PRAWO KOŚCIELNE I WYZNANIOWE

[ćwiczenia]
RELIGIA – jest formą świadomości społecznej i sprowadza się do wiary w istnienie
istot i sił nadprzyrodzonych oraz wiąże się z wykonywaniem określonych obrzędów i
praktyk (na świecie istnieje ok. 4 000 religii).

Funkcje religii:
 integracyjna (tworzy wspólnotę),
 wychowawcza,
 zaspokaja potrzeby emocjonalne,
 odpowiada na pytania egzystencjalne.

Kryteria podziału religii:

1) zasięg oddziaływania:
 uniwersalistyczne (światowe),
 lokalne (plemienne),
 narodowe, np. judaizm (naród żydowski);
2) pojmowanie istot boskich:
 monoteistyczne,
 politeistyczne;
3) sposób powstania religii:
 naturalne (głównie religie przedchrześcijańskie),
 objawione (istnieje określony moment, kiedy dana religia się pojawiła);
4) historia:
 żywe (religie, które funkcjonują),
 martwe (religie, które nie działają już w sposób zinstytucjonalizowany,
np. Majowie, Inkowie),
 ożywione, np. neopoganizm;
5) sposób wyłaniania władz:
 religie, w których władze wybierane są przez jednostki,
 religie, w których władze wybierają organy kolegialne.

PRAWO KOŚCIELNE – prawo wewnętrzne Kościołów i związków wyznaniowych,

innych niż Kościół Katolicki (istnieje wiele praw kościelnych).

PRAWO KANONICZNE – prawo wewnętrzne Kościoła Katolickiego; jego głównym

źródłem jest Kodeks Prawa Kanonicznego (istnieje jedno prawo kanoniczne).

PRAWO WYZNANIOWE – prawo państwowe, regulujące stosunek państwa do

Kościołów i związków wyznaniowych istniejących w tym państwie (w danym
państwie istnieje jedno prawo wyznaniowe).

Strona | 1
Normy prawa wyznaniowego:
 normy, których autorem jest państwo i to państwo wprowadza te normy do
prawa wyznaniowego;
 normy, które państwo przejmuje z prawa kościelnego lub kanonicznego i,
poprzez system legislacyjny, wprowadza te normy do systemu prawa
państwowego.

Konstytucja RP mówi wyłącznie o Kościołach i innych związkach wyznaniowych.

SEKTA (bądź też: nowy ruch religijny) – organizacja podająca się za organizację
religijną; prezentuje swój światopogląd, posiada strukturę wewnętrzną i silnie
zaakcentowaną rolę przywódcy. W wyniku działań sekty często dochodzi do naruszeń
prawa społecznego. Sekta silnie izoluje się od społeczeństwa i ogranicza wolności
człowieka, a cele przez nią deklarowane rozmijają się z celami realizowanymi.

Cztery teorie relacji prawa kościelnego i prawa państwowego:

1. Teoria pozaprawnej natury norm wewnętrznych związków wyznaniowych –
prawo może pochodzić tylko od państwa, a prawo kościelne stanowi wyłącznie
normy etyczne czy moralne.
2. Teoria skuteczności prawnej – prawo wewnętrzne związków wyznaniowych
jest prawem powszechnie obowiązującym (teoria odwrotna do teorii 1.)
3. Teoria natury statutowej norm wewnętrznych związków wyznaniowych –
występuje w systemie rozdziału państwa od Kościoła, gdzie Kościoły są
stowarzyszeniami prywatnymi, działającymi w oparciu o statut, którego normy
wiążą jedynie członków danego Kościoła.
4. Teoria recepcji – państwo może przejmować (recypować) normy wewnętrzne
związków wyznaniowych i wprowadzać je do systemu prawnego państwa.

MODELE RELACJI PAŃSTWO – KOŚCIÓŁ

1) Aspekt formalny relacji państwo-Kościół (sposób regulacji stosunków państwa

i Kościoła):
 państwa konkordatowe – relacja ma charakter dwustronny, czyli
umowny;
 państwa bezkonkordatowe – regulacja stosunków ma charakter
jednostronny, czyli ustawowy.

2) Aspekt materialny relacji państwo-Kościół (odnosi się do zasad ustrojowych

państwa):
 państwa konfesyjne (wyznaniowe) – prawo Kościoła państwowego
wpływa na prawo państwowe, publiczne:
 konfesyjność otwarta,
 konfesyjność zamknięta;
 państwa świeckie (separowane) – dochodzi do rozdzielenia prawa
kościelnego i prawa państwowego:
 separacja czysta,

Strona | 2
  separacja wroga:
 wersja francuska,
 wersja sowiecka,
 separacja skoordynowana.

 Konfesyjność otwarta:
 co najmniej jeden Kościół państwowy,
 uznanie danego Kościoła za Kościół państwowy opiera się na
przesłankach socjologicznych bądź historycznych,
 prawo Kościoła państwowego jedynie wpływa na kształt prawa
państwowego,
 Kościół państwowy jest finansowany z budżetu państwa,
 wolność religijna.

 Konfesyjność zamknięta:
 jeden Kościół państwowy,
 państwo wypowiada się co do prawdziwości doktryny Kościoła
państwowego,
 prawo religijne staje się prawem państwowym,
 Kościół państwowy jest finansowany z budżetu państwa,
 wyznawanie innej religii niż państwowa jest zakazane bądź co najwyżej
tolerowane.

 Separacja czysta (np. USA):

 zakaz wprowadzania Kościoła państwowego,
 zakaz ingerencji państwa w sprawy wewnętrzne związków
wyznaniowych,
 zakaz ograniczania swobody praktyk religijnych,
 ochrona przed przymusem i dyskryminacją religijną,
 zakaz nauczania religii w szkołach publicznych.

 Separacja wroga:
 wersja francuska:
 1905 r. – ustawa o rozdziale Kościoła od państwa,
 Francja jest państwem świeckim i laickim, czyli sprawa religii
jest sprawą prywatną obywateli,
 Kościoły i związki wyznaniowe to stowarzyszenia prywatne bez
osobowości prawnej, nazywane "stowarzyszeniami kultowymi",
 brak konkordatu ze Stolicą Apostolską,
 trzy francuskie departamenty mają system quasi-konkordatowy
(Górny Ren, Dolny Ren, Mozela);
 wersja sowiecka:
 1918 r. – dekret Rady Komisarzy Ludowych o rozdziale
Kościołów od państwa i szkoły od Kościoła,
 1936 r. – Konstytucja ZSRR,

Strona | 3
  system antyreligijny – ateizm zamiast religii,
 upaństwowienie majątku kościelnego,
 pozbawienie osobowości prawnej Kościołów – Kościoły stają się
stowarzyszeniami prywatnymi, działającymi pod nadzorem
państwa,
 zlaicyzowane szkolnictwo,
 wierzący mają wolność kultu, a niewierzący wolność
propagowania ideologii ateistycznej.

 Separacja skoordynowana (np. Republika Federalna Niemiec):

 1919 r. – Konstytucja weimarska (Konstytucja Rzeszy Niemieckiej),
 dwustronna regulacja stosunków państwo-Kościół,
 zakaz wprowadzania Kościoła państwowego,
 wolność religijna uznana za prawo człowieka, a nie prawo obywatela,
 Kościoły i związki wyznaniowe mają osobowość publiczno-prawną.

HISTORIA RELACJI PAŃSTWO – KOŚCIÓŁ W POLSCE

1) Okres I RP (państwo konfesyjności otwartej):

 966 r. – chrzest Polski,
 968 r. – powstanie pierwszego biskupstwa w Poznaniu,
 1000 r. – zjazd gnieźnieński i utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie,
 1573 r. – konfederacja warszawska,
 1791 r. – Konstytucja 3 maja:
 religią narodową i religią panującą jest religia Kościoła
Katolickiego, a apostazja traktowana jest, jako przestępstwo.

2) Okres zaborów:
 Kościół traktowany jest, jako ostoja polskości,
 zabór pruski:
dominacja państwa

 1916 r. – akcja Kulturkampf;

nad Kościołem

 zabór rosyjski:
 1773 r. – caryca Katarzyna wydała dekret o wolności
religijnej (można było nawracać grekokatolików na religię
prawosławną); powołanie Świętego Kolegium;
 zabór austriacki:
 ingerencja w działanie Kościoła i jego wewnętrzne sprawy.

3) Okres II RP (1918 – 1939 r.):

 konstytucja marcowa z 17 marca 1921 r.:
 inwokacja – zwrot do Boga (odwołanie do wartości religijnych),
 rota przysięgi prezydenta kończyła się obligatoryjnie wezwaniem
do Boga,

Strona | 4
  art. 102 o gwarancji "pociechy religijnej" – prawo do opieki
duszpasterskiej w każdym miejscu, niezależnie od tego, gdzie się
znajdujemy,
 zakaz dyskryminacji religijnej,
 zakaz korzystania z wolności religijnej w sposób sprzeczny z
ustawami,
 obowiązkowe nauczanie religii w szkołach publicznych, z
wyjątkiem szkół wyższych, do 18. roku życia,
 prawo tworzenia stowarzyszeń religijnych,
 gwarancja wolności religijnej dla każdego, ale rodzice bądź
opiekunowie prawni mogli zmuszać dzieci do udziału w
praktykach religijnych,
 wyróżnione dwa typy Kościołów i innych związków
wyznaniowych:
 tolerowane,
 nietolerowane (zwalczane, np. badacze Pisma Świętego –
Świadkowie Jehowy);
 sytuację prawną Kościoła Katolickiego ureguluje układ
zatwierdzony przez Sejm (konkordat),
 art. 114 – Kościół rzymskokatolicki ma naczelne stanowisko
wśród równouprawnionych wyznań;
 konstytucja kwietniowa z 23 kwietnia 1935 r.:
 przejęła prawie wszystkie przepisy wyznaniowe z konstytucji
marcowej,
 nie zawierała inwokacji we wstępie (brak wezwania do Boga),
 nie przejęła art. 102 (nie gwarantowała "pociechy religijnej");
 konkordat z 10 lutego 1925 r.:
 przywrócił stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską
(zerwane w XVI w. – okres zaborów),
 duchowni zostali zwolnieni z obowiązków obywatelskich, nie
dających się pogodzić ze stanem duchownym, m.in. służba
wojskowa (wyjątek: pospolite ruszenie),
 zapewniał nienaruszalność obiektów sakralnych,
 Kościół Katolicki uzyskał gwarancję swobody działania we
wszystkich obrządkach,
 Kościół Katolicki uzyskał prawo samodzielnego zarządzania
swoim majątkiem,
 Kościół Katolicki uzyskał prawo posiadania cmentarzy,
 art. 4 – państwo zobowiązało się pomagać Kościołowi przy
wykonywaniu wyroków kościelnych czy pobieraniu podatków
kościelnych (nie wydano aktu wykonawczego),
 żadna część RP nie mogła znajdować się pod władzą biskupa z
siedzibą poza granicami Polski,
 obowiązkowe nauczanie religii w szkołach publicznych, z
wyjątkiem szkół wyższych, do 18. roku życia,

Strona | 5
  nakładał na państwo duże zobowiązania finansowe wypłacane na
rzecz Kościoła,
 zawierał ustępstwa Kościoła Katolickiego:
 Kościół Katolicki zobowiązał się w każdą niedzielę oraz
Narodowe Święto Trzeciego Maja modlić się za
pomyślność Ojczyzny i jej prezydenta,
 Stolica Apostolska zgodziła się, żeby Prezydentowi RP
przysługiwało prawo weta politycznego wobec kandydata
na urząd biskupa lub arcybiskupa.

