Professional Documents
Culture Documents
تأليف:
أ.ىد/ىرذــادىحدــنىخلوـــل ى
أدتاذىالفقهىالمقارن،ىورمودىكلوةىالذروعةىوالقانونى
بالقاهرةدابقا ى
ى
ى
حقوقىا لطبعىمحفوظةىللمؤلف ى
ى
بسم اهلل الرمحن الرحيم
ُررا ِور ِرَّ ُي ًَرره َِولر ِرذي كَن ََ ني َيرره ِ َل ني ر َ َ َ رره شر َرر َ َل ُمر نرِ ِ ر َ
رِّ ِلررد ِ
يِّ َ رره َ و َ
يِّ َ تَتَ َورُررر ِ ِ ِ
يرررَّ ُِيِ سرررا ِأيسرررا ك ن ِ رررَّ ِ نو ِررري َيه ِو ِ
َِّ كَ ي ُ ررر ِ ِلرررد َ َ رررر َ َ ُ َ َ َ َ ُ ن َ و
رررَّ ِلورررَُّ ي نْتَِوررررَ ِلَ ني ِ
ررردأ ُُِ ِلَ ني ِ شررر ِرِم َ
شرررره ُ
رررِّ َي َ
رررَّ َ ن َ يِّ َ رررره تَ ن ُ ن رررر َأ َرررا ِ نل ُ ن
َم ُو َ
ِ ِ ِ
َ َي نهدي ِلَ نيَّ َ نِّ ُيي ُ
يب ِ( .لش رى آية ر ِ)31:
1
ــ رظذٚز ــ
تتت عرفت ت تتت عات اتبت ت تتلت عاع ت ت تتر ب عاا ت ت تتر ت ت ت ت ت ت ت ت عب ت ت ت ف ت ت ت
ت ات ت تض و ت تتو ع ت تتري ع ت تتض ةو اه ت تتو ن ت تتلرع ت ت تتض ا ت ت ة عاا ت تتر ف ت ت
ال عت تتض عتت تتاترعر ب عان ت تتلع عاع ت تتر ب واناتت تتض ت تتروري و يت تتل را ت ت ت ةتت تتر
رتت ت تتل ا ر ت ت تتض عاتجت ت تتلا عات ت ت تتاررب واو عت ت تتض عإ تت ت تتل قوعع ت ت ت عاابت ت تتل
ت ت ت ت ت ج ت ت تتور عاب ق ت ت تتلت عإ ت ت ت تتل ب تبل ت ت تتلت عا ت ت ت تتل وعا ت ت ت تتاجرعر فت ت ت ت
ت تتر تت ت ا تت وت تتلار ت ت تتلن عاتتلرتت تتلت عاتب ت ت ب ف ت تتو ا تتر عا ت تتل
عاي ت ت ت واجلب ت تتت ع ت ت ت ات ت تتل فت ت ت ت ت ت يت ق ت تتل و نرت ت ت ت ةو ا ت تتر
روعع ت تتل عوه ت تتوع وعات ت تتو ع وج ت تتلرت عا ت تتر ب ة ت تتعض عن وع ت تتلت عا لع ت تتب ا ت تتر
ن لا ت تتل ف ت ت ج ت ترععلت ا ا جل ت ت عاجت تتوي عا ت تتب م وت ت ت ش ت ت ف ت تتل اب ت ت
ونروب ا ا ا .
عا ت تتر بلت رش ت ترع وت ت ت تها ت تتب ت ت تتل تت تتل وق ت ت ن ت ت عاات تتلر عإ تت تتل
ه تتب وع ج تتره وت تتل ت تتل و وع تتا ر رتت تتل ة ت تتل ت تتل ر تتل ون ً تتل ت ت ت
عاع ر. ع عهلل ابلاك وت ل ت و
واج ت ت ت ت ت ة ي ت ت ت ت تترت عانجت ت ت ت تتلاق عاشلعات ت ت ت تتب وعاا ت ت ت ت تتلرب عاتابلقعت ت ت ت تتب ع ت ت ت ت ت
عاا ت ت تتر بلت عاو ت ت تتب ب عت ت ت ت ،عر عاتجت ت ت ت نب ع ت ت تتتوا ل وانج ت ت تتق عا ت ت ت ت
عت توع ت ت تتض و ت ت تتل تت ت ت ت و ت ت ت ت عاع ت ت تتر وهت ت ت ت تنت ت ت ت و و فت ت ت ت قت ت ت ت رعا
2
ت ت ت اوم ا ت ت ل ع ت ت عار ع تتلت وعوه ت ت وع و ت ت شر ف ت ت قلج تترو ف ت ت ،عرر تتلا
ون و عا تل وع برلتلت عاترل . عابل عت ون و عا تل
ت ت ت ب ع ت تتك وتت ت ت ه ت تتل فجت ت ت عقا ت تتت نرت ت تتب عهلل اب ت تتلاك فت ت ت ه ج ت تتض ة
ت تتونك عا تلعت تتلت عإ تت تتل ب ف ت ت ر ت ت لت تتور ت ت ت ةل ت توعر ن لا ت تتل عرتت تتو
و ات ت ت تت ت ت ت ت ت ي ا ت ت ت ةت ت تتوره عت ت تتل لت ت تتب ةنت ت توعا ،ا ت تتض عا ت تتر ،ا ت ت ت
ف ت ت رت ت ت ت ت تتل ق ت ت ا جت ت ت فتت ا ت تتل فت ت تتل ج ت ت ر ت تتلت ةف ت ت لت
جت تتو عانت تتق وفت تتك ا ت ت وتت تتل لتت تتب قوتت تتل ق ت ت ا لتت تتب هت تتر تت تتل
رعب وت ل ل). ب ل تر اعلر وابلاك(:ار
وات تتل ر تتل عاا تتر عإتت ت ت ع تتك هت ت ع عا ن تتو تت ت عارت تتل وعوج تتلاب
ا ب ت تتو عاا ت ت تتر ب ب وعاجت ت ت ق وعان ت تتق ف ت تتض ةج ت تتع وع ًعت ت تتل ع ت تتك عا عرتت ت ت
3
ت ت ت ع هت ت ت ع عاا ت تتر ابرفت ت توع ع ت تتك فت ت ت ت لاا ت تتل عاتابت ت ت ع ة وعاع ت تتلنش
ت ت تتعروع عو وعر عاات ت ت ت ت تتر ع ت تتل و اع ت ت توع عاتج ت تتل ر وعوتت ت ت وة عابيت ت ت
ت تتت ل وعاجوعع ت ت وعا ير ت تتلت عاات ت قت تتل ع ت تتل وعات ت ت عهب عا ا ل ت تتب عاا ت ت
عاا اوج ،ا ل.
انج ت ت تتق ه ت ت ت ه عا ل ت ت تتب عارر ت ت ت تتب وا ت ت ت ت ر عالر ت ت تتق ،ا ت ت تتك وف ت ت ت ت ت ت تتع
ع و ت تتل وهت ت تتب ف ت تتل جت ت ت هت ت ت ه عا عرت ت تتب رتت ت ت ه ا جت ت تض عإتت ت ت ت فت ت ت
عابجت تتر ف ت ت عاعنت تتو وعا عرتت تتب وعاوقت تتوم ع ت تتك جت تتورع ع ت ت تتب اتت تتل ر ت ت ت
عا جو عاالا ب: تتلا ل ف ت واب و تر و ا ت ه
ا ت ت تت ت ت ِل ُررررو ِ و :ت ت تتو عا ت تتر بب وعا جت تتض وتت تتل اب ت تتق عع ت تتل
تتلا .
تت ت ب ت ت ه ت ت ع عابتت ت ت تاجت تتع ً وة خته ً رررره :ةت ت ت عهلل اب ت تتلاك ة
ر ا تل رل هل ةو اجج ر. عض وة
4
الفصل األول
5
ِلتعريف وتهريخ ِلتشريع:
ر ت ت تتب ات ت تتلر ةجت ت ت ل ا ت ت ت ر – عت ت تتلا ت – تجت ت ت ر ةر ش ت ت ت ن ت ت ت فت
. وقت ن وو عا عا ت ع اه ًل وال ق الر ع ك اب
عاوق ت ت تتت عات ت ت ت ي نت ت ت ت و ف ت ت تتض ت ت تتل – ع ت ت تتك ت ت ت ت رت ت ت تتل ال ت ت تتق – ة
تت ت ت ت تتت عاوق ت تتت وت ت تتل ب ت تتره ا ت ت ت رت ت ت ا ات ت تتابت ف ت ت تتل عا ت ت ت
ةنوع .
وةتت تتل ر تت تتب عاا ت تتر ف ت ت ت تج ت ت ر ت تترل تت ت ت هو ت ت ت عا ت تتر بب وقت ت ت
: عتابت عابرب ر تب عا ر بب ف عا ب اتب
ٔ – عالر ج ت ت ت تتب عاتت ت ت ت تتاج تب :وفت ت ت ت ت ك هت ت ت ت ت ع عاتب ت ت ت تتك ت ت ت تتل قت ت ت ت تتو عهلل
ب ل ع ك ر بب ت عوتر. ابلاك:ش
ات ت ت ت ق ت ت تتوا : ٕ – عات ت ت تتور عا ت ت تتلري عات ت ت ت ي ججت ت ت ت ا ت ت تترب :وتت ت ت ت
" رعت عإع " ،ع ور ت ر بب عاتل .
ا تتي عا تتر بب ل تتق ع تتك عونر تتل ك ررره رررَ ُِررراءح ِل هررره :فت ت
عاا ت ل عهلل ابلاك ابعل ه ع ك اتل رتو ت عارت .
– عا ت ت تتوي وعاجت ت تتل ن -ار تت ت تتب عا ت ت تتر بب وعت ت تتلا ير ف ت ت ت عاتب ت ت ت
ات ت ت ت ة عاتب تتك عا ت تتوي ي تتلهر وت نت تتوي فت ت عاتب ت تتك عاج تتل ن
ة ةنر ت ت تتل عارت ت ت تتلات تت ت ت تتاج تب تنرت ت ت تتب عاو ت ت ت ت فت ت ت ت عاات ت ت توع ف ت ت ت تتل وا
ععو لج ت ت ر ل ع ا ت عض ،اك عا و علاتبل ع ف عا عر .
6
ت تتب رت ت تتل ة ةنر ت تتل عارت ت تتلات ت تتع ب عت ت تتور عات ت تتل عا ت تتلري تت ت ت
رت تتل ة ت تتور عات تتل ت تتع و ت ت ع عابج تتو ،ا تتك ،ن تتل عا تتو ة تتل ت تتع
و ع عابجو وعوع ع . ،اك ،ن ل عا و
ت ت تتلت ب ار ت ت ت عا ت ت ترعا عاا ت ت ت وعا ت ت تتر بب عتب لهت ت تتل عاجت ت تتل ن :ات ت تتر
تت تتتك ت تتر بب وع ت تتك ه ت ت ع فتت تتل ت تتل عت تتض ت ت ت ل ،ع ت ترعه ت تتل ع ت تتل عارت ت ت
ور ت ت ا تت تتل ت تتل عت تتض ت ت ت ل توتت تتك تت تتتك ت تتر بب توتت تتك وتت تتل ،ع ت ترعه
تتل ع تتض تت ت ل ع ت تتك ت تتتك ت تتر بب ع ت تتك وت تتل تتل ع تتض تت ت ل تنت ت ت
تتك ر بب تنت .
وقت ت ت ع ت تتاق تت ت ت تب ت تتك ع ا ت تتر بب عاج ت تتل ن ت ت تتل ع ت تترل عتب ت تتك
ت تترعض ت تترًعل ،ع ت ت ت عاجوعع ت ت وع ت ت ة ت ت عا ت تتر بب ف جت تتل :ت تترل عا ت ت
عات ت ي وةي تتر عونر تتل وتت ت ات ت قوا تتض اب تتلاك :تترل ارت ت تت ت عات ت ت تتل
تترعوع ا ت ت ت ت ت عا ت ت ت تتررل ونت تتل وقوا تتض ابت تتلاك :ة ا ت ت
وج تتك عت تتض ً
عض عهلل. تل ا
فلاا ت تتر ع ت تتك ه ت ت ع عاتب ت تتك ت ت ت عر عت تتض تت ت ت عا ت تتر بب وع ت تتل عونر ت تتل
. وع ل عاجوع
وعاا ت تتر عإ ت ت ت ت ع ت ت ع عاتب ت تتك رت تتل ف ت ت ن ت تتلع عارتت تتو فجت تتل ،
ونت ت ت تعل ت ت ترع هت ت ت ه ر ت تتل ه ت تتو عاتع ت ت ت عت ت ت رع ت تتض وةت ت تتل عبت ت ت وفلا ت تتض ف ت ت ت
عاج ت ت ن ب و ت تتض - -هت تتلا عا ع ت ت وعاترت ت ت .قت تتل ابت تتلاكَ :تت تتل َرت تتل َ
َن ت ت ٍ ِت ت ت ْ ِر َ ت تتلاِ ُر ْ َواَ ِر ت ت ْ َر ُتت تتو َ عاَّت ت ِتض َو َهت تتلاََ عاَّعِ ت ت َ َو َرت تتل َ عاَّت ت ُتضُت َن َّت ت ت ٌ ة ََعت تتل ة َ
عِ ُر ت ت َ ت ت ْ ٍ َعِ ًتت تتل .رتت تتل ة ت تتر بب عإ ت ت ت ق ت ت رت ت تتت ف ت ت ن لات تتض .
تت َعَ ت ت ْ ُر ْ ِ ْب َتاِ ت ت َوَر ِ ت ت ُ
ت تت َا ُر ت ت ْ ِ ت ت َ ُر ْ َوة َْا َت ْتت ت ُ
قت تتل ابت تتلاك :عْا َت ت ْتوَ ةَ ْر َتْ ت ت ُ
عإ ْت َ َ ِ ًل. َا ُر ِْ
ُ
7
ف تت وةتت تتل تت تتل رت تتل عب ت ت عا ع ت ت ت ت ت ع ا ت تتل عاجت تتنلعب وعاات تتلعب
ف ت ت اعتت ت ت ل عاجوعع ت ت عار ت تتب والع جلا ت تتل ا ت تتر ًبل نج جبت تتل ع ت ت ه ت تتو اوت ت ت
عاتا ت ت ت ع وعتت ت تتا علل امنرت ت تتل ت ت ت ت تجت ت تتل رهل ع ت ت ت ع ت ت تتلت وعونل ت ت تتو
ت ل. ع ك تل ف وعاج ل
أ رررررا ُرررررذِ هلشرررررريعة ِإسرررررء ية :هت ت ت ت توع ت تتب عونر ت تتل عاات ت ت
ت ًبت تتل ع ت تتك ات تتل رتت تتواض تنت ت ت ف ت ت عارات تتلب تت ت ل عهلل ابت تتلاك ا ت تتل
وعات ب.
المقصود بعلم تارٌخ التشرٌع:
علا ت ت تتعب اب ت ت ت ا ت تتلر ات ت تتل ر ت تتل عاب ت ت تتل ا جاج ت تترو فت ت ت ةعن ت تتلش
تا ت ت عنت تتش عاا ت تتر ع ت تتك نلات تتب عاا ت تتر ف ت ت ع ت ت عا ع ت ت فجت تتل ع ت ت
فت ت هت ت ع عات تتل ،ا تتك عات عرنت ت عا ت تتب وعاال تتورعت عاتاالعب تتب ف تتض عبت ت ع ت ت
عت ت ت ت ت عا ج ت ت ت تتل تتت ت ت تتاوععب هت ت ت ت ت ه عا عرت ت ت ت تتب عار ت ت ت ت عا ع ت ت ت ت نا ت ت ت تتك ع
و تتب عااوتت ت فت ت ت ت ت او ات ت و ش تتلره فت ت رت ت عج تتر فت ت وعات ا ت ت
وع تتل ع ت تتك هت ت ع عااوت ت ت عات ت ى اتت تتاو عض عع تتلرع ات تتلر عاا تتر عإت ت ت ت
عاتججت تتو عب ت ت ات تتلر عاا ت تتر يت تتروم ه ت ت ع عاب ت ت وترعن ت تتض عاتاالعبت تتب ف ت ت
نج ت تتر فت ت ت ة ت تتض ع اب ت ت ت عات ت ت ى عن ت تتو عت ت ت نلا ت تتب عا ج ت تتض عإتت ت ت ت فت ت ت
عجت تتر عارتت تتو وتت تتل عب ت ت ه تت ت ت عابجت تتور ت ت ت ن ت تتو ان ت ت عات عرنت ت ت
ت ت ت ف ت تتل تج ت تتل ر عاا ت تتر وةنرلتت تتض وع ت تتل ت ت تتل ل ت ت ةر ع ت تتك هت ت ت ه عاا ت ت
عرتت تتب عا ج ت تتل ف ت ت ه ت ت ه ور ت ت ا ت ت ت واهج ت ت د وا ر ت ت عونرت تتل ت ت ت
ف ت ت عتت تتا علل عونرت تتل و شت تتلره عاب ت ت تتب عا ت عرن ت ت وعاوقت تتوم ع ت تتك ت ت تتله
عا ا ل ب ،اك تناوى عا جض عإت ت . وع لفلا
8
وع ت ت ت ع عاتججت ت تتو و ا ت ت ت عاان ت ت ت ا ت ت ت ت عر عب ت ت ت ات ت تتلر عاا ت ت تتر ف ت ت ت
تب ت تتك ا ت تتلر عاا ت تتر عبت ت ت عااوتت ت ت ف ت ت ت اوا ت تتض ر ت تتو تت ت تتلوًل فت ت ت هت ت ت ع
عاتب ك ار تب الر عا جض.
وهت ت ت ت ت تتل اجت ت ت ع فب ت تتل عابع ت تتل عانتت ت ت ب عاات ت ت ات ت تراعل عبتت ت ت عابعت ت ت
وفب ت ت تتض رلاج ت ت ت ع وعاج ت ت ت ل وعا رت ت تتلع وعان ت ت ت وعاع ت ت ت وعإ ت ت تتلرع وات ت تتر عارعت ت تتل
و ت تترب عاهتت تتر وعاتت تترقب وق ت ت ار ت ت ع ت ت عا جت تتض عع ت تتل ه ت ت ع عا ل ت تتب عا ت تتل
وع ت تتب عا ت تتر بب ع إت ت ت ت ب عن ت تتو ت تتل عا جت تتض عإت ت ت ت عت ت تتتو ض تتت
9
عا ت تتلت تا ت تتلوًا ان ت ت تتلع عاتتت ت ت ر ت ت تتل ت تتب و و ت ت تتب .وتبلا ً ت تتل ع نرلتت ت تتض
ت تتاو عان ت تتلع عإ ت ت تتل ب ع ت تتك عه ت تتا م ج ت تتورهل وا ت تتول ة ت تترلا ل فت ت ت اع
تت ض ه ت ت ع عا جت تتض عابي ت ت ت ت تتلن عان ت تتلع ر ت تتل شت تتوب عاا ت تتر وع ت ت ا رت تتل
عتاشلا.
هل ًعر ن و ععاعرت ةوعتره وقوعع ه ابع ً ع وللعب و ً
تعريف ِل َّ:
ِل ررررررَّ ل ررررررة :عا ت ت ت وعاب ت ت ت وت ت ت ت ا ت ت ت قوات ت تتض ابت ت تتلاكَ :و َتت ت تتل َرت ت تتل َ
للاِ َت تبٌ اِ َاَ َجَّ ُت توع ِفت ت
عْا ُت ْ ِت ُ تتو َ اِ َ ْ ِ ت ُتروع َرلفَّت ت ًب َفَ ت ْتوَا َ َ ت َتر ِتت ت ْ ُرت ت ِف ْرَق ت ٍتب ِتت ت ْ ُ ْ َ
عا ت ت ِ َواُِ ْ ت ت ت ِ ُروع َق ت ت ْتو َت ُ ْ َ ِ،ع َر َ ُبت ت توع َِ،ا ت ت ْ ِ ْ َا َبَّ ُت ت ت ْ َ ْنت ت ت َ ُرو َ ف ت تتلات عر علا ج ت تتض
ف عا ف ه ه ع ب عا وعاب ع ت ةنرل عا .
ِل ررررررَّ ررررررَ ِ ُرررررراءح :هت ت تتو عاب ت ت ت علونرت ت تتل عا ت ت تترع ب عابت ت ت تتب
عاتراتب ت ة اا ل عاا ج ب.
يرررررِد وه َمررررهِ ِلشررررررأية ررررَ ِلتعريرررررف :عونرت تتل عاا ت ت تجت ت ت رهل
عا ت ت تترل ف ت ت ت عارات ت تتلب وعات ت ت ت ب وه ت ت ت عاو ت ت تتوب وعا ت ت ت ب وعانرتت ت تتب وعار عرهت ت تتب
تععل ات تتض ورت تتو عابج ت ت جت تتن ًنل
ةو تت ت ً ت تترلًل ا ت ت وعإعلنت تتب ورت تتو عا ت ت
وعلل ً وفلت ً ع.
وةتت تتل اج ت ت عونرت تتل عا ت تترع ب – ف ت ت عاابر ت تتم – عرو ت تتل عت ت تتب ف ت ت ا
اان ت ت ت تو ت ت تتول ع ت ت ت عا ج ت تتض وع ت ت تتل ة ت ت تتض قلج ت تتر ع ت ت تتك ةعتت ت تتل عإ تت ت تتل
ت تتت عانت ت ت ب ةي ع اات ت ت ااجت ت ت عبتت ت ت عإ ت ت تتل وفب ت تتض وع ت تتك ات ت ت فت ت ت
فتت تت ه عوتت تتر هتت عا جت تتض عونرت تتل عاعاجل ت تتب ةو عوه ق ت تتب ف ت ت
عا ت ترع عا ت تتر بب وت ت ت ه ت تتل ارت تتو عا ت تتر بب ةع ت ت ت ت ت عا جت تتض و ت تتل رتت تتل ع ت تتل
ل ع ل عارتو . ًل ا ت ة وعل عونرل عاش شب عاا
11
واج ت ت ت عاب ت ت ت ع ت ت ت ه عونر ت تتل عرو ت تتض تت ت تتات ً ع تت ت ت عو ا ت تتب عاا ج ت ت ت ب
اع ل ة عا جض لر ق عا ا ل وعاتا علل وعاتا ا .
وا ت ت ا ا ل ت تتق ع ت تتك ع ت ت عهلل ابت تتلاك ة ت تتض فجت تتض و ت تتض ر ت تتم وات ت ت
ع ا ت تتل ع رت ت تتل ا ت ت تتتك ع ت ت ت عا عت ت ت علونر ت تتل عات ت تتونك ع ت تتل ،ا ت تتض فج ت تتل
ر ت ت ا ا تت تتتك ع ت ت علر جت تتب عا ا ت تتل وع تت تتل علر ت تتق عات تتون و ت تتض ا ت ت
عاتت تتا علل عاعت تتلل عات ت ت عهب عا ج ت تتب فج ت تتل ،ع رت تتل ا تت تتا علا تت تتعب ،ا ت ت
ةاتب ه ه عات عهب. ت عو اب عاا ج ب ع ،اك ت ر اج
عا ج ت تتض هت تتو :ت ت ت ات تتض وع ت تتل ع ت تتك ه ت ت ع عاابر ت تتم عاتت تتلعق ا جت تتض ف ت ت
ت رت ت ت تتب هلجت ت ت تتب وق ت ت ت ت رع ع ت ت ت تتك عتت ت ت تتا علل عونرت ت ت تتل عا ت ت ت تترع ب ت ت ت ت ت ة اا ت ت ت تتل
توع . عاا ج ب وهو –ةي عا ج ض –ع ع عاتب ك وعات ا
وت ت ت ت تتل ع ت ت ت ت ت عإ ت ت ت تتلرع ،ا ت ت ت تتض ة ابر ت ت ت تتم ر ت ت ت ت تتب عا ج ت ت ت تتض ع ت ت ت تتلاتب ك
عاج ت تتل ن عات ت ت ي تت ت تتج له ات ت ت اي ت تتر ،ا ف ت ت ت عج ت تتر عوات ت تتب ةجت ت تتنلب
ر تت تتب ا ت ت فت ت عاتت ت عهب عا ج ت تتب عا تلع تتب وان ت ت ت ت له ت تتل ةتت تتل قعت ت
،ا ت ت ر ت ت ون ت ت ت ت ت ت فجت تتض ع ت ت ع عاتب ت تتك ات ت ت ابت تترم ف ت ت ج ت ت ر عإتت ت ت
ا ت ت ت ف ت ت ت عتت ت تتا علل ةي نر ت ت ت ةجت ت تتنلب عارتت ت تتو ف ت ت ت نت ت تتل ن لات ت تتض ة
عت ت ت ا ع ت تتك ت ت تتع ت ت تره ع ت تتض عاج ت ت ع وعات ت ت ت تترع ،ا عر ً ت تتل رت ت ت
عااب ت ت وعاا ت ت ر ب ةو اب ت ت ر ت ت ت عاض ع ت ت نر ت ت تت ت ت اب تت تتل اعب ت ت عا ت تتجب ع ت تتض
عاتلا . وع
ورت ت ت ا ر ت تتل عوت ت تتر عبت ت ت وفلا ت تتض ﷺ فت ت ت ة ت تتل عاج ت تتنلعب وةوعات ت ت
ن تتو ات ت رت ت ه تتل فت ت هت ت ع عابج تتر امنر تتل عا تترع ب عج تتر عاا تتلعب
جو ع ل. عاب ت ب ع هلد ع ل اض قوعع ه وةجواض عاا
11
ور ت ت تتل ع ت ت تتا ل عاب ت ت ت تتل عتت ت ت تتلا هت ت ت ت ع عاب ت ت ت ت ا ار ت ت تتو ،ا ن ت ت تتو
ورل ت ت تتت ت ت ت ت او ع ت ت ت تتت ت ت ت اب ت ت ت ت تتت ت تتلا ض ف ا ت ت تتو ف ت ت تتل ة و تا بت ت تتو
فا تتلوعه اتت تتا ،ا تتك تت تتل ن يت تتو تت ت رات تتلب عهلل ابت ت لاك ةو ت ت ت ب رتت تتواض
وق ً تل رل وع او علارةي وعا ا ل .
ع ت تتل عاجت ت تتر تتت ٖ ت ت ت عا ت تتر بب عع ت تتلرع عت ت ت عونر ت تتل وعاجوععت ت ت عاات ت ت
و ل ت ع ل عات ب عا عو ب. عارر
12
ٗ ت ت ت عا جت تتض هت تتو عا ت ت وعاتت تتا علل ت ت ت عارات تتلب وعات ت ت ب وهت تتو عا ل ت تتب
عاالع ج اتل ل ت عض عا ر بب.
13
) ت ت تتل اب ت تتق ععج ت تتل عا ت تتول علعاعت ت تتلره عات ت تتب وهت ت ت :عابجوع ت تتلت وتت ت تتل
اب ق عض.
رت تتل ه تتب عب تته عا ج تتل ،ا تتك اجتت ت تو تتوعلت عا ج تتض ع تتك عا ن تتو
عاالا :
ة) أوهدِت :وه عاج ع وعا رلع وعاج ل وعان وعا ل .
عررررره ءت :وهت ت ت عاتبلو ت تتلت عاتلا ت تتب وعوتل ت تتلت وعات ت ت وعج وت ت تتل ب)
اج عض وعاتهلجتلت وعااررلت.
ج) أ ورررررررهت :وهت ت ت ت عاجج ت ت تتلد ونت ت ت ت عات ت ت تترقب ونت ت ت ت عا ت ت تتل ونت ت ت ت
عاج م وعجوعب عار ع ع عإت .
وعاتا ت ت ت ت ت ا اجت ت ت ت ت تلت عاتت ت ت تتلعجب ت ت ت تترى ة ت ت ت تتل ت بت ت ت تتل ا ت ت ت ت اك ت ت ت تتلت ب
وعهت ت ت تتا م عااجت ت ت ت ت عابت ت ت تتل وتت ت ت تتاوععب ار ت ت ت ت تتت ت ت تتلا عا جت ت ت تتض عإتت ت ت ت ت
ا تو ت تتوعلت ا ارا ت تتب ع ت تتض ا ت تتلوت فت ت ت عت ت تتا بلب رت ت ت اجتت ت ت ا ت ت ت ت
ات ت ات ت ت ت شر ف ت عا تتلق عا ج تتل ع تتك ر تتب ا تتلوا تتتتلا عا ج تتض عت ت ،
تتل تونت ت ع عا تتلو رت ت تو تتول ع ت تتك ت ت عا ت ت ت ت ا تو تتوعلت فجت ت
تو ت تتول وعإ ت تتلرع تو ت تتول وعا ت تتررب تو ت تتول وهرت ت ت ع فت ت ت ف ت تتلاع نت ت ت
ر تتلا وتو وعلت عا جض.
وا ج تتل ،عاه ت ت م فت ت ه ت ت ع عوت تتر ت تتر وع تتك ات ت ف ت ت تر ة
ارا ت تتب ع ت ت تتض ا ت ت تتب ةو ةش ت تتر ه ت ت ت عارلت ت ت ت ةي اجتت ت ت وعتت ت تتا بلعض اتت ت تتلار
عاتو وعلت عاا ارو ت ل ع ل عا جض عإت ت .
وعارلت ت ت ت عا جت ت تتض عإت ت ت ت ت و ت ت تتتواض ار ت ت ت عات ت ت تتلات عاب ت ت ت تتب ف ت ت ت
ن ت تتلع عإ ت ت تتل ف ت تتض ة ً ت تتل ت تتل تا ت تتلوا وتناو ت تتل ا ت ت ت ت ف ت تترول عاج ت تتل و
ا ف تل ا : عاو ب عر ت قتت ض عابل وعاهلد و ا
14
رج اناض عا رول عاالا ب: ِٔ .ل هي ِّ ِلعهِ :وه ع
ة) ِل رررهي ِّ ِلرررد لَ ِلعرررهِ :و جج ت ت ع تتض ت ت تتول عاجوععت ت عاجت تتل و
عاا ت ت انر ت ت ع قت تتلت عا ت ت و ععب ت ت ل ت ت ت عبت تته ف ت ت عات ت ت
وعانت ت تترب وق ت ت ت عنت ت تتو عا ج ت ت تتل ه ت ت ت ع عاتو ت ت تتول ف ت ت ت را ت ت تتلب
تهجج ت ت تتل فت ت ت ت
ً (عات ت ت ت ر) ةو (عا ت ت تتل ) وهت ت ت ت ع عاع ت ت تتلب ت ت تتل
ت ت ت ت را ت تتب عا ج ت تتض عإتت ت ت ت اع ت تتل ةنر ت تتل عان ت تتروب عت ت ت
ورت ت ت ا ع ت تتل ت ت تتل اب ت تتق ع ت ت ت ه عان ت تتروب و ت تتره عاتتت ت ت ت
وعاتبله عت ةنرلت ل. ت ةتعلب و الا
ب) ِل ررررهي ِّ ِلدسررررت ري :وقجت ت عت تتض ت تت تتول عاجوععت ت عاا ت ت ان ت ت
ي ت تتل عانرت ت ت ف ت ت ت عا وا ت تتب وا يت ت ت ت ت ت ت للا ل عابلت ت تتب واو ت ت ت
اجوعع ت ت هت ت ت ع ه ت ت ه عات ت ت للت رتت تتل اع ت ت عاهاجلجت تتلت ع ت ت
عاجت ت تتل و ونجت ت تتوق عوف ت ت ت عر ف ت ت ت عا وات ت تتب وق ت ت ت عنت ت تتو عا ج ت ت تتل
تو ت تتوعلت هت ت ت ع عاج ت تتل و فت ت ت را ت تتب هلج ت تتب ان ت تتت ع ت ت توع :
"عات لتب عا رع ب" وعونرل عات لل ب.
ج) ِل ررررررهي ِّ ِإدِري :وقجت ت ت عت ت تتض ت تت ت تتول عاجوععت ت ت عاا ت ت ت انر ت ت ت
ت تتب وق لت ت تتل ع ت تتك ةتت تتر عات عرفت تتق عابلت ت تتب ت تتلل عات ت ت لب عاا
ا وات تتب وق ت ت ا ت تتلو عا ج ت تتل ه ت ت ع عاجت تتل و ف ت ت رات تتب عونرت تتل
عات لل ب وعات لت ب عا رع ب.
) ِل ررررهي ِّ ِلْيرررره َ :و جج ت ت عت تتض ت تت تتول عاجوعع ت ت عاا ت ت ان ت ت
ر ت ت تتب وت ت تتل ت ت تراعل عت ت ت ا تت ت ت عا ت ت ت ع وتجت ت ت عر عجوع ت تتب رت ت ت
ةنر تتل وقت ت ا تتلو عا ج تتل هت ت ع عاج تتل و وار تت توع عت ت تعلنش تتض
وتت تتل و ت تتل فت ت رات تتلب عا ل ت تتلت وهت ت عا ل ت تتب ع ت تتك عات ت
15
ور ت ت ا رات تتلب عان ت ت و وه ت ت :ن ت ت عا ت تتل ون ت ت عاج ت ت م ونت ت ت
ت تترب عاهت ت تتر ونت ت ت قلت ت ت عالر ت تتق ورا ت تتلب عات ت تترقب ونت ت ت
عااب ر.
ه) ِل رررررهي ِّ ِل رررررهلَ :و ججت ت ت ع ت تتض ت ت ت تتول عاجوععت ت ت عاات ت ت ات ت ت ي
،عر عا ت ت ت تتل وتج ت ت تتل ر ه ت ت ت ت ه عإ ت ت ت ت عر عت تلا ت ت تتب عا وات ت ت تتب واعت ت ت ت
وو وه ،لق ل.
وق ت ت عن ت تتو عا ج ت تتل رت ت ت تت ت تتلا ه ت ت ع عاج ت تتل و فت ت ت رات تتب عا ج ت تتض فت ت ت
را ت تتلب عا ر ت تتلع ورات ت تتلب عاهت ت ترعج رتت ت تتل ةف ت تتر عب ت تته عا ج ت ت تتل اتت ت تتلا ه ت ت ت ع
ت تتل عاه ت ترعج وتت تتم وة راعت تتل هلجت تتب تش ت ت :رات تتلب عاه ت ترعج وع ت ت
عاج تتل و ً
. ان ع
رج اناض عا رول عاالا ب: ِٕ .ل هي ِّ ِلخهص :وه ع
ة) ِل رررررهي ِّ ِل رررررديَ :و جج ت ت ع ت تتض ت ت ت تتول عاجوعع ت ت عاات ت ت ات ت ت ي
ع قت تتب عا ت تتر ع ت تره ت ت ت ن ت تتو عاتت تتل وق ت ت عنشت تتض عا ج ت تتل ف ت ت
عاتا وعت ت تتب انت ت تتت قت ت ت ت عاتبت ت تتلت ت رتت ت تتل ت ت ت ي ه ت ت ت ع رات ت تتع
ت ت ت تتل ع ق ت ت تتب عا ت ت ت تتر ع ت ت ت ت تراض وه ت ت تتو تت ت ت تتل تت ت ت تتتك عاج ت ت تتل و ة
عت ت تتلونوع عا هج ت ت ت ب وقت ت ت ت عنت ت تتو عا ج ت ت تتل هت ت ت ت ع عا ت ت تتول تت ت ت ت
عاجوعع ف علب عا وعج وعال ق وتل اب ق ع تل.
ب) ِل ررررهي ِّ ِلتْررررهري :و جج ت ت عت تتض ت تت تتول عاجوعع ت ت عاا ت ت انر ت ت
ا ت ت ت ف ت ت ت ةعت ت ت توعب: عو يتت ت تتب عاا لر ت ت تتب وق ت ت ت ا ت ت تتلو عا ج ت ت تتل
. عا ررلت وعات لرعب وعاا
ت تتل رررهي ِّ ِل ِر عرررهت :و ججت ت ع تتض ت ت تتول عاجوععت ت عاات ت اعت ت ج)
ت تتب عاهت تتل ه ت ت ت ةعتت تتل وع ت ت عر عت االع ت تتق ةنرت تتل عاجت تتل و
16
وعاا ت تتلري وق ت ت عنت تتو عا ج ت تتل عاتتت تتلا ا ت ت ع عاجت تتل و عات ت ت
ف ةعوعب عاج ل وعا عوى وعا ل عت.
) ِل رررهي ِّ ِلرررد لَ ِلخرررهص :و ججت ت ع تتض ت ت تتول عاجوععت ت عاا ت ت
عاتنر تت ت تتب عاتهاجت ت تتب وعاجت ت تتل و عاوع ت ت تتب عاالع ت ت تتق ف ت ت ت اع ت ت ت
و ت ت ت ف ت تتل ع ج ت تتر ة عت ت ت ةو ر ت تتو ا ت ت تتل ل عاج ت تتل ل عاات ت ت
عاهاجلد ف ل ع ةو ةرشر.
وقت ت ت ا ت تتلو عا ج ت تتل تتت ت تتلا هت ت ت ع عاج ت تتل و ف ت ت ت را ت تتب عاتت ت ت ر عا ت ت ت ي
ت تتت وه ةعو ًععت ت تتل تت ت تتاج ب تش ت ت ت :عت ت تتلب ةنر ت تتل ةه ت ت ت عا ت ت تتب وعت ت تتلب ةنرت ت تتل
عاتتا ت وعانرع .
وعت ت تتر ة عاالت ت تتورعت عا اتلع ت ت تتب عاا ت ت ت انت ت تتا عايت ت تتروم عاتب ت ت ت ب
ا ع ت ت تتر ب ة ااعب ت ت تتل ال ت ت تتورعت ا ت ت تتر ب ب وهت ت تتو عوت ت ت تتر عات ت ت ت ي ت ت ت ت ى ،ا ت ت تتك
عاتاج تت ت تتب وج ت ت ت رورا ل ع جت ت تتل عبت ت تته تو ت ت تتوعلت ت توعت ت تتلت عاج ت ت توع
توعل تت ت ت ت ت
فروعت ت ت تتل تشت ت ت ت ت :عاا ت ت ت تتر بلت عابتلا ت ت ت تتب ف ت ت ت تتل ا ت ت ت ت ت تو ت ت ت ت ً
ً
تو ت تتوعلت عاج ت ت توع عان ش ت تتب ،ا وق ت ت ت عنشت ت تتض عا ج ت تتل عاتت ت ت ت تو وعنا ت ت توعه
عا ج تتض عإتت ت ت فت ت ت ت تتول ت تتات اض وع ات ت تتر ات ت ع ًت تتل تتت تتاج ً ةو
فرًعل تات ًع.
شع ت ت ت تتت عا ج ت ت ت تتض عإتت ت ت ت ت ت ة ت ت ت تتض ي ت ت ت تتل تارلتت ت ت ت ت تت ت ت ت تتاج وعت ت ت ت ت ا
عتج ت تتل نلاض ووت ت تتلا ض عا ت تتب عاات ت ت ات ت تتا ،ا ت تتك عا ا ت تتل فت ت ت رش ت تتر تت ت ت
اعب تتل اا تترةنر تتل هت ت ع عا ج تتض عابيت ت تت تتل ب تتض فج ً تتل َت ِرً تتل ق تتلع ً ا ا تتر ً
عاتج ت ت تتلا وعاي ت ت تتروم عا اتلع ت ت تتب وعاقاج ت ت تتل ب وه ت ت تتو فت ت ت ت هت ت ت ت ع عوت ت ت تتر
. ها م ع عا ر بب عإت ت ب عاا ا اجع عاا ر وا عااع
17
ونتت تتع ل ا ت ت ً ع ت تتك عيتت تتب ه ت ت ع عا جت تتض وترو ات تتض وتت تتباض وعاجل ت تتض تت تتل
تتل ف ت ت تج تتررعت رش ت تتر تت ت عات ت ت اترعت عاجل و تتب عابتلا ت تتب وت تتل ت ت ت اتر
عت تتل ٜٖٔٛفج ت ت عاج تتل و عاتجت تتلر عا ت ت ي عج ت ت ف ت ت "اه تتلي" ف ت ت ة تت تتل
ق عرراض: رل ت ع
ٔ .ععاعلر عا ر بب عإت ت ب ن ب جلانب ا الور.
رهل. ٕ .ععاعلرهل قلاتب ع عا ل ا تت ت هو ع ت
ٖ .ععاعلرهل تج ًعر ت تجل ر عاا ر عابل وعاجل و عاتجلر .
رت ت تتل قت ت تترر عت ت ت ت ع ر ت ت تتلت عان ج ت تتوق وعا ت ت تتر بب وعاجت ت تتل و علا لتبت ت تتلت
عابرع ب ف ت اتره عا ي عج عع ع ف تلر ٗ ٜٔٚتل ا :
عابرع ت تتب ٔ .ة عا ت تتر بب عإت ت ت ت ب ق ت ت ةشعات تتت ج ت ت ن ا ل انر ت ت عات تتع
عإت ت ب ر يل ل ب قرو ع ع. وعاع
ٕ .ة ع نت ت تتلر ت ت ت تتل الع ج ت ت تتل عب ت ت ت ج ت ت ت ور عااج ت ت تتلت عان شت ت تتب ف ت ت ت
عر ًبت تتل ،ات تتك قجت تتور ف ت ت ةنرلت ت تتل عت ت ت ة ت تتب عات تتع عابرع ت تتب ا ت ت
ر ت ت ،ات تتك ةتت تتعلب ع ت ت ع ت ت تتل تت تتل قت تتل عت تتض عاتت تتابتلر ت ت ت فت تتره
قوع ض.
ٖ .ة عتت تتارتل تجوتت تتلت عا هج ت ت ب عاجوت ت تتب عابرع ت تتب جا ت ت عار ت تتول
،ات ت تتك ه ت ت ت ه عا ت ت تتر بب وعاعاتت ت تتل ع ت ت تتل رتج ت ت ت ر ةتلت ت ت ت ا جت ت تتل و
عابرع عاتون .
وعاهاتت تتل ع عرت ت تتب ٗ .رتت تتل ةوجت تتك عات ت ت اتر ع عرت ت تتب عا جت تتض عإت ت ت ت
عا ت ت ت تتر بب عرتت ت ت تتب تجلر ت ت ت تتب – فت ت ت ت ت ر ت ت ت تتلت عانجت ت ت تتوق – ع ت ت ت تتلاجوع
عاو ب ب.
18
ِلَهْة لا ِلتشريع:
ه تتق عهلل ابت تتلاك عإ تت تتل ع ت تتك نت تتو تب ت ت ف ت تتو تررت تتب ت ت ت ت ت ت
ت ت تتت ف ت ت ت تنا ت ت توعه ت ت تتل ع :عاتت ت تتل ي وعا ت ت ت ت ي ش ت ت ت وعت ت تتض فر ت ت ت ف ت ت ت
عارون ت ت عا ت ت ي ارت تتو ت ت ت قت تتوع عابج ت ت وقت تتوع عا عرا ت ت وعات ت تتو وعا بت تتلات
وعابوعلم.
عج ت ت تتض ف ت ت ت ج ت ت ترعل ع ت ت ت ورت ت ت ا فت ت ت ت و ت ت ت عإ تت ت تتل وهت ت تتو بت ت ت
لهت ت ع فت ت رت ت عا تتل ي ،ا تتك عاجت ت أل و ت تتض عوت تتلرع علات تتو وعاات ت ابتت ت
ت ت ت وعاض ف ت تتو عرات ت ت ه وار ت ت ت ت تتض عاو ت ت ت ب عاات ت ت ا ت تتع وق ت تتت ع ت تتك او
ت ت تتض ع ت تتك ع ت تتض وعت ت ت ا ت تتر عإ ت ت تتل ا عرات ت ت ه و ى ات ت ت ةات ت ت عاا ت تتلف
ف ت ت ع ر ت ت ةه ت ت تت تتل ر ت ت ض وع هت تتر لت ت ت تش ت ت لتبت تتض ف ها ت تتو و
بت ت ت ت فت ت ت ت عات اتت ت ت ت عاع ت ت تترى عااب ت ت تتللم وعاات ت ت ترعن وتت ت ت ت شت ت ت ت اج ت ت تتلا و
عوف ت ت ت ت عر وعوت ت ت ت ت ف ت ت ت ت نت ت ت تتروب ا ا جل ت ت ت ت و ععت ت ت تتلت ا ا ا ت ت ت تتك ا بت ت ت ت
ت ت تتل -ت ت ت ت ه ج ت تتض عهلل ابت ت تتلاك وهت ت تتو تت ت ت ك علعبت ت تتض ت ت تترفه وعإ ت ت تتل -ة
عاب ات تتب و جع ت ت ع ت ت عا تلعت تتب و ت تترى تت تتبل اض ف ت ت عا اتت تتلل ع ت تتل وعاب ت ت
تب ت تتل وهت ت ت ع عان ت تتلع ات ت ت عوه ،ات ت ت عوهت ت ت وعابل ت تتل وعاابلتت ت ت وعااب ت تتلو تت ت ت
ره.
عابل ات تتب ف ت ت ع ا ت ت او ت ت ا ت ت ه عان ت تتلع عاجوعع ت ت عات يتت تتب ا ت تتل وعوت ت ت
عاتنجج ت تتب ا ج ت تتلم ف ت تتل رل ت تتت هت ت ت ه عان ت تتلع ت ت ت عر ع ت تتك عا ت ت ت ت ف ت ت تتو
عاي و ب عا ر و رات عوقو ل عا ب ل .
عوتت ت ت ت عوفت ت ت ت عر جت ت ت ت تش ت ت تتض عت ت ت ت جت ت ت ت عت ت ت ت شت ت ت ت ،ت ت ت تتل ترت ت ت ت ة
وعا تلع ت تتلت ف لتت ت ت ق ت تتو فت ت ت ه ت ت ترعت ع ت ت ت و لتت ت ت ه ت تترو فت ت ت ش ت تتروعت
. ج عاه م و شور و ن عا ع هر وع ا
19
ات ت ن تتل و وته تتوق ارع تتض فت ت عت ت تت ت تبرفا تتض و تتض وعإ ت تتل قعت ت
تج ت ت ر و ت تتو ه ور ق ت تتض رتت تتل ة هت ت ت ه عاتبرف ت تتب ارع ت تض اه ت تتق ف ت تتض عا ت تتت ر
هلف ت تتض و ت تترره اات ت ت و عا بت ت تتب ت ت تتض ا ت تتلو وا ن ت تترم عت ت ت وعات ت توع ل فت ت ت
اض. وا
ر ت تتو ا ت اتت ت ت عإ ت ت تتل وا ت ًتت تتل ع ت تتك ت ت تتل قت ت ت ت له ف ع ت ت تت ت ت ة
،ات تتك عت تتر عوتت تتل و ت ت ت ا ت تتر تنر ت ت ت ت ي تت ت ت رع ن ت تتلا و جت تتو ررت تتع
عوفت ت ت عر وعوتت ت ت رت ت تتل وق ت تتم عج ت تتل ع عا ت ت ت وعت واب ت تتلره عار ع ت تتلت عت ت ت
انرت ت ت ت عا ت ت تتوى و ع ت ت تتروت عاج ت ت تتوع فانت ت ت ت تب ت ت تتلا عاه ت ت تتر واي ت ت تتر ةت ت ت تتلرعت
وعاب ب وعانب. عالر ق ،اك عقا ل عانق علاب ب وا عا
تر ف ت ت ت ف تت ت تتض
واتت ت تتل رت ت تتل عإ تت ت تتل عتت ت تتل ررت ت تتب ع ت ت تتض ارو ت ت تتض قلجت ت ت ًع
اجت ت ت ض اتت ت تتاوا ب عاا ت تتر وع ت تتل عض تنت ت ت وً ع فت ت ت ق عرا ت تتض ف ت تتض نت ت ت
عت لت تتض ا جت ت عا تتر بض ،ا تتك عارت تتل ةو ت ت ا ع تتض ع تتك عا ن تتو عات لتت تتب
شر عن ت ت و ه عاع ا تتب و فلقت تتض
تر رج عرات تتض تا ت ت عر رلع بات تتض تات ت ًععت ت رت تتو قلج ت ًع
عاشجلف ت تتب وعا اتلع ت تتب ق ت تتلع – هت ت ت ع عاا ت تتر – اه ت تتروج تت ت ت ق ت تتض ع ت تتض
وعاعا ت ترعه ت ت ت ع هت تتر ع ت تتك قوعع ت ت ه و ت تتض ا لتت تتب ،ا و ت تتبض وا
ات ت ت ت ،ا ق عرا ت ت تتض وه ت ت تتك ت ت ت ت تتل ع ت ت تتت تنت ت ت ت و ع وقلجت ت ت ترع وتا له ت ت ت تتب
عإ تت تتل ب عج ت ت رعا ل عاتاب ت ت ع و رعا هت تتل عاتا لوات تتب وت لن ت تتل و وع ت تتب عا ت ت
ت ت تتض ور ت ت تتب عاتات ت ت تتل ع تت ت ت تتل ا ترت ت ت ت نجت ت ت تره وا عت ت ت ت ه وا تبرف ت ت تتب ع
ر ت تتو عاوع ت ت ت ا ج ت تتل و عاتت ت ت ي ان ت تتلع ت تتعلض فر ت تتل تت ت ت عا ت تتروري ة
ت تت تت ت عإ تت تتل هت تتو هت تتلاق ه ت ت ع عارت تتو ف ت تتض هت تتو عابت تتلا ع ت ت ه عا ت ت
عرات ت ت وع ع ت تتل وعاهع ت تتر عتت تتل ةو عت تتض ف ت تتل تت ت ت قت تتوى وتت تتل ةت ت ت هل عت تتض ت ت ت
تانججت ت ت تتل ،ا ف ت ت ت ت هت ت ت تتلاق ه ت ت ت ت ع عإ تت ت ت تتل
ً وع بت ت ت تتلات و ا ت ت ت ت ا رت ت ت تتو
21
وعا ت ت ت ترعا عاات ت ت ت ات ت ت ت ي وتو ت ت ت ت ه وه ت ت تتو عهلل اب ت ت تتلاك عات ت ت ت ى و ت ت ت ت ا ت ت تتل
ا ت ت ت نت تتق عاه ت تتلاق ع ت ت ت واع ت ت واج ت تترفلا وا ت تتعل ةعتت تتلا ت تتاو
ور ت ت تتم عارت ت ت ت وعو ع ت ت تتل راعت ت تتض تا ت ت تتت ب ا ت ت ت ه عا ت ت ترعا وعاج ت ت توع وة ت ت ت
لا ل . عاع
21
تت ت قت ت رعا ل نا تتك عاتب ت ت عت عاات ت ة ت ت ع تتل ا لت تتب تت ت يروف تتل و تتا
عارت ت ت عها ت تتت اارت تتو ف ت ت ر ت ت لت تتور ت تتب ع ت ت ر ت ت فر ت تتق ت ت تتو ع ت تتل
و ج قو ت ةتلت ل علع عااون و رعا عاتتل .
