Zagadnienia ustrojowo-prawne dawnej Polski (okres przedrozbiorowy)

MONARCHIA PATRYMONIALNA (I oraz II)

NSP(z) Wykład nr 1 20.III.2021 r. oraz Wykład nr 2 20.III.2021 r.

PERIODYZACJA
Historia ustroju jest nauką w ramach dyscyplin prawnych i tak, jak każda inna dyscyplina
podlega stosowaniu pewnych metod naukowych.
Jednym z najważniejszych jest zabieg periodyzacji, czyli podziału historii ustroju na
określone odcinki chronologiczne.
Pierwszych prób periodyzacji polscy uczeni dokonali już w XIX w. (Michał Bobrzyński, Oswald
Balzer, Stanisław Kutrzeba, Józef Siemieński, Zygmunt Wojciechowski).
Wymienieni wyżej badacze różnili się w szczegółach, ale wszyscy najważniejsze znaczenie
przypisywali czynnikowi politycznemu.
Ściśle na powyższym kryterium oparł się prof. Michał Bobrzyński, przyjmując periodyzację
za niemieckim, wybitnym pozytywistą (jednym z twórców prawa pozytywnego) Robertem von
Molem.
Bardziej rozbudowaną periodyzację stworzył prof. Oswald Balzer, który większą uwagę
przywiązywał do czynnika społecznego.
Dokonał on podziału historii ustroju na okresy, biorąc pod uwagę wzajemny stosunek do
siebie dwóch elementów: rządzących (czynnika politycznego) do rządzonych (czynnika
społecznego).
Według Balzera okres w historii ustroju to czas, w którym te relacje nie ulegały zmianie (były
stałe). Wyróżnił on trzy takie okresy:
1) książęcy
2) stanowy
3) przewagi szlachty
Prof. Stanisław Kutrzeba, nawiązując do systemu Balzera, potraktował go bardziej
metodycznie i dydaktycznie, niż naukowo i dlatego to zasadnicze przeciwstawienie
społeczeństwa i państwa nie miało u niego aż takiego wyraźnego charakteru. Kutrzeba
wyróżnił okres:
1) przewagi władzy książęcej,
2) władzy stanów,
3) przewagi szlachty.
Odmienną jeszcze wersję czynnika politycznego przyjął prof. Józef Siemieński, a w ślad za
nim prof. Zygmunt Wojciechowski. Otóż czynnik polityczny ujęto tutaj jako zmianę
podmiotu władzy, a nie wzajemne relacje pomiędzy rządzącymi a rządzonymi; innymi słowy
nacisk został położony na tego. Kto wykonuje władzę w państwie, a nie na tych, którzy
dopominali się o udział we władzy, czyli stanach uprzywilejowanych.
W istocie jednak periodyzacja w ujęciu wszystkich wymienionych wyżej uczonych wyglądała
podobnie. Natomiast bardzo różnili się ci badacze między sobą co do cenzur, czyli dat
oddzielających poszczególne okresy.
Wynikało to z faktu, że poza podstawowym kryterium, czyli czynnikiem politycznym, każdy z
nich przyjmował odmienne kryteria dodatkowe (gospodarcze, etnograficzne, etniczne,
terytorialne).
Wspólną dla powyższych koncepcji periodyzacji była także cenzura końcowa: 1795 r.
Zasadniczą zmianę wprowadziła w periodyzacji dopiero historiografia marksistowska po II
wojnie światowej, która zamiast kryterium politycznego przyjęła kryterium ekonomiczne,
tzn. kryterium własności środków produkcji.
W ten sposób wyodrębniono typ państwa, związany z formacjami społeczno –
ekonomicznymi.
Na ziemiach polskich, ponieważ nie było niewolnictwa, wyodrębniono typ państwa
feudalnego, kapitalistycznego i socjalistycznego. W ramach zaś typów dokonano podziału na
okresy, które opierały się już przede wszystkim na kryteriach politycznych.
Najbardziej znaną periodyzację marksistowską w nauce historyczno -prawnej przedstawił
prof. Juliusz Bardach. W nowszych wydaniach podręcznika (od lat 90-tych XX w.) odszedł
jednak od niej i pozostawił tylko podział na okresy, bez tej nadbudowy ideologicznej, czyli
typu państwa.
Odrębnym zagadnieniem jest periodyzacja prawa sądowego, ale ten problem należy już do
historii prawa.

MONARCHIA PATRYMONIALNA
WPROWADZENIE
W końcu X w. można już stwierdzić istnienie obszernego państwa polskiego, rządzonego
przez dynastię, nazwaną przez późniejszą historiografię dynastią Piastów.
Dynastia ta wywodzi się z plemienia Polan, którego ziemie nazywano Polską.
Stąd nazwa „Polska” stała się następnie ogólną nazwą określającą wszystkie te plemiona,
które etnograficznie tworzyły jeden naród i poddane zostały jednej władzy.
Książę traktował państwo jak swoją prywatną własność.
W konsekwencji te same zasady, które obowiązywały w prawie spadkowym odnośnie do
nieruchomości, miały zastosowanie także i do następstwa tronu.
Były to zasady prawa zwyczajowego. Odtworzył je w toku badań naukowych prof. Oswald
Balzer.

OSOBY UPRAWNIONE
Pierwotnie od dziedziczenia wykluczone były kobiety. Oznaczało to, że ani one same nie
mogły dziedziczyć, ani też nie mogły przenosić prawa dziedziczności na swoich mężów i
synów.

Do sukcesji po panującym powołani byli zatem tylko krewni męscy po mieczu, w zasadzie
tylko urodzeni z ważnego małżeństwa, ewentualnie adoptowani. Wśród nich wyróżniano dwie
grupy, a mianowicie:
 Grupa I: męscy krewni zstępni (synowie i wnukowie panującego; wnukowie – po
synu panującego zmarłym za życia ojca) – byli to spadkobiercy konieczni;
 Grupa II: wszyscy inni krewni męscy po mieczu, a więc krewni boczni – byli to
spadkobiercy ewentualni, zwani inaczej spadkobiercami hipotetycznymi.
Rozszerzenie kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia nastąpiło w XIII w. Stopniowo w
kolejnych dzielnicach Polski zaczęto wówczas uznawać prawo do dziedziczenia z tytułu
pokrewieństwa poprzez kobiety oraz z tytułu małżeństwa.
Wprawdzie również wtedy nie uznano praw kobiet do sukcesji, ale prawo to przyznano ich
potomkom męskim oraz ich mężom, na które przez kobiety te prawa sukcesyjne
przechodziły.
W ten sposób rozszerzona została grupa II osób potencjalnie uprawnionych do dziedziczenia
– jak pamiętamy spadkobierców ewentualnych, zwanych inaczej spadkobiercami
hipotetycznymi.

Jeśli osoba z grupy II (boczny krewny lub powinowaty) została adoptowana przez
panującego, wówczas uzyskiwała ona prawo do dzielnicy, tak jakby była synem panującego.
Niejednokrotnie to właśnie adopcja służyła wyznaczeniu następcy (np. adopcja syna z
nieprawego łoża).
Poza ten krąg spadkobierców koniecznych lub spadkobierców ewentualnych sukcesja nie
mogła być rozszerzona, bowiem państwo traktowano jako majątek rodowy, którego to
majątku ród nie mógł być pozbawiony.

Piastowskie zasady sukcesji tronu - PRYNCYPAT

ZASADY DZIEDZICZENIA
Jeśli książę pozostawił synów, względnie wnuków, każdy z nich musiał otrzymać jakąś część
państwa tytułem spadku. Zasada ta nie obowiązywała w stosunku do:
 syna lub wnuka po zmarłym synu, który został wysłany do klasztoru i mógł być wtedy
pominięty;
 syna lub wnuka po zmarłym synu, który nie był zdolny do dziedziczenia z powodów
ułomności fizycznej lub psychicznej.
O wielkości dzielnic przydzielonych uprawnionym rozstrzygała wola panującego. Mógł on
zupełnie dowolnie wyznaczyć każdemu zstępnemu większą lub mniejszą dzielnicę, przy czym
nie był związany starszeństwem synów, np. młodszy mógł otrzymać większą dzielnicę.
To oznacza, że w Polsce nie obowiązywała zasady primogenitury, czyli następstwo
najstarszego syna po ojcu. Tymczasem zasada primogenitury była powszechna w
zachodnioeuropejskich stosunkach lennych. Natomiast w państwie pierwszych Piastów
przeważnie jeden z nich otrzymywał dzielnicę znacznie większą niż inni, z czym łączyła się
również władza zwierzchnia nad pozostałymi braćmi.
W Polsce wykształciła się zatem instytucja pryncypatu, czyli instytucja władzy księcia
zwierzchniego.

INSTYTUCJA KSIĘCIA ZWIERZCHNIEGO

Jeśli pozostał jeden syn lub wnuk, to obejmował on całe państwo i władzę po ojcu
bezwarunkowo – władzę wielkoksiążęcą.
Natomiast, gdy panujący miał kilku synów, to desygnował jednego z nich na tron.
Desygnowany otrzymywał uprawnienia princepsa, czyli księcia zwierzchniego. Z
uprawnieniami o charakterze państwowym łączyła się władza nad pozostałymi książętami.
W razie braku synów lub wnuków po zmarłym synu panujący miał swobodę przekazania
państwa jednemu spośród dowolnie wybranych spadkobierców ewentualnych lub
podzielenia państwa pomiędzy kilku z nich.
Najczęściej uwzględniał najbliższych krewnych bocznych, a więc braci, jednak mógł także
uwzględnić dalszego krewnego przed bliższymi.
Gdy wyznaczył jednego z bocznych krewnych, bo nie miał synów lub wnuków, wówczas na
wiecu odbywała się elekcja potwierdzająca.
Natomiast nie było dodatkowej elekcji, gdy tron obejmował syn po ojcu.

Gdyby władca nie miał synów i wnuków i nie desygnował nikogo z krewnych bocznych,
wówczas po jego śmierci możni panowie na wiecu sami mogliby wybrać panującego spośród
książąt Piastów. W takim przypadku miałaby zatem miejsce elekcja solenna.
Jeśli chodzi o tron ogólnopaństwowy, to nigdy do takiej sytuacji nie doszło.
Podobne zasady, które obowiązywały co do następstwa tronu ogólnopaństwowego, dotyczyły
również tronów dzielnicowych. Tutaj, obok najważniejszej zasady desygnacji, odwoływano się
również do układów o przeżycie, co stało się formą bardzo rozpowszechnioną w Polsce w
okresie rozbicia dzielnicowego.
Na marginesie dodać należy, że układy o przeżycie, jeśli chodzi o tron ogólnopaństwowy,
pojawiły się w okresie monarchii stanowej. Takie układy na przeżycie zawarł Kazimierz Wielki
z Andegawenami Węgierskimi w roku 1335 i 1339.

Piastowskie zasady sukcesji tronu - SENIORAT

GENEZA
Od 1138 r. rodzimy pryncypat połączony został z przejętą z zachodu Europy zasadą
senioratu, znaną też wcześniej na Węgrzech, w Czechach i na Rusi. Odtąd princepsem miał
być zawsze najstarszy w rodzie Piastów, stąd zasada senioratu.
W pierwszej kolejności wskazać należy, że książę Władysław Herman po raz pierwszy dokonał
wyłomu w zasadzie desygnacji. Nie wyznaczył żadnego z synów (ani Zbigniewa, ani
Bolesława) jako princepsa, lecz władzę zwierzchnią miał sprawować „bardziej zacny”. Po
śmierci ojca bracia rozpoczęli walkę o władzę.
Bolesław (zwany później Krzywoustym), mając na uwadze osobiste doświadczenie
wieloletniej walki z bratem Zbigniewem, postanowił w miejsce desygnacji wprowadzić
sztywną zasadę regulującą porządek sukcesji tronu – władzę zwierzchnią miał sprawować
najstarszy w rodzie (senior).

CECHY SENIORATU
W testamencie z 1138 r. (zwanym także statutem Krzywoustego) Bolesław Krzywousty
wyodrębnił z całości terytorium państwa stałą dzielnicę wielkoksiążęcą (zwaną także:
pryncypacką, senioralną);
 dzielnica wielkoksiążęca nie podlegała dalszym podziałom spadkowym;
  dzielnicą pryncypacką (senioralną) miał władać zawsze najstarszy z potomków
Bolesława Krzywoustego, wyposażony ponadto w pewne prawa zwierzchnie nad innymi
książętami jako princeps, zwany odtąd seniorem – gdyż miał to być najstarszy w
rodzie;
 dzielnicę pryncypacką, obejmującą centralny obszar państwa polskiego z Krakowem,
otrzymywał senior obok tej dzielnicy, która przypadała mu na podstawie zwykłej
sukcesji i która podlegała podziałom spadkowym;
 seniorem miał być zawsze najstarszy wiekiem książę z rodu Krzywoustego, bez
względu na stopień pokrewieństwa z panującym, który uprzednio tę władzę sprawował;
 ścisłą łączność dzielnic charakteryzowała też jednakowa tytulatura używana przez
wszystkich książąt (duce Poloniae).

UPADEK SENIORATU
Wbrew woli Bolesława Krzywoustego, nie udało się utrzymać politycznej jedności państwa.
Sam statut Krzywoustego jeszcze nie wprowadzał rozbicia dzielnicowego, ponieważ był on
kontynuacją, w zmodyfikowanej formie, znanego już przecież wcześniej pryncypatu.
Natomiast owo rozbicie spowodowały późniejsze decyzje możnych świeckich i duchownych,
którzy wprowadzali na tron młodszego syna, gdy żył jeszcze starszy. Prowadziło to do wojen
domowych i stopniowego osłabiania jedności państwa.
Ostateczny upadek senioratu nastąpił jednak dopiero wtedy, gdy władza seniora zanikła
zarówno politycznie, jak i w tytulaturze. Na ogół przyjmuje się, że miało to miejsce za
panowania Leszka Białego, który formalnie miał jeszcze tytuł seniora.
Śmierć Leszka Białego w Marcinkowie koło Gąsawy w 1227 r. na zjeździe książąt
piastowskich można uznać za symboliczny koniec senioratu w Polsce. Odtąd wszystkie
dzielnice uważały się za równe, książęta zaczęli przyjmować tytuły od swoich dzielnic, zaś
Polska wstąpiła w rozdrobnienie dzielnicowe (feudalne) w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Naruszenie zasady senioratu poprzez powoływanie przez możnych świeckich i duchownych
na tron młodszego przedstawiciela dynastii, gdy żył jeszcze starszy, wprawdzie skutkowało
osłabieniem zasady dziedziczności, ale sukcesja nadal oparta była na tej podsawie. Stąd
zarówno Władysław Łokietek, jak i Kazimierz Wielki, byli królami dziedzicznymi.

ZASADA RZĄDÓW OPIEKUŃCZYCH

Znano również zasadę rządów opiekuńczych. W razie, gdy dziedzic zmarłego władcy był
małoletni, rządy w kraju sprawowali opiekunowie, wyłaniani z reguły według zasad
zwyczajowego prawa prywatnego, aż do czasu, gdy małoletni osiągnął lata sprawne
(zdolność do czynności prawnych), albo wykazał zdolność do samodzielnych rządów.
Opiekę, obejmującą pieczę nad osobą małoletniego i rządy państwem, sprawowała księżna –
matka, wraz z innymi krewnymi małoletniego (jego bratem lub stryjami, a nawet dalszym
krewnym).

