Rodion i Sonia: świecki rozum i pokorne serce

Przeczytaj fragment książki Ryszarda Przybylskiego, w której autor interpretuje problematykę

powieści Fiodora Dostojewskiego, i odpowiedz na pytania pod tekstem.

O tradycjonalizmie, jako wielkim i świadomym swych zadań systemie, można mówić w

Rosji od momentu powstania ruchu staroobrzędowców (raskolników), odszczepieństwa od cerkwi
oficjalnej […]. Staroobrzędowcy byli wielkimi przeciwnikami kultury europejskiej i
chrześcijaństwa zachodniego, niepomiernie większymi aniżeli oficjalna cerkiew. Sprzeciwiając się
liturgicznym nowinkom, zaczęli głosić hasło powrotu do „rosyjskiej przeszłości” […]. Uznali
Zachód za siedlisko „obrzydliwego” „świeckiego rozumu”, katolicyzm zaś – za religię fałszywą,
skażoną arystotelizmem. Po reformach Piotra I, kiedy kultura warstw oświeconych Rosji nabrała
charakteru zachodnioeuropejskiego, staroobrzędowcy doszli do przekonania, że prawdziwie
religijne „skarby duchowe” przechowuje już tylko rosyjski prawosławny lud. Z tej opozycji wobec
Zachodu zrodziły się przeświadczenia, które stanowić będą odtąd trwały zestaw twierdzeń i
problemów rosyjskiego tradycjonalizmu, takich jak: teza o duchowej jedności ludu rosyjskiego z
Chrystusem, rosyjska utopia teokratyczna, marzenie o prawdziwym Państwie Bożym, wiara w
mesjanistyczne przeznaczenie narodu rosyjskiego, sprzeciw wobec jakiejkolwiek sekularyzacji
państwa, teza o pokorze jako drugiej naturze ludu rosyjskiego […].
Po powrocie z Syberii Dostojewski zaczął się interesować staroobrzędowcami. […] W
wyniku przemiany ideologicznej, po gwałtownym zerwaniu z postępowymi ideałami młodości,
poszukując teoretycznych podstaw rosyjskiej myśli konserwatywnej, były uczestnik kółek utopijno-
socjalistycznych trafił w istocie do źródeł rosyjskiego tradycjonalizmu. […]
Socjalizm utopijny twierdził, iż właściwa przyczyna zbrodni tkwi w istocie w
niesprawiedliwym układzie stosunków społecznych ówczesnego ustroju. Ów zestaw okoliczności i
warunków, doprowadzający człowieka do przestępstwa, nazywano wśród rosyjskich socjalistów
powszechnie „środowiskiem”. Stąd popularna wówczas teza, że zbrodniarza w zasadzie „wykańcza
środowisko” i że ono jest za wszystko odpowiedzialne.
Materiał zebrany na katordze przeczył tym generalnym założeniom. Dostojewski rozumiał
doskonale, że bieda, głód, poniżenie klasowe popycha „skrzywdzonych” do różnego rodzaju
przestępstw. Jednak wiedział także, iż ogromnej większości zbrodniczych przypadków nie da się
wyjaśnić niedoskonałościami układu społecznego. […] już we Wspomnieniach z domu umarłych
twierdził, iż rozwiązanie tej zagadki tkwi właśnie w ludowej koncepcji zbrodniarza jako
„nieszczęśnika” […]. Ludowa i – jak twierdził Dostojewski – typowo rosyjska myśl o zbrodni jako
nieszczęściu wywodziła się z chrześcijańskiej teodycei. […] Grzech i przestępstwo były jakby
nieodzownym warunkiem zbawienia ludzkości. Stwarzał je człowiek obdarzony przez Boga wolną
wolą. Bóg dopuszczał tedy możliwość morderstwa i moralnej ohydy, aczkolwiek sam bezpośrednio
nie był za nie odpowiedzialny. […] „Nieszczęśnicy” odbywający karę dokonują „oczyszczenia
przez cierpienie”. […] Człowiekowi nie wolno czynić zbrodni, nie wolno pragnąć przestępstwa, ale
skoro się już stało, skoro wybiła „czarna godzina”, należy starać się zrozumieć jej wielkie

 znaczenie, jej sens wynikający z zasady, że nawet zło ma we wszechświecie swą rację istnienia.
[…]
Zgodnie z zamierzeniami autora, Zbrodnia i kara przedstawia obiektywnie rację dwóch
głównych bohaterów utworu, Raskolnikowa, w którego wcieliła się cała „straszna mądrość
nowożytnych idei”, i Soni, która reprezentuje „prostą mądrość” chrystianizmu […]. Rodion […]
podda rewizji zasady tradycyjnej etyki chrześcijańskiej i pokusi się o stworzenie systemu
moralnego, w którym zbrodnia przestaje być złem. Dlatego też w ostatecznym rozrachunku jego
przestępstwo nie ma charakteru osobistego, desperackiego czynu człowieka, który znalazł się w
niezmiernie trudnej sytuacji życiowej, nie jest tylko protestem przeciw krzywdzie społecznej. Choć
niewątpliwie osobiste tarapaty i rozjątrzenie cierpieniem niewinnych tkwią u podstaw jego
przestępstwa i stanowią społeczne i psychologiczne przyczyny zabójstwa. Poza nimi istnieje jeszcze
ogromna dziedzina rozmyślań teoretycznych Raskolnikowa, tworzącego swego rodzaju filozofię
zbrodni. W tej sferze myśli teoretycznej, dostatecznie już abstrakcyjnej, dalekiej od nor
petersburskiej nędzy, rozegra się dramat moralny człowieka, który postanowił obalić
dotychczasowe zasady etyczne. W tym momencie Zbrodnia i kara przestaje być powieścią
społeczną. Staje się dramatem postaw i racji moralnych, traktatem o prawie do zbrodni. […]

