Bask 01 Block 04

Bachelor of Arts in Sanskrit (Honours)
(BASK)
BSK-01
B
MORAL TEACHING
TEACHINGS AND BASICS OF SANSKRIT
Block - 4
YAKSAPRAWNA
NA OF MAH
MAHABHARATA ( ARANYAKAPARVA,
YAKAPARVA, CH. 313 )
& DHATURUPANI
ମହାଭାରତସ ଯ ଶାଃ (ଆରଣ

ଆରଣ କପବ ୩୧୩ ଅ ାୟ) ଧାତୁ ରୂପାଣି ଚ
_â[c GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 91 eê 111)

\ßòZúd GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 112 eê 121)
ZéZúd GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 122 eê 133)
PZê[ð GKK : ]ûZêeì_ûYò

BASK PROGRAMME
EXPERT COMMITTEE
Dr. Smt. Sarita Pujari,, Senior Academic Consultant

Dr. Madhusudan Mishra, Reader in Sanskrit, B.J.B Autonomous College, BBSR
Dr. Phalguni Mahanadia,( Retd)
Retd)Associate
Associate Professor in Sanskrit, Rajendra College,
Balangir.
Prof. Sachidananda
chidananda Mahapatra
Mahapatra, Professor in Sanskrit, School of Sanskrit, G.M University,
Sambalpur
Dr. Suryakanti Pradhan, Academic Consultant, OSOU.
Mr. Pratap Kumar Meher , Academic Consultant , OSOU
CONVENOR
Mr. Pratap Kumar

umar Meher, Academic Consultant, OSOU
OSOU, Sambalpur
COURSE WRITER
Dr. Nirmal Sundara Mishra,, Associate Prof. of Sanskrit, S.V.M (Auto) College,
Jagatsingpur. (Unit-i, ii, iii)
Dr. Suryakanti Pradhan, Academic Consultant, OSOU, Sambalpur (Unit-iv)

iv)
COURSE EDITOR
Dr. Pradeep Kumar Mishra, Associate Professor (Retd.) JKBK Govt, College, Cuttack.
PROGRAMME COORDINATOR
Dr. Sareeta Pujari , Senior Academic Consultant, OSOU , Sambalpur

Dr. Suryakanti Pradhan, Academic Consultant, OSOU, Sambalpur
MATERIAL PRODUCTION
Dr. Manas Ranjan Pujari

Registrar
Odisha State Open University, Sambalpur
(cc) OSOU, 2020
2020. Yaksaprawna of Mahabharat & Dhaturupani is made available
under a Creative Commons Attribution
Attribution-ShareAlike 4.0
http://creativecommons.org/licences/by
http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0
Printed by :
ସଂ ୃତ ାତକ ସ ାନ କାଯ ମ
_â[c GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 91 eê 111)

aòhdMV^ :
1.1 _Vê CùŸgý
1.2 _ûVý aòhdaÉê
1.3 _ûVý aòhdaÉê aòùgæhY
1.4 @ûcôicúlYõ KêeêZ/i¸ûaòZ_âgÜûü
1.5 @Zòeòq _ûVýMâ^Ú
1.1 _Vê CùŸgý
Gjò GKKe _Vêê c¤ Rúaê Rúa« iciýûcûûe i`k bûaùe i¹êLú^ ùjûA _ûeòaûe
@ù^K C_ûd còkò_ûùeö iciýûe icû]û^ @ù^KûõgZü cYòhe mû^ @ù_lû @^êbìZò\ßûeû
ùjûA_ûeò[ûGö C e\ûZû ~ê]ôÂòe eûRKêcûe ùjùf c¤ iZýe iõelY ^òcù« Z[û ]cðe
_ûk^ ^òcù« ùaùk ùaùk ZiÊú bkò, ùaùk ùaùk c¤ iû]ûeY aýqbkò ùaùk ùaùk
a^Pe bkò Rúa^ ~û_^ KeòQ«ò; @ZGa Zûue Rúa^ @^êbìZòùe _eò_ì‰ðö ~ê]ôÂòe ]úe,
iÚòe, \û^ú, eûRMêY~êq, C^ÜZ Pò«û]ûeû~êq ùjûA[ôaûeê, ~lUò iõiûeú, i^Üýûiú, iûcûRòK
aò]ô Z[û ùaùk ùaùk ùa÷\òK aò]û^ iµKðùe c¤ _Pûeò[ôaû _âgÜcûûe ~[û[ð C e
ù\A_ûeòQ«ò; ~[û - Z_iýû K’Y ? \c, lcû, f{û AZýû\ò K’Y ? mû^, gc Gaõ \dû
K’Y ? KòG PòegZî K’Y @ie«ò ùeûM, iû]ê Gaõ @iû]ê KòG ? ùcûj, cû^, @ûkiý Z[û
ùgûK K’Y ? iÚòeZû, ù]÷~ðý, iÚû^ Gaõ \û^ K’Y ? _ŠòZ, ^ûÉòK, cìLð Gaõ jòõiêK
KòG ? @jõKûe, \¸, ù\÷a Gaõ _ògê^Zû K’Y ? ]cð Gaõ Kûc bkò _eÆe aòùeû]ú
Z ୍ ßcûù^ GKZâ ej«ò Kò_eò ? KòG @ld êK fûbKùe Gaõ aâûjàYZß KûjûKê còkò_ûùe ?
- Gjò bkò _âgÜMêWÿòKe icû]û^ Gjò GKKe _V^ùe ùjûA_ûùeö
ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 1

1.2 _ûVý aòhdaÉê (ùgäûK 91 eê 111)
³e#e GJee®e
keÀë Me$egog&pe&³eë Hegbmeeb keÀ½e J³eeefOejvevlekeÀë~
keÀer¢Me½e mce=leë meeOegjmeeOegë keÀer¢Meë mce=leë ~~91~~
³egefOeefÿj GJee®e
¬eÀesOeë megogpe&³eë Me$egueexYees J³eeefOejvevlekeÀë~
meJe&cetleefnleë meeOegjmeeOegefve&o&³eë mce=leë ~~92~~
³e#e GJee®e
keÀes ceesnë Òees®³eles jepeved keÀ½e ceeveë ÒekeÀerefle&leë~
efkeÀceeuem³eb ®e efJe%es³eb keÀ½e MeeskeÀë ÒekeÀerefle&leë ~~93~~
ceesnes efn Oece&cet{lJeb ceevemlJeelceeefYeceeefvelee ~
Oece&efveef<¬eÀ³eleeççuem³eb MeeskeÀmlJe%eeveceg®³eles ~~94~~
³e#e GJee®e
efkebÀ mLew³e&ce=ef<eefYeë ÒeeskeÌleb efkebÀ ®e Oew³e&cegoeËleced ~
mveeveb ®e efkebÀ Hejb ÒeeskeÌleb oeveb ®e efkeÀefcenes®³eles ~~95~~
mJeOecex efmLejlee mLew³e¥ Oew³e&efceefvê³eefveûenë ~
mveeveb ceveesceuel³eeiees oeveb Jew Yetlej#eCeced ~~96~~
³e#e GJee®e
keÀë HeefC[leë Hegcee_%es³ees veeefmlekeÀë keÀ½e G®³eles~
keÀes cetKe&ë keÀ½e keÀeceë m³eeled keÀes celmej Fefle mce=leë ~~97~~
Oece&%eë HeefC[lees %es³ees veeefmlekeÀes cetKe& G®³eles~
keÀeceë mebmeejnsleg½e ËÊeeHees celmejë mce=leë ~~98~~

³e#e GJee®e
keÀesçn¹ej Fefle ÒeeskeÌleë keÀ½e ocYeë ÒekeÀerefle&leë~
efkebÀ leod owJeb Hejb ÒeeskeÌleb efkebÀ leled HewMegv³eceg®³eles ~~99~~
cene%eevecen¹ejes ocYees Oeceex OJepees®í^³eë~
owJeb oeveHeÀueb ÒeeskeÌleb HewMegv³eb Hejot<eCeced ~~100~~
³e#e GJee®e
Oece&½eeLe&½e keÀece½e HejmHejefJejesefOeveë ~
S<eeb efvel³eefJe©odOeeveeb keÀLeceskeÀ$e mebieceë~~101~~
³eoe Oece&½e Yee³ee& ®e HejmHejJeMeevegieew~
leoe Oecee&Le&keÀeceeveeb $e³eeCeeceefHe mebieceë ~~102~~
³e#e GJee®e
De#e³ees vejkeÀë kesÀve ÒeeH³eles Yejle<e&Ye ~
Slevces He=®íleë ÒeMveb le®íerIeb́ JekeÌlegcen&efme~~103~~
yeéïeCeb mJe³eceent³e ³ee®eceeveceefkeÀáeveced ~
He½eeVeemleerefle ³ees ye´t³eeled meesç#e³eb vejkebÀ Je´pesled ~~104~~
Jesos<eg Oece&Meem$es<eg efceL³ee ³ees Jew efÜpeeefle<eg ~
osJes<eg efHele=Oecex<eg meesç#e³eb vejkebÀ Je´pesled ~~105~~
efJeÐeceeves Oeves ueesYeeod oeveYeesieefJeJeefpe&leë~
He½eeVeemleerefle ³ees ye´t³eeled meesç#e³eb vejkebÀ Je´pesled ~~106~~
³e#e GJee®e
jepeved kegÀuesve Je=Êesve mJeeO³ee³esve Þeglesve Jee ~
yeéïeC³eb kesÀve YeJeefle Òeyet́¿esleled megefveef½eleced ~~107

Þe=Ceg ³e#e kegÀueb leele ve mJeeO³ee³ees ve ®e Þegleced ~
keÀejCeb efn efÜpelJes ®e Je=ÊecesJe ve mebMe³eë ~~108~~
Je=Êeb ³elvesve mebj#³eb yeéïeCesve efJeMes<eleë~
De#eerCeJe=Êees ve #eerCees Je=Êelemleg nlees nleë~~109~~
HeþkeÀeë HeeþkeÀe½ewJe ³es ®eev³es Meem$eef®evlekeÀeë~
meJex J³emeefvevees cetKee& ³eë ef¬eÀ³eeJeeved me HeefC[leë~~110~~
®elegJexosçefHe ogJeg&Êeë me Metêeoefleefj®³eles~
³eesçefivenes$eHejes oevleë me yeéïeCe Fefle mce=leë ~~111~~
1.3 _ûVý aòhdaÉê aòùgähY (ùgäûK 91 eê 111)
~l CaûP
Kü gZî\êðRðdü _êõiûõ K½ aýû]òe^«Kü û
Kú\ég½ iáZü iû]êeiû]êü Kú\égü iáZü ûû91ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “_êõiûõ Kü gZîü \êRðdõ (_êeêhe @ùRd gZî KòG?), Kü P @^«Kü
aýû]ôü (@ie«ò ùeûM KòG?) iû]êü P Kú\égü iáZü (iû]ê ùaûfò KûjûKê c^û~ûG) Kú\égü P
@iû]êü iáZü (Gaõ @iû]êe Êeì_ K’Y ?)”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “_êeêh_ûAñ @ùRd gZî KòG? @ie«ò ùeûM KòG? iû]êùaûfò KûjûKê c^û~ûG
Gaõ @iû]êe Êeì_ K’Y?)”
Uò_þ_Yú
aýû]ôe^«Kü = aýû]ôü + @^«Kü; aýû]ôü = aò + @û + ]û+ Kò + iê (_êõ); iáZü (_êõ) =
iá +q + iê; iû]êeiû]êü = iû]êü + @iû]êü; iû]êü (_êõ) = iû]þ + C^þ + iê û
ûû ~ê]ôÂòe CaûP ûû
ùKâû]ü iê\êRðdü gZîùfðûùbû aýû]ôe^«Kü û
iaðbìZjòZü iû]êeiû]ê^òð\ðdü iáZü ûû92ûû

i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “ùKâû]ü iê\êRðdü gZîü (ùKâû]jó iaêVûeê \êRðd gZî @ùU)ö
ùfûbü @^«Kü aýû]ôü (ùfûbjó @ie«ò ùeûM @ùU)ö iaðbìZjòZü iû]ê (icÉue cwk
Kûc^ûKûeú jó iû]ê) [Gaõ] @iû]êü ^òŸðdü iáZü (\dûjú^ _êeêhjó @iû]ê @ùU)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “ùKâû]jó iaêVûeê akò @ùRd gZî @ùU, ùfûbjó @ie«ò ùeûM, ù~ icÉu
cwk Kûc^û Kùe ùi iû]ê Gaõ ~òG ^òŸðd @ùU ùi’ jó @iû]êö”
Uò_þ_Yú
ùKâû]ü = Kî]þ + NTþ + iê; \êRðdü = \êeþ + Rò +@Pþ + iê; gZîü = g\þ +Zé^þ + iê;
^ò\ðdü = êþ + \d + @Oþ + Uû_þ + iê; jòZü = ]û + q + iêö
aòùgh
1. ùKâû]ü iê\êRðdü gZîü - cYòh bòZùe MêWÿòG gZî ZûKê bòZùe bòZùe ^òüùgh Keò\òGö
ùiMêWÿòK ~[û - Kûc (Kûc^û), ùKâû] (eûM), ùfûb, ùcûj, c\ (C^à Zû) Gaõ
cû›~ðý (c›eZû aû @^ý_âZò ù\ûhûùeû_ Keòaû)ö Gcûû c¤eê ùKâû]jó iaðùgâÂ
gZî @ùUö Zû’e _âbûa @Zý« bdueö (\âÁaý - ùgæûK - 78e aòùgh - 2)
2. ùfûbü - (\âÁaý ùgæûK - 78e aòùgh -4)ö
3. iaðbìZjòZü iû]êü (\âÁaý ùgäûK - 90, aòùgh-3)ö
~l CaûP
ùKû ùcûjü ù_âûPýùZ eûR^þ K½ cû^ü _âKúZòðZü û
Kòcûkiýõ P aòùmdõ K½ ùgûKü _âKúZòðZü ûû93öö
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “eûR^þö Kü ùcûjü [AZò] ù_âûPýùZ (K’Y ‘ùcûj’ ùaûfò
Kêjû~ûG ?) Kü P cû^ü _âKú Zü (K’Y ‘cû^’ ùaûfò Kêjû~ûG?) Kòcþ @ûkiýõ P aòùmdcþ
(KûjûKê ‘@ûkiý’ ùaûfò RûYòaû ?) Kü P ùgûKü _âKú Zü (Gaõ K’Y ‘ùgûK’ ùaûfò
ùaûfû~ûG) ?”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “ùj eûR^þ ! ùcûj, cû^, @ûkiý Gaõ ùgûK KûjûKê Kêjû~ûG ?”

Uò_þ_Yú
ùcûjü (_êõ) = cêjþ + NTþ + iê; ù_âûPýùZ = _â + CPýùP; cû^ü (_êõ) = c^þ + NTþ +
iê; @ûkiýcþ (Kæú) = @ki +hýTþ + iê, @kiiý bûaü; aòùmd = aò + mû +~Zþ; ùgûKü
(_êõ) = gêPþ + NTþ + iêö
~ê]ôÂòe CaûP
ùcûùjû jò ]cðcìXÿZßõ cû^ÉßûZàûbòcû^òZû û
]cð^òÃâòdZû$$kiýõ ùgûKÉßmû^cêPýùZ öû94ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “ùcûùjû jò ]cðcìXÿZßcþ (]cð aòhdK @mZûKê ùcûj
Kêjû~ûG), cû^ü Zê @ûcô + @bòcû^òZûcþ (@jõKûe jó Mað aû cû^ @ùU) @kiýõ ]cð^òÃâòdZû
(]cð @ûPeYùe aò`kZû jó @ûkiý @ùU), ùgûKü Zê @mû^cþ CPýùZ (Gaõ @mû^Zû jó
ùgûK @ùU)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “]cðaòhdK @mZûKê ùcûj Kêjû~ûG, @jõKûe jó Mað aû cû^ @ùU, ]cð
@ûPeYùe @[ðûZþ K ðaýùe aò`kZû jó @ûkiý @ùU Gaõ @mû^Zû jó ùgûK @ùUö”
Uò_þ_Yú
cû^Éßûcôûbòcû^òZû = cû^ü + Zê + @côûbòcû^òZû; ùgûKÉßmû^cêPýùZ = ùgûKü + Zê +
@mû^cþ + CPýùZö
aòùgh
1. ùcûùjû jò ]cðcìXÿZßcþ - @ûcôiûZþ Keòaû c^êhýe GK ijRûZ _âaé òö ~ûjûKê AõeûRúùe
Kêjû~ûG ‘Crez’ö ù~ùKøYiò @ûKhðYúd aÉê aû aýqòKê ù\Lôùf ZûKê ^òRe Keò ùâûKê
Azû jêGö ~\ò Gjò Azû ^òüÊû[ð_e ùjûA[ûG ùZùa Zûjû @ûcôúdZû; @^ý[û ùcûjö
]^, R^, bìcò, _êZâ K^ýû AZýû\òu _ûAñ cYòhe @ùjZêK ùcûj [ûGö
_\à_êeûYùe ùfLû@Qò -
cc cûZû cc _òZû cùcdõ MéjòYú Méjcþ û
GZ\^ýõ ccZßõ ~Zþ i ùcûj AZò Kú òðZü ûû
ùcûjagZü c^êhý @^ýûd Kùeö ^òRe cù^Keê[ôaû aýqò aòùghuê @^ýcûûVûeê
@]ôK KòQò ù\Aù\aû _ûAñ ùPÁû Keò[ûGö AõeûRúùe GjûKê Kêjû~ûG ‘Nepotism’ö
GYê c^êhý ]cðcìXÿ ùjûA[ûGö
GYê ]cðeûR, ~ê]ôÂòe ~[û[ðùe KjòQ«ò - “ùcûjü jò ]cðcìXÿZßcþö”

2. cû^ü Zê @ûcôûbòcû^òZû - c^êhý ^òRe R^à, iÚòZò Gaõ fd (céZêý) iµKðùe Mbúe
bûaùe Pò«û Kùe^ûö ùi’ ù~ R^à ùakeê céZêý _~ðý« @^ýe ijûdZûùe Gaõ
Bgßeu Ké_ûùe a ôeùj ùi K[û cûù^^ûö bûùa, ~ûjûiaê NUêQò, ùi’iaêe ùK¦âaò¦ê
iòG ^òùRö GYê ^òRKê iaðcd K ðû ùaûfò ùi bûùa, Gjûjó @ûcôûbòcû^òZûö
MúZû (3.27) ùe ùi[ô_ûAñ Kêjû~ûAQò - “@jõKûe-aòcìXÿûcôû K ðûjcòZò c^ýùZö”
@ûcôûbòcû^òZûKê @^ý g±ùe \_ð Kêjû~ûA[ûGö ù~Cñ \_ðe C_ô^Ü ùjùf, c^êhý ]cðKê
c¤ @ZòKâc Keò~ûGö Kûc^û Gaõ @ûiqòùe ~êq Z[û @^ýKê _eûba ù\aûe ak aû
gqòKê c¤ \_ð Kêjû~ûA[ûGö ^òR bòòZùe [ôaû MêYûMêYe aòùaP^û ^ Keò ^òRKê iaðcd
K ðû ùaûfò @bòcû^ú Pò«ûKùeö
G[ô_ûAñ ~[û[ðZü ]cðeûR KjòQ«ò - “cû^ü Zê @ûcôûbòcû^òZûö”
3. ]cð^òÃâòdZû$kiýcþ - ~ûjû _ûk^ Kùf Aj Gaõ _eùfûKùe iò¡ò còùk Zûjûjòñ ]cð aû
K ðaýö ùa÷ùghòK \gð^ (1.12)ùe @Qò - ~ùZû$bêý\d^òüùgâdiiò¡òü i ]cðüö ]cðe
@[ð ùKak ù\aûù\aúu @ûeû]^û iµKòðZ KâòdûKkû_ ^êùjñö GVûùe ]cðe @[ð K ðaýö
]cðe @ûC GK @[ð c¤ @Qò; Zûjû ùjfû ‘Êbûa’ ù~_eòKò ZkKê ùaûjò~òaû Rke ]cðö
C_eKê CVòaû C¾Zûe ]cð AZýû\òö Kò«ê K ðaý eì_K ]cðûPeY \ßûeû PZêaðMð `k_âû¯ò
ùjûA_ûùeö GK[û Kêjû~ûAQò ù~-
]cðû\[ðü _âbaZò ]cðûZþ _âbaùZ iêLcþ û
]ùcðY fbýùZ iaðõ ]cðiûecò\õ RMZþ ûû
icûRe ~òG ù~Cñ @ûgâc (aâjàP~ðý, MûjðiÚý, aû^_âiÚ Gaõ i^ýûi)ùe [ôùf c¤,
ù~Cñ @aiÚûùe [ôùf c¤ ~\ò Zû’e K ðaý Keê[ûG, ùZùa Zûjû ùKak \éXÿ @ûcôak
iéÁòKùe Gaõ c^êhýKê CPòZ cûMðùe _âa òðZ KeûGö @^ý[û, ùi @«üiûegì^ý ùjûA
ùKak aûjý PûKPKý bòZùe GK @ûkiýcd Rúa^ ~û_^ Keò ^òRe Z[û icûRe lZò
NUûA[ûGö ùi[ô_ûAñ ~ê]ôÂòe ~[û[ðùe KjòQ«ò - “]cð^òÃâòdZû$$kiýcþö”
4. ùgûKü Zê @mû^cþ CPýùZ - MúZû (13.11)ùe Kêjû~ûAQò -
@¤ûcômû^^òZýZßõ Z ßmû^û[ð\gð^cþö
GZRþmû^còZò ù_âûqcmû^õ ~\ùZû$^ý[û ûû
@[ðûZþ, @ûcôûaòhdK mû^ Gaõ Z ßmû^ aýZòeòq @^ý iKk _âKûee mû^Kê @mû^
Kêjû~ûGö C_~êðýq mû^\ßd aò^û c^êhý Zû’e ^òRÊ iÚòZò iµKðùe c¤ iað\û i¦òjû^
eùjö @mûê _âbûaùe c^êhý ZùcûMêYiµ^Ü ùjûA bêfþ Kùe, @kiê@û jêG, ^ò\âûkê

jêG Gaõ ùi[ôùe iûeû Rúa^ aû§ò ùjûA_ùWÿ; `kZü ùgh Rúa^ùe ùgûKMâÉ ùjûA
céZêý fûb Kùeö
~l CaûP
Kòõ ùiÚ÷~ðýcéhòbòü ù_âûqõ Kòõ P ù]÷~ðýcê\ûjéZcþ û
iÜû^õ P Kòõ _eõ ù_âûqõ \û^õ P KòcòùjûPýùZ ûû95ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “Ehòcûû \ßûeû iÚòeZû ùaûfò KûjûKê Kêjû~ûG), Kòõ P ù]÷~ðýcþ
C\ûjéZcþ (Gaõ ù]÷~ðý bûaùe Kûjûe C\ûjeY \ò@û~ûG), _eõ iÜû^õ P Kòõ ù_âûqcþ (_ec
iÜû^ ùaûfò KûjûKê Kêjû~ûG) Kòõ P \û^cþ Aj CPýùZ (Gaõ \û^ ùaûfò KûjûKê G RMZùe
Kêjû~ûG ?)”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “Ehòcûù^ KûjûKê iÚòeZû ùaûfò Kj«ò, ù]÷~ðý ùaûfò Kûjû K[û Kj«ò, _ec iÜû^
ùaûfò KûjûKê Kêjû~ûG Gaõ G RMZùe \û^ ùaûfò KûjûKê Kj«ò ?”
Uò_þ_Yú
ùiÚ÷~ðýcéhòbòü - ùiÚ÷~ðýcþ + Ehòbòü; ùiÚ÷~ðýcþ = iÚòeZûdûü bûaü (iÚòe + hýTþ + iê); ù]÷~ðýcþ
= ]úeZûdû bûaü (]úe + hýTþ + iê); iÜû^cþ = iÜû + fêýUþ + iê; \û^cþ = \û + fêýUþ +
iê; KòcòùjûPýùZ = Kòcþ + Aj + CPýùZö
~ê]ôÂòe CaûP
Ê]ùcð iÚòeZû ùiÚ÷~ðýõ ù]÷~ðýcò¦âòd^òMâjü û
iÜû^õ cù^ûckZýûùMû \û^õ ùa÷ bìZelYcþ ûû96ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~]ôÂòe Kjòùf), “Ê]ùcð iÚòeZû ùiÚ÷~ðýcþ (^òR K ðaýùe @aòPk ejòaû jó
iÚòeZû @ùU), ù]÷~ðýcþ A¦òâd^òMâjü (A¦òâdcûûe ^òdªY jó ù]÷~ðý @ùU), cù^ûckZýûMü
iÜû^cþ (cê ^òcðkZß jó iÜû^ @ùU) \û^õ ùa÷ bìZelYcþ (iKk _âKûee _âûYòu elû jó _âKéZ
\û^ @ùU) û”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “^òR K ðaýùe @aòPk ejòaû jó iÚòeZû, A¦òâdcûûe ^òMâj aû ^òdªYjó
]úeZû, cê ^òcðkZû jó _âKéZ iÜû^ Z[û ikK _âûYòu elû jó aûÉa \û^ @ùUö”
Uò_þ_Yú
A¦âòdcþ = A¦â + N+ iê; ^òMâjü (_êõ) = ^ò + Mâjþ + @_üþ + iê (iúcû,b›ð^û, @^êMâje
@bûa); bìZ =bì + q; elYcþ = (Kæú) = elþ + fêýUþ + iêö
aòùgh
1. Ê]ùcð iÚòeZû ùiÚ÷~ðýcþ -
gêKâ^úZò (3.1)ùe ]cð iµKðùe Kêjû~ûAQò -
iêLû[ðûü iaðbìZû^ûõ cZûü iaðûü _âaé düö
iêLõ P ^ aò^û ]cðûZþ Ziàû¡cð_ùeû bùaZþ ûû
]cð_e ^ ùjùf iêL còùk^ûö _âùZýK c^êhý Zû’ Ê]cð aû K ðaýùe @aòPk ejòùf Zûjûjó
iÚòeZû @ûYò\òGö ùfûùK Zû’ ^òÂû C_ùe ùKøYiò iù¦j Ke«ò^òö K ðaýùe @aòPkZû GùZ
ijR ^êêùjñö ùfûb, ùcûj, c\, cû›~ðý, Kûc I ùKâû] Gjûe _ûk^ùe gZî iûR«òö GZ\þ
aýZúZ, @^ýe KêUòkZû, aûjýgZîe @ûKâcY c¤ G[ô_ûAñ aû]K ùjûA[ûGö Kò«ê i{^
iaêùaùk @aòPkö
ùi[ô_ûAñ cê\âûeûlie ePdòZû aògûL\ ùfL«ò -
^ò¦«ê ^úZò^ò_êYûü ~\ò aû Éêa«ê
flàúü icûaògZê MzZê aû ~ù[zcþ û
@ù\÷ýa aû ceYcÉê ~êMû«ùe aû
^ýûdûZþ _[ü _âaòPk«ò _\õ ^ ]úeûüöû
(^úZògûÈaò\MY ^ò¦û Ke«ê aû _âgõiû, flàú ej«ê aû ~û@û«ê, Kò«ê i{^ aýqò ^ýûdeê aòPêýZ
jêG ^ûjóö
G iaê \éÁòeê ]cð_êZâ Kj«ò - “Ê]ùcð iÚòeZû ùiÚ÷~ðýcþö”
2. ù]÷~ðýcþ A¦òâd-^òMâjü -A¦òâdcûû @ûKhðY c^êhýKê ajòcêðLú KeûG, VòKþ Zû’e
aò_eúZùe c^êhý @«cêðLú jêGö mû^û\òe ^òZýgZî Kûcû\òe @ûgâdiÚk c^, aê¡ò Gaõ
A¦òâdicìj @ùUö Kûc^û\ò _âKéZmû^Kê @ûzû\^ Keò Rúaûcôû aû RúaKê @ù^K _âKûeùe
aòùcûjòZ Keò[û«òö MúZû (3.40)ùe Kêjû~ûAQò -
A¦òâdûYò cù^ûaê¡òeiýû]ôÂû^cêPýùZö
GùZ÷aòðùcûjdùZýh mû^cûaéZý ù\jò^cþ ûû
Gaõ ù~Cñ iû]K iKk _âKûee aòhdeê A¦òâdcûûê iõKêPòZ Keò^òG, ùiùZùaùk jó
Zûe aê¡ò ]úe aû iÚòe ùjfû ùaûfò ]eû~ûG û MúZû (2.58) Gjûjó Kj«ò -