W okresie monarchii stanowej pojawili się tutorzy (opiekadlnicy) małoletniego władcy, jakim
przez pewien czas był Władysław III, syn Władysława Jagiełły.
KORONACJE KRÓLEWSKIE PIERWSZYCH PIASTÓW
Drugi z historycznych książąt Polski, Bolesław Chrobry, był pierwszym, który w 1025 r.
koronował się na króla polskiego. Dokonał tego za zgodą papieża, z którym wcześniej
prowadzono w tej sprawie rokowania.

Początkowo koronacja nie miała istotnego znaczenia dla zasady jedności państwa, które
mimo to podlegało podziałom według prawa o następstwie tronu. Prawdopodobnie jednak inni
książęta musieli uznawać zwierzchnictwo tego, który został królem, ponieważ ta godność
mogła przypaść tylko jednemu z sukcesorów.
Znaczenie koronacji królewskich w XI w. polegało przede wszystkim na tym, że wyrażała
ona samodzielność państwa na zewnątrz, zwłaszcza wobec cesarza rzymskiego. Stąd
sprzeciw cesarzy wobec koronacji, ponieważ wysuwali oni pretensje do zwierzchnictwa nad
Polską.

Następca Bolesława Chrobrego, który także koronował się w 1025 r. – Mieszko II – musiał
zrzec się tytułu królewskiego po przegranej z cesarzem wojnie.
Tytuł ten ponownie przybrał dopiero drugi z rzędu jego następca – Bolesław Śmiały –
uzyskując uprzednio zgodę papieża. Następnie przez ponad dwa wieki żaden z książąt
polskich nie został ukoronowany, choć państwo oznaczano niekiedy nazwą Królestwa
(Regnum Poloniae).

ZAKRES WŁADZY MONARSZEJ

Już pierwsi historyczni Piastowie mieli bardzo silną władzę książęcą. Wyprowadzali ją – na
wzór zachodni – wprost od Boga, co odzwierciedlała również przejęta z zachodu tytulatura
(Dei Gratia). Tytulatura ta pojawiła się od koronacji Bolesława Chrobrego i wszyscy następcy,
nawet nie koronowani, byli Dei Gratia (Pomazańcami Bożymi).
W początkowej epoce musieli się książęta liczyć ze znaczeniem rodów, od których starali się
uniezależnić poprzez organizowanie własnej siły zbrojnej – drużyny, a następnie wojów
(nadania ziemi na prawie rycerskim, w zamian za stawienie się na wyprawę wojenną na
żądanie panującego), równolegle organizując urzędy państwowe, zależne tylko od władcy.
Stało się to najpóźniej już na początku XI.
Książę miał moc stanowienia prawa, choć rzadko z tego korzystał. Wiadomo jedynie o
kilku statutach wydanych do XIV w. przez władców Polski, w tym najbardziej znane są
statuty Kazimierza Wielkiego zawierającego głównie prawo sądowe.
Władza administracyjna książąt obejmowała głównie sprawy wojskowe i skarbowe. Książę
był najwyższym wodzem. Zarząd kraju był ściśle złączony z organizacją dóbr należących do
księcia.
Książę był najwyższym sędzią. Aż do XIV w. dominowało prawo zwyczajowe, jednak książę
poprzez swoje wyroki mógł tworzyć nowe prawo.
Choć władza książęca nie była prawnie ograniczona, to jednak doznawała ona pewnych
ograniczeń faktycznych poprzez niemożność ogarnięcia swoją działalnością i swoich – nie
dość rozwiniętych urzędów – obszernego terytorium państwa.
Od XII w., gdy jednolite poprzednio państwo trwale rozpadło się na dzielnice i zaczęły się
wojny między nimi, władza książąt uległa dalszemu, faktycznemu osłabieniu. Coraz więcej
musieli się oni liczyć ze wzrastającymi w siłę czynnikami społecznymi, tj. z możnowładztwem
świeckim i duchownym. Przejawiało się to w elekcjach dokonywanych przez rycerstwo, w
zasięganiu rad urzędników na wiecach, w powoływaniu czynnika społecznego do umacniania
traktatów międzynarodowych.
Obok tego faktycznego ograniczenia władzy monarszej, pojawiło się od XII w. ograniczenie
prawne – w postaci przywilejów.

PRZYWILEJE
Przez nadanie przywileju panujący zapewniał odbiorcy:
1) wolność częściową lub całkowitą od ciężarów (danin, posług) prawa książęcego
(immunitet ekonomiczny: częściowy lub całkowity);
2) wyłączenie lub ograniczenie w stosunku do ziemi i ludzi odbiorcy przywileju władzy
swoich urzędników, w szczególności sądowej, a nawet swoje własne sądownictwo
(immunitet sądowo - administracyjny: częściowy lub całkowity).

Pierwotnie przywilej miał charakter zobowiązania ściśle osobistego (następca nie był nim
związany).
Ostatecznie wykształciła się zasada, że przywileje raz wydane wiążą władcę i jego
następców.
Przywilej, ograniczając władcę, tworzył uprawnienia na rzecz tych, dla których był wydany.
Książę, wydając przywilej, zmieniał swój stosunek do uprzywilejowanego z mocy swej pełnej
władzy książęcej. Jednak przywilej raz wydany, nie powinien być cofnięty lub uszczuplony
przez księcia. Przywilej tworzył uprawnienie po stronie tego, który przywilej otrzymał, żeby
w stosunku do niego przestrzegano normy przywileju.
Zatem bez zgody uprawnionego przywilej nie powinien być ani na stałe zmieniony, ani
nawet pozbawiony mocy w pewnym, konkretnym przypadku.
Przywileje miały wiec ogromne znaczenie, ponieważ stanowiły podstawę statusu
prawnego tych, którzy je otrzymali.

Przywileje pojawiły się w obrocie prawnym w XII w. Wydawane były:

1) albo na rzecz poszczególnych jednostek (np. immunitet na rzecz rycerza Klemensa z
Ruszczy) – immunitety indywidualne;
2) albo na rzecz instytucji, obejmując ściśle określone grupy ludzi (np. rody,
biskupstwa, miasta) – immunitety zbiorowe.

Przywileje odnoszące się do szerszych warstw całej ziemi noszą nazwę przywilejów
ziemskich.
Pierwszy taki przywilej wydany został w Cieni w 1228 r. przez księcia Władysława
Laskonogiego dla duchowieństwa i rycerstwa ziemi krakowskiej i sandomierskiej, gdy
obejmował on rządy w tych ziemiach wraz z opieką nad małoletnim Bolesławem
(Wstydliwym).
Drugi, również dla duchowieństwa i rycerstwa tych ziem, wydał Wacław II w Lutomyślu w
1291 r.
Oba one miały znaczenie ściśle osobiste i utraciły moc prawą z chwilą śmierci tych władców,
którzy je wystawili.

Zagadnienia ustrojowe-prawne dawnej Polski (okres przedrozbiorowy)

MONARCHIA STANOWA (I ORAZ II)
NSP(z) Wykład nr 3 21.III.2021 r. oraz Wykład nr 4 21.III.2021 r.

WPROWADZENIE
W okresie rozdrobnienia dzielnicowego książęta dążyli do zjednoczenia wszystkich dzielnic
pod swoim panowaniem.
W XII i XIII wieku zdarzało się, że jeden książę łączył władzę nad kilkoma księstwami w
drodze sukcesji albo przy użyciu siły.
W 1295 r. książę wielkopolski Przemysł II koronował się w Gnieźnie na króla polskiego. Jego
celem było stworzenie silnego ośrodka do zjednoczenia wszystkich ziem polskich.
1296 r. – śmierć Przemysła II; w konsekwencji podjęta przez niego próba odbudowy
Królestwa Polskiego zakończyła się niepowiedzeniem.
1300 r. – koronacja Wacława II z dynastii Przemyślidów na króla Polski.
Władza czeskich Przemyślidów w Polsce także miała charakter epizodyczny (do śmierci
Wacława II w 1306 r.)
Na stałe znaczną część Polski skupił pod swoim panowaniem książę Władysław Łokietek.
1320 r. - koronacja królewska Władysława Łokietka w Krakowie.
Od 1320 r. Kraków stał się miejscem koronacyjnym królów polskich.
Rok koronacji Władysława Łokietka – początek monarchii stanowej w
Polsce.

MONARCHIA STANOWA
NOWA KONCEPCJA PAŃSTWA
Osobowość prawna
 w świadomości społecznej państwo przestano traktować jako własność rodu
panującego;
 przyczyną był fakt, że ani Władysław Łokietek, ani Kazimierz Wielki, nie mogli oprzeć
swoich roszczeń do tronu na tytule posiadania przynajmniej większej części
terytorium piastowskiego państwa (Władysław Łokietek był drobnym księciem
brzesko – kujawskim).
 z tego powodu, na wzór prawa kanonicznego, zaczęto traktować państwo jako osobę
prawną, a tytułem do sprawowania władzy najwyższej w państwie stało się
nie prawo do dzielnicy, ale fakt koronacji.
Konstrukcja Korony Królestwa Polskiego
Konstrukcja Korony Królestwa Polskiego została oparta na wzorze angielskim. Sformułowana
została w Anglii w XII w., a do Polski dotarła dwa wieki później za pośrednictwem Czech i
Węgier.
W konstrukcji Korony Królestwa Polskiego ujęto następujące zasady:
1) zasadę suwerenności państwa, czyli niezależności od cesarza i papieża;
2) zasadę niepodzielności, czyli zakaz dzielenia państwa na dzielnice;
3) zasadę niepozbywalności, czyli zakaz nadawania terytorium państwowego
możnym;
4) zasadę wchodzenia w skład państwa wszystkich ziem historycznie i etnicznie
polskich, nawet jeśli do niego nie należały (taki stan uważano za przejściowy);
5) zasadę udziału stanów społecznych w sprawowaniu władzy najwyższej w
państwie.

ZASADY SUKCESJI TRONU

Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki objęli tron na zasadzie dziedziczności;
1335 i 1339 – układy sukcesyjne Kazimierza Wielkiego z Andegawenami węgierskimi:
- król Karol Robert i jego syn Ludwik (krewni boczni) należeli do kręgu
spadkobierców ewentualnych po Kazimierzu Wielkim [córka Władysława
Łokietka i siostra Kazimierza (Elżbieta) była żoną Karola Roberta i matką Ludwika;
sama nie mogła dziedziczyć tronu po swoim bracie Kazimierzu, ale „przenosiła” to
prawo na swojego męża i syna];
- w układach sukcesyjnych Kazimierz wskazał (desygnacja) Andegawenów
węgierskich (spadkobierców ewentualnych) – Karola Roberta, a po nim
Ludwika - jako swoich następców na wypadek, gdyby sam nie miał syna
(spadkobiercy koniecznego) dziedziczącego po Kazimierzu tron w Polsce.

zgodnie z piastowskimi zasadami dziedziczenia tronu Kazimierz Wielki miał prawo

desygnować wybranego przez siebie spadkobiercę ewentualnego; układy sukcesyjne z 1335 i
1339 r. były formą desygnacji;
gdyby Kazimierz miał syna, wówczas miałby on prawo do objęcia tronu z pominięciem
wszystkich spadkobierców ewentualnych(hipotetycznych);
wprawdzie Kazimierz Wielki u schyłku swojego życia adoptował syna swojej córki (Kaźka
słupskiego) i przeznaczył mu w testamencie część terytorium państwa, ale postanowienia
testamentu po śmierci króla zostały unieważnione jako sprzeczne z zasadą niepodzielności
ziem Królestwa Polskiego.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r. Ludwik Węgierski objął władzę w Polsce zgodnie z
treścią układów sukcesyjnych, zaś Kaźka nie dopuszczono do objęcia przyznanej mu
dzielnicy;
nastąpiła zmiana panującej dynastii – po dynastii Piastów tron prawem dziedziczenia objęła
dynastia Andegawenów;
po Ludwiku Węgierskim prawa do tronu przechodziły zgodnie z prawem dziedziczenia na jego
synów (w Polsce sukcesja tronu możliwa była wyłącznie w linii męskiej);
synowie Ludwika zmarli jeszcze za życia ojca, dlatego chciał on zabezpieczyć tron w Polsce
dla jednej ze swoich córek;
w tym celu należało jednak zmienić obowiązującą zasadę dziedziczenia (sukcesja tylko w linii
męskiej);
do takiej zmiany doszło w 1374 r. w Koszycach, gdzie uchwalono uznać na wypadek braku
męskich potomków jedną z córek Ludwika, wyznaczoną przez rodziców na królową Polski;
zgoda miała charakter jednorazowy – prawo do tronu przysługiwałoby córce Ludwika oraz jej
męskim potomkom;
Po śmierci Ludwika na tron w Polsce została wskazana najmłodsza Jadwiga; na jej męża
panowie polscy wyznaczyli Wielkiego Księcia Litewskiego Jagiełłę, z którym uprzednio zawarli
stosowne porozumienie;
po przyjęciu chrztu i ślubie z Jadwigą, Władysław Jagiełło został ukoronowany jako król Polski
i w pełni wykonywał władzę królewską; pewne czynności królewskie wykonywała także
Jadwiga; była to zatem diarchia (dwukrólewie).
po śmierci Jadwigi, z którą Jagiełło nie miał męskich potomków, zaistniała wątpliwość, czy
Władysław Jagiełło ma prawo zasiadać na polskim tronie;
panowie polscy nie zakwestionowali jego praw do tronu, ale odmówili mu uznania praw
dziedzicznych do tronu;
Władysław Jagiełło musiał ubiegać się o zgodę możnych, aby jeden z jego synów mógł zostać
królem po jego śmierci; w tym celu Władysław Jagiełło wydał trzy przywileje:
 w 1425 r. w Brześciu Kujawskim (nie wszedł w życie);
 w 1430 r. w Jedlnej;
 w 1433 r. w Krakowie.
Władysław (zwany później Warneńczykiem), starszy syn Jagiełły, został wybrany na tron w
1434 r. już przez zjazd elekcyjny (stąd niektórzy uczeni, np. prof. Kutrzeba, od niego liczą
królów elekcyjnych);
 W ten sam sposób wybrani zostali następni królowie:
 Kazimierz Jagiellończyk (1447 r.);
 Jan Olbracht (1492 r.);
 Aleksander (1501 r.);
 Zygmunt I Stary (1506 r.);
 Zygmunt August (1530 r. – jeszcze za życia ojca);
wybieranie z rodziny Jagiellonów syna po ojcu, a brata po bracie, wynikało z dążenia do
utrzymania związku z Litwą, który inaczej by się rozpadł, bo Jagiellonowie zachowali
dziedziczne prawo do Litwy (gdyby panowie polscy wybrali przedstawiciela innej dynastii,
władałby on tylko w Polsce, zaś na Litwie nadal władaliby Jagiellonowie);

ELEKCJA
 prawo udziału w elekcji miała przede wszystkim szlachta, ale także pozostałe stany
uprzywilejowane, czyli duchowieństwo i mieszczaństwo;
 w pierwszych elekcjach przeważało znaczeniem możnowładztwo, wywierające
wówczas decydujący wpływ na politykę państwa;
  po elekcji dokonywano koronacji, składającej się z dwóch aktów: pomazania króla i
właściwej koronacji, tj. przekazania królowi insygniów władzy monarszej (korony,
berła, jabłka i pierścienia);
 pomazania i koronacji dopełniał arcybiskup gnieźnieński w Krakowie;
 król składał przysięgę o charakterze liturgicznym i państwowym; w przysiędze
państwowej zobowiązywał się do przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejów,
do odzyskania utraconych przez państwo ziem i do obrony granic;
 dopiero po koronacji król obejmował rządy;

OGÓLNE POTWIERDZENIE PRAW PRZEZ KRÓLA

Od Władysława III (Warneńczyka) król wydawał ogólne potwierdzenie praw.
Władysław III w momencie obejmowania tronu nie był pełnoletni (nie miał lat sprawnych),
dlatego najwyżsi dostojnicy wystąpili jako poręczyciele (rękojmie) i wystawili dokument, że
po osiągnięciu pełnoletniości król wyda potwierdzenie praw.
Władysław III wydał takie potwierdzenie praw w 1438 r.
Od panowania Władysława III ogólne potwierdzenie praw stanów stało się zasadą przy
obejmowaniu tronu przez kolejnych monarchów.