وارت ت ت ه ت ت ت ه عا ت ت ترعا وع اب ت ت ت ت فت ت ت عا ت ت تترول وعاار ت تتلا م وعوعتت ت تتل
ار ت تتل عانت ت ت ت فت ت ت عاتجت ت ت ر عات ت ت ي جت ت ت رت ع ت تتض وه ت تتو عهلل اب ت تتلاك ف ت تتو
ت تتل – تان ت ت ع ف ت ت رتت تتل ة ه ت ت ه عا ت ترعا – ة ون ت ت ه تج ت ت ر ر ت ت ا ت تتر
عوجت ت ت عات ت ت ى جت ت ت رت ع ت تتض وه ت تتو عهلل اب ت تتلاك ف ت تتو ونت ت ت ه تجت ت ت ر رت ت ت
تتل – تانت ت ع فت ت عوجت ت عات ت ى عت تتت رت تتل ة هت ت ه عا ت ترعا – ة ا تتر
،ا تتض وهت تتو اون ت ت عهلل ابت تتلاك وق ت ت انت ت و عاجت تتر عار تتر ع ت ت ة عهلل ابت تتلاك
بت ت ارت ت ةت تتب تترعل هلج تتل ع ت تتل فت ت عابع تتل عت وعوعت تتل فج تتل ابت تتلاك :
اِ ُرت ت ت َ َ َبْ َ ت تتل ِتت ت ت ْ ُر ْ ِ ت ت ْترَعبً َو ِت ْ َل ً ت تتل رت ت تتل انت ت ت و عاج ت تتر عار ت تتر عت ت ت
عان تتل عا ت ترعا ف ت ت تجت ت رهل وف ت ت ل ا تتل ت ت ت عات ت عوع ،ات تتك عع تتل ع عااون ت ت
تون َِ،ا ْ ت ِتض ةََّت ت ُتض َا
فج تتل اب تتلاك :وت تتل ةَرت ت تْ َل ِتت ت ْ َقْعِت ت َ ِتت ت ْ رتت تتو ٍ َّ ِ،ا ُ ت ِ
َُ ََ ْ َ
َِ،ا َض َّ ِ،ا ةَ َل َف ْ
لعُع ُ و ِ .
تج ت ت رهل هت تتو عهلل اب ت تتلاك فلا ت ترعا ر ت تتل تان ت ت ع ف ت ت عاتجت ت ت ر ف ت ت
عاوعنت ت عونت ت عاجت تتت عاه تتلاق عا ت ت عر ق عاوعنت ت عون ت ت رت تتل ة ت تتل تانت ت ع ف ت ت
عا ت ت تتوهر فر ت ت تتل ات ت ت ت عو ،ا ت ت تتك عع ت ت تتل ع عهلل اب ت ت تتلاك واون ت ت ت ت ه وعإ ت ت ت تتل ع ت ت تتض
وعرت ض وعراعض وعا و ع هر.
رلف ت تتب ج ت تتو عهلل وق ت ت ت تتل ت ت تتر بب تنتت ت ت هلات ت تتب عا ت ت ترعا ا ت تتل
ابت تتلاك :و َتت تتل ة َْر َت ت تْ َل َ َّ ِ،ا َرلفَّ ت ت ًب اِ َّت تتل ِ َع ِ ت ت ًعر وَ ت ت ِ ًعر وَا ِر ت ت َّ ةَ ْرشَت ت َتر عاَّت تتل ِ
َ َ َ
َّ
َا َ ْبَ ُت تتو َ و ج تتو ُ :قت ت ْ َ تتل ةََّ َ تتل عاَّ تتل ُ ِ،ت ت َر ُت تتو ُ عا ت ِتض َِ،ات ت ْ ُر ْ َ ِت ًب تتل.
رتت تتل ة ت تتل ت تتل ت ا ت تتر بل تونت ت ت ع ا ت ت ت عا ت تتل ف جت تتو عهلل اب ت تتلاك :وة
22
تق عهلل رتت تتل جت تتو ِ ِ،:عْا ُن ْر ت ت ُ َّ ِ،ا اَِّت ت ِتض َجُت ت َّ
تد عْا َنت ت َّ عنر ت ت ع ت ت عتت تتل ة ت ت
لجِ َ . و ُهو َه ْ ر عْا َ ِ
َ َ ُ
وو عهلل اب تتلاك بت ت ةت تتب تنتت ت ه تتلا عوتت ت فجت ت عها تتلر ا تتل تتر بب
ف ت تتل ت ه ت ت ه ت ت وف ت ت واج ت ت ا لتت تتب تت تتل وج ت ت ت ،ا ت تتض عاع ت تتر ب ت ت ت
تتات ت ع ،ا تتك ت تتلار ونلرت تتب ع تتك رت ت عوفب تتل عا تتر بب علت تتب ارت ت عا تتل
ت ت فب ت ت ع ت ت عا ت ت هو انت تتت قل و ت تتل وا ه ت تتو عجت تتر ع ت ت ا عو ت تتل
تتل رلاع ت تتل وه تتو عاجت تتر عار تتر ةع ت ت عاابعت ت ع ت ت ل ،ا تتك ت تتو عاج لت تتب وا ت ت ا
اض ابلاك عا وع وعاتاترعر ،اك و عاج لتب. عاراب وة ت ل ور
وعتات ت ت تتل ت رتت ت ت تتل ة ه ت ت ت ت ه عا ت ت ت تتر بب ت ت ت تتل ت عر ت ت ت ت قت ت ت تتل و جت ت ت تتلا
علاجوعع ت ت عاات ت ت ا لت ت تتب عااجت ت ت تت ت تتل ر ت ت تو ت تتو ع قع ت تتل ف يت ت تتت ع ق ت تتب
عإ ت تتل عرع تتض ور ت ت ا ع قا تتض ع تت تتض وةه تتض وع قا تتض ع ت تره ف تتر ع رت تتل ةو
تلعت ت تتب رتت ت تتل يتت ت تتت ه ت ت ت ه عا ت ت تتر بب ع قت ت تتب عات ت ت توعل علا وات ت تتب وعا وات ت تتب
ت تتل ع ق ت تتب عات ت ت و عب ت ت ت ل ع ت تتعبه فت ت ت عاتت ت ت وعان ت تترب وة ع ت تتلاتوعل
ل. ة وع قب عا واب ع ر رعل لهل ف عانلا
يتت ت تتت ع قت ت تتب عإ تت ت تتل علارلا ت ت تتلت عوهت ت تترى عاا ت ت ت اب ت ت ت ور ت ت ت ا
تب ت تتل وع ت تتل تت ت ن ت توع و عت تتلت و تت تتل وعلا ت ت تتب تب تتض ةو عاا ت ت اب ت ت
فج ت ت يتت تتت عا ت تتر بب ت ت ت ع قت تتلت عإ تت تتل عتت تتل ف ت ت عاتت تتتل وتت تتل ف ت ت
عوره وتل ع تل.
وقت ت ت عقا ت تتك عت ت تتو هت ت ت ه عا ت تتر بب و وعت ت تتل ا ت تتت ل اوت ت تتلا هت ت ت ع
ات ت ت ت عات ت ت ت وع ف اا ت ت تتل علت ت ت تتب ت ت تتلت ب وتج ت ت تتل رهل تر ت ت تتب عابتت ت تتو وةتت ت ت ت
وتت ت تتاوععب فلقا ر ت تتت عونر ت تتل علاب ت ت ت اات ت ت ور تت ت ت عونر ت تتل و ت تتو ع وعت ت ت تل
رت ت تتل ة عانر ت ت ت عا ت ت توعر ف ت ت ت نل شت ت تتب ج ت تتلا ا نر ت ت ت ع ت ت تتك ةتشت ت تتل عانل شت ت تتب
23
وة ت تتعله ل وعت ت ت ا ر ت تتل عا ا ت تتل ةوتت ت ت عاتج ت تتل ر وة ت تتت ل ف ت تتو عا ي ت تتر
وعاا ت ت عر ف ت ت عاتجت تتلا ا ت ت عاتب ت تتك ف ت ت عا جت تتود وعاا ت ت ت ف ت ت عاتبت تتل
ع ا ت ت تتل اتت ت تتل لتت ت تتعض ف ت ت تتو ا ت ت ت عاتجا ت ت تتك ا نر ت ت ت وعاوجت ت تتم عاتتت ت تتا
عا ت ت عاتت ت فول ع تتلا وى عت ت ه تتو رت تتل ة تتض ات ت ةو ات ت عر عاب تتل عا لهت ت
عات ت ت ترةي عاتت ت ت تتا ،ا ت ت تتك عا ت ت تترل وقوععت ت ت ت ه وعات ت ت توعر ع ت ت تتك تجا ت ت تتك عات ت ت ت د
وت وتت تتض ا ت ت ا عتت تتاترت وتت تتاي عبت تته عونرت تتل ا وقت تتلا واج ت ت ر ع ت تتك
عهلل عل ا ت تتل تت ت هت ت ت ل عا ا ت تتلوى واجت ت ت ع ت تتك تعل ا ت تتل عوف ت ت ت ب ،ا ت تتك ة
عا ل وف ل عون ل .
24
ِلتشريع ِلس ه ي ِلتشريع ِل ضعَ
25
قلجت ت ت ت عر وت ت ت ت تتوعل ع ت ت تتل ع عت ت ت ت انج ت ت ت تتق وتت ت ت ت شت ت ت ت ف ت ت ت تتر ا ت ت تتر ب
عبتوتض. عاتج نب ع توا ل وع عر عا
ع ت تتك ةتت تتل عهلل وعا ت تتل ٕ .ة عاا ت تتر عاتت تتتلوي ت ت ي عاب قت تتب ع ت ت
ت ت ت قوعتت ت تتض عاتتت ت تتلا ب عوهو ت ت تتب وعانتت ت تتلب ت ت ت ت عهلل ع ت ت تتك ةعتت ت تتل
ب. عاتر وعاب
ات ت ت ن ت تتو ا نت ت تتلب وا تت ت تتل اب ةت ت تتل عاو ت تتب ف ت تتو ت ت تتر عت ت ت
،ا ع تتك عوعت تتل عاي تتلهرع عاهلر تتب عاات ت ااجت ت ع تتلا ر وتت ت ه تتل ر تتل
عاوع ل عاج ع ت ب تل وعا ت ر لاعل.
ٖ .عاا ت ت تتر عاتت ت تتتلوي ت ت ت تر عت ت تتلاتبروم و ت ت تتك ع ت ت ت عات رت ت تتر ف ت ت تتو
لت اع ل عاه ر وعاار ب ف ض وعاا ر ت ض.
ةتت ت تتل عاو ت ت تتب فجلجت ت تتر ع ت ت تتك ع ت ت ت ج عات لت ت ت ت فجت ت تتل وع اب ت ت تتره
ت تتوي وا ت ت ع رت تتل عا ت ت ع ف ت ت عاا ت تتر عاو ت تتب ا ه ت تتر فعلر ت تتق عااع ت ت
ا ه عات للت.
عا ج ت ت تتل ،ا ت تتض للعت ت تتب ا ت تتل ش ت ت توعب ةه ت تتروي ت ت ت ت ةت ت تتل عاتت ت تتتلوي فت ت ت
عإج أل عا وي وتهلا اض تبج ب ع ل عجوعب ةهرو ب.
ٗ .عاا ت ت تتر عاو ت ت تتب ق ت ت ت اعت ت تتلأل ف ت ت تتض عبت ت تته عاتنرتت ت تتلت ع ت ت ت ع ة ت ت تتل
ت بب ا ل .
و عهلل ةع ت ت ت عت ت تتلاه ر وع ه ت ت ت رت ت تتو ر ت ت ت ا ةتت ت تتل عاتت ت تتتلوي ف ت ت ت
ع ك عا ل .
26
كُهلة ِلشريعة ِإسء ية:
ت ت ت ت ا ل فر ت ت ت ت ع فت ت ت ت تج ت ت تتل رهل عا ت ت تتر بب عإتت ت ت ت ت ب ةجت ت ت ت ب فت ت ت ت
عه ت تتل ف ت ت ت اجات ت تتع عا ت ت تتل و وع عت ت تتاترعرهل ت ت ت ت ات ت تتات ج ت ت ت ن ا ل تت ت ت
رهت تتل ر ت ت ا ف ت تتل ا ت ت اج ت ت قل و ت تتل ت تتر بب قلع ت ت ع ةو اتت تتات نرتت تتل ت ت ت
ا ت ت ف ت ت ت تت ت ت هلر ت تتل عت ت ت تله ا ت تتل ونج ج ت تتب تج ت تتل رهل وا ع ت تتب فت ت ت
ع ت ت عهلل ا ب ت تتلاك ت تتل ع ت تتل تنتت ت ت ون ت تتل هلات ت ت ع وا ت تتر بل علق ت تتل اات ت تتل
ع جت ت ت تتلاا ل وا ت ت تتر عت ت ت تتل ع ت ت ت ت عهل ره ت ت تتل ت ت ت ت ت عا ت ت ت ترعا وعاجت ت ت توع عت ت ت ت
ع نرلت ل وتتلا ل.
ت ت تتل عت ت تتض عاتتا ت تترقو تت ت ت ة عا ج ت تتض عإتت ت ت ت وع ت تتك هت ت ت ع فت ت ت
هت ت ت ع فت ت ت عاتتت تتا عل ع ت تتل وعاتت ت تتا ،ا ت تتل تت ت تتات تت ت ت عاج ت تتل و عاروت ت تتل
ع علل وع عل رل ب.
فج ت تتل ت ت ت عو عت ت ت ةت ت تتر هت ت ت ع عات ت ت ع ة هت ت ت ا عات ت تتر وا جت ت ت
عات تتلا ف ت ت تجت تتر وعا ت تتل ةه ت ت وع عبت تته ةنر تتل عاجت تتل و عاروتت تتل عإتت ت
عا ت تتا عإت ت ت ت ونوا ت توع عبت تته عات ت توع عاجل و ت تتب ،ات تتك تتت تتلا فج ت تتب نت ت
،ت ت ب.
د ِستدو كَُهب ُذِ ِلزأِ و ه ي َ:
وعا ج ت تتض عاج ت تتل و عاروت ت تتل ٔ .و ت تتو ا ت تتلعض فت ت ت عب ت تته عو نر ت تتل عت ت ت
عإت ت فلاجل و ةج ا ع عونرل وعاتتلا عاتا لع ب.
ٕ .ة عإتت تتل عوو ععت ت ت رل ت تتل فت ت ت تت تتور ل ت ت تتول عاتت ت ت عر عاروتل ت تتب
فت ت ت ه ت ت تتل ف ت ت تتله ت ت تتل فت ت ت فج ت ت ت تشت ت ت "عاع ا ت تتب ع ت تتك عاتت ت ت عك
ع ك ت ة رر". وعا ت
يْهب أ ا ُذِ ِلزأِ ِلوهاو و ه ي َ:
27
وعا جت ت تتض عإت ت ت ت ت عاجت ت تتل و عاروتت ت تتل ة) ة عاتتت ت تتلا عات ت ت تتاررب ع ت ت ت
ت ت تتل وعا ج ت تتض ج ت تتو ع ت تتل فج ت تتض جا ت تتع ق ت تتب و ت تتل رع ا ترت ت ت ة
عإت ت ت ت ت ت وعت ت ت ت ت وتتت ت ت تتلا ض رش ت ت ت ترع عتت ت ت تتاوععت قوعع ت ت ت ت ه وع ا ت ت ت تتل
ع تلا ت تتض ت ت ت ت عانت ت توع و عاات ت ت وقب ت تتت ت ت ت ت ي ت تتور ت تتور عإتت ت ت
ناك عو .
ت ت ت تتل ت رش ت ت ت ترع وةنل ت ت ت تتو تا وعت ت ت تتب ب) ة تجت ت ت تتل ر عا جت ت ت تتض عإت ت ت ت ت ت
ةجت تتوا ل ف ت ت عارات تتلب وعات ت ت ب وعا ا ت تتل ت ت ت عاتجت تتل ر وهت تتو تت تتر
ا ت ت ا ت تتق ة وععت تتض ع ات تتوى ع ت ت ق ت ت اتر ت ت عا ج ت تتل عت تتض ت ت ت وتات ت ت
ا تتر هت ت ه عاش تتروع عا تتنتب تت ت ةنر تتل عا تترول فت ت ت تتلار عابج تتور
وق عتامت علو عاراب عتتلا ض.
ج) ة عاج ت ت تتب عاتا ت ت تتلع ب ت ت ت ت عاتتت ت تتلا ا ار ت ت ت ا ا رت ت تتو ع ت ت تتل عاع ت ت تتل
عا ت تتلت ا ج ت تتض عإت ت ت ت عات ت ت ي ا ت تتلو ر ت ت عات ت تتلات عاتب ت تتلت ت
و عارع عااجرفلت عإ تل ب.
) ة عا ج تتض عإتت ت ت ق ت ت ع تتر ع تتول عابعت تتل عت وهت ت ارع تتك عتعل ا ت تتل
ف ت ت ت عإ تت ت تتل عاتت ت ت ت ل ت ت تتلرع و جيت ت تتب عا ت ت تتتلار عه ت ت ت م عاجت ت تتل و
ف ض ا ع قب اض ع ه عاارع ب عا ت ب.
ف ت ت ت عا ت ت ت ع وعاالت ت تتور: ه) ة عا ج ت ت ت ض ها ت ت تتم ع ت ت ت عاجت ت تتل و عاروتت ت تتل
ت تتل ت ت ت ت ت ون ت تتل ت ت ت عهلل ابت تتلاك وعاروتت تتل فلا جت تتض عإت ت ت ت
عابل عت وعااجلا .
عا جت تتض عإت ت ت ت ق ت ت ع و تت تتل عت تتلاالع ق عاب ت ت ت اجوعع ت ت ه رت ت ا ف ت ت
تت ت ت وتج ت تتل ره ع ت ت ت لر ت تتق ،فات ت تتل عوات ت ت تب فت ت ت ر ت ت ت تت ت تتل ع ت تتره ع ت ت ت
28
ل ا ت ت تتض ت ت تتل ت عت ت ت ت لر ت ت تتق عإ ت ت ت ت عر عت ق ت ت تتل ل وةت ت ت تتل عاج ت ت تتل و فت ت ت ت
عا ر ب.
ت تتل ع نر ت تتل ا و ت ت تش ت تتل ف ت ت عاج ت تتل و و) ة عا جت تتض عإت ت ت ت ق ت ت
وه :يل عاوقم وعار لل وعانتعب.
ت تتل عت تتعبه عاتتت تتلا عاا ت ت ا او ت ت ف ت ت عا جت تتض رتت تتل ة عاجت تتل و ق ت ت
عإت ت وه :عاوجل ب ع ك عا تل وعات ل ع عا و ب وعااع .
ع ت تتك ت ت ت ة رت تتر" ه ت ت ) ة قلع ت ت ع" :عاع ت تتب ع ت تتك ت ت ت ع عت تتك وعا ت ت ت
ت عاجوعع عاا ور ت ع ك اتل رتو تنت .
أل) ة عاوقت ت ت ت تتلا عاالر ه ت ت ت ت تتب عاشلعات ت ت ت تتب ا ت ت ت ت ت رر ة عابت ت ت ت تترب رت ت ت ت تتل وع ه ت ت ت ت ت
عا لا تتب هت تتو وعاب تتل ع اج ت تتك عت ت عات اج تتر فت ت ف تتا ه ت ت ه عا تتع
عات ت ت ت ي ا ت ت تتر قل و ت ت تتض و عات ت ت تتوب ف ت ت تتو ر ت ت تتل ه ت ت تتل عقاع ت ت تتل
ه و ت عا جض عإت ت . ع تل ار ل عاروتل ه عا
ت ت ف ت تتل ل) ة عإتت تتل عا ت تتلفب عا ت ت ي ع عت ت توع ة ت تتض ت تتل ت ت تتور ل ا ت ت
تت ت ه وا ت ت اب ت تتق ع ت تتل وا ت ت ت ت تتاول ل ف ت ت ن لا ت تتض ن ت تتو وات ت ت ف ت ت
رن ت تتت ع ت تتض ةت ت تتض ،ات تتك ول ت تتل ترت تتب عاتررت ت تتب فر ت تتم وعب ت ت ع ت تتلت
ه ت ع ا رهل وقل و ا ابرم ع ض ةو ج ،ا ض.
29
تب ت تتل وع ت تتل ت ت ت ن ت توع و عت تتلت و تت تتل رتت تتل ت تتل ه ت ت ع عاا ت تتر اب ت ت
عجر وعجر. وا ع و علتل رلفب ا فرق ع
فج ت ت ت قت ت تتل عهلل ابت ت تتلاك ه ت ت ت ع عاا ت ت تتر ع ت ت تتك ةت ت ت ت ات ت ت وتت ت ت ة ت ت ت
عات ه ت ت ت ا ت ت تتق تت ت ت ت عا لت ت ت ترع عإ ت ت ت تتل ب ا ب ت ت تتض ت ت ت ت تتور عاالع ت ت تتق تت ت ت ت
و رعك ت عاتجلا ف ر عووقلت وتلار عوتلر .
31
تت ت ت ق ت تتع ر ج ت تتو اب ت تتلاك :را ت تتب ع ت ت ت ر عاجت ت ت ل رت ت تتل را ت تتب ع ت تتك عات ت ت
ت تتب" ةي وقل ت تتب ا تت تتل ت ت ت عاوقت تتول اب رت ت ااجت تتو .و جت تتو " :عاج ت ت ل
جت ت تتو اب ت تتلاك:ا ت ت ت وع ت ت ت تتلف ا ت ت ت عان ت ت ت وفت ت تتك ت ت ت فت ت ت عا تبلج ت ت ت
تتلت فت ت ة تتل تبت ت و عت ع تتك ت تتل ر ق ت ت تت ت ع ت تتب و ت ت رروع عتت ت عهلل فت ت
وعو بل .
-وفت تتك ت تتر بب عاججت تتلد جت تتو ابت تتلاك :وار ت ت م عاججت تتلد ن ت تتلع
تتل ةوات تتك عواع تتلب اب ر ت ت ااجت تتو رت تتل و ت ت عاجت تتر عار تتر عانرتت تتب ت ت ت
ي تت ت توع وع عهلل ج ت تتلا و عت ت ت عا ت ت ت ت تترع ب عاجا ت تتل ف ج ت تتو اب ت تتلاك:ة
ع ك جره اج ر.
ثهييه :روا ِلَمِ وهل ُ َة ْ دِ أد ه:
ت ت ت ور وه ت ت ت ه عاب ت ت ت و جج ت ت ت ع ت ت ت ا ة ةنرت ت تتل عا ت ت تتر بب ا ت ت تتل ع ت ت ت
تب ت تتل عانر ت ت و ت تتو ع وع ت ت تل ف ت ت ع و ت ت ت عاب ت تتب و ت ت عانر ت ت وع ع ع ب ت ت تت
ع ب عانر .
وقت ت ت ع ت تتات ت عا ج ت تتود عا ت تترع ب ع ت تتك رش ت تتر تت ت ت ع ت ت ت عونرت ت تتل
ل ت ل: عب وعاو ض ف ا ر ب ل و و
اجت ت ت عا ت ت :تت تتل ةفت تتل عهلل ع ت تتك رتت تتواض ت ت ت -ج تتو ابت تتلاك ع ت ت
وععت ت ت ت ةه ت ت ت عاج ت ت تترى ف ت ت تتض وا رت ت ت تتو وات ت ت ت ي عاجرع ت ت تتك وعا ا ت ت تتلتك وعاتت ت ت تتلر
ل ت ر . واب ع ت عو ر ا رو عاتع
رت تتو ابلت تتب عاتت ت ت ت ه تتو ة هت ت ع عا ت ت د ة نرت ت عا ت ت ف جت ت ع ت ت
وات تتب ت ت ر ت ت ا رت تتو و تت ا اهت تتاد عت تتض للا ت تتب و للا ت تتب وا
ل ت عا ل . عو ع
31
هتتت ع -قوات ت تتض ابت ت تتلاك :وعاتت ت تتلرق وعاتت ت تتلرقب فت ت تتلقلبوع ة ت ت ت تل ف ت ت ت
وع ع ع ب ت ت ت تت ع ب ت ت ت ارات ت تتب ع ت ت تتض ة ت ت تتض ،ع ن ت ت ت شت عاتت ت تترقب و ت ت ت عاجل ت ت ت
عانر .
ها ت ت تتم فت ت ت عونرت ت تتل عاات ت ت ا اا ت ت تتر و ع ت ت ت ة ةت ت ت ت وب عاا ت تتر
تجت تتلان ل ع ت ت عونرت تتل عاا ت ت اا ت تتر تجت تتلان ل ف ت ت ع رت تتل عانر ت ت تع ت تتل
ع ت تتك تج ت ت نب شلعات تتب ا اا ت تتر ف ت تتو نر ت ت شلعت تتت وع ت تتب عاالع ت تتق ف ت ت ر ت ت
و ت ت ت ه فت ت ت ه ت ت ع عاجت ت ت ع وعاج ت ت ل وعا ر ت تتلع وعانت ت ت تت تتل عجت تتر ورت ت ت
وعبت ت تته عا ت ت ت ي عاتاب ج ت ت تتب عت ت تتلا وعج وعال ت ت ت ق وعات ت ت ت ترعو ور ت ت ت ا عجوع ت ت تتلت
عا ل ت تتلت عاات ت ت اا ت تتر ت تت ت ت ا ل ع ت تتك تت تتر عو ت تتل رلاجا ت ت وعات ت تترقب وعا ت تتل
وعاج م وقل عالر ق.
ةت ت تتل ،ع رت ت تتل عانر ت ت ت تع ت ت تتل ع ت ت تتك تج ت ت ت نب شلعات ت تتب اا ت ت تتر عت ت تتلها م
ت ت عاجوعع ت ت عوتلت ت ت ب و ات تتر عاا ج ت ت عاا ت تتر عو ت ت تتب وعوتر ت تتب ع ت ت
و ت تتل ر الت تتوره نا تتك تتر عاا تتر تا جت تتل تت ت ةنت توع عا تتل ا ت ا تت
و ا ت ت رت ت تتل فت ت ت عاتب ت تتلت ت و ي ت تتل عا وا ت تتب عا ت ت تتاوري وعإ عري وعاب ق ت تتلت
عا وا ب.
و ع ت ت ت ع ت تتك ات ت ت ة رع ت تتل عونر ت تتل علاتج ت تتلا ه ت تتو عات ت ت ي ةعل ت تتك
و عابت تترم ا ت ت عانل ت تتب يت تتر عاا ت تتر عإت ت ت ت ا ب تترم ععاعت تتلره ف ت ت
ف ت تتو تنجت تتق ا تج ت ت نب تتت تتل جا ت ت و ت تتوب ا ت تتر عانر ت ت عاتع ت تتك ع ت تتك
عابرم ف نلاب ا ر ه ع عابرم.
32
ثهلثه :تَ يت ِلعدِلة ِل ا ة:
رلفت تتب اجت تتم عاا ت تتر عإت ت ت ت ع ت تتض عت تتلات عا عت تتب ت تتل ا ت تتل
ا ونت ت ت ةت ت تتره ع ت تتك عان ت تتق و تب ت ت ت ع ت تتك عاه ت تتر .وع ت تتك هت ت ت ع ف ت ت تتو ا
ةعت ت ت ه وةت ت تتو وةجت ت ت ر وةنت ت تتر وا عت ت ت ت تترق فت ت ت تب ت تتل ره و يت ت تتض عت ت ت
ت ت تتاي ع وعا ت تتض ت ت تتار ع ت تتب للق ت تتض و ة ع رع ت ت و ت ت تره رت ت تتل ا ن ت تتو
ع ك عوهر ،ا علااجوى وعابت عاجلا . ا ب ت عا لت ف ف
جت تتو ع ت تتل وت ت ت ه ت تتل رل ت تتت عاب عات تتب عاتل جت تتب ت ت ت ةه ت ت ةتتت تتض عاا ت ت
عشت ت تتق ت ت ت تتل وعاب عات ت تتب عاتل جت ت تتب ف ت ت ت عا يت ت تتل عإت ت ت ت ت وتبلاتت ت تتض عاا ت ت ت
لات ت تتض ت تترعب ت تت ت تتب وق ت تتل و تنت ت تتا ةت ت تتر عهلل ابت ت تتلاك ع ت تتل ف ت ت ت تنرت ت ت
ت ل عانر وعاج ل . ونو ع ل ت ارر ل ف
وعإنتت ت تتل و جت ت تتو ،:عهلل جت ت تتو ابت ت تتلاك ، :عهلل ت ت ت تر علاب ت ت ت
ة انرت ت توع عا ت تتل ت ت ترر ة ا ت ت وع عوتل ت تتلت ،ات تتك ةه تتل وع ع نرتت تتا ع ت ت
ت تتور ع ت تتك تت ت ت ع ت تتك ت ت تتلعر تت ت ت علابت ت ت .و ج ت تتو ،" :عاتجت ت تتل
بت ت ت او فت ت ت نرت ت ت ت وةه ت ت ت وت ت تتل عات ت ت ت تتض تت ت ت عا ت تترنت ور ا ت تتل
واوع".
تت ت وفت تتك ت ت تتل عاتب ت تتلت ت وعاتت ت ت ع لت وعا ت ت ت ل عت ر ت تتو ا بت ت ت
رع تتر وةتت تتر هت تتلد ن ي تتل ا نج ت ت وق وج ت ت ل ب ا نرت تتلت ف جت تتو ابت تتلاك :ت تتل
،ات ت تتك ة ت ت ت تتت ت تتتك ف ت تتلراعوه وا رات ت تتب ت ت ت توع ،ع ا ت ت ت ع ا عت ت ت ة ت تتل عا ت ت ت
رات ت تتل ع ت ت ر رلا ت تتب علاب ت ت رت ت تتل جت تتو :وا اراتت ت توع عا ت ت ل ع وتت ت ت
ت تتب ف ت تتض شت ت ت ق ع ت تتض .رت ت تتل ت تتل فت ت ت عاتت ت ت ب عا ت تتر ب ة عارت ت تتو
ت ت ع ت ت ت ه ف ت ت عات ت ترةع عاته وت ت تتب عاا ت ت ت ت تترقت ةت ت تتلتب ع ت ت ع ت ت تل ت ت
تت ت فت ت نت ت تت ت نت ت و عهلل تتل ةت تتلتب ، ...ت تتل ةه ت ت عات ت وقل " :ةا ت ت
33
عا ت ت ت تتر م اررت ت ت تتوه وع ع تت ت ت تترق ف ت ت ت ت قت ت ت تتع ر ة ت ت ت ت رت ت ت تتل وع ،ع ت ت ت ت ترق ف ت ت ت ت
عا ت تتب م ةقت تتلتوع ع ت تتض عان ت ت وة ت ت عهلل ات تتو ة فللتت تتب ع ت تتت تنت ت ت تت تترقت
اجلبت هل"
ب ت تتض يلتت تتل علتت تتل ت تتلت فر ت ت ف تتلراعل عاا ت تتر عإت ت ت ت علاب ت ت
وع تتك هت ت ع فت ت و تتو ت تتل تترعض عهلل اب تتلاك تت ت عونر تتل ق تتل ع تتك عابت ت
ي ن ت تتق نج ت تتض تت ت ت ت تتت ارت ت ت ،ا عاللعج ت تتض تت ت ت عاا ت تتر عات ت ت ي ا بت ت ت
ر ا رقب ةو تنلعلع.
ة ِلتمهليف: ِوعره :أدِ ِلَرج
رً
وع وعاتجج ت ت تتو تت ت ت ت عت ت ت ت عان ت ت تترج رفت ت ت ت عات ت ت تتجب عاات ت ت ت ا ترت ت ت ت
عاللعت تتب تب ت تتل ف ت تتل ت عاارت تتلا م ف ت ت عتت تتاللعب عاتر ت تتم وا اهت تترج ع ت ت
عاللق ت تتب فت ت ت انت ت تتل وهت ت ت ع ا اب ت تتلره تت ت ت عالع ب ت تتب عإ ت ت تتل ب وعا يت ت ترع
عاع ت تتر ب و رت ت ت عتت ت ت فت ت ت عان ت تتلع ا ه ت تتو تت ت ت ت ت تتجب واب ت تتب نا ت تتك
عا ت تترور لت عاات ت ت ا ترت ت ت عات ت تتا ل ع ت تتل رلورت ت ت وعا ت تترب وعاتت ت تتب
تت ت وقوع تتل فت ت ترت ت انت تتل ا ت تتل ال تتب عا تتر ق ف ت ت ه عات تتجب عاات ت
وعاهاعت ت تتلر ا بت ت تترم عالت ت تتلا ت ت ت ت عاارت ت تتلا م عا ت ت تترع ب وانج ج ت ت تتل ا عت ت تتا
وعات ت ت عارلفر. عابلج
وق ت ت ت عرعت ت تتك عاا ت ت تتر عإ ت ت ت ت ت ه ت ت ت ع عاتع ت ت ت ة ف ت ت ت ،رتت ت تتل عاارت ت تتلا م
ت لتت تتعلت تها ت تتب عتت تتل ع ت تتك عاتر ت تتم ف هت تترت عا جت تتود عاا ت تتر ب ب ف ت ت
ر ت ت ت ت ت ،ا ت ت ت ت تتض و ع ت ت ت ت تتض ع ت ت ت ت تتض ف جت ت ت ت تتو ابت ت ت ت تتلاك ف ت ت ت ت ت وجت ت ت ت تتم عارتت ت ت ت تتو
عاات ت ت رل ت ت تتت ع ت ت ت و جت ت تتو ،جت ت تتره وعو ت ت ت ت ت ت عت ت ت ﷺ :و
:ا ر ت ت تتم عهلل تت ت ت ت ل ،ا وت ت ت تتب ل و ج ت ت تتو اب ت ت تتلاك :ر ت ت ت ت عهلل عرت ت ت ت
عا ت تتر وا ر ت ت عرت ت عابت تتر و ج تتو اب تتلاك :وت تتل بت ت ع ت ت ر فت ت عات ت
34
ت تتب عاتت تتتنل " رت تتل روى ة ت تتض ع ت ت تل تت ت نت تترج و جت تتو " :عبش تتت علان
عبت تتو ﷺ تبت تتل ً ع وةع ت تتل توت ت ت ،ا ت تتك عا ت ت ت ق ت تتل ا تل ":ت ت ت عر وا ابتت ت ترع"
وع عر وا ا رع".
ر ت ت عا ع ت ت ة ت ت ض ات تتل ف تتره عانت ت تت ت تتل فت ت عاتت ت تتل فجت ت وة
ﷺ قت تتلا " :ةف ت ت ر ت ت عت تتل ت تتل رتت تتو عهلل فجت تتل ﷺ :ات تتو ق ت تتت ب ت ت
تت ت ت رت تتل قت تتع ر رشت ت ترع ات تتو عت تتت رو ت ت ت تت تتل ات تتررار ف ت ت تتل ةه ت ت عا ت ت
ع ك ة ع ل ه ". وعها ف ت عا
ت ت ت ت عوفب ت تتل تت ت ت عع ت تتل عت وع ت تتل عت ت تترى رفت ت ت عان ت تترج فت ت ت وقت ت ت
وتب ت ت تتلت ت و ل ت ت تتلت ف ت ت ت ت عابع ت ت تتل عت ت ت تترل عهلل عا ت ت تترهد فرفت ت ت ت ع ت ت ت ت
عاشت ت توعب عا ت ت ي ع ت تتك عورعت ت ت عاتتت تتلفر ت تتلر عاج ت ت ع عارعلع ت تتب وات تتض ت ت
ات ت ت ع ت ت عاتت تتلفر ت ت تتجب عات ت ت ر ورعلع تتب عاج ت ت ع رتت تتل ةعت تتلأل عهلل ا تتا
لت ت تتر ف ت ت ت ة ت ت تتل رت ت ت تتل ش ت ت ت ج ت ت ت عب ت ت ت عات ت ت ت ر وتش ت ت تتض ا تتت ت تتلفر ة
اتت ت ت ت ت ت ت ت تتجب عاج ت تتو وت ت تتجب عاتت ت ت ر وعات ت تتره رت ت تتل عاتت تتر ه ا ت تتا
ت ت تتو رهت ت تتد ات ت ت ت فج ت ت ت عاتت ت تتل ف ت ت ت عال ت ت تتلرع عت ت تتلاارعب عالت ت تتلهر ور ت ت ت ا
ع تت ت ة ع عاج ت ت ع قلع ت ت ع اتت ت ت ع ت ت ع ت ت عاج ت تتل ف ت ت عا ت تتلرل عانر ت ت
عت ت ت عاجب ت تتو ا ت ت ت ع عا ت تتبم ة عه ت تتل علإ ت ت تتل ع ةرت ت تتض رت ت تتل ةت ت تتجل عا ت تتلرل
فر ب عان ع عاتر م ع ع عاج رع ع ك عا ع وعارعن ب.
وف تتك عابت تتل عت ةعت تتلأل عاا ت تتر ا تر ت تتم عورت ت ت ت ت ل عت تتلت عات تتر ق تت تتل
ت ت ت عاش ت تتلب تت تتل ر ت ت رتت تتل ةن ت ت ةر ت ت تج ت ت عر تت تتل ن ت تتي ت تتع ت تتل وة
ف ت ت عا جت تتب ت ت ال ن ت تتي ات تتض ن لات تتض وةن ت ت تت عان ت تتلع ت ت ت عات ات تتب ،ع ا ت ت
تل . ت عاتنر ة ع ا ع رب ق
35
رتت تتل ت تتل رفت ت ت عانت تترج فت ت ت عاتبت تتلت ت ن ت تتو ره ت تتد عا ت تتلرل فت ت ت
عاابلت ت ت ت علات ت ت ت وهت ت تتو ع ت ت ت عاتب ت ت ت و ا ج ت ت ت ت ت ت ت ة ف ت ت تتض ع ت ت تتب عارعت ت تتل
ورفبل ا نرج ع . علاا ه ر ت اب و ا ا ت عر ع ك عاتر
ب ت ت ت ت ة عات ت ت تترهد – وهت ت ت ت ت نر ت ت ت ت عتت ت ت تتاش لا – فت ت ت ت ت و ع تتتت ة
ع ت ت ه ت ت قلاتت تتب تجت تتل عانر ت ت عاا ت تتر عإ ت ت ت ت ا تت تتت ججت تتل ف ت ت عاا ت ت
ج ت ت تتو جع ت ت ت توع ه ت ت ت ع له ا ت ت ت ت وعهلل اب ت ت تتلاك ن ت ت تتب ت ت ت ت عع ت ت تتل ه ة عوج ت ت ت
ﷺ" :ة عهلل نت ت تتب ة ا ت ت ت ا رهجت ت تتض رتت ت تتل نت ت تتب ة ا ت ت ت ى ع عاتت ت تتض"
وع عابع ت تتل ع فات ت ت و للعا ت تتض هلل رت ت تتل ة عوهت ت ت علاا تت ت ت ر ترت ت ت عابعت ت ت تت ت ت
ابلاك و ا ع رعض.
وفت ت ت تتك عا ل ت ت ت تتلت ت ت ت تتل عاا ت ت ت تتر عإت ت ت ت ت ت عجلع ت ت ت ت ع :ر عان ت ت ت ت و
علا ت تتع لت وف ت تتره ،ا ت تتض ع ت تتك عابلق ت تتب فت ت ت عاجات ت ت عاهلت ت ت و ات ت ت اب ت تتلو
ه م عابجلب و تر عااا ع علاا ر .
ت ت تتا ع ت تتض ع ت تتل عاا ت تتر عإتت ت ت ت وعت ت ت عان ت تترج عات ت ت ي ا تت ت ت
ق تتب عاار تتلا م وا تتل ا تتو رل تتت رش ت ترع ااب تتلره ات ت تت ت تعت ت ة عت ت عان تترج
ت تتر تب تتو ف ت ت عا ت تتر بب فت ت عات ت تتجب وعا ت ت ق وهت تتو ةت تتر واوقت ت عا ت تتل
عا عر .
ت ت ت هل ت رت ت ت عاب ت ت ت ع ت تتل وعاا ت ت ت ا ت تتل ف ت تتلاتااع ونرلت ت تتل عا ت تترع ب
ف ت واب و تر ا ا نق علابع ابعل وا اورو تض ت .
ف ت ت اتت تتا رق ت تترع ل عهلل ابت تتلا ق ت تتب وة ع هت تتل ت ت ت فلابع تتل عت عاا ت ت
عاج ت ت ع ت ت ت وقت تتت عاتت ت ت ،ا تل ت تتل ت ت ت عر وعا ت ت ر عا ت ت ي جت تتوتض ت ت ت
تت ت ت ر تت ت ت تت ت ت عش ت ت ت ع ت تتر ت ت ت ر تت ت ت عاب ت تتل ورت ت ت ع عا ر ت تتلع ف ت تتل ت ت ت
وعان ترع ف عابتر. عوتوع
36
وعاتنرتت ت ت تتلت تن ت ت ت ت ع وت جت ت ت تتود ع ت ت ت تتل وةتت ت ت تتل عاتعلنت ت ت تتلت ف ت ت ت تتر
تنجت ت تتورع وا تن ت ت ت ع ف ج ت ت تتو ابت ت تتلا ف ت ت ت عاتنرت ت ت تتلت:نرتت ت تتت ع ت ت ت ت ر
عات ات تتب وعا ت ت وان ت ت عاه ت تتر وتت تتل وةه ت ت ا ت تتر عهلل عت تتض وعات ه جت تتب وعاتوقت تتو ع
وعاتار ت تتب وت ت تتل ةرت ت ت عاتت ت تتع ،ا ت ت تتل ر ت تتا وتت ت تتل عت ت ت ع ت تتك عا جت ت تتب وة
تت تتل ع اتت تتاج توع عت تتلو ا ار ت ت فتت تتق ش ت ت جت تتو ف ت ت عاتعلنت تتلت :ت ت ت او
ةنت ت ا ت ت ق ت ت ةن ت ت ارت ت عال عت تتلت ف ت ت ن ت ت عهلل اب تتلا تت تتل ةن ت تتض علتت تتل
لت اتل ع ع تل د ع ك انر تض.
عا ر ت ت ت فت ت ت عاا ت ت تتر عإتت ت ت ت ف ت ت ت ق ت ت تتب وا ت ت ت ة ه ت ت ت ع عاتت ت ت
عاتا ش ت ت تتل وعاللعت ت تتب و ب ت ت ت ت تت ت تتر ع ت ت تتك عا ت ت تتل عاارت ت تتلا م عا ت ت تترع ب
ب. عروأل عر جع و ع ك عاا
37
تت ت تتابع ع ت وعت ت تتب ع ت ت تتك ةترهت ت تتل اتت ت ت رهل ،عر ع عانت ت تتلر واتت ت تتا ا ت ت تتل عت ت تتب
عاب وع ب عاعل ب.
تت ت ن تتلع الا ت تتب ت ترع عا برع تتب ف ت تتل رل تتت اب تتل تتعض عا وةت تتل فت ت
ت تتب واجلت ت ت تت ت ت ة يتت تتب فلت ت ت ع ةتلت ت ت ل عالعج ت تتب قوعت ت تتل عابجت تتع ب عاع
عت تتض عاجت تتلا ت ت ت عالت تتلا – عارر ت تتب نات تتك ةجت تتع عاتب ت تتلر عا ت ت ي ات تتر
ت ت ترع عابرع ت تتب وقاا ت ت -ه ت تتو عات ت ت وعا ت ت تتب عت ت ت اب ت ت ت هت ت ت ه عا يت ت ترع ت تتعض عا
ه ت ت تتر عاته وقت ت تتلت وة ت ت ت ت ع ت ت ت عه ت ت ت ت عتتت ا ت ت ت ي عابت ت تترب ع ت ت ت ت
عاع ت تتر فت ت ت عات ا ت تتب عو ت تتك فت ت تتتوع عوتت ت ت عوه ت تترى ا ت تتلرع ع ت تتلاعرعر وا ت تتلرع
والرع علاتوعا . علوعل
جت تتلاد ع ت ت ا ت ت ه تتو ر ت ت تت تتل فت ت عات ات ت ت عاع ت تتري تت ت وات ت ر ت ت
ج ت ت تتلاد عاتت ت ت ت و وع ن عرف ت ت تتلت ه ت ت تتر هت ت ت ت ع عات اتت ت ت ت عت ت ت ت اوع ةه ت ت تترى تت ت ت ت
عاا ر .
ف هت ت ت ترعا وت ت ت ورت ت ا ال تترق عاا تتر ،ا تتك ت تتل ر تتل علق تتل تت ت
ةاعلع ل ع ل رش عر ت عات عع عاعلل ب وعوعرعم عا لت ع.
ر تتل وع ع تتك عابت تتو فت ت وش تتب لن تتب عابج ت ت ع فت ت ةت تتل عاب تترب فتت ت
تل ج ت تتب بعت ت ت و عوجت ت ت ل وعووش ت تتل وا باجت ت ت و فت ت ت ،ا ت تتض وعنت ت ت ه ت تتلفو
عجلعت تتض و لتبت تتو ف ت ت شوععت تتض رتت تتل ة ت ت رت تتل وع ا ت ت تتو علارت ت ت وعارات تتب
اه ت تتو عاج ت تتوع عت ت ت تب ت ت ت عات ات تتب و ر ت تترو ع هت ت ترع وا راعل ت تتو عت ت ت
وات تتلرع ف ت ت عاروعرت تتب ج ت ت بو ل ع ت ت عاتبع تتو ع ات تتلرع فع ت ت عا لرت ت عاا ت ت
وعا و .
38
عا تت ت تتل وةل ج ت ت توع و تت ت ت ت عاي ت ت ت وتت ت تتل ف ت ت ت رتت ت تتل ع ا ت ت تتر ع ت ت ت
ت تتر ن ت ت و عاب ت تتل ف ت ت عات ت ت عت ف ت ترعوع عاهتت تتر وعتت تتاتابوع علا تت تتل ف ت ت
ورت ت ا عت تتارشروع تت ت ن تتل ع عات تتل عل تترق عارع تتل وعإ ت تتلرع اج تتو ن تترتا
. ورشرع عاش ر ع وعات ب تتل ة ى ،اك عتا عتب عانروب ف
نارت ت تتو عاات ت ت واعب ت تتل ات ت ت ا ات ت ت ارت ت ت ا ت ت ت نروت ت تتب ا ت تترل عاجت ت توع
،ا ع ت تتل وا ت ت ر ت ت تت ت ت ت ت ت لل ع ت ت ت ،ا ت تتل و ات تتو فت ت ت هجت تتوتلا
ت ت جب ف ت ت ت ت ت لل عاجع ت تتب وقت تتوع را ت ت ت ل وه ت ت ت ت ت لب قلج ت ترع و عارا ت تتل
انجت تتق ةت ت تتل ةو ا ت تتت عتت تتاج عر عر وت ت ت ش ت ت ا ت ت ر ت ت ه ت تتل رعل ت تتب اب ت ت ةو
اج ر انرتب.
39
عت عرن ت ت ت واجت ت ت تت ت تترت عا ت ت تتر بب عإت ت ت ت ت ب ت ت ت ت ي ورهت ت تتل نات ت تتك ع
تابت ت ت ع ر ت تتل ابوعتت ت ت عات ت ت ت وتت ت ت ر عونت ت ت عو ةش ت تتر رع ت تتر فت ت ت تتت ت ت را ل
لن ت تتب ع ا ت تتلرهل وعات ت تتلل لن ت تتب تج ت تتل رهل والع ج ت تتل ةو تت ت ت تت ت توع تت ت ت
لن ت ت تتب ع هت ت تتلر عا جت ت تتض عإت ت ت ت ت عا ت ت ت ي ت ت تتل ت عت ت تتض ةو رقبا ت ت تتل ةو ت ت ت ت
تو ه.
41
الفصل الثاني:
41
ت هيرررررررررررررررررررررررررد:
هتل: عاب تل ف اجت ة وعر عاا ر عإت ت تت ر ت
بت ت ت ت هت ت ت ت ع عااجتت ت ت ت تع ت ت تتل ع ت ت تتك ا ت ت تتع ض عاا ت ت ت تتر تت ت ت ت -فت ت ت ت ت
تت تتوه وال تتوره فرتت تتل ت تتر عإ تت تتل ع ت ت ور عإتت ت ت علإ تت تتل فت ت ت عرن ت ت
عال وا تتب ش ت ت عا ت تتعلب شت ت عا ت ت هوهب ر ت ت ا ر تتل عاا ت تتر عإت ت ت ت ف ت ت
الورعاض وترعن تت راض.
بت ت ت ت هت ت ت ت ع عااجتت ت ت ت تع ت ت تتل ع ت ت تتك ت عرع ت ت تتلع عا ت ت ت توعرق تت ت ت ت -وتت ت ت ت
ت ت ت روع ه ت ت ع عاتتت ت ت وعاتت ت ت عت عاا ت ت ا ت تتل ةش ت تتر يت تتلهر ف ت ت عا جت تتض .وعات ت ت
ف ت ت ت هب عب ت ت ت ف ت ت ت ع ت ت ت ة وعر عاا ت ت تتر عإت ت ت ت ت عها ت ت تتت ت ت ت ت عهع
،ا ت تتك ة ت تتل ةرعب ت تتب و ه ت تتب ه ت تترو ،ا ت تتك ة ت تتل ت ت تتاب رت ت تتل ور عاج ت تتو عت ت ت
عبه عاب تل ع ل تعبب.
وعات ت ت ي ت ت ت ت ،ا ت ت تتض و هات ت تتلره ت ت ت ت ه ت ت ت ه عااجت ت ت ت تلت هت ت تتو عا ت ت ترةي عا ت ت ت ي
هب ،اك ة ة وعر عاا ر ةرعبب وه :
ٔ .د ر ِليشررررأة ِلتأسررررريس :و ت تتت ه ت ت ع عات ت ت ور عجت تتر عاتج ت تتل ك
وعاّعلل عاون . و تر ة جل ع ض ة ض ور عاا
،ات ت ت تتك ٕ .د ر ِلويررررررره ِلم ررررررررهو :و ت ت تتت عج ت ت تتر عاجت ت ت تتنلعب وعاا ت ت تتلعب
ت اجم عاجر عارعع عا ري.
ٖ .د ر ِلْ رررر د ِلت يررررد :و ع ت ت ة ه ت ت ع عا ت ت ور ت ت ت ت اجت تتم عاجت تتر عا عرعت ت ت
عا ري.
