BÀI 5

1
 §5: Hệ phương trình tuyến tính

5.1 Dạng tổng quát và dạng ma trận của hệ
phương trình tuyến tính.
5.1.1. Định nghĩa: Hệ phương trình tuyến tính m phương trình, n
ẩn số có dạng:
a11x1  a12 x2  ...  a1n xn  b1

a21x1  a22 x2  ...  a2 n xn  b2
 (*)
...
am1x1  am 2 x2  ...  amn xn  bm
trong đó aij là hệ số của pt thứ i của ẩn xj , bi là hệ số tự do của
phương trình thứ i, xj là các ẩn số (i=1,..,m, j=1,..,n).

2
 §5: Hệ phương trình tuyến
tính

- Nếu bi = 0 với mọi i=1,2,…,m thì hệ được gọi là hệ
tuyến tính thuần nhất.

Ví dụ 2 x1  3x2  5 x3  x4  2
 x  2 x  3x  4 x  0 Hệ 4 phương trình 4 ẩn
 1 2 3 4

3x1  8 x2  5 x3  3x4  2 Là hệ không thuần nhất
  4 x2  2 x3  7 x4  9

3
 §5: Hệ phương trình tuyến
tính

+ Ma trận A  [aij ]mn gọi là ma trận hệ số của phương trình (*).
 b1 
b 
+ Ma trận b   2  gọi là ma trận hệ số tự do của phương trình (*).
 ... 
 
 bm 
 x1 
x 
+ Ma trận x    gọi là ma trận ẩn số của phương trình (*).
2

 ... 
 
 xn 
4
 §5: Hệ phương trình tuyến tính

 Ví dụ: Cho hệ phương trình
 2 x1  3 x2  5 x3  x4  2
 x  2 x  3x  4 x  0
 1 2 3 4

 3 x1  8 x2  5 x3  3 x4   2
  4 x2  2 x3  7 x4  9
 2 3 5 1 2   x1 
 1 2 3 4 0  x 
 A  ,b   ,x   2
3 8 5 3   2   x3 
     
 0  4 2  7  9   x4 
5
 §5: Hệ phương trình tuyến tính

Ma trận bổ sung của hệ (*):
A bs
 A  A |b
 Ví dụ: Cho hệ phương trình

2x1  3x2  5x3  x4  2 2 3 5 1 2 

x  2x  3x  4x  0  
 1 2 3 4 bs  1 2 3 4 0 
  A  A  [A|b] 
3x1  8x2  5x3  3x4  2 3 8 5 3  2
  4x2  2x3  7x4  9  
 0 4 2 7 9 

Nhận xét: Các hệ số của phương trình thứ i là các phần tử ở hàng thứ
i của Abs và ngược lại. 6
 §5: Hệ phương trình tuyến tính

Với các kí hiệu đó, hệ (*) được đưa về dạng

Ax  b (**)
gọi là dạng ma trận của hệ (*).

 Ví dụ:

2 x  7 y  z  9 2 7 1   x  9 
      
 3 x  y  4 z  0  3 1 4   y   0
5 x  9 y  2 z  5  5 9 2   z   5 


7
 §5: Hệ phương trình tuyến tính

5.2. Hệ Cramer
Định nghĩa: Hệ phương trình tuyến tính n pt, n
ẩn số mà ma trận hệ số không suy biến được
gọi là hệ Cramer
Ví dụ: Giải hệ phương trình tuyến tính sau:

8
 5.2 Hệ Crame

Định lý: Mọi hệ Cramer n pt đều có nghiệm duy

nhất (x1, x2, …,xn) được xác định bởi công
thức
Dj
xj 
D

9
 5.2 Hệ Crame

10
 5.2 Hệ Crame

Ví dụ: Giải hệ phương trình tuyến tính sau:

11
 5.2 Hệ Crame

12
 5.2 Hệ Crame

13
 5.2 Hệ Crame

14
 5.2 Hệ Crame
 Bài tập: Giải hệ phương trình sau:
1 1 2
 x1  x2  2 x3  1
 D1  5 1 3 = -19
2 x1  x2  3 x3  5 1 2 1
3x  2 x  x  1 1 1 2
 1 2 3
D2  2 5 3 = -29
1 1 2
3 1 1
D 2 13 = -8
1 1 1
3 2 1
D3  2 1 5 = -9
3 2 1 15
 5.2 Hệ Crame

D1
x1   19
D 8
D2
x2   29
D 8
D3
x3   9
D 8

16
 §5: Hệ phương trình tuyến tính

5.3. Giải hệ phương trình bằng PP Gauss
5.3.1. Các phép biến đổi tương đương hệ phương trình
Nhân một số (   0 ) vào 2 vế của 1 PT của hệ.
Đổi chỗ hai PT của hệ.