ZAKRES WŁADZY MONARSZEJ

Stanowienie prawa
 Król miał pełnię władzy, o ile nie zrzekł się jej na rzecz czynnika społecznego;
 monarcha stanowił prawo, wydając statuty, uniwersały, edykty, mandaty, czy
konstytucje, samoistnie, przy jedynie doradczym udziale Rady Królewskiej;
następnie przy udziale Sejmu;
 ustawodawcza działalność króla nie mogła naruszać praw zagwarantowanych stanom
przez przywileje.

Uprawnienia wykonawcze
W pełni do króla należała władza wykonawcza:
 mianował urzędników, z wyjątkiem urzędników ziemskich, sprawujących funkcje
sądowe, na które przedstawiano mu po czterech kandydatów, spośród których
wybierał jednego na każdy wakujący
 (nieobsadzony), sądowy urząd ziemski;
 był wodzem naczelnym armii;
 reprezentował państwo w stosunkach zewnętrznych;
 był najwyższym sędzią.

Przywileje
W okresie monarchii stanowej władzę króla coraz bardziej ograniczały nadawane przez niego
przywileje; w tym okresie już przede wszystkim przywileje ziemskie.
Do przywilejów ziemskich zaliczyć należy:
 przywilej koszycki z 1374 r.;
 przywilej przedkoronacyjny krakowski i pokoronacyjny korczyński z 1386 r.;
 przywilej czerwiński z 1422 r.;
 przywilej jedlneński z 1430 r.;
 przywilej krakowski z 1433 r.;
 przywileje cerekwicko – nieszawskie z 1454 r.
Zawierały one zobowiązania króla wobec stanów uprzywilejowanych: szlachty i
duchowieństwa.
Przywileje ziemskie zawierały z jednej strony potwierdzenie praw uzyskanych już poprzednio
przez stany i przyznanie nowych praw, głównie na rzecz szlachty, z drugiej zaś strony
zawierały szereg przepisów regulujących sposób wykonywania władzy przez króla.
Przywileje formalnie miały charakter aktów jednostronnych (były nadawane przez króla),
ale w praktyce były wynikiem pertraktacji prowadzonych pomiędzy czynnikiem społecznym
a królem. Umowny sposób ich wypracowania wynikał nieraz z treści samego przywileju.
Mimo podkreślania nadrzędności władzy królewskiej, wytwarzało się zatem wyobrażenie, że
króla łączy ze społeczeństwem stosunek umowny, a granicę władzy monarchy stanowi
obowiązujące prawo.
Od końca XV w. podstawą ograniczania władzy monarszej i uzyskiwanie nowych praw przez
stany uprzywilejowane były uchwały sejmowe (konstytucje) .

INSTYTUCJA STANÓW
Charakter prawny
Charakterystyczna cecha monarchii stanowej to uzyskanie przez stany uprzywilejowane
instytucjonalnie zagwarantowanego wpływu na sprawowanie władzy najwyższej w
państwie (była to jedna z zasad konstrukcji Korony Królestwa Polskiego).
Do tego rodzaju instytucji zaliczyć należy:
1) prawo szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa do udziału w elekcji władcy;
2) prawo do zawierania konfederacji jedno- lub wielostanowych w celu zrealizowania
określonych zadań, należących zasadniczo do funkcji państwa, których jednak władza
państwowa nie mogła lub nie chciała zrealizować;
3) prawo do posiadania reprezentacji stanowej (Sejm Walny, sejmy prowincjonalne,
sejmiki ziemskie).
Sejm Walny
W Sejmie Walnym, obok Rady Królewskiej, miał prawo brać udział:
 ogół szlachty,
 przedstawiciele kapituł katedralnych,
 przedstawiciele miast.

Sejmiki ziemskie
Miały charakter ściśle szlachecki; były organami samorządu lokalnego szlachty.
Stany miały także swoje uprawnienia szczególne, np. prawo miast do wystawiania osobnych
dokumentów obok króla (np. przy zawarciu traktatu kaliskiego z 1343 r.).
PROCES ZAMYKANIA SIĘ STANÓW SPOŁECZNYCH
W monarchii stanowej doszło do zamknięcia się stanów społecznych, czego prawnym
wyrazem były statuty Kazimierza Wielkiego.
Zmianie uległo kryterium przynależności do stanu. Wyjątkiem był stan duchowny, gdzie
kryterium przynależności zawsze jest tylko jedno i nie ulega zmianie - powołanie do stanu
duchownego.

Stan szlachecki :
Kryterium przynależności do stanu rycerstwa – szlachty w monarchii patrymonialnej było
posiadanie ziemi na prawie rycerskim.
Kryterium przynależności do stanu rycerstwa – szlachty w monarchii stanowej było
urodzenie, które to kryterium ujęte zostało w statutach Kazimierza Wielkiego (urodzenie z
ojca szlachcica, a potem z ojca i matki szlachcianki).
 Jedynym prawnym sposobem wejścia do stanu szlacheckiego osoby, która nie
urodziła się w rodzinie szlacheckiej, była adopcja, czyli przyjęcie do rodu
szlacheckiego;
 adopcja do rodu szlacheckiego polegała na przyjęciu przez adoptowanego herbu,
który posiadał ród adoptujący (adopcja do herbu, nadanie herbu adoptowanemu);
 odmianą adopcji była nobilitacja, czyli adopcja dokonana przez króla, która później
pozostała jako jedyna;
 monarcha nadawał część swojego herbu, a nie całość (był to tzw.herb upośledzony).

Stan mieszczański:
Analogicznie zmianie uległo także kryterium przynależności do stanu mieszczańskiego.
 w monarchii patrymonialnej do stanu mieszczańskiego należeli wszyscy lokowani
na prawie niemieckim, ponieważ dokument lokacyjny określał prawa i obowiązki
osadników miejskich;
 w monarchii stanowej przyjęto kryterium urodzenia – trzeba było urodzić się w
rodzinie mieszczańskiej;
 dodatkowo powstała kategoria obywatelstwa miejskiego; uzyskanie obywatelstwa
miejskiego uzależnione było od spełnienia szeregu warunków, ustalanych osobno
przez każde miasto (np. „list dobrego urodzaju”, poślubienie córki obywatela miasta,
zakup nieruchomości w mieście).

Stan chłopski:
Analogicznie zmianie uległo także kryterium przynależności do stanu chłopskiego.
 w monarchii patrymonialnej do stanu chłopskiego wchodzili chłopi lokowani we
wsiach na prawie polskim i niemieckim;
 w monarchii stanowej przyjęto jako kryterium przynależności do stanu chłopskiego
kryterium urodzenia się w rodzinie chłopskiej;
 możliwe było także oddanie się w poddaństwo – osoba nie będąca niczyim
poddanym mogła oddać się dobrowolnie w poddaństwo, wchodząc tym samym do
stanu chłopskiego;
 dobrowolne oddanie się w poddaństwo to powzdanie.
Zagadnienia ustrojowo-prawne dawnej Polski (okres przedrozbiorowy)
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
NSP(z) Wykład nr 5 18.IV.2021 r.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
W średniowiecznej Europie powszechnie występującą formą państwa była monarchia
stanowa;
w Polsce ta forma ustrojowa utrzymała się do początku XVI w. – punktu zwrotnego w
kształtowaniu się nowego modelu ustrojowego państwa;
w przeciwieństwie do większości państw europejskich Polska nie przekształciła się w
monarchię absolutną, lecz w swoistą odmianę monarchii stanowej;
tę formę państwa, utrzymująca się do 1795 r., określa się jako Rzeczpospolitą szlachecką.
W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, utrwalił się publicznoprawny
charakter państwa;
Jednocześnie, w odróżnieniu od innych krajów, w Polsce utrzymał się podział władzy
pomiędzy monarchą a uprzywilejowanymi stanami: szlacheckim i duchownym;
Król nie stał się piastunem władzy suwerennej;
Nie doszło do reorganizacji instytucji centralnych i lokalnych na podstawie zasad centralizmu i
biurokratyzmu (charakterystycznych dla monarchii absolutnych);
stosunkowo nieliczne mieszczaństwo nie zdołało odegrać znaczniejszej roli politycznej.

PERIODYZACJA
W ramach Rzeczypospolitej szlacheckiej należy wyodrębnić dwa podokresy:
1) demokrację szlachecką (1505 – 1652 r.);
2) oligarchię magnacką (1652 – 1795 r.);
* w ramach oligarchii magnackiej można jeszcze dodatkowo wyodrębnić okres reform
„stanisławowskich” za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764 – 1795) =>
początek monarchii konstytucyjnej. Niezależnie od powyższych cezur czasowych należy
podkreślić, że z prawnego punktu widzenia Rzeczpospolita szlachecka jest jednolita,
albowiem brak aktu prawnego ustanawiającego oligarchię w miejsce demokracji
szlacheckiej.
O oligarchii magnackiej można mówić jedynie jako o stanie faktycznym, opartym na
powstaniu zależności magnat – klient (należący do szlachty „gołoty”), z wyłączeniem
szlachty średniej.

CECHY DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ

  Początek rozwoju demokracji szlacheckiej wiązać należy ze wzrostem znaczenia
sejmików ziemskich od nadania statutów nieszawskich przez króla Kazimierza
Jagiellończyka;
 wzmożona aktywność polityczna średniej szlachty utrzymywała się do połowy XVII
w.;
 w kształtowaniu się demokracji szlacheckiej ważną rolę odegrał ruch egzekucyjny,
głoszący program egzekucji dóbr i egzekucji praw;
 w 1504 r. posłowie szlacheccy przeforsowali konstytucję sejmową o zakazie
zastawiania królewszczyzn, wymierzoną przeciwko magnaterii (egzekucja dóbr);
 przywódcy ruch egzekucyjnego dążyli w Sejmie przez całą I połowę XVI w. do
wzmocnienia pozycji średniej szlachty kosztem uprawnień króla i skupionej w Senacie
magnaterii (egzekucja praw);
 znaczną część postulatów udało się stronnictwu egzekucyjnemu zrealizować za
panowania Zygmunta Augusta;
 wyrazem tego było m. in.: utworzenie stałej armii, zawarcie Unii Lubelskiej w 1569
r., wolność wyznania, ujednolicenie miar i wag, reformy skarbowe (jednolita
moneta), zakaz łączenia niektórych urzędów.
Zasady ustrojowe demokracji szlacheckiej zebrane zostały w artykułach henrykowskich z
1573 r. Oparcie następstwa tronu na zasadzie wolnej elekcji doprowadziło wówczas do
silnego uzależnienia monarchy od szlachty. Częściowe zmiany w tym zakresie przyniosły
dopiero postanowienia Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 r. (konstytucja 3 Maja).
W następstwie ewolucji instytucji ustrojowych po 1573 r. Sejm stał się najważniejszym
organem w państwie.

CECHY OLIGARCHII MAGNACKIEJ

 Polityczna rola magnaterii znacznie wzrosła już na początku XVII w. po klęsce
rokoszu Zebrzydowskiego z lat 1606-1607;
 magnateria całkowicie przejęła ster rządów w państwie w drugiej połowie XVII w., po
rokoszu Lubomirskiego z lat 1666-1667, gdy doszło do dalszego osłabienia władzy
monarszej, a także znaczenia ekonomicznego, a w ślad za tym także politycznego
średniej szlachty;
 oligarchia magnacka była, podobnie jak demokracja szlachecka, odmianą
Rzeczypospolitej szlacheckiej;
 w okresie oligarchii decydujący wpływ na rządy w państwie wywierały nie szerokie
rzesze szlachty średniej (średniozamożnej), ale nieliczna grupa właścicieli wielkich
majątków ziemskich – magnatów;
 z powodu rygorystycznego przestrzegania zasady jednomyślności i stosowania
liberum veto Sejm nie funkcjonował prawidłowo;
 prowadziło to do decentralizacji władzy, czego wyrazem były „rządy sejmikowe”;

Jednym z negatywnych skutków deformacji ustroju politycznego była dezorganizacja aparatu

państwowego, zastępowanego często w okresie oligarchii prywatnym aparatem „państewek
magnackich”. Panowie owych „państewek” sprawowali pełną władzę dominialną nad swoimi
poddanymi. Miała ona zakres władzy państwowej. Dysponowali prywatnymi armiami,
prowadzili politykę zagraniczną sprzeczną ze stanowiskiem króla (np. wyprawy do Mołdawii,
„dymitriady”) i prywatne wojny. „Państewka” magnackie przejmowały zatem kompetencje
władzy państwowej.
OKRES REFORM „STANISŁAWOWSKICH”
 Już po II wojnie światowej jako osobny okres dziejów Polski wyodrębniono panowanie
Stanisława Augusta Poniatowskiego, czyli lata 1764 – 1795;
 obok reform politycznych i ustrojowych, uwieńczonych uchwaleniem Ustawy
Rządowej z 3 maja 1791 r., za panowania tego monarchy zapoczątkowane zostały
przeobrażenia stosunków społecznych w kierunku złagodzenia sztywnych podziałów
stanowych;
 postanowienia Ustawy Rządowej przyspieszyły proces tworzenia się nowej warstwy
społecznej – inteligencji;
 o pozycji jednostki w państwie w coraz szerszym stopniu zaczęło decydować nie
rodzenie, lecz zdolności osobiste oraz wykształcenie;
 kolejny krok w niwelowaniu różnic stanowych to wydarzenia z okresu Insurekcji
Kościuszkowskiej, doceniające rolę stanu chłopskiego (Uniwersał Połaniecki,
szlachectwo dla Bartosza Głowackiego, interwencja władzy w stosunki dominialne na
wsi).
Spośród wielu wydarzeń w tym okresie, doniosłe konsekwencje, będące przypieczętowaniem
stale zachodzącego procesu utraty suwerenności zewnętrznej przez Rzeczypospolitą,
spowodowały 3 zabory ziem polskich z lat 1772, 1793 i 1795. Doprowadziły one do usunięcia
Polski z mapy Europy i przekreśliły nadzieje oświeceniowych działaczy na zbudowanie
nowoczesnego państwa opartego na idei kompromisu szlachecko – mieszczańskiego.

