegesis, Yayımlanmamış Doktora Tezi, The Uni
versity of Leeds, 2000.
Albayrak, Kadir, "İsrailogullannın Altın Buzagısı ve Kızıl İnek'i" , Bi
limname 5:2 (2004) . ss. 9 ı - 1 03 .
el-Alusi, Mahmud, Ruhu'l-Meani, tahk. Muhammed Hüseyin el-Arab,
Daru'l-Fikr, Beyrut ı 997.
Andreu, Guillemette . Egypt in the Age of Pyramids, trans. David Lor
ton, Cornell University Press, Ithaca ı 997.
Antelme, Ruth Schumann & Stephane Rossini . Becoming Osiris: The
Ancient Egyptian Death Experience, Inner Traditions Interna
tional. Vermont ı 998.
Anthony, Flora Brooke, Foreigners in Ancient Egypt: Theban Tomb Pa
intings .from the Early Eighteenth Dynasty, Bloomsbury Pub
lishing, New York 20 ı 7.
Arama, Yitshak, Akeydat Yitzchak, trans. Eliyahu Munk, Lambda
Publishers, Kudüs-New York 2002 .
Armour, Robert A. , Gods and Myths of Ancient Egypt, American Uni
versity in Cairo Press, Cairo 2003 .
Amold , Dieter, Temples of Ancient Egypt. Cornell University Press,
New York ı 997.
1 46 Sö.miıi'nin Buzağısı
Assman , Jan , Death and Salvation in Ancient Egypt, Comeli Univer

sity Press, New York 2005.
Of God and Gods: Egypt, lsrael and the Rise of Monotheism,
The University of Wisconsin Press, Wisconsin 2008.
Atay, Hüseyin. Kur'an-ı Kerim ve 1Ylrkçe Çevirisi, Atay ve Atay, An
kara 2008.
Aydın, Mahmut, Hz. İsa'ya Ne Oldu?, Otto Yayınlan, Ankara 20 1 7 .
Bard , Kathryn A. , Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt,
Routledge, Oxon 1 999.
el- Begavi, Hüseyin b. Mesud , Mealimu't-Tenzil. tahk. Muhammed
Abdullah en-Nemr, Daru Taybe, Riyad 1 989.
Blackman, Aylward M . , "Priesthood" , Encyclopedia of Religion and
Ethics, ed. James Hastings , T & T Clark, Edinburgh 1 9 1 9, ss.
293-302 .
Bleeker, Claas Jouco, Hathor and Thoth: Two Key Figures of the An
cient Egyptian Religion, Brill, Leiden 1 973.
Book of Jasher, ed. J . H . Parry , Salt Lake City 1 887.
Breasted, James Henry, Ancient Records of Egypt, The University of
Chicago Press , Chicago 1 906- 1 907 (5 cilt) .
Budge, Ernest Alfred Wallis , The Liturgy of Funerary O.fferings, Dover
Publication, New York 1 994.
Antik Mısır Büyüleri, çev. Faruk Gültekin, Onbir Yayınlan, İs
tanbul 20 1 6 .
The Book of the Kings of Egypt, London 1 908.
Egyptian Religion: Egyptian Ideas of the Future Life, Kegan
Paul, London 1 908.
Os iris and the Egyptian Resurrection, Dover Publications, New
York 1 973.
The Book of the Opening of the Mouth, London 1 999.
An Egyptian Hieroglyphic Dictionary, John Murray, London
1 920 (2 cilt) .
The Egyptian Book of the Dead O'he Papyrus of Ani), London
1 895.
The Gods of the Egyptians, Methuen & Co. , London 1 904.
An Introduction to Ancient Egyptian Literature, Dover Publica
tions, New York 1 997.
The Literature of the Ancient Egyptians, J . M . Dent & Sons
Limited, London 1 9 1 4 .
Chayim ben Attar, O r Hachayim, trans. Eliyahu Munk, Kudüs 1 995.
Chung, Youn Ho, The Sin of the Calj. T & T Clark International, New
York 20 1 0 .
Kaynakça 147
Clark, Rosemaıy, The Sacred Magic of Ancient Egypt, Llewellyn Pub