ع ت تتر ٗ .د ر ِليهضرررررة ِلي رررررة :و عت ت ت ة هت ت ت ع عات ت ت ور تت ت ت عاج ت تتر عاش ت تتل
عا ري ناك عاوقت عانل ر.
42
ور ت ت ت ه ت ت ه عو وعر ف تت تتل و ج ت ت عبت تتو عهلل ابت تتلاك عاجت تتو ع ت ت ر ت ت
:
43
أ رررره ِلْهيررررب ِ ْت ررررهأَ :فجت ت رت تتل عابت تترب ةت تتب ةت ت تتب ف ت ت ا ت توعفر
ت تتا ورت ت ا عوهت ت ق وعاب تتل عت ،ا عجت ت ر ا تتل ن تتي تت ت عاب تتو وعا تتو
يلت ت تتل ةو نج ت تتق ةتلت ت تتل ر ت ت ت ن ت تتلع تت ت تتاجرع ةو تب ت تتب وت ت تتو ا جت ت ت
عهرع.
وع تتك هت ت ع ف ت ت تتر ا ت ت فت ت هت ت ع عا ل ت تتب ،ا ت تتل رت تتل تت ت ع ت تتل ا
تت ت ت ع ت ت ت عا ت ت تتو عب ت ت ت عا ت ت تتل وعا ت تتبر وروع ت تتب عاتت ت ت ر وعاا ت تتلر و ت ت ت
،ات تتك تبرفات تتض يت تتروم عان ت تتلع وعو ت توع وهعت تتوب عار ت تتلأل وهت تتو تت تتل ع تتلرا
ع لر ق عاا رعب ا ع لر ق اب عانجلاق وعاا رب ف عاب و .
عات ت ت تتلا ع هت ت ت ت عاوش ت ت تتب فر ت ت تتل ارت ت ت ت قع ت ت تتب جت ت ت ت ورل ت ت تتت ت ت تتل ا
رت تتل وع ت ت تتو ا ت ت ه عوج ت ت ل ف ت ت ج تو ت تتض نت تتو عاربعت تتب وت ت ت ععت تتل ا
ع تتلهلل ونت ت ه و باع تترو هت ت ه عوجت ت ل تجرع تتب ا ت ت تت ت عهلل اب تتلاك و ات ت ت تتل
ف ج تتو عهلل اب تتلاكَ {:ت تتل َ ْبُعت ت ُ ُه ْ َّ ِ،ا اِ ُجَرُعوَ تتل ِ،اَ تتك نر تتله عاج تتر عار تتر عت ت
عاَّ ِض ُ ْا َك} .
تت ت ترع عابت تترب ع ل ت تتب ععت تتل ع عاوش ت تتب ت ت ت ت تتعض وق ت ت و ت ت ف ت ت
،عرعه . علو ل عاتتلو ب :وه عا و ب وعاتت ن ب و
شت ت تترب ت ت ترع عابرع ت تتب ف ت ت ت ت تتتل عا فلا و ت تتب رل ت ت تتت تبروف ت تتب ف ت ت ت
رتل رل ت تبروفب ف عا ت . وا تل وه عر وف
ت ت تتعض وعاتتت ت ت ن ب رل ت ت تتت تو ت ت تتو ع فت ت ت قعلا ت ت ت ا ت ت تتب وق ت تتلعب ف ت ت ت
رع ور ا علا ت ف عا وب. عا
ت تتل وع ع ع ت ت عع ت تتل ع عوج ت ت ل وعااتت ت ت عت ت ت ف ت ت تت ت ت وةتت تتل عان ت تتل
عات ت ت ي ت تتل ي عون ع ت تتب عهلل ابت تتلاك وعإ ت ت تتل علاعب ت تتو ،ع ت ترعه ع ت تتض عات ت ت
وعاشوعب وعابجلب.
44
ت ت ترع فجت ت ت عت ت تترم ت ت تتعض عا وقت ت ت ا وع ت تتت عاتباج ت ت ت عت وعات ت ت ل لت فت ت ت
ت تتل عاب ت تترب عع ت تتل ع عاروعر ت تتب وت ت تتت ةج ت تتنلع ل علاج ت تتلعاب رت ت تتل عرفت ت توع ة
فت ت عان ت ترع وف ت ت عع تتل ع عا ت تتلر وهت ت عات وت ت ت ب و ا ت ت عت ت لر ت تتق عا ت تتر
عا ت وف عاعنر .
وتت ت ت هت ت ت ع عاا ت تتول وعاابت ت ت ف ت تتض ات ت ت ُ َجت ت ت َّ ر وي ت ت ت ةو عج ت ت ت ع ت ت تتل
عا ت ت تتو وعا عت ت تتب ف ت ت ت ت ت تتعض عا ت ت ترع عابرع ت ت تتب ،ا ة ت ت تتل ق ت ت ت ت ت ت ت ت ت بت ت تتل
عالر ق اي ور عا ع عات اير تنت .
ت ت ترع عابرع ت تتب تت ت ت ه ا ت تتض فلرا ت تتض ت تتعض عا ات ت ت ف جت ت ت و ت ت ت فت ت ت وتت ت ت
عات ت ت تب ،ات تتك عوه ت ت ق عا ل ت ت ب وعات ت ت ل ل عارر تت تتب و ا ت ت علتت تتاجعلأل عاي ت ت
فت ت ن ت تتلع وقت ت ي تتر ات ت وع تتنل ف ت تتل ر تتل تت ت وعابت ت وع و عت ت عاع ت ت
ور عاي ت ت ت و ات ت ت ن ت ت ت عا عت ت ت ﷺ قعت ت ت عاعبش ت تتب تت ت ت عاا ت تتل ي علابت ت ت
وقت ت ت ع ت تتار عا ع ت ت ﷺ فت ت ت ه ت ت ع عان ت تتم قعت ت ت ت تتو ةعرت ت توع ن ت تتم عا
عر ععت ت عهلل ع ت ت ت ت ت فت ت عبشا تتض وقت ت ة تتلر ، ا تتك ات ت عجوات تتض" :اجت ت
ت تتو ت ت تتل ا ت تتو ع ت تتت و ع ت تتت وت ت تتل ةن ت تتب ة ات ت ت ع ت تتض ت ت عل ن ت تتم عا
نتر عا ب "
ت ت ترع عابرع ت تتب قعت ت ت عاعبش ت تتب ت تتعض عا ك ررررره ِلْهيرررررب ِ تُرررررهدي :فت ت ت
ات ت وا ت ت ر ت ت ةه ت ت عاعل ت تتب رت تتل وع ب ت تتو ع ت تتك عارع ت ت عاتنت ت تتب ف ت ت
يت ت ت عر اج ت تتب ت ت و عوتل ت تتلر وع ت ت ع ايلت ت تتل تل ت تتل ةو ر ت ت ت ت ت نت تتل ا
ر تتل وع رش ت ت عر ت تتل ر تتل وع جوت تتو ع ت ت ن تترب ان تتت عر تتب ترل تتل وات ت ا فت ت
وعن ت ت ت ع ،ا فت ت ت ت نلا ت ت تتب عات ت ت ت فلل ع ت ت تتل ،ع ابر ت ت تتت عاجع ت ت تتب وي ععات ت ت ت ع
هعت تتت ع ت ت عرت ترع ةع ت تتل ر ت ت ت تتل ق ت ت رت تتو تت ت عهت تتا م ةو عا ت تتلق ه تتلر
وعاتل وعابره. ةف عر هل ا فلل وعانتل ب وعا و ع عا ع
45
وهليسررررررررروة لْهيرررررررررب ِلتشرررررررررريع :فجت ت ت ت ت ةش ت ت ت تترت عانلا ت ت ت تتب عات لتت ت ت ت ت ب
ا ت ت عاوقت تتت وعاقاجت تتل ب وعا اتلع ت تتب ف ت ت عا يت تتل عاا ت تتر ب عاتت تتلا ف ت ت
ا ت ت ت ش عر رع ت ت ت عر ا ت ت ت ة نلات ت تتب عوت ت ت تتب عاا ت ت ت رت ت تتل ع ت ت تتل عابت ت تترب –قعت ت ت ت
ع ت ت ت رت ت تتل عاجت ت تتل و عإت ت ت ت -ا ت ت ت ار ت ت ت اتت ت تتت ع ي ت ت تتور ا ت ت تتر تارلت ت ت ت
وعاا ت تتر عع ت تتلرع عت ت ت قوععت ت ت عرف ت تتب تن ت تتب فت ت ت عرعم تر ت تتب اها ت تتم عت ت ت
ةعت ترعم عات ت تتب وهتت تتل ع ت ت ورهل ها ت تتل ع ت ت ةع ت ترعم عاعل ت تتب ورل ت تتت ه ت ت ه
عاجوععت ت ت ق ت تتب علاجت ت ت ر عات ت ت ي ر ت ت ت اا يت ت ت عا ت تتروععل عإ ت ت تتل ب فت ت ت ةعت ت تتل
ج ت تتورهل وةرشره ت تتل ر ت تتل ت لف ت تتل ا ت تتروأل عاب عا ت تتب وتابلر ت تتل تت ت ت عوه ت ت ت ق
هت ت ت ه عاجوععت ت ت وعات ت ت ي ات ت ت ارت ت ت تجار ت تتب ات ت ت فت ت ت عا ل ت ت ب .وف ت ت ت عت ت ت
ف ت ت عت ت ا ة تتعض علاجوععت ت عوه ق ت تتب ع ت ت ع ت تتل ي ت تتوى ة ي تتلر عات اتت ت
ت ت تتل علاجوعع ت ت عاجل و ت تتب وتت تتوم بت تتره وه ت ت عا ت ت ي وعاجوعع ت ت عاا ت تتر ب ب
: ع عابرب قع عاعبشب عاتنت ب ف تل
ت تتروعل ت ت ت ت قت ت ت عرفت ت توع رررررَ ْرررررهو ِلعء رررررهت ِ سرررررررية :فت ت ت
عات ت وعج ت تتل عا ي تتل عات تتلا عا تتو وه تتو ة اهل تتب عاتت ترةع ف تتض ،ا تتك وا تتل
عا ت ت وج وعات تتوا عب ت ت عت ت تتاا ع ش ت ت ج ت ت ق ل عاهللت تتب ت ت ت عر و ت تتا عبجت ت ت ع ت ت
عاترةع وةه ر لهل.
و ت تتل ا تتلت ةهت تترى ات ت ارت ت ،ا ت ت ت لنل ف عل تتل عإتت ت وت تتل
ان ي ا وعج ق ت اض وا ا تب جلواض ول لراض وا ا ترةع ررعتا ل.
وقت ت ت ر ت تتل ابت ت ت عا و ت تتلت ت تتلابل ا نت ت ت ه ق ت ت ت فعجت ت ت ر ت ت تتل رت ت تتو
ا ت ت وج ت ت ت عا تت تتل تت تتل ا ر ت ت ت ت ت تت تتل ةو ت ت ت لب عج ت ت ر تت تتل تت تتال ة
ل واو تلاب و ب.
46
رت ت تتل ع ت تترم عاب ت تترب ،ت تتل عات ت ت وعج ع ت تتلال ق عات ت ت ي ر ت تتل تت ت ت ن ت تتق
و ا ت تتض قعت ت ت عر ت ت ت عات ت ت وج ور ت تتل ع الت ت ت ق ابجع ت تتض عت ت ت ع ن ت تتق ا ر ت ت ت ة
ع ا لا ل وع ل ج ل تلاب ترع ةو ةرشر.
ت تتل يت تتل عات ت ترعو ،ا ة ت ت رت تتل وع ه ت ت و ع ت ت عر ع وعت تترم عابت تترب ة
ات ت ت ت تتود ا ت تتت عااررت ت تتب ،ا ت تتك عاورش ت تتب ت ت ت ت عاتا ت تتوفك وفج ت تتل اوجت ت ت اض ف ت ت ت
رت ت تتل ة ت ت ت ات ت ت عاج ت تتل ر ع ت تتك عان ت تترب وعاجا ت تتل عجت تتعاض عات ت ت رور عاع ت تتلا
رو وع ورشوع عا تل وا عاجع ل ت تل قرعت ج ا تل علات ت.
ورت ت ت ا قت ت تتل يت ت تتل عات ت ت ترعو ع ت ت ت ه ع ت ت تتك ععاع ت تتلر عان ت ت تتم وعااع ت ت ت
ت ت ت تتل وعن ت ت ت فت ت ت ن لا ت تتل ع ت تتك ة ت ت تتععل ا ت تتض فت ت ت ع ان ت تتلام عا ت تتر
و تترو ر ت ت ت تت تتل عبت ت وفلات تتض ف تت تتل ت تتلت قع ت ت جت تتلنعض ر تتل ا ن ت ت تت تتل
ع ارل ت تل عات ت عتجا ك عان م.
ت تره ف اتت تتب ،ا ت تتض و اع ت تتك عع ت ت رت تتل عار ت ت ت ت ت ت تتل ف ت ت وة
ةع ض ت عا تب ف ع تلت ت ع عاع وع ورشض عاع عاتاع ك.
رررررَ ْرررررهو ِل عررررره ءت ِل هليرررررة :فجت ت ت ع ت تترم عاب ت تترب رش ت ت ت عر تت ت ت
وعإ ت تتلرع وعاتت ت ت عابجت تتو عاا ت ت ا ج ت ت عوتت ت توع وعات ت تتلف ت ت ت عا ت ت تتب رت تتلاع
ت ت تتر عر رل ت ت تتت اا ت ت تتت ت ت تتلعت ع ت ت ت ت ت تتروب عاع ت ت ت عاا ت ت ت ،ا ة ةرش ت تتر
و لا ت تتب يت ت تتلهر تشت ت ت ع ت ت ت عات لعت ت ت ع وع ت ت ت عات تت ت تتب وع ت ت ت عانجت ت تتلع
وع نع عانع ك.
رلا ت تتررب رت تتل عت تترم عاب تترب عجت تتو عاتب تتلت ت عاا ت ت ا تت ت عوت ت توع
ور ت تتل تت ت ت ةنرلت ت تتض ع ت ت ت ه ت تتل عرفت ت توع عاابلتت ت ت ع ت تتلاره وعات ت تتلرعب .وة
ع ن و ة ض. ،ع ا وم عارعه عا ج ر ت رل ا ترا ة
47
اتت ة ت ت ل ت ت ت عاع ت ت و ب و ت تتض ةعي ت ت ورت تتل عارعت تتل ت تتلابل ع ت ت
عا ترع فت ت عاع ت ت تناتت ت وفت ت عارع تتل تنج تتق ور تتل ةرش تتر ةتت توع ةشر تتل تر تتب
–رتل عّ ل -نج ب عارعل.
عجوعت تتب تن ت ت ع ،ا ف ت ت ج ت ت عت ت ررررَ ْررررهو ِلْيهيررررهت :ف تتض ا ت ت
فبرف ت توع عاجج ت ت لد ف ت ت عاجا ت ت عابت ت ت وعا ت تتب ف ت ت عاجا ت ت عاهل ت ت ،ا عاجا ت ت
،ع ا ت ت رو ت توع جاج ت تتو عاب ت ت ت تترو ف ت تتض ع ت تتك ت ت ت ة ت ت ا ت ت رو ت توع
ت ت ت عارع ت تتر ،ع قا ت ت ج ت ت عر وا ت ت ت عار ت ت عتت تتعب قا ت تتض ا ت ت ترةع وا ت ت ت
عا ت تتر م ،ع قات ت ت ف ت تتر ع عل ت تتل رت ت تتل ر ت تتل وع ا را ت تتو فت ت ت قات ت ت عا ت تتر م
ي ت تتل ت تتل ف ت ت هت ت ت و عت تتض ع ت ت ع ت ت ت ةفت ت ت عر قع ات تتض وة عجا ت ت قلا ت تتض ع ت ت
ت تتر ت تتب ف ت تتب عا ت تتر م عاب ت ت ا ت ت ت ت ت روع ف ت تتل ع ت تتك ت ت ت عا ت تتب ف ت ت
تتب عات ت ترةع و تتب عارع تتر ةرع تتر ت ت ت عا تتر عاب تتل ي و تتب عار ت ت ةرع تتر تت ت
ب عاج ر.
ةنت ت توعا ت تتا و علا عرع ت تتب وات ت ت ع فت ت ت وةت ت تتل ت ت تترل عات ت تتب فر ت تتل وع
وةتت تتل ةه ت ت عاتب ت ت ب رل ت تتت ت ت ت ترع وع ا ت ت رو ت توع ف ت ت ر ت ت ت ت ت عاب ت ت
ترت ت تتب فرت ت تتل وع بت ت ت تتو علاا ت ت تتلرع ورل ت ت تتت ا ت ت ت قوعف ت ت ت ت ايتت ت تتب ف ت ت ت ه ت ت ت ع
رت تتل رل ت تتت رت ت عت تتل رن تتب ،ات تتك عا تتل ورن ت تتب ،ا تتك عا ت ت ت عات تتل ه ت ت
فت ت توتت ت عانت ت ع ت ت تل رل تتت ا ت ت ،ا تتك تر تتب عاجعلات ت تت ت ا تتروج ع تتلعا
عوت ت ت توع ا ت ت ت ه عاا ت ت تتلرع رل ت ت تتت ف ت ت ت ت ت ترع ،ا ة ر و ت ت تتاك ة نت ت تتل عا
ت ت و قعلا ت تتل و عتلا ت تتل تتت تتل ب ت ت عا لاع ت تتب ت ت ت عاتت تترل ة ت ت ي ق ت تتب ت ت ت
تتل تتك عو تتل ع ت ت ول عارعتتل ت تتععل ف ت اتتر أل ف ت فج تتر ت .رت تتل رتتل
وفجر عا ج عر .
48
وهليسرررررروة ل ْهيررررررب ِلسيهسررررررَ :ف ت ت ت ر ت ت ت ا بت ت تترب وات ت تتب عت ت تتلاتب ك
عا وا ت ت تتب ع ت ت ت ت ع عاتب ت ت تتك ر ت ت تتو ا ت ت تتل يلت ت ت تتل و ت ت ت تتاورهل عا ت ت ت تتاوري فت ت ت ت
ت ت ت ل عاتت ت ت عف ع ت تتل فت ت ت عاه ت تتلرج ور ت تتل عوتت ت ت ت تتل وق ت تتل هل و وقوع
وه ت ت ع تت تتل ا ت ت ر ت ت ا بت تترب ن ت تتو رل ت تتت عان ت تتلع عاجع ت تتب ه ت ت ف ت ت عا ت ت عه
تت ت ت ر ت ت تتل عاجعلات ت ت نروت ت تتب اج ت تتعه عات ت تتلا ع ف رت ت ت قع ت تتب را تت ت ت ل وا
عت ت ت ر ت تتل ت تتب وا ت تترب ع ت تتك ة ت ت ت ي عاتبات ت ت ع ت تتك ت ت تتل عاتت ت ت لب عاا
شت ت ت ر ع ت ت تتض ا ت ت تتض وع ت تتك قع ا ت تتض ة ا ت ت ت ة ره ع ت تتك عاتبات ت ت ى ع ت تتض ة
ناك ه نجض.
عاجع ت تتب ا ت ت ق ت ترعر را ت ت وت ت ت عتت تتاجرعر عا يت تتل عاجع ت ت وت ت ت لراض ف ت ت
تت ت ر ت ت ت تت تتل ا ت تتهد ةو ت ات ت ت عاجع ت تتب ف ر ت ت فت تتر ف ت ت عاجع ت تتب ة
ت تتت ل عا ت ت ت و وهت ت ت ع عابجت ت ت ونت ت ت عاجع ت تتب و تت ت ت ةو تا ت ت ت .وات ت ت رت ت ت
ر بب ت ل ،عرعه . ت رل تتل عج ا
ت تتل -ي ت تتر ا ت تتل ة تت تتل ر ت تتل ع ت تتض عاب ت تترب وتتت تتل تت تتعق ع ل ت تتض –ع
ت ت ت ة يتت تتب وتت تتل ع ت توع عت تتض ت ت ت عج ت ت ع وتت تتلروع ع ت تتض ت ت ت قوعع ت ت ا ت ت ر ت ت
ف ت ت ي ت تتض ت ات ت ت تان ت تتر ت ت ت ب بتت ت ات تتض رلف ت تتل وج ت تتلانل و فتت
و ات ت ت ت ت تتل ةو ت تتب عت ت تترعب وعارهت تتل عت تتلوت وعات ت تتاجرعر و ني ت تتك علابت ت ت
عاوعع ت تتب ،ات تتك عإج ت ت أل ونات ت تتب عاب ت ت ج وه ت ت عابجت تتو عا ل ت ت ب وعا ت تتو
عاا ت تتم ع ت تتك ت ت ت و عاا ت تتر عاتت تتتلوي عاتوع ت تتو وعاارقت تتب اي ت تتور عا عت ت ت
عات تو .
49
مراحل التشرٌع فً هذا العصر
ع ت تتك عارت ت تتو ﷺ ا ت تتلرع ع ت تتلاجر عات ت ت ي ه ت تتو تتت ور ت تتل عا ت تتون
عهلل ابت تتلاك عتب ت تتله وا يت ت ت ض وات تتلرع علات ت ت ب عاات ت ت ه ت ت ون ت ت ع ت تتلاتب ك رتت
عوتت ت تتر وهتت ت تتل عات ت تتون فجت ت تتل وعا ت ت تتي ت ت ت ت ع ت ت ت رتت ت تتو عهلل وع ت ت ت
تبلاتض. اجرر عاا ر واان ر عاتا و رل عاتا و وعاون
عاا ت ت تتر ف ت ت ت ة ت ت تتل عارتت ت تتو ﷺ ر ت ت تتل ع ت ت تتك وع ت ت تتك ات ت ت ت ف ت ت ت
ترن ت تتب عاا ت تتر عترت تتب قع ت ت عا ت ترع و تت تتتك عاا ت تتر تات ت ت ا تت تترن ا
وترن ت تتب عاا ت تتر عبت ت ت عا ت ت ترع و ت ت تتتك عاا ت تتر ف ت تتل علاا ت تتر عاترت ت ت
. ف ه ه عاترن ب علاا ر عات
و ي ت ت عر اتت تتل ات ت ت ت عت تتض ر ت ت ترن ت تتب ع ت ت عوهت تترى ات ت ت ع وع ت تتنل ف ت ت
تتل ف ت تتل عابت ت ج ف تتل تتار عت ت رت ت ترن تتب ت ةتت ت وب عاا تتر وتت ت
:
51
وعت ت ت تتل ا ت ت ت ت -اشع ت ت تتت عابج ت ت ت ت ع عاج ت ت تتن نب عانجت ت ت تتب فت ت ت ت عا ت ت تتو
عإ ت ت تتل ع ت تتلهلل اب ت تتلاك ونت ت ت ه و تت ت توعه وعإ ت ت تتل عت ارا ت تتض وراع ت تتض ورتت ت ت ض
وعا و ع هر.
ت ت تتل تج ت ت ت ر ا ت ت ت ف ت ت ت عاجت ت تتر عارت ت تتر عارش ت ت تتر ت ت ت ت عاجت ت تتور وق ت ت ت
ت ع لت. عات ات ب ع ك عاب
عاع ت ت تتر ب عرت ت ت ت عاجت ت ت ت لت اان ت ت تتك عات ت ت ت -ا ت ت ت ب عوهت ت ت ت ق عت ت ت ت
عاتنتت ت تتو ع واا ت ت تتب عاج ت ت ت لت عاتر وا ت ت تتب فر ت ت تتل عاجت ت تتر عار ت ت تتر ت ت ت ت تره
ع ت ت تتك عاابت ت تتلو ع ت ت تتك عاعت ت تتر و نت ت تتش علاج ت ت ت ق وعوتل ت ت تتب وعاوفت ت تتل وعاب ت ت ت
وعرت ت ت عر عا ت تتلر وعابل ت تتم ع ت تتك عا جت ت ت عر و جت ت ترع عا ت تتب م وعاتي ت تتو رت ت تتل
وعاال ت تتم فت ت ت ت تتله عت ت ت تت ت تتلو عوهت ت ت ق ت ت ت عارت ت ت ب وعا ت ت ت رت تتل
وعاه تتم ف ت ت عاوع تتو وعاب ت تتو وعاي ت ت وعاع ت ت و تتر ا ت ت عار ت ت وعات ت ت ع
ت ف عاتبل ر. تتل رل وع ع ض ت ا لو ف عات و وع
51
تت ت ت ه ت ت ت ه عاترن ت تتب ،ا ورت ت تتل عاا ت تتر عإت ت ت ت ت ق ت ت ت وات ت ت رات ت ت ت
وعتت تتا رق رلفت تتب عان ت توع و وعا ت توع عتت تتاوعب ت ت ت عااجت تترفلت وعوفبت تتل
نرتت تتض ،تت تتل ع ت تتك وع ت تتب عان ت تتلع ،ا و يتت تتض وع ت ت ل عت تتل ت ت ت ف ت ت ات تتر
وه ت ت ع ت ت تتل عت تتض ع ت تتض عاج ت تتر عاا جت ت ت عإ ت ت تتل وعتت تتل ع ت تتك تت تتع تت تتع
ت ت ت ر وةاتت ت ت تتت وة ت ت تتلر ،ا ت ت تتض عجوات ت تتض اب ت ت تتلاك{:عا و ةرت ت ت تتت ارت ت ت ت عارت ت تتر
ل}. ع ر بتا ور ت ار عإت
عتت ت ت ت ةو ارر ت ت تتل تت ت ت ت ت ت ت ت عونر ت ت تتل عاات ت ت ت ات ت ت تتا وعتوت ت ت تتل فت ت ت ت
ات ت ت ،ا عاج ت ت تت ت ت ا ت تتت ف ت ت هت ت ت ه عاترن ت تتب وا ت ت تتاش ك ت ت ت عاتر ت ت
ه ت ت ه عونرت تتل رلاج ت ت ع ف ت تتل فر ت تتت ف ت ت ا ت تتب عإت ت ت عر وعاتب ت ترعج قعت ت ت
وةتت ت تتل ت ت ت تتل عت ت ت ت ع ا ت ت ت تت ت ت ت عابع ت ت تتل عت وعاتب ت ت تتلت ت عا ت ت ترع عب ت ت تتل وعنت ت ت ت
وعا ل ت ت ت تتلت وعانت ت ت ت ت و وعاتوعر ت ت ت تتو وعاوج ت ت ت تتل ل وعات ت ت ت ت وعج وعالت ت ت ت ت ق ف ت ت ت تتض
ا ت اض ةنرل ه ه عاترن ب.
52
مصادر التشرٌع فً هذا العصر
ع نجت تترت تجت تتل ر عاا ت تتر ف ت ت عجت تتر عارتت تتلاب ف ت ت تج ت ت ر وعن ت ت
ع ك عارتو ﷺ ت ع عهلل ابلاك. هو عاون عا ي
ُذِ ِل ََ ي أهِّ:
ََ -ت :وهو عاجر عارر .
ََ -غير ت :وهو عات ب عاتل رع.
س ف يتم ِ أِّ مو َِد يه ه ي ه ي َ:
53
عاج ت تتر ع ت تتك عارت ت تتو ﷺ تت ت ترع وق ت ت عقا ت تتت نرتت تتب عهلل ةا ت ت ت
وات تتض ت ت ت تتل –ةي تا رقت تتل -نتت تتب عون ت توع وعانت ت توع و وعن ت ت ع ع ت ت رت تتل
واتتض قت ت عر تنت ت ع ف ت رت ت تت ترع ع ت رل تتت عاتج تتل ر هت ت فت ت رتتتل ة تتض ا ت
ت ت تتض ع ت تتر ت تتلت ةو ت ت تتورع عاتلت ت تتل وا ت تتلرع ت ت ت اا ت تتلوت فا ت تتلرع ا ت ت ت
ب. عت هتتل ةو ب وعن ع ةو
وقت ت ععا تتره عار ت ت لر ع تتك لر جت تتب ت ت و عاج تتر ت ت تتل ول عت توع ت ت ت
ت ت ت تتب ع ت ت تتض عاجت ت تتر تتت ل ت ت تتب ت ت ت ت عهلل ابت ت تتلاك ة عارت ت تتو ﷺ ة
قوا ت تتض اب ت تتلاك{ :وق ت تتل عا ت ت ت ف تتت تتت وعنت ت ت ع رت ت تتل ا ت تتت عاا ت تتورعع وعإ
ورا تتله ت تتب وعنت ت ع رت ت ا ا شع تتت ع تتض فت ت ع ع تتض عاج تتر ر تتروع ا تتوا ة ت ت
ارا }.
مهِّ يز و ِل رآِّ ت ر ه سوهب مثيرة كُ هه:
ٔ .اشع ت ت تتت ق ت ت تتب عارتت ت تتو ﷺ هلج ت ت تتب وقت ت ت ت فل ت ت ت ه عر ت ت ت ت ع ت ت تتض
ةو ت ت ترع فه ت ت ع ت تتك تت تتض ش ت ت ع جل ت ت ع ت تتض ت ت ت ع ف ت ت ة عات ت ت
وا وق اض وف ه ع جو ابلاك{ :ا شعت عض ف ع }.
ن ي ت تتض ا عت ت ت ﷺ و ت ت تتض ر ت تتل ةت ت تتل ا جت ت ت ةر وا رات ت تتب ٕ .اتت ت ت
ف ت تتض رت ت تتل ق لرا ت تتل ورلاع ت تتل فت ت ت ت عهت ت ت م توت ت تتك ع ت ت تتض عاتت ت ت
ج تتو اب تتلاك{ :ا ان تتر ع تتض اتت تتل ات ت ع تتض ن تتي عاا تتورعع وفت ت
ااب ت ت عت تتض ،ع ت تتل تبت تتض وقر ت تتض ف ت ت ع ق ةر ت تتله فت تتلاع قر ت تتض ش ت ت ،
ع ل ع ل ض}.
عاج تتر فت ت عب تته فت ت ا تتر عونر تتل عات ت رج عاا تتر ٖ .اتت ت
،لعت تتب ع ت تتك عات ت ت ع وعان ت توع و وعاج ت تتل ل تت وات تتض رت تتل ةن ت توع
رتت تتل وعات ات ت ت ت تتر عر ت تتل ون ت توع عا ت تتل اتت وعا ات تتلوى ورت تتل
54
ات ت تتر فت ت ت تجت ت تتل عااب ت تتت وعا نت ت تتو وعشت ت تتلره رل ت تتت ةتت ت تتا ب عات ت تترر
ر تتم ع تتض علإ لع تتب عا تتلف ب و ت ت ات ت عا تتع لت فر تتل رت ت
علان ب عاوع نب.
فج ت ت ت رت ت تتل ت ت ت ت ٗ .انج ت ت تتق تججت ت تتو عا ت ت ت ت وهت ت تتو عاا ت ت ت رج علاا ت ت تتر
ةنت توع عاا تتر فت تتره نرت ت ةو ع وتت تتر شت ت ت تتهض عنر ت ت ه تتر عب ت ت
ف ت ت ت ت عاا ت ت ت تتر لعجت ت ت تتل اتت ت ت تتل اجا ت ت ت ت ض ت ت ت ت ت ع و ا ت ت ت ت اا ت ت ت ت رج عا ت ت ت تتل
تج نا .
٘ .عاا تت ت ر ع تتك عابع تتل وعارنت تتب ع ت ت ن تتو ارا تتب ع تتك ت ت و عاج تتر
ت تت ت تتل ت ت ت ت واب عاتاشت ت تتل ا ت ت تترل عهلل وه ت ت ت ع ا رت ت تتو تتر ت ت تتل ع ت ت ت
ت ت تتب وعن ت ت ع ن ت تتو اشج ت ت عاار ت تتلا م و ت تتق عااات ت ت ع ت ت و عاجت تتر
رت ت تتل وع فت ت ت ع ت تتل هلجت ت تتب ع ت ت تتك تت ت ت رت ت تتل وع ف ت ت ت جت ت ت ر عإت ت ت ت
ب ت تتو ف ت ت ،علن ت تتب تل جت تتب قع ت ت عبشت تتب عارتت تتو ﷺ و ت ت ا ت ت
ةو ت تتل تتل ع ت ت عاتت ت ع علا تتب ر ت ت عهلل ع تتل قلات ،":ت تتل ت ت
ت تتورع تت ت عات جت ت ف تتل ر تتر عا تتب وعا تتلر نا تتك ،ع ش تتلب ت تتل ت ت
ا تت ةو وعان ت ت عر وا تتو ت ت عان ت ت تت ،ات تتك عإت ت ت عا تتل
ا ا ت توع اجت تتلاوع: ا ت ترعوع عاهت تتر اجت تتلاوع ا ت ت ل عاهتت تتر ةعت ت ع وا تتو ت ت
ا ل عا ل ةع ع".
55
ةنر ت ت ت تتل وات ت ت ت تتل ر ت ت ت تتل عارت ت ت ت تتو ﷺ ه ت ت ت تتو عاج ت ت ت تتلا ع ت ت ت تتاو عاتتت ت ت ت ت ت
تتر بب عهلل ،ات تتك وعاتج تترم وت تتوره ،ا تتك ل تتب رو تتض رت تتوا تر تتل عاع ت ت
رلفت تتب رت تتل ع ت تتض ،ات تتك ل ت تتب ا ت ت ع ت تتل عاا ت تتر عابت تتل ت ت ت ةرت ت ت ،ا ت ت
تل وترل . ف ر عا ي ي ةنوع عا ل
ور عات ت ت ب ف ت ت عاا ت تتر ة ت تتل ار ت تتت عع ت تتل تت تتل ت تتل ت تت ت ت فرت تتل
و ا ت ت رتت تتل ف ت ت قوات تتض ابت تتلاك{ :وةق ت ت توع عاج ت ت ع} ف ت تتض ف ت ت عاجت تتر عارت تتر
تترع ب عاجت ت ع تت ت ن تتو توعق ا تتل وةعت ت ع هل ورربلا تتل تتد ت تت ت فت ت
ةج ". وةررل ل فع ت عات ب ا عجواض ﷺ "ج وع رتل ةر اتو
وق ت ت ور ا ت ت رتت تتل ةا ت ت ت عات ت ت ب عا عو ت تتب ع نرت تتل تت تترت ع ت تتل عاجت تتر
عاتت ت ترةع وعتا ت تتل ةو هلاا ت تتل اجوا ت تتض فت ت ت ةت ت تتور رش ت ت ترع رنرت ت تتب عا تت ت ت عت ت ت
ات ت ت عاتت ت ترةع وهلاا ت تتل " فت ت ت عات ت ترةع وعتا ت تتل وا ع ت ت ت ت ت عت ت ت ﷺ ا
عانر ا ر ف عاجر عارر .
رت ت تتل ت تتل ت عاتت ت ت ب ت رت ت ت ع ارش ت تتر تت ت ت عونر ت تتل عاات ت ت ع ت تتل عاج ت تتر
علاعلل . عارر تش نرتب عاترقب وعارعل وةر ةتوع عا ل
56
ج ت تتو قت ت ت تت تتل ة ج ت تتا تت ت ت ه ت تتر تت تتل ع -قوات تتض اب ت تتلا { :تت ت ت او
ف ض وعوقرع }.
عت ت عا ت ت ر عانت ت عر قا تتل ف ت تتض قت ت قات تتل -وقوا تتض اب تتلا { :و ت ت ت او
ف ض رع ر }.
ات ت ت قوا ت تتض ﷺ ا ت تتعبه عاجت ت تتنلعب ٕ -وا ت تتلرع ع قوعا ت تتض وةفبلا ت تتض وتت ت ت
وق ت ت ت ت ت اض قت تتلا ، ":ت تتل ررت تتب عاعنت تتر ة او ت ت ت ت ت تلات تتض فجت تتل ﷺ":
هو عال ور تلاض عان ت ااض".
يت تتر عا ت تتل ع فجت تتل ات تتض ون ت ت و ر ت تتر ع ت ت عع ت ت عهلل وق ت ت ت ت ت اض ع ت ت
ت لترر ". عان "ه وع ع "عجرم عجر " وقواض ﷺ ف
57
عاعاجل ت ت تتب وعوه ق ت ت تتب عونرت ت تتل عابت ت ت تتب رتت ت تتل ة عونرت ت تتل عابت ت ت تتب ا ت ت ت
فبت تتب وعن ت ت ع وع تت تتل ات تتت ت ت ال ف ت ت ال نرتت تتل ،شت تتر نر ت ت وه ت ت ع تت تتل ا تت
تت علاا رج ف عاا ر .
ِلتدرج َ ِلتشريع ي أهِّ:
ِ وِ :لترررردرج ررررَ تشررررريع ِ َمررررهِ ْ ررررة :عتب ت تتك ة ت تتل ا ت ت ا ت تترل
لا ت تتض وةنرلتت ت تتض ر ت تتل ت ت تتب وعن ت ت ت ع وع ت ت تتل ت ت تترعت ت ت ت ال ف ت ت ت ال فا ت ت ت
ت ت ت تتو عا ت ت تتروأل اعلع ت ت تتل واات ت ت توعاك ت ت ت ت ال ف ت ت ت ت ال ع ي ت ت تتل فر ت ت ت ت اتل ت ت تتك تت ت ت ت
وا ت ت ا ع ت ت ة عاا تتر ع ت ت و عونرت تتل عإتت ت ت ب وارلت ت ت عابج ت ت عإ ت تتل
ا ت تتت عونرت ت تتل عابت ت تتب تاالعب ت تتب نرت ت تتل ،شت ت تتر عاعاجل ت تتب وعوه ق ت تتب شت ت ت
نر .
ِلثرررهيَِ :لتررردرج رررَ تشرررريع ِلَمرررِ ِل َِرررد :فرش تتر تت ت عونر تتل ات ت
ت ت ت ت ةو عوتت ت تتر ع ت ت ت ا ت ت ت رج عاا ت ت تتر ف ت ت ت ا ت ت تترل رتت ت تتل ه ت ت ت ع ت ت تتض ع
نرت ت وعب ت ت فات ترع ت تتب نرت ت ه تتر ت تتا تترع ل ف ت ت ةو عوت تتر ت ت
وت تتل وجت ت ،ا تتض عاتتت ت تت ت ا ت ت وعت تتاب ع اا جت ت هت ت ع عانرت ت وقت ت ت ت ا
عب فارع ت ب نر هر ...وت عوتش ب ع ك ا :
58
ِ .2لتدرج َ تشريع ِلزمهة:
ر ت تتلع وتوعا ت تتض فت ت ت ةو عوتت ت تتر ر ت تتل عاتجت ت ت عر عات ت ت ي هر ت تتض عاتتت ت ت
جت تتو ق ت ت عاب ت تتو} ةي :ة ج ت توع تت تتل ع ت تتر تن ت ت و قت تتل ابلا { :ت ت ت او
ت ت تتل ع عت ت ت عانل ت تتب وف ت ت ت عاتت ت ت ب عاالا ت تتب ت ت ت ت عا ت ت ترع فر ت تتت عا رت ت تتلع
وابت ت ت ت ع ت تتلت عات ا ت تتب ع ر ت ت ت ا ل وت ت تتل قوا ت تتض اب ت تتلا { :و اوع عا ر ت تتلع}
ج ت ت قب ال ت تتره ع ت تتل} ش ت ت ن ت ت عارت ت تتو وقوات تتض { :ه ت ت ت ت ت ةت ت توعا
عوتوع عاا ا ب ف ل عا رلع وعاتجل ر عاا اهرج ت ل.
59
وعتا ت ت عبت تته وة عات ت تتلر عاا ت ت ا ت تتات ع ت تتل عاهتت تتر ةرشت تتر ت ت ت عا ت ت
ع ابلل ل وعتاتر هرو ف ا لوا ل . عاتت ت
ت ت ت توع ا اجرع ت توع عاجت ت ت ع عهلل قوات تتض اب ت تتلاك { :ت تتل ة ت تتل عا ت ت ش ت ت ة تت ت
ا ت ت انر تت تتل ا ت تتل ف ت ت عبت تته عووقت تتلت نات تتك بات تتل وة ت تتا تت تترلرى} فرت تتل
تتق ت ترع ل فت ت عووق تتلت عاات ت ا ا تتل ف تا ب تتو عت ت عاتت ت ت و ارر تتل
لرع ل ت ترره قع وقت عاج ع عاالا ب.
شت ت ة ت ت عهلل قوا تتض اب تتلا َ { :تتل ةََّ َ تتل عاَّت ت ِ َ َت ُت توع َ َِّ،ت تتل عْا َه ْت ت ُتر
َوعْا َت ْ ِت ت ُتر
ِ َّ ِ ِ َّ ِ
اُْ ُنت ت تتو َتلب َو ْعوَْ َا ُ ِر ْ ت ت ت ٌ تت ت ت ْ َع َتت ت ت عا ت ت ت ْ لَل ِ فَ ت تتل ْ اَ ُعوهُ اَ َب ُرت ت ت ْ جتت ُ َو ْعوَْ َ
َ َِّ،ت ت تتل ُ ِر ت ت ت ُ عا َّ ت ت ت ْ لَل ُ ةَ ْ ُوِقت ت ت َ َع ْ ت ت ت َ ُر ُ عْا َبت ت ت َ َعوعَ َوعْا َع ْ َ ت تتل َ ِفت ت ت
عْا َه ْت ت ت ِتر
عاجت ت َ ِع َف َت ت ْ ةَ ْ تتاُْ ُت ْ اَ ُ تتو َ } فرت تتل جت ت َّ ُر ْ َعت ت ْ ِ ْر ت ِتر عاَّ ت ِتض َو َعت ت ِ َّ ِ
َوعْا َت ْت ت ِتر َوَ ُ
ا عانر ت عهلل ابلا انر تل قللبل ا هتر ا ع ب ف ض.
رت تره ات ت رج عاا تتر فت ت ان تتر عاهت تتر ات ت ر ل ه ت ت و ا ت ت تت تتل اجت ت
ا تاشت ت ت تتل وعاللعت ت ت تتب وه ت ت ت ت عو تت ت ت تتل عاتابت ت ت تتو ع ع ت ت ت تتل ع ت ت ت تتك عا ت ت ت تتو
عاتا لل ع ل ف فارع ت ب ت اتب وف ترعن تاالعبب رلف ب.
رعل ت ت تتب اع ت ت ت ر ت ت تره ت ت ت ت ةتش ت ت تتب ا ا ت ت ت رج ف ت ت ت عاا ت ت تتر وتتت ت تتل اج ت ت ت
عاا ت تتر عإت ت ت ت ت انت ت تتل عإ تت ت تتل واتل ت ت ت ض ت ت ت ت لع بات ت تتض نات ت تتك رت ت تتو
ت تتروى ع ت ت علا ت تتب ر ت ت عهلل ةقت تترب ا تاشت تتل وة عت تتك ا تت تتا لعب وا ت ت ا
ا ا ت ت ترعوع عاهت ت تتر اج ت تتلاوع :ا ت ت ت ل ت ت ترع ل ةو ت ت تتل ت ت ت ع ت تتل ":ا ت تتو ت ت ت
ةع ع واو قل ا :ا ا وع اجلاوع :ا ل عا ل ةع ع ".
61
اجتهاد النبً
61
رل ا ت تتل ن ت تتل ع ا ت تتل عا عت ت ت ات ت ت ع ت تتلابتو فت ت ت وتت ت ت عااتت ت ت
،ات ت تتو ج ت تتل م عاج ت ت توعب ف ت ت ت ع ت ت ت ه ت تتو ا ت ت ت ،ات ت تتك ونت ت ت عات ا ت ت ت
لررض ف عاجوعب. عاون ل عض ف جره ع ض وع عاون
،ات تتك ت توع ع ا ت تتل ه ِل ررررذُب ِلثررررهيَ :هت تتب ت تتور عوجت تتوا
ا ت ت ف ت تتل ا ر تتو ف تتض تتو ا تتض ة فت ت رت ت عوت تتور وع تتك هت ت ع ف تتض
د ت عونرل وق عتا اوع ا ا ع اب رش رع ت ل :
-ة عا عت ت ت تت ت ت تور علا ا ت تتل ابت ت تتو قوا ت تتض اب ت تتلاك( :ف ت تتلعاعروع ت ت تتل
ةوات ت ت عوعج ت تتلر) ةي ق تت ت توع عاوق ت تتلا عاات ت ت ات ت ت ت تتر نرت ت تتل ع ت تتك عاوق ت تتلا
عاات ت ت ور نرت ت تتل ،ع ات ت تتلوت عاوعقبا ت تتل فت ت ت ع ت تتب عانرت ت ت وهت ت ت ع ت تتول تت ت ت
ة وعل عا ا ل .
-ة عارتت ت تتو ع ت ت تتلا عب ت ت ت عا ج ت ت تتو ونرتت ت تتب ا ت ت تتر عونر ت ت تتل
ت تتض عابتت ت فت ت ج تتورع عا تترل عات ت ي او ت ت ف تتض ورت ت تت ت ه تتو ع تتلا عت ت ا
عاب تتب وهت ت ع عابتت ت ه تتو ،شع تتلت نرت ت عوجت ت ا تترل وعشع تتلت نرت ت عوج ت ت
لا ت ض ج ك عهلل ع ض وت . وهو ع ا ل ا رل هو عاج ل
ات ت -ة عا عت ت قت ت وقت ت ت تتض عا ا ت تتل فت ت وق تتلا رش ت ترع وتت ت
ت تتل ،ا ت تتك رت ت تتو عهلل فج ت تتل ، " :ةعت ت ت ت تتشب ت ت تتل روي ة ر ت ت ت تت ت ت
وعانت ت ت ت رع ت ت تتر ا ت ت ت تتال ررت ت تتوب عارنت ت ت ت وه ت ت تتو ت ت ت ة ررت ت تتض عإتت ت ت ت
ترا تتوب ع تتض ةفت ت ن ع تتض -فج تتل " :ة تتت ةرع تتر وات ت ه ق تتل :بت ت ق تتل " :
ت ت ي ا ت ت ع ت تتض ت ت فج ت ت اض ع ت تتض ةرت تتل ة ةر ت تتت ات تتو رت تتل ع ت تتك ةع ت ت
عارت ت تتو عانت ت ت ع ت تتك ع ت تتض" .فجت ت ت ق ت تتل ق ت تتل :بت ت ت ق ت تتل " :ف ت تتلن
وع عا لعب ف ة عاض. ف عا
62
-ة ت ت تتض ق ت ت ت روي ع ت ت ت عا ع ت ت ت ةنل ت ت تتو رش ت ت ترع اشعت ت تتت ة ت ت تتض رت ت تتل
ته عر ف عبه عوتور ت ل:
علات ت توع ع ت ت ر ت ت -قوات تتض " : ات تتوا ة ة ت تتق ع ت تتك ةتا ت ت وت ت ترا
جت ت ع" ف ت ت ع عانت ت و قت ت ة تتلم ف تتض عارت تتو عانرت ت ،ا تتك ت تتض رتت تتل
هت ت ع عانت ت و ة تتض ا تتوا ت تتل ارا تتب ع تتك ةتت تره علاتت توع ع ت ت رت ت جت ت ع عت ت
وتت تتره ع ت تتض وع وا ت تتض ، ت ت تتل ت تتل ت ت ت وق ت تتول عات ت تتجب ع ت تتك عاتتت ت ت ت
ع ت ت ة عهلل اب تتلاك تت عبت ت ي تتر ت تتض وع ا تتل فت ت عوت تتر وهت ت ع عابت ت و
اه ت تتر عب تته عوت تتور ع ت تتك عارت تتو ت ت تتلا ر تتو ا تتض ف تتض ة قت ت تت ت
عبه.
-وقوات تتض " ات تتوا ة قوت ت ت ن ت ت شو ع ت ت عر ت تتر اع ت تتت عاربعت تتب ع ت تتك
رت تتل تتل ة ت تتض ع ت تتض عاج ت ت ع وعات ت ت تت ة قوععت ت ،ع ت ترعه " ف ت ت ع عان ت ت و
ته عر ف عبه عوتور وت ل ه ع عوتر.
63
قت ت ت ف ت تتره عهلل ت تتور رن ت ت ةن ت ت عهلل ات ت ت اعا ت ت تر ت تتلع ة وع ت ت وعهلل
عانر } ار ان ب ة تل ر وعهلل توار وهو عاب
ف ت تتض انج ت تتق وقت تتول عا ا ت تتل تت ت ت عا ع ت ت ف ت ت تتل ات ت ت وع ت ت ع اعت ت ت
وع ع تتض فت ت ع وقت ت تت تتد وة هت ت ع عا ا تتل ر تتل تنلل تتل ع تتلاون تت ت
هلت ت ت ت ت عا ع ت ت ف ت ت عبت تته تتت تتلا ه ت ت ع عا ا ت تتل ا ت ت ج ت تره عهلل ابت تتلاك
باعتتر اتتض و تتض عانتتق ف تتل و ر ت تتتل ت ا عتتض عارتتتو ع تتض وع ت
ا ت تتر بل ف ت ت نت تتق ةتات تتض ف ت ت ع ت ت ت ت ت عاا ع ت تتض عت تتلاون ع ت تتك عاهل ت ت وع ت تتل
عاجوعب ا رو ا ر بل ه ع ض و بت عض.
ثٛبٌ انحكًخ يٍ اجزٓبد انُج: ٙ
ت ت تتب ت تتل ع ا ت ت تتل عا ع ت ت ت ت عشج ت تتل ع ت ت ت نر ت ت ت ت ت تتلت ب وتجلج ت ت ت
تر نجرهل ف عوتور عاالا ب:
عب ت ت ت هل ٔ -ة عا ت ت تتر بب عإت ت ت ت ت ب هلاتت ت تتب عا ت ت ترعا عاتت ت تتتلو ب ف ت ت ت
وقوعع ت ت هل ت تتل ت ر ت تتب ا ت ت اابت تتره ت تتر بب وا رات تتلب وا ون ت ت
ا ت ت تتلت وعا ج ت ت تتود تنت ت ت ت ع وعانت ت ت توع و تا ت ت ت ت ع ةو اا لجت ت ت ت
ات ت اع ل تتل اتب تتلا عالر تتق و فت ت فر تتل ا عت ت تت ت ع ا تتل ه
ت تتض و ت ت تتا علوع ت ت توع تت ت ت ر ع ت تتل عاب ت ت تتل تت ت ت عبت ت ت ه ا عاات ت ت
عونرت ت تتل تت ت ت ت تج ت ت تتل رهل ف ر ت ت تتو عا ج ت ت تتض عإتت ت ت ت ت ق ت ت تتل عر ع ت ت تتك
تتل رع عا ت وعون عو.