Nhân một số (
  0 ) vào một PT rồi cộng vào
PT khác của hệ.

 x  y  z  1 pt 32  x  y  z  1
 
 2 x  y  3 z  2  2 x  y  3 z  2
 x  2y  z  5 2 x  4 y  2 z  10
 
17
 5. Giải hệ PT bằng PP Gauss

 Như vậy các phép biến đổi tương đương hệ
PT chính là các phép BĐSC trên dòng của
ma trận bổ sung tương ứng.
VD  x  y  z 1  x  y  z 1  x  y  z 1
 pt 2(2) pt1  
2x  y 3z  2 
pt 3(1) pt1
 3 y  5z  0 pt 3pt 2
  3y 4
 x  2y  z  5  3y  4 
   3y  5z  0
1 1 1 1 1 1 1 1  1 1 1 1
  h2  ( 2) h1   h3 h2  
A  2 1 3 2 
h3  ( 1) h1
  0 3 5 0   0 3 0 4
1 2 1 5  0 3 0 4  0 3 5 0
18
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

5.3.2. Định lí Kronecker-Capelli
a. ĐL: Cho hệ phương trình Ax=b

Hệ có nghiệm  r( A)  r( A)
Cụ thể hơn, ta có kết quả sau: Nếu Ax=b là hệ n ẩn số, ta có
+ r( A)  r( A)  hệ vô nghiệm
+ r( A)  r( A)  n  hệ có nghiệm duy nhất
+ r( A)  r( A)  r  n  hệ có vô số nghiệm phụ thuộc (n-r)
tham số

19
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

Chứng minh.

Xét hệ phương trình tổng quát sau:

Giả sử A có hạng là r
20
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

Ta có ma trận bổ sung tương ứng

21
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

Bằng các phép B ĐSC chuyển ma trận bổ sung
về dạng:
 a '11 a '12 ... a '1r ... a '1n b '1 
 0 a '22 ... a '2 r ... a '2 n b '2 

 ... ... ... ... ... ... ... 
 
A'   0 0 ... a 'r r ... a 'r n b 'r 
 0 0 ... 0 ... 0 br 1 
 
 .. .. .. .. .. .. .. 
 0 0 ... 0 ... 0 bn 

22
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

Khi đó ta có:
 Nếu r( A)  r( A) thì tồn tại ít nhất một trong các
br+1, br+2 ,… ,bn khác 0 nên hệ pt vô nghiệm.
 Nếu r( A)  r( A)  n thì hệ là hệ Cramer, nên có

nghiệm duy nhất.

 Nếu r( A)  r( A)  r  n thì chuyển các ẩn xr+1, xr+2,

…, xn sang vế phải ta được hệ:

a '11 x1  a '12 x2  ...  a '1n xr  b1  a '1,r 1 xr 1  ...  a '1,n xn

a '21 x1  a '22 x2  ...  a '2 n xr  b2  a '2,r 1 xr 1  ...  a '2,n xn

...
a 'r 1 x1  a 'r 2 x2  ...  a 'rr xr  br  a 'r ,r 1 xr 1  ...  a 'r ,n xn 23

 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

 a '11 x1  a '12 x2  ...  a '1n xr  b1  a '1,r 1 xr 1  ...  a '1,n xn

 a '21 x1  a '22 x2  ...  a '2 n xr  b2  a '2,r 1 xr 1  ...  a '2,n xn

...
 a 'r 1 x1  a 'r 2 x2  ...  a 'rr xr  br  a 'r ,r 1 xr 1  ...  a 'r ,n xn


Ta gán cho các ẩn xr+1, xr+2, …, xn các giá trị cụ thể ta sẽ được một hệ
Cramer với r ẩn x1,…,xr. Do đó, trong trường hợp này hệ có vô số
nghiệm phụ thuộc (n-r) tham số.
Các ẩn x1,…,xr gọi là các ẩn cơ sở (cơ bản), còn xr+1, xr+2, …, xn
gọi là các ẩn tự do hay ẩn phụ (tham số).
24
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