4) Okres PRL (okres laicyzacji sterowanej – separacja wroga):

 12 września 1945 r. – Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podjął
uchwałę, w której stwierdził nieobowiązywanie konkordatu, z uwagi na
złamanie jego postanowień przez Stolicę Apostolską (Stolica Apostolska
nigdy nie uznała tej decyzji),
 1949 r. – wydano dekret o gwarancjach wolności sumienia i wyznania
(karanie nadużycia wolności religijnej, a nie jej ochrona),
 1950 r.:
 powołanie Urzędu ds. Wyznań (istniał do 1989 r.) – jego celem
było nadzorowanie Kościołów i związków wyznaniowych
(utrudnianie ich działalności),
 likwidacja i przejęcie przez państwo kościelnej organizacji
Caritas (do 1989 r.),
 20 marca 1950 r. – wydanie Ustawy o przejęciu przez państwo
dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania
gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego –
przejęcie przez państwo majątku kościelnego bez odszkodowania
lub za odszkodowaniem symbolicznym; Fundusz Kościelny miał
zrekompensować przejęcie tych nieruchomości, czerpiąc
pieniądze z dwóch źródeł:
 z dochodów z przejętych nieruchomości (w rzeczywistości
Kościół Katolicki nigdy nie czerpał z tego tytułu żadnych
dochodów),
 z budżetu państwa (obecnie ok. 90 mln rocznie);
Fundusz Kościelny miał finansować:
 działalność dobroczynną,
 odrestaurowywanie zabytkowych obiektów sakralnych,
 pokrycie składek na ubezpieczenie społeczne osób
duchownych (na ten cel przeznacza się rocznie 80%
środków finansowych z Funduszu Kościelnego),
 dodatkowe ubezpieczenie chorobowe dla duchownych
(tutaj nie chodzi o ubezpieczenie zdrowotne) i budowanie
dla nich domów wypoczynkowych;
 22 lipca 1952 r. – Konstytucja PRL:
 gwarantowała wolność sumienia i wyznania, jako prawo
obywatelskie (czyli prawo z nadania państwa),

Strona | 6
  gwarantowała równość obywateli bez względu na wyznanie (w
rzeczywistości tylko ateiści mogli obejmować urzędy
państwowe),
 art. 70 – rozdział państwa i Kościoła,
 gwarancja swobody kultu dla Kościołów;
 1953 r.:
 wydano dekret o obsadzaniu stanowisk kościelnych (odbywało się
ono za zgodą władz państwowych),
 8 maja 1953 r. – Episkopat wystosował memoriał "non
possumus" – "nie możemy", w którym wyraził sprzeciw wobec
złego traktowania i ataków wymierzonych przez państwo w
Kościół Katolicki (25 września 1953 r. internowano Prymasa
Polski kard. Stefana Wyszyńskiego);
 1956 r. – drugi dekret o obsadzaniu stanowisk kościelnych, który
przewidywał porozumienie państwa i Kościoła przy obsadzaniu
stanowisk kościelnych,
 1962 r. – zniesiono nauczanie religii w szkołach i przeniesiono je do
pozaszkolnych punktów katechetycznych (do 1989 r.),
 5 kwietnia 1989 r. – podpisano Umowę Okrągłego Stołu, co stworzyło
możliwość uchwalenia pakietu ustaw majowych z 17 maja 1989 r. (trzy
ustawy):
do dziś  Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania,
obowiązują  Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego,
 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych (dziś już nie
obowiązuje).

ŹRÓDŁA PRAWA WYZNANIOWEGO

SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA – uporządkowany zbiór źródeł prawa w znaczeniu

formalnym.

Akty w systemie źródeł prawa mają:

 równą moc obowiązującą (wszystkie są równorzędne);
 różną moc prawną (wpływ na moc prawną ma: podmiot wydający, przedmiot
regulacji, tryb wydania danego aktu – tryb regulacji).

1. podział źródeł prawa wyznaniowego:

 źródła w znaczeniu materialnym – czynniki, które wpłynęły na treść
normy prawnej, np. światopogląd, wyznanie, ideologia;
 źródła w znaczeniu formalnym – zewnętrzne formy obowiązywania
prawa, np. ustawa, rozporządzenie.

2. podział źródeł prawa wyznaniowego:

 źródła prawa w całości dotyczące prawa wyznaniowego;
 źródła prawa, które tylko częściowo dotyczą prawa wyznaniowego.

Strona | 7
 3. podział źródeł prawa wyznaniowego:
 akty prawne, które dotyczą wszystkich Kościołów i związków
wyznaniowych, tzw. ustawa ogólna (np. Ustawa o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania);
 ustawy szczególne (szczegółowe), dotyczące poszczególnych Kościołów
i związków wyznaniowych.
Według reguły kolizyjnej, w razie konfliktów stosujemy ustawę szczególną.

System źródeł prawa wyznaniowego:

1) Konstytucja:
 preambuła – gwarancja wolności religijnej dla osób wierzących i
niewierzących,
 art. 25 – wolność religijna w aspekcie instytucjonalnym, czyli w
odniesieniu do Kościołów,
 art. 48 – wolność religijna dzieci,
 art. 53 – wolność religijna w aspekcie indywidualnym,
 art. 191 – możliwość wystąpienia przez Kościoły i związki wyznaniowe
z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego,
 art. 233 ust. 1 – czas stanu wojennego i stanu wyjątkowego nie może być
przyczyną ograniczenia wolności religijnej wynikającej z art. 53.
2) Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w
ustawie (formę tę przybiera konkordat i w takiej formie został uchwalony).
 W razie sprzeczności między ustawą, a ratyfikowaną umową
międzynarodową, obowiązuje umowa.
3) Ustawy – podstawowa forma regulacji stosunków państwo-Kościół;
wyróżniamy ustawy dotyczące wszystkich związków wyznaniowych oraz
ustawy indywidualne (Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła.../do Gminy...).
 Kościoły z ustawami indywidualnymi:
 Kościół Katolicki,
 Autokefaliczny (niezależny) Kościół Prawosławny,
 Kościół Ewangelicko-Augsburski,
 Kościół Ewangelicko-Metodystyczny,
 Kościół Ewangelicko-Reformowany,
ustawy  Kościół Polskokatolicki,
z lat 90.  Kościół Zielonoświątkowy,
 Kościół Chrześcijan Baptystów,
 Kościół Adwentystów Dnia Siódmego,
 Gminy Wyznaniowe Żydowskie,
 Kościół Starokatolicki Mariawitów,
 Kościół Katolicki Mariawitów,
 Karaimski Związek Religijny,
ustawy  Muzułmański Związek Religijny,
z okresu II RP  Wschodni Kościół Staroobrzędowy (tzw. bezpopowcy).
Jedenaście ustaw, spośród wymienionych wyżej piętnastu ustaw
indywidualnych, zezwala na zawarcie związku małżeńskiego ze skutkiem w
prawie cywilnym (wyjątki: Kościół Katolicki Mariawitów, Karaimski Związek

Strona | 8
 Religijny, Muzułmański Związek Religijny, Wschodni Kościół Staroobrzędowy
(tzw. bezpopowcy) – cztery ostatnie).
4) Rozporządzenia – wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, w celu
uszczegółowienia ustaw:
 Rozporządzenie o zasadach nauczania religii w szkołach publicznych.
 W formie rozporządzenia organizacje kościelne mogą uzyskać
osobowość prawną.
5) Akty prawa miejscowego:
 Uchwała dot. odległości pomiędzy punktem sprzedaży alkoholu, a
obiektem sakralnym.

GWARANCJA WOLNOŚCI RELIGIJNEJ

1. Aspekt indywidualny (art. 53 Konstytucji RP):

 art. 53 ust. 1 Konstytucji – aspekt podmiotowy:
 każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii (wyjątek: do 18.
roku życia dziecka to rodzice decydują o jego wychowaniu
religijnym),
 art. 48 o wolności sumienia i wyznania jest równoznaczny
w obowiązującej Konstytucji;
 wolność sumienia jest szersza od wolności religijnej;
 art. 53 ust. 2 Konstytucji – aspekt przedmiotowy:
 katalog otwarty, m.in. prawo do opieki duszpasterskiej wszędzie
tam, gdzie się znajdujemy,
 od strony przedmiotowej Konstytucja reguluje wyłącznie wolność
religijną (wolność sumienia nie jest regulowana od strony
przedmiotowej, nie może w nią ingerować władza państwowa):
 aspekt pozytywny – to, co możemy robić; nasze prawa
wynikające z przynależności do danej religii,
 aspekt negatywny – nikt nie może nas zmusić do udziału w
praktykach religijnych i nikomu nie można zakazać
praktyk religijnych; organy władzy publicznej nie mogą
domagać się od nas informacji o naszym wyznaniu,
światopoglądzie, przekonaniach religijnych – art. 53 ust. 7
Konstytucji RP (m.in. dlatego w Polsce nie można
wprowadzić podatku kościelnego, takiego, jak np. w
Niemczech),
 prawo do wolności religijnej nie jest prawem absolutnym,
 wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w
drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony
bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia,
moralności lub wolności i praw innych osób (art. 53 ust. 5);
 art. 53 ust. 4 Konstytucji – prawo do nauczania religii w szkołach
publicznych posiadają wyłącznie Kościoły i związki wyznaniowe o
uregulowanej sytuacji prawnej; nauczanie religii w szkole nie może
naruszać praw i wolności religijnych innych osób.
Strona | 9
Indywidualny zakres wolności sumienia i wyznania:
art. 1 ust. 1 + art. 7 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania
= art. 53 ust. 1 Konstytucji RP

Kodeks pracy (zasada równości traktowania w zatrudnieniu):

 art. 183a § 1 – gwarancja równego traktowania w zatrudnieniu, bez
względu na religię czy wyznanie;
 art. 183a § 3 i § 4 – zakazuje dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej:
 dyskryminacja bezpośrednia – pracodawca wprost powołuje się
na jedno z kryteriów dyskryminujących;
 dyskryminacja pośrednia – pracodawca stosuje pozornie neutralne
kryterium, powodując że w danym zakładzie pracy i przy danej
strukturze zatrudnienia pewna grupa pracowników, wyróżniona
ze względu na jedno z kryteriów dyskryminujących, jest gorzej
traktowana niż pracownicy, których to kryterium nie dotyczy;
 art. 183b § 4 (stricte dotyczy Kościołów) – zasada nieuzależniania
zatrudnienia od wyznania pracownika (wyjątek: gdy pracodawcą są
Kościoły lub organizacje oparte na etyce, mogą uzależnić zatrudnienie
pracownika od jego wyznania, jeśli wyznanie stanowi istotne,
rzeczywiste i decydujące wymaganie zawodowe; ponadto, tacy
pracodawcy mogą wymagać działania w lojalności wobec etyki tego
Kościoła lub organizacji);
 art. 183d – w razie złamania zasady równości traktowania w zatrudnieniu
można wnioskować o odszkodowanie w wysokości nie mniejszej niż
minimalne wynagrodzenie;
 art. 94 pkt. 2b – zobowiązuje pracodawcę do przeciwdziałania
dyskryminacji w zatrudnieniu, m.in. ze względu na religię, wyznanie,
czy światopogląd.