lications, Woodbuıy 2003 .
The Sacred Tradition in Ancient Egypt: The Esoteric Wisdom
Revealed, Llewellyn Publicatlons, Woodbuıy 2004 .
Cline , Eric & David O'Connor (ed . ) , Thutmose III: A New Biography,
University of Michigan Press, Ann Arbor 2008 .
Cohen, Jeffrey M . . A Samaritan Chronicle, A Source-Critical Analysis
of the Life and Times of the Great Samaritan Reformer, Baba
Rabbah, Brill , Leiden 1 98 1 .
Colledge . Sarah Louise, The Process of Cursing in Ancient Egypt. Ya
yımlanmamış Doktora Tezi, University of Liverpool, 20 1 5 .
el-Cürcani, Abdulkahir b. Abdurrahman b. Muhammed . Durcu'd-Du
rer. tahk. Tal'at Salah el-Ferhan-Muhammed Edib Şekur, Da
ru'l-Fikr, Arnman 2009 .
Çalışkan, Hatlee Merve, 6 1 5 Yılında inen Ayetler, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara 20 1 4 .
el-Daly, Okasha, Kayıp Binyıl. çev. Ümran Küçükislamoğ;lu , İthaki
Yayınlan. İstanbul 20 1 3 .
Donahou , Michael S . , The Breaking of the Tablets: A Comparison of
the Egyptian Execration Ritual to Exodus 32: 1 9 and Jeremi
ah 1 9, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marquette University.
2008.
Doxey. Denise M .. Egyptian Non-Royal Epithets, Brill, Leiden 1 998.
Durmuş, Zülfikar, "Yanlış Anlamiandırma ve Değ;erlendirmelere Konu
Olan Bakara 54. Ayetindeki "uktulü enfusekum" ifadesinin Çö
zümlemesi" , EKEV Akademi Dergisi 7: 1 7 (2003) . ss. 29-48.
Ellis, Ralph, Eden in Egypt: Adam and Eve were Pharaoh Akhenaton
and Nefertiti.. Edfu Books. Cheshire 20 1 3 .
Erman, Adolf, The Literature of Ancient Egyptians. trans. Aylward M .
Blackman, Methuen & C o . Ltd, London 1 927.
Esed , Muhammed , Kur'an Mesajı. işaret Yayınlan. İstanbul 2002 .
el-Ferra. Ebu Zekeriyya, Meani'l-Kur'an, tahk. İbrahim Şemsuddin,
Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 2002 .
Fox, Marvin, "R. Isaac Arama's Philosophical Exegesis of the Gol
den Calf Episode" , Minha le-Nahum, ed . Marc Brettier-Michael
Fishbane, JSOT Press, Sheffıeld 1 993, ss. 87- 1 02 .
Frankel, David, "The Destruction o f the Golden Calf: A New Soluti
on" , Vetus Testamentum 44:3 ( 1 994) , ss. 330-339.
Gee. John Laurance, The Requirements of Ritual Purity in Ancient
Egypt, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yale University 1 998.
Geiger, Abraham, Judaism and Islam, F. M. Young, Madras 1 898.

Geraty, Lawrence T. , "Exodus Dates and Theories", Israel's Exodus in
n-ansdisciplinary Perspective: Text, Archaeology, Culture, and
Geoscience, ed. Thomas E. Levi, Thomas Schneider, William
H. C. Propp, Springer, New York 20 1 5 , ss. 55-64.
Gerçekcioğlu, Fatma, samiriliğin Ortaya Çıkışı ve Kutsal Metinler lşı
ğında Erken Dönem samin-Yahudi İlişkileri, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi SBE . , Ankara 20 1 7 .
Gılgamış Destanı, çev. Sait Maden, Türkiye İ ş Bankası Yayınları, is
tanbul 20 1 6 .
Ginzberg, Louis, Legends of the Jews, trans. Henriatta Szold , The
Jewish Publication Society, Philadelphia 2003 .
Goldziher, Ignaz, "La Misasa" , Revue Africaine 268 ( 1 908) . ss. 23-28.
Gordon, Andrew A. , "The K3 as an Animating Force" , Journal oj the
American Research Center in Egypt 33 ( 1 996) , ss. 3 1 -35.
Gözeler. Esra. Kur'an Ayetlerinin Tarihlendirilmesi. Kuramer Yayın
lan, İstanbul 20 1 6 .
Grabbe, Lester L. , "The Jannes/Jambres Tradition i n Targum Pseu
do-Jonathan and !ts Date", Journal oj Biblical Literature 98:3
( 1 979) . ss. 393-40 ı .
Graves-Brown, Carolyn, Daneingfor Hathor: Women in Ancient Egypt,
Continuum, London 20 1 0 .
el-Garmiti, Ebu Hayyan Muhammed b . Yusuf. el-Bahru'l-Muhit,
tahk. Adil Ahmed-Ali Muavvad, Daru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Bey
rut 1 993.
Halevi, Yehuda, Kitabu'r-Red ve 'd-Delil fi'd-Dini'z-Zelil (Kuzari), ed.
David Baneth, Magnes Press, Kudüs 1 977.
Halevi, Yitshak ben Yehuda, Pa'neah Raze, Varşova 1 867.
Halperin, David J . , "Can Muslim Narrative be Used as Commentary
on Jewish Traditions?" , Medieval and Modem Perspective on
Muslim-Jewish Relations, ed. Ronald L. Nettler, Routledge,
New York 1 995, ss. 73-88.
The Faces oj the Chariot, Mohr Siebeck, Tübingen 1 988.
Hamidullah, Muhammed, Aziz Kur'an, çev. Abdulaziz Hatip-Mahmut
Kanık. Beyan Yayınlan, İstanbul 2000.
el- Harari, Muhammed Emin, Hadaiku'r-Ruh ve'r-Reyhan, tahk. Ha
şim Muhammed Mehdi, Daru Tavki'n-Necat, Beyrut 2008.
Harco, Willems, "Anubis as a Judge", Egyptian Religion: The Last
Thousand Years, ed. Willy Clarysse. Antoon Schoors, Jan
Quaegebeur, Peeters. Leuven 1 998, ss. 7 1 9-743.
Kaynakça 1 49
Harri s , Eleanor, Ancient Egyptian Magic, Weiser Books, MA 20 1 5 .