~\û iõjeùZ Pûdõ Kìùcðû$OþMû^úa iaðgü û

A¦òâdûYú¦òâdûù[ðbýÉiý _âmû _âZòÂòZû ûû
iû]K c^êhýUò ù]÷~ðýe @af´^ ùjZê agúbìZ Keò[ôaû c^-aê¡ò Z[û @jõKûe \ßûeû
@ûcôiÚ ùjûA @^ý KòQò[ôùe fò¯ jêG ^ûjóö ^òfòð¯ ejê[ôaûeê, ~\ý_ò A¦òâdcûû \ßûeû
@^òaû~ðý bûaùe ù~ZòKò Kcþ MâjY Keû~ûA_ûùe ùiZòKò MâjY Keò[ûG, Z[û_ò ùi
_ec gû«ò fûb Kùeö Gjûjó ù]÷~ðýe aûÉa `kö Gjûjó ùcûle KûeYö MúZû (2-
64)ùe @Qò -
eûMù\ßhaò~êùq÷Éê aòhdû^ò¦òâùd÷½e^þö
@ûcôaùg÷ýaòðù]dûcôû _âiû\c]ôMzZòöû
G iaê \éÁòeê ~[û[ðùe ]cð_êZâ KjòQ«ò - “ù]÷~ðýcþ A¦òâd^òMâjüö”
3. iÜû^õ cù^ûckZýûMü - c^ @^êiûùe A¦òâdcûù^ Kû~ðý Ke«òö ùZùa, ùaùk ùaùk
A¦òâdcûûe @]ú^ ùjûA~ûG c^ö @ZGa c^ jó c^êhýe a§^ Gaõ ùcûl Cbde
KûeYö Gjjó ùc÷ZâûdYú C_^òh\þ (6-34)ùe ùfLû@Qò -
c^ Ga c^êhýûYûõ KûeYõ a§ùcûlùdûü û
a§ûd aòhdû$iqõ cêùq÷ý ^òaòðhdõ c^ü ûû
iÜû^ûù« c^êhý ù\ùaû_ûi^ ^òcò _âaé ùjaû_eò iÚòe, ^òcðk c^ aâjà^òÂ ùjûA~ûGö
PûYKý - ^úZò \_ðY (13-12)ùe K[ôZ @Qò -
ù\jûbòcûù^ MkòùZ aòmûùZ _ecûcô^òö
~Zâ ~Zâ cù^û ~ûZò ZZâ ZZâ icû]dü ûû
ùa÷eûMý RûZ ùjùf jó c^ gê¡ jêG û
@ZGa ]cðeûR ~ê]ôÂòeu K[ûe ccð - ‘iÜû^õ cù^ûckZýûMü’ @aòi´û\òZ ~[û[ðö
4. \û^õ ùa÷ bìZelecþ - \ûê @[ð ùKak ù\aû ^êùjñö Gjûe @[ð ùQ\^ (aûaê
^ûKgòeú \û^ ù~ûMý ù~ûhûKê - ùa÷ù\júgaòkûiùe Kaò icâûU Cù_¦â b¬;
Kêcûei¸acþ (5c iMð)ùe cjûKaò Kûkò\ûi c¤ Gjò g±UòKê ùQ\^ @[ðùe ùfLôQ«ò -
“Kêgûuêeû\û^_eòlZûwêkòü ... AZýû\òö), _â\û^, jÉúe c\Rk, _ûk^-ù_ûhY Gaõ
gê¡ò c¤ö ùc\ò^úùKûhùe @Qò-
“\û^õ MRcù\ ZýûùM _ûk^ùQ\gê¡òÂö”
]cð_êZâ GVûùe Kò«ê bìZ aû _âûYòcûûe elYKê \û^ @[ðûZþ _ûk^ ù_ûhY bûaùe
MâjY KeòQ«òö

@ûc _eµeûùe iõiûee ZâòZû_ aû Zò^ò_âKûee \êüLe aò^ûg^ _ûAñ Zâòaûe gû«ò_ûV
_âZýj Keû~ûGö G[ô_ûAñ @ù^K ùa÷\òK gû«ò_ûV ejòQòö ùijò Kâcùe ‘...gõ \ßò_ù\ö
gõ PZê¿ù\ö...’ AZýû\ò _ûV Keû~ûGö Kâû«\gðú \òaý\âÁû ùa÷\òK Ehòaé¦ ‘iùað
ba«ê iêLò^ü’ cû¤cùe ùKak c^êhýuê ^êùjñ, _e«ê \ßò_\e @«MðZ _lú Gaõ
PZê¿\e @«MðZ _gê-cûûê c¤ MâjY Keò, icÉue ZâòKûkòK cwk Kûc^û KeòQ«òö
PûYKý Kj«ò - “@ûcôaZþ iaðbìZû^ò ~ü _gýZò i _gýZòö” icÉ _âûYòuê ^òRbkò
ù\Lôaû CPòZ @[ðûZþ ùicûû _âZò i\d aýajûe Keòaû CPòZö
~ûjûe Pò iKk _âûYòu _âZò i\d, Zû’e ùcûl_ûAñ mû^, Z_iýû, RUûRêU AZýû\òùe
Kò _âùdûR^ ? PûYKý (^úZò-\_ðY 15.1) Kj«ò -
~iý Pò õ \âaúbìZõ Ké_dû iaðR«êhêö
Ziý mûù^^ ùcûùlY Kòõ RUûbiàùf_ù^÷ü ûû
_âûYòcûZâùK \dûe _ûZâö c^êhý ^òcò Gjûjó iaðùgâÂ iµ\, GYê Kêjû~ûAQò -
^ Zßjõ Kûcùd eûRýõ ^ ÊMðõ ^û_ê^bðacþ û
Kûcùd \êüLZ¯û^ûõ _âûYò^ûcû òð^ûg^cþ ûû
i^ÚKaò búcùbûA c¤ Kj«ò -
_âûYòu @ûeZ \êüL @_âcòZ ù\Lê ù\Lê ùK aû ijêö
ùcû Rúa^ _ùQ ^ùKð _Wÿò[ûC RMZ C¡ûe ùjC ûû
@ZGa G iaê \éÁòeê ]cðeûR ~ê]ôÂòe ~[û[ðùe KjòQ«ò - “\û^õ ùa÷ bìZelYcþö”
ûû ~l CaûP ûû
Kü _ŠòZü _êcûOþùmùdû ^ûÉòKü K½ CPýùZ ö
ùKû cìLðü K½ Kûcü iýûZþ ùKû c›e AZò iáZü ûû97ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “Kü _êcû^þ _ŠòZü ùmdü (ùKCñ _êeêh _ŠòZ ùaûfò RYû~ûG), Kü
P ^ûÉòK CPýùZ (KòG ^ûÉòK ùaûfò K[ôZ jêG), ùKû cìLðü (cìLð KòG), Kü P Kûcü iýûZþ (
Kûc^û aû C}U Azû K’Y) ùKû c›e AZò iáZü (Bhðýû ùaûfò K’Y _eòMYòZ)?”

C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “ùKCñ aýqò _ŠòZùe MYû jêG? KòG ^ûÉòK ùaûfò K[ôZ jêG? cìLð KòG? Kûc aû
@ûiqò K’Y? Gaõ Bhðýû ùaûfò K’Y _eòMYòZ jêG?”
Uò_þ_Yú
_ŠòZü = _Šû + AZPþ + cÜ; ^ûÉòKü = ^ûÉò + VKþ +iê; cìLðü = cêjþ + L + iê; Kûcü =
Kcþ + NTþ + iê; c›eü = c\þ + ie^þ + iê (ùKâû], Ké_YZû, Bhðýû); ùmd = mû + ~Zþö
~ê]ôÂòe CaûP
]cðmü _ŠòùZû ùmùdû ^ûÉòùKû cìLð CPýùZ û
Kûcü iõiûeùjZê½ jé ûù_û c›eü iáZü ûû98ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf) - “]cðmü (]cðe mûZû jó) _ŠòùZû ùmdü (_ŠòZ ùaûfò
RYû), ^ûÉòùKû cìLð CPýùZ (^ûÉòK aýqò jó cìLð ùaûfò Kêjû~ûG) Kûcü iõiûe - ùjZêü P
(Gaõ Kûc aû Kûc^û aû aûi^û aû C}U Azû jó iõiûee KûeY aû R^àcéZêý PKâ _ûAñ \ûdú)
jéZþZû_ü c›eü iáZü (@^ýe C^ÜZò ù\Lô jé\dùe ù~Cñ \êüL RûZ jêG Zûjûjó c›e aû
_egâúKûZeZû ùaûfò K[ôZ)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, ]cðKê VòKþ bûaùe RûYò[ôaû aýqò jó _ŠòZ @ùU; ^ûÉòK jó (_eùfûK AZýû\ò
@Qò ùaûfò ~òG aògßûi Kùe ^ûjó) cììLð @ùU; G iõiûe PKâ _ûAñ ~òG \ûdú Zûjûjó Kûc^û
@ùU; Gaõ jéZþZû_ jòñ (@^ýe C^ÜZò ù\Lô jé\dùe ù~Cñ \êüL @^êbìZ jêG) c›e aû
_egâúKûZeZû (Bhðýû) @ùUö
Uò_þ_Yú
]cðmü = ]cðõ Rû^ûZò ~ü iü = C__\ ZZþ_êeêh; jé ûù_û = jé\ü Zû_ü = 6Âú ZZþ (Zû_ü =
Z_þ + NTþ + iê; i«û_, \êüL)ö
aòùgh
1. ]cðmü _ŠòùZû ùmdü -_ìaðùgæûKùe ~l _û ùMûUò _âgÜ _Pûeò[ôùf c¤, Gjò ùgæûKùe
~ê]ôÂòe PûeòùMûUò _âgÜe C e ù\AQ«òö KûeY, ~le _âgÜ ‘^ûÉòK KòG?’ Gaõ ‘cìLð
KòG?’ Gjò \êAUò _âgÜe C eùe ~ê]ôÂòe KjòQ«ò ù~ ^ûÉòK jó cìLðö @ZGa \êAUò _âgÜe
icû]û^ ùMûUòG C eùe ùjûAMfûö

ùZùa ~ê]ôÂòe _â[c _âgÜe C eùe ]cðm jó _ŠòZ ùaûfò ~[û[ðùe CùfäL KeòQ«òö
KûeY, ]cðe @[ðKê ùKak ù\aZûcûû _ìR^û\ò @[ðùe ùÂ ^ûjû«òö GVûùe ]cðe
@[ð _eµeû Gaõ K ðaý _âZò i¹û^ ùaû] @ùUö
c^êhý ù~Cñ[ô_ûAñ ]cðPêýZ jêG ùi’ iaê lYiÚûdúö Gjû gêKâ^úZòùe iìPûA \ò@û~ûAQò -
ù~øa^õ Rúa^õ Pò õ Qûdû flàú½ ÊûcòZûö
P kû^ò hùWÿZû^ò mûZßû ]cðeùZû bùaZþ ûû
(gêKâ^úZò, 1-138)
@ûPû~ðý PûYKý (^úZò\_ðY, (12-18)ùe Kj«ò -
^ûjûeõ Pò«ùdZþ _âûùmû ]cðùcKõ jò Pò«ùdZþ û
@ûjûùeû jò c^êhýûYûõ R^à^û ij RûdùZöû
(aòm aýqò @ûjûe ^êùjñ, aeõ ]cðK[û @]ôK Pò«ûKùeö)
G iaê \éÁòeê ~[û[ðùe ]cð_êZâ ~ê]ôÂòe KjòQ«ò - “]cðmü _ŠòùZû ùmdü û”
2. ^ûÉòùKû cìLð CPýùZ - iû]ûeYZü ùkûKaògßûiùe Bgßeu @ÉòZß ÊúKûe Keê ^[ôaû
ùfûKKê ^ûÉòK Kêjû~ûGö Kò«ê bûeZúd \gð^ @^ê~ûdú ‘^ûÉòùKû ùa\^ò¦Kü’ (ùa\e
_âûcûYòKZûKê ÊúKûe Keê^[ôaû ùfûKjó ^ûÉòK @ùUö GA[ô_ûAñ PûaðûKþ \gð^ ijòZ
ùaø¡ Gaõ ùR÷^ \gð^Kê c¤ ^ûÉòK \gð^ bûaùe MYû~ûG) Kò«ê ^ûÉòK g±Kê aòùgæhY
Kùf Gjûe aûÉa @[ð còùkö
Z¡òZ ‘VKþ’ _âZýdû« ^ûÉòK g± _ûAñ _ûYò^ò Zûu @Áû¤ûdúe 4.4.60 iìZâùe ùfL«ò -
“^ûÉòKü = @Éò ^ûÉò \òÁõ cZòüö” iò¡û«ùKøcê\úKûe Gjûe Uò_þ_Yú bûaùe
‘_eùfûK’ aû _é[ôaú @^ý GK ùfûK @Qò aû ^ûjó ùaûfò ù~Cñcûù^ aògßûi Ke«ò
ùicûûê @ûÉòK (‘@Éò’eê) aû ^ûÉòK (‘^ûÉò’eê) Kêjû~ûGö ùZùa _eòùghùe
_eùfûK, _ê^Rð^à Gaõ iaðgqòcû^þ Bgßeuê aògßûi ^Keê[ôaû aýqòKê jó ~ê]ôÂòe ^ûÉòK
ùaûfò KjòQ«ò; KûeY ^ûÉòK i\ûiað\û aÉêaû\ú @ùUö
3. Kûcü iõiûeùjZêü P - Kûc aû Kûc^û GK C}U Azûe @^ý^ûc cûZâö iû]ûeYZü
A¦òâdcûù^ aòhdùe aòPeY KeòaûKê bf _û’«ò Gaõ Gjò @ûiqòùe ùicûù^ c^êhýKê
ùcûjòZ Ke«òö @ZGa c^êhýe icÉ Kû~ðýKkû_ A¦òâdû]ú^ ùjûA[ûG I ùi aòkûiú
ùjûA_ùWÿö @«cêðLú ùjaû _eòaù ð ùi ajòcêðLú jêG I ùbûMaòkûi _ûAñ c^ akûGö
ùi Kûcû§ ùjûA~ûGö @ûPû~ðý PûYKý (5.12) ùfL«ò - ‘^ûÉò Kûciùcû eò_êü’ Gaõ
Gjû c¤ KjòQ«ò ù~ -

\òaû _gýZò ù^ûfìKü KûùKû ^qõ ^ _gýZòö

@_ìaðü ùKû$_ò Kûùcûù§û \òaû ^qõ ^ _gýZòöû
(\ò^ùe ù_Pû I eûZòùe Kê@û ù\Lô_ûe«ò^ò; Kò«ê Kûc^ûùe ~òG @§ iòG aWÿ aòPòZâ
Rúa; KûeY, ^û ùi \ò^ùe ^û ùi eûZòùe ù\Lô _ûùe)ö
gûÈ\ßûeû ^ò¡ðòÁ aò]ô Gaõ ^òùh]Kê ^ cû^ò Gcûù^ iêLfûb Ke«ò^ò Kò _ecMZòKê _âû¯
jê@«ò^òö MúZû (16.23) Kj«ò -
~ü gûÈaò]ôcê›éRý a ðùZ KûcKûeZüö
^ i iò¡òcaûù_ÜûZò ^ iêLõ ^ _eûõ MZòcþ ûû
@ZGa @jõKûe, ake Mað, Kûc^û Z[û ùKâû]û\ò ejòZ ùjûA ccZûjú^ @[ðûZþ
^òeù_l ejò c^Kê gû« Keò _ûeòùf @[ðûZþ c^ Kûc^ûjú^ ùjûA _ûeòùf, c^êhý aâjàZß
fûb Kùeö MúZû (18.53) Kj«ò -
@jõKûeõ akõ \_ðõ Kûcõ ùKâû]õ _eòMâjcþ û
aòcêPý ^òcðùcû gûù«û aâjàbìdûd KÌùZ ûû
@ZGa ~ê]ôÂòe ~[û[ðùe KjòQ«ò - “Kûcü iõiûeùjZê½ö”
4. jé ûù_û c›eü iáZü - c^êhý c¤ùe iaðùgâÂ ùjaûe GK _âaé ò [ûGö ù~ùZùaùk
ùi @^ýKê ùgâÂ bûaùe ù\ùL, Zû’ c^ùe ^òR _âZò GK ùjd bûa iéÁò jêGö i{^
ùjûA[ôùf G ùlZâùe ^òRKê C^ÜZ KeòaûKê ùPÁòZ jêGö ~\ò, ùi \êRð^ ùjûA[ûG,
ùZùa @^ýKê ùgâÂ ^ KeûAù\aûe _âùPÁûùe eùjö GjûA ^ûc Bhðýûö Gjûjó
c^êhýKê i«û_òZ KeûGö Gjûe _âgc^ ^òcù« ù~ûMiìZâùe, KeêYû (@^ý_âZò
@^êKµû), cê\òZû (@û^¦) Gaõ ùc÷Zâú (@^ý ij a§êZû aû còZâZû) @býûi Keò @ûPeY
KeòaûKê ùjaö
bûMaZcjû_êeûYùe Kêjû~ûAQò -
MêYû]ôKûZþ cê\õ fò_þùiZþ @^êùKâûgõ MêYû]cûZþ û
ùc÷Zâúõ icû^û\^ßòùzZþ ^ Zûù_÷ _eòbìdùZ ûû
~\ò Gjû ^ jêG ùZùa Bhðýû ^òR _ûAñ _ec \êüLe KûeY Z[û @^ýe ù\ûh ù\Lôaû
bkò \êMêðYe R^à\ûZû ùjûA[ûGö K[ûieòZþiûMe (7.2.133)ùe Gjûjó Kêjû~ûAQò -
“Bhðýû ^ûc \êüùL÷KùjZêù\ðûhüö _êõiûõ ù\ûh\ûdú _ùehûcþö” ~\ò @ûgû aû Kûc^û
ZýûM Keòaûe Azû [ûG, ùZùa _â[ùc Bhðýû Gaõ Zû’ iòjZ @ûiqòKê c¤ Rd KeòaûKê
ùjaö eûRZewòYú (3.521)ùe Kêjû~ûAQò - “Ahðýû ùRdû ZùZû eûMü Êdcûgû
_kûdùZö”

G iaê \éÁòeê ]cð_êZâu aûYú, ‘jé ûù_û c›eü iáZü’ ~[û[ð @ùUö
~l CaûP
ùKû$juûe AZò ù_âûqü K½ \¸ü _âKúZòðZü û
Kòõ Z\þ ù\÷aõ _eõ ù_âûqõ Kòõ ZZþ ù_÷gê^ýcêPýùZ ûû99ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “Kü @jõKûeü AZò ù_âûqü (K’Y @jõKûe ùaûfò ùaûfû~ûG) Kü P
\¸ü _âKú òðZü (\¸ ùaûfò KûjûKê Kêjû~ûG), Kòõ Z\þ ù\÷aõ _eõ ù_âûqcþ (_ec ù\÷a ùaûfò
~ûjû Kj«ò, iòG K’Y), Kòõ ZZþ ù_÷gê^ýcþ CPýùZ (@^ýe @_aû\ eP^û (ù_÷gê^ýcþ) ùaûfò
KûjûKê Kêjû~ûG)?”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “@jõKûe ùaûfò KûjûKê Kj«ò, \¸ ùaûfò KòG K[ôZ jêG, _ec ù\÷a ùaûfò
KûjûKê Kj«ò Gaõ @_ee Kê›ûeP^û ùaûfò KûjûKê Kêjû~ûG ?”
Uò_þ_eú
@jõKûeü (_êõ) = @jcþ + Ké + NTþ + iê (Mað); \¸ (_êõ) = \^þbþ + NTþ + iê
(@jõKûe, gVZû); ù\÷a (^_êõ) =ù\a + @Yþ + iê (bûMý, @\éÁ...); ù_÷gê^ýõ =_ògê^ +
hýTþ + iê (_ògêîý bûaü); _ògê^ = (_êõ) = _ògþ + C^^þ (Kïe, Kê›ûKûeú)ö
~ê]ôÂòe CaûP
cjûmû^cjuûùeû \ù¸û ]ùcðû ]ßùRûzâdü û
ù\÷aõ \û^`fõ ù_âûqõ ù_÷gê^ýõ _e\ìhYcþ ûû100ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “cjû + @mû^cþ @jõKûùeû (cjû @mû^ jó @jõKûe @ùU)
]ßR + Czîdü ]cðü (ùKak ùfûK ù\LûYò@û ]cð) \¸ü (\¸ @ùU), \û^`kõ
([_ìaðR^àû\òùe Kjò[ôaû] \ûê `k jó) ù\÷aõ ù_âûqcþ (^òdZò aû bûMý ùaûfò Kêjû~ûG),
_e\ìhYcþ (@^ý C_ùe [@~[ûùe] ù\ûhûùeû_ Keòaû jó) ù_÷gê^ýcþ (PêMêfòùLûeþ @ùU)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “cjû @mû^ jó @jõKûe, ùfûK ù\LûYò@û (@ûZàaWÿòcû ù\LûAaûKê
Keû~ûC[ôaû) ]cð jó \¸, \û^û\òeê còkê[ôaû `k jó bûMý Gaõ @^ý C_ùe @~[ûùe
ù\ûhûùeû_ Keòaû jó _ògê^Zû aû Kê›ûeU^ûö”

