Cele nauczania – B.

Niemierko
Niemierko wyodrębnia dwa rodzaje celów:
1. Cel ogólny – Wskazujący kierunek dążeń pedagogicznych, ale nie określający
dokładnie co i kiedy ma być osiągnięte. Najczęściej określone są w sposób
niejednoznaczny. Często kierowany do nauczyciela. np. „Kształtowanie dumy
narodowej”.
2. Cel operacyjny – Opisujący zamierzone osiągnięcia oraz czas ich wykonania. Jest
napisany w sposób konkretny i jednoznaczny, jesteśmy w stanie sprawdzić, czy został
osiągnięty. Do ich osiągnięcia potrzebne jest zaangażowanie ucznia Np.
„Umiejętność czytania”

W nauczaniu szkolnym ważne jest, aby zachować równowagę między celami

ogólnymi i operacyjnymi. Dlatego też cele ogólne poddaje się operacjonalizacji –
czyli zamiany na cele operacyjne. Podczas operacjonalizacji cele ogólne są:
Sprecyzowane (Usunięcie wszelkich luźnych i niewiążących sformułowań),
Uszczegółowione (pojedyncze hasła zamienia się w kilka zdań, co wpływa na
bogactwo ich treści) Skonkretyzowane (określenie sytuacji dokonywania działania i
stanu końcowego do którego zmierza) oraz osiągnięty cel zostaje upodmiotowiony
(określona zostaje inwencja i osobisty wkład jednostki, która bierze odpowiedzialność
za cel). Aby ułatwić procedurę operacjonalizacji na podstawie pracy dydaktyków
utworzona została recepta, która ma pomóc osobą niedoświadczonym.
Recepta operacjonalizacji celów nauczania
Krok 1. – Określenie celu ogólnego. A następnie wysnucie z niego pierwszych refleksji,
które pomogą nam w niego uwierzyć.
Krok 2. – Wyobrażenie sobie uczniów, którzy osiągnęli ten cel. Odpowiedzenie na pytania
pomocnicze: Co wspólnego mają ci uczniowie? Co ich odróżnia od reszty?
Krok 3. – Zapis luźnych określeń zachowań wyobrażonych uczniów. Zrobienie burzy
mózgów i zapisywanie każdego pomysłu bez zastanowienia. Dobrze poprosić o pomoc
innych nauczycieli.
Krok 4. – Selekcja luźnych zapisów. Odrzucamy określenia stanów przejściowych czy cech
osobowości oraz luźne zapisy związane z celami ogólnymi. Skupienie na czynnościach
ucznia.
Krok 5. – Klasyfikacja luźnych zapisów. Poddanie klasyfikacji za pomocą taksonomii
(zespół zasad porządkujących cele dydaktyczne), przydzielenie do konkretnej kategorii oraz
uzupełnić kategorie deficytowe
Krok 6. – Sformułowanie celów operacyjnych. Przekształcenie luźnych zapisów w cele
operacyjne. Konsultacja ich z innym nauczycielem, czy cele są zrozumiałe także przez
innych.
Krok 7. – Sprawdzenie operacyjności celów. Wyobrażenie sposobu sprawdzenia
osiągnięcia celu
Krok 8. Sprawdzenie trafności celów operacyjnych. Czy na podstawie egzaminu jesteśmy
w stanie podzielić uczniów na tych którzy osiągnęli cel i nie osiągnęli
Przykład: cel ogólny – rozwijanie uzdolnień ucznia
Cele operacyjne: wyrażanie zainteresowań i wykazywanie uzdolnień, umiejętność stawiania
sobie oryginalnych zadań, wykorzystywanie okazji do ćwiczeń, praktyczne wykorzystywanie
uzdolnień i wpływanie na otoczenie.

