CZASOWNIK

a) Informacje podstawowe

 czasownik to odmienna część mowy

 czasownik określa (wyraża) czynność

 czasownik odpowiada na pytania:

Co robi?,
Co się z nim dzieje?,
W jakim stanie się znajduje?

 czasownik występuje w formie:

osobowej (można określić formę gramatyczną)

nieosobowej (nie można określić formy gramatycznej)

Formy nieosobowe czasownika to:

• bezokoliczniki, np. iść, spać, mieć
• formy zakończone na –no lub –to, np. znaleziono, zapisano, wykryto

 czasownik występuje w trzech trybach; orzekającym, rozkazującym, przypuszczającym

 czasownik posiada trzy strony: czynną, bierną i zwrotną

 czasownik odmienia się przez:

liczby (pojedyncza i mnoga),

czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby

 podział czasowników:

DOKONANE NIEDOKONANE
٠ wyrażają czynność skończoną ٠ wyrażają czynność nieskończoną lub trwającą
٠ odmieniają się w czasie przyszłym prostym ٠ odmieniają się w czasie przyszłym złożonym
٠ nie odmieniają się w czasie teraźniejszym ٠ odmieniają się w czasie teraźniejszym

PRZECHODNIE NIEPRZECHODNIE
٠ występują w stronie biernej ٠ nie występują w stronie biernej

 czasownik w zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia

 1. CZASOWNIK KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA IX 1 b)

b) Strony czasownika

Czasowniki posiadają trzy strony:

o czynną,
o bierną,
o zwrotną

Stronę czasownika rozpoznajemy:

 po zależności między podmiotem i czynnością:

podmiot wykonuje czynność – strona czynna

podmiot jest odbiorcą czynności – strona bierna
podmiot wykonuje czynność na sobie – strona zwrotna

 po budowie czasownika

tylko czasownik – strona czynna

obecność czasownika posiłkowego; być, zostać – strona bierna
obecność zaimka „się” – strona zwrotna

STRONA CZYNNA

Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną!

W zdaniu w stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności!

np. Jacek przestawia meble.

STRONA BIERNA

Nie wszystkie czasowniki tworzą stronę bierną!

Czasowniki, które tworzą stronę bierną nazywamy przechodnimi.

Czasowniki, które nie tworzą strony biernej nazywamy nieprzechodnimi.

Czasowniki niedokonane tworzą stronę bierną z czasownikiem „być”, np. jest obserowany
Czasowniki dokonane tworzą stronę bierną z czasownikiem „zostać”, np. został zauważony

W zdaniu w stronie biernej podmiot jest odbiorcą czynności!

np. Meble są przestawiane przez Jacka.

Przy przekształcaniu zdania ze strony czynnej na bierną podmiot staje się dopełnieniem, a dopełnienie podmiotem:
Agnieszka (podmiot) oddała książki (dopełnienie).

Książki (podmiot) zostały oddane przez Agnieszkę (dopełnienie)

.

STRONA ZWROTNA

Nie wszystkie czasowniki z zaimkiem „się” mają znaczenie strony zwrotnej!

Znaczenie strony zwrotnej mają tylko te czasowniki, w których „się” można zamienić na „siebie”,

np. myć się = myć siebie

 1. CZASOWNIK KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA IX 1 c)

c) Tryby czasownika

Czasowniki mogą występować w trzech trybach:

o orzekającym (oznajmującym)
o rozkazującym
o przypuszczającym

 tryb orzekający wyraża informację

 tryb rozkazujący wyraża prośbę, rozkaz, polecenie
 tryb przypuszczający wyraża przypuszczenie, możliwość

TRYB ORZEKAJĄCY

CZASOWNIKI W TRYBIE ORZEKAJĄCYM ODMIENIAJĄ SIĘ PRZEZ: CZASY, LICZBY, OSOBY I RODZAJE!

czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły [prosty i złożony]),

liczby (pojedyncza i mnoga),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)

TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY

CZASOWNIKI W TRYBIE PRZYPUSZCZAJĄCYM ODMIENIAJĄ SIĘ PRZEZ: LICZBY, OSOBY I RODZAJE!

liczby (pojedyncza i mnoga),

rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)

l. poj.
r. męski r. żeński r. nijaki
1. grałbym 1. grałabym 1. –
2. grałbyś 2. grałabyś 2. –
3. grałby 3. grałaby 3. grałoby

l. mn.
r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy
1. gralibyśmy 1. grałybyśmy
2. gralibyście 2. grałybyście
3. graliby 3. grałyby

TRYB ROZKAZUJĄCY

CZASOWNIKI W TRYBIE ROZKAZUJĄCYM ODMIENIAJĄ SIĘ PRZEZ: LICZBY I OSOBY!

liczby (pojedyncza i mnoga),

osoby (1. os., 2. os., 3. os..)

l. poj. l. mn.
1. – 1. grajmy!
2. graj! 2. grajcie!
3. niech gra! 3. niech grają!
 1. CZASOWNIK KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA IX 1 d)

d) Odmiana czasownika w trybie orzekającym

CZAS PRZESZŁY
liczba pojedyncza
RODZAJ MĘSKI RODZAJ ŻEŃSKI RODZAJ NIJAKI
Czasowniki niedokonane
1. grałem 1. grałam 1. –
odmieniają się:
2. grałeś 2. grałaś 2. –
● w czasie przeszłym
3. grał 3. grała 3. grało ● w czasie teraźniejszym
● w czasie przyszłym złożonym
liczba mnoga
RODZAJ MĘSKOOSOBOWY RODZAJ NIEMĘSKOOSOBOWY

1. graliśmy 1. grałyśmy Czasowniki dokonane

odmieniają się:
2. graliście 2. grałyście
3. grali 3. grały ● w czasie przeszłym
● w czasie przyszłym prostym

czas teraźniejszy
liczba pojedyncza liczba mnoga

1. gram 1. gramy
2. grasz 2. gracie
3. gra 3. grają

czas przyszły prosty

liczba pojedyncza liczba mnoga

1. zagram 1. zagramy
2. zagrasz 2. zagracie
3. zagra 3. zagrają

CZAS PRZYSZŁY ZŁOŻONY – I SPOSÓB

liczba pojedyncza
RODZAJ MĘSKI RODZAJ ŻEŃSKI RODZAJ NIJAKI

1. będę grał 1. będę grała 1. –

2. będziesz grał 2. będziesz grała 2. –
3. będzie grał 3. będzie grała 3. będzie grało
liczba mnoga
RODZAJ MĘSKOOSOBOWY RODZAJ NIEMĘSKOOSOBOWY

1. będziemy grali 1. będziemy grały

2. będziecie grali 2. będziecie grały
3. będą grali 3. będą grały

czas przyszły złożony – ii sposób

liczba pojedyncza liczba mnoga

1. będę grać 1. będziemy grać

2. będziesz grać 2. będziecie grać
3. będzie grać 3. będą grać
Źródło: http://www.sto.home.pl/pub/uczniowie/polski/KOMPENDIUM/09%20IX%20fleksja/