ار ت تتب ةه ت ت عونرت تتل ت ت ت لت تترق عاتت تتا علل وتبت تترفا ٕ -اب ت ت عا ت تتل
ات ت ت ا ت ت ت بل ا ت ت ت ع ت تتك تتلرت ت تتب عا ا ت ت تتل عو ا ت تتب ف ر ت تتو ف ت ت ت
ه ت ت ت ب عاوق ت تتول فت ت ت عاهلت ت ت تت ت ت وعاج ت تتل ع ت تتلا اوى رت ت تتل ا اتت ت ت ب
ا تتت ونت ت ت ةج ت تتنلعض ة تهلف ت تتب عا ا ت تتل وا ع ت تتض وقت ت ت ة
64
فت ت ن ت تراض واتت تتل انت تترج عاجت تتنلع هوفت تتل ت ت ت عاوقت تتول ف ت ت عاهل ت ت
ق ت تتل ا ت تتض عارت ت تتو ،" :ةج ت تتعت ف ت ت ت ة ت ت ت عر وع ةهلت ت ت ت ف ت ت ت
ة ت ت تتر" وا ه ت ت تتك تت ت تتل ار ت ت ت ،ا ت ت تتض ه ت ت ت ه عاوعقبت ت تتب ت ت ت ت فت ت تتا اعت ت تتلب
عا ا ل ع وت تبل ض.
اتت ور عاع ت تتل وعاا ت ت ت عا ا ت تتل ف ت ت فتتٖ -وا ت ًت ت ت ل ع ت تتك ا ت ت
للق ت تتض عاج ت تتنلعب ت تتت رت ت ت وق ت تتل ع ت تتك عارت ت تتو ونت ت ت ه عت ت ت
علا ا ت تتل ف ت ت ع ات تتض ا ت ت عارتت تتو فج ت ت ة ر ت توع عهلل ع ت ت
، جت ت ت تتره ع ت ت ت تتض ،ةجت ت ت تتلعوع ةو ر ت ت ت تره ع ت ت ت ت ون ت ت ت تراض ورت ت ت تتل
ةهل وع.
وتت ت وقت تتلا ه ت ت ع عا ا تتل تت تتل ررات تتض عاتت ت ب ة عا ع ت ت اتت تتل عبت تتو
قت تتل : تبت تتل ع ،ات تتك عا ت ت ت قت تتل ات تتض " :ر ت تتم اج ت ت ،عت تتره ا ت ت ق ت تل
ات ت رت ت فت ت را تتلب عهلل ق تتل :عتت ت ب ةق ت ت عرا تتلب عهلل اب تتلاك .ق تتل " :فت ت
ا ت ت ر ت ت ف ت ت ت ت ت ب رتت تتو عهلل قت تتل :ة ا ت ت ةر ت ت رتت تتو عهلل قت تتل ":ف ت ت
وا او.
ف ت تترب رت ت تتو عهلل ع ت ت ت جت ت ت ر تب ت تتل وق ت تتل ":عانتت ت ت هلل عات ت ت ي
رتو عهلل". وفق رتو رتو عهلل اتل ر
ت ت ة عاجت تتنلع عا ت ت ةهعت تتر عارتت تتو ة ت تتض وف ت ت ه ت ت ه عاوعقبت تتب
ت تتل - ا ت ت –ة ات ت وت ت ت ع ت ت ع ت ت عات ت د فلتانت ت ت عارتت تتو تت ت ا
ة ع تتل ر ت ت عهلل ع تتض ع ت ت تل رت تتل توفت ت ع ،ات تتك عا ت ت ت تت ت قع ت ت عارتت تتو
عوتت ت ع ت ت تل تت تتجلوع ف ت ت عان ت ترع عر تتت ع ت تتض ق ت ت ب تلعت تتب قت تتا
نت تتو عان ت ترع ور ت ت ل عاجا ت تتك ةرعبت تتب عاا ت ت ج ت ت ف ت تتل عتت تتعب ع نت تتل عا ت تتل
ر ت تتل وع قت ت ت ا ت تتل عوع فنرت ت ت ووا ت ت ت عرعت ت ت عا ت تتب و ت تتض ت ت تتلت عت ت تتعب ات ت ت عف
65
عش تتو عا تتب و ت تتض وعت تتعب وق تتول ش شت تتب فوق تتب عجت ت بض ونرت ت ا شت تتل عا تتل
فوق ت تتض و ت ت ت ب عوو ات تتض وعتت تتعب تت تتجول عش ت ت تت تتلت عتت تتعب ا ت ت عن عا ت تتل
وهت ت تتو ت ت ت ت ج ت ت ت بض ونر ت ت ت ا شلات ت تتو ع جت ت تتم عا ت ت تتب اتوات ت تتض عتت ت تتعب ت ت ت ب
ات تتض وعتت تتعب تت تتجول عا عرع ت ت فوقت تتض وهت تتو ت ت ت ج ت ت بض ونر ت ت امه ت تتر عووا ت ت
علا ت تتب رلت ت تتب و ت تتض ا ه ت ت ات تتض ف ت ت تت تتوت تت تتض ع ت ت رت تتل توات تتض عتت تتعب
ات ت رت تتو وعتت تتعب ت ت ب عاش شت تتب ةت ت ت ض ات تتض وق ت تتك ع ت ت ا ت ت عف عا ت تتل
تت ت تتروع نات ت ت ف ت ت ت ر ت ت توع عج ت تتلاض فت ت ت تره ة ع ت تتك علق ت تتب عاتات ت ت عنت
اوع رتو عهلل فت اوه ف تل ت اوه ةقر ق ل ع .
66
خصائص التشرٌع فً عصر الرسالة
تتو ت تتل ةتت ت ل رت تره عت ت تتت ت رع عاا تتر عإتت ت ت فت ت هت ت ع ع تتك
ت ت ت ت ت ع ت ت تتل وهجت ت تتلاد عاا ت ت تتر ف ت ت ت عجت ت تتر عابج ت تتر ف ت ت تتض تر ت ت ت ة
عارتلاب ف عوتور عاالا ب:
ٔ -ع نج ت تتر تجت ت ت ر عاا ت تتر فت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر فت ت ت عا ت تتون فج ت تتل
و ر عاتا و وهو عات ب. عجتت ض عاتا و وهو عاجر
ٕ -ر ت تتل عاتر ت ت ت فت ت ت تبرف ت تتب عونر ت تتل عا ت تترع ب فت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر
ه ت تتو عارت ت تتو ون ت ت ت ه و عهلل عج ت تتل له ااع ت ت ت رتت ت تتلااض تجت ت ت عقل اجوات ت تتض
،ا ت ت تت ت رع ت ت وع ات ت ا بت ت فتت تتل اب تتلاك ( :تتل ة تتل عارتت تتو ع ت ت ت تتل ة ت ت
ع ت ت تتت رتت ت تتلااض وعهلل بجت ت تتت ت ت ت ت عا ت ت تتل ) .وقوات ت تتض اب ت ت ت لاك( :وتت ت تتل ع ت ت تتك
) وا ا ت ت تتلفك ا ت ت ت تت ت ت ت ت ت ت تتل ج ت ت ت ر تت ت ت ت عاج ت ت تتنلعب عارتت ت تتو ،ا عا ت ت تتع
تت ت ت ت ع ا ت ت تتل عت ة تر ه ت ت تتل ،ا ت ت تتك عارت ت ت تتو فت ت ت ت ر ت ت ت توع عهلل ع ت ت ت ت
رل ت تتت ج ت توععل ةقرهت تتل ف جت تتعنت ت ت ت ب وع رل ت تتت هل ت ت جت تتوع ل عارتت تتو
ر ت ت نر ت ت ف ت ت ه ت ت ع ت تتل وع ت تتك عا ت ت تتب ف ت ت و رت تتو اجت تتو عض ا ت تتل ت ت ت ب ة
عابجر تب ،اك را لب عهلل ابلاك وت ب رتواض .
هت ت ت ع عاوعقت ت ت عاا ت تتر ب ف ت تتض ات ت ت نت ت ت و هت ت ت م فت ت ت وع ت تتك ةت ت تتل
تت ت عونر تتل عا ت تترع ب فت ت هت ت ع عابجت تتر و تع ت ت عارت تتلاب وعاتع ت ت تت
ر ب تتو ،ا تتض فت ت رت ت ت تتل وع تتو تت ت تتت تتلا ونرلت تتل تو تتو ع ت ت
ا ت ت ةنرت تتل ا ت ت .جت تتو ابلاك(:وة ا ت تتل ،ا ت ت عا ت ت رر ااع ت ت وةن ت ت عو ا ع ت ت
،ا ). تل عا ل
ٖ -ة عاا ت ت ت تتر عإت ت ت ت ت ت ق ت ت ت ت رت ت ت ت تتت ةنرلتت ت ت تتض واتت ت ت تتت قوعع ت ت ت ت ه
تت ت ت ر وةتتت ت تتض فت ت ت ت ه ت ت ت ع عابج ت ت تتر اجوات ت تتض اب ت ت تتلاك( :عا ت ت تتو ةرت ت ت تتت ار ت ت ت
67
ا تتت هت ت ه ع ت تتب تتل) فجت ت وةاتت تتت ع ت ت ر بتات ت ور ت ت ت ارت ت عإت ت ت
عب ت ت ت ه ل تت ف ت ت ن ت تتب عات تتو عل قع ت ت وفت تتلع عارتت تتو عش شت تتب ة ت ت ر وا ت ت
وا ن عر رتل هب ،اك ا عبه عاب تل . ن
عارت ت تتو ة ات ت تتل عاا ت تتر ورتلا ت تتض قت ت ت ع نج ت تتر فت ت ت وقت ت ت عت ت ت
تج ت ت ر هتت تتل :رات تتلب عهلل وت ت ت ب رتت تتواض .وهت تتو تت تتل تت تتا ل ت ت ت قوات تتض
وع ةع ع رالب عهلل وت ب ع ض" ا "اررت ف ر تل ،ععاجتا عض ف
ٗ -ة رتت ت تتل عاا ت ت تتر واتلتت ت تتض ت ت تتل ع ت ت تتك ت ت ت ت تات ت ت ت وةتت ت ت ت وب
هت ت تتلد ن ت ت تتو ا ت ت تتت رات ت تتلب عهلل وت ت ت ت ب ع ت ت تتض عاجوعع ت ت ت عار ت ت تتب وعوت ت ت ت
ا ا ر ت ت ع ت تتك ه ت ت ه عاجوعع ت ت وعات ت ت ر عاشلعات تتب وات تتر عات ت تتل ةتت تتل عات ا ت ت
وقت ت تت تتر تت تتل وتر تتل ت تتت ترو ا تتض وجت ت ن اض ارت ت فت ت ف ر تتل عت تتل
ت ت ت ت تتب عاا ر ت ت ت ت عا جت ت ت ت ع ت ت ت تتك رش ت ت تتر ت ت ت ت ت ع ت ت ت ت عونرت ت ت تتل ا ت ا تتتت
وعوتت تتعلب عا عع ت تتب ،ا ت تتك ا ت تتر ب ل و ات ت ت ت ت تتل ا ت ت ا ت ت ت عالر ت تتق اتوع ت تتب
ع وتبلا ب ق ل لهل وع ل نر عهلل ابلاك ف ل. عات ر ت عاتا
٘ -ات ت ت ت ي ت ت تتر عا ج ت ت تتض عإتت ت ت ت ت عتب ت ت تتله عاج ت ت تتل ن فت ت ت ت هت ت ت ت ع
عابج تتر و تتض رت تتل ت تتعق ع ل تتض ر تتل تر ت ت عونر تتل فت ت رت ت تب ت ت ب اع ت ت
اع ت ت تتل نر ت ت ت قج ت ت ت رتت ت تتو عهلل عا ت ت تتر بب ورتت ت تتو عهلل وات ت تتو عنا ت ت ت
ا تت ر تتو ف تتل عارت تتو عب ت ت ع عت ت عانل ش تتب اع ل تتض وفت ت عان تتلات عاات ت
عاجنلع ش ر عوتر ،اك عارتو ا جره ةو رف ض.
- ٙات ت ت ب ت تترم هت ت ت ع عابج ت تتر عاتتت ت تتلا عافا عر ت ت ت ب عت ت ت رل ت تتت ر ت ت ت
ع ت تتك ا ت ت ت ت تتل عاتتت تتلا وعقب ت تتب ا ت ت عو عانل ت تتب ،ات تتك ع ت تتل نرت ت تتل و ت ت
ت تتل تت ت ت ق ت تتو عارت ت تتو جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت ،" :عهلل ف ت تتره فت ت ترعاه
68
فت ت ت ا ت ت ت بوهل ونت ت ت نت ت ت و ع فت ت ت ابات ت ت وهل ون ت تتر ة ت ت ت ل فت ت ت ا ا روه ت تتل
ر ت ل ف اعنشوع ع ل". وترت ع ة ل رنتب عر ت
69
ثانٌا :دور البناء والكمال
ت هيد ت سيِ:
ة ور عا ت ت ع وعاا ت ت ت تت ت ا تتل ف تت تتل ت تتعق ر ت تره ع ت ت عارت ت اعت ت
عا ع ت ت ت ق ت ت ت وق ت ت ت ت ت ت تتض عا ا ت ت تتل ف ت ت ت وقت ت تتلا رش ت ت ترع رتت ت تتل ة ت ت تتض ة
جت ت تتره ع ت ت تتض ، عات ت تتض ون ت ت تراض ورت ت تتل وجت ت تتنلعض ف ت ت ت عا ا ت ت تتل ف ت ت ت
،ةهل وع. ةجلعوع و رره ع
تتل ع تتك ت ت تات ت ت رت تتل ي تتر ا تتل ة عاا تتر فت ت هت ت ع عات ت ور قت ت
وةت ت ت ت وب هت ت تتلد ن ت ت تتو ع نجت ت تتر ف ت ت ت رات ت تتلب عهلل وت ت ت ت ب ع ت ت تتض ف ت ت ت تتل
عاشلعات تتب تتت تتل فت تتا عات ت تتل و ت ت تره ةتت تتل عات ا ت ت عاجوعع ت ت عار ت تتب وعوت ت ت
ت تتت ترو تتب عاا ت تتر عاا ر ت ت ع تتك ه ت ت ه عاجوععت ت وعات ت ت ر فت ت ف ر ت تتل عت تتل
و ا ت ت ت ت تتل ا ت ت عالر ت تتق ةتت تتل عاتتت ت ت ت تت تتل وتر ت تتل وج ت ت ن اض ارت ت ت
ع وتبلا ب ق ل له وع ل نر عهلل ف ل. اتوع ب عات ر ت عاتا
ور عاع ت تتل وعارت ت تتل ف ت تتل ت ت تتال عاج ت تتو عت ت ت وع ت تتل ع ت تتك ات ت ت
رت ت تتل تلعوع ت ت تتل عو ت ت تتض ع ت ت تتل عل ت ت تتلع عا ا ت ت تتل وعت ت ت تتا علل عونر ت ت تتل تت ت ت ت
عا ج ت تتود تا ت تتك و ت ت ت ت وعا فع ت تتلارةي عا ت ت تتلع تات ت ت ا ت ت تترت عات ت تتورع
ةو عا ت ت تتر ي ،اب ت ت ت رت فرت ت تتل ر ت ت ت ت ت ت ت ا ت ت توعفرت ف ت ت تتض ت ت تترول عا ا ت ت تتل
ا ت ت ف ت تتل ع تتره ا تتض وف ت تتل عت تتا ا ف تتض تا تتك اب تتت ع تتض عا ا تتوى رت تتل
رل ت تتت نر ت تتب عاتت ت تتا ال تر وا ت تتب ةو عوتت ت تتر ف ت ت ت ر ت ت ت عا ت تتهد ت تت ت تتل
وات ت ت ت نت ت ت ت و ات ت ت ت ،ا ع ت ت ت ت ارو ت ت تتت عاتت ت ت ت عهب علت ت ت تتا ال ،ت ت ت تتل تبت ت ت ت
عا ج ت تتب .و ي ت ت عر اتت تتا رعق ه ت ت ع عا ت ت ور ت ت ت ع ت ت تتب لو ت تتب ف ت تتو ع ت ت ة ت ت ت
عابت تتل عانت تتل ي ع ت تتر عا ت تتري و ا ت ت ف ت ت ت اجت تتم عاجت تتر عا عرع ت ت ع ت تتر
71
ع ت تتك ه ت ت ع عا ت ت ور ت ت ت ه ت ت عا ت تتري اجر عت تتل ف ت تتل تت تتوم ا ت تتلو عار ت ت
عاترعن عاش و ع ا ب:
. -ترن ب عاه ل عا عر
-ترن ب عوتو .
. -ترن ب عابعلت
ع ك ر ترن ب ف تل ا : و ج عار
71
المرحلة األولى:
التشرٌع فً عصر الخلفاء الراشدٌن
اب ت ت هت ت ت ه عاترن ت تتب ةو ترن ت تتب ت ت ت ت عرنت ت ت ع ت تتل عا ج ت تتض عإتت ت ت ت
هت ت ع عابجت تتر ت ت ت ع اجت تتل عارتت تتو فجت ت ةه ت ت عاا تتر عإت ت ت ت فت ت ه ت ت
، ات ت ت تتك عارف ت ت ت تتق عوع ت ت ت تتك عت ت ت تتل 11ه، .ات ت ت تتك ل ت ت ت تتب عجت ت ت تتر عاه ت ت ت تتل
ع ت تتل ٓٗ ه في ت تتر تاهت ت ت ع و ت تتبل هلج ت تتل ات ت ت ة ت تتض عبت ت ت ة عا عر ت ت ت
رت تتت ةنرت تتل عا ت ت ر بب عاتت تتتنل فت ت عجت تتر عارت تتلاب رت تتل ع تتك عاجت تتنلعب
انت ت توع تتت تتاوا ب عاعنت تتو ف ت ت تجت تتل ر ه ت ت ه ة ر ت توع عهلل ابت تتلاك ع ت ت
عا تتر بب اتالعب تتب ت تتل ت ت و ت ت تت ت ةنت ت عو ا ت ت رت ت قت ت ور ع ت ت ل ت تتد
جر ت رالب ةو ت ب.
عهلل اب ت تتلاك تت ت ت عبت ت ت عا ي ت تتر وتت ت ت ه ت تتل ر ت تتل عاج ت تتنلعب عت ت تتل وه ت تتع
و قت ت تتب عا ت ت ت ت وتت ت تتبب ،عر ت عرتت ت ت ت عا ت ت تتر بب عإتت ت ت ت ت ب وتجلج ت ت ت هل فت ت ت ت
ع ت تتك تتلرتت تتب عا ت تتلل عا ج ت ت ت توع ت تتب ه ت ت ه عون ت ت عو ه ت ت ةق ت ت ر عا ت تتل
عوت ت تتر عات ت ت ي ت ت ت ت عاتتت ت ت ت ت تتو عابي ت ت تتب فت ت ت ف ت ت ت عت ت ت تر ت تتل ا
ف ت ت ت ةو عوتت ت تتر ت ت ت ت عااج ت ت ت ي ا ت ت ت ه عات تت ت تتب وع ت ت تتره ت ت ت ت عاات ت تتلعب
عاج رع ع ك عاهوه ف ل. اوعفرت ا
وت تتوم ا ت تلو -ف ت تتل ت ت -ةهت ت عا وع تتب عاات ت ات تراعل ع ت ت ه عاترن ت تتب
ت ترعن عاا ر عإت ت .
رؼزٚف انظحبث:ٙ
ع تتض :رت ت تت ت اجت ت عا عت ت ت ت عر علاج تتنلع ع ت ت عا ج تتل وعوج تتوا
عإت . ت ت ل عض وتلت ع ك
72
وق ت ت عها ت تتم عاب تت تتل ف ت ت ع ت تتارعل ت ت ت ع عاجت تتنعب عا ع ت ت وعاروع ت تتب
رت تتو ق ت ت ا ت تتارل ف ت ت عاجت تتنلع ة ،ات تتك ة ت تتض ع ت تتض ف ت ت هب عب ت ت
وا . وع ةو و ع تبض عا ع ت ب ةو ت ا
و ه ت تتب ه ت تترو ،ا ت تتك عت ت ت ع ت تتارعل ات ت ت فرت ت ت تت ت ت ا ّج ت ت تض ر ت تتل
جت تتنلع ل للا ت تتت ج ت تتنعاض ةو قج ت تترت روى ع ت تتض ة ات ت ت ت تترو ت ت ت ع تب ت تتض
لاتض وت ا ره ابلره رلابتك. وت ره واو ا ةو ا
رتل ع ارل عبه عاب تل ة ارو عار ب ف ت عاات .
عت ت عاج تتنلعب ر تتو رش ت ت عر واجت ت ر تتر ةع تتو فت ت وع تتك عات ترةي عاش تتل
رع ت ت تتب ة عا عت ت ت ت ُ ق ت ت تتعه عت ت ت ت تلا ت ت تتب ةا ت ت تتم وةرعب ت ت تتب ع ت ت تتر ةا ت ت تتل تت ت ت ت
عاجت تتنلعب تتت ت ت روى ع ت تتض وفت ت ت روع ت تتب تت ت ت ره وت ت تتت ت ت تتض فج ت ت ت ا ت تتض
ه ت ت ا ة ت ت رت تتل وع وة ت ت تت تتتبوع قت تتل :ره ةه ت ت عات ت تتب وةه ت ت ترت تتب وت ت ت
تبت تتض ن تتب عات تتو عل ورت ت ت ت ت ره وت تتت ت ت تتض تت ع ت تتل وعوعت ترعب وت ت ت
عبرفب.
73
ٖ -ن ي ت ت ت ا ج ت تتر عار ت تتر ورت ت ت ا ن ي ت ت ت ا تت ت ت ب وهت ت ت ع ت ت تتل ب ت ت ت
ف ع عا ر بب وعإنللب ع نرلت ل. ةتعق عا ل
74
عاتت تتلعجو فعجت ت ر عات تت تتب رت تتو عاا تتلوت ف ت ت ه ت ت ه عوت تتور ف ت ت
عاجر عت تتو تت ت عارتت تتو ف ت ت وات ت فت ت عإ تت تتل ع تتض رت تتلا نج
ع ض. ةرشر ةوقلاض رلاعب
اتش ت ت ف ت ت ةتت تتور ف ت ت عاج ت ت رعت عالع ب ت تتب عإ تت تتل ب :و ا ت ت ٖ -ا ت تتلوا
رش ت ت رع ت تتل :عاجت ت رع ع تتك عت تتق عا ت ت وعاجت ت رع ع تتك عان تتي وعاجت ت رع
ع ت ت تتك عات ت ت تتا علل وعاجت ت ت ت رع ع ت ت تتك ار تت ت تتب عإ ت ت تتلرعت عا ق ج ت ت تتب فت ت ت ت
وت ةتش ب ا : جود عاا ر
ت ت ت ر وةاتت ت ت تتت -ع ت ت ت ت ت ت و قوا ت ت تتض ابت ت تتلاك( :عا ت ت تتو ةرت ت ت تتت ار ت ت ت
ت تتل) ف ت ترأل عاجت تتنلعب ع ت ت ا ايت ت ت ع ت ت ر بتا ت ت ور ت ت ت ار ت ت عإ ت ت ت
وار ت ت عت تتر ع ت ت عاهلت تتلب عر ت ت ة تتل ت ت تتر ،هعت تتلر وع تترى عرت ت ت ل عا ت ت
فج ت تتل :ت ت تتل عبت ت ت عارت ت تتل ،ا عات ت ت جد تتا ت تتب عر ت ت تتل بت ت ت رت ت تتو عهلل
،ا عارت تتو ﷺ عبت ت ا ت ت وقت ت ةج تتلب فت ت هت ت ع عا ت ت ن ت تتو ات ت بت ت
وتل. وعن ع وشتل
ت تتروى عاعهت تتلري ف ت ت ا ت ت ت ر ت ت تتورع عا جت تتر ع ت ت عع ت ت عع ت تتل -
تب ت ت ت ت ت ت و ع ت ت ت ر و عت ت تتل ة عتت ت تتر ع ت ت ت عاهلت ت تتلب عت ت تتل عت ت ت تتو
فجت تتل :تت تتل اجوات تتو ف ت ت ق ت تتو عهلل ابت تتلاك ،( :ع ت تتل جت تتر عهلل وعا ت تتا ) ...
نتت ت عهلل و تت تتا ره ،ع جت تتر ل وفت تتا ع ت تتل عات ت فجت تتل عب ت ت :ةتر ت تتل ة
ق تتت :ا .فج تتل :فت تتل تتل ععت ت عع تتل وت تترت عب ت ت .فج تتل ات ت :ةرت ت ا
ق تتت :ه تتو ة ت ت رت تتو عهلل ﷺ ةع ت ت ا تتض .فج تتل :ت تتل ةع ت ت ت تتل اج تتو
،ا تل اجو .
فت ت ه ت ت ه عا وع ت تتب ت تتل روي ع ت ت تت تتروق ة ت تتض قت تتل : ٗ -و ت ت ا ت تتلوا
رلوهت ت تتل -ت ت ت ت ر لاتت ت تتت ةج ت ت تتنلب رتت ت تتو عهلل ﷺ فو ت ت ت ت ا
75
ع ت تتض ةهت ت ت عوره عاتت تتل -فلوه ت تتل ت تتروي عاتلا ت تتب وعوه ت تتل ا ت تتو ت ت ت
-ار ت ت تتله وة ت ت تتله -وه ت ت ت ت ع ةت ت ت تتر لع بت ت ت ت فت ت ت ت ر ت ت ت ت ورجت ت ت ت ا
نا ت تتك وا ت تتو ا ت ت توعفرت ا ت ت ت ةت ت تتعلب ويت ت تتروم ت توع ت تتب تت ت ت عا ت ت تتل
وعن ع ةو تا لواب.
76
رررِّ ُرررذِ يتورررريِّ ليررره كِّ ُرررهدر ِلتشررررريع رررَ أُرررر ِلُررررَهوة
مهيت تيَُر ي ه ي َ:
ٔ .عارالب
ٕ .عات ب.
ٖ .عإ تلل
ٗ .عارةي.
رررد مرررهِّ ترتيرررب ُرررذه ِل ُرررهدر رررَ ِ سرررتد و يررررد أ رررا ِليَررر
ِلتهلَ:
ك :عا ير ف رالب عهلل ابلاك اتبرفب عانر .
ت ت وع جت تتل فت ت رات تتلب ثهييررره :عا ي تتر ف ت ت تت ت ب رتت تتو عهلل ، ع ات ت
ع ت ت تتك نر ت ت ت عهلل ابت ت تتلاك ف ت ت ت ع و ت ت ت وع جت ت تتل ف ت ت ت عارات ت تتلب ةو عات ت ت ت ب ت ت ت
عاوعقب ت تتب عاات ت ت عر ت تتت ا ت ت ت وق ت ت توع ع ت ت ت هت ت ت ع عات ت ت د وعنشت ت توع ف ت تتض وف تت ت توع
ت اوات ت تتض وقت ت ت ت ا جت ت تتو وقت ت ت ت ها ت ت تتو عتت ت تتعب عات ت ت تتابتلات عا و ت ت تتب ةو
عبه عونوع عاا ابره ا روع ب.
ثهلثرررررره :عإ تت ت تتلل :و ا ت ت ت ة ت ت تتض ،ع ا ت ت ت و ت ت ت ت ت تتد ف ت ت ت عارات ت تتلب ةو
ت تتد ت تتد ورت تتل ر ت ت عات ت ت ب ةو و ت ت ورت تتل ت ت ت ت ةو و ت ت ةرشت تتر ت ت ت
ت تتر عانر ت ت عا ت ت ي ج ت ت عت تتض ع هت تتر ةو رت تتل هعت تتر نت تتل . ج ت ت عنر ت ت
ت ت ت عو عاه ت ت تتب عاجت ت تتنلعب ف ت ت ت ه ت ت ت ع عاوقت ت تتت هت ت تتو ة وق ت ت ت رت ت تتل ت ت ت ت
ف ت ت ت ع ع ا ت ت تتك اتت ت تتلل ف ت ت ت ع ع اتب ت ت توع عر ت ت توع عاوعقبت ت تتب واعت ت تتل اوع ع عر ا
ت تتو تهلا ا ت تتض عوت ت تتر ،ا ت تتك رةي ة تبت ت توع ع ت تتض وةج ت تتع نرت ت تتل قل ب ت تتل ا
وه ع هو عإ تلل.
77
اات تتب عا ت ت د رِوعرررره :عا ت ترةي :و ت ت عر عت تتض ع ت ت ه ر ت ت تت تتل ا ه ت ت ت ت ت
وعاتانت ت ت تتل وعاتج ت ت تتلا عاترتت ت ت ت ب ت ت تتت عاج ت ت تتل تت ت ت ت عونر ت ت تتل ف ت ت تتو
وعاع عر ع عوج ب وت عا رعا .
78
بلر ت تتض و ات ت ت ن ت تتو عاتتت تتا ل ع تت ت ت عارات تتلب وا ت تتو ا ت ت رت ت ت ه ت تتل ا ت ت ت
بت ت عات ت د نات ت ت ةرش تتر تت ت تب ت تتك وعنت ت تشت ت و ت تتو ر تتو ه تتل تت تتل
ةو ةرش ت تتر ع ت تتك تت ت تتع ع ت تتك تب ت ت ت ا ت تتي ت ت تتار ف ت تتض وهت ت تتو ت ت تتل ت ت ت
عانج ج ت تتب ر ت تتي عاج ت تتر فت ت ت قوا ت تتض اب ت تتلا ( :وعاتل ج ت تتلت ارعجت ت ت ع تت ت ت
ش ش تتب ق تترو ) ف تتو تت ت ت تتر ع ق تتر وه تتو ل تتق ع تتك عانت ت ه رت تتل ل تتق
ع ت تتك عال ت تتر ور ت ت ا و ت تتو ا ت تتي نات ت ت ة ت تتض ةر ت ت ت ت تتض عانج جت تتب عا ت تترع ب
ةو عات ت تتل عا ت تتوي رات ت تتت ب عا ت ت ت ةع ت تتل فت ت ت قوات ت تتض اب ت تتلاك( :وعاعب ت تتت ت ت ت تتب
علا ،عرعه وعتنلق و بجوب).
ا ت تتلوا تت ت ت اب وعنت ت ت ع و ة ا ت ت و ت تتو ج ت ت رتت تتل ت ت ه فت ت ت
ب ت ت ج تتل عاتاجت ت ت ت تتل تت ت عاتات ت هر رجوا تتض اب تتلاك فت ت ت تتورع عاعجت ترع فت ت
اوفت تتو ت ت ت ر و ت ت رو ة وع ت تتل ع ت تتل ع ت ت ع عاتات تتوفك ع ت تتل و ت تتل( :وعا ت ت
ةرعبت تتب ة ت ت ر وع ت ترع) وق وات تتض ابت تتلاك ف ت ت تت تتورع عال ت ت ق ارعج ت ت ع ت ت ت
ت تتب نت ت ت ت ) تتت ة فت ت ت ع ت تتل عت ت ت ع عانلت ت ت ت ( :وةوات عونت ت تتل ة
ف تل ا لوا ع ع عاتاوفك ع ل عانلت .
ِ - 2لسية:
ت ت و ،ات تتك عات ت ت ب ف ت ت عتت تتا علل رت تتل عاجت تتنلعب ر ت توع عهلل ع ت ت
ت ت وع جت تتل ف ت ت رات تتلب عهلل ابت تتلاك و ا ت ت ع ت تتك عونرت تتل عا ت تترع ب ،ع اتت تتل
ت تجل ر عاا ر عب رالب عهلل ابلاك. ة ل عاتج ر عاشل ةتل
عاتر ت ت ت ف ت ت تتل هت ت تتو ج ت ت ت ور ت ت تتر ت و ت ت تتب ف ت ت ت واتت ت تتل رل ت ت تتت عات ت ت ت ب
وه ت ت ا ها ت تتو ف ت ت قت تتوع عان ت تتي وف ت ت عا جت تتض وف ت ت عاب عات تتب وف ت ت عار ت تتل
وا ت ت ا رت تتل عاجت تتنلعب ا ت ت و ف ت ت روع ت تتب عات ت ت ب هوفت تتل ت ت ت ت تتر ا ت ت
عت ت عاج تتر ،ات ت عا تت ت ب وه ت ت ب عاوق تتول فت ت عارت ت ب ع ت ت ع جت ترعم عا تتل
79
وا ت ت ع ر ت تتل وع ا جع ت تتو عانت ت ت و ،ا ،ع رتت تتو عهلل ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت
ت ت تتر روع ت ت تتب رتت ت تتل رت ت تتل وع هت ت تتلفو عا ت ت ترعوي ورت ت تتل وع ا تتت و ع تتت تتت
فت ت رالعا ت تتل وقت ت عجت تتب عتت تتر نع تتو عإرشت تتلر تت ت عاروع ت تتب و تتر عر ع ت ت
ر ت ت ت عهلل ع ت ت تتض ع ت ت ت رش ت ت ترع عاان ت ت ت و رتت ت تتل ج ت ت ت ع ت ت تتض ة ت ت تتض قت ت تتل ، :ر ت ت ت
عب ت ت ت ر انت ت ت شو ع ت ت ت رتت ت تتو عهلل ﷺ ةنل ت ت تتو اها ت تتو ف ت ت تتل وعا ت ت تتل
ة ت ت ت عها ف ت تتل رت ت تتل روي ع ت تتض تت ت ت ر تلع ت تتب تت ت ت عاج ت تتنلعب ،ات ت ت عابت ت ترعق
ق تتلاوع بت ت تررت تتب ا تتل ق تتل وتت ت ت ت بار وت تتك تب ت ت وق تتل ةات ت رو ات ت
ات ت فت ت ر ات ت او ةهت ت قر تتب ا ت ت وي ع تتلاجر رت ت وي عا نت ت فت ت اجت ت وه
ت ت تتر وع عاجت ت تتر وةق ت ت توع عاروع ت ت تتب ع ت ت ت رتت ت تتو عهلل ع لونل ت ت تتو فا ت ت ت وع
واجت ت فر تتر عت تتر فت ت رالع تتب عاتت ت ب شت ت ع ج تترم ع تتل و تتض ا ر ت ت ة
عت ت رات تتلب عهلل ،ا تتك عانت ت و عاترا تتوب ورت ت ا تت تتل ج تترم عهات تتل عا تتل
هت ت ع ات ت ت ت ت تت ت ات ت فت ت وتت ت ه تتله تت ت عه تتا ل عاتت ت ب ع تتلاجر ر تتل
ت ت ت ق وهت تتو ت ت تتل اتشت ت ت فت ت ت رالعت تتب عب ت تته ع اج ت تتنلعب ا ت ت ت ب ع ت تتك ل ت تتلق
عونل ت تتو عاا ت ت ت ا ت ت ت ها ت ت تتم ف ت ت ت روع ا ت ت تتل تش ت ت ت هلعات ت تتض ف ت ت ت هلعت ت تتب
عاو عل.
عاج ت تتنلعب فت ت ت عابتت ت ت علاتت ت ت ب ة ت تتض ،ع روي عان ت ت ت و ور ت تتل تتت ت ت
وات ت ج عات ترعوي ت تتض اب ت تتض ع تتض ةو اشجا تتض فت ت عات ترعوي ةو ا ت ت ل ع ع تتض وات ت ب ت ت
ة ت تتض تات تتوفك وا ت ت ل ت ت ع ت تتك تبت تتلره ا ت تض ةقت تتوى ت ت تتض ف ت ت ه ت ت ه عانلات تتب ا
ار و ف عابت عض وعإفال عت تو ض.
ت تتب ت عاشج تتب عت تتلارعوي ت ت ت ع ت ت عر ه علان ت ت و ف ت ت ع تن ت ت عات تتر ةت تتل ،ع
ور ت ت ا ،ع ق ت تتوي عان ت ت و وشعا ت تتت روع ات تتض وارت ت ت ،شعت تتت ع ت ت ت عاج ت تتنلع
ت ت ت فت ت ت ر ه ورت ت ت ا ،ع ق ت تتوي عانت ت ت و فت ت ت روع ا ت تتض وارت ت ت ت ت تتهض فت ت ت
81
ات ت ت ت ت تتر و ع ت ت ت ه ا بتت ت ت تشت ت ت ةق ت تتوى ت ت تتض بلر ت تتض فت ت ت ع ت ت ت ات ت ت
عوق ت ت تتوى عاتب ت ت تتلره و ات ت ت ت نت ت ت تتب نلا ت ت تتب عات ت ت ترعوي وع ت ت ت ت ع هت ت ت ت علات ت ت ت ا
ت تره ي تتر وعنت ت و ا رت ت ت تتض علانت ت و ةو عات ترعفه ا تتض فجت ت ا تتروق فت ت
عاه ت تتا م عاا رت ت ت تت ت ت ون ات ت ت نجت ت ت عاه ت تتا م فت ت ت عانرت ت ت وةت ت تتل
ل تترم وع ت ت عاوشت تتوق ت ت ت ع هت تتر ع ت تتك نتت تتب تت تتل تت تتت ةن ت ت ه وا ر ت ت ةو
يره وعتا عل ت عارالب ف تجلع ب عات ب ةو ت ت ب ةقوي ف ف
ت تتل ع ا ت ت عان ت ت و عا ت ت ي روعه ةعت تتو هر ت ترع وهت تتو :ت ت ت نت ت ت وتشت تتل
ت تتل وق تتل :ا هت ت ع تتض ععت ت عهلل عت ت عع تتل ف او ت ت ف ت ت ع عانت ت و ات ت
لعتض. عاو و ت نت ع ع
ف ت ت قوا ت تتل :عت تتت و ت ت ل ق ت ت ور ت ت ا ن ت ت و فللتت تتب ع ت تتت ق ت ت
ب ت ت ت ا ت ت ت رتت ت تتو عهلل ﷺ جت ت تتب وا تت ت تتر ك .فج ت ت ت ر عتت ت تتر ع ت ت ت ف تتت
عاهل تتلب ه ت ت ع عانت ت و وقت تتل :ا ت ت ل رات تتلب رع تتل وت ت ت ب ع تتل اجت تتو عت ت ترةع
ا ا ري ةج قت ة ر عت ن يت ة ت ت.
ِ - 1إْ ه :
تت ت ت ةت ت تتب تنت ت ت ت ه ت تتو :عا ت ت تتلق عات ا ت ت ت وتب ت تتله ع ت ت ت عوج ت تتوا
رع . ﷺ ف عجر ع ك نر
فتت ت تتره رت تتلابوع وعاتج ت ت هت تترج ع ت تتل عا ت تتلق فر تت تتب عات ا ت ت
فلا ت تتلق عا ت تتعبه ا وا عت ت ت ت ت ت عا ت تتلق ت ت ت عات ا ت ت ت باعت تتر عا ت تتلق
عاجت تتنلعب و ت تتره ف ت ت ع ع ا ت ت وع وا ت ت ا ت تتق باعت تتر ،تلعت تتل وا فت تترق ع ت ت
رت ت تتو ،تلعت ت تتل وفت ت ت ت تب ت ت ت عاات ت تتلعبو عاتو ت ت تتو و ف ت ت ت عجت ت تتره فت ت ت ت
ت ت تتلل ه ت تتو عا ت تتلق رت ت ت عات ا ت ت ت عجت تتر تب ت تتله ة ع اا ت تتلق عاتنج ت تتق ا
ب ن وو عإ تلل تتان . ت عو ت ب و ه ع ف
81
عاب تت ت تتل ع ت ت تتك ن ت تتب عإ تت ت تتلل عجوات ت تتض ابت ت تتلاك( :وت ت ت ت وقت ت ت عتت ت تتا
عات ت ت ت تتر ت تتع ا تتض عا ت ت ى و اعت ت تتلقق عارت تتو تت ت عب ت ت ت تتل اعت ت
وتل ت تج رع). واض تل اواك و ج ض
ت تتر ت ت تتع ع ت تتك عاع ت تتلل فجت ت ت را ت تتب عهلل اب ت تتلاك هت ت ت ع عاوع ت ت ت عا ت ت ت
وهو عإ تلل. ف ب عاعلل تع عات ت
رتت تتل عتت تتا اوع عجوات تتض ا ا ات ت ت ةتا ت ت ع ت تتك هل ت ت .وقوات تتض :تت تتل رةى
ت تتك عا ع ت ت عاهل ت ت ع ت ت عوتت تتب وة عاتتت ت تو نت ت ت ل ف ت تتو نت ت ت .فج ت ت
اب. عوتب ا ا ات ع ك
ت ت تره تت ت ت وقت ت ت ر ت تتل عإ ت ت تتلل تا تت ت ت عر فت ت ت عج ت تتر عاج ت تتنلعب عت ت ت
ر ت تتل وع فت ت ت عات ت تتب عاات ت ت رل ت تتت قع ت تتب ت ت تتور عات ا ت ت ت عابج ت تتور و
وتت ت تتول عاه ت ت تتب فج ت ت ت ةا ت ت ت عتت ت تتر ر ت ت ت عهلل ع ت ت تتض ة جت ت تتلر عاتت ت ت ت ت
ا ا ت تتوى عبت ت ت ع ات ت تتلع عاج ت تتنلعب علات ت تتاجرعر فت ت ت عات ت تتب وا ت ت ت ع تت ت ت
ع ت تتك عاوج ت تتو ،ا ت تتك عان ت تتق عات ت تتلورع وعات ت تتليرع ور ت تتل وع ت ب ت تتل نر جت ت ت
وعاه ت تتوم ت ت ت عهلل وقت ت ت انجت تتق عإ ت ت تتلل فت ت ت وع ت تتك عا ا ت تتل ف ت ت عات ت ت
تبيت ت عاتتت تتلا عاا ت ت ع ت ت ةت ةوا تن ت ت عهت تتا م ش ت ت ع ا ت تتك عاا ت تتلور ف ت تتل
تت ت ه ف تتب ةعت ت عر تتر ر ت ت ،ا تتك عا تتلق و ات ت رت تتل نت ت و ف ت ت ،ت تتلع
ع ت تتك تت ت ت عاج ت تتر عار ت تتر و ت تتر ات ت ت تت ت ت ةت ت تتلت عهلل ع ت تتض وع ت ت تتلع
. عاتتلا عاا عر ت ع
ت تتل عت تتر ر ت ت عهلل وقت ت ع تتت عاشج تتب عتت تتل جت ت تت ت عإ ت تتلل ف ت ت
ع ت تتض ر ت تتب رع ت ترع تتت تتل ب ت ت عات رت تتر ان ت تتب عإ تت تتلل ت ت ت تو عن ت تتب
تل نج ت عإ تلل ف ه ع عا تل .
82
ورت ت ت تتل ت ت ت ت ت عاجت ت ت تتنلعب ا ا تت ت ت تتو علإ تت ت ت تتلل ،ا ع ت ت ت ت نجت ت ت تتو
ةتت تتل ف ت ت نلات تتب عاه ت ت م فتت تتل ر ت تتل وع با ت ت ع ت ت ةر عاا ت تتلق ت ت ت رلفت تتب ت ت ت
ا ت ت تتو عت ت ترةي عو ع ت تتب وا ر ت تتل وع ر نت ت تتو ق ت تتو للا ت تتب تت ت ت عاجت ت تتنلعب
ع ت تتك رةي للا ت تتب ةه ت تترى ،ا ،ع ا ت تتر وع ت تتو ترت تتل ا تت ت ت تت تتل ر ت تتل
ع ل ع ك عا ا . وت ف
ت تتر هج ت ت ب امنرت تتل عا ج ت تتب عإ تت تتلل تجت ت ت ر وع ت تتك ر ت ت ف ت ت
و نلات عاا لق تن و ع.
ِ- 4لركي:
عاابت تترم ع ت تتك عا ت ت ف ت ت تت تتع و جج ت ت عت تتلارةي (ةو عا ا ت تتل ) ع ت ت
ات ت ت ً ج ت تتل تت ت ت را ت تتلب ةو تت ت ت ب ةو ر ت تتل عانرت ت ت وعت ت تتا عللض تت ت ت عات ت ت ا
رورع. ةو تج نب ةو عرفل ةو يرًل ت ق ل
عت ت ت وةت ت تتل توقت ت تتم عاج ت تتنلعب ت ت ت ت عا ت ت ترةي ف ت تتض تت ت تتل ر ت تتل عوتت ت تتب
عا ت تتو ،ا ت تتض عب ت ت ة عت تتره ا ت ت رش ت تتر ت ت ت عات ت تتر ت وعاوقت تتلا تتت تتل ا ت ت
ر ق ور ع ض د جر ت رالب ةو ت ب.
واجت ت ات تتر عاج تتنلعب ةو عوتت تتر ت ت ت عوهت ت عت تتلارةي ارت ت ات تتر ه ا ت ت
شت ت و ات ت رت تتل نت ت و فت ت تتت ت اب تت ت عاج تتر عار تتر ت تتاتر وقاً تتل ل تتو
تر تت ت ت
تت تتل اعت تتو عاجت تتنلعب ة اوتت تتبوع ف ت ت عابت ت ت عت تتلارةي وع ت توع ع ت تتب رش ت ت ًع
ةت ت ت تتلت عاتت ت ت تتلا فت ت ت ت ت ت ت تتلار تو ت ت تتوعلت عا ج ت ت تتض عت ت ت ت ع عابع ت ت تتل عت وات ت ت ت
ت ت تتروب عا ت ت ترةي ع ت ت ت عت ت ت توع عرلفت ت تتب ت ت تترب وعن ت ت ت ت ت ت ت جاجت ت تتروع ع ت ت ت
تترب ت تتل علتت ت ه تتلد عبت ت ات ت -رت تتل تت ت ا تتروعض عاات ت ُع تترم رت ت
ع ل ت ت تتض ع ت ت ت عار ت ت ت ع ت ت ت عاترن ت ت تتب عاشل ت ت تتب ت ت ت ت ه ت ت ت ع عا ت ت ت ور -ت ت ت ت ق ت ت تتل
ت تتا ر ع ت تتض وعتانتت تتل وتجت ت ت نب ترتت ت ت ب وع ت تترم وع ر ت تتل ةرش ت تتره ف ت ت ت
83
عورعب ت ت تتب وعلا ت ت تتب ة ،ا ت ت تتر ق ت ت ت ت تت ت ت ت ةع ت ت ت ت ت رلاه ت ت تتل عا عر ت ت ت ت
و ت ت ت ع ت ت شلع ت تتت ور ت تتل وععت ت ت عهلل ع ت ت تت ت تتبو وععت ت ت ععت تتل عات ت ت ت
ه ت تتل فر ت تتق تت ت ت عاج ت تتنلعب ع ت تتا ر ع ت تتلاب واجت ت ت ى ا ا ت تتوى ار ت تتض رت ت تتل
ان ت تترج ت ت ت ت عا ت ت تتو ،ات ت ت عا ت ت ترةي ورعتت ت تتل عتا ت ت ت عت ت ت عا ات ت تتوى ع ت ت ت ع ت ت ت
عا ت ت د ورت تتل ت ت ت ةعت تتر ه ت ت ا عع ت ت عهلل عع ت ت عت ت تر وعع ت ت عهلل ع ت ت عتت تترو
ع ت ت عابت تتلد وق ت ت ور ع ت ت عبت تته ةاتت تتب عا ت ترةي ت ت ت عاجت تتنلعب ر ت ت ع عرت تتر
تت ت ت عت ت تتض واهو ت ت تتم عا ت ت تتل عا ت ت ترةي وعاجت ت تتلا وعت ت تتر ر ت ت ت عهلل ع تت ت تتل
عإقت ت ع ع تتض نا تتك ة عت تتر فت ت رالع تتض ،ا تتك ةعت ت توتت ت عو تتبري ن ت تتل
واه ق ت تتل عاعج ت ترع ع ت تّ ة ع ت ت عإق ت ت ع ع ت ت عا ت ترةي ه ت تتر وةت ت ت علقع ت تب
ورعتت تتل ةه ت ت ت ت ت ا ت ت عاا ت تتله ت رت تترو ن ت تتب عا ت ترةي ا ت ت ع ت تتك ا ت ت وة
عاجنلعب رل وع رو ض تهلا ل ا رل.
ونج جت ت تتب عوت ت ت تتر ف ت ت ت هت ت ت ت ع عاج ت ت ت وعااهو ت ت تتم وعاان ت ت ت ر ة ت ت ت ت ر ت ت تتل وع
وة ت تتض تت ت تت ت و ةهت ت ت ات تتض ف جت ت ت ع ت تتك عا ت ترةي تت ت ت ات ت ت ه ت تتو ة
تتب ع نجت تتلر عاجت تتو عت تتلارةي ف ت ت ةهت ت عا ا ت تتل هلجت تتب و ا ت ت نات تتك ا
ت ض. علا وى ف ه ف ض تل ا ع ك عاجو ف عا ا ةر عا ل
عاج ت ت تتنلعب فت ت ت ت عت ت ت تتابتل عات ت ت ترةي ة ت ت ت ت ر ت ت تتل وع ور ت ت تتل تت ت ت ت تتت ت ت ت
ر ت ت ت عت ت ت ةر ت تتض ،ا ت تتك رةي فر ت تتل ة ت تتع اتت ت تترو ع ت تتلانق ة ت ت تتل ر ت تتل
ات تتض ة عانت تتق ع ت ت ه ت ت ع عا ت تتر فج ت ت ر ت ت عتت تتر ر ت ت عهلل ت تره ،ع اع ت ت
ع ت تتض ع ت ت ةر ت تتض ف ت ت عا ت ت ت ع ت ت عات ت تتلاع فت ت ت عات ت تتور ات ت تتل قلات تتت عتت ت ترةع:
ة بل ت تتل عهلل عجوات تتض ابت تتلاك( :و ا ت تتا ،ن ت ت عه ق لت تتلرع) و ت ب ت تتل عتت تتر نات تتك
عهلل ع ض :ةجلعت عترةع وةهل عتر. قل ر
84
ورت ت ا ةه ت ت عت ترةي ع ت تتك ر ت ت عهلل ع ت تتض فت ت قا ت ت عا تلع تتب علاوعن ت ت
ات ت ف ت تتل قت تتل ا تتض ع ت ت :ة ةر تتت ا تتو ة قوت تتل ع ت تتارروع ور تتل قت ت ا تتر فت ت
بت ت ت ف ت ت ت ت تترقب ت ت ت ور ف ه ت ت هت ت ت ع ع ت تتو وهت ت ت ع ع ت تتو ةر ت تتت ق ت تتللب
رتت تتل ة ت تتض رات تتب ،ات تتك علت ت تتض ف ت ت عا ت ت ت ا جا ت ت عت ت ترةع قت تتل :فر ت ت ا ه ت ت ا
و ت تتل وقت تتل :ات تتو ع ت تتار ةه ت ت ج ت ت بل ر ت ت ف ت ت تتل ف ت ت قا ت ت عع ت ت وه
عض. قا ض اجا ا
،ر ت تتل ت ب ت تتل عان ت تتق وا ع ت تتك ةنت ت ت ه تت ت ت عت ت ت ور ت تتل عرات ت ت ه
تتل فت ت ا عات ت ،ات ت عت ت ت تره فر تتل وع ت تتعلق عان تتق فت ت ةر تتض ةو رةي
عارةي عانق. ف تع عا ،اك ع عهلل ور ا رل وع تعلق تع
ورت تتل وع انر ت تتو فت ت ت عا ت ترةي هوف ت تتل تت ت ت عهلل ابت تتلاك فر ت تتل وع ت ت تتعو ض
،ا ت تتك ةجت ت تتنلعض وا ت ت تتعو ض ،ا ت ت ت عهلل هوفت ت تتل تت ت ت عاهل ت ت ت فر ت تتل ةعت ت تتو عرت ت تتر
ر ت ت ت هل ت ت ت فت ت ت ت ر ت ت ت ج ت ت توععل فت ت ت ت عهلل وع جت ت تتو :ه ت ت ت ع ةر ت ت ت ف ت ت ت
وةتا ر عهلل ورل عتر جو :ا ا ب وع هل عارةي ت ب.