PROBLEMATYKA STOWARZYSZANIA SIĘ W CELACH RELIGIJNYCH

Wyróżniamy dwa typy stowarzyszeń:

 stowarzyszenia rejestrowe:
 rejestrowane w KRS,
 do założenia wymagane jest 7 obywateli polskich z pełną
zdolnością do czynności prawnych (zmiana z 20 maja 2016 r.),
 z momentem rejestracji uzyskują pełną osobowość prawną;
 stowarzyszenia zwykłe:
 zgodnie ze zmianą z 20 maja 2016 r. posiadają tzw. ułomną
osobowość prawną (czyli pod pewnymi warunkami),
 do założenia wymagane jest 3 obywateli polskich z pełną
zdolnością do czynności prawnych,
 działają na podstawie regulaminu,
 obowiązek ewidencjonowania stowarzyszeń zwykłych spoczywa
na każdym staroście.

Strona | 10
Cztery kryteria podziału organizacji religijnych:
1) podział ze względu na podstawę prawną działania:
 organizacje religijne działające na podstawie ustawy ogólnej,
czyli Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania;
 organizacje religijne działające na podstawie ustaw
szczegółowych (indywidualnych);
2) podział ze względu na samodzielność organizacyjną:
 organizacje religijne posiadające osobowość prawną;
 organizacje religijne działające w ramach kościelnych osób
prawnych, które je powołały;
3) podział ze względu na podmioty uprawnione do tworzenia:
 organizacje religijne powstające z inicjatywy władz;
 organizacje religijne powstające z inicjatywy wiernych, czyli
jednostek;
 organizacje religijne powstające z inicjatywy wiernych za
aprobatą władzy kościelnej;
4) podział ze względu na stosunek do Ustawy – Prawo o stowarzyszeniach:
 organizacje religijne, co do których ustawę stosuje się w całości;
 organizacje religijne, co do których ustawy nie stosujemy w
ogóle;
 organizacje religijne, co do których ustawę stosujemy z
wyjątkami.

Trzy typy organizacji religijnych:

1) organizacja świecka o celach religijnych (nazwa: ... Katolików):
 najważniejszy substrat podmiotowy,
 całkowicie poza strukturami Kościołów i związków
wyznaniowych, które zasadniczo nie stosują nad nimi nadzoru,
 Ustawa – Prawo o stowarzyszeniach stosuje się w całości;
2) stowarzyszenia wyznaniowe (nazwa: ... katolickie):
 bezpośredni związek z Kościołem,
 działalność naukowa, oświatowa, charytatywna, dobroczynna,
opiekuńcza (wyjątek: stowarzyszenia żydowskie – tworzone dla
propagowania tradycji i kultury żydowskiej),
 tworzenie takich stowarzyszeń dozwolone jest w siedmiu
ustawach indywidualnych,
 zasadniczo tworzone przez jednostki (wiernych) za aprobatą
władz kościelnych (wyjątek: organizacje adwentystyczne – tylko
z inicjatywy władz kościelnych),
 przy aprobacie władza kościelna wyznacza moderatora/opiekuna,
który reprezentuje Kościół przy tej organizacji (wyjątek:
stowarzyszenia żydowskie – brak tej funkcji),
 Ustawę – Prawo o stowarzyszeniach stosuje się w całości z
pewnymi wyjątkami:

Strona | 11
  w momencie likwidacji stowarzyszenia wyznaniowego
majątek przechodzi na kościelną osobę prawną
hierarchicznie wyższą,
 w przypadku rozwiązania stowarzyszenia, przed podjęciem
decyzji o rozwiązaniu przez organ państwowy, niezbędne
jest wydanie opinii Komisji Wspólnej,
 w momencie cofnięcia aprobaty przez władzę kościelną
stowarzyszenie traci przymiot organizacji kościelnej (np.
przymiot "katolickości") i staje się stowarzyszeniem
świeckim o celach religijnych;
3) organizacje kościelne:
 tworzone na podstawie sześciu ustaw indywidualnych,
 realizują cele swoich Kościołów (prowadzą działalność w
zakresie formacji religijnej i kultu),
 Ustawy – Prawo o stowarzyszeniach nie stosuje się w ogóle
(organizacje te nie uzyskują osobowości prawnej w drodze
rejestracji),
 prawo tworzenia (erygowania) mają jednostki organizacyjne
Kościołów i związków wyznaniowych (władze kościelne),
 mogą nabyć osobowość prawną w drodze rozporządzenia ministra
właściwego ds. religii, czyli Ministra Spraw Wewnętrznych i
Administracji,
 w Kościele katolickim i prawosławnym prawo tworzenia
przysługuje również wiernym za zgodą i przy udziale władzy
kościelnej – organizacje te nigdy nie nabędą osobowości prawnej
(działają w ramach kościelnej osoby prawnej, która je powołała).

2. Aspekt instytucjonalny (czyli w odniesieniu do Kościołów i związków

wyznaniowych):
 art. 9 ust. 2 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania –
podstawowe zasady relacji państwo-Kościół:
 zasada rozdziału państwa i Kościoła,
 zasada swobody pełnienia funkcji religijnych przez Kościoły i
związki wyznaniowe,
 zasada równouprawnienia Kościołów i związków wyznaniowych;
 art. 25 Konstytucji RP (od lat nieuregulowany):
 zasada równouprawnienia Kościołów i innych związków
wyznaniowych bez względu na sposób regulacji ich sytuacji
prawnej (z tej zasady wynika brak możliwości wprowadzenia
państwa wyznaniowego w Polsce),
 zasada bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań
religijnych, filozoficznych i światopoglądowych, przy
jednoczesnym zapewnieniu swobody ich wyrażania w życiu
publicznym,
 zasada autonomii i niezależności Kościoła i państwa,

Strona | 12
  autonomia – możliwość rządzenia się własnym system
prawnym w stosunkach wewnętrznych; autonomia nie jest
nadawana przez państwo, ale jest przez nie szanowana
(Kościoły posiadają ją ze swojej natury);
 niezależność – normuje stosunki zewnętrzne; niezależność
to najwyższy stopień autonomii;
 zasada współdziałania dla dobra człowieka i dla dobra wspólnego
(np. przy zawieraniu związków małżeńskich (od 2008 r.), w
szkolnictwie, działalności dobroczynnej, opiekuńczej,
charytatywnej),
 organem powołanym do spełniania tej zasady ze strony
państwa jest Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i
Administracji:
 działania władcze ministra:
 nadanie osobowości prawnej w drodze
rozporządzenia,
 wpisanie do rejestru;
 działania niewładcze ministra:
 konsultacje o charakterze doradczym,
 opinie o charakterze doradczym;
 zasada bilateralności (dwustronności) stosunków państwo-
Kościół.
 Trzy metody regulacji stosunków państwo-Kościół:
 metoda jednostronna, czyli ustawowa,
 metoda dwustronna, czyli umowna,
 metoda mieszana, czyli ustawowo-umowna (np.
Kościół Katolicki – Konkordat i Ustawa o stosunku
Państwa do Kościoła Katolickiego).

KONKORDAT

KONKORDAT [łac. concordae – wyrażać zgodę, zgadzać się] – jest umową

międzynarodową, dwustronną, zawieraną między Stolicą Apostolską i państwem,
regulującą trzy relacje:
 stosunki dyplomatyczne,
 stosunki pomiędzy państwem, a strukturami Kościoła w tym państwie,
 stosunki pomiędzy państwem, a wiernymi Kościoła w tym państwie.
Konkordat nie jest umową międzypaństwową (Stolica Apostolska nie jest państwem).

Historia:
 1122 r. – konkordat wormacki – rozpoczął erę konkordatów
klasycznych/wertykalnych (pionowych), które miały zapewnić spokój i pokój
religijny w Europie, poprzez wymianę beneficjów;
 okres posoborowy – konkordaty horyzontalne (poziome), które zapewniają
wiernym Kościoła Katolickiego wolność religijną w danym państwie;
 1969 r. – konwencja wiedeńska.

Strona | 13
  Proces zawierania konkordatu:
1) wyrażenie przez strony konsensusu, czyli zgodnej woli, by
zawrzeć umowę;
2) negocjacje (ze strony Stolicy Apostolskiej negocjacje prowadzi
legat papieski, który ma obowiązek zasięgnąć opinii Konferencji
Episkopatu państwa, z którym podpisywany jest konkordat; ze
strony państwa – minister spraw zagranicznych lub premier);
3) parafowanie (pierwsze litery imienia i nazwiska) –
nieobowiązkowe;
 nadanie uroczystego charakteru umowie;
 uznanie tekstu za autentyczny i ostateczny;
4) podpisanie przez osoby, które prowadziły negocjacje;
5) ratyfikacja – nieobowiązkowe (konkordaty nieratyfikowane mają
marną moc prawną);
 aktu ratyfikacji ze strony Stolicy Apostolskiej dokonuje
papież, zaś ze strony państwa – wskazane organy;
 z chwilą ratyfikacji akt prawny zaczyna obowiązywać w
prawie państwowym;
6) ogłoszenie;
 w Stolicy Apostolskiej – Acta Apostolicae Sedis
(publikator);
 w państwie – np. Dziennik Ustaw (w Polsce);
7) wymiana dokumentów ratyfikacyjnych;
8) wejście w życie (określony czas od dnia wymiany dokumentów
ratyfikacyjnych).