5.3.3. Phương pháp Gauss

Bđsc
Hệ Ax=b  Abs=[A|b] Bbs=[B|c] (bậc thang)
theo hàng

Khi đó:
+ r(A)=r(B), r(Abs)=r(Bbs)
+ Ax  b  Bx  c
25
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss


26
 5.3. Giải hệ PT bằng PP
 Gauss

h2 2h1
h4 4h1
h5 h1

 1 2 1 1 0 1 2 1 1 0 
0 1 1 1 1  h 7h 0
  3 2  1 1 1 1 
h2 h3 
0 7 3 2 3   h4 8 h2
h5  h2
 0 0 10 5 10 
   
0 8 2 5  2 10 3 10
  0 0
0 1 2 0 2  0 0 3 1 3 
27
 5.3. Giải hệ PT bằng PP
 Gauss
1 2 1 1
0  1 2 1 1 0 
0 1 1 1 1  0 1 1 1 1 
  h3 3 h5
 
0 0 10 5 10   0 0 1 2 1 
   
10 3 10  0 0 10 3 10 
0 0
0 0 3 1 3  0 0 3 1 3 

1 2 1 1 0 1 2 1 1 0
0 1 1 1 1 0 1 1 1 1
h4 10 h3
  17 h5  5 h4
 

h5  ( 3 )h3
 0 0 1 2 1   0 0 1 2 1
   
0 0 0 17 0  0 0 0 17 0 
0 0 0 5 0  0 0 0 0 0 

 r( Abs )  r( A)  4 Hệ có nghiệm duy nhất

28
 5.3. Giải hệ PT bằng PP
Gauss
 1 2 1 1 0
0 1 1 1 1
Hệ tương đương với  
0 0 1 2 1
 x1  2 x2  x3  x4  0  x1  1  
  0 0 0 17 0 
 x2  x3  x 4  1  x2  0 0 0 0 0 0 
 
x3  2 x 4  1
  x3  1
 17 x4  0  x4  0

Vậy hệ có nghiệm duy nhất là (1;0;1;0)

29
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss


30
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss


31
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

sử dụng các phép biến đổi sơ cấp đưa ma
trận bổ sung về dạng ma trận hình thang:

bs
A  ... 

32
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss


33
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss


34
 §5: Giải hệ PT bằng PP Gauss


35
 5.3. Giải hệ PT bằng PP Gauss

VD3. Giải hệ phương trình:
 x1  2 x2  3x3  1
 (K55-đề 1)
2 x1  3x2  7 x3  3
 x  x  4x  2
 1 2 3

VD4: Biện luận về số nghiệm của hệ phương trình theo tham số a, b

 x1  3x2  x3  4 x4  0

2 x1  7 x2  2 x3  2 x4  8
 x  4 x  3x  ax  b
 1 2 3 4
(Đề 2-K53)
36
 5.4. Hệ PTTT thuần nhất
5.4 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

37
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

38
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

39
 §5: Hệ PTTT thuần nhất
Nhận xét: Trong hệ thuần nhất hạng của ma
trận hệ số luôn bằng hạng của ma trận bổ sung
 a11 a12 .. a1n 0
a a22 .. a2 n 0 
bs
A   21

 .. .. .. .. .. 
 
 am1 am 2 .. am n 0 
Khi biện luận cho hệ thuần nhất ta chỉ quan
tâm hạng của ma trận hệ số
40
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

 Hệ thuần nhất chỉ có 2 trường hợp:
 Hệ có nghiệm duy nhất

Hạng ma trận hệ số bằng số ẩn của hệ phương

trình
 Hệ có vô số nghiệm
Hạng ma trận hệ số nhỏ hơn số ẩn của hệ
phương trình

41
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

Tóm lại: Hệ thuần nhất n ẩn

- chỉ có nghiệm tầm thường khi và chỉ khi r(A)=n
- có nghiệm không tầm thường khi và chỉ khi
r(A)≠n.
VD1. Tìm m để hệ phương trình sau có nghiệm
không tầm thường.

42
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

Hệ có nghiệm không tầm thường khi và chỉ khi

r(A)<3.