POZYCJA USTROJOWA KRÓLA

Tryb obsady tronu
 Praktyka wyboru Jagiellonów na elekcyjny tron Polski utrzymała się do bezpotomnej
śmierci Zygmunta Augusta (zm. w 1572 r.);
 w artykułach henrykowskich z 1573 r. zastrzeżono, że za życia króla nie wolno
wybierać następcy, co potwierdziły prawa kardynalne z 1768 r.;
 sposób elekcji po śmierci Zygmunta Augusta ukształtował się w drodze praktyki, a
przyjęte wtedy zasady stanowiły podstawę kolejnych elekcji;
 okres od śmierci króla do koronacji następcy nosił nazwę bezkrólewia; na czele
państwa stał wtedy prymas jako zastępca króla (interrex, „międzykról”);
 w czasie pierwszego bezkrólewia zwyciężyła zasada udziału w elekcji całej szlachty
(wolna elekcja);
 do wyboru elekta wymagana była jednomyślność;
 ogłoszenie wyboru elekta należało do prymasa (nominacja);
 następnie układano z przedstawicielami elekta umowę zwaną pakta konwenta; po
jej podpisaniu następowało ponowne ogłoszenie wyboru przez marszałka
(publikacja);
 następnie wystawiano dyplom elekcji, w którym stwierdzano wybór króla i poddanie
się jego władzy; wręczano go królowi dopiero po osobistym zaprzysiężeniu paktów
konwentów;
 okres bezkrólewia kończył się w dniu koronacji; dokonywano jej w Krakowie, w
czasie Sejmu koronacyjnego (wyjątek: koronacje Stanisława Leszczyńskiego i
Stanisława Augusta Poniatowskiego, które odbyły się w Warszawie);
 dopiero obrzęd uroczystej koronacji nadawał królowi pełne prawa;
 król po koronacji wydawał potwierdzenie praw, poświadczał osobno, że złożył
przysięgę, oraz zawiadamiał o koronacji obce dwory.
.
Odpowiedzialność monarchy
  Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, podstawą władzy króla stała się umowa
zawierana z elektem (pakta konwenta), dlatego wyłoniła się kwestia postępowania
na wypadek niewypełnienia przez króla swoich zobowiązań lub naruszenia prawa;
 problem ten rozstrzygnięto formułując w artykułach henrykowskich zasadę, że
społeczeństwo jest wtedy zwolnione od obowiązku posłuszeństwa wobec monarchy;
 wprowadzono zatem wyraźnie zasadę odpowiedzialności osobistej monarchy;
 wypowiedzenie posłuszeństwa oznaczało odebranie królowi władzy przez
pozbawienie go tronu („zegnanie z tronu”);
 formą wypowiedzenia posłuszeństwa w XVII-XVIII w. był rokosz, czyli „konfederacja
przeciwko królowi”; zwolennicy monarchy zawiązywali w odpowiedzi konfederację
„przy królu”; o wyniku sporu decydował stosunek sił, którymi dysponowały
skonfliktowane strony.

Zakres władzy (kompetencje) monarchy

 Już od połowy XV w. rozpoczęła się ewolucja pozycji króla w zakresie uprawnień –
następowało stopniowe ograniczanie samodzielności monarchy w zakresie
ustawodawstwa, naczelnego dowództwa i sądownictwa;
 do kompetencji króla należało wyłączne prawo mianowania urzędników, w tym na
urzędy senatorskie, kierowanie polityką zagraniczną i zwierzchnictwo nad lennami;
 zachował również uprawnienia do samodzielnego wydawania aktów prawnych w
formie edyktów, ordynacji i uniwersałów wobec miast królewskich, Żydów, chłopów z
rozległych królewszczyzn oraz w sprawach górniczych;
 w innych sprawach król dzielił władzę prawodawczą razem z Sejmem;
 aż do Sejmu Czteroletniego (1788-1792) król zachował prawo sankcji ustawodawczej
i pozostał równorzędnym czynnikiem w ustawodawstwie z izbą poselską i senatorską;
 w XVIII w. oponenci dworu wielokrotnie postulowali ograniczenie uprawnień
monarchy w dziedzinie władzy wykonawczej na rzecz rządu centralnego;
 na Sejmie konwokacyjnym w 1764 r. powołano (odrębne dla Korony i Wielkiego
Księstwa Litewskiego) Komisje Skarbowe i Komisje Wojskowe, które wkraczały w
dotychczasowe prerogatywy króla w dziedzinie spraw skarbowych i wojskowych;
 w 1773 r. powołano (już wspólną dla Korony i Litwy) Komisję Edukacji Narodowej,
sprawującą zwierzchność nad całym szkolnictwem (poza Szkołą Rycerską); przejęła
ona zatem kolejną prerogatywę królewską – nadzór nad szkolnictwem;
 dalsze ograniczenie uprawnień kierowniczych króla nastąpiło w 1775 r., gdy
utworzono Radę Nieustającą – pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej organ o
charakterze rządu centralnego; król był tylko jej przewodniczącym, pełniąc funkcje
reprezentacyjne w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych.

POZYCJA USTROJOWA KRÓLA W „KONSTYTUCJI 3 MAJA”

 „Ustawa rządowa” z 3 maja 1791 r. wprowadziła zasadnicze zmiany w ustrojowej
pozycji monarchy;
 „konstytucja 3 Maja” zniosła zasadę wolnej elekcji; uznała tron za „dziedziczny przez
osoby, elekcyjny przez familie”, a więc wprowadziła dziedziczność tronu aż do
wygaśnięcia dynastii;
 przez likwidację wolnej elekcji zamierzano zapewnić ciągłość rządów i wzmocnić
władzę królewską;
 konstytucja majowa usunęła wprowadzoną przez artykuły henrykowskie
odpowiedzialność osobistą monarchy, a przyjęła nową zasadę nieodpowiedzialności
władcy; każdy akt prawny wydany przez króla musiał być podpisany (czyli
 kontrasygnowany) przez jednego z ministrów, który składając swój podpis
przejmował za ten akt odpowiedzialność;
 król został pozbawiony prawa sankcji ustaw;
 król sprawował władzę wykonawczą wraz ze Strażą Praw.

STRUKTURA
 Sejm składał się z dwóch izb, ale z trzech „stanów sejmujących”: króla, senatu,
izby poselskiej;
 Już w XVI w. przyjęto w doktrynie polityczno-prawnej zasadę, że sejm bez króla nie
istnieje, tzn. nie może działać (wyjątkiem były sejmy konwokacyjne i elekcyjne);
 formalnie trzy „stany sejmujące” ustanowione zostały w prawach kardynalnych z
1768 r.;
 król miał prawo wydawania uniwersałów zwołujących sejmiki przedsejmowe i
sejm;
 jedną z podstawowych kompetencji króla było prawo inicjatywy ustawodawczej;
 swoje propozycje ustawodawcze król przedstawiał sejmikom w uniwersałach
przedsejmowych, a później sejmowi w formie tzw. materii od tronu.

PORZĄDEK OBRAD
 Porządek obrad sejmu ukształtował się w drodze praktyki;
 po przybyciu na sejm posłów szlacheckich, reprezentujących wyłącznie swój sejmik,
odprawiane było uroczyste nabożeństwo oraz wygłaszane kazania sejmowe;
 następnie posłowie wybierali ze swojego grona marszałka izby; w senacie
przewodniczył król, ewentualnie w jego zastępstwie kanclerz;
 marszałek, podobnie jak posłowie, wybierany był na czas trwania jednego sejmu;
 wyborze marszałka zawiadamiano króla, a następnie przeprowadzano rugi
poselskie, czyli sprawdzenie ważności mandatów poselskich;
 przy wyborze marszałka i rugach poselskich uchwały podejmowano większością
głosów, co stanowiło wyjątek od zasady jednomyślności;
 po wyborze marszałka i rugach poselskich izba była uprawomocniona, czyli mogła
przystąpić do stanowienia prawa;
 następnie odbywało się przywitanie króla na wspólnym posiedzeniu senatu i izby
poselskiej; mowę polityczną w imieniu izby poselskiej wygłaszał marszałek sejmu;
odpowiadał na nią kanclerz;
 kolejnym etapem były vota senatorskie, czyli wypowiedzi senatorów w sprawach
przedłożonych sejmowi do uchwalenia;
 następnie obie izby rozłączały się i pracowały oddzielnie; w celu wypracowania
zgodnej uchwały porozumiewały się przez delegacje;
 jeśli sejm doszedł do skutku, uchwały spisywane były w formie (jednej) konstytucji i
odczytywane na wspólnym posiedzeniu obu izb;
 w kancelarii królewskiej ustalano ostateczną redakcję konstytucji sejmowej, co
nazywano jej „ucieraniem” lub „moderowaniem”;
 konstytucję, czyli całość uchwał jednego sejmu, podpisywał król wraz z marszałkiem
sejmu (promulgacja);
 wszystkie akty publiczne, a zatem również konstytucje sejmowe, ogłaszane były w
imieniu króla i wpisywane do akt ziemskich (publikacja).

TRYB PODEJMOWANIA UCHWAŁ

 Uchwalenie ważnej konstytucji wymagało zgody trzech stanów sejmujących: króla,
senatu i izby poselskiej;
  w senacie nie głosowano, lecz jego członkowie wypowiadali swoje zdanie (votum);
na podstawie tych wypowiedzi król formułował konkluzję, zazwyczaj zgodną ze
stanowiskiem przeważającej części senatorów;
 przyjęcie konstytucji przez izbę poselską wymagało zgody powszechnej, czyli
jednomyślności; jej uzyskanie utrudniały szczegółowe instrukcje poselskie;
 w praktyce do połowy XVII w. pomijano głosy niezbyt licznej opozycji; jeśli
oponentów nie udało się przekonać do przyłączenia się do stanowiska większości,
przyjmowano fikcję jednomyślności;
 ostatecznie nie zdołano jednak wprowadzić zasady podejmowania uchwał większością
głosów; od drugiej połowy XVII w. zaczęto coraz bardziej rygorystycznie przestrzegać
zasady jednomyślności.

SEJM W „KONSTYTUCJI 3 MAJA”

 Ustawa rządowa z 3 maja 1791 r. stanowiła, że władza prawodawcza to stany
zgromadzone, czyli senat i izba poselska;
 senat utracił prawo sankcji ustaw sejmowych, przyznano mu tylko prawo weta
zawieszającego, które następnie mogła przegłosować izba poselska;
 w porównaniu z okresem poprzednim w skład izby poselskiej oprócz posłów
szlacheckich wchodzili przedstawiciele miast, zwani plenipotentami, w liczbie 24;
mieli tylko głos doradczy w sprawach miejskich;
 zniesiona została moc wiążąca instrukcji poselskich – posłowie stali się
przedstawicielami całego narodu;
 zniesiono liberum veto; w miejsce zasady jednomyślności wprowadzono zasadę
decydowania większością głosów (zwykłą lub kwalifikowaną);
 wprowadzono zasadę sejmu „zawsze gotowego”, posłów wybierano na dwuletnią
kadencję;
 sejm większością 2/3 głosów połączonych izb mógł pociągnąć ministra do
odpowiedzialności za kierunek jego działalności politycznej.

SYNTEZA DAWNEGO PRAWA POLSKIEGO (okres przedrozbiorowy)

SNP(z) Wykład nr 6 18.IV.2021 r.

CHARAKTERYSTYKA DAWNEGO PRAWA POLSKIEGO

Dawne prawo polskie miało charakter partykularny i stanowy.
Już w XII w. prawo sądowe utraciło charakter powszechności ze względu na wyodrębnienie
się stanów społecznych, z których każdy miał swoistą, sobie tylko właściwą sytuację
prawną.
Rycerstwo – szlachta rządziło się prawem ziemskim, mieszczanie prawem miejskim – w
znacznej części niemieckim, duchowieństwo prawem kanonicznym i kościelnym, a chłopi
prawem wiejskim – zwanym też dworskim.
Dalsze jeszcze zróżnicowanie prawa spowodował fakt, że własne, autonomiczne prawa miały
– w myśl zasady osobowości prawa – grupy etniczno-religijne, takie jak Żydzi, Ormianie
czy Tatarzy, które to prawa obowiązywały w stosunkach między członkami tych grup.
Ponadto wskazać również trzeba na wyodrębnienie tzw. praw szczególnych, jak prawo lenne
występujące na Pomorzu, Śląsku i części Mazowsza, prawo wojskowe, prawo bartne, prawo
górnicze, czy prawo wekslowe.
Stanowe prawo charakteryzowało się zatem wielością systemów prawnych, między którymi
dochodziło niekiedy do kolizji.
Wobec braku norm kolizyjnych pojawiały się trudności ze stosowaniem prawa w praktyce.
Druga cecha dawnego prawa polskiego to partykularyzm, który był w istocie
partykularyzmem geograficznym, a wyrażał się on w braku powszechnego, jednolitego
prawa na terenie całego państwa.
W prawie ziemskim wyodrębniamy przede wszystkim prawo małopolskie, wielkopolskie
i mazowieckie, a więc nie był to partykularyzm zbyt silny, zwłaszcza że podstawowe
instytucje uregulowane zostały podobnie we wszystkich trzech systemach.
Dopiero na przełomie monarchii stanowej i Rzeczypospolitej szlacheckiej doszły jeszcze nowe
prawa partykularne, czyli prawo Prus Królewskich (po zawarciu II pokoju toruńskiego) i
prawo Wielkiego Księstwa Litewskiego (unie polsko - litewskie).
W prawie miejskim wyodrębniły się prawo magdeburskie oraz jego polskie odłamy, czyli
prawo średzkie i chełmińskie, które wyparły inne, istniejące początkowo systemy prawa
miejskiego, tj. prawo lubeckie i prawo flamandzkie.
Natomiast jednolity charakter miało prawo kanoniczne, oparte na prawie rzymskim.
Ponadto tylko prawo kanoniczne miało charakter prawa stanowionego; pozostałe
systemy miały zasadniczo charakter prawa zwyczajowego.

DAWNE POLSKIE PRAWO ZIEMSKIE

Istotną cechą prawa ziemskiego był w zasadzie jego rodzimy, polski charakter. Rozwijało
się ono samodzielnie, obce wpływy na to prawo były niewielkie. Dotyczyło to zarówno prawa
prywatnego jak i karnego, a także reguł procesowych. Jedynie osobowe prawo małżeńskie dla
katolików regulowane było przepisami kanonicznymi.
Prawo rzymskie miało niewielki wpływ na prawo ziemskie. W średniowieczu szlachta
obawiała się bowiem popadnięcia w zależność od Niemiec, a konkretnie od Cesarzy
Rzymskich Narodu Niemieckiego. Natomiast w Rzeczypospolitej szlachta obawiała się
absolutum dominium, czyli absolutnej władzy monarchy, który mógłby traktować państwo
na wzór cesarzy rzymskich.
Wpływ prawa rzymskiego na prawo ziemskie przejawiał się w terminologii prawniczej,
przejmowanej za pośrednictwem prawa kanonicznego, opartego na prawie rzymskim, jak też
w niektórych instytucjach prawa prywatnego, takich jak testament, emfiteuza (użytkowanie
wieczyste), niektóre uregulowania z zakresu prawa zobowiązań.
Natomiast większy wpływ prawa rzymskiego zaznaczył się w ziemskim procesie
sądowym, tzn. oddziaływało ono na kodyfikację prawa procesowego z 1523 r., czyli
Formulę processus.
Zasady prawa rzymskiego przyczyniły się do odformalizowania ziemskiego procesu
sądowego, do rozpowszechnienia dokumentów w sądzie (zasada pisemności) i do
wprowadzenia instytucji apelacji. Poza tym prawo rzymskie pośrednio oddziaływało na
praktykę prawa ziemskiego poprzez III Statut Litewski i Korekturę Pruską.
III Statut Litewski posiłkowo stosowano bowiem w Małopolsce, zaś Korekturę Pruską
stosowano posiłkowo w Wielkopolsce. Ponadto na III Statut Litewski powoływał się w
swoim orzecznictwie Trybunał Koronny. Tak więc – generalizując – można powiedzieć, że
polskie prawo ziemskie stanowiło dorobek rodzimej myśli prawniczej.
DAWNE POLSKIE PRAWO MIEJSKIE
W zasadniczej swojej istocie prawo miejskie wywodziło się z prawa niemieckiego, które
jednak zostało dostosowane do rodzimych warunków i uzupełnione rodzimymi przepisami
stanowionymi. W szczególności to surowe prawo niemieckie znacznie złagodzono.
Od XVI w. w prawie miejskim było coraz więcej rodzimych elementów. W przeciwieństwie
do prawa ziemskiego, prawo miejskie uległo wpływom prawa rzymskiego. Prawo
miejskie przejęło z prawa rzymskiego zarówno siatkę pojęć, jak i wiele instytucji, na który to
proces wpłynęły romanizujące dzieła prawników miejskich. Prawo miejskie w dużej mierze
recypowało przepisy materialnego i procesowego prawa karnego z Constitutio Criminalis
Carolina z 1532 r., ale je złagodziło.