Aby recepta była skuteczna cel ogólny musi mieć charakter poznawczy, a nie emocjonalny.
Operacjonalizacja pomaga w zaplanowania nauczania odpowiednich czynności. Dzięki niej
niwelujemy deklaratywność w pracy szkolnej, w zamian korzystając z umiejętności ucznia.
Niemierko wyodrębnił także 5 głównych zasad operacjonalizacji:
1. Poszanowanie osobowości wychowanka. Pozwalanie, aby dziecko mogło wygłosić
swoje stanowisko i trzymać się go, nie zmuszamy dziecka do deklarowania odgórnie
przyjętej postawy.
2. Umiar w uszczegóławianiu. Unikamy zbytniego rozdrabniania celów – detalizacji,
im więcej celów operacyjnych, tym ciężej je utrzymać w świadomości. Dobra
operacjonalizacja powinna być przeprowadzona w taki sposób, aby jak najmniejsza
liczba celów operacyjnych, jak najlepiej wyrażała cel ogólny.
3. Zachowanie celu ogólnego w pamięci. Cel ogólny stanowi uogólnienie celów
operacyjnych. Cel ogólny zatem pomaga w interpretacji celów operacyjnych w
sytuacji niejednoznacznej.
4. Otwartość zbioru celów operacyjnych. W odróżnieniu od celu ogólnego, cele
operacyjne nie są elastyczne, a ich znaczenia nie da się nagiąć pod kontem bieżących
sytuacji. Zatem zbiór celów operacyjnych nie powinien być traktowany jako zbiór
zamknięty, którego sztywne trzymanie się jest niezbędne. Powinien być otwarty na
inicjatywę uczniów i zmiany związane z biegiem czasu.
5. Pełna realizacja celów operacyjnych. Przeprowadzenie operacjonalizacji nie
powinno być równoznaczne z zakończeniem naszej pracy, kluczem dobrej
operacjonalizacji jest pełna realizacja jej celów.

Operacjonalizacja pozwala nam sprawdzić czy dany cel został osiągnięty, ale jej główną
funkcją jest wiązanie celów nauczania z materiałem nauczania i jej wymaganiami, a zatem
pozwala na wprowadzenie treści nauczania. Treść nauczania to uporządkowany zasób
informacji i czynności, których opanowanie ma ułatwić człowiekowi ukształtowanie jego
stosunków ze światem go otaczającym. Treść ta stanowi materiał nauczania i uczenia się,
podporządkowany celom kształcenia i regulowanym przez władze oświatowe. Sama
operacjonalizacja nie pozwala nam jednak przejść do treści nauczania. Cele operacyjne
wymagają klasyfikacji, według określonego przez pedagogów jednolitego systemu. Musi
mieć ona charakter hierarchiczny, aby móc pogrupować cele od najniższych do najwyższych,
aby wyeliminować materializmu dydaktycznego (oparcie nauczania na przekazywaniu
uczniom jak największej ilości informacji najczęściej bardzo szczegółowych, co nie sprzyja
ani opanowaniu wiedzy, ani rozwijaniu myślenia, ani stosowaniu wiedzy w praktyce).
Taksonomia (gr. Taksis – porządek, nomos – prawo) jest hierarchiczną klasyfikacją celów
nauczania. Pionierską taksonomie celów nauczania zwaną Taksonomią ABC opracował
Beniamin Bloom. Obejmuje ona dwa poziomy celów wiadomość (informacja świadomie
przyjęta przez podmiot, przechowywana w jego pamięci, pozwalająca zarówno na poznanie
rzeczywistości oraz na jej przetwarzanie poprzez wykonywanie celowych działań.) i
umiejętność (zdolność do posługiwania się odpowiednimi wiadomościami przy wykonywaniu
określonych zadań.), a każdy z poziomów zawiera dwie kategorie celów.

Poziom I, Kategoria A: Zapamiętanie Wiadomości Uczeń uzyskuje gotową wiedzę, którą

zapamiętuje i jest w stanie odzyskać potem w pamięci, przedstawić w formie ustnej lub
pisemnej. Jeżeli wiadomość dotyczy sposobu działania, uczeń powinien umieć powiedzieć jak
to zrobić, ale nie musi umieć jej wykonywać. Wiadomość zdobywana jest najczęściej poprzez
przekaz ustny lub obserwacje czyjegoś działania. Przykładowe zadania, które pomogą nam
sprawdzić wykonanie celu z tego poziomu to: powiedz, przypomnij, zdefiniuj, opisz.