Uò_þ_Yú
cjûmû^cjõKûùe - cjû + @mû^cþ + @jõKûeü; ]ßùRûzâdü = ]ßR + Czîdü (CZþ + gâò +
@Pþ + iê) /Czâûdü (_êõ) = CZþ + gâò + NTþ + iê (CyZû, C}hð, C^ÜZò); \ìhYcþ = \êhþ
+ fêýUþ +iêö
aòùgh
1. cjû @mû^cþ @jõKûeü - MúZû (5-15) Kj«ò - @mûù^^ûaéZõ mû^õ ùZ^ cêjý«ò
R«aüö
(Rúae aòùaK - aòmû^ @mû^ùe ùNûùWÿA ùjûA~ûG ~Ÿßûeû Kò @aòùaKú iõiûeú Rúa
jó “Keò KeûC[ûG cêjó, ùcû aò^ê @^ý MZò ^ûjó” - Gjò K[û Pò«ûKeò ^òRKê @ù^K aWÿ
ùaûfò bûaò aòùcûjòZ jêGö
aòùghZü ZcMêYiµ^Ü aýqò jó @mûê aga ðú ùjûA[û’«òö MúZû (14-16) Kj«ò -
‘@mû^õ Zciü `kcþö’
Gjòbkò ùfûKe cù^ûbûa aWÿ aòPòZâö G aògûk aògßùe ùi @Zý« lê\â ùjûA[ôùf c¤
ùi Pò«ûKùe, ‘cêñ ]^ú, CyKêkùe RûZ, @ù^K iêMêYiµ^Ü; ùcû bkò ùKjò ^ûjóö cêñ
~mû\ò Keò @^ýKê @_cû^òZ Keòaò, ]^\ßûeû ^éZMúZû\òe @ûùdûR^ Keò @û^¦òZ ùjaò
AZýû\ò AZýû\òö MúZû (16 - 15)ùe Pc}ûebûaùe G K[û Kêjû~ûAQò -
@ûùXÿýû$bòRâûîàò ùKû$ù^ýû$Éò i\égõ cdûö
~ùlý \ûiýûcò ùcû\òhý AZýmûâòùcûjòZûüöû
Giaê \éÁòeê ~[û[ðùe ]cð_êZâ KjòQ«ò - “cjû @mû^cþ @jõKûeüö”
2. ]ùcðû ]ßùRûzâd \¸ü - cYòh ù~ùZùaùk _âûY, geúe, ]^, iµ ò, @û\e, ùMøea
AZýû\òKê aWÿ ùaûfò bûùa, Zû’Vûùe \¸ _âKûgòZ jêGö ^òRe iÚòZò ùibkò ^ [ôùf c¤
‘_ìRû’ _ûAaû, i¹û^, ùMøea _ûAaû _ûAñ Azû Keò ù\LûA ùjûA cYòh ù~Cñ Kûc
Kùe, Zûjû jó \¸ö Gcûù^ ùKak ^òRe _âiò¡ò _ûAñ aò]ô-@aò]ô ^ cû^ò \êaòð^úZ bûaùe
~mû\òe @ûùdûR^ Keò ^òRKê ]ûcòðK ùaûfò ù\LûA jê@«òö MúZû (16-17)ùe
Kêjû~ûAQò -
@ûZài¸ûaòZûü Éaþ]û ]^cû^c\û^ßòZûüö
~Rù« ^ûc~ùm÷ùÉ \ù¸^ûaò]ô_ìaðKcþ ûû
G icÉ _âKûee @iÚûdú Gaõ @]îa ùfûKù\LûYò@û ‘Z_’Kê ‘eûRi Z_’ ùaûfò
Kêjû~ûGö ~ûjû iû]ûeYZü @iêe ùgâYúe ùfûùK Keò[û’«òö MúZû (17-18)ùe
Kêjû~ûAQò –

i}ûe-cû^-_ìRû[ðõ Zù_û \ù¸^ ùP÷a ~Zþ û

KâòdùZ Zjòj ù_âûqõ eûRiõ Pkc]îacþ ûû
@ZGa ~[û[ðùe ]cð_êZâ CùfäL KeòQ«ò, ùKak ]cð ^ûcùe Cy_ZûKû CWÿûA aûÉa
]cðKê _ûk^ ^ Keò ^ûc ùâûe jú^ ùPÁû jó \¸ö
3. ù\÷aõ \û^`kõ iáZcþ - \û^Keò @ù^K \eò\â ùjûA~ûA[ôaûe @ûùc ù\Lô[û’«òö Kò«ê,
ZŸßûeû ùi K’Y _û@û«ò @ûùc ù\Lô _ûe«ò^òö Gjò \ûZû_Yò@ûe `kÊeì_ \ûZû
aûÉaùe ]^ú jêG; ùi ]^ _êYý bûaùe MYûö @RðòZ _êYý jó _eR^àùe aýqòe bûMý
bûaùe @ûiò[ûGö Giaê \éÁòeê @ûPû~ðý PûYKý ö (PûYKýiûeiõMâj (1-98)ùe Kj«ò
–
\ûeò\âý - aýû]ô-\êüLû^ò a§^õ aýi^û^ò P û
@\ûZêü `kùcZû^ò-Ziàû\þ \û^õ aògòhýùZ ûû
(\eò\âZû-ùeûM-\êüL-a§^ Gaõ _â[ùc iêLKe cù^ ùjùf ùjñ \êüLe KûeY eì_
aýi^ - G iaêe KûeY \û^ ^ ù\aûe `k ùjûA[ôaûeê Zûjû Keòaû CPòZö)
Giaê aòPûe Kùf ]cðeûRu K[ûe ~û[û[ðý aêSû_ùWÿö
4. ù_÷gê^ýõ _e\ìhYcþ- iõiûeùe KòQò ùfûK [û’«ò ù~Cñcûù^ Kò Zêc ^òRe ùaûfò bfûA
ùjaûKê @~[ûùe @^ýKê ^ò¦û Keò ZêcKê _âgõiû Keòùaö @[aû \êARYue iµKð bf
[ôùf ùicûû c¤ùe ùb\ iéÁò KeòaûKê _eÆe aòùeû]ùe còQUûùe Kê›û eU^û
Keòùaö Gcûûê Mâûcýbûhûùe PêMêfò@û aû PêMêfò@ûùLûe ùaûfò Kêjû~ûGö Gcûù^
@Zý« cûeûZàK @U«òö b éðjeò Gcûû CùŸgýùe ùfL«ò -
@ùjû Lkê bêRwiý aòPòùZâû$dõ a]Kâcü û
@^ýiý \gZò ùgâûZâõ @^ýü _âûùY÷aòð~êRýùZöû
(Gjò Lk-Rêì_ú i_ðcûûe cûeY C_ûd aWÿ aòPòZâö Gcûù^ RYKê \õg^ Ke«ò;
@[P, @^ý RùY cùeö)
Gjò _eòù_âlúùe ]cðeûR KjòQ«ò, “Kûjû\ßûeû @~[ûùe @^ýe ^ò¦û aû _eòaû\ aû
Kê›û eU^û Keòaû jó LkZß aû ù_÷gê^ý @ùUö”
ûû ~l CaûP ûû
]cð½û[ð½ Kûc½ _eÆeaòùeû]ò^ü û

Ghûõ ^òZýaòeê¡û^ûõ K[ùcKZâ iõMcü ûû101ûû

i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “]cðü P @[ðü P Kûcü P _eÆe-aòùeû]ô^ü (]cð, @[ð Gaõ Kûc
Gcûù^ _eÆee aòùeû]ú ùaûfò K[ôZ jê@«ò)ö ^òZý-aòeê¡û^ûcþ Ghûcþ (i\ûiað\û _eÆee
aòùeû]ú Gcûûe) GKZâ- iõMcü K[cþ (GKZâ bûaùe ijûaiÚû^ Kò_eò i¸a)?”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “]cð, @[ð Gaõ Kûc Gcûù^ _eÆee aòùeû]ú; Z[û_ò Gcûù^ GKZâ bûaùe
ijûaiÚû^ KeêQ«ò Kò_eò?”
Uò_þ_Yú
]cð½û[ð½ = ]cðü + P + @[ðü + P; K[ùcKZâ = K[cþ + GKZâ (GK+Zâkþ); iõMcü =
icþ + Mcþ + @_þ +iê; ^òZý (Kæú) = ^ò + Zý_þ û
ûû ~ê]ôÂòe CaûP ûû
~\û ]cð½ bû~ðýû P _eÆeagû^êùMø ö
Z\û ]cðû[ðKûcû^ûõ ZâdûYûc_ò iõMcü ûû102ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “~\û ]cðü P bû~ðýû P (ù~ùZùaùk ]cð Gaõ _ZÜú)
_eÆe-agû^êùMø (_eÆe _âZò aògßûi bûaùe @^êMûcú) Z\û ]cðû[ðKûcû^ûõ ZâdûYûcþ @_ò
(ùiùZùaùk ]cð, @[ð Gaõ Kûc Gjò ZâòaMðe c¤) iõMcü (ijaûi ùjûA[ûG)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “ù~ùZùaùk ]cð Gaõ _ZÜú _eÆe _âZò aògßÉ bûaùe @^êMûcú ùjûA[û«ò,
ùiùZùaùk ]cð, @[ð Gaõ Kûc Gjò ZâòaMð GKZâ iõ~êq ùjûA _ûe«òö”
Uò_þ_Yú
_eÆeagû^êùMø = _eÆeùdûü aùgø P @^êùMø P =\ß¦ß; bû~ðýû = bé + YýZþ -Uû_þ + iê;
]cðû[ðKûcû^ûcþ = ]cð½ @[ð½ Kûc½ (\ß¦ß) ùZhûcþö
aòùgh
1. ZâdûYûcþ @_ò iõMcü - ]cð, @[ð, Kûc Gaõ ùcûl = Gjû jó c^êhýe PZêaðMð _êeêhû[ðö
Gcûû c¤eê ùcûlKê aû\þ ù\ùf, aûKò iaêKê ‘ZâòaMð’ ùaûfò Kêjû~ûGö KûeY, @ù^K
ùcûlKê _êeêhû[ð bûaùe ÊúKûe Kùf c¤ Gjû bûMa\]ú^ ùaûfò ÊúKûe Ke«òö KûeY
c^êhý Pûjóùf ZâòaMð iû]^ Keò_ûùe Kò«ê bMaû^þue @ùjZêKú Ké_û ^ _ûAùf ùcûl

còùk ^ûjòñö Kûkò\ûi c¤ ZâòaMðKê jó ÊúKûe Ke«òö Kêcûei¸acþ Kûaýùe _ûaðZúuê

aâjàPûeú KjêQ«ò -
“@ù^^ ]cðü iaòùghc\ý ùc ZâòaMðiûeü _âZòbûZò bûcò^òö”
ZâòaMð c¤ùe Kûkò\ûi ]cðe ùgâÂZß _âZò_û\^ KeòQ«òö ]cð iµKðùe Gjû c¤
Kêjû~ûAQò ù~ -
]ùcðùY÷ahðdÉú‰ðû ]ùcð ùfûKûü _âZòÂòZûüö
]ùcðY ù\aû aaé]ê]ðùcð Pû[ðü icûjòZü ûû
(@[ðûZþ, ]cð\ßûeû Ehòaé¦ baiûMe _ûe ùjûAQ«òö icMâ aògß ]cð\ßûeû _âZòÂòZ Gaõ
]cð\ßûeûjó ù\aZû Z[û ]^]û^ýû\ò aé¡ò_âû¯ jê@«òö)
ି @^êieY Keê[ôaû bû~ðýû Gaõ
ùi[ô_ûAñ ~[û[ðùe ]cðeûR KjòQ«ò, ]ûcòðK cù^ûaé e
]cðKê @^êieY Keê[ôaû MéjiÚ - G Cbdu _ûLùe ]cðû[ðKûc bkò ZâòaMð ijRùe GKZâ
@aiÚû^ Keò[û’«òö
~l CaûP
@lùdû êKü ùK^ _âû_ýùZ beZhðb û
GZù^à _ézZü _âgÜõ ZzúNâõ aqêcjðiò ûû103ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “beZhðb (ùj beZaõge ùgâÂ !) ùK^ @lùdû êKü
_âû_ýùZ (Kûjû\ßûeû @ld êK _âû¯ jêG ?) _ézZü ùc (_Pûeê[ôaû ùcûe) GZZþ _âgÜõ
(Gjò _âgÜe) ZZþ gúNâõ aqêcþ @jðiò (~[ûgúNâ Zêùc C e ù\A_ûe)ö”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “ùj beZaõge ùgâÂ ! @LŠ êK KòG _ûG ? _âgÜ _Pûeê[ôaû ùcûùZ
Gjûe ~[ûgúNâ @û_Y C e ù\A_ûe«òö”
Uò_þ_Yú
êKü (_êõ) =^é + aê^þ + iê (_û_ùbûMe iÚû^); GZù^à = GZZþ + ùc (cc);
ZzúNâcþ = ZZþ +gúNâcþ; _âgÜü (_êõ) = _zþ + Ôþ +iê; beùZhê Ehbü = beZhðbü (7cú
ZZþ) iù´û]^ùe beZhðb; gúNâõ (Kæú) = gòNþ + eKþ + iê; @jðiò = @jðZþ - c¤c _êeêh
GKaP^, @jðZþ = @jð + gZé (ù~ûMý, _ìRý AZýû\ò); aqêcþ = aPþ + Zêcê^þö

~ê]ôÂòe CaûP
aâûjàYõ Êdcûjìd ~ûPcû^cକି ^cþ û
_½û^ÜûÉúZò ù~û aïdûZþ ùiû$ldõ êKõ aâùRZþ ûû104ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “~ûPcû^cþ @Kò ^õ aâûjàYcþ @ûjìd (bòlû Keê[ôaû GK
iû]ûeY aâûjàYKê ^òcªY Keò) _½ûZþ ^ûÉò AZò ~ü Êdõ aïdûZþ (_ùe, KòQò ^ûjó ùaûfò ^òùR
ù~Cñ ùfûK Kùj), iü (ùijò ùfûK) @ldõ êKõ aâùRZþ (PòeKûk ^òcù« ^Kð fûb
Kùe)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “GK iû]ûeY bòlêK aâûjàYKê ^òcªY Keò, _ùe ^òùR ‘KòQò ^ûjó’ ùaûfò ~òG
Kjò\òG, ùiA ùfûK jó Pòe\ò^ _ûAñ ^Kð fûb Kùeö”
Uò_þ_Yú
Êdcûjìd = Êdcþ + @ûjìd (@û + ùjß + fý_þ); ~ûPcû^cKò ^cþ = ~ûPcû^cþ +
@Kò ^cþ, - ~ûPþ + gû^Pþ - @cþ (\ßòZúdû GKaP^) cûMê[ôaû; _½û^ÜûÉúZò = _½ûZþ = ^ûÉò
+ AZò; _½ûZþ ( @aýd) = @_e + @Zò (_½òc, _ùe, Pec), -_½òc = _½ûZþ + WÿòcPþ;
aâùRZþ = aâRþ = ~òaû (Mc^û[ðK ]ûZê _âû¯ý[ðK ]ûZê bûaùe c¤ aýajéZ jêG : @ZGa
‘_ûG’ö
ùaù\hê ]cðgûùÈhê cò[ýû ù~û ùa÷ \ßòRûZòhê ö
ù\ùahê _òZé]ùcðhê ùiû$ldõ êKõ aâùRZþ ûû105ûû
i_\û[ðû^ßd
~ü ùa÷ ùaù\hê, ]cðgûùÈhê (~òG ùa\ùe, ]cðgûÈMêWÿòKùe) \ßòRûZòhê, ù\ùahê, _òZé]ùcðhê
(aâûjàY, ù\aZû Gaõ _òZé]cðùe) cò[ýû (cò[ýû @ûPeY Kùe) ùiû jò @ldõ êKõ ~ûZò (ùi
jó PòeKûk _ûAñ ^KðKê ~ûG)ö
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò -) “~òG ùa\ùe, ]cðgûÈMêWÿòKùe, aâûjàY, ù\aZû Gaõ _òZé]cðùe cò[ýû
@ûPeY Kùe, ùi jó PòeKûk _ûAñ ^KðKê ~ûGö”
Uò_þ_Yú
cò[ýû (@aýd) = cò[þ + Ký_þ + Uû_þ; \ßòRûZò = \ßòRûZòaòð_âûŠRùdû½ _êõfòw -
ùc\ò^úùKûh, \ßòaûe R^à ùjC[ôaûeê aò_â Gaõ @Šûeê RûZ Rúa (@ŠK) cûûê \ßòRûZò
Kêjû~ûGö
aâûjàY, lZòâd, ùa÷gý, \« Gaõ @ŠR Gcûûê \ßòR Kêjû~ûGö ù~Cñcûûe C_^d^ iõÄûe
@Qò ùiùZùaùk ùicûûe _ê^Rð^à ùjfû ùaûfò aòPûe Keû~ûA ùicûûê \ßòR ùaûfò
Kêjû~ûGö @ŠR Rúacûù^ [ùe @Šû bûaùe Gaõ [ùe Rúa bûaùe R^à ùjC[ôaûeê \ßòR aû
\ßòRûZòö \û« [ùe CVò[ûG Gaõ SWÿò_Wÿò _êYò [ùe CVò[ûG; GYê \û«Kê \ßòR Kêjû~ûGö
aò\ýcûù^ ]ù^ ùfûbû\þ \û^ùbûMaòaRòðZü û
_½û^ÜûÉúZò ù~û aïdûZþ ùiû$ldõ êKõ aâùRZþ ûû106ûû
i_\û[ðû^ßd
aò\ýcûù^ ]ù^ (]^ [ôùf c¤) ~ü ùfûbû\þ (~òG ùfûbùjZêeê) \û^-ùbûMaòaRòðZü [i^þ]
(\û^ Gaõ C_ùbûM Gjò Cbd aRð^ Keò[ûG) _½ûZþ (Gaõ _ùe) ^ûÉò AZò ù~û aïdûZþ
([ùcû _ûLùe] ^ûjó ^ûjó ùaûfò Kjê[ûG) iü @ldõ êKõ aâùRZþ (ùi jó @^« êKùbûM
Kùe) û”
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò -) “]^ [ûA c¤ ùfûbeê ~òG KûjûKê KòQò ùjùf \òG ^ûjó Kò ^òùR c¤ KòQò
C_ùbûM Kùe ^ûjó; _ùe (ùcûe) KòQò ^ûjó ^ûjó ùaûfò Kjê[ûG, ùi jó @^« êK ùbûM
Kùeö”
Uò_þ_Yú
aò\ýcûù^ ]ù^ = bûùa i¯cú; ùfûbûZþ = ùjùZø aòbûhû MêùY @Èòdûcþ AZò ùjZêù~ûùM
5cú; @ldõ êKcþ = KcðYò \ßòZúdûö
aòùgh
1. \û^-ùbûM-aòaRòðZü
GKûbkò ùgäûK @^ýZâ c¤ ù\Lû~ûG -
(K) \ûù^û_ùbûMjúù^^ ]ù^^ ]^òù^û ~\ò û
_é[þaúLûZ^òLûùZ^ ]ù^^ ]^òù^û adcþ ûû - ^úZògûÈ
(L) \û^õ ùbûùMû ^ûgÉòùiâû MZùdû ba«ò aò iý û
ù~û ^ \\ûZò ^ bêOþùq Ziý ZéZúdû MZòbðaZòöû
(\û^ C_ùbûM Gaõ ^Á - ]ê Gjò Zòù^ûUò MZò û @ZGa _â[c \êAUò ~òG ^ Kfû,
Zû’ ]^ ^Á jó ùjaö)
- ^úZògZKcþ (43)

~l CaûP
eûR^þ Kêùk^ aéù ^ Êû]ýûùd^ gîùZ^ aû û
aâûjàYýõ ùK^ baZò _âaïùjýZZþ iê^ò½òZcþ ûû107ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “eûR^þ (ùj eûRû), Kêùk^ (aõg\ßûeû), aéù ^ (aýajûe
\ßûeû), Êû¤ûùd^ (ùa\û\òe @¤d^ \ßûeû), gîùZ^ aû (Gaõ gûÈ gâaY \ßûeû) ùK^ aâûjàYýõ
baZò (Kûjû\ßûeû aâûjàYZß còkò[ûG?) GZZþ iê^ò½òZõ _âaïjò (Gjû iê^ò½òZ Keò Kêj)ö”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “ùj eûRû (~ê]ôÂòe) ! R^àù~ûMeê, @ûPûeaýajûeeê, ùa\û\ò @¤dêê @[aû
gûÈû\òe gâaYû\òeê Kûjû akùe (c^êhýKê) aâûjàYZß còkò[ûG ?”
Uò_þ_Yú
_âaîùjýZZþ = _âaïjò + GZZþ; aâûjàYýcþ = aâûjàY + ~Zþ; iê^ò½òZ = iê + ^òeþ + Pò +q;
Êû¤dõ = iê + @û + @]ô + A + NTþ; gîZ = gî + q; aé = aéZþ + q (PeòZâ aòùgh);
aéù ^ = aéZþ + Uûö
~ê]ôÂòe CaûP
géYê ~l Kêkõ ZûZ ^ Êû]ýûùdû ^ P gîZcþ û
KûeYõ jò \ßòRùZß P aé ùca ^ iõgdü ûû108ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “ZûZ ~l géYê (aû_û [ùKûck iù´û]^] ~l ! gêY) ^
Kêkõ, ^ Êû¤ûùdû ^ P gîZcþ (^ûñ aõg_eµeû, ^û ùa\û¤d^, ^û gûÈû[ðgâaY) \ßòRùZß
KûeYcþ (aâûjàYZß ^òcò KûeY @U«ò) aé cþ Ga jò [KûeYcþ] ^ iõgdü ([Kò«ê] @ûPûe
aýajûe jó ^òüiù¦j bûaùe Gjûe KûeY @ùUö)”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “aû_û ~lùe ! Zêùc gêYö aâûjàYZß ^òcò aõg _eµeû, ùa\û\òe @¤d^
@[aû gûÈû\òe gâaY \ûdú ^êùjñ; ùKak @ûPûe aýajûe jó Gjûe GKcûZâ KûeY @ùUö”
Uò_þ_Yú
KûeYcþ = Ké + YòPþ + fêýUþ (ùjZê, iû]^); iõgâdü = icþ + gú + @Pþ + iê (iù¦j)ö
aé õ ~ùZÜ^ iõelýõ aâûjàùY^ aòùghZü û
@lúYaéù û ^ lúùYû aé ZÉê jùZû jZü ûû109ûû

i_\û[ðû^ßd
~ùZÜ^ aé õ iõelýcþ (^òRe @ûPûeaýajûeKê ~ZÜe ijòZ elû Keû~òaû CPòZ)ö aòùghZü
aâûjàùY^ (aòùgh Keò aâûjàYcûû\ßûeû)ö @lúYaé ü ^ lúYü (~òG aýajûe Kêgk Zû’e
_Z^ jêG ^ûjó aû ùi jûeò~ûG ^ûjó)ö aé Zü Zê jZü (~òG aýajûe \éÁòeê céZ @[ðûZþ ~òG
@ûPûe aýajûe RûùY^ò) jZü ([iaê [ûA c¤)] ùi céZaZþ aû iòG Êdõ ^Á ùjûA~ûG)ö
C}kû^êaû\
^òRe @ûPûeaýajûe aû PeòZâKê ~ZÜe ij elû Keòaû CPòZ; aòùghZü aâûjàYcûù^ö
KûeY, PeòZâ \éÁòeê ~òG \éXÿ ùi iað\û \éXÿ @ùU Gaõ ùi’ \éÁòeê ~òG jú^ ùi céZaZþ eùj
(Zû’e iaê [ûA c¤ iòG ^òùR ^Á ùjûA~ûG)ö
Uò_þ_Yú
aòùghü (_êõ) = aò + gòhþ + NTþ + iê (aòùghZü = aòùgh + Ziòkþ)ö lúY = lò + qö
(\êaðk, ld_âû¯)ö @lúYaé ü = aé cþ @lúYõ ~iý iü (ajêaâújò); @lúYü = ^ lúYü
(^Tþ ZZþ _êeêh)ö
aòùgh
1. aé õ ~ùZÜ^ iõelýcþ - aé e @[ð @ûPûe aû aýajûeö ]cðeûR ~ê]ôÂòe KjòQ«ò ù~,
icÉu _lùe i\ûPûe _ûk^úd; KûeY ^úZògûÈ Kùj, “@ûPûeü KêkcûLýûZòö”
(@[ðûZþ aýajûe jó aõg_eµeû K[û Kùj)ö ~ûjûe ‘@ûPûe’ @^ýcûû _ûAñ
@ûPeYúd ùi jó @ûPû~ðý ùaûfû«òö ‘@ûPòù^ûZò P gûÈû[ðû^þ ÊdcûPeZò P ~üö’
iû]ûeYZü aâûjàYaé¦ @ûPû~ðý _\aûPý ùjûA[û’«ò ùKak ùicûû i\ûPûe ù~ûMêö
c^êiáZòùe ùi[ô_ûAñ ùfLû@Qò -
GZùŸg_âiìZiý iKûgû\MâR^à^ü û
Êõ Êõ PeòZâõ gòùle^þ _é[ôaýûõ iaðcûâûü ûû2.20ûû
(Gjò ù\gùe R^àò[ôaû @MâR^àû EhòcûûVûeê _é[ôaúe icùÉ ^òR ^òRe PeòZâ aû i\ûPûe
gòlû Keòaû CPòZö)
@ûPû~ðý PûYKý @ûPûe aû aýajûee MêeêZß C_ùe Kj«ò-
^ K½òZþKiýPò^àòZâõ ^ K½òZþ KiýPò\âò_êüö
aýajûùeY Rûdù« còZâûYò eò_aÉ[ûöû
(ùKjò Kûjûeò gZî Kò´û còZâ ^êjñ«ò; G iaê ùKak aýajûe @^ê~ûdú iéÁò ùjûA[û’«òö)
@ûPûe _âZò aâûjàYaé¦u \éÁòbwú C_ùe c^ê ùfL«ò –