Hart, George. Egyptian Gods and Goddesses, Routledge, London-New
York 2005.
Hirschberg, Haim Zeev, "Samarttans in Islam " , Encyclopedia Judai
ca. ed . Fred Skolnik, c. 1 7 , s. 738.
Hizkiyahu ben Manoah, Chizkuni, trans . Eliyahu Munk, Ktav Pub
lishers 20 1 3 .
Hoffmeier, James K. , Israel in Egypt: The Evidencefor the Authenticity of
the Exodus Tradition, Oxford University Press, New York 1 996.
İbn Aşur. Muhammed et-Tahir, et-Tahrir ve 't-Tenvir, ed-Daru't-Tuni
siyye li'n-Neşr. Tunus 1 984.
İbn Atiyye , Ebu Muhammed Abdulhak, el-Muharreru'l-Veciz, tahk.
Mecd Mekki , Daru İbn Hazm, Beyrut 20 1 0 .
İbn el-Cevzi, Cemaleddin Abdurrahman b . Ali, zadu'l-Mesir fi İl
mi't-Tefsir, neşr. Züheyr eş-Şaviş, el-Mektebu'l-İslami, Beyrut
1 984.
İbn Ebi Hatim, Abdurrahman. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim. tahk. Esad
Muhammed et-Tayyib , Mektebetu'n-Nizar el-Baz, Riyad 1 997.
İbn Ezra, Avraham, Commentary on the Pentateuch: Exodus, trans .
H . Norman Strickman , Menorah Publishing, New York 1 988.
İbn Kesir, Ebu'l-Fida İsmail b . Şihabiddin Ömer, Tefsiru'l-Kur'ani'l-A
zim. tahk. Mustafa es-Seyyid Muhammed , Müessesetü Kur
tuba, Kahtre 2000.
el-İsfehani, Ebu Müslim, Mültekatu Camii'l-Te'vil li-Muhkemi't-Tenzil
neşr. Said el-Ensari, Albalagh Press, Calcutta 1 92 1 .
el-İsfehani. Ragıb, Müfreddt. çev. Yusuf Türker. Pınar Yayınları, is
tanbul 20 1 6 .
Kaplan, Aryeh. Sefer Yetzirah: The Book of Creation i n Theory and
Practice. Weiser Books, Boston 1 997.
Karenga, Maulana. Maat: The Moral Ideal in Ancient Egypt, Routled
ge, New York 2004.
el-Kasimi, Muhammed Cemaleddin , Mehdsinu't-Te'vil, neşr. Muham
med Fuad Abdulbaki, Şam 1 957.
Kayak, Fatih, Tevrat ve Kur'an'a Göre Sdmiri. Yayımlanmamış Yük
sek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi SBE. Konya 20 1 0 .
el-Kelbi, Muhammed b . Ahmed , Kitabu't-Teshil li-lRümi't-Tenzil tahk.
Rıza Fezah el-Himami. el-Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut 2003 .
Kitabu't-Tarikh of Ebu'l-Feth, trans . Paul Stenhouse, Sydney 1 985.
Kuli, Yakov & Yitshak Magriso, The Torah Anthology: Meam Loez,
trans. Aryeh Kaplan, Moznaim Publishing, Kudüs 1 99 1 .
1 50 Siimiri'nin Buzağısı
el- Kurtubi, Muhammed b . Ahmed, el-Cami' li-Ahkdmi'l-Kur'an, tahk.

Abdullah b . Abdulmuhsin et-Turki, Müessesetü'r-Risale, Bey
rut 2006.
Langner, Allan M .. "The Golden Calf and Ra", Jewish Bible Quarterly
3 ı : ı (2003) , ss. 43-47.
LeBlanc, Marc Jeremy, "In Accordance with the Documents ojAncient
Times ": The Origins, Development, and Signlfıcance oj the An
cient Egyptian Sed Festival (Jubilee Festival}, Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Yale University, 20 ı ı .
Leprohon , Ronald J . , The Great Name: Ancient Egyptian Royal Titu
lary, Society of Biblical Literature, Atlanta 20 ı 3 .
Lesko, Barbara S. , The Great Gaddesses oj Egypt, University o f Ok
lahoma Press, Norman ı 999.
Liberman, Saul. Midraşey Teyman, Wahrman Books, Kudüs ı 970.
Lichtheim, Miriam, Ancient Egyptian Literature, University of Califor
nia Press, Berkeley ı 976- ı 980 (3 ciltl .
Lorton , David, "The Theology of Cult Statues in Ancient Egypt" , Bom
in Heaven, Made on Earth, ed Michael B. Dick, Eisenbrauns,
Winona Lake ı 999, ss. ı 23-20 1 .
'The Treatment of Criminals in Ancient Egypt: Through the
New Kingdom" , Journal oj the Economic and Social History oj
the Orient 20: ı ( ı 977) , ss. 2-64.
Mecklenburg, Yaakov Tzevi, Haketav vehakabbalah, trans. Eliyahu
Munk, Lambda Publishers, Kudüs 200 1 .
Mekhilta de-Rabbi Yishmael. ed . Jacob Lauterbach, Jewish Publica
tion Society, Philadelphia 2004 .
Memar Marqah, trans. John Macdonald, Verlag Alfred Töpelman,
Berlin ı 963.
Menahem Tsiyoni, Sefer Tsiyoni., Lvov ı 882.
Meral, Yasin, "Senin Derdin Neydi ey Samiri? 20/Taha:95", Ankara
Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 58:2 (20 ı 7) . ss. ı 83-
ı 92 .
" H z . Musa'nın Mısır Hayatına Dair Değerlendirmeler" , Din ve
Toplum 4 : 3 (20 ı 5) . ss. 32-43.
Mevdudi, Ebu'l-A'la, Tejhimü'l-Kur'dn, ter. M . Han Kayani , İnsan Ya
yınları, İstanbul ı 986.
Midrash oj Rabbi Moshe Alsich on the Torah, trans. Eliyahu Munk,
Lambda Publishers, Kudüs-New York 2000.
Midrash Rabbah (Exodus) . trans. S. M . Lehrman, Soncino Press,
London ı 939.
Kaynakça 151
Midrash Rabbeinu Bachya, trans. Eliyahu Munk. Kudüs 1 998.