DAWNE POLSKIE PRAWO WIEJSKIE

Podstawowy trzon prawa wiejskiego stanowiły przepisy dawnego polskiego prawa
zwyczajowego.
Prawo to rozwinięte zostało przez orzecznictwo sądów chłopskich lub sądów działających z
udziałem chłopów. Natomiast drugą jego zasadniczą częścią było prawo niemieckie.
Od czasu otrzymania immunitetów przez panów, czyli zasadniczo od XIII w., pojawiły się
ustawy wydawane przez panów dla poddanych chłopów. Panowie stali się zatem
ustawodawcami dla swoich poddanych, przejmując w tym zakresie kompetencje władzy
państwowej.
W ten sposób prawo chłopskie, zwane też dworskim, uległo największemu zróżnicowaniu,
choć jego podstawy były określone dla wszystkich chłopów w jednakowy sposób, najpierw w
Statutach Kazimierza Wielkiego, a później w konstytucjach sejmowych.

DAWNE POLSKIE PRAWO PRYWATNE

W prawie prywatnym ziemskim najważniejsze znaczenie miało prawo rzeczowe.
Obejmowało ono posiadanie, prawo własności (sam termin „własność” pojawił się dopiero
w XVI w.) i ograniczone prawa rzeczowe. Wszystkie te przepisy odnosiły się przede
wszystkim do nieruchomości, czyli do ziemi, która stanowiła w owym czasie podstawę
stosunków społeczno-gospodarczych. Stąd też najbardziej rozbudowane były przepisy
związane z obrotem ziemią, który poddano kontroli władzy.
Już pod koniec XIV w. wprowadzono w polskim prawie ziemskim zasadę, że umowa
kupna-sprzedaży nieruchomości rodzi tylko zobowiązanie do przeniesienia własności,
natomiast prawo własności przechodziło na nabywcę dopiero w wyniku wpisu tej umowy do
księgi sądowej (zasada wpisu).
Bardzo rozbudowany charakter w prawie ziemskim miało prawo zastawu, zwłaszcza
zastawu bez dzierżenia, czyli hipoteki, dla zabezpieczenia długoterminowych pożyczek.
Już od konstytucji z 1588 r. o ważności zapisów została ona oparta na nowoczesnych
zasadach, które w innych krajach pojawiły się dopiero pod koniec XVIII w. Powtórzono je
później w prawie hipotecznym Królestwa Polskiego z 1818 r.
Natomiast bardzo słabo w prawie prywatnym ziemskim rozwinięte było prawo zobowiązań.
Nie podlegało ono bowiem wpływom romanistycznym poza niektórymi tylko instytucjami (np.
umowa kupna-sprzedaży) i było w Średniowieczu bardzo silnie sformalizowane. Na słaby
rozwój prawa zobowiązań wpływało niewielkie znaczenie obrotu towarowego w prawie
ziemskim, gdzie liczyła się przede wszystkim własność ziemi. Prawo zobowiązań było
natomiast bardzo dobrze rozwinięte w prawie miejskim, ze względu na znaczenie obrotu
towarowego w stosunkach miejskich.

DAWNE POLSKIE PRAWO KARNE

Ziemskie prawo karne w Polsce rozwinęło się odmiennie niż w innych krajach. W zasadzie
bowiem aż do zaborów utrzymała się w nim zasada prywatnoprawna i podział przestępstw na
prywatne i publiczne; podczas gdy w innych krajach już od XVI w. obowiązywała zasada
publicznoprawna.
Na zachodzie Europy przestępstwo było na ogół ścigane przez organ państwowy. Ponadto w
Polsce aż do upadku Rzeczypospolitej utrzymał się w dużej mierze kompozycyjny
charakter kar.
W konsekwencji ziemskie prawo karne było znacznie łagodniejsze od innych systemów
prawnych, które oparte były na zasadzie odstraszania (prewencja generalna). Poza tym
polskie prawo ziemskie miało charakter liberalny, zważywszy na to, że przewidywało prawo
do korzystania z pomocy obrońcy; szlachcica nie można było ani uwięzić, ani ukarać bez
wyroku sądowego; dom szlachcica był azylem; wprowadzono również apelację.
Miejskie prawo karne było natomiast bardzo surowe, zwłaszcza od czasu recepcji Karoliny
(Constitutio Criminalis Carolina), począwszy od 1532 r. Hołdowano tutaj teorii
odstraszania, co pociągało za sobą bardzo surowy sposób wykonywania kar i tortury, które
w prawie ziemskim wprawdzie również wprowadzono pod wpływem prawa miejskiego, ale
były one w praktyce rzadko stosowane. Tymczasem w prawie miejskim tortury miały
podstawowe znaczenie ze względu na zasadę, że „przyznanie się oskarżonego jest królową
dowodów”.
Wiejskie prawo karne było w dużej mierze oparte na prawie miejskim, ale znacznie od
niego łagodniejsze. Przeważały w nim kary pieniężne i cielesne, a nie kary śmierci i
okaleczające.

DAWNE POLSKIE PRAWO PROCESOWE

Ziemskie prawo procesowe rozwijało się również odmiennie, niż procedury innych krajów
europejskich. Tam bowiem już od XIII wieku nastąpiło wyraźne rozróżnienie na proces
cywilny i karny. W dawnym prawie polskim przeważała jednolitość procesu, utrzymana
aż do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej.
W procesie tym wykształciły się zasady skargowości, kontradyktoryjności,
dyspozycyjności, jawności, a od połowy XIV w. prawo do korzystania z pomocy obrońcy,
zarówno w sprawach cywilnych jak i karnych, w czym Rzeczpospolita wyprzedziła inne kraje.
Wszystkie te zasady do dzisiaj obowiązują w prawie procesowym. Z zasad, które zostały
zarzucone, obowiązywała wówczas legalna teoria dowodów.
W Średniowieczu proces był bardzo sformalizowany, a w szczególności w pierwszym okresie,
na co dowodów dostarcza najstarszy zwód prawa polskiego (Księga Elbląska). Wystarczyło
np. pomylić się w jednym słowie, lub położyć palec na krzyżu w niewłaściwym miejscu, a już
upadało się w dowodzie.
Dopiero od wprowadzenia Formuli processus z 1523 r. procedura sądowa została
znacznie odformalizowana oraz w pewnym stopniu uproszczona i skrócona.
W prawie ziemskim nie rozwinął się proces inkwizycyjny. Wykorzystane zostały tylko
niektóre jego elementy przy orzekaniu w sprawie najcięższych przestępstw publicznych. Przy
takich przestępstwach oskarżony pozbawiony był obrońcy oraz był przedmiotem
postępowania organu śledczo-sądowego.
Od XVI w. ukształtował się proces mieszany, inkwizycyjno-skargowy
W zachodniej Europie taki model procesu ukształtował się dopiero w połowie XIX w.
Wyjątkiem była tylko rewolucyjna Francja.
Oskarżony w procesie mieszanym był podmiotem postępowania; bronił się albo sam, albo
przy pomocy obrońcy, przed oskarżycielem publicznym. Sąd rozstrzygał sprzeczne wywody
stron procesowych (zasada kontradyktoryjności).
W prawie miejskim, zwłaszcza po recepcji Karoliny, w sprawach karnych obowiązywał model
procesu inkwizycyjnego, z pewnymi odrębnościami. Do tych ostatnich zaliczyć należy
przede wszystkim prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz zasadę jawności.
Podstawowym dowodem było tu przyznanie się do winy, wymuszone w drodze tortur.
Tortury w postępowaniu sądowym Polska zniosła w 1776r., jako jeden z pierwszych krajów.

WPROWADZENIE DO KODYFIKACJI PRAWA na ziemiach polskich pod zaborami

NSP(z) Wykład nr 7 8.V.2021 r.

KONCEPCJA IDEALNEGO KODEKSU

Do XVIII w. nie istniała w pełni świadoma działalność kodyfikacyjna we współczesnym
rozumieniu tego pojęcia.
Terminem „kodeks”, powszechnie używanym już od Średniowiecza, posługiwano się dość
swobodnie nawet do początków XIX w.
Słowo „kodeks” mogło oznaczać: projekty kodyfikacyjne, zbiory praw (w tym prywatne),
zbiory orzeczeń sądowych, prace komentatorskie.
Okres średniowiecza nie sprzyjał idei kodyfikacji ze względu na partykularyzm i stanowy
charakter prawa.
Żaden z powstałych wtedy kodeksów nie stanowił w pełni zwartej całości. Ich systematyka
oparta była z reguły nie według przynależności norm do określonego działu prawa, ale
według charakteru źródeł.

Nowa systematyka, oparta na kryterium przynależności norm do określonego działu

prawa (gałęzi prawa), pojawiła się dopiero w okresie Oświecenia.
Język prawniczy średniowiecznych kodeksów cechowała obrazowość i symbolika.
Głównym celem spisywania kodeksów było uporządkowanie dotychczasowych przepisów.
W XVI w. pojawiły się nowe kodyfikacje, będące konsekwencją zainteresowania sztuką
tworzenia prawa w ramach doktryny humanizmu.
Wpływ na ich powstanie wywarły również idee kodyfikacyjne Hugo Grocjusza i Samuela
Pufendorfa.
Kodeksy z epoki Renesansu nadal ujmowały poszczególne stany faktyczne w sposób nieostry,
formułując raczej bardzo szczegółowo konkretne przykłady.
W konsekwencji przyjęte rozwiązania nie były ani dostatecznie ogólne, ani wyczerpujące, ani
powiązane ze sobą wewnętrznie jednolitą metodą regulacji pokrewnych stanów faktycznych.
Wyraźnie unikano wprowadzania nowych rozwiązań, ponieważ dawność prawa uważano za
jego atut. Chodziło więc o spisywanie praw, ich wyjaśnianie, przywracanie (np. „egzekucja
prawa” w Polsce) .

Pod względem techniki prawodawczej od XVI-wiecznych kodyfikacji nie różniły się kodeksy z
XVII w., określane na ogół pojęciem „ordynacji” (ordonansów).

Nowoczesne rozumienie kodyfikacji pojawiło się dopiero w XVIII w.

Przetrwało ono do czasów współczesnych, chociaż już wiek XIX odbiegał w znacznym stopniu
od charakterystycznej dla Oświecenia doktryny prawa natury, jako podstawy wszelkiego
prawodawstwa i kodyfikacji.
Te dwa stulecia stworzyły fundament nowoczesnej systematyki kodeksów i techniki
kodyfikacyjnej. Wtedy też po raz pierwszy można mówić o świadomej działalności
kodyfikacyjnej.
W takim znaczeniu zapoczątkował stosowanie terminu kodyfikacja Jeremy Bentham.
Odróżnił on stanowienie kodeksów regulujących określoną dziedzinę w sposób kompleksowy
od stanowienia zwykłych praw, obejmujących wybraną przez ustawodawcę węższą sferę
ludzkiej aktywności.
Dopiero po tylu wiekach zrozumiano zatem, że podstawą dzieła kodyfikacji jest praca
koncepcyjna, pewien wkład oryginalnej twórczości, nie zaś zwykła kompilacja.
Stąd między innymi związany z Oświeceniem postulat stworzenia na nowo wszystkich praw
obowiązujących w państwie.
Sformułowano również cechy, którym powinien odpowiadać idealny kodeks.
Charakteryzować go ma spójność wewnętrzna, oparcie na jednolitych, jasnych kryteriach i
brak wewnętrznych sprzeczności.
Równie ważna jest zupełność kodeksu, w dwóch aspektach:
1) formalnym - kodeks zastępuje wszystkie obowiązujące dotąd w państwie przepisy z
danej dziedziny prawa;
2) materialnym – kodeks nie zawiera luk.
Zdawano sobie jednak sprawę z praktycznych trudności w realizacji ideału kodeksu
pozbawionego luk; stąd z czasem zwyciężył model kodeksu bez kazuistyki, z normami na tyle
ogólnymi, żeby obejmowały możliwie najwięcej sytuacji szczegółowych, zapewniając tym
samym znaczną stabilność jego przepisów.

Od okresu Oświecenia przyjmuje się również ideał zwięzłości kodeksu, ale nie wszystkie
kodyfikacje potrafiły mu sprostać.
Kolejna cecha to jasność i zrozumiałość, wzorowo zrealizowana w pruskim Landrechcie z
1794 r. a charakteryzująca także kodeks cywilny szwajcarski z 1907 r.
Podstawową cechą kodeksu postulowaną przez Oświecenia była także sprawiedliwość. Jej
miernikiem było wtedy prawo natury, ale później zaczęto sięgać także i do innych wzorców.
Wraz z tym idealnym modelem kodeksu Oświecenie rozpowszechniło zasadę uchwalania
czterech kodeksów podstawowych:
1) prawa cywilnego,
2) prawa karnego,
3) procedury cywilnej,
4) procedury karnej.

Odmienne, znacznie węższe rozumienie kodyfikacji, niż w Europie kontynentalnej,

ukształtowało się w Anglii.
W anglosaskim języku prawniczym kodyfikacja oznacza zebranie w jednym akcie prawnym
orzecznictwa, ewentualnie
wraz z uzupełnieniami i modyfikacjami ustawowymi
Jeżeli dany tekst prawny skupia, a także nowelizuje dawniejsze przepisy ustawowe, nie jest
on kodyfikacją, ale konsolidacją.