ا ات تتو ف ت ت ةتت تتر ا ت تتد ف ت تتض ت ت ت رات تتلب ور تتل عاه ت تتل عا عر ت ت
ةو ت ت ت ب ،ا عبت ت ت عر ت تتض ع ت تتك ةهت ت ت عاب ت ت ت وعا ت ترةي تت ت ت عاج ت تتنلعب ور ت تتل
تت ت و ت تتر تا ت ت ت ره فت ت ت تشت ت ت هت ت ت ه عوت ت تتور و ره ت تتل وتت ت ت ار ت ت ت ت ت ت
ةه ت ت ت عاب ت ت ت ت تب ت ت تتو نت ت تتوا عات لتت ت تتب وعانر ت ت ت عت ت ت ت ،عاج ت ت تتلع رت ت تتل وع
ف رالب وا ت ب. تتل ا ف تل بره ع اتا لرا
85
كسوهب ِختءف ِلَُهوة
ف ت ت عبت تته عونرت تتل ا ت ت ر ت ت عهت تتا م عاجت تتنلعب ر ت توع عهلل ع ت ت
ت تتل هت ت ت ع عا ت تترع ب ااع ت تتلل ه ت تتوى هجت ت ت ةو تت ت تتل رع ا ت تتره ت ت تتل عت ت ت
ف ت ت اشر ت تتب ت ت ه عا ت ت ا ع ت ت ع ت ت وع ا ت تتل عاهت تتا م قت تتوا ف ت ت عا ت ت
و ت تتض ر ت ت ،ات تتك ةتت تتعلب ا ت ت ا ت ت ف ت تتل وا ق ت ت رع ا ت ت اتت فتت ع تت
ع ك ا ل ل.
ر ِآلتية: ي مِّ كِّ يْ و ُذه ِ سوهب َ ِ
ٔ -ر ت تتو عات ت ت د ي ت ت ت عا اا ت تتب :و ت ت ت عر ع ت تتض ت ت تتل ر ت تتو تن ت تتات ورش ت تتر
تت ت ت ت تب ت ت تتك وعنت ت ت ت و ات ت ت ت تشت ت ت ت قوا ت ت تتض ابت ت ت ت لا (:وعاتل ج ت ت تتلت ارعجت ت ت ت
ا ت تتي عاج ت تتر ف ت ت عا ت تتب – رتت تتل ةت ت ت ل ع ل ت تتض - ش شت تتب قت تترو ) ف ت ت ع تتت
ت تتل - ف تتو ل ت تتق ا تتب ع ت تتك عال تتر رتت تتل ل تتق ة تب ت ت ت تتار عت ت
ع ت تتك عانت ت ت ه وت ت ت ت ه ت تتل عها ت ت توع ف ت ت ت عت ت ت ع عاتل ج ت تتب ه ت ت ت هت ت ت ش شت ت تتب
لت ةل لر ةو ش و ن
ع ل ةر ض. وار ة ااض عاا ر
وقت ت ر تتو عات ت د ي ت ت عا اا تتب تت ت ن تتو عا تتورو و ات ت تشت ت هع تتر
ع ن ت تتل ف ت تتض ،ع روي عانت ت ت و علر ج ت تتب ع ن ت تتل ر ت تتل ي ت ت ت عا اا ت تتب و
ت تتلا عإ ت تتل ت تت تتل رت تتل ع ت ت ا وشج تتب ،ا ة عناتت تتل عاهل ت ت ةو عا ت ت ت ل
ف ت ت ت ا عها ت تتم ف ت ت عوهت ت ت عهع ت تتر ع نت تتل فتت ت ت عاج ت تتنلعب تت ت ت ر عج ت ت
ه ع ل ع تل ةه ع ل هرو . عبه ةهعلر ع نل وا
- 2أدِ تد يِّ ِلسية:
ب ت تتل فت ت ت توعت تتب وعنت ت ع ا لق ت تتل عا ت تتل ع ت ت ات ت و ل وع ت ت فت ت
ة ى ،ات تتك ة رت ت جت تتنلع ق ت ت ن تتي ت ت تتل ت تتل ا تت تتر ات تتض تت عب ت ت تت
86
ت تره ن ي تتض عتت تتعب ت ت تتله ع ةو تت تتتلل ت ت ت عا عت ت ةو عتت تتعب ج ت ت ع ت ت
ا . ت عاجنلعب ع رتو عهلل ايروم اجا
ت ت ت عاج ت تتنلع وقت ت ت ا او ت ت ت هت ت ت ه عاي ت تتروم ف ارا ت تتب ع ت تتك ات ت ت
ه ت تتل تر ت ت ت ت ت و ا ت ت ت ب وا ،تت تتل تب ت ت عت تتلانر ف ت ت عاتت ت ت اب وا ت ت
ت تتل ف ت تتض ا وة ُتت تتاجك ت ت تتض عانرت ت ت عب ت ت عارت ت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت
ترت ت ت تت ت ت عاج ت تتنلعب ر ت ت ت اتبرف ت تتب ت ت تتل ع ت ت ت ه تت ت ت نت ت ت و رت ت تتو عهلل
ﷺ وهلج ت ت تتب عبت ت ت ت عا ت ت ت تتا عإتت ت ت ت ت وع ا ت ت ت تتلر عاج ت ت تتنلعب ر ت ت ت ت عهلل
ف عوتجلر عاتها ب. ع
ف ت ت ه عاي ت تتروم عاات ت ت ارا ت تتم عاتت ت ت ب عا عو ت تتب ها ت تتم عاج ت تتنلعب فت ت ت
ا ت ت ا وجت تتو ،ات تتك نر ت ت ف ت ت تت ت ت اب قتت عبت تته عونرت تتل و عب ت ت
تب تتب وه تتو فت ت عابت ترعق ت تتش فت ت عاوق تتت عات ت ي ر تتو ف تتض تت ت ب عت ت عا عت ت
عهلل ع ت ت ت وتت ت ت ات ت ت اجت ت ت ،ا ت تتك ع ت ت تتض ع ت ت ت عب ت تته عاج ت تتنلعب فت ت ت جتت
ر ت ت ع ت ت فا ت توعه ت ت ة عبت تته عاجت تتنلعب ر ت ت عهلل ع ت ت عات ت تتب وا ت ت ع
ب ت ل. ن تل ع عتل ع ع هر ت ت ب ا ر
اخزالفٓى ف ٙانزأ٘:
ب ت تتو ف ت تتل عب ت ت عا ت تتا عإتت ت ت ت و ا ت ت اهت تتا م عاع ات تتلت عاا ت ت
تت ع ج تتل ت ت ت را تتلب ةو تت ت ب ف ت ت عاوق تتلا عا ت ت عاج تتنلع ف تتض ،ع ات ت
ع ا ت ت ا وج تتو ،ا تتك عانرت ت عا ت تترع ترعع تتل فت ت ع ا تتل ه انج تتق تجت تتلا
وتج ت تتلا وت ت ت نل ت تتلا ع ت تتب عا ت ت ا ت ت ت و ف ت ت عا ت تترر عت ت ت عا ت تتل
هت تتر وق ت ت ارشت تتر وق ت ت اج ت ت فتت تتل ل ت ت ةر اا ت تتر ت ت ت ع ت ت ونل ت تتلا عا ت تتل
ابعت ت ت عهلل عت ت ت تت ت تتبو علاروف ت تتب ا لت ت ت ةر ابعت ت ت عهلل عت ت ت عت ت تتر فت ت ت عات ت تتب
87
رت ت ت ل ها ت تتم عت ت تتل ل ت ت ةر اتبلو ت تتب ف ت ت ةره عا ت تتل وع ع عها ت تتت عاع ا ت تتلت
عها ت عو يلر ف اجر ر عاتجلا وعاعوععو ع ك ا ر عونرل .
88
ف تتك بت ت عاش ت ت تتلت عاتوعر تتو قت ت ةرش تتر و ات ت و عاج تتر عار تتر فت ت
ا ت ت ع تتك ة ةق ت ت عا تت ت ف ت ت فت ت نرت ت عاش شت تتب ف تتك ةرشت تتر تت ت تو ت ت
هجود عات رعو عش ل .
89
تلت ت ت ت َه َلاِ ت ت َ
وفت ت روع ت تتب ، :ةع تتل عاج ت ت عل قت تتل اعت ت ععت تتل َ :ه ت ِ
ةات ت ت رت ت ت عالت ت ت ق عا ت تتش و ع ت تتك ع ت ت ت رت ت تتو عهلل جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت
ف ت تتل ر تتل فت ت ع ت ت عت تتر اات تتلع ات ت وةعت ت عر تتر وعنت ت عً فج تتل :قت ت ر تتل
عا ل ف عال ق ف ل ه ع .
وه ت تتو رلابجوع ت تتب وهت ت ت ع ت ت تتض ر ت ت ت عهلل ع ت تتض تت ت ت ع ت تتلب تت ت ت عات ت ت رعا
ف تت تتل ا نع تتض عهلل ابت تتلاك فلتت تتانجوع عابجوعت تتب عات لتت تتعب ن تتو اات تتلع عا ت تتل
فبوقعوع ع وتض.
91
رزاجى نجؼغ كجبر انظحبثخ
عورعبت تتب ةعت تتل عرت تتر وعتت تتر وعشتت تتل وع بت تتل تب ت تتو ة عاه ت تتل عا عر ت ت
وعاابر ت ت تتم عات ت تتلر ه ت تتك ع ت ت ت عاع ت ت تتل اتت ت ت را فت ت ت ر ت ت ت عهلل ع ت ت ت
تبروف ت تتب ارت ت ت و ورهت ت ت فت ت ت عا ت تتل و جت ت ترع عات ت ت هجت ت ت لا ي ت ت ًترع و
وعل ت ت ت ع ت تتك تتت ت ت رع ع ت تتك ةره عابروع ت تتب وعإتت ت ت للا ت تتب ع ت ت ت ع ت تتل
عات ت ت عوع عإت ت ت ت ت ب فت ت ت رلفت ت تتب ت لاا ت تتل عاالر ه ت ت تتب وعوه ق ت تتب وعات لت ت ت ت ب
وعاا ت ت تتر ب ب و ا ت ت ت تت ت تتل ت ت ت عو ل ،ات ت تتك قجت ت تتر عان ت ت ت و ه ت ت تتل ع ت ت تتك عبت ت تته
ع ت تتك ترن ت تتب عاا ت ت تتر رت ت تتره ع ت ت ت عارت ت ت ت تتل عاج ت تتنلعب تتت ت ت ةعت ت ت
عإت ت ت ت فت ت ت عجت تتر رع ت تتلر عاجت تتنلعب و ه ت تتد ت ت ت :ت ت ت ع ت ت شلع ت تتت
وعات ت ت ع وععت ت عهلل ع ت ت تت تتبو وعع ت ت عهلل عت ت عتت تتر وععت ت عهلل ع ت ت عع تتل
. ر وع عهلل ع علا ب ة عات ت
سٚذ ثٍ صبثذ:
ت ت ع ت ت شلعت تتت عا ت تتنل عاعهت تتلري عو جت تتلري رت تتل هت تتو ةعت تتو تت تتب
ت ت ت ض ،ن ت ت ى ع ت ترع ت ت ت ب ع ت ت تل ق ت ت عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ،ات تتك
ت ت وع عاه ت ت ق ف ت ت عات ت ت ب عاهلتتت تتب ت ت ت عا ت ترع رتت تتل تت عات ت تتب وق ت ت
تت تتل ا ه تتل ت ت ت ت ت تتله وةعل تتله عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع تتض وت ت ت عر ت تتب تت
ف ت تتل عتا تت تتر ع ت ت ورل تتت ت ت ت عتت تتلرع عت ت ن ت ت ع ت ت عا ت تتلر تتو اعت تتو
ت ت تتعب ةهت ت ت هل ق ت تتل ا ت تتض عارت ت تتو جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت « :عاج ت تتر تجت ت ت َّ
رات تتب ارت تتو عهلل جت ت ك عهلل ع ت تتض و ت ت ةرش تتر ةهت ت ً ع عت تتلاجر ت ت ت » ور تتل
رتت ت ت ل ،ا ت تتك عا ت تتلت عاتها ت تتب رت ت تتل ة ت تتض وتت ت ت عا ت تتون وعارت ت تتلا عاات ت ت
راب وع عرر وعتر ةش ل ه فا تل. رل
91
وق ت ت ت ابَّ ت ت ت عاتت ت تتر ل ب ع ت ت تتل ع ت ت تتك ل ت ت تتب عارتت ت تتو ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض
وت ت ت فج ت ت روي ع ت تتض ة ت تتض قت تتل :ق ت تتل ا ت ت عا ع ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت :
ت ت ت ت وع ع ت ت ت ت َّ ةو جج ت ت ت توع فت ت ت تتابَّ « ،ت ت ت ت ةرات ت ت تتب ،ات ت ت تتك قت ت ت تتوٍ ةه ت ت تتلم ة
وتت ت تتل وابَّتت ت تتت عابع عر ت ت تتب ف ت ت ت
عاتت ت تتر ل ب» فاب تا ت ت تتل ف ت ت ت تت ت تتعبب ع ت ت تتر ً
وتل. هتتب ع ر ً
وقت ت ا تتواك ت ت عت ت شلع تتت تت ت عاج تتر ع تتلرع ةعت ت عر تتر وعت تتر وق تتل
ور ت ت ا عهات تتلره عشتت تتل ع ت تتك ةر ت تتلب شجت تتم ا ا ت ت ت ةعت تتو عرت تتر ، :ت ت
عاللا ت تتب عاا ت ت ع ت ت ،ا ت تتل ع ت ت ت عاجت تتر وارا عت تتض ف ت ت عاتجت تتنم عابشتت تتل
عا ي عبو عجور ت ض ،اك عوقللر عإت ت ب.
وق ت ت رت تتل عتت تتر وعشتت تتل ر ت ت عهلل ع تت تتل تت تتاه ل ض ع ت تتك عات ت تتب
لع تل. ع
ةت ت تتل ف ت ت عاج ت تتل وعا ات تتوى وعاجت ت ت عر ع وعا ت ترعاه علات ت تتب
ورت تتل ت ت ٌ ر ً
وق ت ت ج ت ت َّ ع ت ت عا ع ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت قوات تتض« :ةفر ت تتر ت ت » ةي
ع ت ت ض :اج ت ت ع ت ت عاتنيويت تتو ت ت ت ةع ترت ت علاتوعر ت تتو وقت تتل عع ت ت ععت تتل
ت ت ع ت ت شلعت تتت ت ت ت عا عرتت تته ةج تتنلب عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ة
ع ت ت تتك عش ت ت ت :عا ت ت ترعاه ت ت تتب ت ت ت عا ت ت ت ل ف ت ت ت عاب ت ت ت وقت ت تتل عا ت ت تتبع :
جت ت تل ع تتك ت تتلر :ت تتل ر تتل عت تتر وا عشت تتل وق تتل تت ت تل عت ت وعاج تتر
ع شلعت ةن ً ع ف عاج ل وعا رعاه وعاج عر ع.
ور ت تتل ر ت ت ت عهلل ع ت تتض وعتت ت ت عالت ت ت ل فت ت ت ف ت ت ت اب ت تتلا عإت ت ت ت
رت تتل ر تتل ج تتلنب قت ت رع فلاج تتب ع تتك عت تتا علل عونر تتل عا تترع ب وا تتض ي تتر
ق تتوي ف ت تتل ات ت تتر ف تتض ةش تتر وقت ت روى عت ت عارت تتو جت ت ك عهلل ع تتض وتت ت
عهلل ع ض ٗٙه. ن شًل واوف ر واتب عش
92
ػجذ هللا ثٍ يظؼٕد:
لفت ت ت عا ا ت ت ت ععت ت ت عهلل عت ت ت تت ت تتبو عت ت ت ه ت تتو ةع ت تتو ععت ت ت عا ت تترنت
ت تتب ،ا تتك ةت تتض ف ج تتل :ععت ت ة وقت ت و ج تتل ا تتض عا ات ت ت تتب ،ا تتك ه ت ت
عع .
فجت ت ت روي ع ت تتض ة ت تتض ق ت تتل :اجت ت ت ةر ا ت ت ت ور ت تتل تت ت ت ةوعات ت ت عات تت ت ت ت
ر ل. تاب تل ع ك عوره تت تل
ر علاجر وةتتبض قر . وهو ةو ت
فج ت ت ت هت ت تتل ر ،ات ت تتك ج ت ت ترع عإت ت ت ت وق ت ت ت رت ت تتل ات ت تتض ور رع ت ت تتر ف ت ت ت
عانع ت تتب وهت تتل ر ،ات تتك عات ت تتب و ت ت ع ت ت ًعر وهت تتو عا ت ت ي ة ت ت ع ت تتك ةع ت ت
و ع ر و ةن ً ع وعات له ر ل.
وه ت ت تتو عات ت ت ت تتب ارت ت ت تتو عهلل ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وتت ت ت ت تت ت ت ورت ت تتل
جت تتلنب ت ت توعرض ول ت تتوره و ب ت تتض عتت تتض ،ت تتله ،ع قت تتل و ه بت تتض ت ت ت ق ت ت تتض
ت ت ت ت ةتلتت ت تتض ،ع تت ت تتلر و تت ت تتاره ،ع تتت عرعت ت تتض ،ع ش ت ت ت نت ت ت تتض ف ت ت ت
و وقيت تتض ،ع ت تتل و ت ت ه ع ت تتض عره عت ت ن ت تتلب نات تتك اج ت ت ي ت تتض ع اتت ت
فجت ت روى عاعهت تتلري ة ت تتض تت ت ق عرعت تتب عارت تتو ج ت ت ك عهلل ع تتض وت ت ت عب ت ت
وتت ت ت عت ت ت ةع ت ت توت ت تتك عو ت تتبري ق ت تتل :ق ت ت تت ة ت تتل وةه ت ت تت ت ت عات ت ت ت
وترش ت تتل ن ً ت تتل ا ت تترى ععت ت ت تت ت تتبو وةت ت تتض ،ا تت ت ت ةهت ت ت ع ت تتت رتت ت تتو عهلل
جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت ات ت تتل ت تترى تت ت ت رشت ت ترع هوا ت تتض و ه ت تتو ةت ت تتض ع ت تتك
وا وتض اض. رتو عهلل ج ك عهلل ع ض وت
ور ت تتل واجت ت ت ر ت تتل ععت ت ت عهلل عت ت ت تت ت تتبو تت ت ت ن ي ت تتب عاج ت تتر عار ت تتر
عر ت ت وعا عت ت ت جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت تت ت ت ن ت تتر ت عرت ت تتب عاج ت تتر عت ت ت
قع ت ت وفلات تتض واج ت ت ج ت ت َّ ع ت تتض ة ت تتض قت تتل :ةه ت ت ت ت ت ت رتت تتو عهلل ج ت ت ك عهلل
93
ورت تتل ت ت ت ةع ت ت عاجت تتنلعب تت تتورع ت ت ت عاجت تتر عارت تتر ع ت تتض وت ت ت تت تتعب
فجت ت ت روي عت ت ت عجع ت تتب ع ت تتك رتت تتو عهلل جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت عتت تتل ة ت ت ت
عهلل ع تتك تنتت ت جت ت ك عت ت عت تترو ة تتض ق تتل :ت تتل ةرى ر ت ت ً ةع ت ت عت تتل ة ت ت
عهلل ع ت تتض وتت ت ت تت ت ت ععت ت ت عهلل عت ت ت تت ت تتبو فج ت تتل ةع ت تتو توت ت تتك – ابج ًع ت تتل
ا تت ت تتت ت ت تتت نت ت ت ف ت تتض ر ت تتل ات ت ت ع ت تتك ق ت تتو عجع ت تتب ، : -اجت ت ت
ا ه . و ه ن
وق ت ت روى عع ت ت عهلل ع ت ت تت ت ت بو عت ت ت عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت
وشتل تلاب ن و. شتل ب وةرعب
ور ت ت تتل ععت ت ت ت عهلل عت ت ت ت تت ت ت تتبو تت ت ت ت ة ت ت ت ت عاج ت ت تتنلعب عجت ت ت ت رع وتت ت ت ت
ت ت ت ر ع ت تتك ت ت عتت تتر ع ت ت عاهلت تتلب ف ت ت ةع ت ت ت عت تتلاجر وعا جت تتض ورت تتل
عاعا ت ت ت ع عت ت تتلارةي ن ت ت تتو ا و ت ت ت عا ت ت ت د وق ت ت ت روي ة ت ت تتض رت ت تتل ا رت ت تتل
تت ت ت هعت تتض ق تتل عا تتبع :رت تتل تت
ُه تتلام عت تتر ر ت ت عهلل ع ت تتض فت ت
عع عهلل ع تتبو ا ج ل واو ق ل عتر اج ل عع عهلل.
تت ت ت عب ت تته :عت ت تتر وععت ت ت عهلل عب ت ت ت وقت تتل ة ً ت تتل :ش ش ت تتب ت ت تتا
ع تتبو و ع شلعت.
واجت ت روي ة ت تتض اتت تتل ت ت ت ره عتت تتر عت ت عاهلت تتلب ،ات تتك عاروفت تتب رات تتب ،ات تتك
تر وععت ت عهلل عت ت تت تتبو تب ًت تتل ةه تتل ، :ت ت قت ت عبش تتت عت تتلر عت ت لت تتر ةت ت ًع
تر وهتت ت تتل ت ت ت ت عا عت ت تتل ت ت ت ت ةجت ت تتنلب رتت ت تتو عهلل ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض
وو ت ت ت ًع
وتت ت ت ت ت ت ت ةه ت ت ت ع ت ت ت ر فلقا ت ت ت وع ع ت ت تتل وةل ب ت ت توع وعتت ت تتتبوع قوا تت ت تتل وق ت ت ت
شرار عبع عهلل ع ك ت .
وقت ت ت ةق ت تتل ععت ت ت عهلل عت ت ت تت ت تتبو علاروف ت تتب هت ت ت ع ت تتض ةه ت تتل عانت ت ت و
فت ت ت عات ت ترةي وا ج ت تتك ل ت تتر جا وت تت ت ت وعا ج ت تتض فر ت تتل تب ت ت ت ت وقل ت ت ت
94
وةهت ت ت هل عت ت ت ع جت ت تتب ،عت ت ترعه عا هبت ت ت ع جت ت تتب عت ت ت قت ت ت ع ت تتض ل ت تتر جا
عات ت ي ةه ت ت هل ع ت تتض وةه ت ت هل عت ت ،ع ت ترعه نتت تتل عت ت ةع ت ت ت ت ت تل عا هبت ت
ا ت ه ةعو ن ب.
وتت تتل رت ت ترل تتب هت ت ع عاج تتنلع عا ت ت وع تتو ت اا تتض ة تتض ات تتل ق ت ت
ع ت ت ع ت ت ةع ت ت للا ت تتب عاروفت تتب ن ت تتر ع ت ت ه ق ت تتو ف ت ت رروع ات تتض عبت تته ت ت تتل
ت تتل ةر ت تتل جوا تتض ععت ت عهلل عت ت تتت تتبو تت ت فج تتض وق تتلاوع :ت تتل ةت تتر عاتت ت ت
ر ت ت ً ةنت ت ت ه ًجت تتل وا ةرق اب ًتت تتل وا ةنت ت ت ت لاتت تتب وا ة ت ت ورًعت تتل ت ت ت
عع ت ت عهلل فجت تتل ع ت ت :ت ت ار عهلل ،ت تتض اج ت ت ق ت ت ت ق ت تتوعر قت تتلاوع :بت ت ت
ق ت ت ةر عاجت تتر عا ت ت ة ت ت ةق تتو ف ت تتض عتش ت ت تت تتل ق تتلاوع وةف ت ت
فج تتل :ة ت ت
علا علات ب. ونر نرعتض فج ض ف عا
َّ ف ن َّ ن اض
وقت ت ا تتواك ععت ت عهلل عت ت تت تتبو وا تتب ع تتت عات تتل علاروف تتب فت ت ه ف تتب
عتر ع عاهللب وعشتل ع ع ل .
هت تتر عت ت تره عات ت تتب وتت تتلت ع ت تتل وق ت ت ق ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت تتت تتبو ف ت ت
فت ت ه فت تتب عشتت تتل ع ت ت ع ت تتل ر ت ت عهلل ع تت تتل ف ت ت عت تتل ٕٖه وج ت ت ك
ور تتل ا تتض تت ت عابت تتر ت تتت وت تتاو ع تتض عا ع تتر عت ت عابت توع و فت ت ع تتلاعج
ت ب.
95
تت ع ت ترع تت ت ب فجع ت ت فت ت عاتجلا تتب وقت ت تتو عاه ت ت ق وة تتل ععت ت هتت ت
عاه ق وتل عب هل ت عات له ت عا ع ج ك عهلل ع ض وت .
عتت تتل ع لر ت تتق عارتت تتو
ورت تتل عع ت ت عهلل ع ت ت عتت تتر ت ت ت ةرشت تتر عا ت تتل عاا ً
عاعلعت ت تتل شت ت تتلره نات ت تتك ،ت ت تتض رت ت تتل ت ت ت ت ل ات ت تتض
ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وت ت ت ت و ً
لقات تتض وق ت ت لقات تتض ف ت ت تعت تتر ف ت ت ر ت ت ترت تتل ج ت ت ك ف ت تتض و ع تتر و جت ت
انت تتت ت ت رع فر تتل عع ت ت تت ج ت توع ع تتض :ة عا عت ت ج ت ت ك عهلل ع تتض وتت ت
اا ا ع . عتر ابله هل علاتل
وقت ت ت ةعلت ت ت ععت ت ت عهلل عت ت ت عت ت تتر عاج ت تتوع فت ت ت عا ت تتل وعابع ت تتل ع وعا هت ت ت
وع ش تتلره ع هت ترع ع تتك عات ت ل رت تتل ر تتل رت ت عا ت ت ع فل ً تتل عجت ت ًعر رت تتل ر تتل
باع ت تتر ةنت ت ت عات ت تتاب عاترش ت تتر تت ت ت روع ت تتب عانت ت ت و عا ت تتر م فجت ت ت روي ا ت تتض
وا ت تتب عا جت تتض و ق ت تتب ٖٓ ٔٙن ت ت شًل رتت تتل ات ت ت و ت تتض عع ت ت عت ت تتر رت تتل ه ف ت ت
عاتت تتا علل وععت ت تتل عات ت ترةي ع ت ت و َّ ت تتض ع ل ا ت تتض ،ات تتك ن ت تتي ع ش ت تتلر وعاات ت ت ق ق
ت ت عا جت تتض ت ت عان ت ت و وا ت ت رت ت ج ت تتل قت تتل ع تتض عا ت تتبع :رت تتل فت ت
نت ت تتض عا ت تتورل وعاه ت تتوم تت ت ت عهلل ةا رش ت تتر تت ت ت عا ا ت تتوى ع ت تتر ة ت تتض اجت ت ت ى
علتت تتل وا ت ت ع تت تتل رت تتل ع تتض عع ت ت عهلل عت ت عتت تتر ت ت ت
ً إفا تتل عا ت تتل ت تتا
عا تتورل ف تتض ات ت ت ت ه فت ت ت ت تت ت عا تتا عاات ت وقب تتت فت ت ن لا تتض رت تتل
ة تتض ات تتر عات ل عت تتب ف ت ت عاه ف تتب ت ت ت رش ت ترع ت ت ت ةهت ت عا ت تتل ،ا ت تتض وتنعت تتا
اض.
ععت ت ت ت عهلل عت ت ت ت عت ت ت تتر وت هع ت ت تتض فت ت ت ت عا ج ت ت تتض وقت ت ت ت ا ت ت تترل عت ت ت ت تت ت ت ت
ش ت هب عإتل تلا وةاعلعض. عات
وقت ت ت ا ت تتوف ععت ت ت عهلل عت ت ت عت ت تتر عتر ت تتب عبت ت ت عانت ت ت عت ت تل ٖٚه عت ت ت
علتل.
ً ةرعبب وشتل
96
ػجذ هللا ثٍ ػجبص ثٍ ػجذ انًطهت:
وا ت ت ت قع ت ت ت عع ت ت ت ع ت ت ت رتت ت تتو عهلل ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وت ت ت ت عا ل ت تتت
رت ت تتل ع ت تتو هل ت ت ت علا ت ت تتبب ةش ت تتل تجللبت ت تتب عا ت ت ترع ع ت تتش و ت ت ت ت وعت نت ت ت
ا ت ت واتت تتل ةات ت ت عت تتض ،ات تتك رتت تتو عهلل جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت نَّر ت تتض قت تتر
وع تض عاا و . فج ض ف عا عر جض و تض ،اك ج ره وقل :عا
ا ت ت ت فت ت ت عااب ت تترم ع ت تتك ت ت تتل ع ت ت ت ت ت ت اض فت ت ت ورت تتل ععت ت ت ع ع ت تتل
عاج تتنلعب تت ت ن ت ت و وع ت ت و جت تتو :و ت ت ت علت تتب ن ت ت و عارت تتو ج ت ت ك
لاتت تتل ات تتو
ر ت تتت ا ت ت عار ت ت ف ت ت ه ً عهلل ع تتض وت ت ت ع ت ت عو ج تتلر ف ت ت
ع تتك علع تتض اتت ت ع تتك و ت ت عا تتر تتوقي ات ت ووق تتي فت ت تتات ة
ش ة جرم. ناك تا جي تاك تل عتا جي وةت اض عتل ةر
ت توعن ع ت ت تتب تها ت تتب و بت تترم عا ت تتبر ورت تتل وعت ت ت عالت ت ت ل ف ت ت
وعو تت تتلب وة ت تتل عابت تترب و ب ت ت تت تتل ور ف ت ت ا ت ت ت ر عاجت تتر وةتت تتعلب وات تتض
وعا ت ت ت ترعاه وعات ت ت ت تتل ي و بت ت ت تترم ت ت ت ت ًال ت ت ت ت ت عارات ت ت تتب عوهت ت ت تترى رت ت ت تتلااورعع
وعإ ت ت نا تتك اج تتب "عانعت تتر وعاعن تتر" فل ا تتت ،ا ت تتض عار لت تتب ف تتك عا ات تتوى
وعاا تت ت ر ورت تتل ةرشت تتر عاجت تتنلعب فا ت تتب ع ت تتك عإل ت ت ق ورت تتل ةفج ت ت ف ت ت
رات تتلب عهلل اب ت تتلاك ق ت تتل ع ت تتض ععت ت ت عهلل عت ت ت تت ت تتبو :بت ت ت ار ت ت تتل عاج ت تتر
ةع ت ت ةت تتب تنت ت ت وق تتل ع تتض ععت ت عهلل ع ت ت عت تتر :ععت ت عع تتل ععت ت عع تتل
ع تتك تنتت ت وقت تتل ع تتض ت تتب عت ت ةع ت ت وق تتلد :ت تتل ةر تتت ةن ت ت ً ع عت تتل ت ت
واجت ت ةر تتت ةن تتر ف ًت تتل وا ةرش تتر ع ًت تتل وا ةوتت ت ع ًت تتل تت ت ععت ت عع تتل
عتت تتر ت ت ت عوه ،ات تتك نت ت ت عاتب ت ت ت ت وقت تتل عل ت تتل :ت ت تتل ةر ت تتت ةر ت تتر تت ت ت
ت ت ت ت عع ت ت ت ععت ت تتل ةجت ت تتنلب عا جت ت تتض ع ت ت ت ه وةجت ت تتنلب عاجت ت تتر ع ت ت ت ه
وةجنلب عا بر ع ه ج ره ر ت وع ٍ وعت .
97
ت ا ت تتب رع ت ت ترع ع ت ت عاج ت تتنلعب فجت ت ت ر ت تتل ورت تتل ابعت ت ت عهلل عت ت ت ععت تتل
تتض ت تتض و بيت تتض تت ت ن عش تتب تت ت ض عت تتر عت ت عاهل تتلب ر ت ت عهلل ع تتض
وات تتل قت تتل ات تتض عع ت ت عا تترنت ع ت ت عت تتوم ، :ةع ل ت تتل تش تتض قت تتل عتت تتر ، :ت تتض
ر ة ع تض هو عا ي ق تض. ت ن و اب
علإتت ت تتلرع ،ا فا ت ت ترع ق ت ت تتب ع ت ت ت تل عع ت ت ت عهلل ع ت ت ت ععت ت تتل ت ت تتا وات ت ت
عت تتابت ض ع ت ت عت ت ةعت ت للا تتب ر ت ت عهلل ع تتض ع تتك عاعجت ترع وا تتوف ععت ت
علتت تتل وج ت ت ك
ً علالت تتلام عت تتل ٙٛه ع ت ت ،ن ت ت ى وتت تتعب عهلل ع ت ت ععت تتل
عهلل ع تل. ع ض تنتت ع عان ب ر
98
ع تتك ةج تتنلب تنتت ت ةت تتر ق تتل فتت ت ا ل ع تتض علا تتب ،ا و ت ت ل ع ت ت هل ت تتض
ع ًتل.
واجت ت ت رل ت تتت عاتت ت ت ع علا ت تتب ر ت ت ت عهلل ع ت تتل تت ت ت ةرش ت تتر عاجت ت تتنلعب
فت تتروت ةا ت تتل ن ت ت و روع تتب ا ن ت ت و ع ت ت رتت تتو عهلل ج ت ت ك عهلل ع تتض وت ت ت
وتلاات تتل وع ت ترع ةنل ت تتو رتت تتل ة روع ا ت تتل عتت تتل رت تتل عارتت تتو جت ت ت ك عهلل
ب ف ع اض ه عاتبو ع ل. ع ض وت
ت ت ت ب عب ت ت وفت تتلع عا ع ت ت ج ت ت ك وق ت ت ي ت تتت عات ت ت ع علا ت تتب فا ت ترع ةرعب ت ت
عاب ت ت ت ع ت تتل فرل ت تتت ت رت ت تتب لتبت تتب ا ج ت تتض ا ج ت تتك عا ت تتل عهلل ع ت تتض وت ت ت
وعاتبرفت تتب فرل ت تتت ان ت تتي ة ت تتل عابت تترب وة ت تتبلره واب ت ت ه ت ت ع ر ت تتم ع ت ت
تت ت ةتت ترعر وعج عا ع ت ت جت ت ك عهلل ع تتض وتت ت ع ت تتل فت ت تت ت تعر ت ترع تت
ف ت تتو رل ت تتت رع ت ترع عاتت ت ت رعج ت تتب و لا ت تتض ات ت تتل عتا ت ت ع ت تتل عابتت تتر ااع ت ت ت هت ت ت ع
تتلعب عبت ت وف تتلع عارت تتو تتر ة ار تتو وا تتو عتات ت ع تتل عابت تتر تت ت عا ت ت
ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت اتت تتل عج ت ت عات ت ت ه وعتت تتاتر عابج ت ت فت ت ت قوات تتض لت ت توع
ه ت ت ه عا ات ت ترع وا ت تتلل عت ت ت ا عارش ت تتر ت ت ت فج ت تتض عاتت ت ت ب وقت ت ت اوف ت تتت عاتت ت ت ع
علا ب عل ٘ٛه.
99
خظبئض انزشزٚغ ف ٙػٓذ انظحبثخ
ت يوز ِلتشريع َ ُذِ ِلعُر و ه يأتَ:
ٔ -ة عا جت تتض ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر رت تتل ت تتر وعقببت تتل تات ت ت ًل ت ت ت عان ت توع و
عاوعقبت تتب فب ت ت ً ف ت ت ر ت ت ا جت تتض عافا عر ت ت و ت تتو عقا ت ت ع عتت تتل رت تتل ع ت تتض
عابتت ت فت ت عج تتر عارتت تتلاب وة ً تتل و ةت تتر عاج ت تتل وعا ا تتل فت ت عونرت تتل
عات لتت ت ت ب وعإ عر ت تتب رل ت تتت ان ت تتو عات ت ت تتب ر ت تتل ع ت ت ت عاه ت تتل وت ت تتل
عت ت ت رش ت تتر عتشت ت ت هت ت ت ع عا ت تتول تت ت ت عا ت تتلل عات ت ت ى ج ت تترف و ع ت تتا لا
ت عوتور عات تب.
ت تتب ٕ -ا ت ت ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر ت ت ت عاجت تتر واون ت ت عاتجت تتنم وق ت ت
عاه ت تتا م ن ت تتو عاتجت ت ت ر عوو ا ت تتر بب هت ت ت ع عابتت ت ت عا ت ت ت عاتتت ت ت ت
،اك فرق تاب ع. وع جتلت عإت ت ب عب عفارعق
ٖ -ا ت ت ت ار ت ت ت عات ت ت ت ب ات ت تتروى ف ت ت ت ه ت ت ت ه عا ا ت ت ترع ،ا ع ت ت ت عانل ت ت تتب ،ا ت ت تتك
عاابت تترم ع ت تتك نر ت ت وعقبت تتب تب ت تتب وا ت ت ات تتروج عاروع ت تتب ،ا ف ت ت ةوعهت تتر ه ت ت ه
عا ا ت ترع ع ت ت تل ا ت تترق عاجت تتنلعب فت ت ت عوتجت تتلر عات اونت تتب وع ت تتك ر ت ت فت ت ت
عات ت ت ب ف ت ت ه ت ت ه عا ا ت ترع ي ت تتت ج ت تتب ا ت ت ت ت ه ل عار ت ت ب ةو عاانر ت تتم و ا ت ت
ج ا ت ت تتل هت ت ت ت وو اج ت ت تترب عاب ت ت ت ت تت ت ت ت عارت ت ت تتو جت ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وتت ت ت ت
. و ت ةنعوه ةرشر ت نع جنلعاض عا
ت ت ا ا ت تتر هت تتو عإ تت تتلل وق ت ت ٗ -ي ت تتر فت تتك ه ت ت ه عا ا ت ترع تج ت ت ر
تور و ات ت ت امتت ت تتعلب عاات ت ت تت ت تتعق
رش ت تتر وقوع ت تتض ه ا ت ت تتل و ت تتض رت ت تتل ت ت ت ت ًع
ع ل ل.
تبرف ت تتب ٘ -رش ت تترت فت ت ت هت ت ت ه عا ات ت ترع عا ا ت تتل عت عاتع ت تتب ع ت تتك ةت ت تتل
ع تتب عانرت ت وة تتض ت ت ور تت ت ع ا تتض و تتوً ع وعت ت ًتل وقت ت ي تتر تت ت ةش تتر ات ت
111
ة عب ت تته عونرت ت تتل عا ا ت ت ت رل ت ت تتت العت ت تتق ت ت ت ت عارتت ت تتو ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض
عات ا ت تتب و ات ت ت ر ت ت تتجلل تت ت ت وتت ت ت ات ت ت الع ت تتق تت ت ت عاه ت تتل عا عر ت ت ت
تت ت ت عا رت تتلع فت ت ت ع ت ت ةعت ت ت عر ت تتر ت ت ت ة ت تتض شلعت تتت ع ت تتلاجر وعاتت ت ت ب ق ت تتوع
ن ت تتو ،ت ت ق ت ت ااه تتم ع ا تتض وه ت ت عانل تتب ،ا تتك ،ع ت ت ع تررت ت عاتتت ت ت
تتر نل تتب فت ت هت ت ع عابج تتر ،ا تتك ات ت ا م عاج تتوب ع تتل عت ت وع وةج تتعنوع فت ت
ع ك تل ره عتر ع عاهللب.
ور ت ت ت تتل ت ت تتلاب عإع ت ت ت وتت ت ت ا ت ت ت ة ً ت ت تتل ت ت تتل عت ت ت تتض عشتت ت تتل تت ت ت
ت ت ت عارت ت تتو جت ت ت ك عهلل عال ت ت ق عا ت تتش و ع ت تتك ج ت تتلنعض وقت ت ت رت تتل فت ت ت
عان م عض. ع ض وت ل قًل وعن ً ع اا
- ٙة عاجت تتنلعب ا ت ت ارر ت توع فج ًت تتل ت ت ت وًل ر ت ت ،ا ت تتض ع ت ت ارر ت توع فات تتلوى
ةنرلتل تن ويب ف عاج ور و ج ت ،ا ل علر ق عاروع ب. و ً
- ٚي ت تتر ا ت تتل -تت ت تتل تت تتعق رت ت تره عت ت ت عا ت ترةي – ة عب ت تته عاج ت تتنلعب
ه ت ت ه عاللا تتب :عت تتر ع ت ت ر تتل وع اوت تتبو فت ت عتت تتابتل عات ترةي وع تتك ةر
رت تتل عاهلت تتلب وع ت ت ع ت ت ةع ت ت للات تتب وعع ت ت عهلل ع ت ت تتت تتبو وعب ت ت
ان ت تترج تت ت ت عوهت ت ت ع ت تتلارةي ه ت ت ت ب عارت ت ت ب ع ت ت ت ك عهلل اب ت تتلاك وع ت تتك ةر
ع شلعت. ه ه عاللا ب :عع عهلل ع عتر و
فج ا ت ت ت رتت تتا وهت ت ع عاا ت تتله ف ت ت ج تتوراض رت تتل هت تتو عا عرات ت اارت تتو
هتت ت تتل :ت رتت ت تتب ةه ت ت ت عان ت ت ت و وت رتت ت تتب ةه ت ت ت عا ت ت ترةي و ا ت ت ت تت ت تتل تت ت تتوم
ور عاع ت تتل وعارتت تتل اا ت ت تبلاتت تتض ع ت ت ر ت تتل ع ت ت عاترن ت تتب عاشل تتب ت ت ت
ف الر عاا ر عإت ت .
111
المرحلة الثانٌة
التشرٌع فً عصر األموٌٌن
ا ه فت تتب ور عاع ت تتل وعارتت تتل عات تتوا عوتت تتو اع ت ت ة ه ت ت ه عاترن ت تتب ت ت ت
عب ت ت عتا ت ت ت ل عإت ت تتل ع ت ت ت ر ت ت ت عهلل ع ت تتض و ات ت ت ع ت تتل ٔٗه وا ا ت ت ت
قرب ل ب عا واب عوتو ب عل ٕٖٔه. ف ةوعا عاجر عاشل
وقت ت ت ن ت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر علاب ت ت ت تت ت ت عونت ت ت عو وعاال ت تتورعت وعارش ت تتر
ت ت ت عاه فت تتلت عا ج ت تتب وعات ت تتر ت عات لت ت ت ب و ا ت ت ة ت تتض ت ت ت ع ع ت تتب ه ت ت ع
عابجر ع جت عاتت تو ت لتبل ،اك ش و فرق:
ر ت ت تتل وع ِلشرررررريعة :وه ت ت ت عاتابج ت ت تتعو اب ت ت ت ر ت ت ت عهلل ع ت ت تتض وعا ت ت ت
ر ا تتض تت ت عبت ت ه فت ت تر عاه ف تتب ع ت ت ه تترو ع نج تتلر عاه ف تتب ف تتض وفت ت
ع ت تتك وا ت ت جت تتو ع ت تتك عاو عرشت تتب ع ت ت عا ع ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت رت ت ل
عاع بب.
عجعت ت تتو ع ت ت ت َ ا انر ت ت ت ف ت ت ت عا ت ت ت ةجت ت تتلع ِلخرررررر ِرج :وه ت ت ت عا ت ت ت
ه فت ت تتض ت ت ت ت تبلو ت ت تتب فر َّت ت تتروع ع بت ت تتل رتت ت تتل ر َّت ت تتروع تبلو ت ت تتب ورةى ة ت ت تتع
وعاب عا ت ت ت تتب عاتل جت ت ت تتب وعانت ت ت ت ت و ت ت ت تتوب ا جت ت ت ت ت ب ه ت ت ت تتب اج ت ت ت تتم علا ت ت ت ت
ةو ت عابرب ةج ً . رو ت قر وعاج عب وا ت ًتل ة
لل اتت ت ت علاعات ت ت ع
وتت ت ت ً ر ت تتل ت ت تتوق ْ هررررر ر ِل سررررر يِّ :عات ت ت
رت تتو تت ت ت ق ت تتر وع ت ت عاال ت تترم وه ت ت ا قت ت ت ةروع ة عاه ت تتب ا عت ت ت ة
علر تتق عاع ب تتب وق ت ت ر تتل ا ت ت ع ت تتور عاتت ت ت ت وارت ت عها تتلره ت ت ت قعت ت
عاه م عات لت ةشر رع ر ف اب عات له عا ج ب.
وف ت ت ع ع ت تتب هت ت ت ع عابجت تتر ا ت ت ت ت ت عانت تتل لرًت تتل فت ت ت ت ت تتل عاا ت تتر
وعا ج تتض ع تتك ت تتل ر تتل ع تتض ة تتل عج تتر عاج تتنلعب تت ت عت ت و تتو فا تتب تت ت
112
ت تتلل ل ع ت تتك ت ت تتل عا ج ت تتض فر ت تتل عاب ت تتلا ب ت ت ت عا ت تتل عاب ت ت تتل اجج ت تتر
ف تت تتل ب ت تتره ا ت ت ت ،ا عاجت تتر و تت ت تره ا ت ت و ت تتروي ا ت ت ت عات ت ت ب و ات ت ت
ة ت تتض ت ت ت ع ع ت تتب ع ت ت عع ت ت عات ت ت ع ت ت تت تتروع و ت ت ت للا ت تتب ت ت ت عاب ت ت تتل
وعان ت ت عر ورشت تتر عب ت ت ا ت ت ع ت ت قجت تترت ت ت ت ل ع ت تتك عإفات تتل ف ت ت عان ت ت
،ات ت تتك ر ت ت تتب رع ت ت ترع رتت ت تتل ع ت ف ت ت ت ه ت ت ت ع عابجت ت تتر عاه فت ت تتلت عات ا ت ت ت
عا ج ب عتل رل ت ع ض ف عجر عاجنلعب.
ف ت تتل ت تتل اب ت تتق ع ت ت ع عابجت تتر تت ت ةتت تتور وتت تتلا تت وفت ت ت تتع
ع ه ع عابجر ف عا جلل عاالا ب: توم ور عار
تعريرررف ِلترررهوعَ :ه تتو رت ت تت ت ت ات ت تتر عا عت ت جت ت ك عهلل ع تتض وت ت ت
ورةى عاجنلع واج ض وروى ع ض ةو ا رو.
ت ت تتارل ف ت ت تتض ر ت ت تتب وت ت ت ت ه ت ت ت ع عاابر ت ت تتم ا ت ت ت ا ت ت تتل ة عاات ت تتلعب ا
ت تتارل ف ت ت ت وعا ر ت تتل جت ت تتنلعبل رت ت تتل ا عا عت ت ت جت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وتت ت ت
ر ت ت ت ت تتر عار ت تتب وعا جت تتل ت ت ًال ع ت ت ت تتروي ع ت ت عاجت تتنلع عاات تتلعب ة
عض وهو ف ت عاات .
و ا ت ت فت ت ت وق ت ت ا ت تتت عاجت تتر عار ت تتر عإ ت تتلرع ،ات تتك ات ت تتت ب عاات تتلعب
قوات ت تتض ابت ت تتلاك﴿ :وعاتت ت تتلعجو عووات ت تتو ت ت ت ت عات ت ت تتل ر وعو جت ت تتلر وعا ت ت ت
ت تتلت ا ت تتري عاعبت تتوه ع نتت تتل ر ت ت عهلل ع ت ت ت ور ت توع ع ت تتض وةع ت ت ا ت ت
. ف ل ةع ً ع ا عا و عابي ت انا ل عو لر هلا
ف ت تتض ،ت تتلرع وع ت تتنب ،ا ت تتك ،لت ت ت ق عاعب ت تتوه فجوا ت تتض اب ت تتلاك﴿ :وعات ت ت
(عاا تتلعب ) وع تتك ات ت ةل جت تتت هت ت ه عاات تتت ب ع ت تتك تت ت عاان تتق علاجت تتنلعب
تت ت تتتبو فات ت تتلوعه ت ت تتاك عاعجت ت تتلل ت ت ت ت تر ت ت ت ت ت ت ت ا ت ت ت ت ورعفج ت ت ت ف ت ت ت
و برفت ت تتو ق ت ت تتل ه ف ت ت ت عاتتت ت تتلا عاتها ت ت تتب وةفبت ت تتلا و نجت ت تتو ةق ت ت توعا
113
تت ت ب للجً تتل ارت ت ةقت توع عاج تتنلع وفج ت ت ف تتل نا تتك ت ت ع عاوعنت ت تت ت
وةفبلاض.
وعيت ت ت ت ع ت ت تتو ت ت ت ت اا وق ت ت ت ن ت ت تتي عاجت ت تتر عارت ت تتر اللا ت ت تتب عاات ت تتلعب
ا ت ت ت ت تتل ة ت تتلرت ،ا ت تتض ع ت تتب عات ت تتلعجب ف تت تتل ةعت ت ت عهلل اب ت تتلاك وتت ت ت تت
وفت ت ت ت هت ت ت ت ع ةعيت ت ت ت عاار ت ت تتر ارت ت ت ت تت ت ت ت اتت ت ت ت عاعت ت ت ت عاج ت ت تتنلعب ع نت ت ت تتل
عاجنلعب والعب .