Midraş ha-Gadol (Bereşit), ed. Solomon Schechter, Cambridge Uni
versity Press, Cambridge 1 902 .
Midraş Tanhuma. trans. Samuel Berman, Ktav Publishing House.
New Jersey 1 995.
Midraş Tanhuma, Vilna 1 833.
Mikraot Gedolot Haketer. ed. Menachem Cohen, Bar-Ilan University
Press, Ramat-Gan 2007.
Mohammed, Waheed Maher, The Formulae of Reward and Punish
mentjrom the Old Kingdam Tombs in Comparison with Chapter
1 25 of the Book of the Dead: The Judgement of the Dead in the
Old Kingdom, Yayımlanmamış Doktora Tezi, University Colle
ge London, 1 999.
Morschauser. Scott, Threat Formulae in Ancient Egypt. Yayımlanma
mış Doktora Tezi, The John Hopkins University, Baltimore
1 987.
Muhlestein , Kerry Miles, Violence in the Service of Order: The Religi
ous Frameworkfor Sanctioned KUling in Ancient Egypt, Yayım
lanmamış Doktora Tezi, University of Callfornia, Los Angeles
2003 .
Mukatil b. Süleyman, Tefsir-i Kebir, çev. M . Beşir Eryarsoy. işaret
Yayınları, İstanbul 2006.
et-Tefsiru'l-Kebir, tahk. Abdullah Mahmud Şehhate, Müesse
setü't-Tarihi'l-Arabi. Beyrut 2002 .
Niehaus, Jeffrey J . , Ancient Near Eastem Themes in Biblical Theo
logy, Kregel Publlcations, Grand Rapids 2008.
Noegel. Scott B . , "Moses and Magic: Notes on the Book of Exodus" ,
Journal of the Ancient Near Eastem Society 24 (1997) . ss. 45-
59.
"Musa ve Sihir: Çıkış Kitabı Üzerine Notlar" , çev. Esra Erdo
�an-İbrahim Emre Şamlıo�lu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fa
kültesi Dergisi 58:2 (20 1 7) , ss. 1 6 1 - 1 82 .
Oswalt, John N . , "The Golden Calves and the Egyptian Concept of
Deity" , Evarıgelical Quarterly 45: 1 ( 1 973) , ss. 1 3-20.
Öztürk. Mustafa. Kur'an-ı Kerim Meali.. Ankara Okulu Yayınları. An
kara 20 1 5.
Patai, Raphael. Jewish Alchemists: A History and Source Book, Prin
ceton University Press, Princeton 1 994.
Pesikta de-Rab Kahana, ed. William G . Braude, Jewish Publication
Society. Philadephia 2002 .
Pesikta Rabati, ed. William Braude, Yale University Press, New Ha
ven ı 968.
Pietersma, Albert, The Apocryphon oj Jannes and Jambres the Magi
cians, Brill, Leiden ı 994.
Pirke de-Rabbi Eliezer, trans. Gerald Friedlander. The Bloch Publis
hing, London ı 9 ı 6 .
Pregill, Michael E. , The Living Calf oj Sinai: Orientalism, "Irifluence",
and the Foundations oj the Islamic Exegetical Tradition, Yayım
lanmamış Doktora Tezi, Columbia University, New York 2008 .
Poo. Mu-chou , Enemies oj Civilization: Attitudes toward Foreigners
in Ancient Mesopotamia. State University of New York Press.
Albany 2005.
Quirke, Stephen, E.xploring Religion in Ancient Egypt. Wiley Bla
ckwell, Chichester 20 ı 5.
er-Razi , Fahreddin, Tejsiru'l-Fahri'r-Razi, Daru'l-Fikr, Beyrut ı 98 1 .
Reymond, Eve. From the Records oj a Priestly Family from Memphis,
Otto Harrasowitz, Wiesbaden ı 98 ı .
Remler, Pat, Egyptian Mythology A to Z, Chelsea House Publishers,
New York 20 ı 0 .
Ritner, Robert Kriech , The Mechanics oj Ancient Egyptian Magical
Practice. The Oriental Institute of the University of Chicago,
Chicago ı 993.
Rubin, U ri, 'Traditions in Transformation: The Ark of the Covenant
and the Golden Calf in Biblical and lslamic Historiography, "
Oriens 36 (200 1 ) , s s . ı 96-2 ı 4 .
Ruiz, Ana , The Spüit ojAncient Egypt. Algora Publishing. N ew York 200 1 .
Saad El-Din, Morsi, Sinai: The Site & the History: Essays, New York
University Press, New York-Londra ı 998.
Sabba, Avraham , Tzror Hamor, trans. Eliyahu Munk, Lambda Pub
lishers , Kudüs-New York 2008.
es-Sa'lebi, Ahmed b . Muhammed , 'Ara'is al-Majalis .fi Qisas al-Anbi
ya ', trans. William M. Brinner, Brill, Leiden 2002 .
Kitabu Kısasi'l-Enbiya, neşr. Muhammed Ali el-Melici, el-Mat
baatü'l-Amiretü'ş-Şarkiyye, Kahire ı 907 .
es-Se'alibi, Abdurrahman b. Mahmud, Cevahiru'l-Hisan .fi Tejsi
ri'l-Kur'an, tahk. Muhammed Muavvad-Adil Ahmed Abdul
mevcud , Daru İhyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut ı 997.
Salihoğlu. Mahmut, "Samiri", DİA , Ankara 2009, c. 36, ss. 78-79.
Schneider, Tammi J . . An Introduction to Ancient Mesopotamian Religi
on, Eerdsman Publishing, Cambridge 20 ı ı .
Kaynakça 1 53
Scholem, Gershom, "Golem", Encyclopedia Judaica. ed. Fred Skol