Rozróżniamy dwie wykładnie interpretacyjne konkordatu:

1) wykładnia systemowa (miejsce konkordatu w systemie źródeł prawa);
2) wykładnia funkcjonalna (cel konkordatu – zabezpieczenie wolności religijnej).

Proces zawarcia konkordatu między Stolicą Apostolską i Polską:

 28 lipca 1993 r. – podpisanie konkordatu;
 luty 1998 r. – ratyfikacja;
 25 marca 1998 r. – wymiana dokumentów ratyfikacyjnych;
 25 kwietnia 1998 r. – wejście w życie (prawie całego konkordatu – art. 10,
regulujący małżeństwo konkordatowe, wszedł w życie dopiero 15 listopada
1998 r.).

 Zgodnie z nową Konstytucją RP z 1997 r. i zawartym w niej art. 89 ustalono, że

konkordat będzie umową międzynarodową zawartą za uprzednią zgodą
wyrażoną w ustawie. Przemawiały za tym takie przesłanki, jak:
 znaczne obciążenie finansowe państwa (m.in. finansowanie z budżetu
państwa kościelnych zakładów naukowych – Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego oraz Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie),
 przepisy tej umowy dotyczą praw i wolności określonych w Konstytucji
RP.

Strona | 14
 Na tekst polskiego konkordatu składają się:
 preambuła (nie jest częścią obowiązkową; służy do interpretacji konkordatu),
 29 artykułów,
 5 klauzul końcowych.

W preambule znajdujemy 5 przesłanek interpretacyjnych do konkordatu:

 przesłanka socjologiczna – większość obywateli RP deklaruje się, jako
katolicy;
 przesłanka polityczna – konkordat zobowiązuje obie strony do
harmonijnej współpracy i jest poświadczeniem uznania przez Stolicę
Apostolską odzyskania przez Polskę suwerenności po 1989 r.;
 przesłanka prawna – konkordat zobowiązuje obie strony do wzajemnego
przestrzegania porządków prawnych;
 przesłanka aksjologiczna – uznanie przez obie strony praw i wolności
człowieka i obywatela;
 przesłanka historyczna – rola Kościoła i pontyfikatu Jana Pawła II w
dziejach narodu polskiego.

Klauzule końcowe konkordatu:

 klauzula derogacyjna;
brak w polskim
konkordacie

 desuetudo – usunięcie aktu z systemu źródeł prawa poprzez jego

długie niestosowanie;
 w polskim porządku prawnym "nie było czego derogować";
 klauzula temporalna – określa czas obowiązywania danego aktu;
 polski konkordat jest konkordatem wieczystym;
 klauzula nowych rozwiązań – wszelkie nowe rozwiązania można
wprowadzać albo umową pomiędzy stronami, albo porozumieniem
rządu i episkopatu;
 klauzula interpretacyjna – wszystkie wątpliwości związane ze
stosowaniem i interpretacją konkordatu mogą być usuwane wyłącznie w
drodze dyplomatycznej (pomiędzy stronami);
 klauzula ratyfikacyjna – konkordat podlega ratyfikacji;
 klauzula wejścia w życie – momentem wejścia w życie konkordatu jest
dzień, w którym upływa miesiąc od wymiany dokumentów
ratyfikacyjnych;
 klauzula językowa – wersja polska i włoska to dwa autentyczne języki
konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską.

OCHRONA WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII

Ochrona wolności sumienia i religii na gruncie prawa polskiego przewiduje istnienie

następujących instytucji:
 Sąd (prawo do sądu);
 Rzecznik Praw Obywatelskich (odwołanie możliwe przy naruszeniu prawa
poprzez działanie lub zaniechanie organu administracji publicznej);

Strona | 15
 Trybunał Konstytucyjny (orzeka o legalności i konstytucyjności aktów
prawnych, a wydane przez TK orzeczenia są skuteczne wobec wszystkich);
 Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (odwołanie możliwe
dopiero po wykorzystaniu całej krajowej drogi sądowej oraz udowodnieniu, że
prawo, którego ochrony się domagamy, jest gwarantowane w Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).

1. OCHRONA KARNA

Kodeks karny zawiera następujące postanowienia:

 przestępstwa dzielimy na:
 zbrodnie (zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie
krótszy niż 3 lata);
 występki (zagrożone karą pozbawienia wolności na czas krótszy
niż 3 lata);
 przestępstwo powszechne – może je popełnić każdy, ponoszący
odpowiedzialność na gruncie prawa karnego (osoba, która ukończyła 17
lat i posiada pełnię władz umysłowych);
 przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego – przestępstwo takie
może być popełnione umyślnie (gdy sprawca czynu godzi się na to);
 wszystkie trzy, opisane poniżej przestępstwa mogą być popełnione w
zamiarze bezpośrednim (przestępstwo z art. 196 KK może być
popełnione również w zamiarze ewentualnym).

Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania:

 Art. 194 KK – przestępstwo ograniczenia w prawach:
 przestępstwo skutkowe – do jego popełnienia dochodzi w chwili
faktycznego ograniczenia w prawach z powodu przynależności
religijnej;
 do popełnienia tego przestępstwa dochodzi w chwili ograniczenia
człowieka w jakichkolwiek prawach (nie tylko tych związanych z
wolnością religijną).
 Art. 195 KK – przestępstwo przeszkadzania aktom religijnym:
 zamiar bezpośredni kolorowany (złośliwość) – warunkiem
odpowiedzialności sprawcy jest udowodnienie złośliwego
działania;
 warunkiem odpowiedzialności karnej jest publiczny charakter
aktu religijnego (akt ten może dostrzec z góry nieograniczona
grupa osób);
 sam akt ma sprawować Kościół lub inny związek wyznaniowy o
uregulowanej sytuacji prawnej;
 art. 195 § 2 KK:
 ochrona dotyczy pogrzebu, zarówno o charakterze
religijnym, jak i świeckim;
 charakter publiczny nie jest warunkiem
odpowiedzialności karnej.

Strona | 16
  Kondukt pogrzebowy może przechodzić
drogą publiczną i nie trzeba zawiadamiać o
tym fakcie służb porządkowych.
 Art. 196 KK – przestępstwo obrazy uczuć religijnych:
 Sąd przy orzekaniu o odpowiedzialności karnej tworzy
abstrakcyjny konstrukt myślowy osoby o przeciętnej wrażliwości,
należącej do danego związku wyznaniowego;
 w doktrynie prawa wyznaniowego przyjmuje się, że co najmniej
dwie osoby muszą poczuć się obrażone, aby doszło do
popełnienia przestępstwa;
 obraza uczuć religijnych może nastąpić słowem, gestem,
rysunkiem, instalacją artystyczną, itd.;
 warunkiem odpowiedzialności karnej jest znieważenie publiczne
(możliwość zauważenia tej zniewagi przez z góry nieokreśloną
liczbę osób);
 obraza uczuć religijnych może dotyczyć przedmiotu czci
religijnej o charakterze materialnym (symbole religijne), ale też
podmiotu, z którym powiązany jest ten przedmiot;
 miejsce przeznaczone do czci religijnej, o którym mowa w tym
artykule, to m.in.: kościół, kaplica, cmentarz, ołtarz polowy, itp.;
 przestępstwo, o którym mowa w tym artykule, można popełnić w
zamiarze bezpośrednim, ale też w zamiarze ewentualnym;
 art. 196 KK jest zgodny z art. 53 Konstytucji RP.

2. OCHRONA CYWILNA

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH:

 art. 23 Kodeksu cywilnego wymienia katalog dóbr osobistych (katalog
ten pozostaje jednak katalogiem otwartym);
 dobra osobiste są:
 niezbywalne,
 niemajątkowe,
 skuteczne erga omnes (wobec wszystkich);
 art. 24 Kodeksu cywilnego wymienia dwie sytuacje, w których przepisy
o ochronie dóbr osobistych mają zastosowanie:
 zagrożenie naszego dobra osobistego bezprawnym działaniem
sprawcy;
 możemy żądać zaprzestania naruszeń, pod warunkiem, że
sprawca działa bezprawnie;
 dokonane naruszenie dóbr osobistych;
 możemy żądać usunięcia skutków naruszeń (np. poprzez
złożenie oświadczenia przez sprawcę);
 możemy żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty
odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Strona | 17
TAJEMNICA SPOWIEDZI:
 Kodeks prawa kanonicznego zobowiązuje duchownych do zachowania
w tajemnicy wszystkiego, czego dowiedzieli się przy spowiedzi;
 art. 178 § 2 Kodeksu Postępowania Karnego postanawia, iż zabrania się
przesłuchiwania duchownego, co do faktów, o których dowiedział się
przy spowiedzi (w postępowaniu karnym nie można wezwać osoby
duchownej na świadka);
 art. 261 § 2 Kodeksu Postępowania Cywilnego postanawia, iż duchowny
może odmówić zeznań, co do faktów, o których dowiedział się przy
spowiedzi (w postępowaniu cywilnym można wezwać osobę duchowną
na świadka);
 osoby trzecie obowiązuje tajemnica spowiedzi wyłącznie na gruncie
prawa kanonicznego (nie ma zastosowania na gruncie prawa cywilnego).

KLAUZULA SUMIENIA (SPRZECIW SUMIENIA):

 możliwość odmowy wykonania obowiązku nałożonego przez prawo, a
niezgodnego z sumieniem działającego, pod warunkiem, że taką
możliwość przewidują przepisy prawa;
 wyróżnia się dwa przypadki, w których klauzula sumienia ma
zastosowanie:
 możliwość odbycia zastępczej służby wojskowej przez obywatela,
któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie
pozwalają na odbycie służby wojskowej (art. 85 Konstytucji RP);
 możliwość powstrzymania się lekarza od wykonywania
świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem (art. 39
Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty) – dwie najczęstsze
sytuacje:
 zabieg przerwania ciąży (możliwy w trzech przypadkach
przewidzianych przez prawo);
 lekarz, będący Świadkiem Jehowy, nie może względem
siebie, ani pośrednio, dokonywać zabiegu transfuzji krwi.
Art. 39 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty przewiduje
szczegółowe zasady powstrzymania się lekarza od wykonywania
świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem:
 lekarz ma obowiązek uzasadnić i odnotować swoją decyzję
w dokumentacji medycznej pacjenta,
 lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku
pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek
uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego,
 jeżeli zwłoka w wykonaniu takiej procedury medycznej
grozi śmiercią, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim
rozstrojem zdrowia, lekarz ma obowiązek wykonania
niezgodnego z jego sumieniem świadczenia zdrowotnego,
 lekarz ma obowiązek wskazania realnych możliwości
uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza lub w

Strona | 18
 innym podmiocie leczniczym (przepis ten utracił moc na
podstawie wyroku TK).