Poziom I, Kategoria B: Zrozumienie Wiadomości. Uczeń ma możliwość operowania

wiadomością w zakresie uznanym za niezbędny, głównie w

Tłumaczeniu ( przedstawienie wiadomości swoimi słowami lub w innej formie)

Interpretacji (syntetyczne ujęcie danych wiadomości i porównaniu ich z innymi)

Ekstrapolacja ( przedłużenie opisu zjawiska lub ciągu wydarzeń na inne sytuacje równoległe
lub przyszłe)

Przykładowe zadania, które pomogą nam sprawdzić wykonanie celu z tego poziomu to:
wytłumacz, zinterpretuj, dokonaj klasyfikacji, opisz

Poziom II. Kategoria C: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych. Osiągnięcie

wyniku o bezpośrednim lub potencjalnym znaczeniu praktycznym, opartym na prawidłowym
zrozumieniu sytuacji, dostępnych danych, zasad i rodzaju procesów działania oraz rodzaju
oczekiwanego rozwiązania. Sytuacja nie powinna odbiegać od sytuacji w której była
ćwiczona, ale nie powinno to być schematyczne odtwarzanie procesu z pamięci. Przykładowe
zadania, które pomogą nam sprawdzić wykonanie celu z tego poziomu to: zastosuj, użyj,
oblicz, podkreśl
Poziom II, Kategoria D: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych. Uczeń
potrafi znaleźć rozwiązanie w sytuacji dla niego nowej, rozwiązanie jest w pewien sposób
twórcze. Trzy główne rodzaje czynności to: Analiza, Synteza oraz Ocena. Zastosowanie
wiadomości w sytuacji problemowej zakłada użycia jednej lub więcej czynności z sytuacji
typowej.

Oprócz taksonomii ogólnej wyróżniamy także taksonomie przedmiotowe, posługujące się

kluczową dla opisywanego przedmiotu terminologią (język, styl, kompozycja, utwór) oraz
nazewnictwem czynności (słuchanie, czytanie, opis interpretacja) będące jej rozwinięciem.
Przykładem taksonomii przedmiotowej jest opracowana przez Tadeusza Patrzałka –
taksonomia języka polskiego.

Poziom I Wiadomość

Język:

 Znajomość wiadomości spoza języka

 Znajomość wiadomości o języku

 Znajomość wiadomości z teorii języka

Literatura:

 Znajomość kontekstu
  Znajomość utworu

 Znajomość teorii

Poziom II. Umiejętności

Język:

 Umiejętności bierne: słuchanie i czytanie

 Umiejętności czynne (mówienie i pisanie): ortograficzne, słownikowe i

frazeologiczne, gramatyczne

 Umiejętności czynne wyższe (mówienie i pisanie): stylistyczne, kompozycyjne, z

teorii języka, wartościowe

Literatura:

 Opis brzmień i znaczeń (wyrazów i zdań)

 Opis rzeczywistości przedstawionej

 Opis kompozycji

 Opis utworu w kontekście teorii

 Interpretacja utworu

 Interpretacja utworu w teorii i w kontekście

Głównym zadaniem taksonomii jest zapewnienie równowagi między wyższymi i niższymi

celami oraz wyeliminowanie materializmu dydaktycznego. Aby prawidłowo posługiwać się
taksonomią podobnie jak w przypadku operacjonalizacji powstała recepta.

Recepta taksonomii celów nauczania

Krok 1. – dokładne określenie czynności ucznia. Wskazanie jaką czynność wykonuje
uczeń, w jakiej sytuacji i na jakiej podstawie czynność ucznia powinna być możliwa do
sprawdzenia.
Krok 2. – Postawienie 1 pytania. Czy uczeń musi odróżniać model czynności od samej
czynności.
Jeśli „nie” – czynność należy do kategorii A
Jeśli „tak” – czynność należy do wyższej kategorii
Krok 3. – Postawienie 2 pytania. Czy uczeń musi dostosować daną czynność do sytuacji w
jakiej się znajduje?
Jeśli „nie” – czynność należy do kategorii B (czynność jest mało zależna od warunków
wykonywania)
Jeśli „tak” – czynność należy do wyższej kategorii
Krok 4. – Postawienie 3 pytania. Czy sytuacja w której uczeń wykonuje daną czynność jest
dla niego nowa?
Jeśli „nie” – czynność należy do kategorii C
Jeśli „tak” – czynność należy do kategorii D czynność musi być poznana przez ucznia, gdyż
nigdy wcześniej jej nie doświadczył

Krok 5. – Sprawdzenia rozumienia czynności z innymi nauczycielami.