KIERUNEK HUMANITARNY W PRAWIE KARNYM

Kierunek humanitarny - przełomowe znaczenie dla rozwoju prawa karnego od XVIII w.
Humanitaryści na zachodzie Europy (najwcześniej Christian Thomasius, następnie
Monteskiusz, Gaetano Filangeri i Cesare Beccaria) a za nimi prawnicy polscy czasów
stanisławowskich (Teodor Ostrowski, Józef Wybicki, Józef Szymanowski) postulowali
zasadnicze zmiany procesu i materialnego prawa karnego.
Humanitaryści sformułowali postulaty:
1) „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa bez ustawy) – skierowany przeciwko
zasadzie analogii;
2) „nulla poena sine lege” (nie ma kary bez ustawy) – skierowany przeciwko
arbitralności sędziów;
3) kodyfikacji prawa karnego, równego dla wszystkich członków feudalnego jeszcze
wówczas społeczeństwa;
4) subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej; 5/ zmiany katalogu kar i
zasadniczej zmiany katalogu przestępstw.
Celem represji karnej miała być poprawa sprawcy a nie jego eliminacja.
Podstawowe narzędzie represji stosowanej przez państwo miały zatem stanowić „kary
użyteczne społecznie”, zwłaszcza kara więzienia połączonego z przymusową pracą, a nie
kara śmierci.
Humanitaryści domagali się poprawy sytuacji oskarżonego w procesie, m. in. przez
rozszerzenie prawa do obrony i określenie przyczyn aresztu tymczasowego oraz likwidację
tortur.
Kodeksy karne epoki oświecenia zawierały obok dawnych elementów feudalnych także
rozwiązania, które stanowiły zapowiedź zupełnie nowego porządku w zakresie prawa i
procesu karnego.
Istotnym, nowym elementem kodeksów karnych okresu przejściowego, od feudalnej, surowej
represji karnej do liberalniejszego, mieszczańskiego prawa karnego, była:
1) realizacja zasad „nullum crimen sine lege” i „nulla poena sine lege” ;
2) stopniowa realizacja zasady równości;
3) indywidualizacja i subiektywizacja odpowiedzialności karnej; stopniowa zmiana
katalogu kar i hierarchii chronionych dóbr – likwidowano kary okrutne i hańbiące,
ograniczano karę śmierci i konfiskaty majątku.

Kodeksy z drugiej połowy XVIII w. były też doskonalsze pod względem techniki legislacyjnej:
1) Kazuistykę sformułowań zastępowało coraz częściej abstrakcyjne i syntetyczne ujęcie
przepisów prawa.
2) Oddzielono prawo procesowe od prawa materialnego.
3) Wyodrębniać zaczęto część ogólną od szczegółowej w kodeksach prawa karnego
materialnego.
Większość XIX-wiecznych kodeksów obowiązujących na ziemiach polskich miała charakter
kodeksów epoki przejściowej. Łączyły one stare, feudalne rozwiązania z nowymi,
rozwiniętymi w pełni w prawie mieszczańskim.
W Polsce ożywienie myśli humanitarnej związane było wyraźnie z pracami nad kodyfikacją
prawa w czasach stanisławowskich i w dobie Księstwa Warszawskiego.
Poglądy humanitarystów zyskiwały zwolenników nie tylko w gronie elit oświeceniowych, ale
również w środowiskach generalnie tradycyjnej prowincji szlacheckiej.

PROJEKTY KODYFIKACYJNE W POLSCE EPOKI STANISŁAWOWSKIEJ

Postulaty kodyfikacji prawa były również jednym z kierunków ruchu reformatorskiego
polskiego Oświecenia.
Ich celem było przezwyciężenie feudalnego partykularyzmu prawnego, a w rezultacie
wzmocnienie jedności państwa i osiągnięcie bezpieczeństwa prawnego.
W 1776 r. na wniosek króla Sejm powołał komisję kodyfikacyjną pod przewodnictwem
Andrzeja Zamoyskiego, której zadaniem było skodyfikowanie całego prawa sądowego.
Komisja przygotowała i przedłożyła Sejmowi w 1778 r. projekt kodyfikacji pod nazwą „Zbiór
praw sądowych”, obejmujący zarówno prawo prywatne, jak i prawo karne, ułożone w
porządku rzymskich ‘Instytucji”: personae, res, actiones.

Projekt „Zbioru praw sądowych” stanowił prawny wyraz idei kompromisu szlachecko –
mieszczańskiego.
Łączył rozwiązania wyrażające oświeceniowy nurt przemian społeczno – ekonomicznych z
dawnymi instytucjami feudalnymi.
Silna opozycja przeciwko „Zbiorowi praw sądowych ze strony znacznej części szlachty i
duchowieństwa doprowadziła do jego odrzucenia przez Sejm.
Dodatkowo zastrzeżono, że nigdy więcej nie może on być wniesiony pod obrady Sejmu.

Do sprawy kodyfikacji powrócono w dobie obrad Sejmu Czteroletniego.

Konstytucja 3 Maja zawierała postanowienia dotyczące dokonania spisu praw cywilnych i
kryminalnych w formie kodeksu nazwanego Kodeksem Stanisława Augusta.
W tym celu powołane zostały dwie komisje: dla Korony i Litwy.
Na czele Deputacji Koronnej stanął Hugo Kołłątaj. Który w swej mowie sejmowej wygłosił
potrzebę oparcia przyszłego zbioru praw na „ustawie moralnej”, czyli na prawie natury.
Plan kodyfikacji miał być zrealizowany w duchu kompromisu, stąd też Deputacja Kołłątaja
zapowiedziała oparcie się na dawnych prawach, a tylko w razie ich braku, wewnętrznej
sprzeczności i niezgodności z zasadami sprawiedliwości, odwołać się miała do „słuszności
przyrodzonej”, rozsądku i dobrych wzorów innych krajów.
Prace komisji zostały jednak przerwane w wyniku upadku dzieła Sejmu Czteroletniego.

PRAWO KARNE na ziemiach polskich pod zaborami

NSP(z) Wykład nr 8 8.V.2021 r.

PRUSKIE I NIEMIECKIE PRAWO KARNE NA ZIEMIACH POLSKICH

1. PRAWO KARNE:
1) Landrecht wschodniopruski z 1721 r. (księga VI): ziemie I rozbioru;
2) Landrecht Pruski z 1794 r. (Allgemeines Landrecht fur die Koniglichen Preussischen
Staaten – Pruskie prawo krajowe - PPK):
 zawiera całość prawa materialnego: prawo prywatne, karne, państwowe, lenne,
kościelne, administracyjne i inne,
 przepisy karne: 1577 paragrafów, podzielone na 17 rozdziałów, zamieszczone w XX
tytule,
 charakter posiłkowy w stosunku do partykularnych praw pruskich,
 wprowadzony z mocą subsydiarną w 1794 r., a od 1797 r. jako prawo bezwzględnie
obowiązujące,
 kazuistyczny,
 brak ścisłego odróżnienia norm prawnych od wskazówek moralno-obyczajowych,
 zasada nullum crimen sine lege (jednocześnie dopuszczając środkizabezpieczające),
 system kar: utrzymano kwalifikowane kary śmierci, kary o charakterze
odstraszającym, chłosta, feudalno-stanowy charakter, m.in. tzw. karcenie domowe,

3) Prawo prowincjonalne Prus Wschodnich z 1801 r. (Warmia);

4) Prawo prowincjonalne Prus Zachodnich z 1844 r. w powiatach Prus Zachodnich, które nie
weszły w skład Wielkiego Księstwa Warszawskiego;

5) Kodeks karny z 1851 r.:

 oparty na francuskim kodeksie karnym z 1810 r. oraz bawarskim kodeksie karnym z
1813 r.,
 zasada nulla poena sine lege,
 zasada nulla crimen sine lege,
 zawierał formalną definicję przestępstwa,
 za wzorem francuskim wprowadził podział przestępstw na:
 1) zbrodnie – zagrożone karą śmierci, ciężkiego więzienia, bądź dożywotniego
więzienia, albo karą więzienia od 5 do 20 lat;
2) występki – zagrożone karą twierdzy do 5 lat, karą aresztu ponad 6 tygodni lub
grzywną powyżej 50 talarów;
3) wykroczenia – zagrożone aresztem do 6 tygodni lub grzywną do 50 talarów.

 przewidywał okoliczności wykluczające lub łagodzące odpowiedzialność karną, takie

jak niepoczytalność, przymus, nieletniość, czy przedawnienie,
 w katalogu kar znajdowały się:
1) kara śmierci (za zdradę stanu, morderstwo i niektóre czyny popełnione w czasie
stanu wojennego);
2) dożywotnie, ciężkie więzienie;
3) więzienie;
4) osadzenie w twierdzy, areszt, grzywna, nagana sądowa.

 wymierzone mogły być także następujące kary dodatkowe:

1) utrata bądź ograniczenie praw obywatelskich;
2) oddanie pod dozór policyjny;
3) wygnanie z kraju;
4) konfiskata przedmiotów pochodzących z przestępstwa;
5) publiczne ogłoszenie wyroku;
6) umieszczenie w domu pracy na czas do 3 lat.

 pod wpływem ideologii państwa policyjnego.

6) Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.:

 na kodeksie pruskim z 1851 r. opierał się kodeks karny Związku Pólnocno-
Niemieckiego z 1870 r., który z kolei po odpowiedniej zmianie stylizacji przepisów
obowiązywał od 1871 r. na całym obszarze II Rzeszy Niemieckiej,
 nowy kodeks składał się z przepisów wstępnych oraz dwóch części: ogólnej i
szczegółowej,
 wzorował się na ogół na kodeksie z 1851 r., zwłaszcza w części ogólnej, niektóre jego
przepisy zostały jednak złagodzone:
1) maksymalny wymiar więzienia zmniejszono z 20 do 15 lat;
2) przewidziano warunkowe przedterminowe zwolnienie za dobre sprawowanie po
odbyciu ¾ wymierzonej kary;
3) ustawowe zagrożenie karą śmierci ograniczono do morderstwa lub jego
usiłowania wobec panującego;
4) wykluczono odpowiedzialność nieletnich do 12 roku życia a granicę nieletniości
podwyższono do 17 lat.
5) obowiązywał na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1932 r. czyli do wejścia w
życie polskiego kodeksu karnego, zwanego popularnie kodeksem
Makarewicza.

2. PROCEDURA KARNA (zabór pruski):

1) Pruska ordynacja procesowa z 1717 r.: odstępstwa na rzecz ludności polskiej:
nietykalność osobista szlachty osiadłej, szersze prawo do obrony i możliwość posługiwania się
językiem polskim;
2) Pruska ordynacja kryminalna z 1805 r.
  oparta na zasadach procesu inkwizycyjnego, -
 bez stosowania tortur,
 sędzia łączył funkcję oskarżyciela i obrońcy,
 proces tajny i pisemny,
 zmiany: ustawa o wolności osobistej 1848 r., o wprowadzeniu postępowania ustnego,
publicznego z udziałem sędziów przysięgłych 1849 r.,
 uzupełniona w 1852 r.
3) kodeks postępowania karnego z 1877 r.:
 wszedł w życie 1.10.1879 r.,
 jednolite przepisy procedury karnej dla całej Rzeszy,
 elementy procesu inkwizycyjnego (przestępstwa ścigane z urzędu, postępowanie
przygotowawcze prowadziły organy państwowe) z elementami procesu skargowego
(sąd mógł wszcząć rozprawę jedynie na podstawie skargi wniesionej przez inny
podmiot niż sąd),
 zasada domniemania niewinności i zasada in dubio pro reo,
 swobodna ocena dowodów,
 ustność i jawność postępowania,
 w Polsce na ziemiach byłego zaboru pruskiego obowiązywał do 1928 r.

AUSTRIACKIE PRAWO KARNE NA ZIEMIACH POLSKICH

1. PRAWO KARNE:

1) prawo polskie na ziemiach I zaboru do 1787 r.:

 ograniczone patentami austriackimi np. o zakazie pojedynków, o wyłączności cesarza
do prawa łaski;

2) Kodeks karny cesarza Józefa II (Józefina) z 1787 r.:

 zrealizowane postulaty zwięzłości i zrozumiałości,
 po raz pierwszy zasada legalizmu: nullum crimen sine lege oraz nullum poena sine
lege,
 podział na przestępstwa ciężkie (kryminalne) i przestępstwa mniejszej wagi
 (polityczne),
 subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej,
 zmiany w katalogu przestępstw: zniesienie karalności odprawiania czarów,
wprowadzenie karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii zaliczono do
„politycznych”,
 zniesiono karę śmierci w postępowaniu zwyczajnym (surowość wykonywania kary
pozbawienia wolności),
 zniesiono instytucję przedawnienia;

3) kodeks karny zachodniogalicyjski z 1796 r.: ziemie III zaboru:

 podstawa wydania kodeksu karnego dla całej monarchii;

4) Kodeks karny (Franciszkana) z 1803 r.:

  nawiązywała do rozwiązań Józefiny,
 zmiany: przywrócono instytucję przedawnienia, wprowadzono karę śmierci za
najcięższe przestępstwa, możność nadzwyczajnego złagodzenia kary i
przedterminowego zwolnienia, zniesiono karę konfiskaty majątku;
 składał się z dwóch ksiąg, z których pierwsza obejmowała karane przez sąd zbrodnie
a druga – przestępstwa policyjne, należące do właściwości organów
administracyjnych,
 każda księga dzieliła się na dwa działy:
1) prawa materialnego,
2) prawa procesowego .
 każdy dział zawierał część ogólną i szczegółową;

5) Kodeks karny z 1852 r.;

 usunięto przepisy z dziedziny procedury karnej,
 podzielony był na część ogólną i szczegółową,
 wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia,
 zapewniał szczególnie dużą ochronę interesów państwa i monarchy oraz własności,
 obowiązywał na ziemiach byłego zaboru austriackiego do 1932 r.

2. PROCEDURA KARNA (zabór austriacki):

1) Powszechna ordynacja sądowa w sprawach karnych z 1788 r.:
 pierwsze ustawowe oddzielenie prawa karnego materialnego i procesowego,
 proces inkwizycyjny,
 oskarżony bez prawa do obrony,
 zasada tajności, pisemności, pośredniości postępowania,
 pozytywna teoria dowodów,
 kary za nieposłuszeństwo,
2) ustawa karna zachodniogalicyjska z 1796 r.;
3) Franciszkana z 1803 r.:
 legalna teoria dowodów,
 wyrok wydany przez kolegium sędziowskie;
4) kodeks postępowania karnego z 1873 r.:
 dzieło Juliusa Glasera,
 zasada skargowości (akuzacyjna),
 śledztwo prowadził prokurator, a nie sąd,
 podejrzany stroną, a nie przedmiotem śledztwa i procesu,
 zasada legalności i praworządności, - prawo do obrony,
 postępowanie ustne i jawne,
 swobodna ocena dowodów,
 obowiązywał na ziemiach byłego zaboru austriackiego do 1928 r.

PRAWO KARNE W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM

1.PRAWO KARNE:
  z powodu braku polskiej kodyfikacji przedrozbiorowej – utrzymano w mocy w
zakresie prawa karnego kodeksy państw zaborczych: pruski Landrecht oraz
austriacką Franciszkanę, z zastrzeżeniem, że nie mogą naruszać przepisów
konstytucji i KN,
 miały one obowiązywać pomocniczo obok przywróconego jednocześnie dawnego
prawa polskiego, w razie kolizji norm, pierwszeństwo miało prawo łagodniejsze i
precyzyjniejsze,
 przepisy Landrechtu uległy modyfikacjom w kierunku złagodzeniu: zlikwidowano
kwalifikowaną karę śmierci, złagodzono kary wiezięnia,
2.PROCEDURA KARNA:
 procedura pruska z 1805 r.,
 na ziemiach pogalicyjskich przepisy Franciszkany: modifikacje wprowadzające
elementy procesu skargowego dokonane uchwałami Komisji Rządowej, instrukcją
ministra sprawiedliwości i dekretem królewskim z 1810 r.