3. OCHRONA ADMINISTRACYJNA

OCHRONA DANYCH OSOBOWYCH:

 dane osobowe przetwarzane przez jednostki organizacyjne Kościołów i
innych związków wyznaniowych dotyczą pośrednio lub bezpośrednio
przekonań religijnych i przynależności wyznaniowej, które zaliczane są
do tzw. danych wrażliwych, czyli danych szczególnie chronionych (do
tej kategorii zalicza się m.in. dane dotyczące stanu zdrowia, orientacji
seksualnej, światopoglądu);
 na mocy Ustawy o ochronie danych osobowych z 1997 r. wyłączona
została znaczna część uprawnień kontrolnych Głównego Inspektora
Ochrony Danych Osobowych w stosunku do danych przetwarzanych na
potrzeby związków wyznaniowych;
 dane osobowe uzyskane z działalności statutowej od członków i osób
pozostających w stałym kontakcie z Kościołem lub innym związkiem
wyznaniowym (np. księgi parafialne) nie podlegają regulacjom Ustawy o
ochronie danych osobowych z 1997 r.;
 Kościoły i inne związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej
nie mają obowiązku rejestracji zbiorów danych osobowych
(prowadzenia baz danych).

PRAWO MAŁŻEŃSKIE
(małżeństwo konkordatowe)

Wśród wielu dziedzin życia Kościoła i państwa wyróżniamy tzw. res mixte, czyli
sprawy mieszane. Zaliczamy do nich m.in. tematykę wyznaniowej formy zawarcia
małżeństwa cywilnego.

Historia instytucji zawarcia małżeństwa w Polsce:

 do końca 1945 r. w Polsce obowiązywało pięć pozaborczych systemów prawa
małżeńskiego:
1) ziemie byłego zaboru rosyjskiego – na podstawie ukazu carskiego z
1836 r. obowiązywała forma kościelna z wyjątkiem dla
staroobrzędowców (dla nich możliwa była forma świecka);
2) Kresy Wschodnie – na podstawie Zwodu Praw Imperium Rosyjskiego
obowiązywały zasady identyczne, jak w zaborze rosyjskim, a więc forma
kościelna z wyjątkiem dla staroobrzędowców (dla nich możliwa była
forma świecka);
3) ziemie byłego zaboru austriackiego – na podstawie ABGB
obowiązywała forma mieszana;
4) ziemie byłego zaboru pruskiego – na podstawie BGB obowiązywała
forma świecka;

Strona | 19
 5) Spisz i Orawa – na podstawie ustawy węgierskiej obowiązywała forma
świecka;
 1 stycznia 1946 r. weszły w życie ujednolicone przepisy dotyczące prawa
małżeńskiego na terenie całego państwa polskiego – wyłącznie ślub świecki
wywoływał skutek cywilny zawarcia małżeństwa;
 w latach 1968 – 1989 obowiązywała forma ślubu cywilnego, a po jego
zawarciu nupturientom pozostawiano możliwość zawarcia ślubu kościelnego;
 po 1989 r. kolejność zawierania małżeństw w dwóch formach (cywilnej i
kościelnej) była dowolna;
 od 15 listopada 1998 r. można zawierać małżeństwo w Kościele ze skutkiem
cywilnym, po spełnieniu trzech warunków:
1) brak przeszkód zawarcia małżeństwa pomiędzy nupturientami według
prawa polskiego,
2) złożenie przez nupturientów zgodnych oświadczeń woli przy zawarciu
małżeństwa, wyrażających chęć, aby ich małżeństwo wywoływało
również skutek cywilny;
3) sporządzenie i podpisanie aktu małżeńskiego.
 Procedurę tę mogą stosować jedynie te związki wyznaniowe,
które w ratyfikowanej umowie międzynarodowej lub ustawie
mają zagwarantowane takie uprawnienie. Ustawodawca nie
zdecydował się więc na rozszerzenie tego uprawnienia na
wszystkie związki wyznaniowe legalnie działające w Polsce na
podstawie wpisu do rejestru.
 Spośród związków wyznaniowych, które swój status prawny mają
uregulowany w trybie ustawy, nie wszystkie wniosły o dokonanie
stosownych poprawek w ustawach. W związku z tym – na dzień
dzisiejszy – cztery Kościoły z ustawami indywidualnymi nie są
uprawnione do stosowania tej procedury. Są to:
 Kościół Katolicki Mariawitów,
 Karaimski Związek Religijny,
 Muzułmański Związek Religijny,
 Wschodni Kościół Staroobrzędowy (tzw. bezpopowcy).

Przy wyznaniowej formie zawarcia małżeństwa cywilnego z reguły uczestniczy dwóch

duchownych:
 duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa,
 duchowny podpisujący zaświadczenie o zawarciu małżeństwa.
Obydwie kategorie duchownych reguluje prawo państwowe – Obwieszczenie Ministra
Spraw Wewnętrznych z 2015 r.

W prawie kanonicznym małżeństwo jest sakramentem, którego przymiotem jest

nierozerwalność. Udzielają go sobie nawzajem nupturienci, a kapłan jedynie asystuje.

Strona | 20
Katalog duchownych, którym przysługuje prawo asystowania przy zawarciu
małżeństwa w Kościele Katolickim, według stanowiska:
 biskup diecezjalny,
 administrator apostolski,
grupa podmiotów:
 administrator diecezji,
ordynariusze miejsca
 wikariusz generalny,
 wikariusz biskupi,
 biskup polowy,
 proboszcz,
 administrator parafii,
 duchowny odpowiednio delegowany.

Katalog duchownych, którym przysługuje prawo podpisania zaświadczenia o zawarciu

małżeństwa w Kościele Katolickim, według stanowiska:
 biskup diecezjalny,
 administrator apostolski,
 administrator diecezji,
 wikariusz generalny,
 wikariusz biskupi,
 biskup polowy,
 proboszcz,
 administrator parafii,
 wikariusz lub inny duchowny odpowiednio delegowany w zastępstwie
proboszcza.

Zarówno prawo polskie, jak i kanoniczne, przewidują możliwość zawarcia małżeństwa

przez pełnomocnika, aczkolwiek z wyraźnym zaznaczeniem podmiotu, z którym chce
się wstąpić w związek małżeński.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy reguluje procedurę zawarcia małżeństwa, prawa i

obowiązki małżonków, a także stosunki między rodzicami a dziećmi, w następujących
przepisach:
 art. 1,
 art. 2,
 art. 3,
 art. 4,
 art. 41,
 art. 5,
 art. 6,
 art. 8,
 art. 9,
 art. 23,
 art. 25,
 art. 88.

Strona | 21
Przeszkody zawarcia małżeństwa:
1) przeszkody małżeńskie funkcjonujące wyłącznie na gruncie prawa
kanonicznego:
 przeszkoda niemocy płciowej,
 przeszkoda różności religii,
 przeszkoda święceń,
 przeszkoda profesji zakonnej,
 przeszkoda uprowadzenia,
 przeszkoda występku,
 przeszkoda przyzwoitości publicznej;
2) przesłanki negatywne zawarcia małżeństwa występujące wyłącznie w polskim
prawie rodzinnym i opiekuńczym:
 ubezwłasnowolnienie całkowite,
 choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy;
3) przeszkody małżeńskie funkcjonujące w obu systemach prawnych:
 przeszkoda wieku,
 przeszkoda węzła małżeńskiego,
 przeszkoda pokrewieństwa,
 przeszkoda powinowactwa,
 przeszkoda pokrewieństwa prawnego.

Procedura zawarcia małżeństwa konkordatowego:

 Etap I – czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa:
 formalności ślubne w kancelarii parafialnej;
 formalności ślubne w dowolnym Urzędzie Stanu Cywilnego:
 w USC należy przedłożyć do okazania ważne dokumenty
tożsamości (dowody osobiste lub paszporty);
 w przypadku, gdy nupturienci nie posiadają polskich
aktów stanu cywilnego, a są obywatelami Polski, muszą
przedłożyć również:
 zagraniczny odpowiednik aktu urodzenia,
 zagraniczny odpowiednik aktu małżeństwa wraz z
dokumentem, który potwierdzi ustanie albo
unieważnienie małżeństwa, bądź dokumentem,
który potwierdzi nieistnienie małżeństwa (w
sytuacji, gdy nupturienci przebywali wcześniej w
związku małżeńskim);
 w wyjątkowej sytuacji Sąd może zwolnić z konieczności
przedłożenia któregoś z wymaganych dokumentów;
 w USC nupturienci składają dwa oświadczenia:
 zapewnienie o tym, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności
wyłączających zawarcie małżeństwa,
 oświadczenie o nazwiskach stron po zawarciu małżeństwa
i dzieci zrodzonych z tego małżeństwa (oświadczenie
fakultatywne – jeśli nupturienci nie złożą takiego
oświadczenia, małżonkowie pozostają przy swoich

Strona | 22
 nazwiskach, zaś dzieci zrodzone z tego małżeństwa
przejmują nazwisko matki);
 Po ślubie nupturienci mogą:
 zachować swoje dotychczasowe nazwiska,
 do swojego nazwiska dodać nazwisko
współmałżonka (takie nazwisko może mieć
wyłącznie dwa człony – nazwisko
dwuczłonowe),
 zdecydować sie na jedno ze swoich nazwisk,
które będzie ich wspólnym nazwiskiem;
 Kierownik USC sporządza cztery zaświadczenia o braku
okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (trzy z nich
wydaje nupturientom, jedno zaś pozostaje w aktach USC);
 zaświadczenie jest ważne przez okres 6 miesięcy od dnia
jego wystawienia;
 złożenie zaświadczeń, wydanych przez Kierownika USC, u
duchownego;
 zasadniczo duchowny nie może wyrazić zgody na zawarcie
małżeństwa bez przedłożenia takiego zaświadczenia, jednak
zarówno prawo polskie, jak i kanoniczne, przewiduje możliwość
zawarcia małżeństwa w sytuacji niebezpieczeństwa śmierci:
 małżeństwo zawarte bez uprzedniego przedłożenia
zaświadczenia, ale w obecności duchownego, wywołuje
skutki zarówno prawa cywilnego, jak i kanonicznego;
 małżeństwo zawarte bez udziału duchownego wywołuje
wyłącznie skutki prawa kanonicznego.
 Etap II – zawarcie małżeństwa:
 poza nupturientami biorą w nim udział dwaj świadkowie:
 świadek zwykły,
 świadek kwalifikowany (duchowny);
 nupturienci składają w kościele dwa zgodne oświadczenia woli w
następującej kolejności:
1) oświadczenie o chęci wstąpienia w związek małżeński
wyznaniowy ze skutkiem cywilnym,
2) oświadczenie o chęci wstąpienia w związek małżeński ważny z
punktu widzenia Kościoła.
 Etap III – czynności po zawarciu małżeństwa:
 sporządzenie zaświadczenia o zawartym małżeństwie:
 zaświadczenie składa sie z dwóch części i obejmuje:
 podpis duchownego asystującego,
 podpis duchownego upoważnionego do wydania
zaświadczenia, który potwierdza ważność małżeństwa,
działając na jednej z trzech podstaw prawnych:
 z urzędu,
 na podstawie delegacji (w sytuacji, gdy ślub
potwierdza duchowny spoza parafii),