ùaù\û$Lôùkû ]cðcìkõ iáZògúùk P Z\þaò\ûcþ û

@ûPûeù½÷a iû]ì^ûcûZà^ÉêÁòùea P ûû2.6ûû
(icMâùa\, ùa\mi{^cûûe iáZò, Êbûa, @ûPûe I @ûcôiù«ûh ]cðe cìk @[ðûZþ C›
@ùUö)
@ûPûeü _eùcû ]cðü gîZêýqü iàû ð Ga P û
Ziàû\iàò^þ i\û ~êùqû ^òZýõ iýû\ûZàaû^þ \ßòRü ûû1.108ûû
(ùa\ Gaõ ]cðgûÈùe \gðû~ûA[ôaû @ûPûe jó _ec ]cðö ùZYê ^òRe jòZKûcú \ßòR ùi[ôùe
~ZÜgúk ùjaû CPòZö)
\êeûPûùeû jò _êeêùhû ùfûùK baZò ^ò¦òZü û
\êüLùbûMú P iZZõ aýû]ôùZû$Ìûdêùea P ûû4.157ûû
Kò«ê @flYû _êeêh c¤ i\ûPûe iµ^Ü, gâ¡ûgúk Gaõ @ù\ûh\hðú ùjûA[ôùf \úNðûdê fûb
Keò[ûGö
iaðflYjúù^û$_ò ~ü i\ûPûeaû^Üeü û
gâ¡û]ûù^û$îìd½ gZõ ahðûYò RúaZò ûû4.158ûû
G iaê \éÁòeê ]cðeûRu i\ûPûe iµKòðZ c«aý @Zý« ~êqò~êqö
_VKûü _ûVKûù½÷a ù~ Pûù^ý gûÈPò«Kûü û
iùað aýi^òù^û cìLðû ~ü Kâòdûaû^þ i _ŠòZü ûû110ûû
i_\û[ðû«d
_VKûü (ù~Cñcûù^ _Xÿ«ò) _ûVKûü P Ga (ù~Cñcûù^ _Xÿû«ò), @ù^ý gûÈPò«Kûü P (Gaõ
ù~Cñcûù^ gûÈe aòPûe @ûùfûP^û Ke«ò) iùað aýi^ò^ü cìLðûü (G icùÉ aýi^ú I cìLð
@U«ò); ~ü Kòâdûaû^þ ([Kò«ê] gûÈû^ê~ûdú ~òG K ðaý Keò[ûG) i _ŠòZü (ùi jó ùKak _ŠòZ
@ùU)ö
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò) ù~Cñcûù^ gûÈKê ùKak @¤d^ Ke«ò Gaõ @¤û_^ Ke«ò, Gcûù^ icùÉ
aòkûiú Gaõ cìLð; Kò«ê ù~Cñcûù^ (gûÈ @^ê~ûdú) ^òRe K ðaý iµû\^ Ke«ò, ùicûù^ jó
_âKéZ _ŠòZ @U«òö
Uò_þ_Yú
_VKü = _Vþ + K ðeò Yßëfþ + iê; _ûVKü = _Vþ + YòPþ + Yßëkþ + iê; _ûVKûù½÷a =
_ûVKûü + P + Ga; aýi^ò^þ = aýi^ + A^ò; aýi^ (Kæú) = aò + @iþ +fêýUþ (aò_ ò,

bâõg, c\ý_û^, céMdû Gaõ ^ûeú _âZò @ûiqò ù\ûh, ù\÷aû\ò KéZ C_\âa, _û_, ^òÀùkû\ýc,
ù~Cñ Kû~ðý _â[ùc @û^¦\ûdK Kò«ê _eòYûcùe aòh bkòö); Kâòdûaû^þ = Kâòdû + cZê_þ + iêö
aòùgh
1. iùað aýi^ò^ü cìLðûü - ^úZògûÈ Kùj, “iaðiý ùfûP^õ gûÈõ ~iý ^ûÉý§ Ga iü
(‘gûÈjó icÉue @ûLôbkòö ~ûjûe gûÈmû^ ^ûjó, ùi jó @§)ö Kò«ê ùKak mû^ [ôùf
Zûjû ~ù[Á ^êùjñ, ~\ò Z\^ê~ûdú ùKjò @ûPeY ^ Kùeö @ûc ùføKòK bûhûùe ZûjûKê
‘aûWÿò aûAMY I ù_û[ô aûAMY’ bûaùe _âKûg Keû~ûA[ûGö”
gueûPû~ðý, gûÈmû^ I Zû’e @ûùfP^û _~ðýûùfûP^Kê ùKak _ŠòZue _ûŠòZý Gaõ
Zûjû ùKak @[ðû\ò C_ûRðê ]Ûþc @ZGa ùbûM _ûAñ CŸòÁ ùaûfò KjòQ«òö KûeY
ùiiaê mûêê cêqò còùk^û ùi[ô_ûAñ ù~ûMiû]ê @ûagýKZû @Qòö ùi Kj«ò-
aûMþùa÷Leú g±Seú gûÈaýûLýû^ùKøgkcþ û
aò\êhûõ ùa÷\êhýõ Z\þa\þ bêqùd ^ Zê cêqùd ûû
@ZGa ]cðeûR aûÉaZü ~[û[ð aqû @U«òö
PZêùaðù\û$_ò \êaðé ü i gì\âû\ZòeòPýùZ û

ù~û$MÜòùjûZâ_ùeû \û«ü i aâûjàY AZò iáZü ûû111ûû
i_\û[ðû^ßd
i gì\âûZþ @ZòeòPýùZ (ùi jú^Zûùe gì\âVûeê c¤ @]ôK) [~ü] PZêùað\ü @_ò \êaéð ü (icÉ
ùa\e @]ôKûeú ùjùf c¤ (~òG) @ûPeYùe c¦ ùjûA[ûG)ö [Kò«ê,] ~ü @MÜòùjûZâ_eü
(~òG @MÜòùjûZâû\ò ~mùe ^òeZ [ûG), \û«ü (iõ~cú) i aâûjàY AZò iáZü (ùi jó aâûjàY ùaûfò
K[ôZ)ö
C}kû^êaû\
PZêùað\Kê @¤d^ Keò[ôaû aýqò ~\ò @ûPeYùe ù\ûh~êq ùjûA[ûG, ùi jú^Zûùe gì\âVûeê
c¤ @]ôK @ùUö Kò«ê ù~Cñ iõ~cú aû RòùZ¦âòd @âeZ ~mû\ò Kû~ðýùe ^òùdûRòZ [ûG, ùi
jó aâûjàY ùaûfò ÊúKéZ jêGö
Uò_þ_Yú
@ZòeòPýùZ = (cìkg± - @ZòùeK/@ZúùeK = @Zò + eòPþ + NTþ (ic]ôKZû, aûjêfý,
@«e), @]ôK jêG; @MÜòùjûZâ = (_âûZýjòK ùjûc) @MÜò + ùjûZâ, -@MÜò = @Mþ + ^ò, - ùjûZâ
(Käú) = jê + Áâ^þ (ùjûc); \û«ü = \cþ + q + iê (agúKéZ, RòùZ¦âòd, gû«)ö

1.4 @ûcôicúlYõ KêeêZ /i¸ûaòZ_âgÜûü

`keÀ` efJeYeeieë(Deeflemebef#eHleesÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)
ÒeMveeë GÊejmebkesÀleeë
1. ceeveë keÀë ? (Muees.91)
2. Deeuem³eb efkeÀced ? (Muees.91)
3. MeeskeÀë keÀë ? (Muees. 91)
4. keÀë DevevlekeÀë y³eeefOeë ? (Muees.92)
5. Hegbmeeb ogpe&³eë Me$egë keÀë ? (Muees.92)
6. mLew³³e¥ efkeÀced ? (Muees.92)
7. Oew³³e¥ efkeÀced ? (Muees.96)
8. oeveb efkeÀced ? (Muees.96)
9. oeveb efkeÀced ? (Muees.96)
10. keÀë HeefC[leë ? (Muees.98)
11. keÀë veeefmlekeÀes cetKe&ë? (Muees.98)
12. keÀë keÀeceë ? (Muees.98)
13. keÀë celmejë ? (Muees.98)
14. keÀë DenbkeÀejë ? (Muees.98)
15. ocYeë keÀë ? (Muees.100)
16. owJeb efkeÀced ? (Muees.100)
17. HewMegv³eb efkeÀced ? (Muees.100)
18. cene%eeveb efkeÀced ? (Muees.100)
`Ke` efJeYeeieë (DeefleoerIeexÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)

1. Oecee&Le&keÀeceeveeceskeÀ$emeneJemLeeveb keÀLeb YeJesefoefle ³egefOeef<þjë efJe®eej³eefle ? (Muees. 102)
2. `kesÀ De#e³eb vejkebÀ Yepevles’ Fl³em³e efJece=MeCeb ³egefOeefÿjsCe keÀLeb ke=Àleced ?(Muees.104 - 106)
3. `yeéïeC³eb kesÀve YeJeefle’ Fefle ³e#eÒeMvem³e meceeOeeveb ³egefOeefÿjefoMee kegÀ©le~(Muees.106 - 111)

K) cìkMâ^Ú -
1. @ceùKûhü, iõ-bò.Gfþ. gûÈâú `^þiòKeþ, ùPøL´û iõÄéZ iõiÚû^, aûeûYiú, 1987ö
2. b éjeògZKZâdcþ, iõ-Êûcú _âLe _âmû^¦ ieÊZú, ùPøL´û iõÄéZ iõiÚû^, aûeûYiú,
2015)
3. gâúc\þbMa\þMúZû guebûhýiùcZû, MúZû ù_âiþ, ùMûeL_êe
4. ~l_âgÜü, iõ. Wü ^òcðk iê¦e cògâ, G.ùK. cògâ GùR^þiòRþ, aû\ûcaûWÿò, KUK,
(2016)
L) @^ýû^ý Mâ^Ú (Secondary Sources)

5. Aggarwal, S.P.; Apadharma in the Mahabharata, New Age Books, New
Delhi, 2010.
6. Ghanekar, B.G.; Vaidyakiya Subhasita Sahityam, Chaukhamba
Prakashan, Varanasi, 2014.
7. Iyer, K. Balasubramaniyams; Yaksaprasnah, Bharatiya Vidya Bhavan,
Bombay, 1989.
8. Tripathy, Radhavallabha, Samskrta-Sukti-Somuccayah, Delhi Sanskrit
Academy, Delhi -- 2003.
9. Sarasvati, Swami Jagadisvarananda; Canakya-niti-darpanah, Vijaya
Kumar Gouinda Dass, Hasananda, New Delhi - 2014.










\ßòZúd GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 112 eê 121)
aòhdMV^ :
2.1 _Vê CùŸgý
2.1 _Vê CùŸgý
Gjò GKKe _ûV\ßûeû Rúa^ ~ûZâû_[Kê K Kcêq Keò KêiêcòZ Keòaûe @ù^K Kkû
gòLôaûKê còkò[ûGö ]cðeûR ~ê]ôÂòe ù~ iZKê iZ ]ûcòðKcûû c¤ùe eûRû aû ùgâÂ
GK[û ÆÁ _eòflòZ ùjûA[ûGö ~l _Pûeò[ôaû _âgÜ ~[û - c]êebûhú K’Y
_ûA[ûG ? aòPûରa« K ðûKê K’Y còùk ? @ù^K còZâ ~êq aýqòe KY iêaò]û Gaõ
]cð^òeZe Kò fûb ? ùijò_eò KòG @û^¦ùe eùj ? Rúaନ]ûeYe _^Úû K’Y ? G
RMZùe iaðùgâÂ @û½~ðýKe K[ûUò K’Y AZýû\òe ~ê]ôÂòe - _â\ C ecû^ @Zý«
Pc}ûeö
_âgÜMêWÿòKe ~[û[ð C e _ûA i«êÁ ùjûA[ôaû ~l Gùa ~ê]ôÂòuê ùKak aûKýùe ^êùjñ
aeõ aýajûeùe \ß¦ß bòZeKê @ûKhòðZ Kfûö ~l Kjòfû, ‘cjûeûR ! ùKak ùMûUòG
bûAKê cêñ RúaòZ Keò_ûùeö Zêce _âòd Gcûû c¤eê KòG ?’ ~ê]ôÂòe Kò«ê ùcûjMâÉ
ùjûA ^[ôùfö ]cðe ^òKòZòùe ~ê]ôÂòe aûÉaZûKê ùZûkò ]eò Kjòùf, ‘^Kêkjó RúaòZ

ùjC; KûeY, cêñ Kê«ú_êZâ RúaòZ GYê ùcû _òZûue @_eû bû~ðýû cû\âúu _êZâ ^Kêk jó
a ôCVêö’
GZòKò K[ûùe ~l aòùcûjòZ ùjfû, ^òRe aûÉaòK ]cðù\a eì_Kê _âKU Keò ~ê]ôÂòeuê
@û½~ðý Keòù\fûö ~ê]ôÂòeuê ]cðù\a KfýûYKeò icÉ céZKuê RúaòZ Keòù\ùfö
~ê]ôÂòeu cjû^Zû ùKak ]cðù\auê ^êùjñ, icÉ R^ icê\ûdKê aòùcûjòZ Kùeö
C\ûeZû ù~ iaðùgâÂ iµ ò Gjò aû ðû icûRKê ~ûGö Gjò GKKUòe _eòicû¯ò ùagþ
C_ùbûMý @ùUö
³e#e GJee®e
efÒe³eJe®eveJeeoer efkebÀ ueYeles
efJece=efMelekeÀe³e&keÀjë efkebÀ ueYeles ~
yengefce$ekeÀjë efkebÀ ueYeles
Oece&jleë efkebÀ ueYeles keÀLe³e ~~112~~
efÒe³eJe®eveJeeoer efÒe³ees YeJeefle
efJece=efMelekeÀe³e&keÀjesçefOekebÀ pe³eefle ~
yengefce$ekeÀjë megKeb Jemeles
³e½e Oece&jleë me ieefleb ueYeles ~~113~~
³e#e GJee®e
keÀes ceesoles efkeÀcee½e³e¥ keÀë HevLeeë keÀe ®e Jeeefle&keÀe~
cecewleeb½elegjë ÒeMveeved keÀLeef³elJee peueb efHeJe ~~114~~

Heáecesçnefve <eÿs Jee MeekebÀ He®eefle mJes ie=ns ~
Deve=Ceer ®eeÒeJeemeer ®e me Jeeefj®ej ceesoles ~~115~~
Denv³enefve Yetleeefve ie®ívleern ³eceeue³eced ~
Mes<eeë mLeeJejefce®íefvle efkeÀcee½e³e&celeë Hejced ~~116~~
lekeÀexçÒeefleÿë Þegle³ees efJeefYeVee
vewkeÀes $eÝef<e³e&m³e celeb ÒeceeCeced ~
Oece&m³e leÊJeb efveefnleb iegne³eeb
cenepevees ³esve ieleë me HevLeeë ~~117~~
Deefmmeved ceneceesnce³es keÀìens met³ee&efivevee jeef$eefoJesvOevesve ~

ceemeleg&oJeeaHeefjIeÆvesve Yetleeefve keÀeueë He®eleerefle Jeelee& ~~118~~
³e#e GJee®e
J³eeK³eelee ces lJe³ee ÒeMvee ³eeLeeleL³eb HejbleHe ~
Heg©<eb eflJeoeveeR J³eeK³eeefn ³e½e meJe&Oeveer vejë ~~119~~
efoJeb mHe=Meefle Yetefceb ®e Meyoë HegC³esve keÀce&Cee ~
³eeJeled me Meyoes YeJeefle leeJeled Heg©<e G®³eles ~~120~~
legu³es efÒe³eeefÒe³ees ³em³e megKeogëKes leLewJe ®e ~
Deleerleeveeieles ®eesYes me Jew meJe&Oeveer vejë ~~121~~
2.3 _ûVý aòhdaÉê aòùgähY (ùgäûK 112 eê 121)

~l CaûP
_âòdaPâû\ú Kòõ fbùZ
aòcégòZKû~ðýKeü Kòõ fbùZ û
ajêcòZâKeü Kòõ fbùZ
]cðeZü Kòõ fbùZ K[d ûû112ûû

i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “_âòdaPâû\ú Kòõ fbùZ (@û^¦\ûdK K[û Kjê[ôaû ùfûK K’Y
_ûG ?) aòcégòZKû~ðýKeü Kòõ fbùZ (aòcgð aû aòPûeKeò Kûc Keê[ôaû ùfûK K’Y
_ûG ?), ajêcòZâKeü Kòõ fbùZ (~òG @ù^K a§ê Keò[ûG, ùi K’Y _ûG ?) ]cðeZü Kòõ
fbùZ K[d (Gaõ ~òG ]cðû\òùe iað\û ^òeZ [ûG, ùi aû K’Y _ûG - Kêj)”ö
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “cù^ûjûeòYú K[û Kjê[ôaû ùfûK K’Y _ûG ? bûaòPò«ò Kûc Keê[ôaû ùfûK
K’Y _ûG ? @ù^K còZâ @Rð^ Keò[ôaû ùfûK K’Y _ûG Gaõ ~òG iað\û ]cðgúk iòG aû
K’Y _ûG ?”
Uò_þ_Yú
aòcégòZ = aò + céhþ + YòPþ +q, aòcéÁ = aò + cégþ + q; aòcéYòZKû~ðýKeü = aòcégòZõ
Kû~ðýcþ (Kcð]ûed), aòcégòZKû~ðýõ KùeûZò AZò (C__\ ZZþ_êeêh); ]ùcð eZü = ]cðeZü
(7cú ZZþ); _âòdaPâû\ú = (_âòdõ ~Zþ aP^cþ = _âòdaP^cþ, Kcð]û) _òâdaP^õ aqêõ
gúkcþ @iý AZò C__\ ZZþ; ajêcòZâKeü = ajê^ò còZâûYò = ajêcòZâûYò (Kcð]û.), ajêcòZâûYò
KùeûZò AZò (C__\ ZZþ_êeêh)ö
~ê]ôÂòe CaûP
_âòdaPâû\ú _âòùdû baZò
aòcégòZKû~ðýKùeû$]òKõ RdZò û
ajêcòZâKeü iêLõ aiùZ
~½ ]cðeZü i MZòõ fbùZ ûû113ûû
i_û\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), _âòdaPâû\ú (c]êe K[û Kjê[ôaû ùfûK) _âòùdû baZò
(icÉue @û_Yûe ùjûA[ûG) aòcégòZ - Kû~ðýKeü (aòPûe Keò Kûc Keê[ôaû ùfûK) @]ôK
RdZò (@ù^K @]ôK jûif Keò[ûG), ajêcòZâKeü (@ù^K a§ê iéÁò Keò_ûeò[ôaû ùfûKUò)
iêLõ aiùZ (@û^¦ùe eùj) ~ü P ]cðeZûü (Gaõ ~òG @âeZ ]cð @Rð^ Keê[ûG) i MZòõ
fbùZ (ùi i\þMZò (ùcûl) _ûA[ûG)”ö

C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “c]êe K[û Kjê[ôaû ùfûKUò icÉue @û_Yûe ùjûA_ûùe, aêSò aòPûeò Kûc
Keê[ôaû ùfûKUò @]ôK KòQò jûif Keò[ûG, @ù^K a§ê iéÁò Keò _ûeê[ôaû ùfûKUò (^ò½ò«)
@û^¦ùe eùj Gaõ @âeZ ]cð @Rð^ Keê[ôaû ùfûKUò (céZêý _ùe) i\þMZòKê _âû¯ jêGö”
Uò_þ_Yú
_òâdaPâû\ú = _òâdõ ~Zþ aP^cþ = _òâdaP^cþ; _âòdaP^õ a\Zò ~ü iü (C__\ ZZþ)ö
aòùgh
1. _âòdaPâû\ú - ^úZògûÈ Kùj -
_âòdaûKý_â\ûù^^ iùað Zêhý«ò R«aüö
Ziàû ù\a aqaýõ aPù^ Kû \eò\âZûöû
(c]êe K[ûùe icÉ _âûYú agúbìZ jê@«òö @ZGa Zûjû jó Kjòaû CPòZ; KûeY K[û
Kjòaûùe RùY Ké_Y ùja KûjóKò ? @[aû bf K[û Kjòù\ùf ùKjò K’Y \eò\â
ùjûA~ûG ?)
G iaê aòPûe Keò PûYKý ^úZògûÈ (3.13) Kùj -
ùKû jò bûeü ic[ðû^ûõ Kòõ \ìeõ aýaiûdò^ûcþ û
ùKû aòù\gü iaò\ýû^ûõ Kü _eü _âòdaû\ò^ûcþ ûû
(ic[ðcûâ _ûAñ ajêbûe aû K’Y ? aýaiûdú _ûAñ \ìeZû K’Y ? _ûVê@û ùfûKe
aòù\g K’Y ? Gaõ _âòdaûKý_â\û^Kûeúe gZî aû KòG ?) iZK[û c]êe bûaùe
Kjòaû CPòZþ, KùVûe Z[û @eêPòKe bûaùe Kjòaû @^êPòZ û KûeY ‘iZýõ aïdûZþ _âòdõ
aïdûZþ ^ aïdûZþ iZýc_òâdcþ; G iaê \éÁòeê ~ê]ôÂòeu Cqò ~[û[ð cù^jêGö
2. aòcégòZKû~ðýKûeü - @ûc bûhûùe ùMûùU iû]ûeY K[û @Qò - “aêSò aòPûeò @ûPeòùfö
_âcû\ ^ _WÿA bùf ûû” @ZGa ~òG aêSò aòPûeò Kûc Kùe, Zû’e aò_\ ^ [ûGö Geê
Zû’ Kûcùe `k @]ôK fûb\ûdK ùjûA[ûGö ^úZògûÈ Kùj -
CPòZc^êPòZõ aû KêaðZû Kû~ðýRûZõ
_eòYZòea]û~ðýû ~ZÜZü _ŠòùZ^ û
@ZòebiKéZû^ûõ KcðYûcûaò_ù -
bðaZò jé\d\ûjú gfýZêùfýû aò_ûKü ûû
(CPòZ @^êPòZ K[û aòPûe Keò aòm Kû~ðýûe¸ Kùeö @^ý[û Kû~ðýe `k Zû’ jé\dùe
azðûNûZ i\ég ùjûA[ûG)ö

Gjò \éÁòeê ]cðeûR ~[û[ðùe KjòQ«ò - “aòcégòZKû~ðýKùeû$]ôKõ RdZòö”

3. ajêcòZâKeü - ^úZògûÈùe cûZû, _òZûu ij còZâKê MêeêZß \éÁòeê iÚû^òZ Keû~ûAQò û
KûeY,
cûZû còZâõ _òZû ùPZò ÊbûaûZþ ZâòZdõ jòZcþ û
Kû~ðýKûeYZ½ûù^ý ba«ò jòZaê¡dü ûû
jòùZû_ù\g (còZâfûb) ûû83ûû
(cûZû, _òZû Gaõ còZâ - G Zò^ò RY ÊûbûaòK bûaùe jòZKûeúö @^ýcûù^ ^òRe Êû[ð
_ûAñ jòùZ÷hú ùaûfò ù\LûA jê@«ò aû ùaùkùaùk KòQò jòZiû]^ Keò[û«òö
@ûC c¤ Kêjû~ûAQò ù~ -
~iý còùZâY i¸ûùhû ~iý còùZâY iõiÚòZòü û
~iý còùZâY iõkû_ÉùZû ^ûÉúj _êYýaû^þ ûû
ùijòVûùe, ûû84ûû
(a§ê ij ~ûjûe ^òaûi, @ûkû_-@ûùfûP^û AZýû\ò [ûG Zû’Vûeê @]ôK bûMýaû^þ ùKjò
ùjûA ^ _ûùeö)
aò_\ùe, aòù\gùe, ~ûZâûKûkùe Gaõ C›aû\òùe còZâcûù^ jó C_iÚòZ ejò c^êhýe
cù^ûak aé¡ò Keò[û’«òö G[ô_ûAñ Kêjû~ûG -
C›ùa aýiù^ ùP÷a \êbòðùl eûÁâaò_æùa û
eûR\ßûùe gàgûù^ P ~ÉòÂZò i aû§aü ûû (jòùZû_ù\gü)
G iaê \éÁòeê ]cðeûR ~[û[ðùe KjòQ«ò - “ajêcòZâKeü iêLõ aiùZö”
4. ]cðeZü - ]ûcòðKe MZò iaêùaùk cêqò \òMùeö (GK[û @ù^K bûaùe 88Zc ùgäûKe
aòùgh - 1 Uò®Yúùe a‰òðZ ùjûAiûeòQòö)
~l CaûP
ùKû ùcû\ùZ Kòcû½~ýðõ Kü _^Úûü Kû P aûZòðKû û
cùc÷Zûõ½Zêeü _âgÜû^þ K[dòZßû Rkõ _òa ûû114ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû) - “Kü ùcû\ùZ (KòG @û^¦òZ jêG), Kòcþ @û½~ðýcþ (@û½~ðýKe
K’Y), Kü _^Úûü (C c cûMð K’Y), Kû P aû òðKû (Gaõ [PcK_â\] i´û\Uò K’Y), cc