PRAWO KARNE W KRÓLESTWIE POLSKIM

1. PRAWO KARNE:

1) Kodeks Karzący Królestwa Polskiego (KKKP) z 1818 r.:

 przygotowany przez czteroosobową deputację kryminalną pod przewodnictwem
Ksawerego Potockiego,
 był wzorowany przede wszystkim na austriackiej Franciszkanie,
 składał się ze wstępu i trzech ksiąg: 588 artykułów,
 dzieło kompromisu,
 zaliczany do kodeksów epoki przejściowej,
 formalna równość wobec prawa,
 wina jako podstawa odpowiedzialności,
 zasada nullum crimen/poena sine lege;
 podział przestępstw na trzy klasy:
1) zbrodnie - kary główne,
2) występki - kary poprawcze,
3) przewinienia policyjne, czyli wykroczenia – kary policyjne

 zlikwidowano kwalifikowana karę śmierci, którą miano wykonywać przez powieszenie

lub ścięcie,
 rozbudowane kary pozbawienia wolności (idea sprawiedliwego odwetu za dokonane
przestępstwo – działanie odstraszające),
 chronił szczególnie ustrój państwa, własność ziemską, religię i moralność;

2) Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (KKGP) z 1847 r.:

 skrócona i zmieniona wersja Kodeksu kar głównych i poprawczych z 1845 r.,
 obszerny (1221 artykułów), kazuistyczny,
 11 rodzajów kar, które dzieliły się na stopnie,
 system kar służył odstraszaniu (kary cielesne z wyłączeniem uprzywilejowanych
stanów),
 kary o charakterze religijnym,
 pełen zawiłych definicji,
  dopuszczał stosowanie analogii,

3) rosyjski kodeks karny z 1866 r. - wprowadzony na terenie Królestwa Polskiego ukazem z

1876 r.:
 kazuistyczny,
 stosowanie analogii,
 wiele przepisów o charakterze karno-policyjno-administarcyjnym,
 teoria odstraszania: najsurowsze kary w zestawieniu z innymi mu współczesnymi
kodeksami,
 skomplikowany system kar: kryminalne (kara śmierci, ciężkie roboty, zesłąnie na
Syberię lub Kaukaz) i poprawcze (osiedlenia na Syberii, kary cielesne, pieniężne)
 kary poprawcze zróżnicowane ze względu na stan klasowy, - nowelizacja i ponowne
wydanie w 1885 r.

4) Kodeks karny z 1903 r. (Kodeks Tagancewa):

 wprawdzie uzyskał on sankcję cesarską, ale w życie wprowadzono tylko część ogólną
i niektóre grupy artykułów (np. dotyczące przestępstw politycznych oraz religijnych;
w pozostałym zakresie nadal obowiązywały przepisy kodeksu z 1866 r.).
 po zajęciu Królestwa Polskiego przez Niemcy i Austro-Węgry w trakcie I wojny
światowej, niemieckie władze okupacyjne – sądząc mylnie, że kodeks Tagancewa
obowiązuje w całości – „potwierdziły” w 1915 r. (zgodnie z prawem
międzynarodowym) moc prawną tego kodeksu w Generał-Gubernatorstwie
Warszawskim. Natomiast w Generał-Gubernatorstwie Lubelskim utrzymany został
dotychczasowy stan prawny,
 w całym Królestwie kodeks Tagancewa wprowadziła dopiero Tymczasowa Rada Stanu
w dniu 7 sierpnia 1917 r.,
5) Kodeks karny z 1903 r. (Kodeks Tagancewa):
 był wyrazem znacznego postępu w zakresie ustawodawstwa karnego,
 uwzględniał osiągnięcia europejskiej nauki w dziedzinie techniki kodyfikacyjnej oraz
nowe teorie polityki kryminalnej,
 zwięzły: 687 artykułów,
 miał wyodrębnioną część ogólną, składającą się z 72 artykułów,
 zawierał formalną definicję przestępstwa jako czynu zakazanego przez ustawę
karną obowiązującą w momencie jego popełnienia, zasada nullum crimen/poena sine
lege poenali anteriori,
 przestępstwa dzielił w oparciu o kryterium zagrożenia karą na:
1) zbrodnie (zagrożone karą śmierci, katorgą, zesłaniem);
2) występki (zagrożone więzieniem do 6 lat lub twierdzą); 3) wykroczenia (areszt
lub grzywna).

 Kodeks Tagancewa przewidywał winę umyślną w postaci zamiaru bezpośredniego i

ewentualnego oraz winę nieumyślną w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa,
 jako okoliczności wyłączające bezprawność czynu uznawał działanie w obronie
koniecznej i w stanie wyższej konieczności,
 odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo zrównano z odpowiedzialnością
sprawcy, ale możliwe było złagodzenie kary,
 w części szczegółowej kodeksu na plan pierwszy wysunięte zostały przestępstwa
przeciwko religii oraz bardzo rozbudowany dział przestępstw przeciwko własności i
innym prawom rzeczowym,
 inne postępowe rozwiązania:
 ˗ zawieszenie wykonania kary,
˗ warunkowe zwolnienie od wymierzania kary,
˗ swoboda sędziego w wymiarze kary w zależności od okoliczności czynu i
osobowości sprawcy,

 obowiązywał na ziemiach byłego Królestwa i byłych ziem zaboru rosyjskiego do 1932

r. (nigdy nie wszedł w całości w Rosji).

2. PROCEDURA KARNA:
1) procedury karne austriackie i pruskie;
2) rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864 r. wprowadzona ukazem z 1875 r.:
 nowoczesny charakter,
 odrzucał zasadę inkwizycyjną,
 prawo do obrony oskarżonego,
 śledztwo przeprowadzał osobny sędzia śledczy, który nie brał udziału w dalszym
postępowaniu,
 akt oskarżenia sporządzał prokurator,
 rozprawa ustna i jawna,
 od wyroku przysługiwała apelacja i kasacja,
 założenia kodeksu ograniczone przez ustawy szczegółowe,
 na ziemiach polskich byłego zaboru rosyjskiego obowiązywała do 1928 r. 138

PRAWO KARNE W WOLNYM MIEŚCIE KRAKÓW

1. PRAWO KARNE:
 obowiązywał austriacki kodeks karny z 1803 r.

2. PROCEDURA KARNA:
 obowiązywała procedura z austriackiego kodeksu karnego z 1803 r.,
 konstytucja z 1815 r. przewidywała proces jawny,
 Konferencja Rezydentów w 1839 r. uchyliła zmiany przywracając proces tajny i
inkwizycyjny.

Prawo cywilne na ziemiach polskich pod zaborami (cz. 1 i 2).

KODEKS NAPOLEONA, KODEKS CYWILNY KRÓLESTWA POLSKIEGO
NSP(z) Wykład nr 9.1 6.VI.2021 r. oraz Wykład nr 9.2 6.VI.2021 r.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE
1. PRAWO CYWILNE:
Kodeks cywilny Francuzów z 1804 r. (Code civil des Francais):
 w 1807r. otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona (KN),
  Kodeks Napoleona, oparty na ideach prawa naturalnego, stanowił do końca XIX w.
najdoskonalsze dzieło myśli cywilistycznej a także techniki kodyfikacyjnej,
 Kodeks nawiązywał do tradycji prawa rzymskiego i do dawnego prawa francuskiego
 charakter antyfeudalny,
 założenia: równość, wolność, własność indywidualna i swoboda umów,
 oparty na zasadach indywidualizmu i liberalizmu,
 równość obywateli wobec prawa,

 niezależność prawa cywilnego od zapatrywań religijnych,

 swoboda pracy w handlu i przemyśle,
 centralnym pojęciem kodeksu była instytucja własności: rękojmia nienaruszalności
własności,
 struktura wewnętrzna oparta na systemie podmiotowym: system autonomii woli w
stosunkach cywilnoprawnych; idea wolności indywidualnej, jako prawo natury,
którego żadna władza nie może nadawać, ale ma obowiązek bronić,

 arcydzieło sztuki legislacyjnej,

 dzieło jednolite, przejrzyste, pozbawione kazuistyki,
 2281 artykułów podzielonych na 3 księgi:
Księga I zawierała przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, o aktach
stanu cywilnego, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej,
adopcji, opiece i kurateli,
Księga II zawierała przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach,
Księga III (najobszerniejsza) zawierała przepisy o spadkach, darowiznach, i
testamentach, prawo małżeńskie majątkowe oraz zobowiązania,
 przepisy tych trzech ksiąg poprzedzał tytuł wstępny (art. 1-7) „o ogłaszaniu i
stosowaniu ustaw w ogóle”,

 Systematyka kodeksu nawiązywała do trójpodziału rzymskich instytucji (personae,

res, actiones),
 dla twórców kodeksu ów trójpodział oznaczał usankcjonowanie trzech wolności:
osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego, wyrażonych w trzech hasłach:
„wolność, własność, umowy”, - „Wolność, własność, umowy” – gwarancja
wczesnoliberalnego ideału społecznego, który zwyciężył w czasie rewolucji
francuskiej,
 Kodeks skoncentrował się na pojęciu osoby fizycznej i własności indywidualnej,
 podstawą podziału całej materii kodeksowej był stosunek człowieka do rzeczy i
ochrona jego praw majątkowych,
 całokształt przepisów kodeksowych obracał się wokół centralnego pojęcia „majątków”
i rozmaitych sposobów ich nabywania przez osoby fizyczne.

 wprowadzony z dniem 1 maja 1808 r. rozporządzeniem ministra sprawiedliwości

Księstwa Warszawskiego z 1808 r. na podstawie art. 69 konstytucji,
 w 1810 r. moc rozciągnięta na departamenty pogalicyjskie,
 opozycja kościoła katolickiego (małżeństwo) i szlachty średniej (hipoteka) oraz
arystokracja (A. Czartoryski).

2. PROCEDURA CYWILNA (Księstwo Warszawskie)

Kodeks procedury cywilnej (Code de procedure civile) z 1806 r.:
  wprowadzony równocześnie z KN,
 składał się z 2 części: I - postępowanie sporne wraz z egzekucją, II - niektóre rodzaje
postępowania niespornego i przepisy o sądach polubownych,
 zasady: jawność, ustność, równość stron, kontradyktoryjność, swobodna dyspozycja
stron, przymus adwokacki w wyższych instancjach, formalizm.

KRÓLESTWO POLSKIE
1. PRAWO CYWILNE:

1) Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. (KCKP):

 nowe ustawy: hipoteczna (1818), o rozgraniczaniu dóbr ziemskich (1818), o
ograniczaniu skupu rent i czynszów wieczystych (1825),
 prace nad kodeksem powierzono w 1820 r. Deputacji (przedstawiciele Senatu, Izby
Poselskiej i Rady Stanu), która przygotowała projekt na podstawie wyroków sądów
miejscowych, judykatury i piśmiennictwa prawniczego francuskiego oraz analizy
przepisów Landrechtu i ABGB,
 uchwalony przez sejm w 1825 r.,
 wchodził w miejsce całej księgi I oraz tytułu V księgi II KN, uchylono równocześnie
tytuł XVIII księgi III dotyczący prawa hipotecznego,

 zmiany w stosunku do Kodeksu Napoleona:

˗ wyznaniowo-świecka forma małżeństwa; przywrócił wyznaniową formę zawarcia
małżeństwa przed duchownym wyznania nupturientów,
˗ wprowadzał, za prawem kanonicznym, zakaz zawierania małżeństw chrześcijan z
niechrześcijanami,
˗ jurysdykcję w sprawach małżeńskich wprawdzie nadal sprawowały sądy
świeckie, ale odnośnie rozwodu i unieważnienia małżeństwa stosowały one
przepisy prawa wyznaniowego,
˗ w zakresie prawa małżeńskiego majątkowego nowy kodeks wprowadził w
miejsce francuskiego ustroju wspólności majątkowej małżonków dawny polski
system rządu posagowego i system odrębności majątkowej małżonków.
˗ likwidacja instytucji śmierci cywilnej,
˗ władza rodzicielska obojgu rodzicom, a nie tylko ojcu,

 w 1836 r. nowe przepisy prawa małżeńskiego o charakterze wyznaniowym,

zawarte w rosyjskim Zwodzie Praw Cesarstwa Rosyjskiego; kolejne zmiany prawa
cywilnego w Królestwie Polskim wprowadzone zostały w 1836 r. na podstawie ustawy
o związku małżeńskim; ustawa ta regulowała odrębnie – w oparciu o prawa wyznań
chrześcijańskich (rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego i
ewangelickiego) oraz wyznań niechrześcijańskich (dla „starozakonnych” - Żydów oraz
Mahometan) – warunki i przeszkody zawarcia małżeństwa, jego formę oraz
przesłanki ustania; jurysdykcja w sprawach małżeńskich przekazana została sądom
wyznaniowym (taki stan prawny utrzymał się w tej części Polski aż do 1945 r.),

2) Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod Zakonow) z 1835 r.

 część V, tom 10,
 obowiązywał na ziemiach, które pozostały pod zaborem rosyjskim, lecz nie wchodziły
w skład Królestwa Polskiego,
  charakter feudalny-stanowy,
 liczne wady techniczne: luki, wewnętrzne sprzeczności, kazuistyka.

2. PROCEDURA CYWILNA (Królestwo Polskie):

1) nowelizacje w sprawach: hipotecznych (1818), posesoryjnych (1817) i egzekucyjnych
(1823);
2) rosyjska ustawa o procesie cywilnym z 1864 r.:
 zastąpiła w 1875 r. francuski Kodeks procedury cywilnej,
 regulowała przede wszystkim postępowania niesporne dotyczące w szczególności
aktów stanu cywilnego, przysposobienia, otwarcia spadku i postępowania
spadkowego,
 zasada: jawności, ustności, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, swobodnej oceny
dowodów przez sąd,
 nowelizacje z 1891 r.: postępowanie uproszczone,
 brak przymusu adwokackiego,
 obowiązywała do 1933 r.

WOLNE MIASTO KRAKÓW

1. PRAWO CYWILNE:
 obowiązywał Kodeks Napoleona,
 zmieniono tak w jak Królestwie Polskim prawo hipoteczne,
 wydano ustawę górniczą (1826), o opiekach (1844 r.),
 w 1855 r. KN zastąpiony został przez ABGB.

2. PROCEDURA CYWILNA:
 obowiązywała francuska procedura cywilna z 1806 r.,
 od 1852 r. zastąpiona ustawą zachodniogalicyjską z 1796 r.