Strona | 23
  na podstawie licencji (w sytuacji, gdy ślub
zawierany jest poza parafią);
 zaświadczenie sporządza się w trzech egzemplarzach:
 jeden egzemplarz zostaje przekazany do USC,
 drugi egzemplarz otrzymują nupturienci,
 trzeci egzemplarz pozostaje w księgach parafialnych;
 przekazanie zaświadczenia do Urzędu Stanu Cywilnego:
 zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu
małżeństwa powinno zostać przekazane do USC przed upływem
5 dni od zawarcia małżeństwa wyznaniowego;
 przy obliczaniu tego terminu nie uwzględnia się dni
ustawowo wolnych od pracy;
 uchybienie tego terminu powoduje wygaśnięcie uprawnień
i obowiązków – jest to termin nieprzywracalny;
 w razie niemożności zachowania tego terminu z powodu
zaistnienia siły wyższej, jego bieg ulega zawieszeniu przez
czas trwania przeszkody;
 zaświadczenie może zostać przekazane przez duchownego do
USC w dwóch formach:
 w formie bezpośredniej:
 osobiście (za potwierdzeniem odbioru),
 przez posłańca (wszelkie błędy obciążają
duchownego);
 w formie pośredniej (nadanie zaświadczenia, jako
przesyłki poleconej, w polskiej placówce pocztowej
operatora publicznego);
 sporządzenie aktu małżeństwa przez Kierownika USC:
 akt małżeństwa powinien zostać sporządzony niezwłocznie, nie
później jak w następnym dniu roboczym, po dniu, w którym do
USC nadeszły dokumenty stanowiące podstawę sporządzenia
tego aktu.
 Jeśli Kierownik USC nie wyda aktu małżeństwa (np. z
powodu niedostarczenia zaświadczenia przez
duchownego), to małżeństwo takie nie wywołuje skutków
cywilnych.
 Jeśli duchowny przedłoży zaświadczenie po terminie, a
Kierownik USC nie zauważy lub "nie chce zauważyć" tego
faktu i wyda akt małżeństwa, to małżeństwo takie jest
ważne, ale w przyszłości można wnieść powództwo o
stwierdzenie nieistnienia małżeństwa (np. dla ustalenia
spadkobierców po zmarłych małżonkach).
 Małżeństwo wywołuje skutek cywilny po złożeniu
oświadczeń przy udziale duchownego i pod warunkiem
sporządzenia aktu małżeństwa przez Kierownika USC.

Strona | 24
  Skutki cywilne małżeństwa są niezależne od skutków
kanonicznych (rozróżniamy sądy kościelne i sądy
świeckie, np. przy sprawach rozwodowych).
 W sytuacji śmierci jednego z małżonków skutki cywilne i
kanoniczne zostają rozwiązane.

REJESTRACJA ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH

 Naczelnym organem administracji rządowej jest Minister Spraw Wewnętrznych

i Administracji. W ramach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji
obsługę zadań ministra w zakresie wyznań religijnych prowadzi Departament
Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych z dyrektorem
na czele. Działający w tym departamencie Wydział Dokumentacji i Rejestru
prowadzi Rejestr Kościołów i innych związków wyznaniowych.
 Terenowym organem administracji rządowej ds. wyznań jest wojewoda, a
konkretnie Wydział Spraw Obywatelskich i Migracji Urzędu Wojewódzkiego.

PROCEDURA REJESTROWANIA ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH

1. Legitymacja do złożenia wniosku o wpis do rejestru:

 zasady rejestracji związków wyznaniowych regulują przepisy zawarte w
art. 30 – 38 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania;
 prawo wpisu do Rejestru Kościołów i innych związków wyznaniowych
przysługuje grupie co najmniej 100 obywateli polskich posiadających
pełną zdolność do czynności prawnych;
 rejestracja związków wyznaniowych odbywa się na wniosek i ma
charakter dobrowolny.

2. Wymogi formalne wniosku:

 wniosek o wpis do rejestru powinien zawierać:
 listę zawierającą notarialnie poświadczone podpisy
wnioskodawców wraz z ich danymi osobowymi,
 informacje o dotychczasowych formach życia religijnego i
metodach działania związku wyznaniowego na terytorium RP,
 informacje o podstawowych celach, źródłach i zasadach
doktrynalnych, obrzędach religijnych,
 adres siedziby związku oraz dane osób wchodzących w skład
kierowniczych organów wykonawczych;
 wraz z wnioskiem składana jest deklaracja o utworzeniu Kościoła albo
innego związku wyznaniowego, statut oraz inne dokumenty;
 ważną regulacją, jaką powinien zawierać statut, jest
przeznaczenie majątku w razie likwidacji związku
wyznaniowego.
 wnioskodawcy mogą powołać komitet założycielski, który musi liczyć
co najmniej 5 osób (wówczas do wniosku należy dołączyć protokół z
wyboru komitetu).

Strona | 25
3. Postępowanie rejestrowe:
 wniosek o wpis do rejestru rozpatrywany jest przez organ rejestrowy,
którym jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji;
 w trakcie postępowania o rejestrację związku wyznaniowego organ
rejestrowy może żądać od wnioskodawców wyjaśnień treści wniosku;
 organ rejestrowy może zwracać się do odpowiednich organów
państwowych o sprawdzenie prawdziwości danych i informacji
zawartych we wniosku;
 jeżeli w trakcie postępowania organ rejestrowy stwierdzi braki lub
uchybienia w treści wniosku – wyznacza dwumiesięczny termin do ich
uzupełnienia (jeśli braki te nie zostaną uzupełnione w terminie, organ
rejestrowy podejmuje decyzję o odmowie wpisu do rejestru);
 organ rejestrowy podejmuje decyzję o wpisie do rejestru bądź o
odmowie wpisu do rejestru:
 decyzja pozytywna zostaje podjęta w terminie 3 miesięcy od dnia
wszczęcia postępowania o rejestrację i w jej wyniku Kościół lub
inny związek wyznaniowy, jako całość, a także jednostki
wskazane w statucie zyskują osobowość prawną;
 decyzja odmowna może zostać podjęta, gdy:
 wnioskodawcy nie usunęli w terminie braków lub
uchybień w treści wniosku,
 wniosek zawiera postanowienia pozostające w
sprzeczności z przepisami ustaw chroniących
bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, zdrowie,
moralność, władzę rodzicielską lub wolności i prawa
innych osób,
 organizacja w istocie nie jest wspólnotą religijną, lecz
jedynie za taką się podaje (brak aspektu kultu);
 postępowanie rejestrowe ma charakter jednoinstancyjny:
 od decyzji organu rejestrowego o odmowie dokonania wpisu do
rejestru przysługuje prawo do wniesienia wniosku o ponowne
rozpatrzenie sprawy, do którego stosuje się przepisy o odwołaniu;
 na decyzje organu rejestrowego przysługuje skarga do sądu
administracyjnego (drogę tę wykorzystał m.in. Kościół
Latającego Potwora Spaghetti).

4. Prowadzenie rejestru:
 Rejestr Kościołów i innych związków wyznaniowych składa się z dwóch
działów:
 działu "A", do którego wpisuje się Kościoły i inne związki
wyznaniowe,
 działu "B", do którego wpisuje się organizacje międzykościelne;
 organizacje międzykościelne mogą zostać utworzone przez
władze co najmniej dwóch, działających w Polsce
Kościołów bądź innych związków wyznaniowych;
 dla każdego z działów prowadzone są oddzielne księgi rejestrowe;
Strona | 26
  dla każdego Kościoła lub innego związku wyznaniowego prowadzone są
oddzielne akta rejestrowe.

5. Wykreślenie z rejestru i likwidacja związku wyznaniowego:

 wykreślenie z rejestru następuje na skutek decyzji organu rejestrowego,
gdy:
1) status prawny związku wyznaniowego uregulowany został w
odrębnej ustawie (w sytuacji, gdy zostanie wydana ustawa
indywidualna dla danego Kościoła, nie ma potrzeby wpisu do
rejestru),
2) właściwy organ związku wyznaniowego zawiadomił organ
rejestrowy o zaprzestaniu działalności,
3) związek wyznaniowy utracił cechy warunkujące uzyskanie wpisu
do rejestru,
4) związek wyznaniowy w ciągu 3 lat nie odpowiada na żądanie
organu rejestrowego i nie zaktualizował danych, dotyczących
siedziby związku oraz osób wchodzących do jego kierowniczych
organów wykonawczych,
5) w razie stwierdzenia prawomocnym wyrokiem sądu, że
działalność związku wyznaniowego rażąco narusza prawo lub
postanowienia statutu;
 z wnioskiem do sądu o tego rodzaju stwierdzenie
występuje organ rejestrowy lub prokurator;
 w przedmiocie naruszeń prawa lub statutu orzeka w I
instancji sąd okręgowy;
 wykreślenie z rejestru (z wyjątkiem sytuacji określonej w punkcie 1.)
następuje po uprzednim przeprowadzeniu likwidacji związku
wyznaniowego;
 jeżeli statut Kościoła lub innego związku wyznaniowego nie
stanowi inaczej, majątek pozostały po zakończeniu postępowania
likwidacyjnego może być przeznaczony wyłącznie na cele
charytatywno-opiekuńcze.

DNI WOLNE OD PRACY

W ramach wolności sumienia i wyznania osoby wierzące mają prawo obchodzenia

świąt religijnych.

 Katalog I – art. 17 Ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (tzw.

święta katolickie):
 wszystkie niedziele,
 1 stycznia (Świętej Bożej Rodzicielki Maryi),
 6 stycznia (Święto Objawienia Pańskiego),
 II dzień Świąt Wielkanocnych (Poniedziałek Wielkanocny),
 Boże Ciało (czwartek 60 dni po Wielkanocy),
 15 sierpnia (Święto Wniebowzięcia NMP),

Strona | 27
  1 listopada (Wszystkich Świętych),
 25 grudnia (Boże Narodzenie),
 26 grudnia (II dzień Świąt Bożego Narodzenia).