GZû^þ PZêeü _âgÜû^þ K[dòZßû (ùcûe Gjò PûeòùMûUò _âgÜe C e ù\Aiûeò) Rkõ _òa (Rk_û^
Ke)ö”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, ‘KòG @û^¦òZ jêG? @û½~ðýKe (NUYûUò) K’Y? ùKCñ cûMð iùaðû c @ùU?
Gaõ (PcK_â\) i´û\Uò K’Y? (ùj cjûeûR !) ùcûe GA PûeòùMûUò _âgÜe C e
ù\Aiûeò Zêùc Rk_û^ Keö”
Uò_þ_Yú
ùcû\ùZ - cê\þ + fUþ @ûZàù^_\ ùZ; @û½~ðýcþ = @û + Peþ + ~Zþ + iê; aû òðKû =
aû òðK (aé ò + VKþ), Èú; _^Úûü = (_[ô^þ (_êõ) = _[þ @û]ûùe A^ò) = cûMð, K éðKûeK
_â[cû aòbqòùe -_^Úûü, _^Úûù^ø, _^Úû^ü; cùcZûõ½Zêeü = cc + GZû^þ + PZêeüö
*ùKøYiò ùKøYiò _ûVùe ‘K[dòZßû Rkõ _òa’ iÚû^ûùe ‘céZû Rúa«ê aû§aûü’ còùkö G
ùlZâùe @[ð ùja ‘Zêce céZ @ûZàúdMY RúaòZ jê@«êö’
~ê]ôÂòe CaûP
_ ùc$j^ò hùÂ aû gûKõ _PZò ùÊ Méùj û
@^éYú Pû_âaûiú P i aûeòPe ùcû\ùZ ûû115ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf) “_ ùc @j^ò hùÂ aû (aòaie, _ c aû hÂ bûMùe
@[aû _âZò _ c aû hÂ \òaiùe) gûKõ _PZò ùÊ Méùj (^òR Nùe gûKû^Ü e§^ Kùe),
@^éYú P (Gaõ EY ^Keòaû aýqò) @_âaûiú P (Z[û ~òG aòù\gùe eùj ^ûjó) aûeòPe
ùcû\ùZ (ùj RkPe! ùi jó iêLú)”ö
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “\òaie _ c aû hÂ bûMùe (@[aû _âZò _ c aû hÂ \òaiùe) ~òG ^òR
Nùe gûKû^Ü e§^ Kùe, ~ûjûe EY ^ [ûG Gaõ ~òG aòù\gùe eùj ^ûjó, ùj RkPe !
ùi jó iêLú @ùUö”
Uò_þ_Yú
@^éYú = ^ EYú (EY + A^ò) = ^Tþ ZZþ; aûeòPe = aûeòhê PeùZ AZò (C__\ ZZþ), -
iù´û]ù^ _â[cû; _âaûi (_êõ) _â + aiþ + NTþ; Pû_âaûiú = P + @_âaûiúö

aòùgh
1. _ ùc @j^ò hùÂ aû gûKõ _PZò ùÊ Méùj - iõiûeùe c^êhý GK R¬ûkcd _âûYúö
aòbò^Ü aýû_ûeùe aýû_ûeòZ ùjûA ùi ^òRe céZêýe @ûMc^Kê c¤ RûYò_ûùe^ûö Kò«ê
KòQò ùkûK @Q«ò, icÉ ùKûkûjk bòZùe c¤ ùicûù^ GKûKú gû« bûaùe ejò_ûe«òö
Gcûù^ ^òRe K ðaýKê bMaû^þ ùaûfò cù^Keò ùi[ôùe ^òÂûe ij Kûd, c^ aûKýùe
~êq [û’«òö ‘\ûdòZß @ûM @ûC iaê _Q’ ^ýûdùe ùicûù^ jêGZ \òaie _ c aû hÂ
bûMùe ^òùR eû§ò Keò Lû@û«òö ]cðeûR ~ê]ôÂòeu \éÁòùe GA ùfûKcûù^ jó ‘iêLú’
@U«òö
2. @^éYú - @ûPû~ðý PûYKý EY Keò[ôaû aýqòuê ~[ûgúNâ EYicû¯ò _ûAñ C_ù\g
ù\AQ«òö KûeY Gjûe @agòÁ ÊÌ ùjùfùjñ KûkKâùc @Zý« cûeûZàK iûaýÉ
ùjûA[ûGö ùi ùfL«ò -
EYùghõ aýû]ôùghõ PûMÜòùghõ Zù[÷a Pö
_ê^ü _ê^ü _âa¡ðù« Ziàûùzhõ ^ KûeùdZþ ûû19.1ûû
(GVûùe ‘ùgh’e @[ð @agòÁö)
EYe @_aû\ùe Kêjû~ûAQò ù~, ÊMðeê aWÿ bûaùe aòùaPòZ _òZû c¤ ~\ò EYMâÉ
ùjûA[û«ò, ùi _êZâe gZî @U«òö PûYKý (6.10) ùfL«ò -
EYK ðû _òZû gZîü cûZû P aýbòPûeòYú û
bû~ðýû eì_aZú gZîü _êZâü gZîe_ŠòZü ûû
@ZGa ]cð_êZâ ‘@^éYú’ jó iêLú ùaûfò Kjòaû ~[û[ð @ùUö
3. @_âaûiú - _e Nùe, iÚû^ùe aû ù\gùe aûi KeòaûKê _âaûi Kêjû~ûGö Gjò iÚû^ùe
Êz¦Zû ^ [ôaûeê Gjû \êüLKe ^ò½dö
jòùZû_ù\gùe Pòe_âaûiú ùKak céZêýùe jó gû«ò_ûG ùaûfò ùfLû@Qò -
ùeûMú Pòe_âaûiú _eû^ÜùbûRú _eûai[gûdúö
~{úaZò Z^àeYõ ~^àeYõ ùiû$iý aògâûcü ûû
(_eûai[gûdú = _eMéjaûiú)ö
_ Zªùe _âaûiúKê a [ି ûC [ûC céZ ùaûfò Kêjû~ûAQòö
RúaòùZû$_ò céZû _ aýûùi^ _eòKú òðZûö
\eòù\âû aýû]ôùZû cêLðü _âaûiú ^òZýùiaKü ûû
G iaê \éÁòeê ]cðeûR ~ê]ôÂòe @_âaûiúKê iêLú ùaûfò Kjòaû iaðûù\ø MâjYúdö

@j^ýj^ò bìZû^ò Mz«új ~cûkdcþ û

ùghûü iÚûaecòz«ò Kòcû½~ðýcZü _ecþ ûû116ûû
i_\û[ðû^ßd
Aj (Gjò RMZùe) @j^ò @j^ò (_âZò\ò^) bìZû^ò ~cûkdõ Mz«ò (_âûYòMY ~c_êeKê ~ûCQ«ò)
ùghûü (@agòÁcûù^) iÚûaecþ Az«ò (^òùR iÚòeZû aû @ceZß Pûjû«ò) @Zü _eõ (GjûVûeê
@]ôK) Kòcþ @û½~ðýcþ (@ûC @û½~ðýKe K[û K’Y aû ùjûA_ûùe) ?
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò-) G RMZùe _âùZýK \ò^ ùKjò ^û ùKjò ~cûkdKê ~ûCQ«òö (Giaê K[û
ù\Lô c¤) @agòÁ (RúaòZ)cûù^ Azû KeêQ«ò ù~, ‘cêñ @ce ejòaò’; GjûVûeê akò @]ôK
@û½~ðý K’Y ùjûA_ûùeö?
Uò_þ_Yú
@j^ýj^ò = @j^ò + @j^ò (\ò^Kê \ò^/_âZò\ò^); iÚûaecþ = iÚû + aePþ + @cþ (@P k,
iÚòe - GVûùe @ce); Kòcû½~ðýcZü = Kòcþ + @û½~ðýcþ + @Zü; ~cûkdcþ = ~ciý
@ûkdcþ (hÂú ZZþ), KcðYò \ßòZúdûö
aòùgh
1. Mz«új ~cûkdcþ - AõeûRú iûjòZýùe Dryden ùMûUòG bf Cqò ùfLôQ«òö Zûjû
ùjfû -
All the human things are subject to decay
And when fate summons Monarch must obey.
(icÉ cûâòK KéZòe \òù^ icû¯ò @Qò Gaõ Kûke @ûjßû^ @ûiòùf icâûUKê aò c[û^Z
KeòaûKê ùjaö)
G K[ûe ajêKûk _ìaðeê @ûc Ehòcûù^ @ûc _ûAñ Gbkò cjûNð C_ù\g cû^ eLô ~ûAQ«òö
eûcûdYùe Ehò aûfàúKò Kj«ò-
iùað ldû«û ^òPdûü _Z^û«ûü icêzdûü û
iõù~ûMû aò_âù~ûMû«û ceYû«õ P RúaòZcþ ûû
(@ù~û¤û, 105 - 16)
(icùÉ iõMâje @« aò^ûgö icÉ C^ÜZòe ùgh _Z^ö iõù~ûMe @« aòùdûM Gaõ Rúaê
@« céZêý @ùUö) ùijòVûùe (105 -17) _êYò Kêjû~ûAQò -

~[û `kû^ûõ _Kßû^ûõ ^û^ýZâ _Z^û\þ bdcþ û

Gaõ êiý RûZiý ^û^ýZâ ceYû\þ bdcþ ûû
(_ûPò[ôaû `ke Liò_Wÿòaû aýZúZ ù~_eò @^ý KòQò bd ^[ûG, R^àò[ôaû aýqòe céZêý aýZúZ
@_e bd ^ûjóö)
gâúc\þbûMaZùe céZêýe @^òaû~ðýZû CfäòLòZ ùjûAQò -
céZêýRð^àaZûõ aúe ù\ùj^ ij RûdùZ û
@\ý aû$aþ\gZûù« aû céZêýùa÷ð _âûYò^ûõ ]îaü ûû
(geúe ijòZ ~ûñkû bûA_eò céZêý c¤ @ûiò[ûGö GYê @ûRò ùjC aû gùj ahð _ùe ùjC, ùi
@ûiòaûUû ^ò½òZö)
ZùKðû$_âZòÂü gîZùdû aòbò^Üû

ù^÷ùKû Ehò~ðiý cZõ _âcûYcþ û
]cðiý Z ßõ ^òjòZõ Mêjûdûõ
cjûRù^û ù~^ MZü i _^Úûü ûû117ûû
i_\û[ðû^ßd
ZKðü @_âZòÂü (ZKð @_âZòÂü (ZKð <cû¤cùe \ò@û ~ûC[ôaû _âcûY>e ùKøYiò iÚòeZû ^ûjó
<KûeY, @^ý GK ZKð \ßûeû Zûjû aòLŠòZ ùjûA~ûA_ûùe> gîZùdû aòbò^Üû (ùa\ c¤ aòbò^Ü
bûMùe aòbq) ^ GKü Ehòü (RùY ^òŸòðÁ Ehò ^ûjû«ò) ~iý cZõ _âcûYcþ (~ûjûue cZ jó
_âûcûYòK @ùU <@[ðûZþ Ehòcûù^ ‘@û¯’ Gaõ Zûue aûKý ‘@û¯aûKý’ ùjûA[ôùf c¤, aòbò^Ü
Ehòue aòbò^Ü cZ @ùU>) ]cðiý Z õ (]cðe aûÉa Z ß) Mêjûdûõ ^òjòZcþ (Mê¯ùe aû
ejiýcd bûaùe @aiÚòZ); <@Zü - GYê> cjûRù^û ù~^ MZü (cjû_êeêhaé¦ ù~Cñ cûMðùe
~ûAQ«ò) i <Ga> _^Úûü (Zûjû jó <C_~êq> cûMð <ùaûfò @ûùccûù^ RûYòaû>)ö
C}kû^êaû\
(Kü _^Úû’ - ~le Gjò _âgÜe icû]û^ ~ê]ôÂòe KeòaûKê KjêQ«ò ) “ZKð (cû¤cùe
\ò@û~ûC[ôaû) _âcûYe ùKøYiò iÚòeZû ^ûjó, ùa\ c¤ @ù^K bûaùe aòbq, ùKjòò RùY
ùjùf Ehò ^ûjû«ò, ~ûjûue cZ Kò iaðcû^ý Z[û _âûcûYý @ùUö ]cðe Z ß @Zý« ejiýcd
(GYê) cjû_êeêhaé¦ ù~Cñ cûMðùe ~ûAQ«ò Zûjû jó (C_~êq) cûMðö”
Uò_þ_Yú
ZùKðû$_âZòÂü = ZKðü + @_âZòÂü; _âZòÂû (_âZò + iÚû + @Oþ + Uû_þ) ^ûÉò ~iý iü
(ajêaâújò); ù^÷ùKû = ^ + GKü (GKü = A + K^þ + iê); aòbò^Üû = aò + bò\þ + q - Riþ
(_â[cû ajêaP^); Ehòü (Ehòü \gð^ûZþ) = Ehþ + A^þ + iê (cª\âÁû); ^òjòZcþ =^ò +
]û + q (Mê¯, ejiýcd); Mêjû = Mêjþ + Uû_þ (M ð, @bý«e, _aðZe Mê¶û)ö
aòùgh
1. Kü _^Úûü- cûâ Rúa^ \êfðb; Zjóùe _êYò ùcûle Azû Gaõ Zû’e iû]^ aû C_ûd
Êeì_ i{îwZò - Gjò Zòù^ûUò jó bûMýùe [ôùf còùkö gueûPû~ðý Zûu
aòùaKPìWÿûcYò (3)ùe KjòQ«ò-
\êfðbõ Zâdùcùa÷ZùŸaû^êMâjùjZêKcþ û
c^êhýZßõ cêcêlêZßõ cjû_êeêhiõgâdü ûû
]cð_êZâu bkò cjû_êeêhuê _ûA ~l _Pûeò[ôfû ‘Kü _^Úû’ ? Gjûe C e ù\aûKê ~ûA
~ê]ôÂòe ùMûUòG _ùe ùMûUòG cûMðe @iûeZû ù\LûCQ«òö _â[c cûMð bûaùe ‘ZKð’Kê
jó _ìùað ^ò@û ~ûC[ôfûö KûeY, iõjòZû (ùa\) Kûkùe \êA _âKûee \éÁòùe Z ß aòPûe
Keû~ûC[ôfû; ~[û - (K) _âûZòb Gaõ (L) ZûKòðKö ZKð_â]û^ \éÁò ù÷a\òK @ûPûee
aòbò^Ü ^òdcùe @ûiê[ôaû aòùeû]e _eòjûe ^òcù« CŸòÁ [ôfûö ~mû^êÂû^ùe C_êRê[ôaû
\ß¦ße ^òeûKeY ^òcù« cúcûõiûgûÈùe jó _â[ùc ZKðe _âùdûM Keû~ûC[ôfûö G[ô_ûAñ
cúcûõiKcûù^ bûeZúd \gð^ùe _â[c-ù^÷dûdòKö @ù^K \ò^ _~ðý« G[ô_ûAñ
]cðcúcûõiû (_ìaðcúcûõiû)Kê ^ýûd ùaûfò Kêjû~ûC[ôfûö _ea ðú icdùe ZKð Gjò
]cðcúcûõiûe _eò]ôeê aûjûeò @^ý aòhde aòùaP^ûùe _â~êq ùjfûö ]cð_êZâu \éÁòùe
@ûRò ~ûjû ZKðiò¡ jêGZ @ûi«ûKûfò Zûjû @^ý GK ZKð\ßûeû @iò¡ ùjûA~ûA_ûùeö
G[ô_ûAñ ~[û[ðùe ùi KjòQ«ò - “ZùKðû$_âZòÂüö”
gîZògûÈ ùa\Kê aêSûGö bûeZúd \gð^ùe ùa\Kê _âûcûYòK ùaûfò Kêjû~ûGö Kò«ê KòQò
\gð^ iõ_â\ûd ùa\e _âûcûYýKê ÊúKûe Ke«ò ^ûjó; Gcûù^ bûeZúd \gðê
_eòbûhûùe ‘^ûÉòK’ @U«òö @^ý_lùe ùa\e iò¡û«Kê bò^Ü bò^Ü bûaùe aýûLýûKeò
ùa\û^êKìk @ù^K ‘@ûÉòK’ \gð^ iµâ\ûd c¤ iéÁò ùjûAQ«òö gîZògûÈ aû ùa\e Gjò
aòbò^Ü aýûLýû^ Z[û Zâdú (EKþ, ~Rê, iûc)eê _êYò ùa\PZêÁd (EKþ, ~Rê, iûc,
@[að) Z[û gZû]ôK gûLû _âgûLû AZýû\ò bò^Ü bò^Ü ùjûA[ôaû ù~ûMêñ Z ß\gðê Gjò
C_ûdKê c¤ ]cð_êZâ _i¦ Keò_ûeò ^ûjû«ò Gaõ Gjò iaê aòbò^ÜZûe iéÁò cìkùe [ôaû
aòbò^Ü iìlàaê¡òiµ^Ü Ehòcûûe aòbò^Ü cZKê c¤ ùi MâjY Keò_ûeò ^ûjû«òö @ZGa,
]cð (_âKéZ K ðaý aû Kcð)e aûÉa Z ßKê ùKjòùjùf c¤ VòKþ bûaùe Kjò_ûeê ^ûjû«ò;
~ŸßûeûKò Gjû @§Kûecd Mêjû bòZùe @[ðûZþ @\éÁ bûaùe Mê¯ùe ejòQòö ùi[ô_ûAñ
]cð_êZâ Kj«ò - “]cðiý Z ßõ ^òjòZõ Mêjûdûcþö”

GYê ùKjò KòQò ^ RûYò_ûeòùf aùdûùRýÂ Gaõ ùgâÂcûù^ jó Zûue \òMþ\gðK jê@«òö
~ê]ôÂòeu cù^ûaiÚû c¤ VòKþ ùijòbkòö GYê ùi GK_âKûe ^òeê_ûd bûaùe @[P ~[û[ð
K[ûUò KjòQ«ò- “cjûRù^û ù~^ MZü i _^Úûö”
@iàò^þ cjûùcûjcùd KUûùj iì~ðûMÜò^û eûZâò\òùa§ù^^ û

cûiZêð\aðú_eòN…ù^^ bìZû^ò Kûkü _PZúZò aû ðû ûû118ûû
i_\û[ðû^ßd
@iàò^þ cjûùcûjcùd KUûùj (Gjò cjûùcûj_eò_ì‰ <iõiûe eì_K KWÿûAùe>) iì~ðýûMÜò^û
(iì~ðý eì_K @MÜò\ßûeû) eûZòâ-\òa + A§ù^^ (\òaû Gaõ eûZâò eì_K RûùkYò iûjû~ýùe) cûi
+ EZê -\aðú -_eò -N…ù^^ (cûi Gaõ EZêeì_K Wuòùe ùMûùkA Nû ò) Kûkü bìZû^ò _PZò
(cjûKûk <bMaû^> icÉ _âûYúuê eû§êQ«ò) AZò aû ðû (Gjûjó ‘aû ðû’ @ùU)ö
C}kû^êaû\
(~lKéZ _âgÜ ‘Kû aû ðû’e C eùe ~ê]ôÂòe KjêQ«ò) Gjò cjûcûdû _eò_ì‰ð (iõiûe eì_K)
KWÿûAùe, iì~ðý eì_K @MÜò Gaõ \òêûZò eì_K RûùkYò iûjû~ýùe Z[û (i\û _eòa ð^gúk)
cûi Gaõ EZê eì_K Wÿuò\ßûeû (bMaû^þ) cjûKûk icÉ _âûYúMYuê eû§ê@Q«òö
Uò_þ_Yú
eûZâò\òùa§ù^^ = eûZòâ-\òaû + A§ù^^; eûZâò½ \òaû P = eûZâò\òaû (\ß¦ß), eûZâò\òaû A§^cþ
Ga (Kcð]ûed) ùZ^; KUûj(_êõ) = (KUþ + @û + j^þ - Wÿ) KWÿûA, KQòce ùLûk, ùMûUòG
\ßú_e ^ûc, ùMûUòG ^Kðe ^ûc; KUûùj = KUûj + Oiò; A§^ (Kæú)= A§þ + fêýUþ; cûi êð
= cûi + EZê; _eòN…^cþ =_eò + N… + fêýUþ + iê (ùNûeòaû, IfU _ûfU Keòaû); aû ðû
= aûZð + Uû_þ + iê (aé û«, i´û\); Kûkü (_êõ) = Kê + @kþ + @Pþü + iê (icd,
~ceûR, bMaû^þ)ö
aòùgh
1. cjûùcûjcd KUûj - cYòh ^òùR ewc ùe @aZú‰ð ùjûA ùKøYiò GK bìcòKû MâjY
Keò ùi[ôeê ù~_eò @û^¦ _ûG; VòKþ ùijòbkò iâÁû Gaõ Zûue iéÁòö @ZGa G icMâ
iéÁò GK lYiÚûdú @û^¦\ûdK fúkû aû ùLk cûZâö ùi[ô_ûAñ @ûùc bMaûûê fúkûcd
_êeêh ùaûfò Kj«òö ùi G_eò fúkû fMûAQ«ò ù~, R^àùjaû cûùZâ ^òRe aûÉa eì_
Gaõ cìkC›Kê bêfò~ûG Gaõ ^òRe gûeúeòK gqò aé¡ò ij @jõbûa ùjZê RRðeòZ ùjûA
^òRKê K ðû ùaûfò bûùaö MúZûùe Kêjû~ûAQòò -
“@jõKûeaòcìXÿûZàû K ðûjcòZò c^ýùZ û”

Gjòbkò bûaùe aòbò^Ü iµKðùe, Êû[ðùe Gaõ Azûùe ùi ^òùR ^òùR iõiûeùe aû§ò
ùjûA_Wÿò ^òRe iÚòZòKê bêfò~ûA ùcûjcûdûùe ùPZ^ûjú^ ùjûA_Wÿò[ôùf c¤ ^òRKê
iaðgqòcû^þ cù^Kùe, ù~_eòKò GK c\ý_ û Gcûûê flý Keò gueûPû~ðý Kj«ò -
aûkÉaûZþ KâúWÿûiqÉeêYÉûa eêYúeqüö
aé¡Éûayò«ûcMÜü _eùc aâjàYò ùKû$_ò ^ fMÜüöû
(_òfûùaùk ùLk, ù~øa^ùe ZeêYú I aé¡Kûkùe aòbò^Ü iûõiûeòK Pò«û fûMòeùj;
GYê bMaûûê ùKjò cù^ _KûG^ûjó) GA[ô_ûAñ G iõiûeUû ùMûùU ùcûjcûdûcd
KWÿûAö
2. iì~ðýûMÜò^û eûZâò\òùa§ù^^ cûi êð\aðú _eòN…ù^^ - _eùcgße iì~ðýue iâÁûö Gjòbkò
GK ùRýûZòcðd_òŠ iéÁòKeò Zûue @_eû iéÁò bìùfûKKê Zû’ cû¤cùe ]eò eLôQ«òö
bìùfûK ^òcù« iì~ðý jó iKk gqòe @û]ûeö EMþùa\ (8.12.30)ùe ùfLû@Qò -
~\û iì~ðýccêõ \òaò gêKâõ ùRýûZòe]ûedü û
@û\òù aògßû bêa^û^ò ù~còùeöû
(ùZRúdû^þ @ûùfûKcd iì~ðýuê \òaýùfûKùe iÚû_òZ Keò, @û_Y icÉ ùfûKKê ^òdÈY
Kùfö)
ùa÷\ýKúd^úZògûÈùe c¤ iì~ðýuê ùeûMcûûVûeê elûKaP ùaûfò Kêjû~ûAQò
(iêùgæûKfûNa)-
Jh]ûù^ßhYùKæùg÷béðgcêKäôògýùZ KêZü û
eêMaþ]ôZeùY ùjZêõ ZeYòõ geYúKêeê ûû
(Jh] _Qùe _Wÿòaûe KÁ @ù_lû, ùeûM-iûMe _ûe ùjaûe ZeYò (Wÿwû) i\ég
ZeYò (iì~ðý)e geY ^ò÷@ û)
iì~ðý jó \òaûeûZâe iâÁûö EMþùa\ (1.50.7) cªùe ùfLû@Qò -
aò \ýûùchò eRiþ_é[ßjû còcûù^û @qêbòüö _gý¬^àû^ò iì~ðýö
(@[ðûZþ, ùj iì~ðýù\a ! @û_Y icdKê \ò^ I eûZòùe aòbûRòZ Keò @«eòl I
\êýùfûKùe bâcY Keê@Q«òö)
@[aðùa\ (13-3-8) cªùe ùfLû@Qò -
@ùjûeûùZâ÷aòðcòZõ Zâòg\w Zâùdû\gõ cûiõ ù~û ^òcòðcúZòö
(@[ðûZþ, ù~ \ò^ I eûZòâe @wKê ùÂ GK cûi iéÁò Kùf Gaõ ù~ ahðe
Zâùdû\g (ckcûi ijòZ) cûie iéÁò KeòQ«ò...)