ورتت تتل روي ع ت ت عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ف ت ت ه ت ت ع عاج ت ت ة ت تتض
وات ت ت ولت تتوعك ات ت ت رةى ت ت ت ر ت ت قت تتل :لت تتوعك ات ت ت ر ت ت و ت ت ت ع ت ت
ونت تاب. لوعك ا رةى ت رةى ت ر
114
االَمظبو ا نظٛبطٔ ٙرؼذد االرجبْبد انفكزٚخ
نت تتو تتت ت اب عاه فت تتب عاتتت ت ت ة تتر ل ف ت تتل تت تتعق ،ا تتك ة عا ت ت عل عت ت
،ات ت تتك عبت ت ت تت ت تتوت ع ت ت ت ر ت ت ت عهلل ع ت ت تتض قت ت ت ة ى ،ات ت تتك ع جت ت تتل عاتت ت ت ت ت
ش و فرق ه :
ٔ -عاهوعرج.
ٕ -عا بب.
ت ةه عات ب وعا تلعب. ٖ -ت ور عاتت ت
عع ت تتل
ً ه ت ت ه عالوعا ت تتم عات تتش و ر ت تتل وع ت تتك عا ت تتر ت ت ت ة عا ت ت ت عل عت ت ت
ا ت ت ت تتب عا ج ت ت ت تتب و ات ت ت ت ت ت لت ت ت ت تبل ،ا ة ت ت ت ت ت ض ة ى ،ات ت ت تتك ابت ت ت ت ت ت ت ت ت تتله
اه ت تتا ف فت ت ت تج ت تتل ر عا ج ت تتض وة ً ت تتل او ت تتو عب ت تته عاتت ت تتلا عا ج ت ت تتب
عاات ت ت ر ت تتل ا ت تتل عراع ت تتلل علاتباجت ت ت عت عات لتت ت ت ب وت ت تتوم ت تتور ف ت ت تتل ت ت ت
ابر ًل تو ًع ار للا ب ت ه ه عالوعام:
ا
أٔال :انخٕارط:
ر ت ت عاتت تتعب ف ت ت هت ت ت ه عااتت تتت ب ،ات تتك تت تتل نت ت ت و ف ت ت تبررت تتب جت ت ت
ت تتض عتبلو ت تتب ر ت ت ت عت تتل ٖٚه ع ت ت تل عااج ت تتك ع ت ت ر ت ت عهلل ع ت تتض و
ت تتض عاتج ت تتلنم ت تتض وات ت تتل ت تتبر تبلو ت تتب علا ت ت تتب رفت ت ت عهلل ع ت تتض و
وة ى ات ت ت للاع ت تتل انرت ت ت را ت تتلب عهلل اب ت تتلاك فجعت ت ت عإت ت تتل ع ت ت ت عاانرت ت ت
ً
قعوات تتض ،ات تتك هت تتروج عبت تته عاتت ت ت ت ع ت تتك ع ت ت َ ر ت ت عهلل ع ت تتض ارف ت ت
تععل فت ت ت ت ات ت ت تتت ب هت ت ت ت ه عاللا ت ت تتب عت ت ت تتلاهوعرج ةو
ا انرت ت ت ت فر ت ت تتل ات ت ت ت ت ت ت ت ً
ةت تتروع ع ت ت وعن ت ت ً ع تتل ً ع فت ت ت تتع عهلل رت تتل ت تترو ات ت وقت ت َّ اه تترو
هو عع عهلل ع وهب عارعتع .
115
ِلتعرررهليِ كُ هررره ررره ل رررد مرررهِّ لهرررذه ِلاه رررة ْ رررة رررِّ ِل ورررهد
ي َ:
ت تتب ف ت ت ارت تتو تنجت تتورع فت تتك -ب ت ت عاه فت تتب نجبت تتل ار ت ت تتت ت ت
ةو ع ت ت تتت عارتت ت تتو ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وت ت ت ت تش ت ت ت تب ت ت تتب ت ت ت ت عا ت ت تتل
رت ت تتو عاه ت ت تتب ت ت ت ت ةي فات ت تتب ت ت ت ت تر ت ت ت ة ةو عابت ت تترب ع ت ت ت عاجر ت ت ت
واو رل عع ً ع. عا ل
رت ت ت ت تتل ة عها ت ت ت تتلر عاه ت ت ت تتب ر ت ت ت تتو علاها ت ت ت تتلر عان ت ت ت تتر تت ت ت ت ت علت ت ت ت تتب
و اب عاه ب عاب عو جلر. وة ض عاتت ت
عاهت ت تتروج ع ت ت تتك عإتت ت تتل وقت ت ت ةو ت ت تتب عاه ت ت توعرج ع ت ت تتك ت ت ت ت عاتت ت ت ت ت
عا لار وتنلرعب عات رر وعاي وعا تل .
و ت ت توع ععاع ت تتلره تج ت ت ًعر امنر ت تتل عا ت تترع ب -ة رت تتر عاهت ت توعرج عاج ت تتل
ور ت ت ا ة رت تتروع عإ ت ت تتلل وقت تتلاوع عبت ت ت ن ات تتض وع تت تتل عان ت تتب ف ت ت تت ت تتا
عإ ت ت تتلل ،ع ي ت ت تتر وع ع ا ت ت ت ي ت ت تتر ا ت ت ت ر ت ت ت عإ تت ت تتلل ا ت ت ت ً اجت ت تتو ع ت ت تض
عان ب.
ةنرلت ت ت تتل ت ت تترع ب اجت ت تترر عإ تت ت تتلل ع ت ت تتل
ً -ة رت ت تترت عبت ت تته فت ت تترق
و ات ت تش ت ت ،تت تتجلل عات تتر ع ت ت عا ع ت ت ت ت ت شعوات تتض عت ت ت ب عارتت تتو ج ت ت ك عهلل
ع تتض وت ت ت وعت ت ت عاجت تتنلعب وعإ تت تتلل ع ت تتض ور ت ت ا ،تت تتجلل ن ت ت عاج ت ت م
و ات ت ت ت ت و تتوب ن ت ت عاجت ت م ع ت تتك تت ت عار ت تتل عتت ت قت ت م عاتنج ت ت
قت تتل م عاتنجت ت ت لت ت ت ت عا ت ت تتل تت ت ت ة ت تتض ا ف ت تترق ع تت تتل وة ً ت تتل فت ت ت
ةو عت ت توع قلت ت ت ت ت ت عات ت تتلرق فت ت ت عاج ت ت ت وعارش ت تتر وات ت ت باع ت تتروع فت ت ت عات ت تترقب
جلعل تب ًل ت عاتل .
ً رو عاتتروق عاتو عب ا جل ع ارعل ة
116
وةقرع ت ت تتل ،ات ت تتك وقت ت ت ا ت ت تترق عاه ت ت توعرج فرقً ت تتل رش ت ت ترع ،ا ة ة ت ت ت ر ف ت تترق
عات ت ت ب فرقت تتب عإعل ت ت ب وهت ت ت ةجت تتنلب عع ت ت عهلل عت ت ت ،عت تتله وت ت ت ف ت تترق
ة ً ت ت تتل :عاتنرتت ت تتب عووات ت تتك – عرتت ت تتر عارت ت تتلم عات ت ت ت ع – وعو عرقت ت تتب وه ت ت ت
ةجنلب ةع ر لف ع عو رق.
صبَٛاب :انشٛؼخ:
ر ت تتل ة ج ت تتلر ع ت ت ت ر ت ت ت عهلل ع ت تتض ت تترو ة ت تتض ةوا ت تتك علاه ف ت تتب تت ت ت
ات ت ت ا ت ت ت ت وارت ت ت ت ت تره عج ت تتب وف ت تتلع عارت ت تتو جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت
ر ت ت ت ع عر ت ت تتر وعت ت ت تتر ع ت ت ت ه تت ت ت ت ،ق ت ت ت عرره عه ف ت ت تتب ت ت ت ت واه عاتتت ت ت ت تو
ت ت ًعر ع عاا ت ت اب ت ت ر ت ت عهلل ع ت تتض وةه ت ت وعشتت تتل وعب ت ت قا ت ت ع ت ت
ووجت ت ت ،ا ت تتك نت ت ت عااج ت تتر عت ت ت عاه ف ت تتب تت ت ت جت تتورع عاابج ت تتب عا ت ت ت
ات ت ف ت تتل رت تتو عبت ت ع ت ت ا اه تترج ع ت ت ةوا ه وة ت تتل ،ع هر تتت ع ت ت
ره ةو عاج ب ت ع ه. عي ت
وت ت ت ه ت ت وق ت ت ع ا ت تترت ه ت ت ه عا ت ت عوع وابَّت تتق ع ت تتل عبت تته عاتت ت ت ت
ل بوع ع بل و لجروه ووق وع ع وعره علا بب. ه ع عاالور تت عا
د تعددت رت ِلشيعة كشهر ُذه ِل رت:
عت ت ت ت ت تتعو ،ا ت تتك ت ت ت عت ت ت ع ت ت ت عت ت ت عانتت ت ت ٔ ِ-لزيديرررررة :وهت ت ت ا
ع ةع للاب وه ا ةقرب فرق عا بب ،اك ةه عات ب. ع
ا نج ت ت تتلر عوات ت ت تتب ٕ ِ-إ ه يرررررررة ِ ثيررررررره أشررررررررية :وت ت ت تتتوع عت ت ت ت ا
ع ت ت ت ه فت ت ت عش ت ت ت ع ت تتر ر ت ت ت ً ةوا ت ت ت ع ت ت ت عت ت ت ةعت ت ت للا ت تتب و ه ت تتره
تنت ت ت عات ت ت ي عات ت ي جوا تتو ع تتض ة تتض ات ت ت تتت وة تتض عها تتك وا ت ت ع نب تتل
ورع.
وت ي ر هر عا تل ا تم عوره ع ًا عب ة ت ات ً
117
ب ت تتر عت ت ت ٖ ِ-إسررررر هأي ية :وهت ت ت ا ت ت ت هعو ،ا ت تتك ة عإتلت ت تتب عبت ت ت
ش ت ت ت ت ت عب ت ت ت ه تنتت ت ت ع ت ت عاجت تتل ق ا نجت تتر ف ت ت عع ت تتض عورعت تتر ،تت تتتلع
ف ةوا ه.
كيضررره وعرررت ِ تْهُرررهت ِل هيرررة ِلترررَ تخرررهلف ررره أ يرررَّ
ل شررريعة ً
ْ ه ر ِل س يِّ ِّ ذل :
عي ت ت تتلهر قوات ت ت تتض اب ت ت تتلاك﴿ :فتت ت ت تتل ، -ت ت تتل ع رت ت ت تتلأل عاتاب ت ت تتب تتت ت ت تتا ا
ت ت ت ت تتور وت ت ت ت ت عاتب ت ت ت تتو ة فت ت ت تتااوه ة ت ت ت تتوره عت ت ت تتاتابا عت ت ت تتض ت ت ت ت ت
عاب ت تتل نرت تتو هت ت ع عا ر تتلأل و تترو ة هت ت ه ع تتب ،ت تتل هت ت فت ت عات ت وعج
ع ت تتك ورو ه ت تتل ت تتل فت ت ت تت ت ت لق عارت ت ت عاتبت تتروم و ت ت تتا او ات ت ت ا ع ت ت ت
ن ت تتر عات ت ت وعج ع ت تتك تت ت ت عات ت ت وعج علابجت ت ت عاتب ت تتروم و ات ت ت عج ت تتب عارت ت ت
و ا ت ت رجوات تتض ت تتر هت ت ع عاتو ت ت تر ق ت ت ور ف ت ت
واتت تتت ب عات ت تتر ة ت ًع ع تت
ا ت تتت ة ت تتوره اب تتلاك ﴿ :ت تتل ة تتل عا ع ت ت ،ت تتل ةن تتل ا ت ت ة وع ت ت عا ات ت
ةه ت ت ت ت ت و ات ت ت ت تتوه وقوات ت ت ت تتض ابت ت ت ت تتلاك﴿ :فت ت ت ت تتل رنوه ع ت ت ت ت ت ةي ت ت ت ت ت تتوره
رت ت تتل عتت ت تتا عا ت ت ت تتور ة ً ت تتل انرتت ت تتب رت ت تتلأل ةي ت ت ت تتوره ة ت تتوره
عاتابت تتب ع ت تتض قت ت ت شعت تتت عت ت ت عا عت ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت ة ت تتض ت تتك عت ت ت
. هر تل ور ع ض ف ه ع عا رلأل عاتابب ف
-و نت ت تتر عا ت ت ت بب وعج عاتت ت ت ت تت ت ت ت عارالع ت ت تتب اجوات ت تتض اب ت ت تتلاك﴿ :وا
ت ت ت تتور ع ت ت ت تتل ه ت ت تتلا و ات ت ت ت وهت ت ت ت فت ت ت ت اتت ت ت تتروع عبجت ت ت ت عارت ت ت توعفر
عجوات تتض ابت تتلاك﴿ :ولب ت تتل ت ت و ه ت ت ع عا ر ت تتلأل تتت تتا ا عا ت ت عاتت ت ت ت
ةوا ت ت توع عارات ت تتلب ن ت ت ت ار ت ت ت ولبت ت تتلتر ن ت ت ت ا ت ت ت وعاتنج ت ت ت لت ت ت ت ت عا ت ت ت
ةواوع عارالب ت قع ر . عات ت لت وعاتنج لت ت عا
118
عا ت ت ت بب ا بات ت ت ت و ت ت ت تتل ،ا -علا تت ت تتعب ا تت ت تتا ا علات ت ت ت ب ف ت ت ت
عاع ت وة لع . عونل و عاا ار ع لر ق
رف ت ت تتو عوهت ت ت ت ع ت ت تتض رتجت ت ت ت ر تت ت ت ت ةج ت ت تتو ةت ت ت تتل عإ ت ت ت تتلل فت ت ت ت
ت تتره عت ت ت قوع ا اتت ت ت و عوهت ت ت علإ ت ت تتلل تت تتا عاا ت تتر عإتت ت ت ت
ت عاجنلعب وعاالعب .
ع ت تتل ع ت تتك ة ت تتض رةي وعا ت ت -ت تترفه ةرشت تتر عا ت ت بب عابت ت ت علاج ت تتل
عاتبجوت . ا ه علارةي وع تل ه ع عهلل ورتواض وةاتا
صبنضاب :جًٕٓر انًظهً:ٍٛ
فت ت ت ه ت ت ع عاتبا ت تتر علا تت تتل ا ت ت ر ت ت توع و ت ت ت و ت ت عر ع ت ت عات ت ت
ف ت ت ت ت ه وع تت ت ع ت ت ر ت ت عهلل ع ت تتض فت ت نروعت تتض وا ت ت ت ت ه وع عات لتت ت
رت ت ت ا فت ت ت هج ت تتوتب وقت ت ت تت ت ت رت هت ت ت ه عاللا ت تتب لر ت تتق عاب ت ت ت عاج ت تتن
عا ت ت ق ق ا ت تتر باض ت ت عهلل وعات تتا عاتت تتوي وعاعنت تتو عاجت تتل ق ف ت ت وعات ت ت
ت ت ت تتو عاجت ت ت تتر عارت ت ت تتر وعات ت ت ت ت ب عاتل ت ت ت ترع وع شت ت ت تتلر عاترو ت ت ت تتب ع ت ت ت ت ع ت ت تتك
ات ت ت عاات ت ت شر عت ت تتل وقت ت ت تت ت ت ةنت ت ت عو عا ا ت تتب عت ت ت فت ت ت عاج ت تتنلعب تا عت ت ت
ع . لب ع عاجنلعب ف
لرررا هرر ر ارررري يِّ ررَ ْرررهو ِ سرررتيوها ررد ِيتهرررا ُررذِ ِل سررر
ِلتشريعَ:
ك له رررره :لر ت تتق عاوقت تتوم ع ت ت يت ت توعهر عا جت تتود وق ت ت تت تتت ةاع ت تتلل
ع ه عان و. ه ع عات
ثهييه ررررره :لر ت تتق عاعن ت تتو عت ت ت ع ت ت ت عونر ت تتل ونرت ت تتب عاا ت تتر تت ت ت
جت تتود عارات تتلب وع ات ت ت ب وق ت ت تت تتت ةجت تتنلب ه ت ت ع عاا ت تتله ع ه ت ت هت ت
عارةي.
119
فت ت ت تو ت تتبض ت ت ت ت عات رت ت تتا عت ت ت هت ت تتلا عارت ت ت وتت ت ت ا ا جت ت ت
ه ه عا رعتب.
ا
أٔال :رفزق انظحبثخ ف ٙاأليظبر:
رت ت تتل عتت ت تتر عت ت ت ت عاهلت ت تتلب ر ت ت ت ت عهلل ع ت ت تتض ت ت ت ت ت رعت ت تتلر عاج ت ت تتنلعب
تت ت ت ت ت ت ت تتل رع عات ت ت تتب ،ا ع ت ت ت ت تل اجا ت ت ت ت وعهلجت ت تتب ةهت ت ت ت عات ت ت ترةي ت ت ت ت
و ت ت ت ةهت ت ت عا ت تتورى ووا ت تتب عوق ت تتلا رج ت تتل ع عا ت تتو عا ت تترورع ات ت ت
ت ت ع اتت ت ت عتت تتر ع ت ت ا ة ت تتض ،ع عر ت تتت ات تتض نل شت تتب اتت تتا ع ورت تتل ت ت ت
وهت ت ت ع ر ت تتل ا ت تتض ةشت ت تره فت ت ت ا ت ت تتر لرن ت تتل ع ت تتك ةهت ت ت عات ت ترةي رتت ت ت ،ات ت ت
تل ض. عإ تلل ع ك عاتت اب ف
111
وع ت ت ت ت ا رل ت ت ت تتت عات ت ت ت تتب عات ت ت ت تتورع ون ت ت ت ت هل ه ت ت ت ت عابلجت ت ت تتتب عاب ت ت ت ت تتب
وعات لتت ت ت ب ا وا ت تتب عإتت ت ت ت ب ات ت تتاجرعر عاج ت تتنلعب ف ت تتل تت ت ت ت ت تتل ه ت تتد
عج ت ت وت ر تتب وش تتروع ع ت تتب فت ت عانت ت و تت ت تت ت ع هلل اب تتلاك ع تتض عب ت ت
ت ًبت تتل ت ت ت ا ت تتلوا وتب تتل ع ت تتلت ورت تتل عاب ت ت عتها ت تتم فروعت تتض فت ت
فت ت عان تتي ورشت ترع عاروع تتب وتجت ت عر عات ت رل وعاب ت ت علا تتب ات ت ا ر تتل ة ت تتب
تت تتل عتات تتل عت تتض وا تت تتر ات تتض تبرفات تتض عاا ت تتلق ع ت تتك تت تتل ع ت ت عب ت ت ن تتلا
ره. و
تت ت ت وقت ت ت عت ت تتاتر عانت ت تتل ع ت تتك ه ت ت ت ع عاو ت ت ت نا ت تتك عا جت ت تتم عاش ت تتل
ا جت ت تتنلعب ف ت ت ت عاا ت ت تترق ف ت ت ت ه فت ت تتب عشتت ت تتل ر ت ت ت عهلل ع ت ت تتض ن ت ت تتو ة
،ا ت تتك وق ت تتلع وت ات ت ت عوتجت تتلر ا اوات ت توع ،عرع ت تتاو ل وا رو ت ت توع تب تت ت ت
وقت ت ةقعت ت ةهت ت ا ت ت ات ت ر ت ت ف تتلان قعت ت ل تتب و تتو عا تتعبه تت ت
ف تل بره ا . عاجر وعات ب و تا او ا جو ع ع عاع
فت ت ت ت عاب ت ت تتل عت وعاتب ت ت تتلت ت وعون ت ت ت توع ور ت ت تتل اا ت ت تتلوت هت ت ت ت ه عات ت ت تتع
عرع ت ت ت تتب عا اتلع ت ت ت تتب وعاي ت ت ت تتروم عاتب ت ت ت ت ت ب وجت ت ت ت ت وم عانات ت ت ت ترعم تت ت ت ت ت
وج ت ت ت لعب وا ت ت تتلرع وة ت ت ت توعل عاب ت ت تتو وعاتب ت ت تتلرم ةش ت ت تتر رع ت ت تتر فت ت ت ت عه ت ت تتا م
عاتت ت تتلا عاات ت ت اب ت تتره ا ا ت تتوى فت ت ت رت ت ت ع ت ت ت عت ت ت ع ه ت تتر تت ت ت ج ت تتبوعب
عااجت ت تتل الت ت تتو عاتتت ت تتلفلت واب ت ت ت ر لت ت تترق ووتت ت تتلا عاتوعج ت ت ت ت رتت ت تتل
ارا ت تتب ع ت تتك ات ت ت ة ً ت تتل ة عاتت ت تتلا عات ت تتاررب رل ت تتت ةنرلت ت تتل اها ت تتم
فت ت رت ت ع ت ت عت ت ةنرلت تتل فت ت عاع ت ت ع ه تتر عت ت ر تتل نت ت و ة اا ت تتبب
عت ت تتض جت ت تتنلع تتت تر و ت تتض ا ت ت ت
يت ت ت ًع ع عر عا ج ت تتب ف ت ت ت عابجت ت تتر عاوعن ت ت ت
و ها ت ت تتم ها ت ت تتو ف ت ت تتل ع ت ت ت وعنت ت ت عت ت ت ع ت ت ت ت ت ت ت عاج ت تتنلعب ع ات ت ت
ا عابجر. ت ةه ا جك ع ت علها ف
111
عاب تتلا عات ت ى ت ت ةهت ت رت ت ع ت ت وعت ت وقت ت اوشج تتت عاجت ت ب عاب ت تتب عت ت
ف ت ت تتض فو ت ت ت ت ت فا ت ت تتلوى وةنر ت ت تتل تاب ت ت ت ع رت ت ت تتل رو ت ت تتت ةنل ت ت تتو تها ت ت تتب
فت تتك عاب ت ترعق وعا ت تتل وتجت تتر وتت تتلار عوتجت تتلر وو ت ت ت فت تتروق عاتوع ت ت
ف تتك عاتبرف تتب نا تتك ف تتك تر تتب وعات تتب شت ت اه تترج ع تتك ت ت عاج تتنلعب ع ت تتل
ع ت ت ت وع ت توع ترل تتب ع ت تتب عي ت تتب ف تتك عاب ت ت ةهت ت وع عت ت تت ت عاا تتلعب
. وعا
تك عت ت ت
ف ت تتك عات ت تتب ر ت تتل ععت ت ت عهلل عت ت ت عت ت تتر وعاتت ت ت ع علا ت تتب وةُع ت ت ّ
رلا ج ت تتل رب ت تتب تت ت ت عاج ت تتنلعب شت ت ت ت تتل تت ت ت عبت ت ت ه تت ت ت اب ت ت ت تت ت ت
عاتت ت تتعبب وه ت ت ت :تت ت تتب ع ت ت ت عاتت ت ت ت ب وعت ت تتروع ع ت ت ت عا ع ت ت تتر وعاجلت ت ت ت ع ت ت ت
وععت ت عهلل عت ت ععت ت عهلل عت ت عاع تتب ععت ت تنت ت ت وةع تتو عر تتر عت ت ععت ت عا تترنت
. تلر وهلر ب ع تتبو وت تل ع
ت ت ت ت عاج ت تتنلعب ش ت ت ت ت له ت ت ت وف ت تتك ترت ت تتب ر ت تتل عع ت ت ت عهلل ع ت ت ت عع ت تتل
وعلل ت عاالعب .
وف ت ت تتك عاروفت ت ت تتب رت ت ت تتل ععت ت ت ت عهلل ع ت ت ت ت تتت ت ت تتبو تت ت ت ت عاجت ت ت تتنلعب وت ت ت ت ت
ت ت ت وتت ت تتروق عت ت ت وعوت ت تتو عت ت ت عا هبت ت ت عاا ت تتلعب :ع جت ت تتب عت ت ت قت ت ت
عو ل.
ع ت ت ت تلا ت ت ت ت ت ت ت وفت ت تتك عاعج ت ت ترع رت ت تتل ةعت ت تتو توتت ت تتك عو ت ت تتبري وة ت ت ت
عاجنلعب وت عاالعب :عانت عاعجري وعع ت ر .
وعع تتل ع عت ت عاج تتلتت وةع تتو عات ت ر ع عت ت وف تتك عا تتل ر تتل تب تتل عت ت
وعت ت ت تتر عت ت ت ت ععت ت ت ت ت ت ت ت عاج ت ت تتنلعب وتت ت ت ت عاا ت ت تتلعب :ترن ت ت ت و عا ت ت ت تتج
عاهوا . وةعو ،ر عاب
112
وفت تتك تجت تتر رت تتل عع ت ت عهلل ع ت ت عتت تترو ع ت ت عابت تتلد وق ت ت ةه ت ت ةه ت تتل
ع ةع نع ب. ع الوعه ورل ع ل ت عاالعب :
113
وة ت تتل ت تتر رر ف ت ت تتل قت ت ت عاروع ت تتب عت ت ت رت ت تتو عهلل ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت
قريب قلاوع :ن ش ل فجل :ل ل عتر.
وهت ت ع ر ت تتض ة ى ،ات تتك اج ت ت عاروع ت تتب فت تتك عان ت ت و ،ا ة ت تتض ا ب ت تتك ة ت تتض
و ت تتض تتت تتل ا رت تتل ات تتض ةشت تتر ع ت تتك روع ت تتب عان ت ت و ع ت ت عانل ت تتب ،ات تتك ا ت ت
ت ت ف تتض ة تتض ع ت ت عانل تتب ،ا تتك تبرف تتب تتت ت اب ات ت ت ت د ع تتك نرت تتل فت ت
رات تتلب عهلل ابت تتلاك وا ت ت ب ت ت عاه ت تتب ةو عات ا ت ت نرت ت تتل فت تتك ت ت ت ب رت ت تتو
ب ت ت فت تتك عت ت ت ف ت تتض اع ت ت ت ت ت ت ت ت ع عا ت تتل عهلل ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت
وتت ت ش ت ت تتروي رت ت تت تتل ات ت تت ت ب ع ت ت رت تتو عهلل جت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت
اجت تتور ة عاا ت تتله ،ا ت تتك اج ت ت عاروع ت تتب نرت ت ت عات ت ت تر ت ت ت ة ع ت ت ه فت ت ت
و ت ت ت شلعت ت تتت و عانت ت توع و اا ت ت ت وعوق ت ت ت ب اات ت تتلع تت ت ت تت ت ت ت رع عا ت ت ت ت
ات ت قت ت تتد ع تتك نرت تتض فت ت را تتلب رت ت وات ت وات توعا عو تتل وعاتت ت
نرتض ف عات ب. عااتل عهلل ابلاك ف
ك ررره رررَ ِلرررد ر ِلتشرررريعَ ِلثهلرررث – أُرررر ِلترررهوعيِّ – رررد ِخت رررف
ِلَرررهو رررَ أُرررر ِلُرررَهوة َيرررث كُررروَت ِلَهْرررة تررردأ لرررا مثررررة
ِلر ِية لألسوهب ِآلتية:
ٔ -عات تتلل رقبت تتب عا وات تتب عإت ت ت ت ب عات توعا عا اونت تتلت و ا ت ت تت تتل ارات تتب
ع ت تتض رش ت ترع عان ت توع و عاتبرو ت تتب ا ات تتوى وة ً ت تتل وع ت تتض عا ج ت تتل تبت تتلت ت
تها ب ت ل :عا لرت وعاروتل وعاجعل .
عاج ت تتل عب ت ت ت ل ع ت تتلاعبه ٕ -رل ت تتت عوتج ت تتلر تاعلعت ت ت ع وات ت ت تت ت ت
ع ه تتر فل تتلر رت ت ع تتلا روع تتب ت تتل ن ي تتض تت ت عاتت ت ب ا ا تتوى فت ت هت ت ه
عانت ت توع و عاتها ت تتب رت ت تتل ة ى ات ت ت فت ت ت عب ت تته عون ت تتل ،ا ت تتك عارا ت تتل
هجوج ت تتل وة تبيت ت ت
ً ،ا ت تتك عات ت تتب ا تت ت ت عانت ت ت و ون ي ت تتض ا ا ت تتوى ع ت تتض
114
عاترش ت تتر تت ت ت عاروع ت تتب ال ت تتو عابت ت تتر وعات ت ت تتب ا رت ت تتو جت ت ت ك عهلل ع ت تتض
وعع ت ت ت عتت ت تتر وةع ت ت ت هر ت ت ترع رت ت تتلع ععت ت تتل وت ت ت ت رت ت تتل وع ف ت ت ت عان ت ت تتل
عهلل ع . وعلا ب ر
ٖ ، -را ت ت ت تتلب عهلل اب ت ت ت تتلاك عبت ت ت ت ت عاب ل ت ت ت تتب عا لاج ت ت ت تتب ع ت ت ت تتض فت ت ت ت ت عان ت ت ت تتي
وعات عرت تتب فت ت ع ت ت عاج تتنلعب قت ت ر ت ت ا تتض ات ت عات تتاجرعر وعاشع تتلت تتت تتل
ت تتض انج جً تتل اجوا تتض ابت تتلاك: تت بت ت عو تتل عاتابلقع تتب ا اها تتم ف ت ت
. ا ل عا رر وع ل اض انلفيو ﴿ ،ل ن
وع ت تتلر ن ت تتلي ف ت ت ع ت تتلعت روع ت تتب عان ت ت و فت ت ت عج ت تتر عاات تتلعب
عات ت ب عا تتر ب ،ا تتك ،ي تتلر ت تتل ع ت ت ه ت ت عانت ت و تت تتل ر تتل ا تتض ةشت تره فت ت
ف ت ت ت ت فت ت ت رت ت ت عات ت تتلل عاها فت ت تتلت عا ج ت تتب وع ت ت تتل عا ت تتلل عا ج ت ت ت
تج ت تتر تت ت تتلا فج ت ت تتب تها ت تتب وفا ت تتلوى تاب ت ت ت ع وةق ت ت ت ب رش ت ت ترع تا وعت ت تتب
فلها ت عاتتلا وعونرل علها م عوتجلر وا لوت عاب تل .
115
فت ت ت وا ت تتر ر ات ت ت ،فت ت تتل عج ت ت ت ع عاتتت ت ت ت تت ت ت تت ت تتا ف عاتتت ت ت ت
.
ت تتب ر ت تتلاهوعرج وعا ت ت ت بب وعاتر ا ت تتب فت ت ت عاا ت تترو فج ت ت ر ع ت تتت عا ت تترق عا
ةقت ت تو ًعا ا ت ت ت ع ت تتلوعه ع ت تتك تععل فت ت ت عجت تتل لع
اتعت تتل ا فر ت تتل ات ت ت ت ت ت ً
ش ت ت تت تتعو ل ر ت ت ًعل ،ا ت تتض تت تتق ن ت ت و رتت تتو عهلل ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت
وقت ت وق ت ت فت ت ات ت رش ت تتر تت ت ت ت ع ات ت ً ا ت ت ع تتك ت تتل عتت تتو اار تتو
ت تتره ت ت ت ةجت تتنلب ع عر عات لت ت ت ب عاتالرفت تتب ف تت تتل عت ت ت ع عا ت ت بب وت ت ت
عار ت ت ب ر تتر نت ت ت ع تتك ع ت ت عاهت تتوه عاهت توعرج ا ت ت ة ععاج تتل ه ع ت ت
ف ه ع عات ع .
116
عاجت ت تتن نب عات ت ت ت شورع عت ت ت ت عاجت ت تتنلعب ةو عانرتت ت تتل ،ا ت ت تتك عا ع ت ت ت جت ت ت ت ك عهلل
ع تتض وت ت ت و ا ت ت نات تتك ا جت تتك ه ت ت ه ع عر قعت تتوًا ت ت ت ه ت ت ه عالوعات تتم وق ت ت
ر تتل عاو ت ت فت ت عونل تتو تتر فت ت ت تتا عانت ت و و ج تتض رت تتل و ت ت تت ت
ع ع ت ت تتك ات ت ت ت فو ت ت ت ت فت ت ت ت عإتت ت ت ت ل ن ت ت تتو عها ت ت تترل تت ت ت ت عاو ت ت تتلع
وق ت تتب ف ت تتل ارفت ت ت ور و ع ف ت ت عوتت تتل
ا ن ت ت و عا ت تتب م ،ت ت ت ل ً ع ت ت ت ًع
عا لاب ع تض.
وقت ت ت رل ت ت تتت ي ت تتلهرع عاو ت ت ت فت ت ت عونل ت ت تتو تجت ت ت ر ،رعت ت تتل وع عت ت تتلج
تر تت ت ت عاوق ت تتت
و ت ت ت ع ت ت اوع رش ت ت ًع وعجعت تتب فت ت ت لر ت تتق عا ج ت تتل وعاتت ت تتا عل
وعا ت ت فت ت ت عن ت تتو عانت ت ت و تا ً ت تتل وعتت ت ت ل ً ع ا اشع ت تتت تت ت ت عاج ت تتنب شت ت ت عبت ت ت
ا ت ت و ت تتو هتت تتا ،ات تتك عاتت تتا علل وا ه ت تتك ع ت تتك ةن ت ت تت تتل جت تتلنب
ا ت ت ت ت ت ت ت تتجب وجت تتبوع ب ا ت ت ي ،ات تتك عات تتعل ف ت ت عاتت تتا علل وعاب ت تتل ف ت ت
عا ا ل .
نت ت تتل وات ت ت ت ت تتاتر هت ت ت ع عان ت تتل ل ت تتو ً فجت ت ت قت ت ت ه عهلل ا تت ت ت ب تت ت ت
تت ت ت ه ت ت ت ه عوعلل ت ت ت و ه ج ت ت ت ل تت ت ت ه ت ت ت ه عافات ت ت عر عت فاج ت ت ت ى ع تت ت تتل
عانت ت ت و اجت ت ت ل ب عاتت ت ت ب تت ت ت ةش ت تتر هت ت ت ه عاي ت تتلهرع عاتت ت ت اب وت ت تتل ان ش ت تتض تت ت ت
تر تت ت ت عات ت تتجلت
ت تتو ه عاتاوعجت ت ت ب وانت ت ت توع رش ت ت ًع ف ت تتل فعت ت ت اوع عاا ت تتر
عج ت تتعر وعت ت ت تت ت ت ة ت ت ت ر ت تتم عونل ت تتو عاتو ت تتوعب فر ت ت ت وع عا عات ت تتم
عات ت ت ى عن ت تتو فت ت ت ةنت ت توع وةي ت تتروع عان ت تتق في ت تتر ع ت ت ت عا ت ت ترأل وعاابت ت ت
وع ت ت ع ت ت ت تت عات ت ت ب ت ت ت عا ت ت ه عات تتروعع رتت تتل راع ت توع ف ت ت ات تتلر عار ت تتل
ون يت ت عوعلل .
117
صبنضاب :ظٕٓر ػهًبء انًٕان:ٙ
ش ت ت ت ةعاج ت ت توع وه ت ت ت ا رت ت تتل وع تت ت ت تتور و ت ت ت عر عت ت تتلاتوعا عوف ت ت ت عر عا ت ت ت
ت تترب ع ت تتض عات تترق تت ت ت عوتت تترى ش ت ت ةت ت ت ونتت ت ت ر ت ت تت ت ت تت ه فتت
ت ت ه ف ت تتض ت ت ت ةت ت ت ف عاجت تتض ةوا ت تتل ه ف ج ت ت ر ع ت ت ا تت تتوًاك ا ت ت ور ت ت ا
عاتججت تتو عت تتلاتوعا ه ت تتل ر ت ت ت ت ت ع ت تتك ة ت ت ي عابت تترب وع ت تتك عا ت ت تتب ف ت ت
ر عابرب. ةت ت
وتت ت ت ت ع اتب ت ت تتو ة عا اون ت ت تتلت عإتت ت ت ت ت ب قت ت ت ت ارا ت ت تتب ع ت ت تتل ع ا ت ت تتلر
ت تتر عابت تترب وه ت ت ا نرج ت توع ع ت تتك تبرفت تتب وع ت تتل ةاعلعت تتض ت ت ت عإت ت ت
تب ت ت ت ةرت ت ت وع ،ا ت ت عاجت تتنلعب عا ت ت ع ت ت لر ت تتق تهت تتلالا ه ت ت ع عا ت ت
وقت ت عر وق ت تتلع رتت تتل ة ت ت ةقع ت توع ع تتك ا ت ت عب تت تتب جت تتل قب ور عت تتب ت ت ع
وعتت تتا بلب رع ت تتر نات تتك ،ت ت عب ت ت فا ت ترع قج ت ت رع ت تتلرروع عابت تترب ف ت ت نت ت ت
عاب وعااعنر ف ض ناك وج وع ،اك ترل ب رف بب وت اب تلت ب.
وق ت ت رت تتل ا عت تتو عات ت توعا ف ت ت ه ت ت ه عا لن ت تتب ةتت تتعلب رش ت ترع ت ت رر ت ت ت
: ةهت ل تل
ع ا ت تترت ف ت تتل رت تتل وع ت ت ت ع ت ت علاشجلفت تتلت عاتها ت تتب ف ت ت ٔ ، -اتت تتلت
عارالعب وعاشجلفب ع ك ه م تل رل ع ض عابرب ت ةت ب وع عوع.
ٕ -ع ت ت ت ل عابت ت تترب عت ت تتلا ا وعا ت ت تتل وا ت تتوا عاويت ت تتلام عات تت ت تتب ف ت ت ت
عا وا ت تتب فرل ت تتت عاه ف ت تتب وعاج ت تتل وعاوا ت تتب فت ت ت عاب ت تترب وهت ت ت ع ة ى ،ات ت تتك
تت ت عت ت ا تت ت ن تتع عا تتله عاتت توعا ،ا تتك عاب ت ت وعاشجلف تتب ا بو ت توع ة تت ت
وقت ت عت تترل عاتت توعا ف ت ت عوعت تتل عارع ت ترع عاا ت ت عه تتاد ع تتل عابت تترب ة تت ت
ت عتاب ع فلري ا ا . اتل ررب ف ه ه عا
118
عاتتت تتلوعع وعاب عات تتب وقت ت ت ارات تتب ع ت تتك ات ت ت اتع ت تتل ٖ -اجر ت تتر عإت ت ت
ة ت تتض ا ت ت نت تتر ةنت ت ت ت ت ت عات ت توعا ت ت ت عا ت تتاب ةو ت ت ت ت ت ت عات ت تتلررب فت ت ت
عاب ت ت تتب ف ت تتلعارم ع ت ت ت ت ت ت ت ع عاب ت ت ت وعا ج ت تتض رت ت تتل عنات ت ت هت ت ت ا تر ت تتل ا
عإتت ت ت ت ت ب وت ت ت تتلار عوات ت ت تتب فر ت ت تتل ةشرهت ت ت تتل عي ًت ت ت تتل فت ت ت ت رلف ت ت تتب عا ت ت تتع
عات لات عاب ت ب.
علا ت تتب عابرع ت تتب وه ت ت ع ق ت ت فب ت ت ،ات تتك عإقعت تتل ع ت تتك ٗ -ع ت ت تبت تترفا
ع ت تتك تبرفا ت تتل و ت تتل عالر ت تتق ،ات تتك تبرف ت تتب اب ت ت تتل ف ت ت ع ع ت ت ا نرج ت ت
عارالب وعات ب.
عاتت ت ت توعا ف ت ت ت ت ت ت تتل عاب ت ت ت وعا ج ت ت تتض وةق ت ت تتر تت ت ت وق ت ت ت عرا ت ت ت ت ع ت ت ت ا
عنتت ت ت تتو ج ت ت ت ت لر ت ت ت ت وعاتبرفت ت ت تتب تتت ت ت تتل ب ت ت ت ت عات ت ت ت ت ت تو ا ت ت ت ت علا
عاجت تتنلعب ف ت ت عا ات تتوى نات تتك ةجت تتع ه ت ت ا عات ت توعا ةتت تتلا ع ات ت ت عب ت ت ه
وقلتت ت تتت ع ت ت ت عات ت ت ت عر عا ج ت ت تتب ف ت ت ت تت ت تتلار عوتجت ت تتلر ن ت ت تتو تت ت تتلع ا
ت توع فت ت ت عرتت تتا ت ً ت تتل ع تبت تتل ةجت ت ت ً رتت تتل ة ت ت ت شجت تتلفا ع ت تتك ة
اوتت تتبوع ف ت ت تتت تتلا عا جت تتض و ج ت توع ،ا ت تتل تت تتل رت تتل وع بل و ت تتض ت ت ت ت ت تتر ت
ا ل ي ر ع عابرب. ا
وق ت ت ع ا ت تتر ع تت تتل عات ت توعا ف ت ت ر ت ت عوتجت تتلر ف ت ت ه ت ت ع ت ت ت ت ت
فر تتل فت ت عات تتب :تتلف ت تتواك ععت ت عهلل عت ت عت تتر وه تتو تت ت ة ت ت ر ع ت تتل
تت ت تتلر ةع ت ت ت عا ت ت تتل تل ت ت تتض رتت ت تتل و ت ت ت ع ت ت تتل ت ت ت ت تل ع ت ت ت عات ت ت تتب ف ت ت ت
ور ت ت ا وةفج ت ت وةعت تتوه تت تتواك ت تو ت تتب وج عا ع ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت
عإتل تلا . رل ع ل رع بب ع عع عارنت
119
ورت تتل عترت تتب ت له ت ت تت تتواك ع ت ت ته ت ت و وعررتت تتب وعلت تتل ع ت ت ةع ت ت
رع تتلأل تت تتواك ع ت ت ف تتر ور ت ت ا و ت ت ع تتل ةعت تتو عا ع ت تتر تنت ت ت تت تتواك نر ت ت
ورل ت ةعي ن لي عان و. ع نع
ع ت تتر ت ت تتواك ع ت ت ت وعا ت تتب ورت ت تتل و ت ت ت رت ت تتل ر ت تتل علاروف ت تتب ت ت تتب عت ت ت
وعانت ت ت عاعجت تتري ورت تتل ةعوهتت تتل ت ت ت تت تتع علاعج ت ترع تنتت ت ت ع ت ت ت ت ت ر
ع شلعت. تلر تواك ع ل عانت ع وة ً ل و ت تل
تت ت ت عوو ععت ت ت تتت ةت ت تتل عا ت تتل فر ت تتل ع ت تتل ترن ت تتو عت ت ت ععت ت ت عهلل
رعلر فج ل عا ل .
ت ت عت ت ةعت ت نع ت تتب ت ات ت ةه ت ت تج تتر وهت تتو وفت ت تج تتر رت تتل ع تتل
وقت ت ت ت ةهت ت ت ت ع ت ت تتض عا ت ت تتو عت ت ت ت ت ت ت تتب عا ج ت ت تتض عاتج ت ت تتري ت ت ت ت تت ت ت توعا عو
عات ور.
ورت ت ت ت ا و ت ت ت ت عه عرت ت ت تتل عت ت ت ت ر ت ت ت تتل وفت ت ت ت عات ت ت ت ت ر ت ت تتل ل ت ت تتلوو
عا نل ع ت عن رتل رل علا تلتب ن ك ع ةع رش ر.
ا ت تتل ع تتو عات ت توعا فت ت ع ت تتو عا تتر بب وتت تتل جت تتلنب اعت ت ات ت وتت ت
ع ر عا جض عإت ت وةنرلتض. ا ت اب ه وق لت
121
وت رتت ت تتب تجت ت تتر وت رتت ت تتب عاروفت ت تتب رت رتت ت تتب عا ت ت تتل وت رتت ت تتب عان ت ت تتل
وت رتب عاعجرع و رهل.
وا وعت تتت ت ت ت عهع ل ف ت تتض عب ت ت ع ت تتك ة ت تتض ت تت تتل ا ب ت ت ت ه ت ت ه عات ت ت عر
عت تتاعبل عاهت تتا م ف ت ت عوع ت ترعم وعاب تتل عت وعان ت توع و ف ت تتض ا عجت تتك ع ت ت
ت ت ت ت عهت ت تتا م را ت ت ت ت ،ا ف ت ت ت عاا ت ت تتله ،ات ت تتك عان ت ت ت و ةو ه ت ت ت ه عات ت ت ت عر
عاا له ،اك عارةي ةو عوه عر ت تل.
وع ت تتك ا ت ت ف ت تتل تت تتوم ابت تتره علا عرتت تتب وعاعنت تتو ات رتت تتب عان ت ت و
ف عات ب وت رتب عارةي ف عاروفب.
121
ا
أٔال :يذرطخ انحذٚش
يشأة ُذه ِل درسة:
ت ت ت َّترم عهلل ف جت ت ت ي ت تترت هت ت ت ه عات رتت ت تتب علات ت تتب فت ت ت ةره عان ت ت تتل
وهج ت ت ت تل اب ت تتلاك تر ت تتب وعات ت تتب ععبش ت تتب عارتت ت تتو جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت
ع ت ت و عاا ت تتر عإت ت ت ت ف تت تتل وعهلجت تتب عات ت تتب عات ت تتورع عاا ت ت رل ت تتت
ت ت تتعل عونر ت تتل عاب ت ت تتب وتن ت تتل رن ت تتل عارت ت تتلاب عبت ت ت تبل لا ت تتل تت ت ت قت ت تتوع
و ت ت ع ةه ت ت ترت تتب فرل ت تتت عاج ت ت ر عارنت تتب وعابج ت ت عاتا ت تتا وعا ت ت رل عا ت توعق
ا رت تتلاب و ات ت ع ت ت تنع تتب ةه تتل ور ت تتله عت تتل تتل عت تتض تنتت ت ج ت ت ك عهلل
وجج ت عا ر بب ن لا . فتم عإ تل ق وع ع ض وت
وةعت تترم عت ت ت ب عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ف جت تتعنوع ةع ت ت عا ت تتل
ف تت ه عا تتل ة ً تتل عت تتل ةش تتر عت ت جت تتنلعاض فت ت عج تتر عاه تتل عا عر ت ت
عوت ت تتور عت ت تتاترت عات ت تتب تجت ت ت ر ،ت تتبلل وتنت ت ت ر ت تتل ع ارت ت ت عوتج ت تتلر
عإتت ت ت ت ب فت ت ت رت ت ت ت ت تتل اب ت تتق علاتت ت ت ب عاتل ت ت ترع و ت ت تراعل عت ت تتل ةش ت تتر عت ت ت
ع ت رتب عان و. تععل ف
ً عاجنلعب فرل
،ا تتك ةع ت ت و ر ت ت ةج ت ت هت ت ه عات رتت تتب و ت ت ا ل ف ت ت عج تتر عاات تتلعب
ش تتروع عاعج تتل فت ت عات تتب وتت ت هت ت ا :ت ت عت ت شلع تتت وة عاج تتنلعب تتت ت
علا ت تتب وععت ت ت عهلل عت ت ت عت ت تتر عت ت ت عاهل ت تتلب ر ت ت ت عهلل عت ت ت . عاتت ت ت ت
ع ت ت عات ت ت ،ا ت تتك عا ت ترةي وعااتت ت ت علات ت ت ب و ا ت ت ،ا ت تتك وق ت ت عت تترم ع ت ت
تععل فت ت عا تتله ةهت ت عات ت تتب
ات ت تت ت ً ل تتب رشت ترع تت ت ل ن يت تتو ت تتل فر تتل
ع عارةي. ،اك عان و وع وف
وتت ت تتلر ع ت ت تتك ه ت ت تتض ت ت ت ت ت ت ت ت عاات ت تتلعب وق ت ت ت ا ت ت ت شر ع ت ت ت ع عات ت ت ت
ع ت تتا روع علا ج ت تتل عااتت تتبب ةو عاتت تتعبب وه ت ت نتت تتب ة ت ت ر عاروع ت تتلت :تت تتب
122
تت تتلر ت ت وع تتروع ع ت ت عا ع ت تتر وتت ت تل عع ت ت عت ت عاتت ت ت ب وهلر تتب ع ت ت
وعع ت ت عهلل عت ت عاعت تتب عت ت تت تتبو وعاجلت ت ت عت ت تنت ت ت وةعت تتو عر تتر عت ت عع ت ت
عارنت ع عانلرو.
وق ت ت لات تتت ه ت ت ه عات رتت تتب ت ت رع وعتت تتبب وترل ت تتب ع ت ت تتب عي تت تتب ف ت ت عل
عإتت ت ت ت ب تتت تتل ب ت ت عاب تت تتل ا ت تتو ،ا ت تتل ت ت ت عات تتع جتت ا ل فتت
ت ت توع تت ت ت تب ت تتل و ت ت تتا وع تت ت ت تبلرف ت تتل تت ت ت رت ت ت نت ت ت ب وج ت تتوب ا
ت ت لب عا هت تتري رتت تتل او ت تتض ،ا ت تتل ت ت ت ترت تتب فتت ت عا ت تتل ،ات تتك عات ت تتب عع ت ت
رت تتل ق ت ت عل تتل عت ت ةعت ت رعت تتلأل ورت ت ا رنت ت ،ا تتل ت ت ت عابت ترعق عا تتبع
ع ةع نع ب. ،ا ل ت تجر
يرْرررع ت سررر أ ررره ِل دييرررة وهلسرررية أررردِ ررري هِ لرررا ِلرررركي -
ه ترتب أ يَّ ه ر ُذه ِل درسة -لا ِ سوهب ِآلتية: ُ
ن ي ت ت تتو عاتت ت ت ت ب تت ت ت ت عاج ت ت تتنلعب فت ت ت ت ٔ -و ت ت تتو عت ت ت ت رع ت ت تتر تتت ت ت ت
عات ت تتب ات ت ت و تت ت ت عجت ت ت تت ت ت عاج ت تتنلعب ع ت تتل ات ت ت رت ت ت علابت ت ت عاج ت ت ت
عات ت ت ب ف ت ت عات اونت تتب فرت تتل انج ت ت علا تت تتعب ،ات تتك ت ت ت ع اج ت ت ،ات تتك عات تتع
تور وهت ت ت ع علإ ت تتلفب ،ات تتك ة ش ش ت تتب تت ت ت عاه ت تتل تر ت تت ت ًع
ع ت ت عان ت تتل ةت ت ت ًع
عا عر ت ت ت عاه ت ت ت وع عات ت ت تتب علجت ت تتتب ا ه فت ت تتب فرل ت ت تتت فا ت ت توعه وةق ت ت ت لا
ت ت ت ورع ع ت تتل وة ً ت تتل فج ت ت ت ت ت ةه ت ت عات ت تتب ت ت ت ع عت تتب عاهت تتروج وعاا ت ت
وععا ت ت تتلق عاتت ت ت ت عهب عاتالرف ت ت تتب ف ت ت ت ت ع ات ت ت ت ي ت ت تتر فت ت ت ت عات ت ت تتب و ت ت ت ت
فر ت ت ت عونل ت تتو و تت ت تتعا ل رت ت ت ًعل ،ات ت تتك رت ت تتو عهلل ج ت ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ت
ات ت ت تتر ا ت ت عإنلل تتب علاتت ت ب وعا تتاتر ت تتل وه تتو ت تتل ة تتله عت ت رشت ترع
عا و ،اك عارةي.