 Katalog II – art. 9 Konkordatu (katalog ten zawiera jedną różnicę w stosunku

do poprzedniego – nie uwzględnia dnia 6 stycznia):
 wszystkie niedziele,
 1 stycznia (Świętej Bożej Rodzicielki Maryi),
 II dzień Świąt Wielkanocnych (Poniedziałek Wielkanocny),
 Boże Ciało (czwartek 60 dni po Wielkanocy),
 15 sierpnia (Święto Wniebowzięcia NMP),
 1 listopada (Wszystkich Świętych),
 25 grudnia (Boże Narodzenie),
 26 grudnia (II dzień Świąt Bożego Narodzenia).

 Katalog III – Kodeks Prawa Kanonicznego (tzw. dni świąteczne nakazane):

 wszystkie niedziele,
 1 stycznia (Świętej Bożej Rodzicielki Maryi),
 6 stycznia (Święto Objawienia Pańskiego),
 19 marca (Święto św. Józefa),
 Wniebowstąpienie Pańskie (czwartek 40 dni po Wielkanocy),
 Boże Ciało (czwartek 60 dni po Wielkanocy),
 29 czerwca (Świętych Apostołów Piotra i Pawła),
 15 sierpnia (Święto Wniebowzięcia NMP),
 1 listopada (Wszystkich Świętych),
 8 grudnia (Święto Niepokalanego Poczęcia NMP),
 25 grudnia (Boże Narodzenie).
Konferencja Episkopatu danego państwa może zwrócić się do Kongregacji ds.
Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, żeby znieść dane święto, jako
nakazane, w tym konkretnym państwie. Tak też postąpiła Konferencja
Episkopatu Polski i z dniem 30 listopada 2003 r. w Polsce zostały zniesione
następujące święta, jako nakazane:
 19 marca (Święto św. Józefa),
 29 czerwca (Świętych Apostołów Piotra i Pawła),
 8 grudnia (Święto Niepokalanego Poczęcia NMP).
 Wniebowstąpienie Pańskie nie zostało zniesione, jako święto nakazane,
a jedynie przeniesione na Siódmą Niedzielę Wielkanocną (najbliższą po
czwartku, przypadającym 40 dni po Wielkanocy).

 Katalog IV – Ustawa z 1951 r. o dniach wolnych od pracy:

 wszystkie niedziele,
 1 stycznia (Świętej Bożej Rodzicielki Maryi),
 6 stycznia (Święto Objawienia Pańskiego),
 Wielkanoc (niedziela),
 II dzień Świąt Wielkanocnych (Poniedziałek Wielkanocny),
 1 maja (Święto Pracy),

Strona | 28
  3 maja (Święto NMP Królowej Polski; Narodowe Święto Trzeciego
Maja),
 I dzień Zielonych Świątek (Święto Zesłania Ducha Świętego – niedziela
50 dni po Wielkanocy),
 Boże Ciało (czwartek 60 dni po Wielkanocy),
 15 sierpnia (Święto Wniebowzięcia NMP),
 1 listopada (Wszystkich Świętych),
 11 listopada (Święto Niepodległości),
 25 grudnia (Boże Narodzenie),
 26 grudnia (II dzień Świąt Bożego Narodzenia).
Jest to pełny katalog wszystkich dni, które w Polsce są dniami wolnymi od
pracy.

Art. 42 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, wraz z rozporządzeniem

wydanym na jego podstawie, gwarantuje członkom poszczególnych wspólnot
religijnych prawo do zwolnień z pracy w celu obchodzenia świąt niebędących dniami
ustawowo wolnymi od pracy. Uzyskanie dnia wolnego od pracy lub nauki jest prawem
przysługującym członkom poszczególnych wspólnot religijnych.
 Pracownik należący do określonego związku wyznaniowego, którego święta
religijne nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy – w terminie 7 dni przed
dniem zwolnienia – zgłasza pracodawcy prośbę o udzielenie zwolnienia z
pracy. Czas pracy, na który udzielono zwolnienia, podlega odpracowaniu. O
warunkach odpracowania zwolnienia pracodawca zawiadamia pracownika nie
później niż 3 dni przed dniem zwolnienia.
 Uczeń lub student należący do związku wyznaniowego, którego święta nie są
dniami ustawowo wolnymi od pracy, zgłasza prośbę o udzielenie zwolnienia od
nauki na początku roku szkolnego (akademickiego) lub w toku nauki, nie
później jednak niż 7 dni przed dniem zwolnienia. Udzielając zwolnienia, szkoła
(uczelnia) określa jednocześnie sposób wyrównania zaległości dydaktycznych
spowodowanych zwolnieniem.
W przypadku wyznań wyrosłych bądź nawiązujących do innych tradycji niż
chrześcijańska, które za dzień świąteczny uznają nie niedzielę, lecz inny dzień
tygodnia (piątek, sobotę), nie mają zastosowania przywołane wyżej przepisy. W tego
rodzaju sytuacjach, w celu umożliwienia pracownikom obchodzenia tych świąt, na
prośbę pracownika, ustala się dla niego indywidualny rozkład czasu pracy.

Kwestie pracy w niedziele i święta regulują przepisy Kodeksu pracy:

 art. 1519,
 art. 1519a,
 art. 15110,
 art. 15111,
 art. 15112.

Strona | 29
 OSOBOWOŚĆ PRAWNA KOŚCIOŁÓW I ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH

OSOBOWOŚĆ PRAWNA – zespół właściwości, dzięki którym jednostki

organizacyjne mogą funkcjonować w obrocie prawnym, jako podmiot praw i
obowiązków.

Trzy teorie uzyskania osobowości prawnej:

1. teoria normatywna – spełnienie przesłanek ustawowych powoduje uzyskanie
osobowości prawnej;
2. teoria koncesyjna – państwo wydaje stosowne zezwolenie, poprzez które
jednostka uzyskuje osobowość prawną;
3. teoria aktów państwa – osobowość prawna jest nadawana poprzez akty
organów państwa (głównie rozporządzenia).

OSOBOWOŚĆ PRAWNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

 Osobowość prawna Kościoła Katolickiego, jako całości

STOLICA APOSTOLSKA (bądź też: Stolica Święta) – biskup rzymski

(papież) i kuria rzymska. Stolica Apostolska nie jest państwem, ale jest
podmiotem prawa międzynarodowego. Podmiotowość tę uzyskała na gruncie
uznania przez inne podmioty prawnomiędzynarodowe, czyli głównie państwa.

Atrybuty podmiotowości prawnomiędzynarodowej Stolicy Apostolskiej:

1) prawo przystępowania do organizacji międzynarodowych;
2) prawo zawierania umów międzynarodowych (np. konkordaty);
3) prawo legacji.
 Legację dzielimy na dwa typy:
 legacja czynna – wysyłanie przedstawicieli
dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej, akredytowanych
przy głowach państw trzecich (nuncjusze apostolscy);
 osoby pełniące tę funkcję mogą być dziekanami
korpusu służby dyplomatycznej;
 legacja bierna – przyjmowanie przedstawicieli
dyplomatycznych innych państw, akredytowanych przy
Stolicy Apostolskiej (ambasadorzy przy Stolicy
Apostolskiej).

Historia powstania państwa-miasta Watykan:

 754-756 r. – początek istnienia państwa kościelnego (donacja Pepina);
 1870 r. – koniec istnienia państwa kościelnego (upadek II Cesarstwa
Francuskiego; rozpoczyna się kwestia rzymska; król Włoch zajmuje
ziemi państwa kościelnego; papież Pius IX ogłasza się "więźniem
Watykanu");
 11 lutego 1929 r. – podpisanie Paktów Laterańskich, składających się z
trzech dokumentów:

Strona | 30
  konkordat,
 układ finansowy,
 traktat;
Na gruncie Paktów Laterańskich powołano państwo-miasto Watykan.
 Watykan jest sukcesorem (przejął obowiązki) państwa
kościelnego.
 Watykan pełni rolę służebną wobec Stolicy Apostolskiej,
zapewniając jej terytorium.
 Wyłączną jurysdykcję nad Watykanem sprawuje Stolica
Apostolska.
 Watykan nie korzysta z prawa legacji, choć przysługuje mu ono z
racji tego, że jest państwem.
 Watykan jest monarchią absolutną, elekcyjną, w której pełnię
władzy posiada papież, choć nie sprawuje jej sam.
 Watykan ma nadaną konstytucję (najnowsza pochodzi z 2000 r.,
ale weszła w życie w 2001 r.). Zgodnie z jej zapisami w
Watykanie obowiązuje trójpodział władzy:
 władzę ustawodawczą sprawuje Komisja ds. Państwa-
Miasta Watykan, składająca się z kardynałów,
mianowanych przez papieża na okres 5 lat;
 władzę wykonawczą sprawuje Przewodniczący Komisji
ds. Państwa-Miasta Watykan wraz z Sekretarzem i
Wicesekretarzem Generalnym;
 władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały.

Istnieją dwie teorie relacji Stolicy Apostolskiej i Watykanu:

1. teoria monizmu (monistyczna) – zakłada, że Watykan i Stolica
Apostolska to dwa oblicza jednego, tego samego podmiotu;
2. teoria dualizmu (dualistyczna) – zakłada, że Watykan i Stolica
Apostolska to dwa odrębne podmioty.

 Osobowość prawna Kościoła Katolickiego, jako całości w Polsce

12 września 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej ogłosił

unieważnienie konkordatu zawartego pomiędzy Polską i Watykanem w 1925 r.
Zdaniem polskich władz, stało się tak z powodu jednostronnego zerwania go
przez Stolicę Apostolską w czasie II wojny światowej. Od tego czasu, aż do
1989 r. Kościół Katolicki w Polsce funkcjonował w "próżni prawnej".

Obecnie Kościół Katolicki w Polsce posiada osobowość publiczno-prawną,

czyli możliwość wykonywania zadań z zakresu administracji publicznej
(udzielanie ślubów ze skutkiem cywilnym, nauczanie religii w szkołach,
prowadzenie działalności dobroczynnej, prowadzenie cmentarzy, itp.). Kościół
Katolicki jest reprezentowany, jako całość, przez Konferencję Episkopatu
Polski.

Strona | 31
 Konferencja Episkopatu Polski składa się z trzech organów:
1) Prezydium – zajmuje się sprawami majątkowymi;
 każdy członek Prezydium może podejmować wiążące decyzje w
sprawach majątkowych;
2) Rada Główna;
3) Sekretariat.