LANDRECHT PRUSKI
(Powszechne Prawo Krajowe)
Kodeks ten powstał pod wpływem nowoczesnych koncepcji kodyfikacji, sam jednak
nowoczesny nie był.
Wszedł w życie 1 VI 1794 r. na obszarze Prus jako prawo posiłkowe w stosunku do praw
prowincjonalnych.
Na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru pruskiego początkowo utrzymano prawo polskie. W
1794 r. wprowadzono na te terytoria przepisy Landrechtu – najpierw subsydiarnie, od 1797 r.
– z mocą zupełną.
Landrecht obejmował całość prawa materialnego. Składał się z 19187 paragrafów i zawierał
przepisy z zakresu prawa państwowego, administracyjnego i sądowego (cywilnego i
karnego). Z tego ok. 15000 paragrafów dotyczyło prawa cywilnego prywatnego.
Twórcy Landrechtu uważali, że kodyfikacja powinna obejmować możliwie każdą sytuację
prawną, każde możliwe rozwiązanie prawne problemu. Widoczna w tym kodeksie kazuistyka,
liczne pouczenia ze sfery moralności i dobrych obyczajów, wiele dygresji i przykładów z życia
wziętych.
Ustawodawca chciał drobiazgowo uregulować pozycję poddanego i całą jego sferę prywatną –
wynikało to z założeń absolutyzmu oświeconego.
Landrecht nie był podzielony według gałęzi prawa. Jako podstawę systematyki przyjęto
koncepcje filozoficzne prawa natury i nawiązywano do tych teorii twierdzących, że człowiek
występuje w przyrodzie niejako w podwójnym charakterze: jako jednostka i członek
zbiorowości.
Na tej podstawie Landrecht podzielono na: część I prawa indywidualne (odnoszące się do
jednostki i jej władztwa nad rzeczą) i część II prawa społeczne (dotyczące stosunku jednostki
do różnych zbiorowości, jak np. Kościół, rodzina, państwo, gmina).
Landrecht opierał się na podziale stanowym, brak było zasad równości wobec prawa,
humanitarnego nurtu w prawie karnym i równości w prawie prywatnym. Wiele przepisów
uprzywilejowało szlachtę.

BGB
Podczas gdy Kodeks Napoleona otwierał wielką epokę dziejów nowoczesnej cywilistyki,
zamknęło ją inne wielkie dzieło o światowym zasięgu -niemiecki kodeks cywilny,
Buergerliches Gesetzbuch (BGB), który stanowi drugi filar prawa cywilnego dzisiejszej
Europy.
Pomysł własnej (niemieckiej) kodyfikacji sformułował w 1814 r. profesor z Heidelbergu
Anton Thibaut i.., wywołał burzę, która na długie dziesięciolecia tę ideę pogrzebała.
Odezwał się bowiem największy autorytet prawniczy ówczesnej doby, Fryderyk Karol von
Savigny, autor fundamentalnych dzieł z historii prawa rzymskiego.
Uczony ten uznał, że prawo jest produktem długiego procesu dziejowego, tak jak język czy
obyczaje, i niedopuszczalne jest, by ustawodawca w ów organiczny rozwój ingerował
przedwcześnie. A Niemcy jeszcze do skodyfikowania prawa nie dojrzały.
Należy więc wszystko pozostawić własnemu biegowi historii. Tak narodził się nowy kierunek
prawoznawstwa, zwany szkołą historyczną w prawie lub - bardziej prawidłowo - szkołą
prawa historycznego. Ale co ważniejsze, głos Savigny'ego zabrzmiał tak donośnie, że przez
wiele lat nikt w Niemczech nie odważył się z ideą kodyfikacji wystąpić.
Sprawa kodyfikacji cywilnej odżyła dopiero po zjednoczeniu Niemiec (1871). W 1874 r.
powołano komisję kodyfikacyjną złożoną z najwybitniejszych przedstawicieli nauki i praktyki
prawa. Prace nad kodeksem trwały aż 22-lata, a toczyły się w atmosferze burzliwych sporów
zarówno wokół założeń ogólnych, jak i szczegółowych rozwiązań kolejnych projektów.
Ostatecznie kodeks cywilny niemiecki uchwalono w 1896 r. i składał się on z 2385
paragrafów, zebranych w pięciu księgach według opracowanej w XIX w. przez niemiecką
naukę - systematyki tzw. pandektowej, która dzieliła system prawa cywilnego na część
ogólną, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne i spadkowe.

BGB był szczytowym osiągnięciem metody naukowej zwanej „jurysprudencją pojęciową"

(Begriffsjurisprudenz) – polegającą na tworzeniu wyrafinowanych konstrukcji prawniczych
posługujących się abstrakcyjnymi pojęciami prawnymi.
Stąd też kodeks operował bardzo rozbudowanym aparatem abstrakcyjnych i precyzyjnie
skonstruowanych pojęć. Jego język oraz trudna terminologia czyniły zeń dzieło przeznaczone
głównie dla fachowców, natomiast raczej niezrozumiałe dla laików.
Kodeks cywilny niemiecki, wydany w blisko 100 lat po Code Civil, szybko zaczął wywierać
znaczący wpływ na ustawodawstwo cywilne Europy i świata, ograniczając w tej mierze
absolutną dotąd dominację kodyfikacji napoleońskiej.
Wpływy BGB zaznaczyły się w rozwiązaniach nowszych kodeksów cywilnych Europy, jak np.
greckiego (1940), włoskiego (1942), polskiego kodeksu zobowiązań z 1933 r.
Z kodeksów pozaeuropejskich na BGB wzorował Kodeks brazylijski (1916), meksykański
(1920), peruwiański (1936), chiński (1929) i japoński (1898).

W czasach Republiki Weimarskiej (1918-1933) zmiany ustawowe BGB były minimalne.

W czasach III Rzeszy kodeks obowiązywał formalnie nadal, nastąpiło natomiast załamanie
samych podstaw dotychczasowego porządku prawnego, a ustawodawstwo norymberskie
wraz z jego rasowymi podziałami społecznymi, likwidacja praw indywidualnych w imię pojęcia
„wspólnoty narodowej" - oznaczały unicestwienie całej dotychczasowej struktury prawa
prywatnego.
Hasłem narodowego socjalizmu stało się całkowite zlikwidowanie kodeksu cywilnego i
zastąpienie go „kodeksem narodowym Niemców" (Volksgesetzbuch der Deutschen), nad
którym prace rozpoczęto w 1940 r.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Niemcy wrócili do stosowania BGB.

Na ziemiach polskich - BGB obowiązywał na terenach byłego zaboru pruskiego do końca II RP
(w zakresie zobowiązań do 1933 r. czyli do czasu uchwalenia polskiego kodeksu zobowiązań).

KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE po odzyskaniu niepodległości (1918-

1939)
NSP(z) Wykład nr 10.1 6.VI.2021 r.

KOMISJA KODYFIKACYJNA
Geneza, skład, struktura, kompetencje
po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powołano Komisję Kodyfikacyjną na podstawie
projektu posła Zygmunta Marka z PPS (ustawa Sejmu Ustawodawczego z dnia 3 czerwca
1919 r.).
w skład Komisji Naczelnik Państwa powołał 44 wybitnych przedstawicieli nauki i praktyki
prawniczej.
pierwszym Prezydentem Komisji został rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Franciszek
Ksawery Fierich (zmarł w 1928 r.); w 1932 r. Prezydentem Komisji został I Prezes Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego Bolesław Norbert Pohorecki.

Komisja dzieliła się na wydziały i sekcje a później podsekcje,

Wydział Cywilny składał się z Sekcji Prawa Cywilnego, Sekcji Procedury Cywilnej i Sekcji
Prawa Handlowego,
Wydział Karny składał się z Sekcji Prawa Karnego i Sekcji Postępowania Karnego,
ponadto spośród członków obu Wydziałów utworzono odrębną podkomisję ustroju
sądownictwa, która opracowała projekty dotyczące ustroju adwokatury, notariatu i prawa o
ustroju sądów powszechnych, wykorzystane później przez rząd,
podstawowe zadanie Komisji to skodyfikowanie prawa cywilnego i karnego oraz uregulowanie
ustroju organów ochrony prawnej. Dopiero po zakończeniu prac nad tymi podstawowymi
gałęziami prawa, Komisja miała zająć się pozostałymi, w szczególności prawem
administracyjnym.

Komisja Kodyfikacyjna była tylko organem opiniodawczym i doradczym, nie miała inicjatywy
ustawodawczej.
projekty przygotowane przez Komisję wchodziły w życie albo jako ustawy sejmowe, albo jako
rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy (od 1926 r.).
w trybie rozporządzeń z mocą ustawy skodyfikowano wiele działów prawa sądowego,
omijając przewlekłą procedurę parlamentarną.

Kodyfikacja prawa cywilnego i postępowania cywilnego

 projekty prawa międzynarodowego prywatnego i prawa międzydzielnicowego z 1921
r. opracowane przez F. Zolla; uchwalone przez Sejm w 1926 r.,
 projekty prawa wekslowego i czekowego opracowane przez A. Dolińskiego, A.
Góreckiego, R. Kuratowskiego; weszły w życie na mocy rozporządzenia prezydenta z
1924 r.; zastąpione ustawą z 1936 r. (S. Wróblewski, J. Sułkowski),
 projekt prawa patentowego wszedł w życie 1924 r. jako ustawa o ochronie
wynalazków, wzorów i znaków towarowych; zastąpiony rozporządzeniem prezydenta
z 1928 r.;
 projekty prawa autorskiego i prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji F. Zolla;
weszły w życie w 1926 r.,
 projekt prawa górniczego; wszedł w życie w 1932 r.,
 projekt osobowego prawa małżeńskiego K. Lutostańskiego z 1929 r. oraz projekt
majątkowego prawa małżeńskiego z 1937 r. S. Gołąba,
 projekt prawa rzeczowego F. Zolla i J. Wasilkowskiego z 1937 r.

KODEKS ZOBOWIĄZAŃ
nowe prawo zobowiązań, nazwane później kodeksem zobowiązań, opracowywano w Komisji
Kodyfikacyjnej ponad 10 lat,
głównymi twórcami kodeksu zobowiązań byli: prof. Ernest Till ze Lwowa, jego uczeń i
następca prof. Roman Longschamps de Berier oraz adwokat dr Ludwik Domański,
podstawowe, wyrażone w nim zasady (np.: zasada bezpieczeństwa obrotu, zasada uczciwości
w obrocie, wyrównanie krzywdy) polscy kodyfikatorzy przejęli z innych systemów prawa
obligacyjnego,
niektóre rozwiązania były jednak nowe, nie tylko w porównaniu z dotychczasowym
ustawodawstwem obowiązującym w Polsce, ale i z ustawodawstwem zagranicznym.
w pierwszej kolejności należy podkreślić wpływ idei uspołecznienia prawa zobowiązań na
polski projekt,
ową socjalizację prawa można zaobserwować bardzo wyraźnie w postanowieniach
regulujących umowę o pracę. Kodeks rozwinął i rozbudował idee zmierzające do ochrony
interesów pracownika, jak w szczególności umożliwiające mu znalezienie nowej pracy (termin
wypowiedzenia), zapewniające higieniczne warunki pracy, czy utrzymanie i leczenie podczas
choroby.
Kodeks ustanowił ogólny zakaz wyzysku drugiej strony stosunku obligacyjnego.
Kodeks uwzględnił ideę sprawiedliwości, występującą w prawie obligacyjnym pod nazwą
słuszności, dobrej wiary i dobrych obyczajów.

w systematyce kodeksu zostały uwzględnione nowoczesne tendencje dotyczące układu

materiału normatywnego,
kodyfikatorzy podzielili kodeks zobowiązań na część ogólną i część szczegółową,
część ogólna objęła: źródła, istotę i rodzaje zobowiązań, powstanie zobowiązań,
przejście praw i obowiązków wynikających ze zobowiązań, wygaśnięcie zobowiązań, a
także zaskarżanie czynności dłużnika dokonanych na szkodę wierzycieli,
część szczegółowa objęła poszczególne rodzaje umów, w tym: sprzedaż i zamianę,
darowiznę, najem i dzierżawę, użyczenie, pożyczkę, umowę o pracę, umowę o dzieło,
pośrednictwo, spółkę.

Kodeks zobowiązań wszedł w życie w trybie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z

dnia 27 października 1933 r., z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934 r.
po drugiej wojnie światowej kodeks został poddany licznym zmianom w związku z unifikacją
prawa cywilnego z lat 1945/1946 i później.
ostateczny kres obowiązywania kodeksu to wejście w życie kodeksu cywilnego w 1964 r.,
który jednak w księdze dotyczącej prawa zobowiązań wiele skorzystał od swojego
poprzednika.

KODEKS HANDLOWY
w ramach Komisji Kodyfikacyjnej od początku funkcjonowała Sekcja Prawa Handlowego,
której referentami byli Aleksander Doliński ze Lwowa i Antoni Górski z Krakowa,
prace nad kodeksem handlowym uzależnione były od postępu prac nad prawem zobowiązań.
Wznowiono je więc dopiero na początku lat 30-tych a referentem głównym projektu został
Tadeusz Dziurzyński z Krakowa,
do gotowego i ogłoszonego w 1933 r. tekstu dołączono przepisy zawarte uprzednio w
ustawach szczegółowych (np.: o spółkach akcyjnych, spółkach z ograniczoną
odpowiedzialnością). Kodeks handlowy wszedł w życie w trybie rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r., z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934 r.
polski kodeks handlowy wzorowany był na niemieckim kodeksie handlowym, zawierał jednak
również wiele oryginalnych rozwiązań,
według kodeksu prawo handlowe było prawem szczegółowym kupców (kryterium
podmiotowe) i odnosiło się do czynności dokonywanych przez kupców w związku z
prowadzeniem przedsiębiorstwa. Stosownie do tego kodeks dzielił się na dwie księgi:
1) pierwsza księga - o kupcu (w tym różnych rodzajach spółek);
2) druga księga - o czynnościach handlowych.

kupcem był ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe,

kupców podzielono na dwie kategorie:
1) kupców rejestrowych, wpisywanych do rejestru handlowego, tj. prowadzących
przedsiębiorstwa w większym rozmiarze (m. in. spółki prawa handlowego,
przedsiębiorstwa handlowe, spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych);
2) kupców nierejestrowych, tj. prowadzących przedsiębiorstwa w mniejszym
rozmiarze.
większość przepisów kodeksu handlowego dotyczyła kupców rejestrowych.

w części dotyczącej kupca (księga I) uregulowane także: firmę, rejestr handlowy,

pełnomocnictwo handlowe (prokura), rachunkowość kupiecką,
w części szczegółowej (księga II), zatytułowanej „Czynności handlowe”, uregulowano te
same umowy, co w kodeksie zobowiązań (np. sprzedaż), ale przy uwzględnieniu
profesjonalnego charakteru prowadzonej działalności, a ponadto umowy szczególne –
handlowe (np.: komis, spedycja, agencja),

z punktu widzenia techniki legislacyjnej kodeks handlowy także był dziełem wybitnym.
Częściowo obowiązywał w Polsce aż do 31 grudnia 2000 r. (w zakresie prawa spółek).

KODEKS POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

prace rozpoczęto jeszcze przed powołaniem Komisji Kodyfikacyjnej tj. w 1917 r. pod
przewodnictwem J. Litauera oraz w 1918 r. pod przewodnictwem F. K. Fiericha,
następnie prace kontynuowano w ramach sekcji postępowania cywilnego,
prace zakończono w 1929 r.; ogłoszono go w formie rozporządzenia prezydenta w 1930 r., z
mocą obowiązującą od 1933 r.,
uzupełniony rozporządzeniem prezydenta z 1932 r. o postępowaniu egzekucyjnym i
zabezpieczającym,
rozporządzeniem prezydenta z 1934 r. wprowadzono przepisy prawa upadłościowego i o
postępowaniu układowym,
zasady: dyspozycyjności, kontradyktoryjności i równości stron, - obowiązywał po zmianach
do 1964 r.