Giaê \éÁòeê C_~êðq ‘iì~ðýûMÜò^û ...N…ù^^’ CqòUò ]cð_êZâ ~[û[ð bûaùe KjòQ«òö
3. Kûkü _PZò AZò aû ðû -
@[að ùa\e (19-53-5) cªùe @Qò -
Kûùkû$cìõ \òacR^dZþ Kûk Acûü _é[ôaúeêZ û
Kûùk j bìZõ baýõ ùPhòZõ j aò ZòÂùZ ûû
(Kûk Gjò iéÁòKê C_ô^Ü KeòQò û Kûk\ßûeû ù_âeòZ iì~ðý iõiûeKê @ûùfûKòZ KeêQ«òö
_âûYòMY Gjûe @ûgòâZö G_eòKò ù^Zâ c¤ Gjûu ùZRùe \gð^ KeòaûKê ic[ð û)
MúZû (10.30)ùe c¤ bMaû^þ ^òRKê ‘Kûk’ ùaûfò KjòQ«ò - ‘Kûkü KkdZûcjcþ’ö
_êYò ùijòVûùe (10.33)ùe bMaû^þ ^òRKê Kûk ùaûfò KjòQ«ò - “@jùcaûldü
Kûùkû ]ûZûjõ aògßùZû cêLüö”
ùijò cjûKûkÊeì_ bMaûûe Êeì_Kê ù\Lô @Rêð^ @Zý« bdbúZ ùjûA~ûA[ôùfö
Kò_eò @MÜòcd Kûk icÉuê Mâûi Keò~ûG ùi’ K[û bdûZêe bûaùe ùi a‰ð^û KeòQ«òö
ùijò ùfûcjhðYKûeú a‰ð^ûe ùghbûMùe ùi KjòQ«ò - (MúZû- 11.30)
ùffòjýùi Mâicû^ü ic«ûùfäûKû^þ icMâû^þ a\ù^÷{ßðk\þbòü û
ùZùRûbòeû_ì~ðý RMZþicMâõ bûiÉùaûMâûü _âZ_«ò aòù¾ûöû
GK[û gêYò bMaû^þ Êdõ KjòQ«ò -
Kûùkû$iàò ùfûKldZéZþ_âaêù¡û ùfûKû^þ icûj êðcòj _âaé üö
EùZ$_ò Zßûõ ^ baòhý«ò iùað ù~$aiÚòZûü _âZý^úùKhê ù~û]ûüöû
(icÉùfûKldKûeú cêñ bdue Kûk @ùUö icÉ cjûaúe Zêce iûjû~ý aò^û c¤
ùfû_ _ûA~òùaö)
G iaê\éÁòeê ]cðeûR ~[û[ðùe KjòQ«ò - ù~, Kûk jó EZêeì_ú Wuò\ßûeû G_ûL ùi_ûL
Keò cjûùcûjeì_K ZZfû KWÿûAùe \òaûeûZâeì_K A§^\ßûeû iì~ðýeì_K @MÜò
iûjû~ýùe iKk _âûYòuê e§^ KeêQ«òö
ûû ~l CaûP ûû
aýûLýûZû ùc Zßdû _âgÜû ~û[ûZ[ýõ _eõZ_ û
_êeêhõ Zßò\û^úõ aýûLýûjò ~½ iað]^ú êü ûû119ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “_eõZ_ (ùj gZîKê Zû__â\û^Kûeú), Zßdû ùc _âgÜûü ~[ûZ[ýõ
aýûLýûZûü (Zêc\ßûeû ùcûe _âgÜMêWÿòK ~[û~[ bûaùe aýûLýû^ Keû~ûA@Qò) A\û^úõ Zê
(a ðcû^ Kò«ê) _êeêhõ P aýûLýûjò (<Gaõ Zêùc ijò> aýqò K[û Kêj) ~ü êü iað]^ú (ù~Cñ
c^êhý iaðûù_lû ]^ú @ùU)ö”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “ùj gZî c^Éû_\ûZû ! Zêc\ßûeû ùcûe icÉ _âgÜe C e ~[û~[ bûaùe
_â\û^ Keû~ûA@Qòö a ðcû^ Kò«ê ùijò _êeêh iµKðùe Kêj ~òGKò icÉu @ù_lû ]^ú
@ùUö”
Uò_þ_Yú
Zßò\û^úcþ = Zê + A\û^úcþ; aýûLýûZûü, _âgÜûü = Cùq KcðYò 1cû; Zßdû = @^êùq K ðeò 3dû;
_eõZ_ = iù´û]ù^ _â[cû; iað]^ú, êü = _âûZò_\\òKûù[ð 1cû; _êeêhcþ= KcðYò 2dû;
A\û^úcþ = (a ðcû^) = @aýd; aýûLýûZû = aò + @û + Lýû + ZéPþ + Riþ; ~ûZûZ[ýcþ =
Z[ýcþ @^ZòKâcý (@aýdúbûa); Ziý bûaü - ~[ûZ[ý + hýTþ (Z¡òùZ) + @cþ
(KâòdûaòùgùhY 2dû); _eõZ_ = _eõ Z_Zò AZò = @fêKþ icûi; iað]^ú = iùaðhê ]^ú =
7cú ZZþ_êeêhö
~ê]ôÂòe CaûP
\òaõ ÆégZò bìcòõ P g±ü _êùYý^ KcðYû û
~ûaZþ i gù±û baZò ZûaZþ _êeêh CPýùZ ûû120ûû
Zêùfý _âòdû_òâùd diý iêL\êüùL Zù[÷a P û
@ZúZû^ûMùZ ùPûùb i ùa÷ iað]^ú êü ûû121ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf) “_êùYý^ KcðYû (_êYýKcð \ßûeû)g±ü (Kú ðò) bìcòõ \òaõ P
ÆégZò (c ðý Gaõ ÊMðKê <~ûjûe> QêAñ~ûG), ~ûaZþ i gù±û baZò (ù~_~ðý« ùijò <_êYý>
g± ejò[ôa) ZûaZþ i _êeêh CPýùZ (ùi’ _~ðý« iòG <Kú òðcû^þ> _êeêh ùaûfò Kêjû~òa)ö
~iý _âòdû_òâùd Zêùfý (~ûjûu _ûAñ _âòd I @_âòd Cbd icû^) Z[û Ga iêL\êüùL P (Gaõ
ùijòbkòò iêL Z[û \êüL G Cbd c¤ icû^) @ZúZ + @^ûMùZ P Cùb (Gaõ Cbd @ZúZ
Z[û baòhýZ c¤ icû^) i ùa÷ iað]^ú êü (ùijó iaðùgâÂ ]^ú @ùU)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “]cðKcð\ßûeû (~ûjûe) ~g _é[ôaú Gaõ ÊMðKê QêAñ_ûùe, Gaõ ù~’_~ðý«
Gjò ~g aû _êYý g± ejò[ûG, ùi _~ðý« ùijò aýqò _êeêh _\aûPý jêGö Gaõ ù~Cñ _êeêh
_ûAñ _âòd I @_âòd, iêL I \êüL Z[û @ZúZ I baòhýZ icû^, ùi jó iaðùgâÂ ]^ú @ùUö”

Uò_þ_Yú
~ûa› = ~ûaZþ + i; _âòdû_âòùd = _òâd+ @_òâùd; @ZúZû^ûMùZ = @ZúZ + @^ûMùZ;
@ZúZõ (@Zò + AYþ +q) P @^ûMZõ (^ @ûMZcþ <^Tþ ZZþ; @û + Mcþ + q = @ûMZ) P =
AZùeZe \ß¦ß, iêL\êüùL = iêLõ P \êüLõ P = AZùeZe \ß¦ß; Zù[÷a = Z[û + Gaõ;
ùPûùb = P + Cùb; g±ü, Zêùfý, _âòdû_âòùd, iêL\êüùL, @ZúZû^ûMùZ, iað]^ú, êü =
_âûZò_\òKûù[ð 1cû; \òacþ, bìcòcþ = KcðYò 2dû; _êùYý^, KcðYû= ùjùZø ZéZúdû; ~ûaZþ,
ZûaZþ = @aýd; CPýùZ = aPþ + q + fUþ ùZ; _âòâ = _òâ + q; @ZúZ = @Zò + AYþ
+q; baZò = bì + fUþ + Zò_þ; ÆégZò = Æégþ + fUþ + Zò_þ û
aòùgh
1. g±ü _êùYý^ / KcðYû .... _êeêh CPýùZ - @ûc _eµeûùe aògßûi Keû~ûG ù~,
_êYýa«cûûe iê^ûc ùKak _é[ôaú_éÂùe ^êùjñ, ÊMð _~ðý« c¤ _eòaýû¯
ùjûA~ûGö Z_Êúcûûe Z_iýû CMâ ùjùf Zûjû A¦âuê bdbúZ Keòaû, \ûê
cjòcû\ßûeû ÊMðfûb Keòaû, ÊMðiÚ ù\aaé¦ @icdùe ~[û \ûâû\òu \ßûeû _úWÿòZ
ùjùf, c ðýe _êYýaû^þ Z[û _âZû_ú eûRûcûù^ ùicûûê iûjû~ý _â\û^ Keòaû
AZýû\òe _âcûY _êeûYcûûeê còkò[ûGö
Kûkò\ûiu @ceKéZò @bòmû^-gûKê«kcþ ^ûUùe, ~ê¡ùe A¦âuê ijûdZû _ûAñ \êhý«u
ÊMð~ûZâû Z[û ùiVûeê ùèòaû aûUùe gKê«kûu ij còk^û\òe a‰ð^û @Qòö
gâújhðu ù^÷h]údPeòZcþ Kûaýùe ^ku ij ù\aZûcûûe iµKð @ù^Kgü a‰òðZ
ùjûAQòö
ù~ùjZê, _êYýKcðûu ^ûùcûyûeY jó _êYý @ùU, GYê ùicûûe ~gü ÊMð I c ðýaýû_ò
@ùU Gaõ ùicûù^ jó ~[û[ð _êeêh _\aûPý @U«òö
2. iað]^ú êü - c^êhýe c^ Zû’e MêY @^ê~ûdú _eòPûkòZ jêGö i ß, eR Gaõ
ZùcûMêY \ßûeû _eòPûkòZ ùjûA c^êhý Kcð Keò[ûG Gaõ Z\^ê~ûdú `k _ûG û ~òG
ZâòMêYKê ^òdªYùe e a ZòâMêYûZúZ ùjûA_ûùe ùi jó cûîòK Z[û ù^÷ZòK \ûeò\âýeê
cêq eùj Gaõ @céZZß bkò ]^ùe ]^gûkú jêG; ùi’ jó iað]^úö MúZû (14.20)ùe
Kêjû~ûAQò -
MêYûù^Zû^ZúZý Zâú^þ ù\jú ù\jicê\þbaû^þ û
R^à-céZêý-Reû-\êùL÷aòðcêùqû$céZcgÜëùZ ûû

@céZZß fûbe AzûKê ùg÷aûPû~ðý C_ôkù\a bqòflàú ùaûfò KjòQ«òö ùi Kj«ò ù~,
bqòeì_K flàú iµ^Ü aýqòe K’Y aû cûMòaûe [ûG ? (@[ðûZþ ùi iaðZâ @ûZà\âÁû
ùjûA[ôaûeê ^òùR _ec Bgße [Master of all] ùaûfò Pò«û Keò[ûG)ö @ûC, G[ôùe ~òG
\eò\â ùi K’Y aû ^ cûùM ? (@[ðûZþ Zû’e @ûgû @iêcûeú)ö
iað\gðîõMâjKûe Gjò K[û C¡ûe Keò Kj«ò -
Z\êqcê_ôkûPûù~ð÷ü -
bqò-flàúicé¡û^ûõ Kòc^ý\ê_~ûPòZcþ û
GZdû aû \eò\âûYûõ Kòc^ý\_~ûPòZcþ ûû
(iað\gðîÚ _âZýbòmû\gð^cþ, ùgäû -6)
Giaê \éÁòeê ~ê]ôÂòe ~[û[ðùe KjòQ«ò, ùi jó aûÉaùe iað]^úö
2.4 Deelcemeceer#eCeb kegÀ©le/mecYeeefJeleÒeMvee:

(keÀ) efJeYeeieë(Deeflemebef#eHleesÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)
1. efÒe³eJe®eveJeeoer efkebÀ ueYeles ? (Muees -113)
2. efJece=efMelekeÀe³³e&keÀjë efkebÀ ueYeles ? (Muees -113)
3. Oece&jleë efkebÀ ueYeles ? (Muees -113)
4. yengefce$ekeÀjë efkebÀ ueYeles ? (Muees -113)
5. keÀeueë efkebÀ He®eefle ? (Muees -118)
6. keÀeueë kesÀve He®eefle ? (Muees -118)
7. keÀeueë kegÀ$e / keÀefmceved He®eefle ? (Muees -118)
(Ke) efJeYeeie: (DeefleoerIeexÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)
1. `keÀë ceesoles efkeÀcee½e³³e¥ .....` Fl³em³e ³egefOeefÿjke=Àleeefve efJe®e#eCeeefve GÊejeefCe efJeMues<e³ele~
(Muees.-114 - 115)
2. keÀë Heg©<eë meJe&Oeveer Fefle ³egefOeefÿjë efJe®eej³eefle - Deeuees®e³ele~ (Muees.-119 - 121)


K) cìkMâ^Ú
2015)
(2016)
Delhi, 2010.
Bombay, 1989.

ZéZúd GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 122 eê 133)
aòhdMV^ :
3.1 _Vê CùŸgý
3.1 _Vê CùŸgý
Gjò GKKe _ûV\ßûeû @ûù¸cûù^ ]cðeûR ~ê]ôÂòeu bkò aòPû ରa« ^ýûd, mû^ú,
]cð_eûdY ùjaû ^òcù« ù_âeYû fûb Keò[ûC ö ~ê]òÂòeu _òZû [òùf _Šê Gaõ cûZû
Kê«ú Gaõ aòcûZû cû\âú [òùf ö ~ê]òÂòe, búc, @{ðê^ Kê«úue _êZâ [òùf Gaõ ^Kêk I
ijù\a cû\âúue _êZâ [òùf ö ~l ù~ùZùaùk ~ê]òÂòeuê Kjò[òùf – Zêce PûeòbûA
c¤eê cêñ ùKak ùMûUòG bûAKê a ାA_ûeòaò, ùiùZùaùk ~ê]òÂòe ^Kêk e _âûYbòlû
Keò[òùf ö ùi[òùe ~l @û½~ðý ùjûA Kjò[òùf – cjû_eûKâcgûkú bûA búc Gaõ
ùgâÂ ]^ê]ûðeú bûA @{ðê^ [ûC [ûC ùi KûjòñKò ^Kêke _âûYbòlû Kùf ? Zûjûe
C eùe ~ê]òÂòe Kjò[òùf – cûZû Kê«úue _êZâ jòiûaùe cêñ Rúa^ ]ûeY KeòQò ö ~\ò cêñ
búc Kò´û @{ðêûe _âûYbòlû Keòaò, Zûùjùf aòcûZû cû\âúu _âZò @^ýûd ùja,
ùi[ò_ûAñ cêñ ^Kêke _âûYbòlû Kfò ö ~ê]òÂòeue Gbkò ^ýûd_eûdYZûùe Z[û
^òüÊû[ð_eZûùe cêMÛ ùjûA ~l ~ê]òÂòeue PûeòbûAuê a ାA ù\A[òùf ö

ùZYê Gjò GKKeê @ûù¸cûù^ ~ê]òÂòeue aê¡òcZû, ^ýûd_eûdYZû Z[û ^òüÊû[ð_eZû

aòhdùe gòlûfûb Keò[ûC ö ù~Cñ MêY\ßûeû ~ê]òÂòe ùMûUòG bûAKê @ûgû Keò[òùf c¤
PûeòbûAûKê ùèò_ûA[òùf ö ùijò MêYKê ~\ò aò\ýû[úðcûù^ gòLò ^òRVûùe ]ûeY
Keòùa, Zûùjùf ùicûù^ @ûgûZúZ iê`k fûb Keòùa ö
³e#e GJee®e
J³eeK³eeleë Heg©<ees jepeved ³e½e meJe&Oeveer vejë ~
lemceeled lJeceskebÀ Yeéle= =Ceeb ³eefce®íefme me peerJeleg ~~122~~
M³eecees ³e S<e jkeÌlee#ees ye=n®íeue FJeeseflLeleë ~
J³et={esjmkeÀes ceneyeengve&kegÀuees ³e#e peerJeleg ~~123~~
³e#e GJee®e
efÒe³emles Yeercemesveesç³ecepeg&vees Jeë Heje³eCeced ~
me keÀmceeVekegÀueb jepeved meeHelveb peerJeefce®íefme ~~124~~
³em³e veeiemenñesCe oMemebK³esve Jew yeueced ~
legu³eb leb Yeerceceglme=p³e vekegÀueb peerJeefce®íefme ~~125~~
leLewveb cevegpeeë ÒeengYeeAcemesveb efÒe³eb leJe~
DeLe kesÀveevegYeeJesve meeHelveb peerJeefce®íefme ~~126~~
³em³e yeengyeueb meJex HeeC[Jeeë mecegHeemeles ~
Depeg&veb leceHeene³e vekegÀueb peerJeefce®íefme ~~127~~
Oece& SJe nlees nefvle Oeceex j#eefle jef#eleë~
lemceeod Oece¥ ve l³epeeefce cee vees Oeceex nleesçJeOeerled ~~128~~

Deeve=Mebm³eb Hejes Oece&ë HejceeLee&®®e ces celeced ~

Deeve=Mebm³eb ef®ekeÀer<ee&efce vekegÀuees ³e#e peerJeleg ~~129~~
Oece&Meerueë meoe jepee Fefle ceeb ceeveJee efJeogë~
mJeOecee&Ve ®eefue<³eeefce vekegÀuees ³e#e peerJeleg ~~130~~
kegÀvleer ®ewJe leg ceeêer ®e Üs Yee³ex leg efHelegce&ce ~
GYes meHeg$es m³eeleeb Jew Fefle ces Oeer³eles ceefleë ~~131~~
³eLee kegÀvleer leLee ceeêer efJeMes<ees veeefmle ces le³eesë ~
ceele=Y³eeb meceefce®íefce vekegÀuees ³e#e peerJeleg ~~132~~
³e#e GJee®e
lem³e lesçLee&®®e keÀecee®®e Deeve=Mebm³eb Hejb celeced ~
lemceeled les Yeélejë meJex peerJevleg Yejle<e&Ye ~~133~~
3.3 _ûVý aòhdaÉê aòùgæhY (ùgäûK 122 eê 133)
~l CaûP
aýûLýûZü _êeêùhû eûR^þ ~½ iað]^ú êü û
ZiàûZþ ZßùcKõ bâûZééYûõ ~còziò i RúaZê ûû122ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû) “eûR^þ (Zßdû) _êeêhü aýûLýûZü (ùj eûRû <Zêc \ßûeû KòG
_âKéZùe> _êeêh ùaûfò aêSûA \ò@ûMfûö) ~ü iað]^ú êü P (Gaõ ~òG iaðùgâÂ ]^ú <Zûjû
c¤ Kjò \ò@ûMfû>ö ZiàûZþ (ùijò ùjZêeê) bâûZéé éYûcþ (Zêc bûAcûû c¤eê) Zßcþ GKõ ~cþ
Aziò (ù~Cñ RYuê Zêùc Azû KeêQ) i RúaZê (ùi’ jó a ô CVê)ö”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “cjûeûR ! _âKéZ _êeêhUò KòG Gaõ iaðùgâÂ ]^ú KòG ùaûfò Zêùc aêSûA
ù\fö ùijò ùjZêeê Zêc bûAcûû c¤eê Zêùc ~ûjûKê Azû KeêQ GKêUò@û ùi jó a ôCVêö”
Uò_þ_Yú
~½= ~ü + P; Ziàû ßùcùKû= ZiàûZþ + Zßcþ + GKcþþ; ~còziò = ~cþ + Aziò; êü = ^é +
@Pþ + iê; aýûLýûZü, _êeêhü, iað]^ú, êü = Cùq KcðYò _â[cû; i = _âZò_\òKûù[ð _â[cû;

eûR^þ = iù´û]ù^ 1cû; bâûZé éYûcþ= ^ò¡ðûeùY 6Âú; ~cþ = KcðYò 2dû; ZiàûZþ = ùjùZø
5cúö
~ê]ôÂòe CaûP
gýûùcû ~ Gh eqûùlû aéjzûk Aùaû Zି ü û
aýìùXÿûeùÄû cjûaûjê^ðKêùkû ~l RúaZê ûû123ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf) “~l ! Ghü ~ü gýûcü eqûlü (ùj ~l ! G ù~Cñ
gýûck a‰ðe @ûeqPlê aògòÁ) aéjZþ gûk Aa CZþ[ôZü (aògûk gûk i\ég iêCy)
aêýùXÿûeÄü (_âgÉ alaògòÁ) cjûaûjêü (\úNðaûjê aògòÁ) <iü> ^Kêkü RúaZê (^Kêk <ùi>
jó a ô CVê)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “ùj ~l ! G ù~Cñ gýûcka‰ðe @ûeqPlê aògòÁ aògûk gûkaél i\ég
iêCy _âgÉ al Gaõ \úNð aûjê~êq ^Kêk (ùi) jó a ô CV«êö”
Uò_þ_Yú
eqû ଃ - eùq @lòଣୀ ~iý iü (ajêaâújò); aéjzûkü = aéjZþ + gûkü; (aéj^þ gûkü =
Kcð]ûed); AùaûZþ[ôZü = Aa + CZþ[ôZü; aìýùXÿûeÄü = aìýXÿü + CeÄü, - aìýXÿcþ Ceü
~iý iü (ajêaâújò); cjûaûjêü = cjûù«ø aûjì ~iý iü (ajêaâújò)ö
~l CaûP
_âòdùÉ búcùiù^û$dcRêðù^û aü _eûdYcþ û
i Kiàû^ÜKêkõ eûR^þ iû_^ôõ Rúacòziò ûû124ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “@dõ búcùi^ü ùZ _âòdü (búc Zêce _âòd @U«ò) @Rêð^ü aü
_eûdYcþ (@Rêð^ Zêc cûMðe @^êMûcú @[ðûZþ _â]û^ ic[ðK @U«ò)ö eûR^þ KiàûZþ (ùj
eûRû ! ùKCñ ùjZêeê) iû_ZÜõ ^Kêkcþ (aòcûZûu _êZâ ^Kêk) Rúacþ Aziò (a ôaûKê Zêùc
Azû KeêQ) ?”
C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “búc Zêce _âòd @U«ò, @Rêð^ Zêce GKû« @^êMûcú @U«ò; ùZùa ùKCñ[ô_ûAñ
aòcûZûu _êZâ ^Kêk a ê ùaûfò Zêùc Azû KeêQö?”

Uò_þ_Yú
_òâdùÉ = _òâdü + ùZ (Za = Zêce); búcùiù^û$dcRêð^ü = búcùi^ü + @dcþ + @Rêð^ü;
aü = ~êhàûKcþ = @û_Yue (cû^ýûù[ð ajêaP^); Kiàû^ÜKêkcþ = KiàûZþ + ^Kêkcþ; iû_ZÜcþ
= i_ZÜú + @Yþ + @cþ (iûaZe _ê@Kêê)ö
~iý ^ûMijùiâY \giõùLý^ ùa÷ akcþ û
Zêfýõ Zõ búccê›éRý ^Kêkõ Rúacòziò ûû125ûû
i_\û[ðû^ßd
~iý (~ûjûe) ^ûMijùiâY \giõùLý^ Zêfýcþ (\gjRûe jûZúu icû^) ùa÷ akcþ (ak
@Qò), Zõ búccþ C›éRý (ùijò búcuê QûWÿò) ^Kêkõ Rúacþ Aziò (^Kêk a ôaûKê Azû KeêQ?)
C}kû^êaû\
(~l Kjò PûkòQò) ~ûjûe \gjRûe jûZúu icû^ ak, ùijò búcuê QûWÿò Zêùc KûjóKò ^Kêke
Rúa^Kê Azû KeêQ?
Uò_þ_Yú
^ûM = jûZú; C›éRý = CZþ + iéRþ + fý_þ; ^ûMijùiâY = ^ûMû^ûõ ijiâcþ (6Âú ZZþ)
ùZ^; \giõùLý^ = \g iõLýû ~iý ZZþ (ajêaâújò) ùZ^; Zêfýcþ = Zêkû + ~Zþ (Z¡òùZ)
+ @cþ (K ðeò 1cû)ö
Zù[÷^õ c^êRûü _âûjêbðúcùi^õ _òâdõ Za û
@[ ùK^û^êbûùa^ iû_ZÜõ Rúacòziò ûû126ûû
i_\û[ðû^ßd
Z[û G^õ búcùi^cþ (Gaõ Gjò búcùiûê) Za _òâdcþ AZò c^êRûü _âûjêü (Zêce _âòd ùaûfò
ùfûKcûù^ Kj«ò)ö @[ (Gjû_ùe c¤) ùK^ @^êbûùa^ (ùKCñK[û Pò«ûKeò) iû_ZÜõ
(i_ZÜú (cûZûue) _êZâKê) Rúacþ Aziò (a ôaûKê Azû KeêQ)?
C}kû^êaû\
(~l Kjò PûfòQò - ùj cjûeûR !) GA búcùiûê Zêce @Zý« _âòd ùaûfò ùfûùK
Kjò[û’«òö Gjû_ùe aò Kòbkò bûaùe Zêùc aòcûZûu _êZâ ^Kêke Rúa^Kê Azû KeêQ ?
Uò_þ_Yú
Zù[÷^cþ = Z[û + G^cþ; c^êRûü (c^ê + R^þ + Wÿ + Riþ) = cù^ûü Rûdù« AZò (C__\þ
ZZþ) = c^êuVûeê RûZ @[ðûZþ c^êhý; ùK^û^êbûùa^ = ùK^ (Kòcþ + Uû) + @^êbûùa^
(@^ê + bì + YòPþ + @Pþ + Uû) (cù^ûMZ bûa)ö

~iý aûjêakõ iùað _ûŠaûü icê_ûiùZ û

@Rêð^õ Zc_ûjûd ^Kêkõ Rúacòziò ûû127ûû
i_\û[ðû^ßd
iùað _ûŠaûü (icÉ _ûŠaMY) ~iý aûjêakõ icê_ûiùZ (~ûjûue aûjêakKê i¹û^
Ke«ò) Zcþ @Rêð^cþ @_jûd (ùijò @Rêðûê GWÿûAù\A) ^Kêkõ Rúacþ Aziò (Zêùc ^Kêke
Rúa^Kê Azû KeêQ)ö
C}kû^êaû\
(~l _êYò KjêQò - ùj eûRû!) ~ûjûe aûjêakKê icÉ _ûŠaMY i¹û^ Ke«ò @[ðûZþ ~ûjûe
aûjêakKê icùÉ beiû Ke«ò, ùijò @Rêð^Kê QûWÿò (KûjóKò) Zêùc ^Kêk Rúa^Kê Azû KeêQ ?
Uò_þ_Yú
aûjêakcþ = aûùjûü akcþ (6Áú ZZþ) ZZþ; C_ûi^cþ = C_ + @ûiþ + fêýUþ; Zc_ûjûd =
Zcþ + @_ûjûd, - @_ûjûd (@_ + @û + jû + fý_þ)ö
~ê]ôÂòe CaûP
]cð Ga jùZû j«ò ]ùcðû elZò elòZü û
Ziàû\þ ]cðõ ^ ZýRûcò cû ù^û ]ùcðû jùZû$a]úZþ ûû128ûû
i_\û[ðû^ßd
~ê]ôÂòe CaûP (~ê]ôÂòe Kjòùf), “jZü ]cðü Ga (^Á ùjûA~ûA[ôaû ]cð jó) j«ò (<K ðûKê>
aò^ûg Kùe)ö elòZü ]cðü (iêelòZ ùjûA[ôaû ]cðjòñ)elZò (K ðûKê elûKùe)ö ZiàûZþ
(ùijò ùjZêeê) ]cðõ ^ ZýRûcò (cêñ ]cðKê QûWÿò ^ _ûùeö) jùZû ]cðü (^Á Keû~ûA[ôaû ]cð
<ù~_eò>) ù^û (=@iàû^þ, ^ü = @û¸uê @[ðûZþ ùcûùZ) cû @a]úZþ (jZýû ^ Keê)ö”
C}kû^êaû\
~ê]ôÂòe Kjòùf, “(ùj ~l !) ]cðKê ^Á Kùf, ]cð jó (K ðûKê) ^Á Keò\òGö ]cð iêelòZ
ejòùf, ùi (K ðûKê) elû Kùeö ùijò ùjZêeê, cêñ ]cðKê QûWÿò ^ _ûùeö (KûeY, ùcû \ßûeû)
^Á ùjûA[ôaû ]cð ùcûùZ c¤ ^Á Keòù\A_ûùeö”
Uò_þ_Yú
elòZü = elþ + YòPþ + qiê; jZü = j^þ + qiê; jùZû$a]úZþ= jZü + @a]úZþ (j^þ
]ûZêe fêOþfKûe)ö