Jeden z głównych argumentów Raskolnikowa wyglądał w sposób następujący: człowiek

podejmujący wielkie zadanie historyczne, „człowiek niezwykły”, „ma prawo... właściwie nie prawo
urzędowe, tylko sam sobie może w sumieniu pozwolić na przekroczenie... niektórych zapór […].
Wydaje się, że ta koncepcja „człowieka niezwykłego” ma pewne związki z heglizmem. […]
Cierpienia spowodowane niezależnym od ludzi działaniem praw rozwoju przyrody i historii
– brzmiała podstawowa teza teodycei historiozoficznej Hegla – bez względu na to, czy zostały one
wywołane przez kataklizm natury, wojny, czy przez zło moralne, ludzkie okrucieństwo, grzech i
zbrodnię – przynoszą w końcu wartości pozytywne, polepszenie bytu, postęp umysłowy. Każdy
postęp w każdej niemal dziedzinie działalności człowieka zmusza ludzi do naruszania praw
uznanych za święte. Bardzo często pcha ich do zbrodni. Kto ma odwagę nieść ludziom nową myśl,
kto podejmuje działanie mające na celu zmianę świata, może i ma prawo – w wypadku, gdy
wymaga tego wielkie historyczne zadanie – popełnić zbrodnię, przelać krew. Wielcy ludzie nie
muszą liczyć się z uznanymi zasadami etycznymi, ani nawet z tzw. odwiecznym prawem sumienia.
Historia usprawiedliwi ich czyn. Albo jeszcze inaczej: czyn, który nosi piętno konieczności
historycznej – zawsze przecież w ostatecznym rachunku przynoszącej błogosławieństwo – jest poza
dobrem i złem, poza etyką, poza wartościowaniem moralnym. […]
Sam Hegel jednakże ostro rozgraniczał zło moralne jako zjawisko historyczne od zła
moralnego jednostki. […] Zbrodnie Napoleona Wielkiego rzeczywiście ustalały i utrwalały nowy
system społeczny w całej Europie. Natomiast Hegel z pewnością nie usprawiedliwiałby morderstwa
dokonanego przez jakiegoś Raskolnikowa, który za pomocą siekiery postanowił rozpocząć karierę
Newtona lub polepszyć byt jednej biednej rodziny. […]
Obok Raskolnikowa, w którego umyśle zogniskowała się cała „świecka” mądrość wieku
XIX, cała wiedza etyczna zgromadzona przez rozum, stanęła Sonia [...] – spadkobierczyni

 chrześcijańskiej mądrości bizantyjskich mistyków. […] W światopoglądzie Soni teoria skruchy i

pokuty odgrywa podstawową rolę. […] Ostateczną konsekwencją skruchy jest zgoda na dźwiganie
przeznaczonego człowiekowi krzyża. Sonia jest przekonana, że gdy Rodion „przyjmie cierpienie”,
„weźmie swój krzyż na ramiona” – będzie zbawiony tu na ziemi. […]
Sonia chciała nauczyć Rodiona odczuwania radości z „wyrzeczenia się własnego ja”. W
ostatecznym wszakże rozrachunku spór i pojedynek Soni z Raskolnikowem nie toczył się tylko o
skruchę i „radość cierpienia”. Sonia chciała doprowadzić Rodiona do Boga. Jak każdy zbrodniarz,
Raskolnikow był, według ludowego prawosławnego wierzenia, tylko udręczonym, nieszczęśliwym,
człowiekiem, który winien odpocząć na łonie najwyższego spokoju. Ta zawzięta walka Soni o
cierpienie dla Rodiona, godna córy Atosu, jest więc jednocześnie walką o utrzymanie równowagi
etycznej świata. […] Sonia walczy z racjonalistyczną kulturą etyczną nowożytności, buntującą
człowieka, skłaniającą go do odrzucenia „prawa cierpienia”. Uzbrojona w ideę chrześcijańskiej
pokory i skruchy, walczy z matematyczną „prawdą rozumu”, która wprowadza ludzkość w erę
moralnego chaosu.
Ryszard Przybylski, Dostojewski i „przeklęte problemy”, niniwa22.cba.pl/
przybylski_dostojewski.htm

1. Odpowiedz, kim byli staroobrzędowcy.

2. Przedstaw podstawowe założenia rosyjskiego światopoglądu tradycjonalistycznego.
3. Wyjaśnij stosunek Dostojewskiego do poglądów tradycjonalistycznych.
4. Jak socjaliści tłumaczyli przestępczość? Dlaczego Dostojewski odrzucał ich koncepcję
powstawania zbrodni?
5. Przedstaw ludową koncepcję grzechu.
6. Jakie racje reprezentują w powieści Raskolnikow i Sonia?
7. Wskaż podobieństwa i różnice między tezami Hegla a teorią Raskolnikowa.
8. Wyjaśnij zdanie, że „Sonia walczy z racjonalistyczną kulturą etyczną nowożytności”.