43
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

Cách 1. Ta có:
1 2 1 
Biến đổi  
A  0 3 1 
sơ cấp
0 0 m  2 

Do đó với m  2  r ( A)  3
Vậy với m   2 thì hệ có nghiệm không
tầm thường
44
 §5: Hệ PTTT thuần nhất

Cách 2. Vì r(A)<3  detA=0 nên

1 2 1
det( A)  2 1 3
1 1 m
 (3m  6)  0
 m  2 45
 MỘT SỐ ĐỀ THI

Bài 1. Cho hệ phương trình

 x1  x2  x3  x4  1
2 x  x  x  3 x  8
 1 2 3 4 với a, b là tham số

3 x1  2 x2  x3 b
4 x1  4 x2  3x3  ax4  14
a) Giải phương trình với a=4, b=-5
b) Tìm a, b để hệ phương trình vô nghiệm.

(Đề 1-K52)
(Đ/s: a) (3;1;-2;1) b) a=10, b≠-11) 46
 MỘT SỐ ĐỀ THI

Bài 2. Cho hệ phương trình

 x1 + x2  x3  ax4  5
2 x  2 x - x  3 x  10
 1 2 3 4 với a, b là tham số

2 x1  x2  x3 +x 4  b
2 x1  3 x2  4 x3  2 x4  11
a) Giải phương trình với a=1, b=3
b) Tìm a, b để hệ phương trình vô số nghiệm.

(Đề 2-K52)
(Đ/s: a) (2;-1;1;3) b) a=-1, b=-9) 47
 MỘT SỐ ĐỀ THI

Bài 3. Biện luận về số nghiệm của hệ phương trình theo a và b

 x1  2 x2 - 4 x3  x4  4

i) 3x1  5 x2  x3  2 x4  7 (Đề 1-K53)
2 x  3 x  ax - 3 x  b
 1 2 3 4

 x1  3 x2  x3  4 x4  5

ii) 2 x1  7 x2 - 2 x3  2 x4  8 (Đề 2-K53)
 x  4 x  3 x  ax  b
 1 2 3 4
48
 MỘT SỐ ĐỀ THI
Bài 4. Giải hệ phương trình

 x1  x2  2 x3  3 x4  2
2 x  2 x  3 x  5 x  2
 1 2 3 4
i)  (Đề 3-K54)
3x1  x2  2 x3  x4  2
2 x1  6 x2  7 x3  13 x4  10

 x1  2x2  x3  x4  4
2 x  x  x  4 x =3
 1 2 3 4
ii)  (Đề 4-K54)
 x1  x2  2 x3  x4  1
2 x1  4 x2  4 x3  6 x4  6
49
 MỘT SỐ ĐỀ THI
Bài 4. Giải hệ phương trình

 x1  x2  2 x3  3 x4  2
2 x  2 x  3 x  5 x  2
 1 2 3 4
i)  (Đề 3-K54)
3x1  x2  2 x3  x4  2
2 x1  6 x2  7 x3  13 x4  10

 x1  2x2  x3  x4  4
2 x  x  x  4 x =3
 1 2 3 4
ii)  (Đề 4-K54)
 x1  x2  2 x3  x4  1
2 x1  4 x2  4 x3  6 x4  6
50
 MỘT SỐ ĐỀ THI
Bài 5. Tìm giá trị của tham số thực a để hệ có nghiệm duy nhất

 x1  x2  x3  1

i) 2 x1  ax2  3 x3  2 (Đề 3-K51)
3 x  ax  (a  1) x  5
 1 2 3

 x1  2x2  x3  3

ii) 2 x1  ax2  ax3  5 (Đề 4-K51)
3 x  5 x  ( a  2) x  7
 1 2 3
51
 MỘT SỐ ĐỀ THI
Bài 6. Cho hệ phương trình

2 x1  6 x2  16 x3  x4  0  x1  3x2  x3  2 x4  0
 x  7 x  17 x  3x = 0 4 x  x  7 x  2 x  0
 1 2 3 4  1 2 3 4
i)  ii) 
 x1  4 x2  10 x3 +x4 = 0 9 x1  3x2  14 x3 +x4  0
2 x1  2 x2  4 x3  3x4  0  x1  4 x2  3x3  3 x4  0

(Đề 1-hè 2010) (Đề 2-hè 2010)

a) Giải hệ khi λ=1
b) Với giá trị nào của λ thì số chiều của không gian nghiệm
bằng 2?

52