nik, Il. Baskı. Macınillan Reference , Detroit, 2007, c. 7, ss.
735- 737.
Sefer ha-Zihronot hu Divrey ha-Yamim le-Yerahmiel, ed. Eli Yassif, Tel
Aviv University Press, Tel Aviv 200 1 .
Selden. John. Dis Syris. Leipzig 1 672.
Opera Omnia. ed. David Wilkins, London 1 726.
Sepher Rezial Hamelach. ed. Steve Savedow, Weiser Books , Boston
2000.
Shaw, lan , Exploring Ancient Egypt, Oxford University Press. New
York 2003 .
Shubert, Steven Blake. Those Who (Stal) Live on Earth: A Study oj the
Ancient Egyptian Appeal to the Living Texts, Yayımlanmamış
Doktora Tezi, University of Toronto. 2007.
Silvestre de Sacy. Correspondance des Samaritain de Naplouse, Paris
18 13.
Sipahtoglu, Abdulvahid, Vahiy ve Muhasara: Boykot Dönemi Nazil
Olan Surelerin Tespüi, Pınar Yayınları , İstanbul 20 1 5.
Smith , M artyn . Religion, Culture. and Sacred Space, Palgrave Mac
millan, New York 2008 .
Speyer, Heinrich, Die Biblischen Erzahlungen im Qoran, Wissensc
haftliche Buchgesellschaft. D arın stad t 1 96 1 .
es-Suyuti, ed-Durru'l-Mensur. tahk. Abdullah b . Alıdulmuhsin et
Turki. Merkez Hicr, Kahtre 2003 .
Şener, Abdulkadir, Cemal Sofuoglu ve Mustafa Yıldınm. Yüce Kur'an
ve Açıklamalı-Yorumlu Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Matbaası.
İzmir 2009 .
Şir ha-Şirim Raba. trans. Maurice Simon, The Soncino Press Ltd . .
London-New York 1 983.
Şlomo ben Moşe Alkabets. Ayelet Ahavim. Venedik 1 552.
Şulul. Kasım, Hz. Peygamber Devri Kronolojisi. İnsan Yayınları, 5 .
Baskı , İstanbul 20 1 4 .
et-Tabatabai. Muhammed Hüseyin, el-Mizanfi Tefsiri'l-Kur'an, Mües
sesetü'l-Alami li'l-Matbuat. Beyrut 1 997.
et-Taberi. Muhammed b . Cerir, Camiu'l-Beydn an Tevili Ayi'l-Kur'an,
tahk. Abdullah b. Alıdulmuhsin et-Turki, Daru Hicr, Kahtre
200 1 .
Tarihu'r-Rusul ve 'l-MulCı.k, tahk. Muhammed Ebu'l-Fadl İbra
him, Daru'l-Maarif, Kahtre 1 967.
1 54 Sdmiri'nin Buzağısı
et-Tabersi, Fadl b. Hasen , Mecmeu'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'an, tahk.

Daıu'l-Ulum/ Daıu'l-Murtaza, Beynıt 2006.
et-Tusi, Ebu Cafer Muhammed b . Hasan, et-Tibyanfi Tefsiri'l-Kur'an,
tahk. Ahmed Habib Kasiru'l-Amili, Daıu İhyai't-Türasi'J-Ara
bi, Beynıt t.y.
Targum Yonathan, ed. Moşe Ginsburger, Berlin 1 903.
Tejsiru Dahhak, tahk. Muhammed Şukri, Daıu's-Selam, Kahire
1 999.
The Biblical Antiquties of Philo, trans. M . R. James, Ktav Publishing
House. New York 1 97 1 .
The Chronicles oj Jerahmeel, trans. Moses Gaster, Royal Asiatic So
ciety, London 1 899.
The Panarion oj Epiphanius oj Salamis, trans. by Frank Williams,
Brill, Leiden 2009 .
The Zohar, trans. Daniel C. Matt, Stanford University Press, Califor
nia 20 1 1 .
Tiele, Cornelis Petrsu, Comparative History oj the Egyptian and Meso
potamian Religions, Trübner Publishing, London 1 882.
Tisdall, Clair, The Original Sources oj the Qur'an, Society for Promo
ting Christian Knowledge, London 1 9 1 1 .
Tobiah ben Eliezer, Midraş Lekah Tov, Vilna 1 880.
Tora ve Ajtara, ed. Moşe Farsi, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın
AŞ . . İstanbul 2007.
Ulmer, Rivka, Egyptian Cultural Icons in Midrash. Walter de Gruyter,
Berlin 2009 .
Ünsal , Hadiye , Erken Dönem Mekki Surelerin Tahlili, Ankara Okulu
Yayınlan, Ankara 20 1 5 .
Vermes, Geza, Ölü Deniz Parşömenleri, çev. Nurler Çelebioglu, Nokta
Kitap, İstanbul 2005.
Vemer, Miroslav, Temple oj the World: Sanctuaries, Cults, and Myste
ries oj Ancient Egypt, The American University in Cairo Press,
Kahire 20 1 2 .
Walker, Brennan & Michael Dick, "The Induction of the Cult Image in
Ancient Mesopotamia: The Mesopotamian mis pi Ri tual". Bom
in Heaven, Made on Earth: The Making oj the Cult Image in the
Ancient Near East, ed. Michael Brennan Dick, Eisenbrauns
Publishings, Winona Lake 1 999, ss. 55- 1 2 1 .
Wiedemann, Alfred , Religion oj the Ancient Egyptians, H . Grevel, Lon
don 1 897.
Kaynakça 1 55
Wilkinson, Toby, Royal Annals of Ancient Egypt, Kegan Paul Interna