123
فتتت هتتت ه ت ت ت ع و ا ت ت ت و عاا ت ت تتر ق ت ت ت ت ت ت ٕ -ق ت ت تتب عان ت ت توع و عا
عات لجت ت تتب ع ت ت تتك عتا ت ت ت ع ش ت ت ت و وع ت ت تتر ت ت ت ت ب فلعب ت ت تتل علت ت تتلع ،ت ت ت ت ت
ت تتر ت جت تتود ع ت تتك نرت ت تتل ةت ت تتر ت تتل ر تت ت ع عنت تتت فنت ت ت وو وق ت تتلا
وعهلج ت تتب فت ت ت ت اتت ت ت ر ت تتل ا ت ت ت ع فت ت ت هت ت ت ه عا ات ت ترع – عج ت تتر وق ت ت ت
ع ت ت تتك عاع ت ت ت عوع ف ت ت ت ا ا ت ت ت ار ت ت ت عانل ت ت تتب ا ت ت ت عو ،ات ت تتك – بت ت ت عاات ت تتلعب
عتابتل عارةي.
ت ت ت عاجت تتنلعب ت ت ت ةتشت تتل ت ت وه علر جت تتب وت ت ت ٖ -ا ت ت شر عاات تتلعب
ت ت ت عت ت ت شلع ت تتت وععت ت ت عهلل عت ت ت عت ت تتر وعلا ت تتب وهت ت ت ا ر ت تتل وع تب ت تتروف
،اك عارةي. ت علات ب وع عا عاب ج
ِلاهوع ِل هَ ل درسة ِلَديث:
ع ت ت ت عال ت تتلع عا ج ت ت ت ات رت ت تتب عانت ت ت و فت ت ت عان ت تتل ع ت تتك عوتت ت ت
عاالا ب:
ا ت ت تتل ع ت ت تتك ٔ -ععاتت ت تتل فج ت ت تتل ه ت ت ت ه عات رتت ت تتب ع ت ت تتك عات ت ت ت ب واج ت ت ت ت
ت ت ت و ،ات ت تتك عا ت ت ترةي ،ع رت ت تتل ف ت ت ت رت ت تتل وع ا عا ت ت ترةي وع ت ت تتك ا ت ت ت ف ت ت ت
عاتتت ت ت ت اب ت ت تتد تت ت ت ت عارا ت ت تتلب ةو عاتت ت ت ت ب ةو و ت ت ت ت ف ت ت تتل ،ت ت ت تتلل ةو ق ت ت تتو
وق ت ت ارا ت ت ب ع ت تتك ا ت ت ة ت ت بت ت تتو علان ت ت و عا ت ت ي رو ت تتض رعو اج تتنلع
توشوقل عن يض و ض وةتل اض.
ً وعن تل ع
ٕ -ر ت تتل ةج ت تتنلب هت ت ت ه عات رتت ت تتب اتت ت تترو عيت ت توعهر عا جت ت تتود وا
وع ت تتك ه ت ت ع ف ت ت ات تتو عت تتلاوقوم ع ت تتك ع ت تتب عانر ت ت ةو نرت تتب عاا ت تتر
رت تتل وع ا ب ت ت او ع ت ت الع ت تتق يت تتلهر عا ت ت د وات تتو ا ت ت ي ت تتر االع جت تتض ف ت ت
نرتب. عبه عاتوع
124
ا ت ت ت ترةي ت ت ت تتر ،ا ف ت ت ت ت نت ت ت تتلات عا ت ت ت تترورع ٖ -ا ت ت ت ت ر ت ت ت ت عتت ت ت تتاه عت
عاجج تتوى وقج تتروع ات ت ع تتك عاتت تتلا عاوعقب تتب وعاات ت ات ت عو ،ا تتك تبرف تتب
ات ت ت ابر ت ت توع عانر ت ت ف ت تتل ع ت تتك عا ت تتور وةت ت تتل عاتت ت تتلا عافا عر ت ت ب فت ت ت
ا ل وعرا وع علاعنو ع نر تل ج فب ً ت عات ر ت وعون عو.
ِآلثهر ِلع ية ل درسة ِلَديث:
اج ت ت انجت تتق ع ت تتك ت ت ع تت تتل ه ت ت ه عات رتت تتب رش ت تتر ت ت ت عا وعا ت ت عاب ت ت تتب
تر ،تلا ل ف عوتور عاالا ب: وعاا
عا ت ت ت ت تتالا ل فجت ت ت فب ت ت ت اتت ت تتر ٔ -ن ت تتي عاتت ت ت ب عا عو ت تتب و تت ت ت
ا ت ترةي ،ات تتك عاب ل ت تتب عن ي ت تتل وعاهاتت تتل عروع ا ت تتل ع ت ت علان ت ت و ور ت ترعه ا
ت ت ت لب و ت تتل فجت ت ت ع ت ت ت ة هت ت ت ع عابتت ت ت عا ت ت ت ععت ت ت ،ت ت ت ر ت تتل وع ةو تت ت ت
شت ت اا تتلع هت ت ع عابتت ت ع تتك ت ت عا ه تتري والعب تتض ف تتض ا ت ت ت ه تلات ت عت ت ة ت ت
ت ةاك عب ه ت عاب تل ف عابجور عاتابلقعب.
وق ت ت ت تتل له وفات ت ت تتلوعه ون ي ت ت ت تتل ٕ -تت ت ت ت عر عاجت ت ت تتنلعب وعاات ت ت تتلعب
وعا رعتب. علاا و
ت ت عار ع ت تتر ف ت ت او ت تتض ة يت تتلر عاتتت ت ت ت ٖ -رت تتل ا ت ت ه عات رت ت تتب عا
فت ت ت ت عوتج ت ت تتلر عاتها ت ت تتب ،ا ت ت تتك عاب ل ت ت تتب علاتت ت ت ت ب وع ش ت ت تتلر عاترو ت ت تتب عت ت ت ت
عاجنلعب.
عاب تت ت ت ت اب ت ت ت ت عا ج ت ت تتض وو ت ت ت تتبت ٗ -ةرت ت ت تتت ه ت ت ت ت ه عات رت ت ت تتب عات ت ت ت ت
عات ت تتاج وعاجوعع ت ت عاا ت ت ر ت تتت ي ت تتوره عب ت ت ات ت ت ع ت تتك ةتت تتل عوت ت ت
ره ت عاب و عإت ت ب عاتها ب. ع وعاات
125
صبَٛاب :يذرطخ انزأ٘
يشأة ُذه ِل درسة:
عابت ت ترعق ن ت تتو ات ت ت ارت ت ت ي ت تترت هت ت ت ه عات رت ت تتب علاروف ت تتب فت ت ت عت ت ت
عاروفت تتب ع ق ت ت تت ت ت عات ت تتب ت ت ًل فت ت ت عا لن ت تتب عاب ت ت تتب و ات ت ت ة ت تتل رل ت تتت
ةوف تتر عاع ت ت ع عات اونت تتب نيب تتل تت ت ن ت تتو ع اج تتل تت ت رع ت تتر تت ت عاجت تتنلعب
،ا ت تتل فج ت ت ع اج ت ت ،ا ت تتل عع ت ت عهلل ع ت ت تتت تتبو قل ت ت ًل وتب ًتت تتل ور ت ت ا ةعت تتو
توتت تتك عو ت تتبري رت ت تتل عتت تتاجر ع ت تتل ت ت تتب عت ت ت ةع ت ت وق ت تتلد وعت ت تتلر عت ت ت
وعتت ت ت عر عت ت ت نجت ت ت ت تتبعب ون ت تتب عت ت ت عا ت ت تتل لت ت تتر وعات ت ت ترع عت ت ت
ع تلا . وة
وة ً ت تتل لا ت تتت عاروف ت تتب ت ت ت رع رع ت ت ترع ع ب ت تتل تررت ت ت عاه ف ت تتب فت ت ت ع ت ت ت
ع ت ت ع ت ت ةع ت ت للات تتب و ات ت تت تتل ب ت ت ن ت ت ب ع ت ت ت ت ت عاجت تتنلعب اج ت ت
،ا ل ت ةتشل :عع عهلل ع ععل .
و هت ت ت و وقت ت ت ةقعت ت ت ةهت ت ت عابت ت ترعق ع ت تتك هت ت ت ا عاج ت تتنلعب ت ت تتا او
عان ت تتلري عان ت ت و وعا ج ت تتض وق ت ت تت تتلع ه ر ت تتل ه عا لت تتري ورق ت ت عتت
ع تتك عت تتا بلب رت ت ت تتل ا ج تتوه عت ت عاج تتنلعب شت ت عنشت توع ف تتض عت ت رل وفل تتب
ةنرلتل فج ب رل ا ل ةشر رع ر ف عا جض عإت ت . ً فلتاهر وع ت ض
وق ت ت ت ات ت ت ت شر عت ت ت ت ه ت ت ت ه عات رت ت ت تتب وت ت ت تتلر ع ت ت تتك ه ت ت تتض تلع ت ت تتب تت ت ت ت
اهر ت توع ع ت تتك ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت تتت تتبو ورت تتل ت ت ت ة ت ت ر ه ت ت ا عاات تتلعب
وتت ت تتروق عا هب ت ت تت تتل برفت تتو علا ج ت تتل عات ت تتاب وه ت ت :ع جتت تتب عت ت ت ق ت ت
تت ت وعوتت تتو ع ت ت وعع ت ت ت ع ع ت ت عتت تترو عاتت ت ت تل ع ت ت عو ت ت ل عا ت ت ت ع
وعانلرو ع عوعور. و ر ع عانلرو عاجل ع ا هب
كسوهب ه رُه وهلعرِت:
126
عاب ت ت ت ف ت ت عابت ت ترعق وعهلجت تتب فت ت ت ر ت ت تت تتعب ي ت تتور ه ت ت ع عاتت ت ت
عاروف تتب ،ا تتك ع ت ت ع ي تتروم تا وعت تتب وةت تتعلب تاب ت ت ع ر ت ت ةهت ت تتل ،ا تتك تت تتل
:
ٔ -و تتو عع ت ت عهلل ع ت ت تتت تتبو علاروفت تتب ت ت ت ع لو ت تتب ت ت ت ه فت تتب عتت تتر
عت ت ت عاهلت ت تتلب تب ًت ت تتل وقل ت ت ت ًل وت ا ًت ت تتل وعاجت ت ت عت ت تتض ةهت ت ت ه ت ت ت ه عات لجت ت تتب
تلا وش ًجت تتل وعاه ت ت وع ت ت تتض ةتت تتال ً ع ا ت ت فرت تتل ات تتض ا ت ت ت رش ت تترو ةه ت ت وع عاج ت ً
ع ض ون يوع ت ض.
تر ان ت تتلرع عووا ت تتك
يت ت ًع ٕ -عهت تتا م ع ا ت تتب عابت ت ترعق ع ت ت ع ا ت تتب عان ت تتل
وع عوع عاشل ب.
ت ت ع ا ت ت اب ت ت ف ت ت وق ت ت رت تتل ا ت ت ا ةش ت تره عارع ت تتر ف ت ت ن ت ت وو وقت تتلا
وهت ت ت ت ت ه عاوق ت ت ت تتلا رل ت ت ت تتت رش ت ت ت ت ترع وتا وع ت ت ت تتب فر ت ت ت تتل تت ت ت ت ت ةره عان ت ت ت تتل
ت تتد ف ت ت وق ت ت ا رت تتو ه ت تتل ت تترع ج ت تتك ف ت تتل عنر ت ت عا تتروري ة
ه ه عاوعقبب فرل اع ت عا ا ل وعارةي.
ت تتل ر تتل ع تتض عات ترع عابتت ت ع تتلارةي فت ت عابت ترعق عرت ت وتت ت تت ت
وهت ت ع َّ
عان ل . عوتر ف ع
ت ت ت عات ت ت ب علا تت تتعب اتت تتل رت تتل ع ت ت ةه ت ت عان ت تتل ٖ -ق ت تتب تنجت تتوا
ع ت تتك عاب ت ت ترعق ت ت ت ت عاجت ت تتنلعب ات ت ت ة ت ت تتض ت تت ت تتل ر ت تتل ت ت ت ت رش ت ت ترع عاوعف ت ت ت
ع ت ت ه ةقت ت ت عرش ت تتر ت ت ت ع تتت ت ت علا تت تتعب امقل ت تتلر عات اون ت تتب عوه ت تترى فت ت ت
ت ت ول و ت ت عونل ت تتو عج ت ت ت ت ت عاجت تتنلعب علات ت تتب وترت تتب ف ت ت ع ت ت
عبت ت ت ة رش ت تترت ف ت تتض عا ت تترق عاتا ل ع ت تتب و ات ت ت تت ت تتل بت ت ت فج ت تتل عاب ت ت ترعق
ا ت ت و فت ت ت قع ت تتو عونل ت تتو فو ت تتبوع ت تترولل قلتت ت ت ب ا بتت ت ت ع هع ت تتلر
فت ت عات تتب وفت ت عوقل تتلر تت ت تبلج تتر تت جت ت ع ن تتل رل تتت تنت ت
127
عوه تترى وهت ت ع ت تتل تتا ع تتض ق تتب ععات تتل ه ع تتك عاتت ت ب وه تتو عوت تتر عات ت ي
ع لره ،اك رشرع عا و ،اك عارةي.
ِلاهوع ِل هَ ل درسة ِلركي:
عاالا ب: ات رتب عابرعق ع ك عوت جو عاللع عا ج
ورع ت ت تتل ٔ -عاب ل ت ت تتب علاعنت ت تتو عت ت ت ت ع ت ت ت عونرت ت تتل ونرت ت ت تتب عاا ت ت تتر
عانر ت ت ع ت تتل و ت تتو ع وع ت ت تل ا ت ت و ت ت ت تترو عا ت تتر بب عإت ت ت ت ب تبجوات تتب
وة ت تتل تت تتل ت تتل ت ،ا اانج ت تتق تجت تتلا عابع ت تتل ا ت ت ا ف ت تتض تت ت ت عاتبت تتل
ت تترعت عاوع ت تتب عاعن ت تتو عت ت تتل و عر يت ت توعهر عا ج ت تتود تت ت ت عاب ت ت ت عاات ت ت
عتت تتر ع ت ت ت تتل وه ت ت ف ت ت ه ت ت ع ،تت تتل رت تتل وع ت ت ت رو تت ت ت عونرت تتل ت ت ت ة
عاهللب وق وق وع ع ك لر جاض علر ق عع تتبو .
ٕ – عاا ت ت ت فت ت ت قع ت تتو ةهع ت تتلر ع ن ت تتل و ات ت ت و ت ت ت ر ت تتل وع ا ع ت تتو
عاروع ت ت تتب عت ت ت ت عارت ت ت تتو جت ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وتت ت ت ت وا ا ع ت ت تتو تت ت ت ت عات ت ت ترةي
ا ت ت عا تت تتل عونل ت تتو لت ت ٌتر ع ا ت تتر ف ت تتض ف ت ت
اع ت ترععا ف ت تتض وو عاب ت ترعق قُ ْ
عاتو ت ت تتوعب عوتت ت تتر عا ت ت ت ي عتت ت تتاو ب ت ت ت ت ع تلات ت تتض عانا ت ت تتلل ف ت ت ت قعت ت تتو
ع تتك رش تتر ت ت ت عاتت ت ب وقت ت ارا تتب ع تتك ا ت ت ه هت ت ع ة ت ت قت ت توع عاج تتل
ره . ةهعلر ع نل عاا شعات جنا ل ع
ٖ – ع ت ت عاوقت تتوم ف ت ت ،ع ت ت ع عا ت ترةي ع ت ت عان ت توع و عاا ت ت اج ت ت فب ت ت
ع ت ت ابت ت ت ي ا ت ت ،ا ت تتك عفا ت ترعه نت ت توع و ات ت ت اج ت ت وععت ت ت ع عا ت ترةي ف ت تتل وقت ت ت
ةرش تتر ع ت تتل عاروف تتب تت ت ا ر ت ت عا تترول ع تتل ع تتك عا ج تتض عافا عر ت ت ا ر تتب
ة ت ت عفار ت توع ةت ت تتو عر ا تر ت ت وقوع ت تتل ع ت تتل ع وق ت ت رت تتل هت ت ت ع تتت تتل ةهت ت ت ه
ة ةر ت تتت ا ت تتو ر ت تتل ارشت ت ترع ق ت تتوا ع ت ت تتل عات ت تتب وت ت تتتوه ع ت تتلو ةر ا ع تت
ر ع فتل رو عانر
128
هت ت ه عالر ج تتب هت ت عاات ت وت تتبت ت ت ي ع تتل ،ا تتك عاج تتو عت ت ارت ت عاوعقت ت
لت ت تتلق عاتت ت ت تتلا عا ج ت ت تتب وةوجت ت ت ت ت عا ج ت ت تتض عإت ت ت ت ت ،ا ت ت تتك روع عا ت ت ت تتو
ا ت تتل وةتت تتل عاتت تتلا عاه لا ت تتب عاات ت عفار ت تتوهل فت تتل رت تتل عفا عر ت ت تت وعا
عاا ت ت ر ب ع ت تتك عاجوعع ت ت عا ج ت تتب ارر ت ت ع ات ر ت تتب عات ت تتا علل ،ا ع ت تتك ت ت تتع
وهت ت ت عت ت ت ا ابت ت ت تت ت ت قع ت ت ت عوتش ت تتب عا عرتت ت ت ت تتو واتر ت تتل ا ت تتل فت ت ت
عات رت ب.
129
ات ت ت ت ت تترول ق ج ت تتب ا ت ت ترعوي عان ت ت ت و ور ت ت ت عاتات ت توعارع وعات ت ت ت ورع وو ت ت ت
ت ت ت ه ه ت ت ت ا عوعت ت ت ع تت ت تتوت فت ت ت ت ت ت ت ه وا بت ت ت عا ت ت ت م عات ت ت ي رت ت تتل
ي بل.
ف ت ت ،شت ت ت عر عا ج ت تتض عإتت ت ت ت وعات ت تتلل رتت تتل ي ت تتر ا ت تتل ةش ت تتر عات رت ت تتا
ت تتب ف ت ت عونر ت تتل فلقت تتض فج ت ت ر ت تتل ا ت عرتت تتلت عاب ت ت تتب وعات لق ت تتلت عات
عاجت تتل رع ف ت ت عاج ت تتل ل عاتها ت تتب ةشت تتر رع ت تتر ف ت ت اجب ت ت عاجوعع ت ت وعتت تتا علل
ت ت تتو ع ت ت ت تتل وت ت ت ت تتل رت ت ت ت تت ت ت ت ةت ت ت تتر فت ت ت ت ونرت ت ت ت عاا ت ت تتر عاب ت ت ت ت
ت تتوه عا ج ت تتض عإتت ت ت ت ورق ت تتض رل ت تتت عت ةش ت تتر فب ت تتل فت ت ت عات رت ت تتا
ات ت ة ت رت تتب عانت ت و ر تتل ا تتل ف ت ت عيت ت فت ت ن تتي عاتت ت ب عا عو ت تتب
وهت ت ت تجت ت ت ر هجت ت ت ب امنر ت تتل عا ج ت تتب ارشت ت ترع ت ت تتل انو ت تتض تت ت ت ةنر ت تتل
ا ت تتب ا جت ت ت ب ف ت ت ع ت ت ت ع عابت ت ت قت ت ت تت تترت ا ج ت تتض عإت ت ت ت تجت ت ت عر
ل ةج .
131
ع ت تتل عانت توع و وعانل ت تتلت ج تتود عاتت ت ب ف تتل تنت ت و ع ع ت تتك ة تتب ن تتل
ه ت تتل ن ت ت ا ت تتل اج ت تتم وا ا ت ت ع وا ت ت ا ت ت ع اا ت ت واا ت تتول ف ت ت اتت اتت
ت ت ت ي ،ا ت تتك قج ت تتور عاتت ت ت ب عت ت ت عإنلل ت تتب ع نرلت ت تتل ر ت تتل ع ت ت ت ه و ات ت ت
ت ةنرلت ل توى عارةي. وا
131
يظبدر انفمّ فْ ٙذا انؼظز
رتت تتل رل ت تتت ف ت ت عجت تتر تجت تتل ر عا جت تتض ف ت ت عجت تتر عاات تتلعب ات ت ا ت ت
عاجت ت تتنلعب ا نجت ت تتر ف ت ت ت عارا ت ت تتلب وعات ت ت ت ب وعإ تت ت تتلل وعا ت ت ترةي ،ا ة ت ت تتض
نت ت تتي ن ت ت ت وو عبت ت تته عاا ت ت ترعت ف ت ت ت ا ت ت تتلو ه ت ت ت ه عاتجت ت تتل ر وتت ت ت ت ى
عار ول ،ا ل و ا ع ك عا نو عاالا :
ٔ -وهليسررررروة ل مترررررهب :ع ع عاهت ت ت م ن ت تتو ا تت ت ت ر جوج ت تتض عا ت تتر
قللب ت تتب عا اا ت تتب ع ت تتك تبل ت تتل عتت ت تتل ر ت تتل ع ت تتض فت ت ت عج ت تتر عاجت ت تتنلعب
وعلاا ت تتلا و ا ت ت و هت ت ت ع عا ت ت ت تت ت ت عا ج ت تتل ات ت ت بلج ت تتر ت ت ت و عاج ت تتر
ت تتب ت ت تتض عاوقت تتوم ع ت تتك ةتت تتعلب ت ت و ر ت ت ف ت تتض ا ت ت ا تت تتر ا رش ت تتر ت ت ت
تبرفت تتب لت تتهض وت تت تتوهض ،ا ع تتلاا ج ع ت ت عاجت تتنلعب ف ت ت ب ت ت تت ت عات ت ت
ف ت ت عت ت ة عا تتب تت ت ل قت ت نت ت و ف تتل ت تتول ات ت ا ت ت ت وات ت اتت ت
تت ت عاال تتور فعبت ت ع ا تتل عج تتر عاج تتنلعب ا تتر عت تتابتل عب تته عوا تتلي
ع ت تتل عاجت تتر تت ت ت عتت تتابتلا ل ف ت ت عجت تتر عارتت تتو وعاا ت ت عاا ت ت رت تتل
وقت ت ت ة ت تتلر عت ت تتر ر ت ت ت عهلل ع ت تتض ،ا ت تتك لر ت تتق نت ت ت هت ت ت ه عات ت تتر ب عاات ت ت
ف ت تتل ناتت تتل ن تت تتل قت تتل " :ع ت ت ر ع ت ت وع ر ا ا ت ت وع" ق ت تتلاوع: ت ت ت ج عا ت تتل
ف ت تتض ا ت ت ت ت ر را ت تتلعر وتبت ت تتل وت ت تتل وع ت ت تتل ق ت تتل :ت ت تتبر عا له ت تتب ف ت ت ت
ر ترت ت وا ت ت ة فج تتل ه ت ت ع عابج تتر ات ت رو ت توع ع ت تتك ر تتب وعنت ت ع ف ت ت
عإاتت تتل ع ت تتبر عا له ت تتب وع ت تتب ةه ت تتل عتوتت تتل وه ت ت ع ت ت ي ،ات تتك ا ت تتلوا
عاجر عارر . تبل ف ف
نت تتي ة عاعاتت تتل ع ت تتل عتوتت تتل ف ت ت ٕ – وهليسرررروة لررررا ِلسررررية :
ت ت ت ول هت ت ت ع عابج ت تتر ر ت تتل ةرش ت تتر ت ت تتض فت ت ت عج ت تتر عاج ت تتنلعب و ات ت ت عبت ت ت
روع ت تتب عاتت ت ت ب ووقت ت تتوم عا ج ت تتل ع ت تتك عارش ت ت تتر تت ت ت عونل ت تتو عاتا ت ت تتت ب
132
امنر تتل عا ج تتب وقت ت ي تتر فت ت هت ت ع عابج تتر ع جت تتل عاب ت تتل – ع تتك ت تتل
تت تتعق ع ل ت تتض – ،ا ت تتك ف ت تتر ج :فر ت تتق رت تتل ةرش ت تتر ععات ت تتل ه فت ت ت عا ج ت تتض ع ت تتك
عاتت ت ب وات ت ا ت ت فت ت قعوا ت تتل وفر تتق رت تتل ععات تتل ه ع ت تتك عاتت ت ب تن ت ت و ع
عب ت ت ة ا ت ت ف ت ت قعوا ت تتل وف ت ت تجلع ت ت ه ت ت ع اوت ت ت ف ت ت عتت تتابتل عا ت ترةي
ف عجر عاجنلعب. وا ر ه ع عاا لهل وع ن
ٖ -وهليسرررررروة ل ْ رررررره :فج ت ت ت ع ت ت ت ة ف ت ت ت ه ت ت ت ع عابجت ت تتر عاه ت ت ت م ف ت ت ت
ي تتر عا تتعبه ن ا تتض عبت ت ة ر تتل تتت ت تل ع تتض فت ت عج تتر عاج تتنلعب وفت ت
و ات ت ات ت ر ت ت عإ تت تتلل عا ت ت ي با ت ت عت تتض هت تتو عا ت تتل ق للا ت تتب هلجت تتب ت ت ت
عاع ت تتت تت ت ت ت ت تتل ه ت تتب ،ا ت تتض عا ت ت ت بب تت ت ت ة ت تتض ه ت تتو عا ت تتلق عات ا ت ت ت
ن تتي عج ت ت ب علتت تتب ة عإ ت تتلل ععا ت ت ع ت ت ت هت ت ع عابجت تتر فج ت ت ع تتك ة ت تتض
رش ت ت عر ت ت ت ةهت ا ت تتض رتج ت ت ر تت ت ت تجت تتل ر عا جت تتض عبت ت ت ة ةجت تتع عا ج ت تتل
ل ب عاجبوعب. ف عاع ع عاتاعلع ع ةت عر ف عب ا رق
ٗ – وهليسرررروة ل ررررركي :فج ت ت جت تتلر ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر ةرشت تتر تت تتل ل ت تتق
ت تتل عجت ت ب هلجت تتب وقت ت ع ت ت ة عاهت ت م ف ت ت ن ا تتض ي ت تتر ة ع تتض عاج ت تتل
ابات ت عت تتض فت ت هت ت ع عابج تتر ،ا ة عا لاع تتب عابيت تتك ت ت ت عا ج تتل ات ت ات ت
ت ت ،ا ت تتض ت ت ت ،ات تتك عااج ت ت ت ت ت عاعاتت تتل ع ت تتض ف ت ت وع رت تتل عب ت ت
ت تترى ع تت تتل ،ا ف ت ت نت تتلات عا ت تترورع عاججت تتوى وعات تتعبه ع هت تتر ا ت ت ر ت ت
ت عااوت ف عا و ،ا ض.
ةرش تتر ع ا تتل عت عاب ت تتل عاتع تتب ع تتك عات ترةي فت ت هت ت ع وع تتك رت ت فت ت
ا ع ت تتك عاتجت ت ت نب عاترتت ت ت ب و ات ت ت عابج ت تتر رل ت تتت اباتت ت ت ع ت تتك عاج ت تتل
تت تتل رت تتل ع ت تتض عانت تتل ف ت ت عجت تتر عاجت تتنلعب وه ت ت ع ر ت ت ،ات تتك ة عبر ت ت
عا جت تتض ف ت ت عجت تتر عاجت تتنلعب رت تتل الع جت تتل عت ت تتل وت ت ت ه ت تتل رت تتل عراعللت تتض
133
عا جت تتض فت ت ةت تتل ف ت ت عجت تتر عاا تتلعب عتت تتل اجا ت ت ض تجت تتلا عا ت تتل عا ت ت
رت ت تتل ع تت ت تتل ير ت ت تتل ع ت ت ت عا ج ت ت تتل ععنشت ت تتض وا ر تت ت تتض عب ت ت ت ع ع ت ت ت عا وات ت تتب
وعاعنو عا يري ا ض ةوا ،اك عاج ل .
134
خظبئض انفمّ فْ ٙذا انؼظز
علوتور ع ا ب: ه ع عابجر ف عات ل عا ج ات
ٔ -ي ت ت تتور ت ت ت ت تتله ا عن ت ت تتو عا ج ت ت ت ت عب ت ت ت ت ع ع ت ت ت ت عا ت ت ت ت عل عات لت ت ت ت ت
وعهلجب ت رتب ةه عان و وت رتب ةه عارةي.
فت ت ت ت عاب ت ت تترب رالت ت ت تتب ه ت ت ت ه عاتت ت ت ت عر ٕ -اع ت ت توة عاتت ت ت توعا تت ت ت ت ،ه ت ت توع
عوتجلر عإت ت ب عاتها ب.
: ٖ -عاب ل ب علات ب و ا ك ا ف تل
ول روع ب عان و. -
-ت عات ب وع شلر عاترو ب ع عاجنلعب.
عات ب. -او
وعا جيب ات عترعا . -ت لع ب عاو لع
ٗ -ا ت ت ت ت شر عبت ت ت تته تجت ت ت تتل ر عاا ت ت ت تتر عإت ت ت ت ت ت عت ت ت تتلا عل عات لت ت ت ت ت
وعاتج ت تتلا رلإ تت تتلل وع ت ت ععاج ت تتل عات تتعبه ات تتعبه عاتج ت تتل ر رلاج ت تتل
عاترت ب.
ةه ت رتب عا ةري. عك ٘ -ي ور عا جض عافا عر
- ٙرشت ت ت ترع عاهت ت ت ت م فت ت ت ت عا ت ت تترول عا ج ت ت تتب ا ت ت تتب ا ا ت ت تترق عات لتت ت ت ت
وه رع عاب تل ت عات ب عات ورع ،اك عوتجلر عاتها ب.
135
المرحلة الثالثة
التشرٌع فً عصر العباسٌٌن
ور عاع ت ت ت تتل وعارتت ت ت تتل – عج ت ت ت تتل عا وات ت ت تتب اع ت ت ت ت ة ه ت ت ت ت ه عاترن ت ت ت تتب – ت ت ت ت ت
عابعلت ت ت ب ،شت تتر تت تتجول عا وات تتب عوتو ت تتب عت تتل ٕٖٔه وا ا ت ت ف ت ت ت اجت تتم
ت تتب ت عا وا ت تتب عابعلتت ت ت ب وات ت ت ع ت تتق عاجت تتر عا عرعت ت ت عا ت تتري اجر ع ت تتل ن ت ت تتل
ت ت لل عاه فب ف ل ،ا ت ر عااتت ب.
واباع ت تتر هت ت ت ه عاترن ت تتب ة ه ت تتك عج ت تتور عا ج ت تتض عإتت ت ت ت ن ت تتو وجت ت ت
قات تتض وعتج ت تتض ،ات تتك عا ت ت روع ف ت ت عاتت تتلل للقت تتض وع و ت تتض ةتت تتتك عاترل ت تتب ف ت ت
و ت تتتواض ف جت تتع ع تت تتل قلاتت تتل ع تت تتض عب ت ت ة رت تتل تججت تتو عر ع ت تتك عإفات تتل
وعاج تتل رت تتل ي تتر ف تتض ةات تتب عنشت توع ف ت رت ت ع تتلب تت ت ةعوعع تتض فرل تتت ا ت ت
عا ا ل ب عاتارلت ب عاا تت ت ع تتلا . ع ا ت عهع
ت تتب عاب ت ت تتب عاا ت ت وعرعت تتت ه ت ت ه عاترن ت تتب تججت تتورع ع ت تتك وا ت ت ار ت ت عا
تتل عارش تتر تت ت عاب تتو عاتها تتب و تتت ف تتل ة عا ج تتض عإتت ت ت ونت ت ه عت ت
تش عاا ت ر وعان و وع و عا ب وعو ب.
136
انؼٕايم انز ٙأدد إنٗ َٕٓع انفمّ اإلطالي ٙفْ ٙذا انؼظز
أٔال :ػُبٚخ انفمٓبء انؼجبط ٍٛٛثبنفمّ ٔانفمٓبء
عوت ت تتو عهاتلتت تتل رع ت ت ت عر ع ت تتك عرت ت ت عهت تتا عابعلتت ت ت و عت ت ت تور عات ت ت
ت تتب و ب ت ت توع عات ت ت عهاتت ت توع علات لت ت تتب فج ت تتع وع عا وات تتب علاج ت تتع ب عا عا ت ت
ه ت تتو عاتن ت تتور عات ت ت ي ات ت ت ور ع ت تتض يت ت ت عا وا ت تتب ف هت ت ت هت ت ت ع عاهات ت تتل عت ت ت ع
: تيلهر رر ت ل تل
137
ت ت تتل ف ت ت ت نت ت تتو عا ج ت ت تتل ع ت ت تتك و ت ت ت عا ت ت ت ي ٗ -واتش ت ت تتت عاب ل ت ت تتب ة
وتت تتم ة عاا تتر ب ب ا تتاو عا وا تتب عاتها ت تتب فجت ت ل تتب عار ت ت تت ت ةعت ت
عل ت تتب تت تتا عل ات تتض عاجوعع ت ت وعونرت تتل عاا ت ت ااج ت ت ع ت تتل ت ت ت للت عا وات تتب ف ت ت
ف ت تتض عات تتل واو بت تتض فرات تتب ا تتض ةعت تتو وتت تتم فت ت ه ت ت ع رات تتلب عاهت ترعج ع ت ت
وتجت تتلرفض ووع ع تتلت عا وات تتب وهللت تتب عاه ت تتب عار ت ت تت توعر ع ت تتت عاتت تتل
وع ت تتل فا ت ت رع ا ت ت وا ا ت ت عجوات تتض" :ف ت ت ق عانت تتق ف تت تتل وا عهلل وق ت ت
ت ت تتب ور ت ت ت ت ت ت ت ه ت ت ت ب عهلل ع ت ت تتك ن ت ت ت ر وعوتت ت تتر عت ت تتلا وى وعوه ت ت ت علا
عاجر ت ت تتب وعاعب ت ت ت ت وة عهلل فت ت ت ت ةت ت ت تتر عهلل تت ت ت توع ع تتتت وع بت ت ت ت عا ت ت تتل
عتل ة ت ف ض وعتل عت ت عض". تلا
138
وا ت ت ت ت ة هت ت ت ت ه عاب ل ت ت تتب علا ج ت ت تتض وعا ج ت ت تتل ا ت ت تتل ةشره ت ت تتل عاع ت ت تتلا فت ت ت ت
يت ت و تتت رت ت تتب عارع ت ترع فت ت هت ت ع عابج تتر فجت ت ت تتل عا ج تتض وعاتت ت عا
عا وا ت تتب عابعلت ت ت ت ب ف جت ت تتع ا ج ت تتض عإت ت ت ت ت رةي ف ت ت ت رت ت ت تت ت تتل ت ت ت ت ت ت ت
ن ت ت توع و وا ت ت ت ج ت ت توع ع ت ت ت ه ت ت ت ع عان ت ت ت وع تت ت تتل ابر ت ت توع وتت ت تتور ا ت ت ت اج ت ت ت
ت ت ت و ابعت ت تتل وا وعتت ت تتا علوع ا ت ت تتل عونرت ت تتل عا ت ت تترع ب نات ت تتك ،ع وقبت ت تتت ا
جعل ف عاعنو ع عانر وعابت عض.
139
عاه ف ت ت تتب و ي ت ت تتل عانرت ت ت ت ع ت ت ت ت ةت ت ت تتل عا لن ت ت تتب عات لتت ت ت ت ب عاات ت ت ت اتت ت ت ت
ف ت ت ت نر ت ت تتب ف ت ت تتل ورت ت تتل ع ت ت تتك ر ت ت ت ت ت ت ت ة عر عاهت ت تتوه ف ت ت ت عابعلت ت ت ت
عت ت ت وانت ت ت ت ت تتل ق ت ت ت ت عات ت ت لل اجع ت ت علت ت ت عا ت تتاو عات لت ت ت ب ة
شلر. ا ت
عا ت ت ي ةش ت تتر عت ت ت واج ت ت عع ت تتر ةعت تتو ب ت تتر عات ج ت تتور ع ت ت هت ت ت ع عاتتت ت ت
، :ف تتل عات تتر ،ا شت ت و هت ت تت عانر تتل عجوا تتض" :عات تتو اناتت ت رت ت
وعاابره ا نر وعاج أل ف عات ".
وا ت تت تتل ع ت تتك ا ت ت فج ت ت ت تتل عإتت تتل تلارت تتل ر ت ت عهلل ع ت تتض ت ت ت ةع ت ت
ب ت تتر عات جت تتور ة ت ت عابت ت ت عب وعاا ر ت ت ن تت تتل ةفا ت تتك عب ت ت وقت تتول لت ت ت ق
جت ت تته عت ت تتلال ق ع ت ت تتك ع ت ت ت عاتر ت ت تره ورت ت تتل عابعلت ت ت ت و ن ت ت تتو عا ت ت تتل
ا ت ت ةفات تتك عب ت ت وقت تتول ل ت ت ق عاتر ت تره عاع بت تتب ا ت ت ف تت تتل تت تتا تلا ت ت ف ت ت
ع ت تتك ج ت تته عاع ب ت تتب ف تت تترهل عابعلتت ت ت و ع ت تتك ة ت تتل ان ت تتر ه ت ت تتض ا ت تتل
ت ت ترعل ت ت ت ع تعرنت ت تتل نات ت تتك و ت ت تترب عإت ت تتل تلا ت ت ت علاتت ت ت لل ا بعلتت ت ت
ع رت رععض.
و تترب ةعت تتو ب ت تتر عات جت تتور عإتت تتل ةع تتل ن ت تتب وع عت تتض و ت تتض ةعت تتك ة
ف ت تتر ا تتض قر ت تتل عات تتو عتا تتلل ةعت ت ن تتب عت ت تتض ا تتواك ت ج تتب عاج تتل
. وع ابلو ض ت عابعلت ابو
ت تتب عت ت ت عو ه ت تتل ة نر ت تتب ت تتب ةا رت ت تره ف ت تتض وتت ت ت ت ت تتل اجت ت ت
عاتج ت ت تتررع فت ت ت ت عا ت ت تتر بب ا اا ت ت ت ت ة ف ت ت ت ت عاتع ت ت تتل عات ت ت ترةي فت ت ت ت عإتت ت ت ت
عإتت ت ت ب ار ت ت تتت ت ف ت ت رت ت عوتت تتور تت توع رل ت تتت تاب ج تتب علات لتت تتب ةو
ت تتر ي ت ت عانر ت ت وعإ عرع ا ت ت فج ت ت رل ت تتت نر ت تتب عا ت ترةي ف ت ت ع رهت تتل وت ت ت
141
ا ت ت تتل فلا ت ت ت ا ل عارعت ت تترى ف ت ت ت ع ه ت ت تتلر عاب ت ت تتو وعاتبت ت تتلرم وعا ت ت تتوه علا ج ت ت تتض
عإت ت ف ه ع عابجر.
141
ت تتر ات ت ت تت ت تتل وعاتجت ت ت لا عاترتت ت ت ب ،ا ت تتك وعاتانت ت تتل -عاج ت تتل
عا ج ل ،ا ض ف عتا علل عانر عا رع . ر
وعات ت تتليرعت عا ت ت ت و ب ع ت ت ت وات ت ت جاجت ت تتر عوتت ت تتر ع ت تتك ت ت ت تتر عا ت ت ت
وفت ت ت توتت ت ت عانت ت ت ن ت تتو ب ت تتره وةت ت تتل عا ت تتل عا ج ت تتل فت ت ت عاتت ت تتل
ت ت تره ج ت تته هت ت ت ع عات ت ترةي وا ت ت ت عو ا ت تتب وقت ت ت عا ج ت تتض ةر ت تتض وة اا ت تتض و ا ت تتواك
تت ت ت فت ت هت ت ع عابجت تتر عات تتليرعت عارالع تتب رت تتل ف ت ت رت تتلاب عا تتو عع ت ت
عانا ت تتلج تت ت ت ت تتب عاات ت ت ةرتت ت ت ل تت ت ت تج ت تتر ،ا ت تتك عإت ت تتل تلات ت ت فت ت ت
عبت ةه عات ب وعج ب عاتتلا عا ج ب.
ِ ثر ِل ترتب أ ا ِلْدو:
وعات ت ت ت ت ت عه وع نجت تترت ا ات تتض ف ت ت عا ج ت تتل عتت ت تتلل عا ت ت اج ت ت
ةتر :
،ات ت تتك عوت ت ت ت وب عا ت ت ت ا عا ت ت ت ي رت ت تتل ٔ -عا ت ت تتض عا ج ت ت تتل ف ت ت ت رات ت تتل عا
ا ت ت فت ت ت رات تتلب عو ا ت تتلفب عات ت ت ي و ف ت تتض رش ت ت عر تت ت ت عابت تتل وعا ت ت
وفت ت ت عارا ت تتب عوه ت تترى عاات ت ت عا ج ت تتل عات ت تتليرعت عاات ت ت اج ت تتو ع ت تتض وعت ت ت
و ت ف ه ع عابجر.
ٕ -عاتت تتلل عا ت ترع عا جت تتض وي ت تتور ع عر عا ج ت تتب عاا ت ت ا ت تتل ق تا ت تتل وقت ت ت
ة ى ات ت ت ،ات ت تتك عارق ت ت ت عا ر ت تتري ووج ت ت ت ت عا عرتت ت تتب عا ج ت تتب ،ات ت تتك تتت ت تتاوى
تتت تتل ت تتلع عاتا ت ت هر ت ت ع ت ت ت عا ق تتب وعاابتت تتق وعإنلل تتب وعا تتتو ع تتل
وو ت تتب يت ت تتره تت ت ت عا ج ت تتل ع ت ت تتك تبرف ت تتب عر ت ت ت ت ت ت تتعجوه وة ات ت تتا
،ات ت تتك عا ت ت تتوه علا جت ت تتض عإت ت ت ت ت ف ت ت ت ه ت ت ت ع عابجت ت تتر ورت ت تتل ه ت ت ت ع تت ت تتع
وعابجور عاا ا ض.
142
ُدف ِلْدو ِل هَ:
: ف ه ع عابجر تل عا ج عتا م عا
عاوجت تتو ،ات تتك عانت تتق وعاابت تترم ع ت تتك نر ت ت عا ت تترل ف تت تتل ت تتوب عا ت تتل
وق ت تتل ل ش ت ت ع نت تترم عاتا ت ت هرو ت ت ت عاب تت تتل ةاعت تتلل عات ت ت عهب ت توع تت ت
فلاه ت ت وه لر جت تتل اا ت ت تت تتل ت ت تتو عت تتض ت ت ت ع ت ت عالر ت تتق عاتت تتوي ا ت ت
ج و ت تتض تت ت ت عوات ت تتب و عت ت تتا ب ع اجع ت تتو وت لق ت تتب وعا اج ت تتلر اتت ت ت عر
تجج ت تتو ع ا عا ت تتض ةو تت ت ت عر ع ع ت تتض عت ت ت ن ت ت ت عات ت ترةي عاته ت تتلام فر ت تتل عا ت ت ت
عوه ت ت عت ت ت هب عاتهت تتلام وعاا ت تتر ت ت تتض وع رت تتل ه ت ت ع عات ت ت هب جت تتن نل
رتت ت تتل ا ت ت تتت ت ه ت ت ت ه عات ت ت تتليرعت تت ت تتل ا عت ت تتو ع ت ت تتض قوعع ت ت ت عاعنت ت تتو عاب ت ت ت ت
عات .
143
ِ ثر ِل ترتب أ ا مثرة ِل ه ع:
ت ت ع ع ت ت ه ت ت ا عا ج ت تتل ا ت ت ي ت تتور ةنرت تتل فج ت تتب وق ت ت ت تتا ت ت ت
رت ت ت فت ت ت ترل ت تتض فبر ت ت تتت ع ت تتك عإت ت تتل ةع ت ت ت ن ت تتب وت رت ت تتاض ةعتت ت تتل
وعر ت ت ت تتت ع ت ت ت تتك عوو عع ت ت ت ت عت ت ت تتل عت ةه ت ت ت ت عا ت ت ت تتل وع ت ت ت تتك عاب ت ت ت ترعق
وهرت ت ت ت ع فت ت ت ت رت ت ت ت ،ق ت ت ت ت عر ت ت تتت وقلاب ت ت تتض عا ت ت تتلفب اجلا ت ت ت ت عاتج ت ت تتر
ت ت ت ت ع تت ت ت تتل ةرت ت ت تتب عا ج ت ت تتض وةن عش ت ت تتض فج ت ت تتع وهل علاج ت ت تتع ب عإتت ت ت ت ت ب عا
عإت ت ت ت رش ت ت عر تت ت ت عونرت تتل وةش ت تترى عوعنت تتلو عا ج ت تتب ع ت ت ت ع عا ت تتول تت ت ت
عا الوى وعونرل .
ت تتره جت تتم ر ت ت فج ت تتض ع ت تتك تت تتل ع ت ت ت تتل ،ات تتك ة واج ت ت ة ى ا ت ت ة
فت تتل هرت عات تترن ت عاب ت ت تتب فرل ت تتت رن ت تتب رع بت تتب عا ت ترةي ت ت ت عات ت تتب ،ات تتك
عاب ت ت ترعق ورن ت ت تتب تنت ت ت ت ع ت ت ت عانت ت ت ت ت ت ت ت عاب ت ت ترعق ،ات ت تتك عات ت ت تتب ورن ت ت تتب
عا لفب ،اك عات ب وعابرعق وتجر.
وقت ت ت عت ت تتا ل عاب ت ت تتل تت ت ت هت ت ت ه عا ت تترن ت و ره ت تتل فاجلرع ت تتت و ت تتلت
ت تره رت تتل ارا تتب ع تتك ات ت عت تتل عتا تتل ع تتض عا ي تتر وات ت شر رت ت وعنت ت تت ت
ف ت ت ع تنت ت ت ع ت ت عانت ت ت جت تتلنب ةع ت ت ن ت تتب عا ج ت تتل ا ت تتل ر ع عر ع ت ت
عب ت ت رن ا ت تتض ت ت ت عابت ت ترعق ،ا ت تتك عات ت تتب ه ت تتلام ،تلتت تتض فت ت ت عب ت تته ع عر
و ت تتض ق ت ت وقت تتم ع ت تتك عونل ت تتو عا عو ت تتب عاا ت ت ا ت ت اج ت ت ،ات تتك ت ت هض ةع ت ت
ت ت ع ت ت عب تته ع عر عاا ت ت ن تتب وعإت تتل عا ت تتلفب ر ت ت ف ت ت ت هع تتض عا
وت ت ت ه ت تتل عراجت تتك عا جت تتض عإت ت ت ت ووج ت ت عرهت تتل ت ت ت ت هعت تتض عاج ت ت ر تتل
وجت تتلر قت تتل و عان ت تتلع وتت تتب ف ت ت عجت تتره ،ات تتك ر ت تتب علا ت تتب ت ت ت عارتت تتل
او ل. ت ف عإت
144
ط ب :رأصز انؼمٕل ثضمبفبد األيى انًخزهفخ
طبد ا
تها ت ت تتب رت ت تتلابرب وعا ت ت تتر ا ا ت ت تتت عوتت ت تتب عإت ت ت ت ت ب ت ت ت ت ة ت ت تتل
و ت تتره ل ت تتلت تاب ت ت ع رت تتلا و وعا جت تتلرى وعات ت تتو وعات تترو وةه ت ت
تتره وع تتو وارت ت للا تتب تت ت هت ت ا شجلف تتب اه تتلام ،ا تتك نت ت رع تتر شجلف تتب
ت ع و ت توعه . ق ااعل
و ب تت ت ق ت تتوع وةات تتم عت ت ت هت ت ت ا عا ت تتل عتت ف تت تتل رعت تتل عإتت ت ت
تت ت ت اع ت تتل اوع ت ت تتل ع ت ت ت فت ت ت ونت ت ت ع ت لتت ت ت ب وعنت ت ت ع وة ع عا ت ت توعرق ع ت ت ت
ت تتلج عا رت تتر وا ت ت تتب عات ت ت ه تبت تتلرم وا ت تتلرب فرت تتل ا ت ت ا ةشت ت تره ف ت ت ،
وقت ت ت ت ت تتلع ع ت تتك هت ت ت ع عااج ت تتل عاب تت ت ت وعا ات ت تتلع وت ت تتبب عاتت ت ت عر
وعاار تت ت ت تتب ا ب ت ت ت تتو عاتها ت ت ت تتب ف ت ت ت ت ه ت ت ت ت ع عابجت ت ت تتر رلالت ت ت تتب وعار ت ت ت ت تتل
وعا ت ب وعات لق.
ت تتب وف ت ت تجت ت ت تا ل عا ج ت تتض ه ت ت ع ع ت تتك تها ت تتم عاب ت تتو عا وق ت ت ع برت ت ت
و ت ت تتض هت ت تتو عاب ت ت ت عا ت ت ت ي نات ت تتلج ،ا ت ت تتض عإ تت ت تتل ف ت ت ت ععل عات ت تتض عإت ت ت ت ت
وتبلت اض.
وقت ت ت ر ت تتل اب ت ت ت عات ل ت تتق وره عارع ت تتر فت ت ت ر عا ت تتع لت عاات ت ت ةشلره ت تتل
وفت ت ت لر ت ت تتق عات ت تتا ا ع ت ت تتك عونرت ت تتل ت ت ت عإت ت ت ت ت تتر عاتت ت ت ت ت
عا ج ب عاا عتا عل ل عا ج ل ع لر ق عا ا ل .
وا ت ت وع ،ا ت تتض ف ت ت ،شع ت تتلت عا تت ت ت وق ت ت ات ت ت شر عبت تته عا ج ت تتل علا ت ت
عونرل عا ج ب.