Skład osobowy Konferencji Episkopatu Polski:

 biskupi diecezjalni i z nimi zrównani;
 biskupi tytularni;
 biskupi pomocniczy;
 biskupi koadiutorzy.

 Członkiem Konferencji Episkopatu Polski może zostać wyłącznie

biskup, który posiada obywatelstwo polskie (nie musi być narodowości
polskiej).
 Biskup należący do Konferencji Episkopatu Polski nie może
jednocześnie należeć do Konferencji Episkopatu innego państwa,
natomiast może należeć do organizacji o zasięgu ponadnarodowym, np.
Rada Konferencji Episkopatów Europy (CCEE).
 Biskup mający siedzibę w Polsce nie może sprawować władzy poza
granicami Polski. I odwrotnie, biskup z siedzibą poza granicami Polski
nie może sprawować władzy na terytorium RP.
 Obecnie Stolica Apostolska jest zobowiązana do uprzedniego
poinformowania drogą dyplomatyczną władz państwowych o nazwisku
osoby wyznaczonej na urząd biskupa diecezjalnego. Rząd RP nie może
jednak sprzeciwić się decyzji Stolicy Apostolskiej.

 Osobowość prawna jednostek organizacyjnych Kościoła Katolickiego w Polsce

Jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego w Polsce, posiadające

osobowość prawną, dzielimy na:
1) jednostki o charakterze terytorialnym:
 parafie, na czele których stoi proboszcz lub administrator parafii;
 administratury apostolskie (obecnie nie występują na terytorium
Polski);
 administratury apostolskie tworzone są w sytuacji, gdy
występują problemy przy powołaniu diecezji;
 diecezje, na czele których stoi biskup diecezjalny lub
administrator diecezji;
 archidiecezje, na czele których stoi arcybiskup lub administrator
archidiecezji;
 archidiecezje najczęściej są stolicami metropolii;
 metropolie, na czele których stoi metropolita;

Strona | 32
2) jednostki o charakterze personalnym:
 ordynariat polowy, na czele którego stoi ordynariusz (biskup)
polowy;
 ordynariat polowy sprawuje władzę nad wojskiem,
żołnierzami i ich rodzinami, niezależnie od tego, gdzie się
znajdują;
 parafie personalne, na czele których stoi proboszcz lub
administrator parafii;
 parafie personalne tworzone są dla osób o określonej
narodowości bądź posługujących się określonym językiem;
 kapituły, na czele których stoi prepozyt lub dziekan;
 osobowość prawną posiadają trzy rodzaje kapituł:
 kapituły kolegialne,
 kapituły kanonickie,
 kapituły katedralne;
 prowincje zakonne, na czele których stoją przełożeni;
 zakony, na czele których stoją wyżsi przełożeni zakonni;
 Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i
Żeńskich, na czele których stoi przewodniczący lub
przewodnicząca konsulty (zarządu);
 opactwa, klasztory niezależne i domy zakonne, na czele których
stoją opaci i przełożeni;
 Niższe Seminaria Duchowne, na czele których stoi dyrektor;
 Niższe Seminaria Duchowne dzielimy na:
 zakonne,
 diecezjalne;
 Wyższe Seminaria Duchowne, na czele których stoi rektor;
 Wyższe Seminaria Duchowne dzielimy na:
 zakonne,
 diecezjalne;
 ukończenie Wyższego Seminarium Duchownego nie
skutkuje przyznaniem żadnego stopnia zawodowego czy
naukowego (obecnie jednak seminaria podpisują umowy z
uczelniami wyższymi);
3) jednostki o charakterze mieszanym, terytorialno-podmiotowym:
 kościoły rektoralne, na czele których stoi rektor;
 kościoły rektoralne najczęściej powstają przy domach
zakonnych;
 Caritas Polska, na czele której stoi dyrektor;
 Caritas diecezjalne, na czele których stoi dyrektor;
 Papieskie Dzieła Misyjne, na czele których stoi dyrektor krajowy
z siedzibą w Warszawie;
4) kościelne zakłady naukowe:
 Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie;
 Katolicki Uniwersytet Lubelski;

Strona | 33
  na czele tych uczelni stoi rektor i wielki kanclerz, którym
jest biskup diecezji, na terytorium której znajduje się
uczelnia;
 uczelnie te, to wyższe szkoły katolickie;
 uczelnie te podlegają dwóm porządkom prawnym –
państwowemu i kościelnemu;
 uczelnie te mogą być finansowane z budżetu państwa,
jednak wyłącznie w zakresie, który nie obejmuje celów
inwestycyjnych.
Osobowość prawną posiadają również:
 Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie;
 Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu;
 Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum" w
Krakowie.

Tryby nabycia osobowości prawnej przez jednostki organizacyjne Kościoła

Katolickiego:
1) jednostki organizacyjne wymienione imiennie bądź rodzajowo w Ustawie o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, które istniały w chwili wejścia w
życie tej ustawy, po przedstawieniu określonych dokumentów, nabyły
osobowość prawną z chwilą wejścia w życie tej ustawy;
2) jednostki organizacyjne wymienione rodzajowo w art. 7, 8 i 9 ust. 1 pkt. 7
Ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, które powstały po dniu
wejścia w życie tej ustawy, nabywają osobowość prawną z chwilą powstania na
gruncie prawa kanonicznego, przy jednoczesnym obowiązku powiadomienia
władz państwowych (wojewody lub ministra właściwego ds. wyznań, czyli
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji);
3) jednostki organizacyjne nie wymienione w Ustawie o stosunku Państwa do
Kościoła Katolickiego mogą nabyć osobowość prawną w drodze
rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji;
4) fundacje kościelne i stowarzyszenia wyznaniowe nabywają osobowość prawną
z chwilą rejestracji w KRS.

Tryby nabycia osobowości prawnej przez jednostki organizacyjne Kościołów z ustawą

indywidualną, innych niż Kościół Katolicki (tryb 1, 3 i 4 jest identyczny, jak w
przypadku ustawy katolickiej; różnica dotyczy wyłącznie trybu 2):
1) jednostki organizacyjne wymienione imiennie bądź rodzajowo w ustawie
indywidualnej danego Kościoła, które istniały w chwili wejścia w życie tej
ustawy, po przedstawieniu określonych dokumentów, nabyły osobowość
prawną z chwilą wejścia w życie tej ustawy;
2) jednostki organizacyjne wymienione rodzajowo w ustawie indywidualnej
danego Kościoła, które powstały po dniu wejścia w życie tej ustawy, nabywają
osobowość prawną z chwilą powiadomienia właściwych władz państwowych
(wojewody lub ministra właściwego ds. wyznań, czyli Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji);

Strona | 34
  jednostki te nie mogą nabyć osobowości prawnej z chwilą powstania
(tak, jak to ma miejsce w przypadku ustawy katolickiej), gdyż w tym
wypadku nie obowiązuje konkordat;
3) jednostki organizacyjne nie wymienione w ustawie indywidualnej danego
Kościoła mogą nabyć osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji;
4) fundacje kościelne i stowarzyszenia wyznaniowe nabywają osobowość prawną
z chwilą rejestracji w KRS.

KULT PUBLICZNY

KULT PUBLICZNY – oddawanie czci Bogu, głównie poprzez liturgię.

OBIEKT SAKRALNY – budynek, pomieszczenie, w którym sprawowany jest kult

publiczny.
 Obiekty sakralne są nienaruszalne – bez zgody odpowiedniej władzy kościelnej
nie można zmienić ich przeznaczenia. Wywłaszczenie jest możliwe wyłącznie
za zgodą Kościoła, ze słusznej przyczyny, za odszkodowaniem i w zgodzie z
prawem międzynarodowym.

OBIEKT KOŚCIELNY – budynek, pomieszczenie, do którego tytuł własności lub

inny tytuł prawny posiadają Kościoły i związki wyznaniowe. Obiekt kościelny nie
służy sprawowaniu kultu. Są to m.in. plebania czy salka katechetyczna.

 Wykonywanie kultu publicznego w miejscach publicznych jest wyłączone spod

Ustawy – Prawo o zgromadzeniach.
 Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze
ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa
państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw
innych osób (art. 53 ust. 5 Konstytucji RP).
 Wykonywanie kultu publicznego na drogach, placach publicznych oraz w
pomieszczeniach użyteczności publicznej (np. procesje, pielgrzymki) wymaga
uzgodnienia z właściwym organem zarządzającym. Wyjątek stanowi kondukt
pogrzebowy odbywany, zgodnie z miejscowym zwyczajem, na drodze
publicznej, który nie wymaga takiego uzgodnienia.

CHOWANIE ZMARŁYCH

 Kościoły i inne związki wyznaniowe mają prawo posiadania, zarządzania oraz

zakładania i poszerzania cmentarzy grzebalnych (art. 19a ust. 1 Ustawy o
gwarancjach wolności sumienia i wyznania).
 Cmentarze wyznaniowe są nienaruszalne. Ponadto, władza państwowa nie
może wkroczyć na teren cmentarza wyznaniowego bez uprzedniej zgody strony
kościelnej (wyjątek stanowi zagrożenie życia, zdrowia i mienia).
 Cmentarze wyznaniowe podlegają dwóm porządkom prawnym – państwowemu
i kościelnemu.

Strona | 35
  W Polsce gwarantem pochówku jest państwo, a konkretnie gmina.

Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych:

 art. 1 ust. 1, 3, 5;
 art. 2 ust. 2;
 art. 5;
 art. 6 ust. 1, 2, 4, 7;
 art. 7;
 wyróżniamy dwa rodzaje grobów:
 groby ziemne (przeznaczone do pochówku jednego ciała),
 groby murowane (podpiwniczone);
 ust. 1 dotyczy wyłącznie grobów ziemnych;
 ust. 6 jest wyjątkiem od art. 6 ust. 1;
 art. 8 ust. 1, 2, 3, 4, 5;
 nie można przyjąć zwłok do pochówku bez karty zgonu;
 art. 9 ust. 1, 2, 3;
 art. 10 ust. 1, 2, 3, 4, 6;
 art. 11;
 art. 12 ust. 1, 2, 3;
 art. 13;
 art. 14;
 art. 15;
 art. 15a;
 art. 16;
 pochowanie zwłok przez zatopienie w morzu dopuszczalne jest
wyłącznie w przypadkach przewidzianych w tym artykule;
 art. 18;
 art. 19;
 art. 21;
 nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy jest dwutorowy.

_____________________________________________________________________

Radosław Zawiski
rok akademicki 2016/2017

Notatki zostały sporządzone w ramach ćwiczeń prowadzonych przez dr Katarzynę Krzysztofek

na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

W pracy wykorzystano fragmenty podręcznika prawniczego "Prawo wyznaniowe" –

A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2011.

Strona | 36