tional, London 2000.
Willems, Harco, "Crime, Cult and Capital Punishment" , The Journal
ofEgyptian Archaeology 76 ( 1 990) , ss. 27-54.
el-Ya'kubi, Ahmed b . İshak, et-Tarih, tahk. Abdulemir Mühenna, Şe
riketü'l-Alaml, Beyrut 20 1 0 .
Yeşa'yahu , Natanel ben, Nuru'z-Zaldm, ed . Yosef Kafıh. Kudüs 1 957.
Yonge, C . D . (ed . ) , The Works of Philo, Hendrickson Publishers, Pea
body 1 993.
ez-Zemahşeri, Mahmud İbn Ömer, Tefsiru'l-Keşşaj. tahk. Halil Me
mun Şiha, Daru'l-Marife , Beyrut 2009 .
Zucker, Moshe, Peruş Saadya le-Şemot, Mosad Rav Kook, Kudüs
1 998.
DiZiN
A E
Aba-aner 76, 77 Ebu Leheb 1 1 9, ı 43

Abit Sandıgı ı 1 , 57, 58 Efraylm 1 1 2 , 1 1 4 , ı ı 5, 1 ı 6 , ı ı 7
Amon ı9. 25, 34, 39, 57, ı 24 Eski Krallık 27
Amon-Ra 34, 57
F
Anubis ı9, ı ı 3
Apls 47, 48, 49, 52 , 53, 57, 65, feresu'l-hayat 67, 68
66
G
Ararnice 55, 74, ı o2
Ararat 1 1 Geb ı 9
Atum-Ra 3 1 gematrla 84
Gersonides 52, ı 08
B
Get 3 ı
Bacerma ı o6, 1 07 , ı o8 golem 79
Bedir Savaşı 70
H
behemot 5 1 , 68
Bes ı 9 Harnan 28, ı ı ı
Beyt-El 1 1 6 Hathor ı 9 . 48 , 52, 53, ı 1 3 , ı 4 1
Burak 7 ı Hattıler 3 ı
hayot 49, 68
c
Hayzum 67, 70
Cebrail 67, 68, 69, 70, 87, 90, hekau 76
9 1 , 1 42 Heliopolis 3 ı . 47, 1 1 7, 1 1 8
Cu di 1 ı Hermont 1 07, 1 08
Hesat 47
D
Hezekiel Kitabı 49, 50, 63, 68
Dan ı ı 6 Hiksoslar 3 1
Daru'l-Erkam 33 Horus 1 9 , 48
Djadja-em-ankh 76 Hoşea 1 ı 7
Djedi 77, 78 Hur 43, 62, 1 00, ı o ı . 1 02 , 1 03
dokuz mucize 29, 30, 3 1
dokuz yay 30, 3 1
ı-i N
!sis 1 9 , 3 ı Nablus ı ı 6
İbn Ezra 85, 86, ı oo . ı o2 . 1 03 , Nahmanides 52
ı o4, 1 08 , ı 35 Nephthys 3 ı
isfet 45, ı 30, ı 42 Nil ı 1 , ı 5, 32 , 47, 48, 64, 65, 74,
İsis 48 77, 93, ı 22
Nut ı 9 . 3 ı
K
Nübyeliler 3 ı
ka ı 27
0-Ö
Kalev ben Yefunne 40, 4 ı
Karun 28, 8 1 , ı 3 ı Omri ı ı 5
Kenna 1 07 . ı 08 Orta Krallık 2 7
kher heb 75, 76, 77 Osiris ı 9 . 3 1 . 47, ı ı 3
Khufu 77 Ölü Deniz Yazmaları ı 3
Kızıldeniz 5 ı . 66, 69 , ı 3 ı
Kinnan ı o6. 1 0 7 , ı o8 p
L per-aa 34
Philo 48, ı 36
Lat ı 9
Ptah ı 9 , 47, ı ı 3
Levi 2 8 , 52 , 80, 8 5 . 93, 1 03 , ı o4.
ı o8 R.
M Ra ı 9 , 25, 3 1 , 32, 34, 39, 48, 57,

59. ı 24
maat 35, 45, 59, ı 30, ı 42
Ramses 27
Medyen 25
Raşi ı8, 56, 58, 65, 74, 84 , 85.
Memphis 47, ı 23
97, ı o2 . 1 03, ı 34, ı 35
Menaşşe ı ı 4 , ı ı 5
Rehoboam ı ı 6
Menat ı 9
Reuven 93
Miha 5 ı , 65, 74, 94, ı o6, l l 1 .
ı ı2 S-Ş
MitannHer 3 ı
Saadya Gaon 56. 1 02 , ı o3
Mnevis 47
Samarya ı 1 0
Munca 1 06, ı ı 2
sa-mer ı ı 3 , ı ı 8 , ı 23
Musa b . Zafer ı o7
Dizin 1 59
sa-mert 1 1 3 , 1 1 8 u
sa-meıy 1 1 3
Urartu l l
Samiriler 7, 1 1 0, l l ı . 1 1 4, 1 1 5 ,
Uzza 1 9
1 1 6, 1 1 8
Saul 1 1 , 1 2 , 64, 92 V
Sed Festivali 36, 37, 38