Taksonomii możemy poddać nie tylko cele nauczania, ale także cele praktyczne.
Przedmiotem celów praktycznych są umiejętności praktyczne, czyli takie, które łączą
myślenie z ruchem fizycznym. Taksonomia celów praktycznych powstała później niż ta
Blooma, Stworzył ją Niemierko, podobnie jak w przypadku Taksonomii celów nauczania
wyodrębnił dwa poziomy celów : „działania” (układ intencjonalnych czynności, których
celem jest przystosowanie się do otoczenia lub jego zmiana) i „umiejętności”, a do każdego z
nich dopasował dwie kategorie. Zasadniczą różnicą celów nauczania i celów praktycznych
jest pierwszy poziom : wiadomość i działanie. W obu rodzajach głównym zdaniem jest
dojście do umiejętności, którą możemy wykorzystać w nowych sytuacjach. W dziedzinie
poznawczej wiadomość, którą możemy przyswoić samodzielnie lub uzyskać od kogoś musi
być zrozumiana i zamieniona na działanie praktyczne, co jest czynnością długotrwałą, łatwiej
zatem uzyskiwać nam cele praktyczne, w których od samego początku pracujemy na
działaniach, unikamy zatem wysiłku zamieniania słowa na czyny przez co częściej jest
przyswajana przez uczniów.

Cel praktyczny: jeżdżenie samochodem

Poziom I, Kategoria A: Naśladowanie działania Uczeń spostrzega wybrane działania,

etapowo wykonuje ze stałą kontrolą i porównywaniem ze wzorem. Podstawą naśladowania
jest obserwacja, a nie przekaz ustny, które zamieniamy na działanie. (Przykład: Kandydat na
kierowcę obserwuje i naśladuje czynności instruktora takie jak: włączenie wyłączenie
kierunkowskazu czy silnika, zmiana świateł)

Poziom I, Kategoria B: Odtwarzanie działania. Uczeń wykonuje działanie bez obserwacji

wzoru, z niewielką płynnością i skutecznością. Wzór służy do etapowego sprawdzania
zgodności, jest on zapamiętany, ale nie uzewnętrzniony jako płynna sekwencja czynności.
(Przykład: Podczas jazdy na mieście kandydat na kierowcę wykonuje polecenia nauczyciela,
sam kontrolując przebieg poszczególnych czynności. )

Poziom II. Kategoria C: Sprawność działania w stałych warunkach. Uczeń wykonuje

wyuczone działania, w momencie gdy okoliczności działania nie ulegają zmianie. Działanie
jest płynne do momentu braku jakichkolwiek zmian, gdyż uczniowi brak alternatywnych
scenariuszy działania (Przykład: Jako mało doświadczony kierowca porusza się on po dobrze
znanych drogach, o niewielkim ruchu, tylko w lecie, zmiana warunków pogodowych stanowi
dla niego przeszkodę.)

Poziom II, Kategoria D: Sprawność działania w zmiennych warunkach. Działanie ucznia

jest zautomatyzowane, pozwala na uzyskanie najwyższej skuteczności, przy najniższym
wysiłku. Warunki, w jakiej musimy wykonać czynność nie stanowią przeszkody. Uczeń
potrafi zmienić nieco strukturę działania, aby osiągnąć lepszy efekt. (Przykład: jako
doświadczony kierowca porusza się w zmiennych warunkach atmosferycznych, podczas
rożnego natężenia ruchu, wykorzystuje w pełni opanowane umiejętności)

Dzień Dobry Pani Doktor, niestety mogę mieć dzisiaj problemy z łączem, bo właśnie trwa u mnie
burza.

Bibliografia:
 B. Niemierko, Między oceną szkolną, a dydaktyką. Bliżej dydaktyki, Warszawa
1999.
 http://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-c36c63a5-2375-
4e42-be1b-faae83f621b6/c/125_132.pdf dostęp: 18.01.2020.
 W .Okoń, Nowy Słownik pedagogiczny, wyd. 3 popr., Warszawa 2001.