@û^égõiýõ _ùeû ]cðü _ecû[ðûy ùc cZcþ û

@û^égõiýõ PòKúhðûcò ^Kêùkû ~l RúaZê ûû129ûû
i_\û[ðû^ßd
~l (ùj ~l), _ecû[ðûZþ P (_eùcgße fûbVûeê aû ùcûlVûeê c¤) @û^égõiýõ _ùeû ]cðü
(@KïeZû aû \dû aû KeêYû jó _ec ]cð) <AZò> ùc cZcþ (<ùaûfò> ùcûe aòPûe @ùU)ö
<@Zü = GA[ô_ûAñ> @û^égõiýõ PòKúhðûcò (cêñ KeêYû KeòaûKê PûjêñQò)ö <@Zü> ^Kêkü RúaZê
(<@ZGa> ^Kêk jó a ê)ö
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò) - “ùj ~l ! ùcûl aû _ec_\ fûbVûeê c¤, \dû aû KeêYû jó _ec
]cð ùaûfò ùcûe cZ @ùUö ùijò KeêYû KeòaûKê Azû KeêQòö @ZGa, ^Kêk jòñ a ô CVêö”
Uò_þ_Yú
@û^égõiýcþ - ^ + ^égõiþ + hýTþ +iê, -^égõi = ^é + g^þiþ + @Yþ (^òÂêe); PòKúhðû (Èú)
= Ké + i^þ -@ + Uû_þ (Keòaûe Azû); _ecû[ðûy = _ecû[ðûZþ + P; _ecü @[ðü (Kcð]û)
ZiàûZþ = _ cú aòbùqü iìZâû^êiûùe 5cúö
]cðgúkü i\û eûRû AZò cûõ cûâû aò\êü û
Ê]cûð^Ü Pkòhýûcò ^Kêùkû ~l RúaZê ûû130ûû
i_\û[ðû^ßd
~l (ùj ~l !) cûâûü cûcþ (ùfûKcûù^ ùcûùZ) ‘]cðgúkü eûRû’ (]ûcòðK eûRû)
AZò i\û aò\êü (ùaûfò iaêùaùk RûY«òö) ^ Ê]cðûZþ Pkòhýûcò (<@ZGa> ^òR ]cðeê cêñ
ùKùaùjùf aòòPkòZ ùjaò ^ûjó)ö <@Zü = GA[ô_ûAñ> ^Kêkü RúaZê (^Kêk RúaòZ ùjC)ö
C}kû^êaû\
(ùj ~l !) ùfûKcûù^ ùcûùZ iaêùaùk ]cðeZ eûRû ùaûfò RûY«òö cêñ c¤ ^òR ]cðeê
aòPêýZ ùjûA_ûeòaò ^ûjóö (@ZGa) ^Kêk jó a ôCVêö
Uò_þ_Yú
]cðgúkü = ]cð + gúk - @Yþ + iê (]cðZZþ_e), ]cðü gúkõ ~iý iü (ajêaâújò); Ê]cðû^Ü
= Ê]cðûZþ + ^; Êü ]cðü (Kcð]û.) ZiàûZþ = @_û\ûù^ 5cúö
Kê«ú ùP÷a Zê cû\âú P ù\ß bûù~ðý Zê _òZêcðc û
Cùb i_êùZâ iýûZûõ ùa÷ AZò ùc ]údùZ cZòü ûû131ûû

i_\û[ðû^ßd
cc _òZêü (ùcû _òZûue) Kê«ú cû\âú P Ga ù\ß bûù~ðý (Kê«ú Gaõ cû\âú ^ûcK \êARY _ZÜú
@Q«ò) Cùb (\êARY~ûK) i_êùZâ iýûZûcþ (_êZâu ij ej«ê) AZò ùa÷ (Gjû jó) ùc (ùcûe)
cZòü ]údùZ (aòPûe @a]ûeYû KeêQò)ö
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò) ùcû _òZûue Kê«ú Gaõ cûZâú ^ûcùe \êARY _ZÜú @Q«òö ùcû aòPûeùe
Gjûjó @ûiêQò ù~, ùi Cbd _êZâu ijòZ ej«ê (@[ðûZþ Cbdue RùY RùY ùjùf aò _êZâ
RúaòZ ej«êö GYê ùj ~l! ^Kêk jó a ô CV«êö
Uò_þ_Yú
cZòü (Èú) = c^þ + qò^þ + iê (aê¡ò, mû^, Azû); _òZêcðc = _òZêü + ccö
~[û Kê«ú Z[û cû\âú aòùgùhû ^ûÉò ùc Zùdûü û

cûZébýûõ iccòzûcò ^Kêùkû ~l RúaZê ûû132ûû
i_\û[ðû^ßd
~[û Kê«ú (cûZû Kê«ú <ùcû _ûAñ> ù~_eò) Z[û cû\âú (cûZû cû\âú c¤ VòKþ ùijò_eò), ùc
(ùcûe) Zùdûü (ùi’ \êARYu c¤ùe) aòùgùhû ^ûÉò (ùKjò aWÿ ^êþjñ«ò)ö cûZébýûõ iccþ
Azûcò (\êARY cûZû icû^ bûaùe ej«ê ùaûfò ùcûe Azûö) <@ZGa> ^Kêù^û ~l RúaZê
(ùj ~l ^Kêk jó a ô ej«ê)ö
C}kû^êaû\
(~ê]ôÂòe KjêQ«ò) “ùj ~l ! ùcû _lùe Kê«ú Gaõ cû\âú Cbd icû^; ùicûû c¤ùe
ùKjòùjùf @]ôK ^êj«òö \êARY~ûK cûZû (_êZâaZú \éÁòeê) icû^ bûaùe ej«ê ùaûfò ùcûe
Azûö (@ZGa) ^Kêk jó a ô ejêö”
Uò_þ_Yú
aòùgùhû = aò + gòhþ + NTþ + iêö
aòùgh
1. Kê«ú - gìe ^ûcK ~û\au K^ýû _é[û @U«òö eûRû Kê«úùbûR Zûuê ù_ûhýK^ýû bûaùe
MâjY Keò[ôùfö _ùe, _ûŠêue ùi ùjùf _â[cû eûYúö @bògû_ ùjZê _ûŠê @_êZâK
ùjaûeê, ùi \êaðûiû EhòuVûeê Kê«úu \ßûeû _âû¯ @ùføKòK cª\ßûeû ù\aZûcûûê
@ûaûj^ KeûA ùicûû Jeieê Kê«ú Gaõ cû\âúu cû¤cùe _êZâ _âû¯ ùjûA[ôùfö Gjò
Kâcùe Kê«ú ]cð, aûdê I A¦âuVûeê ~[ûKâùc ~ê]ôÂòe, búc I @Rêðûê fûb Keò[ôùfö

Kò«ê aòaûj _ìaðeê ùi iì~ðýuê @ûaûj^ Keò K‰ðuê c¤ _êZâ bûaùe fûb Keò ùfûKf{û
ùjZêeê ZýûM Keò[ôùfö
2. cû\âú - c\â ù\ge eûRK^ýû cû\âúö Kêeêaõgúd eûRû _ûŠêue \ßòZúdû _ZÜú [ôùfö
^Kêk Gaõ ijù\a ~[ûKâùc 4[ð Gaõ 5c _ûŠa bûaùe Gjûue _êZâ @U«òö G \êùjñ
c¤ Kê«úue ùijò cª _âbûaùe @gßò^úKêcûe\ßdu Jeieê RûZ ùjûA[ôùfö
3. cûZébýûõ iccþ Azûcò - ~ê]ôÂòe ]cð_êZâ @U«ò Gaõ ]ûcòðK c¤ @U«òö ùKak ùiZòKò
^êùjñ ùi ^ýûdgúk Gaõ aòPûea« eûRû c¤ö icÉuê icû^ \éÁòùe ù\Lôaû eûRûue
K ðaýö @^ý[û eûRû ~\ò aýbòPûe MâÉ, @^ýûdú Gaõ _l_ûZú ùjùa, ùZùa
_âRûcûù^ c¤ ùijò \òMùe @Mâie ùjùaö GYê, @ûPû~ðý PûYKý (13.7) ùfLôQ«ò -
eûmò ]còðYò ]còðÂûü _ûù_ _û_ûü iùc icûü û
eûRû^c^êa ðù« ~[û eûRû Z[û _âRûü ûû
aûfàúKò eûcûdYe C eKûŠùe @Qò -
eûRù\ûùh÷aòð_\ýù« _âRû jýaò]ô_ûkòZûüö
@i\þaéù jò ^é_ZûaKûùk còâdùZ R^ûü ûû
cjûbûeZe gû«ò_aðùe c¤ Kêjû~ûAQò -
eûRcìkû cjûaûùjû ù~ûMùlciêaéÁdü û
_âRûiê aýû]dù½÷a ceYõ P bdû^ò Pöû
Giaê \éÁòeê ^òùR ùi Kê«úue ùRýÂ^¦^ ùjûA a ô ejò[ôaûeê cû\âúue ùRýÂ^¦^
bûaùe ^Kêkuê c¤ RúaòZ ù\LôaûKê Pûjêñ[ôùfö @ZGa ùi ~lKê aûeõaûe Zû’e
Rúa^ bòlû Keê[ôùfö
~l CaûP
Ziý ùZ$[ðûy Kûcûy @û^égõiýõ _eõ cZcþ û
ZiàûZþ ùZ bâûZeü iùað Rúa«ê beZhðb ûû133ûû
i_\û[ðû^ßd
~l CaûP (~l Kjòfû), “ùj beZhðb (ùj beZaõge ùgâÂ !), Ziý ùZ (ùijò Zêce)
@[ðûZþ P (@[ðVûeê c¤), KûcûZþ P (KûcVûeê c¤) @û^égõiýõ _ecþ cZcþ (KeêYû jó ùgâÂ
ùaûfò aòPûe @ùUö) ZiàûZþ ùZ (ùijò ùjZêeê Zêce) iùað bâûZeü Rúa«ê (icÉ bûA
Rúa^fûb Ke«ê)”ö

C}kû^êaû\
~l Kjòfû, “ùj beZ aõge ùgâÂ ! ùijò Zêce (cYòhe _êeêhû[ð PZêÁd ]cð, @[ð, Kûc
Gaõ ùcûl c¤eê) @[ð Gaõ KûcVûeê c¤ KeêYû jó ùgâÂ aòPûe @ùUö ùZYê (ùj
cjûeûR !) Zêce icÉ bâûZû _ê^Rðúa^ fûb Ke«êö”
Uò_þ_Yú
ùZ$[ðôûy= ùZ + @[ðûZþ + P; Kûcûy P= KûcûZþ (_ cú aòbùqü iìZâû^êiûùe 5cú) + P;
Ziàûù = ZiàûZþ (ùjùZø 5cú) + ùZ; beZhðb = beùZhê Ehbü (7cú ZZþ) ZZþ
i´êù¡ø, iù´û]ù^ 1cûö
AZò gâú cjûbûeùZ a^_aðYò @ûeùYd_aðYò ~l_âùgÜ Zâùdû\gû]ôK-ZòâgZZùcû$¤ûdü ûû
i_\û[ðû^ßd
AZò (Gjòbkò) gâúcjûbûeùZ (iaðMêYiµ^Ü cjûbûeZùe) a^_aðYò @ûeùYd_aðYò
(a^_aðe @ûeYýK <C_> _aðùe) ~l_âùgÜ (~l_âgÜ ^ûcù]d) Zâùdû\gû]ôôKZâògZZcü
(Zò^ògjeê ùZe @]ôK @[ðûZþ Zò^ògj ùZeZc) @¤ûdü (@¤ûd @ùU)ö
C}kû^êaû\
Gjòbkò iaðMêYiµ^Ü cjûbûeZ (^ûcK Mâ^Ú)ùe a^_aðe @ûeYýK bûMùe ~l _âgÜ
^ûcù]d Zò^ògjùZeZc @¤ûd @ùUö
3.4 Deelcemeceer#eCeb kegÀ©le / i¸ûaòZûü _âgÜûü
`keÀ` efJeYeeieë(Deeflemebef#eHleesÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)

1. keÀë peerJeleg Fefle ³egefOeefÿjë ÒemleeefJeleJeeved ? (Muees -123)
2. keÀLeb vekegÀue peerJeleg Fefle ³egefOeefÿjsCe keÀejCeb GHemLeeefHeleced ? (Muees -132)
3. ³egefOeefÿjm³e DeefvlececegÊejb ÞeglJee Oece&ë efkebÀ keÀefLeleJeeved ? (Muees -133)
(Ke) efJeYeeieë (DeefleoerIeexÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)

1. vekegÀuem³e peerJeveefYe#e³ee meceepeb Òeefle ³egefOeefÿjm³e keÀe Jeelee& Òemejefle ?(Muees.-128-132)
2. mevlegä³³e ³e#em³e JejÒeoeveb ³egefOeefÿjë keÀer¢Meb ie=nerleJeeved efkebÀ HeÀueb ueyOeJeeved ®e Deeuees®e³ele~
(Muees.-122 ö 133)

K) cìkMâ^Ú -
2015)
(2016)
Delhi, 2010.
Bombay, 1989.

PZê[ð GKK : ]ûZêeì_ûYò

aòhdMV^ :
4.1 _Vê CùŸgý
4.2 C_Kâc
4.3 _eùià÷_\ú ]ûZê
4.4 @ûcôù^÷_\ú ]ûZê
4.5 Cbd_\ú ]ûZê
4.6 @ûcôicúlYõ KêeêZ
4.1 _Vê CùŸgý
Gjò GKKùe [òaû ]ûZêeì_MêWòK _Xòaû\ßûeû aò\ýû[úðcûù^ –

 iõÄéZaûKý_âùdûMùe ic[ð ùjùa ö
 ù\÷^¦òâýajûeùe @ûiê[òaû _Vþ-_Xòaû, ^ú-ùâû, _û-_òAaû, Ké-Keòaû, \û-
ù\aû, gî- gêYòaû, gú-ùgûAaû, Kâú-KòYòaû _âbéZò Kâòdû_\Kê RûYò iõÄéZbûhûùe
Kù[û_K[^ Keò_ûeòùa ö
4.2 C_Kâc
cjhòð _ûYò^òu \ßûeû ePòZ iõÄéZaýûKeY Mâ^Ú @Áû¤ûdú, @ÁK, _ûYò^òaýûKeY,

_ûYò^údaýûKeY, Zâòcê^òaýûKeY Gaõ _ ûwaýûKeY ^ûcùe _âiò¡òfûb KeòQòö
_ûYò^údaýûKeYùe iìZâ_ûV, ]ûZê_ûV, MY_ûV, CYû\òiìZâ Gaõ fòwû^êgûi^ ^ûcK
_û Uò @w [òaûeê GjûKê _ ûwaýûKeY Kêjû~ûG ö iìZâ_ûVùe iìZâMêWòKe iõKk^
Keû~ûAQò, ]ûZê_ûVùe Kâòdû_\MêWòKe iõMâj Keû~ûAQò, MY_ûVùe g±MêWòKe iõMâj

Keû~ûAQò, CYû\òiìZâùe @ûù\÷û RûYò ùjC ^ [òaû g±MêWòKe _âKéZò_âZýd aòbûR^

Keû~ûAQò, fòwû^êgûi^ùe g±MêWòKe fòwmû^ _â\gð^ Keû~ûAQò ö
bìaû\dü ]ûZaü (_û.1.3.1) Gjò iìZâùe cjhòð _ûYò^ò ]ûZê aû Kâòâdû_\ KûjûKê Kj«ò,
ùi aòhdùe CùfäL KeòQ«ò ö bìaû\dü ]ûZaü Gjò iìZâe @[ð ùjCQò ]ûZê_ûVùe
_ûVKeû~ûA[òaû aû i\ég bì _âbéZò KâòdûaûPK _\MêWòK ]ûZêiõmK @U«ò ö
cjhòð _ûYò^òu cZùe iõÄéZ_\ iêa« Gaõ ZòO«ùb\ùe \êAbûMùe aòbq @ùU ö g±
aû _âûZò_\òKeê iê, J, Riþ, @cþ, JUþ giþ _âbéZò 21Uò aòbqò _âZýd fûMò iêa« _\e
iéÁò ùjûA[ûG ö g±ùe 1cûVûeê 7cú aòbqò _~ðý« iûZUò aòbqò ù~ûM ùjûA[ûG ö
_âùZýK aòbqòe GKaP^, \ßòaP^ Gaõ ajêaP^ eì_ @Qò ö ~[û-
aòbqò _âZýd aò]û^
aòbqò GKaP^ \ßòaP^ ajêaP^

_â[cû iê J Riþ
\ßòZúdû @cþ JUþ giþ
ZéZúdû Uû býûcþ bòiþ
PZê[úð ùO býûcþ býiþ
_ cú Oiò býûcþ býiþ
hÂú Oiþ Iiþ @ûcþ
i¯cú Oò Iiþ iê_þ
]ûZêeê Zò_þ, Ziþ, Sò... _âbéZò 18 Uò ZòOþ _âZýd fûMò ZòO«_\e iéÁò ùjûA[ûG ö Gjò
18 Uò ZòOþ _âZýd MêWòK c]ýeê 9Uò _âZýd _eùià÷_\ú _âZýd @ùU ö ù~Cñ ]ûZêeê
_eùià÷_\ _âZýd fûMò[ûG, ùijò ]ûZêKê _eùià÷_\ú ]ûZê Kêjû~ûG ö ~[û-
aP^ GKaP^ \ßòaP^ ajêaP^
_â[c_êeêh Zò_þ Ziþ Sò
c¤c_êeêh iò_þ [iþ [
C c_êeêh cò_þ aiþ ciþ

Gaõ ùgh 9Uò _âZýd @ûZàù^_\ú _âZýd @ùU ö ù~Cñ ]ûZêeê @ûZàù^_\_âZýd
fûMò[ûG, ùijò ]ûZêKê @ûZàù^_\ú ]ûZê Kêjû~ûG ö ~[û-
aP^ GKaP^ \ßòaP^ ajêaP^
_â[c_êeêh Z @ûZûcþ S
c¤c_êeêh [ûiþ @û[ûcþ ]ßcþ
C c_êeêh AUþ ajòOþ cjòOþ
ù~Cñ ]ûZêeê Cbd _eùià÷_\ _âZýd Gaõ @ûZàù^_\ _âZýd fûMò[ûG, ZûjûKê
Cbd_\ú ]ûZê Kj«ò ö
iõÄéZaýûKeYùe ]ûZê aû Kâòdû_\e 10 Uò fKûe ejòQò ö ùijò fKûeMêWòK aòbò^Ü
Kûkùe Gaõ aòbò^Ü @[ðùe _â~êq ùjûA[û«òö ~[û-1)fUþ fKûe (a cû^Kûkùe), 2)
fòUþ fKûe (_ùeûl @ZúZKûkùe), 3) fêUþ fKûe ( @^\ýZ^ baòhýZKûkùe), 4)
féUþ fKûe (iûcû^ý baòhýZKûkùe, 5) fOþ fKûe (@^\ýZ^ @ZúZKûkùe) Gaõ
6) fêOþ fKûe (iûcû^ý @ZúZKûkùe) _â~êq ùjûA[ûG ö 7) ùfûUþ fKûe @ûù\g
Gaõ @^êùeû] @[ðùe _â~êq ùjûA[ûG ö 8) fòOþ fKûe aò]òfòOþ Gaõ @ûgúfòðOþ ùb\ùe
\êAbûMùe aòbq @ùU ö aò]òfòOþ fKûe aò]ò, JPòZý, i¸ûa^û, ù_âeY, ^òcªY,
@ûcªY, i}ûe_ìaðK aýû_ûe Gaõ _âû[ð^û @[ðùe _â~êq ùjûA[ûG ö @ûgúfòðOþ fKûe
@ûgúaûð\ Gaõ gêùbzûaP^ @[ðùe _â~êq ùjûA[ûG ö 9) féOþ fKûe ùjZêùjZêc\þbûa
@[ðùe _â~êq ùjûA[ûG ö
ùfûKùe fUþ, fòUþ, fêUþ, féUþ, ùfûUþ, fOþ, fòOþ, fêOþ Gaõ féOþ fKûee _âùdûM
ù\LòaûKê còùk ö Kò«ê ùa\ùe aò]òfòOþ @[ðùe 10) ùfUþ fKûee _âùdûM ùjûA[ûG ö
aýûajûeòK\éÁòeê _ûVýKâcùe fUþ, fòUþ, féUþ, ùfûUþ, fOþ, aò]òfòOþ @û\ò Q@Uò fKûe
_â\û^ Keû~ûAQò ö
_eùià÷_\ú ]ûZê - ù~CñVûùe Kâòdûe `k K ା ùbûM ^ Keò @^ý ùKjò ùbûM Kùe, ùi
iÚkùe _eùià÷_\ú ]ûZêe _âùdûM Keû~ûA[ûG ö _ûVýKâcùe [òaû _Vþ, j^þ, _û Gaõ
gî ]ûZêMêWòK _eùià÷_\ú @U«ò ö
@ûZàù^_\ú ]ûZê – ù~CñVûùe Kâòdûe `k K ା ùbûM Keò[ûG, ùiVûùe @ûZàù^_\ú

]ûZê e _âùdûM Keû~ûA[ûG ö ùiaþ Gaõ gú ]ûZê @ûZàù^_\ú @U«ò ö

Cbd_\ú ]ûZê - ù~CñVûùe Kâòdûe `k K ା ùbûM Keòaû ijòZ @^ý KòG aò ùbûM
Keò[ûG, ùiVûùe ]ûZê Kâòdûe `k K ା ùbûMKeê[òaû aêSûAùf @ûZàù^_\ú jêG Gaõ
Kâòdûe `k K ା bò^Ü @^ý ùbûM Keê[òùf _eùià÷_\ú jêG ö ^ú, Ké, \û Gaõ Kâú ]ûZê
Cbd_\ú @U«ò ö
GjûQWû C_iMð~êq ùjûAMùf iÚkaòùghùe @ûZàù^_\ú ]ûZê _eùià÷_\úùe Gaõ
_eùià÷_\ú ]ûZê @ûZàù^_\úùe _eòa ନ ùjûA~ûA[ûG ö
]ûZê_ûVùe ]ûZêe eì_ @^êiûùe ]ûZêMêWòKê 10Uò MYùe aòbq Keû~ûAQò ö ùijò
10Uò MY ùjCQò –
1) bßû\ò, 2) @\û\ò, 3) RêùjûZýû\ò, 4) \òaû\ò, 5) Êû\ò, 6) Zê\û\ò, 7) eê]û\ò,
8) Z^û\ò, 9) Kâýû\ò, 10) Pêeû\ò ö
_Vþ ]ûZê - bßû\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
^ú ]ûZê - bßû\òMYúd Cbd_\ú ]ûZê
Ké ]ûZê – Z^û\òMYúd Cbd_\ú ]ûZê
ùiaþ ]ûZê - bßû\òMYúd @ûZàù^_\ú ]ûZê
j^þ ]ûZê - @\û\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
_û ]ûZê - bßû\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
\û ]ûZê – RêùjûZýû\òMYúd Cbd_\ú ]ûZê
gî ]ûZê - ißû\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
gú ]ûZê – Kâýû\òMYúd @ûZàù^_\ú ]ûZê
Kâú ]ûZê - Kâýû\òMYúd Cbd_\ú ]ûZê

4.3 _eùià÷_\ú ]ûZê (_Vþ, _û, j^þ Gaõ gî )
YJeeefoieCeer³e HejmcewHeoer Oeeleg:

bßû\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
Heþd (_Xòaû)
ueìd uekeÀej:
Je®eveced SkeÀJe®eveced efÜJe®eveced JengJe®eveced

ÒeLeceHeg©<e: Heþefle Heþle: Heþefvle
ceO³eceHeg©<e: Heþefme HeþLe: HeþLe
GÊeceHeg©<e: Heþeefce HeþeJe: Heþece:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: DeHeþled DeHeþleeced DeHeþved
ceO³eceHeg©<e: DeHeþ: DeHeþleced DeHeþle
GÊeceHeg©<e: DeHeþced DeHeþeJe DeHeþece
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Heefþ<³eefle Heefþ<³ele: Heefþ<³eefvle
ceO³eceHeg©<e: Heefþ<³eefme Heefþ<³eLe: Heefþ<³eLe:
GÊeceHeg©<e: Heefþ<³eeefce Heefþ<³eeJe: Heefþ<³eece:
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Heþleg Heþleeced Heþvleg
ceO³eceHeg©<e: Heþ Heþleced Heþle
GÊeceHeg©<e: Heþeefve HeþeJe Heþece

efJeefOeefue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Heþsled Heþsleeced Heþs³eg:
ceO³eceHeg©<e: Heþs: Heþsleced Heþsle
GÊeceHeg©<e: Heþs³eced HeþsJe Heþsce
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: HeHeeþ Hesþleg: Hesþg:
ceO³eceHeg©<e: HesefþLe HesþLeg: Hesþ
GÊeceHeg©<e: HeHeeþ HesefþJe Hesefþce
Hee (_òAaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: efHeJeefle efHeJele: efHeJeefvle
ceO³eceHeg©<e: efHeJeefme efHeJeLe: efHeJeLe
GÊeceHeg©<e: efHeJeeefce efHeJeeJe: efHeJeece:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: DeefHeJeled DeefHeJeleeced DeefHeJeved
ceO³eceHeg©<e: DeefHeJe: DeefHeJeleced DeefHeJele
GÊeceHeg©<e: DeefHeJeced DeefHeJeeJe DeefHeJeece

ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Heem³eefle Heem³ele: Heem³eefvle
ceO³eceHeg©<e: Heem³eefme Heem³eLe: Heem³eLe
GÊeceHeg©<e: Heem³eeefce Heem³eeJe: Heem³eece:
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: efHeJeleg efHeJeleeced efHeJevleg
ceO³eceHeg©<e: efHeJe efHeJeleced efHeJele
GÊeceHeg©<e: efHeJeeefve efHeJeeJe efHeJeece

ÒeLeceHeg©<e: efHeJesled efHeJesleeced efHeJes³eg:
ceO³eceHeg©<e: efHeJes: efHeJesleced efHeJesle
GÊeceHeg©<e: efHeJes³eced efHeJesJe efHeJesce
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: HeHeew HeHeleg: HeHeg:
ceO³eceHeg©<e: HeefHeLe HeHeLeg: HeHe
GÊeceHeg©<e: HeHeew HeefHeJe HeefHece