Velid b. Muğire 1 1 9 , 1 43
Shu 3 1
Sneferu 76 w
Sudan 38, 1 08
Westcar Papirüsü 76, 77
Sümer l l l
Sümerliler 1 1 0, l l l y
Şekem 92, 1 1 5, 1 1 6
Yahya l l
Şekina 57, 97
Yakubi 78, 79
Şemer 1 1 5
Yambris 62, 63, 97, 98
T Yannis 62, 63 , 97, 98

Yehuda 7 , 5 1 , 57, 93, 1 1 6
tabüt ı ı . 1 2 Yeni Krallık 27
Talut ı ı . 1 2 , 92 Yeroboam 83, 1 1 6
Targum 55, 63 , 74, 1 0 1 , 1 02 , Yeşu ben Nun 40, 4 1
1 35 yevmu'z-zine 36, 3 7 , 8 1
Tefnut 3 1 Yohanan l l
teraflm 22, 80 Yuhanna l l
Thoth 1 9 , 53
z
Tutmose 27, 28, 3 1 , 1 08
Zohar 63 , 7 1 , 87, 96, 97, 98

Yasin Meral - Sâmirî - Nin Buzağısı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yasin Meral - Sâmirî - Nin Buzağısı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sanıiri'nin Buzağısı

Ankara Okulu Yayınları

©Ankara Okulu Basım Yay. San. ve Tic. Ltd. Şti.

Dizgi, kapak: Ankara Dizgi Evi

Ankara Okulu Yayınları

A. Hz. Yusuf Dönemi. . . . . . . . . . . . ..

Yahudi ve Hıristiyanlara göre Kur'an, Hz. Muhammed ta­

Tevrat ve Kur'an'ın ortak anlatımları incelendiğinde pek

Bu çalışma, Samiri ve yaptığı buzağıyla ilgili kapalı kal­

Bu çalışmaya, talebesi olmakla iftihar ettiğim hocam

Gayret bizden, tevfik Allah'tandır.

