„Prvi talas“ feminizma: XIX/XX vijek – početak šezdesetih godina

Iako se termin „prvi talas“, pre svega, primjenjuje na razdoblje mobilizacije američkih i
engleskih sifražetkinja između XIX i XX veka (manjeviše između 1890. i 1920. godine), ipak
treba imati na umu da su feminističke tendencije nastale u Engleskoj još u XVIII vieku i
trebalo je u početku da budu samo društvenopolitički pokret. Impuls za nastanak ovog pokreta
predstavljale su nagle promjene u privrednoekonomskoj sferi usljed kojih je poboljšanje
životnih uslova, što je paradoksalno, izazvalo pogoršanje položaja žena, a razvoj kapitalizma i
proces industrijalizacije pokazali su se kao uzrok potiskivanja žena iz javnog života.

Zato se u iskazima prvih feministkinja uglavnom javljao problem sužavanja društvenog

prostora funkcionisanja žena. Tako je, na primjer, Meri Vulstonkraft, autorka rada A
Vindication of the Rights of Woman, objavljenog 1972. godine, pronalazila mogućnost za
poboljšanje položaja žene prije svega u izjednačavanju obrazovnih šansi u obrazovanju koje
pruža podjednake mogućnosti za iskorišćavanje individualnih, intelektualnih i moralnih
sposobnosti. Analizirajući položaj žene iz racionalističke perspektive, Vulstonkraft je prije
svega kritikovala model vaspitanja koji je nametnuo Žan Žak Ruso (naročito u knjizi Emil),
koji se odlikovao veoma izrazitim preferencijama muškog stanovišta. Ženski pokreti –
naročito aktivnost američkih i engleskih sifražetkinja i emancipatorki jačali su tokom čitavog
XIX vijeka. Feministička misao XIX vijeka bila je, opet, usmjerena prije svega u pravcu
izjednačavanja građanskih prava za oba pola i za njihovo jednako učestvovanje u
privrednoekonomskom životu.

Ta tendencija bila je naročito vidljiva u ostvarenjima američkih sifražetkinja. Jedno od

najvažnijih dostignuća toga razdoblja postala je takozvana Deklaracija sentimenata
(Declaration of Sentiments), usvojena 188. godine u Seneca Falls u državi Njujork,
formulisana po uzoru na Deklaraciju o nezavisnosti. U njoj su pokrenuti problemi neophodnih
reformi porodičnog života (braka, svojinskih prava, razvoda i sl.) i davanja ženama prava
javnog izjašnjavanja. U historiju je ušla i rezolucija Ženskog pokreta sifražetkinja koja potiče
iz istog vremena; njen vođa Suzan A. Entoni nametala je američkim ženama, pored ostalog,
obavezu garancije „svetog prava za oslobođenje“. Šezdesetih godina XIX vijeka nastala su
udruženja koja su djelovala u korist izjednačavanja građanskih prava muškaraca i žena, koje
su osnovale Entonijeva, Elizabet Stanton i Lusi Ston. Najveći intenzitet aktivnosti bio je
krajem XIX i početkom XX vijeka (to je upravo onaj „prvi talas“ feminizma), a njihov vidljiv
efekat je, između ostalog, to što je 1929. godine u Ustav Sjedinjenih Američkih Država
unijeto devetnaest amandmana o ravnopravnosti polova.

Jedna od najvažnijih knjiga prvog talasa jeste Drugi pol Simon de Bovoar (1908–1986) iz
1949. godine, a čuvena rečenica ženom se ne rađa nego se postaje, preuzeta iz te knjige,
skrenula je pažnju na proces društvenog konstruisanja kategorije ženskosti. Knjiga Simon de
Bovoar je izazvala, međutim, različite kontroverze; prema mišljenju nekih komentatorki;
način na koji je autorka pokrenula problem polnih razlika pojačavao je (uprkos autorkinim
intencijama) muški univerzalizam i androcentričku perspektivu, kroz čiju prizmu je žena bila
uglavnom interpretirana pomoću negativnih kategorija – bila je, jednostavno, drugačija od
muškarca i nastojala je da se po svaku cijenu s njim izjednači. Ipak se veoma inspirativnom
pokazala teza Simon de Bovoar da vrijednosti koje stvaraju muškarci, a takođe i muška
ponašanja, u patrijarhalnoj kulturi predstavljaju pozitivnu kulturnu normu, a da je žena uvijek
osuđena na status drugačije, dakle, da je fundamentalna alijenacija neodvojiv pokazatelj
njenog stanja.

Simon de Bovoar je iznosila uvjerenje o tome da je glavni izvor ove alijenacije ženska
tjelesnost (naročito njena sposobnost za reprodukciju) i osnovne društvene uloge koje odatle
proizlaze i koje su joj uvijek priznavane (rađanje djece i njihovo vaspitanje). Prvi talas
feminizma bio je, prije svega, u znaku borbe za ravnopravnost žena i muškaraca pred
zakonom kao i u društvenom životu i politici, a najvažniji zadatak učesnica feminističkih
pokreta bilo je skretanje pažnje na različite forme pravne i običajne diskriminacije žena u
historiji.