DeoeefoieCeer³eHejmcewHeoer Oeeleg
@\û\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
nved (jZýûKeòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: nefvle nle: Iveefvle
ceO³eceHeg©<e: nbefme nLe: nLe
GÊeceHeg©<e: nefvce nvJe: nvce:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Denved Denleeced DeIveved
ceO³eceHeg©<e: Denved Denleced Denle
GÊeceHeg©<e: Denveced DenvJe Denvce
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: nefve<³eefle nefve<³ele: nefve<³eefvle
ceO³eceHeg©<e: nefve<³eefme nefve<³eLe: nefve<³eLe
GÊeceHeg©<e: nefve<³eeefce nefve<³eeJe: nefve<³eece:
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: nvleg nleeced Ivevleg
ceO³eceHeg©<e: peefn nleced nle
GÊeceHeg©<e: nveeefve nveeJe nveece


ÒeLeceHeg©<e: nv³eeled nv³eeleeced nv³eg:
ceO³eceHeg©<e: nv³ee: nv³eeleced nv³eele
GÊeceHeg©<e: nv³eeced nv³eeJe nv³eece
mJeeefoieCeer³e HejmcewHeoer Oeeleg

ißû\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
Þeg (gêYòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ÞeCeesefle ÞegCegle: Þe=CJeefvle
ceO³eceHeg©<e: Þe=Ceesef<e Þe=CegLe: Þe=CegLe
GÊeceHeg©<e: Þe=Ceesefce ÞegCegJe:, Þe=CJe: Þe=Cegce:, Þe=Cce:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: DeÞe=Ceesled DeÞe=Cegleeced DeÞe=CJeved
ceO³eceHeg©<e: DeÞe=Cees: DeÞe=Cegleced DeÞegCegle
GÊeceHeg©<e: DeÞe=CeJeced DeÞegCegJe DeÞegCegce
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Þees<³eefle Þees<³ele: Þees<³eefvle
ceO³eceHeg©<e: Þees<³eefme Þees<³eLe: Þees<³eLe
GÊeceHeg©<e: Þees<³eeefce Þees<³eeJe: Þees<³eece:

ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Þe=Ceesleg Þe=Cegleeced Þe=CJevleg
ceO³eceHeg©<e: ÞegCeg ÞegCegleced ÞegCegle
GÊeceHeg©<e: Þe=CeJeeefve Þe=CeJeeJe Þe=CeJeece

ÒeLeceHeg©<e: Þe=Ceg³eeled ÞegCeg³eeleeced Þe=Ceg³eg:
ceO³eceHeg©<e: Þe=Ceg³ee: Þe=Ceg³eeleced Þe=Ceg³eele
GÊeceHeg©<e Þe=Ceg³eeced Þe=Ceg³eeJe Þe=Ceg³eece
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: MegÞeeJe MegÞegJeleg: MegÞegJeg:
ceO³eceHeg©<e: MegÞeesLe MegÞegJeLeg: MegÞegJe:
GêeceHeg©<e: MegÞeeJe, MegÞegJe MegÞegJe MegÞegce
4.3 @ûZàù^_\ú ]ûZê (ùiaþ, gúOþ)
YJeeefoieCeer³e DeelcevesHeoer Oeeleg

bßû\òMYúd @ûZàù^_\ú ]ûZê
mesJed (ùiaû Keòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: mesJeles mesJesles mesJevles
ceO³eceHeg©<e: mesJemes mesJesLes mesJeOJes
GÊeceHeg©<e: mesJes mesJeeJens mesJeecens

ue*d uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e: DemesJele DemesJesleeced DemesJevle
ceO³eceHeg©<e: DemesJeLee: DemesJesLeeced DemesJeOJeced
GÊeceHeg©<e: DemesJes DemesJeeJeefn DemesJeeceefn
ue=ìd uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e: mesefJe<³eles mesefJe<³esles mesefJe<³evles
ceO³eceHeg©<e: mesefJe<³emes mesefJe<³esLes mesefJe<³eOJes
GÊeceHeg©<e: mesefJe<³es mesefJe<³eeJens mesefJe<³eecens
ueesìd uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e: mesJeleeced mesJesleeced mesJevleeced
ceO³eceHeg©<e: mesJemJe mesJesLeeced mesJeOJeced
GÊeceHeg©<e: mesJew mesJeeJenw mesJeecenw

ÒeLeceHeg©<e: mesJesle mesJes³eeleeced mesJejved
ceO³eceHeg©<e: mesJesLee: mesJes³eeLeeced mesJesOJeced
GÊeceHeg©<e: mesJes³e mesJesJeefn mesJesceefn
efueìd uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e: efme<esJes efme<esJeeles efme<esefJejs
ceO³eceHeg©<e: efme<esefJe<es efme<esJeeLes efme<esefJeOJes
GÊeceHeg©<e: efme<esJes efme<esefJeJens efme<esefJecens

$edÀîeeefobCeer³e DeelcevesHeoer Oeeleg

Kâýû\òMYúd @ûZàù^_\ú ]ûZê
Meer (ùgûAaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Mesles Me³eeles Mesjles
ceO³eceHeg©<e: Mes<es Me³eeLes MesOJes
GÊeceHeg©<e: Me³es MesJens Mescens
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: DeMesle DeMes³eeleeced DeMesjle
ceO³eceHeg©<e: DeMesLee: DeMes³eeLeeced DeMesOJeced
GÊeceHeg©<e: DeMesef³e DeMesJeefn DeMesceefn
ue=ìd uekeÀej
Je®eveced SkeÀJe®eveced efÜJe®eveced JengJe®eved

ÒeLeceHeg©<e: Meef³e<³eles Meef³e<³esles Meef³e<³evles
ceO³eceHeg©<e: Meef³e<³emes Meef³e<³esLes Meef³e<³eOJes
GÊeceHeg©<e: Meef³e<³es Meef³e<³eeJens Meef³e<³eecens
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Mesleeced Me³eeleeced Mesjleeced
ceO³eceHeg©<e: Mes<Je Me³eeLeeced MesOJeced
GÊeceHeg©<e: Me³ew Me³eeJens Me³eecens


ÒeLeceHeg©<e: Me³eerle Me³eer³eeleeced Me³eerjved
ceO³eceHeg©<e: Me³eerLee: Me³eer³eeLeeced Me³eerOJeced
GÊeceHeg©<e: Me³eer³e Me³eerJeefn Meef³eceefn
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: efMeM³es efMeM³eeles efMeefM³ejs
ceO³eceHeg©<e: efMeefM³e<es efMeM³eeLes efMeM³eOJes
GÊeceHeg©<e: efMeM³es efMeefM³eJens efMeefM³ecens
4.4 Cbd_\ú ]ûZê – (^ú, Ké, \û, Kâú)
YJeeefoieCeer³eHejmcewHeoer Oeeleg
bßû\òMYúd _eùià÷_\ú ]ûZê
veer (ùâû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ve³eefle ve³ele: ve³eefvle
ceO³eceHeg©<e: ve³eefme ve³eLe: ve³eLe
GÊeceHeg©<e: ve³eeefce ve³eeJe: ve³eece:
ue*d uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e: Deve³eled Deve³eleeced Deve³eved
ceO³eceHeg©<e: Deve³e: Deve³eleced Deve³ele
GÊeceHeg©<e: Deve³eced Deve³eeJe Deve³eece
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ves<³eefle ves<³ele: ves<³eefvle
ceO³eceHeg©<e: ves<³eefme ves<³eLe: ves<³eLe
GÊeceHeg©<e: ves<³eeefce ves<³eeJe: ves<³eece:

ÒeLeceHeg©<e: ve³esled ve³esleeced ve³es³eg:
ceO³eceHeg©<e: ve³es: ve³esleced ve³esle
GÊeceHeg©<e: ve³es³eced ve³esJe ve³esce
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ve³eleg ve³eleeced ve³evleg
ceO³eceHeg©<e: ve³e ve³eleced ve³ele
GÊeceHeg©<e: ve³eeefve ve³eeJe ve³eece
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: efvevee³e efvev³eleg: efvev³eg:
ceO³eceHeg©<e: efveveef³eLe efvev³eLeg: efvev³e
GÊeceHeg©<e: efvevee³e efveefv³eJe efveefv³ece

YJeeefobCeer³eDeelcevesHeoer Oeeleg
bßû\òMYúd @ûZàù^_\ú ]ûZê
veerr (ùâû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ve³eles ve³esles ve³evles
ceO³eceHeg©<e: ve³emes ve³esLes ve³eOJes
GÊeceHeg©<e: ve³es ve³eeJens ve³eecens
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Deve³ele Deve³esleeced Deve³evle
ceO³eceHeg©<e: Deve³eLee: Deve³esLeeced Deve³eOJeced
GÊeceHeg©<e: Deve³es Deve³eeJeefn Deve³eeceefn
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ves<³eles ves<³esles ves<³evles
ceO³eceHeg©<e: ves<³emes ves<³esLes ves<³eOJes
GÊeceHeg©<e: ves<³es ves<³eeJens ves<³eecens
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ve³eleeced ve³esleeced ve³evleeced
ceO³eceHeg©<e: ve³emJe ve³esLeeced ve³eOJeced
GÊeceHeg©<e: ve³ew ve³eeJens ve³eecens


ÒeLeceHeg©<e: ve³esle ve³es³eeleeced ve³esjved
ceO³eceHeg©<e: ve³esLee: ve³es³eeLeeced ve³esOJeced
GÊeceHeg©<e: ve³es³e ve³esJeefn ve³esceefn
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: efvev³es efvev³eeles efveefv³ejs
ceO³eceHeg©<e: efveefv³e<es efvev³eeLes efveefv³eOJes
GÊeceHeg©<e: efvev³es efveefv³eJens efveefv³ecens
leveeefoieCeer³eHejmcewHeoer Oeeleg
Z^û\òMYúd _eùi÷à_\ú ]ûZê
ke=À Oeeleg (Keòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: keÀjesefle kegÀ©le: kegÀJe&efvle
ceO³eceHeg©<e: keÀjesef<e kegÀ©Le: kegÀ©Le
GÊeceHeg©<e: keÀjesefce kegÀJe&: kegÀce&:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: DekeÀjesled DekegÀ©leeced DekegÀJe&ved
ceO³eceHeg©<e: DekeÀjes: DekegÀ©leced DekegÀ©le
GÊeceHeg©<e: DekeÀjJeced DekegÀJe& DekegÀce&

ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: keÀefj<³eefle keÀefj<³ele: keÀefj<³eefvle
ceO³eceHeg©<e: keÀefj<³eefme keÀefj<³eLe: keÀefj<³eLe
GÊeceHeg©<e: keÀefj<³eeefce keÀefj<³eeJe: keÀefj<³eece:
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: keÀjesleg kegÀ©leeced kegÀJe&vleg
ceO³eceHeg©<e: kegÀ© kegÀ©leced kegÀ©le
GÊeceHeg©<e: keÀjJeeefCe keÀjJeeJe keÀjJeece

ÒeLeceHeg©<e: kegÀ³ee&led kegÀ³ee&leeced kegÀ³eg&:
ceO³eceHeg©<e: kegÀ³ee&: kegÀ³ee&leced kegÀ³ee&le
GÊeceHeg©<e: kegÀ³ee&ced kegÀ³ee&Je kegÀ³ee&ce
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ®ekeÀej ®e$eÀleg: ®e$egÀ:
ceO³eceHeg©<e: ®ekeÀLe& ®e$eÀLeg: ®e$eÀ
GÊeceHeg©<e: ®ekeÀej ®eke=ÀJe ®ekeÀ=ce

leveeefoieCeer³e DeelcevesHeoerOeeleg
Z^û\òMYúd @ûZàù^_\ú]ûZê
Ké ]ûZê (Keòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e kegÀ©les kegÀJee&les kegÀJe&les
ceO³eceHeg©<e kegÀ©<es kegÀJee&Les kegÀ©OJes
GÊeceHeg©<e kegÀJex kegÀJe&ns kegÀce&ns
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: DekegÀ©le DekegÀJee&leeced DekegÀJe&le
ceO³eceHeg©<e: DekegÀ©Lee: DekegÀJee&Leeced DekegÀ©OJeced
GÊeceHeg©<e: DekeÀgefJe& DekegÀJe&efn DekegÀce&efn
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: keÀefj<³eles keÀefj<³esles keÀefj<³evles
ceO³eceHeg©<e: keÀefj<³emes keÀefj<³esLes keÀefj<³eOJes
GÊeceHeg©<e: keÀefj<³es keÀefj<³eeJens keÀefj<³eecens
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: kegÀ©leeced kegÀJee&leeced kegÀJe&leeced
ceO³eceHeg©<e: kegÀ©<Je kegÀJee&Leeced kegÀ©OJeced
GÊeceHeg©<e: keÀjJew keÀjJeeJenw keÀjJeecenw


ÒeLeceHeg©<e: kegÀJeeale kegÀJeea³eeleeced kegÀJeeajved
ceO³eceHeg©<e: kegÀJeeaLee: kegÀJeea³eeLeeced kegÀJeeaOJeced
GÊeceHeg©<e: kegÀJeea³e kegÀJeeaJeefn kegÀJeeaceefn
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ®e$esÀ ®e$eÀeles ®eef$eÀjs
ceO³eceHeg©<e: ®eke=À<es ®e$eÀeLes ®ekeÀæ={dJes
GÊeceHeg©<e: ®e$esÀ ®eke=ÀJens ®ekeÀ=cens
pegnesl³eeefoieCeer³e HejmcewHeoer Oeeleg

RêùjûZýû\òMYúd _eùi÷à_\ú]ûZê
oe (\û^Keòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ooeefle द ः ooefle
ceO³eceHeg©<e: ooeefme olLe: olLe
GÊeceHeg©<e: ooeefce oÜ: oë:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: Deooeled DeoÊeeced Deoog:
ceO³eceHeg©<e: Deooe: DeoÊeced DeoÊe
GÊeceHeg©<e: Deooeced DeoÜ Deoë

ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: oem³eefle oem³ele: oem³eefvle
ceO³eceHeg©<e: oem³eefme oem³eLe: oem³eLe
GÊeceHeg©<e: oem³eeefce oem³eeJe: oem³eece:
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ooeleg oÊeeced ooleg
ceO³eceHeg©<e: osefn oÊeced oÊe
GÊeceHeg©<e: ooeefve ooeJe ooece

ÒeLeceHeg©<e: oÐeeled oÐeeleeced oÐeg:
ceO³eceHeg©<e: oÐee: oÐeeleced oÐeele
GÊeceHeg©<e: oÐeeced oÐeeJe oÐeece
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ooew ooleg: oog:
ceO³eceHeg©<e: oefoLe ooLeg: oo
GÊeceHeg©<e: ooew oefoJe oefoce

pegnesl³eeefoieCeer³e DeelcevesHeoer Oeeleg

RêùjûZýû\òMYúd @ûZàù^_\ú]ûZê
\û]ûZê (\û^ûeòaû)
ueìduekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: oे ooeles ooles
ceO³eceHeg©<e: olmes ooeLes oodOJes
GÊeceHeg©<e: oos oefoJens oefocens
ue*d uekeÀej
SkeÀJe®eveced efÜJe®eveced JengJe®eveced

ÒeLeceHeg©<e: DeoÊe Deooeleeced Deoole
ceO³eceHeg©<e: DeolLee: DeooeLeeced DeoodOJeced
GÊeceHeg©<e: Deoefo DeoÜefn Deoëefn
ue=ìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: oem³eles oem³esles oem³evles
ceO³eceHeg©<e: oem³emes oem³esLes oem³eOJes
GÊeceHeg©<e: oem³es oem³eeJens oem³eecens

ÒeLeceHeg©<e: ooerle ooer³eeleeced ooerjved
ceO³eceHeg©<e: ooerLee: ooer³eeLeeced ooerOJeced
GÊeceHeg©<e: ooer³e ooerJeefn ooerceefn

efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: oos ooeles oefojs
ceO³eceHeg©<e: oefo<es ooeLes oefoOJes
GÊeceHeg©<e: Oos oefoJens oefocens
$edÀîeeefoieCeer³eHejmcewHeoer Oeeleg
Kâýû\òMYúd _eùi÷à_\ú]ûZê
$eÀer_ed (KòYòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: $eÀerCeeefle $eÀerCeerle: $eÀerCeefvle
ceO³eceHeg©<e: $eÀerCeeefme $eÀerCeerLe: $eÀerCeerLe
GÊeceHeg©<e: $eÀerCeeefce $eÀerCeerJe: $eÀerCeerce:
ue*d uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: De$eÀerCeeled De$eÀerCeerleeced De$eÀerCeved
ceO³eceHeg©<e: De$eÀerCee: De$eÀerCeerleced De$eÀerCeerle
GÊeceHeg©<e: De$eÀerCeeced De$eÀerCeerJe De$eÀerCeerce
ue=ìd uekeÀej
Je®eveced SkeÀJe®eve ced efÜJe®eveced JengJe®eveced

ÒeLeceHeg©<e: $esÀ<³eefle $esÀ<³ele: $esÀ<³eefvle
ceO³eceHeg©<e: $esÀ<³eefme $esÀ<³eLe: $esÀ<³eLe
GÊeceHeg©<e: $esÀ<³eeefce $esÀ<³eeJe: $esÀ<³eece:

ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: $eÀerCeeleg $eÀerCeerleeced $eÀerCevleg
ceO³eceHeg©<e: $eÀerCeerefn $eÀerCeerleced $eÀerCeerle
GÊeceHeg©<e: $eÀerCeeefve $eÀerCeeJe $eÀerCeece

ÒeLeceHeg©<e: $eÀerCeer³eeled $eÀerCeer³eeleeced $eÀerCeer³eg:
ceO³eceHeg©<e: $eÀerCeer³ee: $eÀerCeer³eeleced $eÀerCeer³eele
GÊeceHeg©<e: $eÀerCeer³eeced $eÀerCeer³eeJe $eÀerCeer³eece
efueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: ef®e$eÀe³e ef®eef$eÀ³eleg: ef®eef$eÀ³eg:
ceO³eceHeg©<e: ef®e$eÀef³eLe ef®eef$eÀ³eLeg: ef®eef$eÀ³e
GÊeceHeg©<e: ef®e$eÀe³e ef®eef$eÀef³eJe ef®eef$eÀef³ece
$edÀîeeefoieCeer³eDeelcevesHeoer Oeeleg
Kâýû\òMYúd @ûZàù^_\ú ]ûZê
Kâú ]ûZê (KòYòaû)
ueìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: $eÀerCeerles $eÀerCeeles $eÀerCeles
ceO³eceHeg©<e: $eÀerCeer<es $eÀerCeeLes $eÀerCeerOJes
GÊeceHeg©<e: $eÀerCes $eÀerCeerJens $eÀerCeercens

ue*d uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e De$eÀerCeerle De$eÀerCeeleeced De$eÀerCele
ceO³eceHeg©<e De$eÀerCeerLee: De$eÀerCeeLeeced De$eÀerCeerOJeced
GÊeceHeg©<e De$eÀerefCe De$eÀerCeerJeefn De$eÀerCeerceefn
ue=ìd uekeÀej
Je®eveced SkeÀJeveced efÜJe®eveced JengJe®eveced

ÒeLeceHeg©<e: $esÀ<³eles $esÀ<³esles $esÀ<³evles
ceO³eceHeg©<e: $esÀ<³emes $esÀ<³esLes $esÀ<³eOJes
GÊeceHeg©<e: $esÀ<³es $esÀ<³eeJens $esÀ<³eecens
ueesìd uekeÀej

ÒeLeceHeg©<e: $eÀerCeerleeced $eÀerCeeleeced $eÀerCeleeced
ceO³eceHeg©<e: $eÀerCeer<Je $eÀerCeeLeeced $eÀerCeerOJeced
GÊeceHeg©<e: $eÀerCew $eÀerCeeJenw $eÀerCeecenw

ÒeLeceHeg©<e: $eÀerCeerle $eÀerCeer³eeleeced $eÀerCeerjved
ceO³eceHeg©<e: $eÀerCeerLee: $eÀerCeer³eeLeeced $eÀerCeerOJeced
GÊeceHeg©<e: $eÀerCeer³e: $eÀerCeerJeefn $eÀerCeerceefn
efueìd uekeÀej
ÒeLeceHeg©<e: ef®eef$eÀ³es ef®eef$eÀ³eeles ef®eef$eÀef³ejs
ceO³eceHeg©<e: ef®eef$eÀef³e<es ef®eef$eÀ³eeLes ef®eef$eÀef³eOJes
GÊeceHeg©<e: ef®eef$eÀ³es ef®eef$eÀef³eJens ef®eef$eÀef³ecens

4.5 mecYeeefJeleÒeMvee:
(keÀ) oerIeexjcetuekeÀÒeMvee:
1. `Heþd' Oeelees: ueìd uekeÀejm³e meJee&efCe ªHeeefCe efueKele ~
2. `mesJed' Oeelees: ue*d uekeÀejm³e meJee&efCe ªHeeefCe efueKele ~
3. `keÀ=' Oeelees: ue=ìd uekeÀejm³e meJee&efCe ªHeeefCe efueKele ~
4. `Hee' Oeelees: efJeefOeefue*d uekeÀejs ÒeLeceHeg©<es SkeÀ-efÜ-yengJe®eveªHeeefCe efueKele ~
5. òeæ' Oeelees: efueefì uekeÀejs ÒeLeceHeg©<es SkeÀ-efÜ-yengJe®eveªHeeefCe efueKele ~
(Ke) mebिोरमूलकाः
1. veer Oeelees: ueìduekeÀejs ue*d uekeÀejs ®e ÒeLeceHeg©<ewkeÀJe®eveªHes efueKele ~
2. oe Oeelees: ue=ìduekeÀejs ueesìd uekeÀejs ®e ceO³eceHeg©<e-efÜJe®eveªHes efueKele ~
3. Meer Oeelees: ue*d uekeÀejs efJeefOeefue*d uekeÀejs ®e ceO³eceHeg©<e-efÜJe®eveªHes efueKele ~
4. nved Oeelees: efueìd uekeÀejs ueìd uekeÀejs ®e ceO³eceHeg©<e-efÜJe®eveªHes efueKele ~
5. Þeg Oeelees: ue=ìduekeÀejs ueesìd uekeÀejs ®e ceO³eceHeg©<e-efÜJe®eveªHes efueKele ~
4.6 ijûdKMâ^ÚiìPú
1. aýûKeY\_ðY, IWògû eûRý_êÉK _âYd^ I _âKûg^ iõiÚû, bêaù^gße, 2013

2. cû¤còK iõÄéZ @^êaû\ gòlû, WKÖe KÌ^û Kêcûeú cjû_ûZâ, iZý^ûeûdY aêKþ
ùÁûe, aòù^û\aòjûeú, KUK, 2010
3. eì_P¦âòKû, Wû. iêLeûc, _eòck _aäòùKg^è, \òfäú, 2016

Bask 01 Block 04

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bask 01 Block 04

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bachelor of Arts in Sanskrit (Honours)

ମହାଭାରତସ ଯ ଶାଃ (ଆରଣ

_â[c GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 91 eê 111)

PZê[ð GKK : ]ûZêeì_ûYò

Dr. Smt. Sarita Pujari,, Senior Academic Consultant

Mr. Pratap Kumar

Dr. Suryakanti Pradhan, Academic Consultant, OSOU, Sambalpur (Unit-iv)

Dr. Sareeta Pujari , Senior Academic Consultant, OSOU , Sambalpur

Dr. Manas Ranjan Pujari

_â[c GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 91 eê 111)

1.1 _V^e CùŸgý

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 1

1.2 _ûVý aòhdaÉê (ùgäûK 91 eê 111)

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 2

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 3

1.3 _ûVý aòhdaÉê aòùgähY (ùgäûK 91 eê 111)

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 4

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 5

GYê ]cðeûR, ~ê]ôÂòe ~[û[ðùe KjòQ«ò - “ùcûjü jò ]cðcìXÿZßcþö”

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 7

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 9

~\û iõjeùZ Pûdõ Kìùcðû$OþMû^úa iaðgü û

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 10

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 11

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 12

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 13

\òaû _gýZò ù^ûfìKü KûùKû ^qõ ^ _gýZòö

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 14

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 15

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 16

i}ûe-cû^-_ìRû[ðõ Zù_û \ù¸^ ùP÷a ~Zþ û

]cð½û[ð½ Kûc½ _eÆeaòùeû]ò^ü û

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 17

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 18

còùk ^ûjòñö Kûkò\ûi c¤ ZâòaMðKê jó ÊúKûe Ke«òö Kêcûei¸acþ Kûaýùe _ûaðZúuê

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 19

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 21

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 22

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 23

ùaù\û$Lôùkû ]cðcìkõ iáZògúùk P Z\þaò\ûcþ û

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 24

PZêùaðù\û$_ò \êaðé ü i gì\âû\ZòeòPýùZ û

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 25

1.4 @ûcôicúlYõ KêeêZ /i¸ûaòZ_âgÜûü

`Ke` efJeYeeieë (DeefleoerIeexÊejcetuekeÀeë ÒeMveeë)

1.5 @Zòeòq _ûVýMâ^Ú

L) @^ýû^ý Mâ^Ú (Secondary Sources)

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 27

\ßòZúd GKK : cjûbûeZe ~l_âgÜ (ùgäûK 112 eê 121)

2.1 _V^e CùŸgý

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 28

2.2 _ûVý aòhdaÉê (ùgäûK 112 eê 121)

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 29

Deefmmeved ceneceesnce³es keÀìens met³ee&efivevee jeef$eefoJesvOevesve ~

2.3 _ûVý aòhdaÉê aòùgähY (ùgäûK 112 eê 121)

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 30

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 31

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 32

Gjò \éÁòeê ]cðeûR ~[û[ðùe KjòQ«ò - “aòcégòZKû~ðýKùeû$]ôKõ RdZòö”

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 33

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 34

ଓଡିଶା ରାଜ ମୁ ବି ବିଦ ାଳୟ 35

@j^ýj^ò bìZû^ò Mz«új ~cûkdcþ û