ilmi çalışmalann belirli bir yöntem ve disiplin içerisinde

Konunun işlenişi sırasında Mısır ve Yahudi kaynaklan

Mısırbilimin Araşhrmaya Dahil Edilmesi

minde rahiplerin konumu, sihirbazlann sihir metotlan, Mı­

Mısırbilim , bu araştırmamızda başvurduğumuz ilim dalla­

Yahudi Kaynakları ve İsrailiyatVerilerinin ilmi Değeri

Her ne kadar İ srailiyat tabiri, Yahudi kaynaklarından edi­

Kur'an özelinde konu ele alındığında, Kur'an'da en faz­

Kur'an'ın Kavram ve Bağlam Hassasiyeti

Kur'an lossalannda olayıann gerçekleştiği zamandaki kav­

Benzer şekilde Yahudilerin Ahit Sandığı (Aron ha-Brit) da

Aynı durumu tiibilt ile ilgili kıssanın içerisinde geçen Calut

Bu çerçevede araştırmamızda Kur'an'ın, İ srailoğullannın

Mitolojik Rivayetlerin Dikkate Alınması

ilahiyat alanının en temel tartışma konulanndan biri de

dır. Başka millet ya da medeniyetlerin benzer anlatımları ise

Samiri ve buzağı hadisesinde mitolojik unsurlar yoğun bir

Yunan, Roma, Babil , Mısır, Yahudi ve Türk mitoloj ileri in­

ilmin Dinamik ve Birikimsel Oluşu

Gerek sosyal bilimlerde gerekse fen bilimlerinde ilmin sü­

hayata geçmeleri, medeniyet kurmalan ve mabed yapımlany­

Bunun dışında bireylerin kendi tecrübi bilgi evrimleri de

Mısırbilim araştırmalan Antik Mısır medeniyetinin dini

Antik Mısır medeniyetinde Nil nehri merkezli oluşturu­

Ortadoğu'nun din ve inanç coğrafyasında hayati bir öne­

takip eden dönemlerde İ srailoğullan hamisiz kalmış ve za­

A. Hz. YusufDönemi (Yaklaşık MÖ. 1700'lü Yıllar)4

Yahudi tarihinde Mısır medeniyeti ile temas kurulan ilk

2 Müminun. 23:47: Şuara. 26:22.

ay ve güneşin kendisine secde ettiğini görmüş ve bunu babası

Hem Kur'an'ın hem de Tevrat'ın anlatırnma göre kardeş­

Kur'an'ın anlatırnma göre , Hz. Yusufun atıldığı kuyuya bir

ise Hz. Yusufun kardeşleri yaklaşmakta olan kervanı gör­

Zindana Hz. Yusufla birlikte iki genç daha girmiştir. Bu

tannlara (Amon , ptah , Ra, Osiris, Thoth, Nut, Anubis, Hat­

Bilindiği üzere Yusuf suresi, hicretin hemen öncesinde

Zindan arkadaşlannı Mısır tannlan konusunda uyaran

kuru başak görmüştür. Kralın etrafındaki insanlar, bu rü­

Bu gelişmelerin ardından Hz. Yusuf, kralın gözünde önem­

rinin yanına dönünce farkına vanrlar ve belki yine gelirler20

Hz. Yusufun kardeşleri , Hz. Yakup'un yanına döndükle­

Hz. Yusufun kardeşleri Mısır'a dönüp onun yanına girdik­

Hz. Yusuf, önce diğer kardeşlerinin eşyalannı aramaya

Kardeşleri, babalarına verdikleri söz gereği Bünyamin'i

Kardeşleri, Mısır'a gidip Hz. Yusufun huzuruna girince, ai­

yaptığınızı biliyor musunuz?' diye çıkışınca kardeşleri şok ge­

Kardeşlerini affeden Hz. Yusuf. gömleğini onlara vererek

Yusuf suresi, elimizdeki mushaflarda 1 3,5 sayfalık yer tu­

dir. Bu surede ne İ blis kıssası, ne Nuh Tufanı, ne Ad , ne Se­

B. Hz. Musa Dönemi {Yaklaşık MÖ. 1400'lü Yıllar)3•

Peygamberler tarihinde Hz. Musa ve Hz. Muhammed'in di­

Hz. Yusuf sonrası İ srailoğullarının Mısır'daki durumu kö­

Yahudi ve Hıristiyanlara göre Kur'an, Hz. Muhammed ta

Bu çalışma, Samiri ve yaptığı buzağıyla ilgili kapalı kal

minde rahiplerin konumu, sihirbazlann sihir metotlan, Mı

Mısırbilim , bu araştırmamızda başvurduğumuz ilim dalla

Her ne kadar İ srailiyat tabiri, Yahudi kaynaklarından edi

Kur'an özelinde konu ele alındığında, Kur'an'da en faz

Kur'an lossalannda olayıann gerçekleştiği zamandaki kav

Yunan, Roma, Babil , Mısır, Yahudi ve Türk mitoloj ileri in

Gerek sosyal bilimlerde gerekse fen bilimlerinde ilmin sü

hayata geçmeleri, medeniyet kurmalan ve mabed yapımlany

Antik Mısır medeniyetinde Nil nehri merkezli oluşturu

Ortadoğu'nun din ve inanç coğrafyasında hayati bir öne

takip eden dönemlerde İ srailoğullan hamisiz kalmış ve za

Hem Kur'an'ın hem de Tevrat'ın anlatırnma göre kardeş

ise Hz. Yusufun kardeşleri yaklaşmakta olan kervanı gör

tannlara (Amon , ptah , Ra, Osiris, Thoth, Nut, Anubis, Hat

kuru başak görmüştür. Kralın etrafındaki insanlar, bu rü

Bu gelişmelerin ardından Hz. Yusuf, kralın gözünde önem

Hz. Yusufun kardeşleri , Hz. Yakup'un yanına döndükle

Hz. Yusufun kardeşleri Mısır'a dönüp onun yanına girdik

Kardeşleri, Mısır'a gidip Hz. Yusufun huzuruna girince, ai

yaptığınızı biliyor musunuz?' diye çıkışınca kardeşleri şok ge

Yusuf suresi, elimizdeki mushaflarda 1 3,5 sayfalık yer tu

dir. Bu surede ne İ blis kıssası, ne Nuh Tufanı, ne Ad , ne Se

Peygamberler tarihinde Hz. Musa ve Hz. Muhammed'in di

Hz. Yusuf sonrası İ srailoğullarının Mısır'daki durumu kö

Hz. Musa, öz annesinin bakıcılığıyla büyümüştür. Hz. Mu

Hz. Musa'nın mücadele ettigi Firavun'un kimligi net de

Yahudi geleneğinde Tann 'nın Mısırlılara yönelik gönder

"Dokuz yay"la ifade edilen b u düşmanlar kaynaklarda Mitan

birinin bir Mısır tannsını küçük düşünneye yönelik olduğu

Peki , Hz. Musa ve Hz. Harun Firavun'u ikna etmekle uğ

olduklan düşünüldügünde korkmalan da insani bir durum

Hz. Musa, İ srailoğullannın bu korkulannı kırmak amacıy

Kur'an , Hz. Musa döneminde Firavun'un saray ahalisin

1 03 Yasin Meral, "Senin Derdin Neydi ey Samlri?" (20/Ta-Ha:95) , Ankara Üni

Firavun bütün mucize ve belaların sonucunda İ srailoğul

Sed Festivali'nin bir diğer önemli yönü de Firavun'un Mı

Hz. Musa'nın asası , Firavun'un sihirbazlanyla yapılan dü

şaşkın dolaşmışlardır. 129 Tevekkülsüz bu nesil , kırk yıl içeri

Tevrat'a göre Hz. Musa da kutsal topraklara girerneden ve

Hz. Musa'nın ve İ srailoğullarının Firavun karşısındaki du

Tevrat ve Kur'an, İ srailoğullannın çöl hayatı sırasında bu

Allah , dağdaki otuz günlük buluşmaya on gün daha ekle

Antik Mısır'da öne çıkan bir başka boğa da Mnevis boğası

tezahürü olarak bilinmektedir. Buchis boğasının annesi tan

Yahudi kaynaklarında yer alan bazı rivayetlere göre . İ srai

Tefsirlerde14 Samiri'nin neden özellikle buzağı heykeli yap

Yahudi kaynaklarında buzağının Mısır inancıyla ilişkilen

Ateşin ortası , ışıldayan madeni andınyordu. En ortasında insa