145
عاات ت ت راع ت تتت فت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر وع ت تتك و ي ت تتر ات ت ت فت ت ت ت ا ت تتلا
عاتشل رالب عو ا تل عا لفب رنتض عهلل . تع
146
رذٔ ٍٚانفمّ
فات تتلوى وةق ت ت ب ا ت ت ا ت ت و ف ت ت ع ت ت ه اج ت ت رت تتل ا جت تتنلعب وعاات تتلعب
ل ت تتب وق ت ت و ت ت ت ت فرت ت ترع ات ت ت و عونرت تتل عا ج ت تتب فت ت ت ع ت ت ا ت تتروى عت ت ت
عج ت تتر ع ت ت ت ةت ت تتب ع ت ت ت تل ر ت تتل عاا ت ت ت ت ج ت ت ت و عب ت تته فا ت تتلوى عا ت ت ت و
ت ل ل. هوفل ت
عت ت ت ت ةت فرت ت ت ترع ات ت ت ت و عونر ت ت تتل عا ت ت تترع ب اي ت ت تتر ات ت ت ت عانت ت ت ت وتت ت ت ت
عو ت ت توأل وق ت ت ت ي ت ت تترت ع ت ت ت ع لت عاا ت ت ت و ع ت ت ت ت عبت ت تته عا ج ت ت تتل ا ات ت تتلوى
ربلا ت ت تتب وعع ت ت ت عتت ت تتر وعع ت ت ت ععت ت تتل ت ت ت ت عاجت ت تتنلعب وعاات ت تتلعب ت ت ت وه
رت تتل فبت ت تلات ت فت ت عاتولت ت و تت ت فج تتل عابت ترعق فا تتلوى ر ت ت عهلل عت ت
عع ت ت تتت تتبو وةق ت ت ض ع ت ت ع ت ت ةع ت ت للات تتب رتت تتل ت ت ت عا هب ت ت فات تتلوى
رت ت تتل فب ت ت تنتت ت ت عت ت ت ت ت وهض وةق ت ت ت ب ت ت ت ةهت ت ت هت ت ت ا عا ت ت و عت ت ت
ا ت ت توع عانتت ت ت فت ت ت رات ت تتلب ع ش ت تتلر عات ت ت ي ت ت ت ت ف ت تتض ش ت تتلر عا ج ت ت تتل عات ت ت
. علابرعق و روع ف ض فج
ارت ِلتد يِّ ل َّ ِإسء َ
تت ت ع اتت تتل رت تتل عا جت تتض عإت ت ت ت ف ت ت هت ت ت ع عابجت تتر ق ت ت تت تتر عترن ت تتب
فجت ت عت تتاو ب عوت تتر عإات تتل ع تتل اا ت ت لت ت ب ولر ج تتب فر ت ت ع فت ت عاات ت و
ا ابرف ت توع عت ت ت ت تتب عاعنت تتو عاب تت ت ت عا عرتت تتلت عإت ت ت ت ب فت ت ت لت تترق وت
لر ج ت ت تتل ع ت ت تتك ا ت ت ترعو وعت ت ت ت فج ت ت تتل عوتت ت تتب عإت ت ت ت ت ب وات ت تتا هد هت ت ت ت ه
: عالرق ف تل
-رت تتل عا ج ت تتض رات تتب عر ه وفالو ت تتض ع تت تتض ش ت ت ت ت ت تت تتل رات تتب ع ت تتك
ا ت ت ت ت ه ةو ت ت ت ت تر ةنت ت ت ت هت ت ت ت ا عاا ت ت ت ت عج عر ا ت ت تتض ع ت ت تتك عج ت ت تتب عالت ت ت ت ب
147
ف و و ت ت تتض ف ت ت ت ن ت ت تراض رتت ت تتل فب ت ت ت ،تت ت تتل عر عا ت ت ترع تلا ت ت ت عع ت ت ت ة ت ت ت
عهلل ع ض. ر
ش ت ت ا ت ت ا ترن ت تتب ل ت ت ب عا ج ت تتض ف ب جت تتو ع ت تتك تت تتل و ت تتوه ت ت ت فا ت تتلوى
ا ل. ل ةو عااتش لأل عبه عونرل واب ةتال ه عجج ،
يهُج تد يِّ ِل َّ ِإسء َ:
عا جض وه : و ت ت له ش شب اا و
ِ و :ا ت ت ت و عا جت ت تتض تها لت ت تتل علونل ت ت تتو وع شت ت تتلر وةق ت ت توع عاجت ت تتنلعب
رات تتلب عاتول ت ت عا ت ت ي و ت تتض وق ت ت وج ت ت ،ا ت تتل ت ت ت ه ت ت ع عات ت ت وعاات تتلعب
عإت تتل تلات ت ع ت تتض و تت ت ف تتض فج تتل تها ل تتل علونل تتو وع ش تتلر وفا تتلوى
تتل ات ت ة وت تتل اا تتلع ع تتض عتت ت ةهت ت عات تتب وتت ت عاج تتنلعب وعاا تتلعب
رات ت ت تتلب عا ت ت ت تتلت عارع ت ت ت تتر ات ت ت ت ت ل عاشت ت ت تتوري ورات ت ت تتلب عهت ت ت تتا م عان ت ت ت ت و
ا لفب رنتض عهلل.
ِلثرررهيَ :ا ت ت و عا جت تتض ات ت و ل ت ت تتر ع عت ت عونل ت تتو وع ش تتلر وهت تتو تت تتل
ات ت ت را ت تتلب عاهت ت ترعج عات ت ت ي و ت تتض ةع ت تتو ع ت تتا ر ع ت ت ت فج ت تتل عان ت تتب وتت ت ت
وت ت تتم و ت ت ت ت ف ت ت تتض ةنرت ت تتل عا يت ت تتل عاتت ت تتلا وعإ عري ا وات ت تتب عإت ت ت ت ت ب
و ت ت تتل تنتت ت ت ت عت ت ت ت عانتت ت ت ت وت ت ت تتل را ت ت تتب ي ت ت تتلهر عاروع ت ت تتب ع ات ت ت تتاب عاات ت ت ت
و تتت ل فجت تتض ةعت ت ن ت تتب وه ت ت ه عارا تتب ه ت ت عوج ت ت فت ت فجت تتض عون ت تتلم
وت ت ت تتل :عا ت ت تتلت عاجت ت ت ت ر وعا ت ت تتلت عارع ت ت تتر وعا ت ت تتل عت وعاتت ت ت ت ر عارع ت ت تتر
تبت تتت فج ت تتض ةعت ت ت ن ت تتب فت ت ت ةجت ت ت وعات ت ت ر عاجت ت ت ر وهت ت ت ه عارا ت تتب قت ت ت
ف ت ت ت رات ت تتلب وعن ت ت ت تت ت تتتله تب ت ت تتل عانت ت تتلر عا ت ت ت عاروع ت ت تتلت ع ت ت تتض وق ت ت ت
ت تترنل تلت تتوا ف ت ت را ت تتلب عاترهت ت ت عا ت ت "عارت تتلف " عا ت ت ي ت تترنض ت تتت
تتله "عاتعتول".
148
و ت تتت ع ت تتك لر جت تتب عا جت تتض عات ت تتر ع ت ت عونل ت تتو وت ت ت عارات تتب عاا ت ت
وع شت ت تتلر رات ت تتلب "عات و ت ت تتب" وه ت ت ت توتت ت تتوعب ف ت ت ت عا جت ت تتض عاتت ت تتلار اا ت ت تتت
ت تتب عي تت تتب تت ت عاتتت تتلا عاا ت ت و تتب ل ةت ت ت ع ت ت عا ت ترعت وة ت تتلب ع ت تتل
ععت ت عاجلتت ت عت تتل ن تتي تت ت فج تتض تلات ت وت تتل ت ترعه ه تتو عل ا تتل ه ،ع ات ت رت ت
اتلا ف عاتت اب د.
ِلثهلررررررث :وه ت ت تتل لر جت ت تتب شلاشت ت تتب ف ت ت ت ا ت ت ت و عا جت ت تتض ع ت ت ت ةج ت ت تتنلع ل
عات ت و عونر تتل عا ج تتب ت ت ت ة اا تتل وو تتوه اا تتب ه ت ت ه عو ا تتب شت ت تجلر ت تتب
هت ت ه عونر تتل ع تتل عر عاتهلا تتب فت ت عاتت ت عهب عوه تترى وهت ت ه عارا تتب ل ت تتق
ر ت تتر ع عر عاتهلا ت تتب ع ت تتل را ت تتب "عا ج ت تتض عاتج ت تتلر " و عاتجلر ت تتب ات ت تتا
وا ت ت ت تت ت تتل ععات ت ت ت ت ع ت ت تتض ه ت ت ت ه ع عر ت ت ت ت ة ات ت تتب ع ل ت ت تتب ا ت ت ت عا ت ت ترةي
و ره ت ت ت تتل تت ت ت ت ت ل ت ت ت تترق عاتهات ت ت تتلر علارا ت ت ت تتلب وعاتت ت ت ت ت ب وعإ ت ت ت ت تتلل وعاج ت ت ت تتل
عاتا ا عات هو ع ت عارالب وعات ب.
رات ت تتلب "عات ت ت ت ت " ت ت تتت ه ت ت ت ع عا ت ت ت ت وت ت ت ت عارات ت تتب عا ج ت ت تتب عاا ت ت ت
ا ت ت ت تتل ععت ت ت ت ق عتت ت ت تتب عان ع ت ت ت ت و "عاتعتت ت ت تتول" ا ت ت ت تتل عاترهت ت ت ت ت و "عو "
ا تل عا لفب عا ي ةت ه ع ك ا ت ه عب ة عتاجر عتجر.
و ت تتت فت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر وقت ت ت عتا ت تتل ت را ت تتب عا ج ت تتض عإتت ت ت ت عاات ت ت
رت تتل عاتل ت ت ت ع تت تتل عوت ت ت وب وت ت ت واب عابعت تتلرع وو ت توأل عاتب ت تتك ف ت ت
ت ت جت تتبوعب ف ت ت ف ت ت تتل ةو ا تت تتاهرج عونرت تتل ت ت تتل واج ت ت لت ت ت ةر ع ت تتل
ع ت تتك نرر ت تتب عاات ت ت ا م وعاات ت ت و عا ج ت ت ت عبت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر ت ت تتل ة ى ،ات ت تتك
ابج ت ت ت ةت ت ت ت وع ل وجت ت تتبوعب ف ت ت ت تتل وةج ت تتع عار ت ت تتول ،ا ت ت تتل قلج ت ت ت عر ع ت ت تتك
ت ت ت تتر للا ت ت ت تتب هلج ت ت ت تتب اترت ت ت ت تتت ع ت ت ت تتك ةت ت ت ت تتلا ع ل عاج ت ت ت تتبعب وععلرا ت ت ت تتل
عاوع نب.
149
رذٔ ٍٚأطٕل انفمّ
و جو ت ت تتل عاعن ت ت تتو وعاتاجج ت ت تتل اات ت ت ت و عا ج ت ت تتض وت ت ت تتله عا ج ت ت تتل فت ت ت ت
ا و ت تتض ،ات تتك عاعنت تتو ف ت ت ا ت ت و ةجت تتو عا جت تتض ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر ع ت تتك ت ت
عإتل عا لفب رنتض عهلل.
وتت ت ت عاتب ت تتو ة قوععت ت ت ه ت ت ت ع عاب ت ت ت ات ت ت ور ع ت ت تتك ع ت تتل عو ا ت تتب عاا ت ت ت
ر ت ت ت ،ا ت تتل عا ج ت تتل فت ت ت عت ت تتا علل عونر ت تتل عا ت تترع ب ول ت تترق عات ت تتا ا
ع ت ت ت ه ع و ات ت تتب ف ت ت ت ع عاب ت ت ت رت ت ت ت ا ج ت ت تتل لت ت تترق عاتت ت تتا ا وعا ا ت ت تتل
عرات تتض ق ت ت تتب فج ت تتب فب ت تتض و ن ت ت ا ت ت ت تت ت تتلارض ور ت ت تت ت ت ة عر ة ار ت تتو
اج ت ت ف ت ت ع ا ت تتل ه وة عاا ت ت و ت تتب ل ع تت تتل عوجت تتو ا ت ت عاج ت توع ة
عجوعع ه.
ا ت ت و ف ت ت عتت تتا علل عونرت تتل وق ت ت رت تتل فج ت تتل عاجت تتنلعب وعاات تتلعب
عا تترع ب ت ت ت تج تتل رهل وفت تتق قوعع ت ت هلج تتب وع ع عها ت توع فت ت عبت تته ه ت ت ه
عونر تتل عن تتا رت ت فر تتق ع تتك ع ه تتر عت ت رر ة اا تتض وةو تتض عات تتا ا ع تتل
ا ر ض تها لل علونرل عا ج ب ت ل. وق روي ع
تتل عب ت ت ه تت ت فج تتل عوتجت تتلر فر تتل عا ت ت ت وهرت ت ع علا ت تتعب ات ت ت
وي ت ت تترت هت ت ت ت ه فت ت ت ت تب ت ت تتب فت ت ت ت ع ا ت ت تتل عا ا تت ت تتو قوععت ت ت ت وقت ت ت توع
فالوعه وت ليرعا .
ف ت تتل عا ت تتلفب رنتت ت تتض عهلل ف تت ت ت هت ت ت ه عاجوعع ت ت ت وراع ت تتل و و ت تتل ف ت ت ت
را ت تتلب وعنت ت ت ت ت تتتله "عارت ت تتلاب" وه ت تتو ةو را ت تتلب ي ت تتر فت ت ت ع ت ت ت ةج ت تتو
ت ت ت ه ت ت ه عاجوعع ت ت وو ت ت تت تتل ا ت ت ر ت ت ت ت فت ت عا جت تتض ف ا ت تتض ر ت ت عا
تو تتو ع ت تتل شت ت ا ت ت و ل تت تتاج ب عت ت ع ت ت عا جت تتض وعانت ت و و رهت تتل ت ت ت
عاب و عا رع ب.
151
ِلدِ ع لا ضع أ ِ كُ و ِل َّ:
اج ت ت عت تتل عا ت تتلفب ،ات تتك ه ت ت ع عابت ت ت تت تتل ره ف ت ت عج ت تره ت ت ت عهت تتا م
وفت ت ت ت ل ت ت تترق عا ا ت ت تتل ر ت ت ت ت ،ا ت ت تتل عات ا ت ت ت ت و فت ت ت ت عوج ت ت تتو عاات ت ت ت
وق ت ت نت ت ت و هت ت ت م فت ت ت عجت ت تره ووتت تتلا عات ت تتا علل تت ت ت هت ت ت ه عوج ت تتو
ورت ت ت ت ا عإ تت ت تتلل ت ت ت ت ن ت ت تتو نت ت تتو عانا ت ت تتلج ع ت ت تتعبه ة ت ت توعل عات ت ت ت
وةق ت ت توع عاجت ت تتنلعب و ت تتر ا ت ت ت ت ت ت ت ت تترولض ون ات ت تتض ونت ت تتو عاج ت تتل
ة ا ت تتب عونر ت تتل وقوععت ت ت عا ا ت تتل ووت ت تتلا عات ت تتا علل تت ت ت عو ا ت تتب وه ت تتو
وان ت ت ت عاجوعع ت ت عاات ت ت عوتت تتر عا ت ت ي ع ت تتل عا ت تتلفب ،ا ت تتك و ت ت عوجت تتو
عابت ع ل وعاا عت ل ف عتا عللض. ب ع ك عات ا
151
ورو وتج ت تتر تت ت ت عوتت ت ت عت عان ت تتلرعت عابر ج ت تتب تت ت ت ف ت تتر عإت ت ت
وعاار تب. علرق عاا ا م وعاا و
ت ت تتب عا ج ت ت ت تتب هت ت ت ت ه هت ت ت ت عابوعت ت ت ت ت عاات ت ت ت ت ت ت تتلع ت ع ت ت ت ت ك هت ت ت ت ه عا
ت ت تتل ع ت ت تتك ي ت ت تتور عاتت ت ت ت عهب عابي تت ت تتب ف ت ت ت ه ت ت ت ع عابجت ت تتر وتت ت تتلع ت ة
ت بل. عاتاب ع عاا تمت ع فلق ع تل وه ى و و عر وت تل ا ل
152
يظبدر انزشزٚغ فْ ٙذا انؼظز
اج ت ت عات ت تتبت تج ت تتل ر عاا ت تتر فت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر عت ت تتل ه ت تتو تب ت تتروم
فت ت عات عرنت ت عاتت تتلعجب ف ج تتع ت ت ت ع اتج تتل ر تت تتل ه تتو تن ت ت عا تتلق وت ت تتل
فلاتجل ر عاا عا ق ع ل عا ج ل ه : عا ج ل تل تن ه م ع
لن ت تتب رو تت تتل ن ت تتب ةو عارا تتلب وعات ت ت ب :وا ت ت هت تتلام ف تت تتل ةنت ت ت ت ت
ع ت ت ت تتك عونرت ت ت تتل عا ت ت ت تترع ب وع نج ت ت ت ت عاه ت ت ت ت م ف ت ت ت ت عونرت ت ت تتل ات ت ت ت
عات ت ت هو ع ت ت ت تتل وت ت تتور تها ت تتب ةه ت تترى ت ت تتعجت عإ ت تتلرع ،ا ت تتل ف ت ت تتل اجت ت ت
ع ت ت ت تل ار ت ت ت تتل عت ت ت ت ةت ت ت تتعلب عاهت ت ت ت م فت ت ت ت عونر ت ت تتل عا ت ت تترع ب وعا ت ت تترول
عهلل ع . فج ل عاجنلعب ر عا ج ب ع
ةت ت ت تتل عإ ت ت ت تتلل وعاج ت ت تتل :فتبيت ت ت ت عا ج ت ت تتل باعرو ت ت ت تتل ن ت ت تتب ف ت ت ت ت
ا ،ا ق ب ق ب ت عا ج ل . عونرل عا رع ب وا هلام ف
ِلخءف َ وعت ِل ُهدر:
ععات ت ت عا ج تتل فت ت عج ت تتب عاتج تتل ر فعب ت ت وقت ت ع تتا عاهت ت م ع ت ت
ة رره تتل وات ت بات ت ت ع تتل و ب تتل ن تتب ع ت تتك عونر تتل عا تترع ب وعب ت ت
ع ل وه ه عاتجل ر ه :
٘ -عت ةه عات ب. ٔ -عاتانتل .
- ٙقو عاجنلع . ٕ -عاتجلا عاترت ب.
- ٚعابرم. ٖ -عاتاجنلب.
- ٛرل ت قع ل. ٗ -ت عا رعا .
153
خظبئض انزشزٚغ اإلطالي ٙفْ ٙذا انذٔر
عتات تتل عاا ت تتر عإت ت ت ت ف ت ت ه ت ت ع عا ت ت ور عتت تتتلت وهجت تتلاد ع ت تتر
ت ت ف ت ت فا ت ترع و ت ت ع ع تتل ع ت ت عو وعر عاتت تتلعجب وعا نجت تتب ن ت تتو ع هت تتر و
عاشت ت تتل هت ت تتر وهجوجت ت تتل ف ت ت ت عاجت ت تتر ت ت ت ف ت ت ت تش ت ت تتل ا ت ت تتر اتتت
ل: عب وج هجلاد ،ا ة ا ع عا وعاشلا و وا
ت ت ت وعارتت ت تتل ٔ -ع ت ت ت عا جت ت تتض عإت ت ت ت ت ف ت ت ت ه ت ت ت ع عابجت ت تتر ن ت ت ت عا
ت ت توعن و ت تتت ر ت ت ت عان ت ت تتلع عابلت ت تتب ن ت ت تتو ت ت ت ت لرت تعل ا ت تتض ع ت ت تتك ر ت ت ت
و ب. ب ةو عان لع ،تل ب رل ت ةو
ةقت ت تتر ا ت ت ت ت ت ت ت عا ج ت تتل عا ت ت ت ٕ -ي ت تتر ف ت ت ت ه ت ت ت ع عابج ت تتر عوع ت ت ت
عا ت ت تتور علا علتت تتب وعاج ت ت عرع فو ت ت ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر رش ت تتر ت ت ت عاب تت تتل
وا نر ت و و ه ةي ،ق . عات ا
ت ت ف ت تتض ٖ -ت ت ت ف ت ت هت ت ع عابجت تتر عات ت ت عهب عا ج تتب عاتاب ت ت ع فجت ت
تت ت تت ت عهب ةهت ت عاتت ت ب ش ش تتب ع تتر تت ت هعل وات ت ع تتق ت تتل ت ت ت و عر ع
واج ت ت ت تت ت تتوى عورعبت ت تتب عاتبروفت ت تتب عان ت ت ت وعاتت ت تتلار وعا ت ت تتلفب وعان ع ت ت ت
ت تتب وعإتلت ت ت تتب ت ت تتر ةهت ت ت عات ت ت ت ب رلا ت تتل ت ت ت ت عهب تت ت ت ت ت ت ت ف ت ت تتض ة
وعإعل ت ت ت ب وه ت ت ت ه عات ت ت ت عهب عا ج ت ت تتب ت بت ت تتل ا ت ت ت ار ت ت ت ت ت ت ت عت ت ت ت ،تت ت تتل
تت ت ت ت عات ت ت ت هب ون ت ت ت ه عت ت ت ت رل ت ت تتت شتت ت ت ترع عت ت ت تتض هت ت تتو وعتت ت ت ت عات ا ت ت ت
راعت توع عات ا ت ت و عات ت ا ت ت ت ه فجت ت عاا تتم ن تتو رت ت ،ت تتل ا ت ت ت وفت ت
عا هجت ت ت ت ب فت ت ت ت ت ت ت تتل ت ت ت تتتبوه تت ت ت ت ةت ت ت تتا ل ه وة ت ت تتلفوع ،ا ت ت تتض ع ا ت ت تتل عا
ات ت توت تتوتل رت ت وا لقت ت عا تتل عاتت تتلا عاات ت عها ت توع ف تتل تت ت ،ت تتلت
علت عإتل عوو .
154
فجت ت ت عها ت تتم عوات ت تتب فت ت ت ٗ -ع ت تتا عاهت ت ت م ن ت تتو تج ت تتل ر عاا ت تتر
رتت تتل عها ت توع ف ت ت لت تترق عانا ت تتلج عبت ت ت ةه ت ت عات ت تتب وقت تتو عاجت تتنلع
عاتا ا علات ب وعها وع ف ن ب عإ تلل وعاج ل .
٘ -ةجت تتع ا نروتت تتلت ت هع ت تتب ف ت ت عاج ت تتل ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر وتشت تتل
ات ت ت ة فج ت تتض ةعت ت ت ن ت تتب وت رت ت تتاض اتت ت ت لر ع ت تتك عان ت تتلع عاا ت تتر ب ب فت ت ت
تت ت ت ت لر ع ت ت تتك عات ت ت تترب وعت ت ت ت عا وا ت ت تتب عابعلتت ت ت ت ب وفج ت ت تتض عإت ت ت تتل تلات ت ت ت
عو ا .
- ٙو ت ت تتت ف ت ت تتض عاب ت ت تتو عاتها ت ت تتب وع ت ت تتك ةرت ت ت ت ل عا جت ت تتض وعات ت ت ت ب وع ت ت ت
ةجو عا جض.
فرشت ت تترت عاتتت ت تتلا عا ج ت ت تتب عا ج ت ت تتل - ٚعاتت ت تتبت هت ت تتوع عاه ت ت ت م ع ت ت ت
فت ت ت ت ت تتلار عوتج ت تتلر ورشت ت ترع ت ت تتل عاتها ت تتم ف ت تتل يت ت ت عر ارشت ت ترع عات ا ت ت ت
واب ت ت ر ع ات ت تتلل عا ج ت تتل ف ت ت تر ت تتل وق ت ت ت ت ت تتت تتلا فت ت ت ا ت ت عوقت تتلا
وعن ت ت ا ا ت تتلور وعع ت ت ع عا ت ترةي ع ت تتك ة ه ف ت ت رنت ت ت عهلل ا ت ت ر ت ت تت تتععل
باجت ت ت ة ةر ت تتض ج ت ت توعب ا ت تتعبه عت ت ت ر ت ت ت وعنت ت ت تت ت ت اررعه ت تتب عب ت ت ت
ره هل نات عاجوعب. نات عاهل ورةي
- ٛي ت ت تتور عاتج ت ت تتل نلت عا ج ت ت تتب عاتابت ت ت ت ع فجت ت ت ت عها ت ت تترت ةت ت ت تتتل
تب ت ت ت تتب ا اات ت ت تتب ع ت ت ت تتك ت ت ت ت تتله هلجت ت ت تتب رت ت ت تتلارر وعا ت ت ت تترل وعاج ت ت ت تتن
و ت تتر ا ت ت تت ت ت عاتجت تتل نلت عا ج ت تتب عاا ت ت ات ت ت ار ت ت تبروف ت تتب وعاعلل ت ت
ت قع .
155
اٜصبر انزشزٚؼٛخ نٓذا انذٔر
ت تتب عا ج ت تتب عابي تت تتب عاا ت ت انججت تتت ف ت ت ه ت ت ع عا ت ت ور عاب ت ت رت تتل ا
ت ت ت ع شت تتلر عاا ت تتر ب ب عاات ت ت تت تتل ع ةشرهت تتل علق ت تتل نا ت تتك عا ت تتو ف ت ت ش ت تتروع
عا ت ت ت ي ات ت تترم ت ت ت تتض عاتت ت ت ت تو ةنرت ت تتل ت ت تتهتب اتش ت ت ت عاتب ت ت ت ا ت ت تتر ب ب
ت ت ت ه ت ت ع عا ت ت ور نات تتك وت ت تتل ه ت ت ع رتت تتل ة ت تتل رل ت تتت ت ت ت ةتت تتعلب تتر با
عت ت ت عانل ت تتب ،ا ت تتك عا ا ت تتل عاتل ت تتق وتت ت ت ةت ت تتعلب ي ت تتور عااج ت ت ت عت ت ت
: وةه ه ه ع شلر تل عا ج ل
و تتت فت ت ه ت ت ع عات ت ور وه ت ت عاا ت ت ٔ -ي تتور را تتب عاجت تتنلأل وعاتت ت
عو وعا ت ت ت تتلا وعاارتت ت ت ت ي وععت ت ت ت ةعت ت ت ت وتت ت ت ت عاعه ت ت تتلري وتتت ت ت ت جت ت تتن
ورل ت ت ت ت ت ه ت ت ت ه عاج ت ت تتنلأل وا ت ت ت عاتت ت ت تتل تل ت ت تتض و رهت ت تتل تت ت ت ت عاتتت ت تتل
عاتر ت ت ت ت عاتوش ت ت تتوق ع ت ت تتض فت ت ت ت تبرف ت ت تتب عاتت ت ت ت ب و ت ت تتل ات ت ت ت ات ت ت ت و ،ا عب ت ت ت ت
عالتا ل ،اك تعا ل ،اك رتو عهلل ج ك عهلل ع ض وت .
ٕ -ات ت ت ت و عا ج ت ت تتض وةنرلتت ت ت تتض و ت ت ت ت ت عاتتت ت ت تتلا عاتراعل ت ت تتب عتو ت ت ت تتول
وعن ت ت ت عب ت ت ت ل ت ت ت ت عبت ت تته واب ت ت ت عونرت ت تتل وعاتت ت تتا ا ع ت ت تتل وع ت ت ت ع
ج تتلر عا جت ت ض وةنرلتت تتض ع ت تتل ع تتت تتلا ر تتب الع تتق ع ت تتك ت تتل وق ت ت وت تتل ا ت ت
نا تتك عا تتو وت ت ت و و تتت ف تتض توت تتوعلت ا ا ت ت ع تر ب تتل ا تتت ت ت جت ت
ة ت ت ت ر هت ت ت ه عاتوت ت تتوعلت فت ت ت تت ت ت هب ةعت ت ت ن ت تتب را ت تتب ي ت تتلهر عاروع ت ت تتب
وتت تتم عت ت ةع ت ت ن ت تتب عات تتاب عاا ت ت روعهت تتل تنتت ت ع ت ت عانت ت ت عت ت ةع ت ت
وف ت ت ت ت ت هب عإتت تتل تلا ت ت و تب ت تتل ف ت ت رات تتلب "عارت تتلف " عانت تتلر ع ا ت ت
وف ت ت "عات و ت تتب" عاا ت ت روعهت تتل تت تتن و ع ت ت عع ت ت عاجلت ت ت ع ت ت عإتت تتل تلا ت ت
ت ت ت هب عإتت تتل عا ت تتلفب رات تتلب "عو " عا ت ت ي ةت ت ت ه عا ت تتلفب ع ت تتك ا ت ت ت ه
عتجت تتر وف ت ت ت ت ت هب عإتت تتل ةنت ت ت رات تتلب "عا ت تتلت عارع ت تتر" عا ت ت ي ج ت ت ض
156
تبت تتض عت ت ةجت تتنلب عإت تتل ةنت ت ت و تتر ا ت ت عب ت ت ة ةع تتو عر تتر عاه ت ت
. رش ر ت ت عهب عواتب عورعبب و ره ت عات ا
ٖ -ات ت و ع ت ت ةجت تتو عا ج تتض فج ت ت ر تتل ار ت ت ت ا ت ت ف ت ت هت ت ع عا ت ت ور
وةج ت ت تتو وقوععت ت ت ت ع ت ت تتك ع ت ت تتل عت ت ت تتا عللض امنر ت ت تتل تت ت ت ت ة اا ت ت تتل تع ت ت تتل
عاا جت ت ب رت تتل ر تتل رت ت ت ا ت ت ع تتو ةج تتواض وتعل ا تتض وقوععت ت ه فت ت ش ل تتل
تت تتلا ض وةنرلت تتض ف ت ت رش تتر ت ت ت تو تتوعلت عاتولت ت ة تتلر عإت تتل تلا ت ت
،ات ت تتك ةجت ت تتواض وتعل ات ت تتض وقوعع ت ت ت ه ور ت ت ت ا عإتت ت تتل ةعت ت تتو ن ت ت تتب وةجت ت تتنلعض
نات تتك ج ت ت ة ةعت تتل وتت تتم جت تتلنب ةع ت ت ن ت تتب رات تتب رالعت تتل تتت تتاج فت ت ت
تت ت هت ت ه عاجوععت ت تراع تتب تب تتب تجلت تتل ع تتك ةج تتو عا ج تتض وارت ت ةو تت ت
ر ت ت قلع ت ت ع ت ت تتل عرهل ت تتل هت تتو عإتت تتل عا ت تتلفب ف ت ت رتت تتلااض عات ت ت ورع ف ت ت
ع ةجو عا جض. وا ع ع ا ر ة ض ةو ت و ع عوجو
157
ثالثا :دور التقلٌد والبناء
ت هيد:
158
انًزحهخ األٔنٗ
ػظز انزمهٛذ
طجت انزظًٛخ:
وععاعت تتلر ةقوعات تتض ر ت تتل عااج ت ت :هت تتو ا ج ت ت عونرت تتل ع ت ت ت ا ت ت تب ت ت
عاتج عاعلع ل. جود ت عا لرل
وه ت ت ت ه عاترن ت ت تتب اع ت ت ت ة ت ت ت ت ت اجت ت تتم عاجت ت تتر عا عرع ت ت ت عا ت ت تتري وتت ت تتت ت
ت تتلم ،ات تتك عات ت ت عهب تت عترن ت تتب عااج ت ت و عا ج ت تتل ف ت تتل ا ت ت ت ت اوع ع
عاا ت ت ت ت عرفت ت ت تتت وع ت ت ت تتا رت ف ت ت ت ت عجت ت ت تتر عا ا ت ت ت تتل رلات ت ت ت ت هب عان ت ت ت ت ت
وعاتت ت تتلا ر وعا ت ت تتلفب وعان ع ت ت ت و رهت ت تتل وعاا ت ت ت وج ت ت ت ف ت ت تتل عا جت ت تتض ،ات ت تتك
عارق عا رري و و ت ف ل عاب و عا رع ب عاتها ب.
159
وهر ت ت ت ت ع اجلبت ت ت تتت ةوجت ت ت تتل عا وات ت ت تتب عإت ت ت ت ت ت ب وةجت ت ت تتعنت و ت ت ت ت ت
ع ت ت تتك تابت ت ت ت ع ب ت ت تتل ي عب ت ت ت ت ل عا ت ت تتعبه تت ت ت تتل ت ت ت تتلع ةعت ت ت ت ع ع إتت ت ت ت
عا ج له ع ك عا واب عإت ت ب فوقبت عانروب عاج ع ب.
161
فمٓبء ْذِ انًزحهخ:
ت ت ت ت ة فج ت ت تتل هت ت ت ت ه عاتااعت ت ت ت اا ت ت تتلر عاا ت ت تتر فت ت ت ت هت ت ت ت ه عاترن ت ت تتب
روأل عااج ت ت ت ت روأل عاتت ت تتاج ا ب وتت ت تترت ف ت ت ت عاترن ت ت تتب ق ت ت ت تلات ت تتت ف ت ت ت
وعات تتر نت تتو فتت ت ت وعاعارت تتلر فنجت تتروع ة ت ت ت ت ت تتب عاا وتلات تتت ف ت ت
تت ت ت هعل ا ا ت تتلو ه ا ت ت ت عاتت ت ت عهب ا ابت ت ت و ل وعاات ت ت رت ت ت وعنت ت ت تت ت ت
ي تتلهرع عااج ت ت ع تت تتل وعاتت تتا رب ات تتض ة فج تتل ه ت ت ع عا ت ت ور اتت ت لر ع ت ت
هت ت ةقت توعا عت ت اج ت ت ه و ب تتو ع تتك تت ت تتو ةاع تتلع ت ت عوات تتب
ر ا . ت
ج ت تتو " :تشت ت ت عات ت ت ي ل ت تتب عاب ت ت ت ع ت تتر ن ت تتب رتشت ت ت ف ت ت ت ع عا ت تتلفب
ض وهو ا ري". نت وف ض ةفبك ا نللب ا
وه ت ت ع ةعت تتو وتت تتم ج ت ت ع ت تتض عإتت تتل عع ت ت عاج ت ت رنتت تتض عهلل قوات تتض جت تتو :
ق له". "ا ن ون ة جو تجلاا ل ناك ب ت ة
شٓبدح حك ن جؼغ انؼهًبء فْ ٙذا انذٔر:
اتات ت ت عب ت ت تتل ع ت تتك عا ت تتر تت ت ت هت ت ت ع عااج ت ت ت ،ا ة هت ت ت ع عات ت ت ور ر ت تتل
،ا ة ت ت نرتت ت توع ةاج ت تتل ا ت ت عاجت ت ت رع ع ت تتك عا ا ت تتل وعات ت تتا علل رتت تتلعج
علااج ت ت ت ت ا ت ت ت ت ت عهب نت ت ت تتق عا ا ت ت تتل ااج ت ت ت توعه وورع ت ت ت ت ترا ت ت ت ت ة تت ت ت ت
وتت ت ةتش تتل ه ت ت ا عات تتلعجب وتجاج تتر ع تتك عات ت و عر ف ت ت ف ر تتل عا ج ت ت
وعاجت ت ت ت وري تت ت ت ت عان ت ت تتب وععت ت ت ت ر ت ت ت ت عاب ت ت ت تتل :ةع ت ت تتو عانتت ت ت ت عاررهت ت ت ت
تت ت ت عاتلار ت تتب وعات ت تتلور ي وعا ت ت ت عر ي تت ت ت وةع ت تتو عاوا ت ت ت عاع ت تتل عاجرلعت ت ت
عا لفب ب.
161
األطجبة انز ٙأدد إنٗ انزمهٛذ
عرف ت تتل عتت تتل تت تتعق ة ت تتض رت تتل ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر ت ت ت عا ج ت تتل ت ت ت رل ت تتت
ت تتر ة ت ت ت ع جت ت تترفوع ع ت ت ت ه ة وعت عا ت ت ت وعات ت تتا علل وعا ا ت تتل عاتل ت تتق
ت ت ،ات تتك عابرت تتوم ع ت تتك عا رت تتري وع ت ت عاي ت تتور عت ت ت هب ع ت ت عاتت تتاج
عات ت ت عهب عاتو ت تتو ع فج ت ت ت وهل ورعلت ت توع ا ر ت تتره ع ج ت تتوا ل وفروع ت تتل فر ت تتل
: تل ت عوتعلب عاا ة ت ،اك عااج
أٔال :رذٔ ٍٚانًذاْت:
تت ور عا ت تتب عا جت تتض عإت ت ت ت ف ت ت تت تتر ع ت تتل ه ت ت عنش ت تتل ع ت ت
ف ج ت تتع عار ت تتول ،ا ت تتك تت ت تتلا ض فت ت ت وعارت ت تتل وعاات ت ت و ة عا ج ت تتض قت ت ت و
وجت تتلر ت ت ت عا ت ت ت ر تبرفت تتب عونرت تتل عت ت ت واب وق ت ت ع ت ت تتل تا ت تتلو عا ت تتل
،ا تتك عا ا تتل ه تتو عااب تترم ع تتك عونر تتل ف ت تتل ت تتعق ة عات ت ي فت ت عا تتل
ت ت تت ت عان ت توع و عاات ت ا برف تتو ا ت تتل نرت تتل ف ت تتل و عات ا ت ت و ات تتل
عاتت تتلعجو رت ت ت هت ت ت ع ت تتل ع ت ت تتل هت ت ت ع عات ت ت ور فو ت ت وع هت ت ت ه عاش ت تتروع عا ج ت تتب
فت ت تتل اتوع عت ت ت ت عا ا ت ت تتل و ت ت ت ت ر ت ت ت تتل عنش ت ت توع عت ت ت ت نر ت ت ت نل ش ت ت تتب و ت ت ت ت وع
ت تتلر ع وا وعر ع ،ا وق ت ت ت فتت ت تتل تت ت ت قت ت ت ا لواوهت ت تتل فت ت ت تت ت تتلا عات ت تتلعج
ت ت عت ت ف ت ت رو ت توع فت ت نل تتب ،ا تتك عن تتو ة تتله عات تتلعجو فت ت عن تتش
و ت ت وع عات ت ت عهب عا ج ت تتب ف ت ت ت توع ت تتل وعلر جت تتب ت تتتوا ل رلف ت تتب ات ت ت عر ه
وتتاوععب اتل ت .
صبَٛب :انزؼظت انًذْج:ٙ
،ا ت ت تتل ع ت ت ت ع تت ت تتل ه ت ت ت ع عا ت ت ت ور ع ت ت تتر عات ت ت ت عهب و عت ت تتوع عا ت ت تتل
ابج ت تتعل ت ت ت ع ،ا ت تتك نت ت ت ة ت تتض ا ت ت تتال عاوعنت ت ت وابج ت تتعوع عر فج ت تتلا
ع ت تتك اتت تتل ،تلتت تتض وق عت تتض عانت تتق ر ت تتض ق ت ت ت ت تهلا ت تتب ،تلتت تتض ر ت ت تت ت
تت تتل نت ت ع ع تتع به عاب ت تتل رت ت ع عانتت ت عاررهت ت وه تتو تت ت ع ت تتل عان تتب
162
ت تتب اهت تتلام تت تتل ع ت تتض ةج ت تتنلع ل جت تتو " :رت ت ت وت ت ت فج ت تتل ه ت ت ع عا ت ت ور ة
ف ت ت ت وات تتب ةو ت ت تتوهب ور ت ت ن ت ت و رت ت ا " وه ت ت ع عاا ر تتر عا ت ت ي ت ت ت لر
تت ت عا ا ت تتل و تت ت وعت ت نت تتل ع ت ت عت تتعب واا ت ت وات تتا ع تت
للق ت تتل و ج ت تتم ع ت ت ت هل و ا ت ت ت عوت ت تتر ع ت تتض ،ا ت تتك ع رت ت ترع تب ت تتب ت ت ت ور فت ت ت
عا تو .
صبنضبٔ :الٚخ انمؼبء:
ر ت تتل عاه ت تتل ا تت ت ت و ت ج ت تتب عاج ت تتل ،ا اتت ت ت ة ِ ُتت ت توع – و ت ت ت وع
– ف ت ت ت عاب ت ت ت عرات ت تتلب عهلل وت ت ت ت ب رتت ت تتواض ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وت ت ت ت وعاج ت ت ت رع
ع ك عا ا ل وعاتا علل.
ت ت ت تتو عاج ت ت تتلع ة ار ت ت تتو ةنر ت ت تتلت عاه ت ت ت ت ل ة ت ت ت ت ور ت ت تتل تت ت ت ت
تتت ت تتات ع تت ت ت ت را ت ت تتلب عهلل وتت ت ت ت ب رتت ت تتواض جت ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وتت ت ت ت وعات ت ت ترةي
عت تتر عوق تترب ،ا تتك عان تتق وةرع تتر ا ت ت ع تتك ات ت ت تتل راع تتض ةت تتر عاتت ت ت
ع ت ت عاهل ت تتلب ر ت ت ت عهلل ع ت تتض ،ا ت تتك قل ت ت ت ض ةع ت ت توت ت تتك عو ت تتبري ج ت تتو
عاج ت تتل فر ت تتب تنرتت تتب وت ت ت ب تاعبت تتب عا ت ت ف تت تتل ة ا ت ت ،ا ت ت ات تتض" :ف ت ت
عوتت تتور ع ت ت ا ت ت فت ت قت تتر وا تت ت ب ش ت ت قت ت تت تتل ور ع ت ت تت تتل ا ت ت
ش ععت ف تل ارى ةنع ل ،اك عهلل وة ع ل علانق". وععرم عوتشل
وار ت ت ت ات ت ت تتل ا ت ت تترت عانلا ت ت تتب عا اتلع ت ت تتب تت ت ت ت تت ت ت ت رع عات ت ت ت ت ف ت ت ت ت
اعب ت تتو تت ت ت عهب تب ت تتب وعات ت ت تت ت ت عاتج ت ت ت ر ت تتو ق ت تتلا عاه ت تتل ة
ع تتل فر تتل هت ت ع ت تتععل فت ت عاع تتلل هت ت ه عاتت ت عهب هال ره تتل عاه تتل و ت تتو
شلرهل. ر ب اوا عاج ل ج و ل و ج و ع ات
راثؼب :غهك ثبة االجزٓبد:
ر ت تتل تت ت ت عاللت ت تتب عارع ت تترى عاات ت ت انج ت تتت علا ج ت تتض عإتت ت ت ت فت ت ت هت ت ت ع
عات ت ت ت ت ت ور ة ر ق ع ع ت ت ت ت تتل ع ت ت ت ت تتك عاب ت ت ت ت ت ت وعا ت ت ت ت تترل ف ج ت ت ت ت تتعنوع ا ت ت ت ت تتو
163
و ت ت تتا علو عو نر ت تتل وهت ت ت عبت ت ت و رت ت ت عاعبت ت ت عت ت ت ف ت ت ت عاجوععت ت ت وعو ا ت تتب
عهلل عتل ا ب تو . وفج ل ف ه وع او ف
ج ت ت ت روع فا ت ت تتوى ة واج ت ت ت ة ع ت ت تترت ه ت ت ت ه عانلا ت ت تتب عاب تت ت تتل وعاتت ت ت ت ل
ق عت ت تتلب عا ا ت تتل ت بت ت تتل ا ت ت ت ا عاجت ت تتر عا عرعت ت ت عا ت ت تتري عت ت ت ع ت تتك ةر
الت ت تتلواوع ع ت ت تتك عا ات ت تتوى وه ت ت ت ا ت ت ت توع ةه ت ت ت ا ت ت تتل ونات ت تتك عو ع ت ت تتل عا ت ت ت
ا ه ا وعابت ع الو . ت عاوقول ف بجتوع عا ل
ت تتر عر ت ت ت تل علا جت تتض عإتت ت ت ت ة ت تتر وار ت ت امتت تتم ف ت ت ت ع عاج ت ت
ن تتو ةج تتلعض عا ت تتو وعاات ت هر فر تتل تت ت عاوع تتب ع تتك فج تتل هت ت ع عات ت ور
ت بت ت توع ه ت ت ت ا عو ت ت ت هلت ت تتب اتت ت تتنق رعا ت ت ت عاتهلا ت ت تتب و ا ت ت ت عع ت ت تتل ة
و تتت وعا ت ت ت عت ت ت عاع ت تتلع ا ت تتل ور ت تتم تب ت تتل ع عان ت تتب وعاعره ت تتل
ت ت ت و رش ت ت ت عر ا ت تتو فب ت ت توع هت ت ت ع ونتت ت ت وع ت ت ت وع ت تتر ع ت ت ت ف ا ت تتو عت ت ت
ق علب عا ا ل . ج بل علا جض ع ا ت ،
164
يظهك انؼهًبء فْ ٙذِ انًزحهخ
عب ت ت ة ع ت تتل عوتت تتعلب عاات ت ت ة ت ،ات تتك عااج ت ت فت ت ت ه ت ت ع عابجت تتر تت ت تتل
ت ت رر تت ت وع ع تتل ة ر تتل ت تتععل فت ت ات ت هر عا ج تتض عإتت ت ت و ت تتو ه فت ت
عاب تت تتل ف ت ت ا ت تتب عا جت تتض عإت ت ت ت ف ت ت ه ت ت ه عاترن ت تتب ونات تتك ا تت ت ت
ت ت ت ور ن ت تتو عاتت ت ت عهب عا ج ت ت ت عات ت ت ي ر ت تتل ت تتلل تل ت ت ت نج ت ت ت فت ت ت
عا تلع ت تتب عاتبروف ت تتب وع ت تتك عا ت تتر تت ت ت ة هت ت ت ع عا ت تتلل ات ت ت رت ت ت ت ت تتل
ت ت ع ا ت تتل ةجت تتوا ل عابلتت تتب عاا ت ت اع ت تتك ع ت تتل ،ا تتك ي ت تتور ت ت ت عهب فج ت تتب
عا ج ت ت عاوعت ت ت قت ت عتا ت ت ت تتلل رت تتل فب ت ت فج تتل عابجت تتر عات تتلعق ،ا ة
ت تتب ا ا ر ت تتر تتت تتل ع ت تتل ت ا تت ت ت عهب عاا ت ت ق ت ت ت وهل ه تت تتب ،ات تتك ه ت ت تا
ع ك عات عهب علا قب وعاابتق وعاتبب وعا تو وعاا ي وعااتر .
نج ت ت ه ت ت ه عاه تت تتب و تر ت ت اللات تتب عاب ت ت عا ت ت عر ا ت ت ه عاترن ت تتب ة
ف عوتور ع ا ب:
165
عاجوعع ت ت ت ف ت ت تتعوع هت ت ت ه ع عر اجت ت تتلنب عاتت ت ت هب و ت ت تتل تع ت تتب ع ت ت تتك ت ت ت
عاا ع ك ع ل عإتل ت هعض.
ع ا ت تتل ع تل ج ت تتل وع ت ت تتل وار ت تتض ات ت ت وا ت ت ت ة هت ت ت ع ع ا ت تتل تت ت ت
وهت تتو تت تتل تت تتتك ع ج ت تتو ع ا ت تتل هت تتلد ت ت ور ف ت ت ف ت ت تت ت ت هب تب ت ت
عااهر .
عتت ت ت ت فت ت ت ت عت ت ت تتاهرعج عاب ت ت ت ت ور ت ت تتل فج ت ت تتل عان ت ت تتب ةرش ت ت تتر عا ت ت تتل
امنر تتل وفت ت عاعن تتو عت ت عوج تتو عاات ت ع تتك عإت تتل ةع تتو ن تتب ت هعت تتض
جت تتو ع ت تتك رات تتب تنت ت ت ع ت ت عانت ت ت عا ت ت ت عل رت تتل ع ت تتل و ت ت ت هع
ت ت تتر تب ت ت تتب عب ت ت تتب عاجت ت تتلنب وه ت ت ت ت ات ت تتب علاتتت ت تتلا وةنرلت ت ت تتل ار ت ت تتل
و ةعوع ع ك تبرفب ةجو ت هع . فلا وع ،اك عااب
عا ت تتلفب ب تت ت ت وعت ت ت نت ت ت و ع ت ت ت وقت ت ت ع ت تتله ،ا ت تتك ات ت ت ت ت تتل ر ت تتل
وعا ت ت ت تتليرعت عاب ت ت ت تتب عارش ت ت ترع عاا ت ت ت رل ت ت تتت ا ت ت ت ور نت ت تتو عاتتت ت تتلا عا ت ت ت
عا ج ت تتب عاتها ت تتب وا ت ت ة ر ت ت وعن ت ت ت ت ت ة جت تتلر ه ت ت ع عات ت ت هب ر ت ت
ت ت ت ت ع رةي ،تلت ت ت تتض علو ا ت ت تتب عاتاب ت ت ت ت ع نا ت ت تتك ت ت ت تتال عاا ت ت تتب ع ت ت ت تتك ة
هجتض.
ت عتت تتب علو ات تتب وتب ت تتب ةتت تتل فج ت تتل عا ت تتلفب ب فج ت ت و ت ت ت وع عر ،تت تتلت
ت و ت تتب فت ت ت را ت تتلب عارت ت تتلاب عب ت تتل وف ت تتوق ات ت ت و ت ت ت وع ةج ت تتو تت ت ت هع
عات ت ي و ت تتض عإت تتل عا ت تتلفب ر ت ت عهلل ع تتض وهت تتو ةو ت ا تتم ف ت ت ةجت تتو
عا جض.
وع ت ت وع ل تتل ا تتل وع ت ت ع ر تتله ت تتجب عاعنت تتو عت ت ةج تتو ت ت ت هع
عونرل . اب
166
اتت ت توع ا ت ت ت ع عوت ت تتر رش ت ت ت عر و ات ت ت وةت ت تتل فج ت تتل عاتلار ت تتب وعان لع ت تتب ف ت ت ت
عا ج تتل ف ت ت وعات ت تتليرعت عاات ت رل ت تتت اجت ت ع ت ت اعبت ت ه عت ت ت ت ت ع عا ت ت
ه ع عابجر.
167
رتت تتل ة ت ت ت ه ت ت ا عات تتروعع ت ت ت رت تتل ت ت ت و عر عت تتلان ي عاجت تتوي وعا ت تتعل
تت ت ات ت رت ت ع تتك هت ت ع عاتت تتاوى فت ت عان تتي وعا تتعل فر تتل عاا تتل وتت ت
عاروع ت تتلت ف ر نت تتو روع ت تتب ت ت ت ع ت تتا ر عتت عت ت ت عاب تت تتل هت تتو عاات تتر
ع ت ت ت عان ت تتب روع ت تتب تنت ت ت ت عت ت ت عانتت ت ت وةع ت ت ت ع ت ت ت ه ع ت تتلان ي و ت تتر
رهتل. وتم ع ك روع ب
ور ت ت ع ت ت عا ت تتلفب ب روع ت تتب عات ت ت وعارع ت ت عات ت ت عر ي وع ت ت عاتلار ت تتب
روع ب عع عاجلت ع تلا ع ك علق عاروعع.
ِلترْيح وهلدرِية:
عوقت توع فت ت عاتت ت عهب عت ت عإت تتل ةو عت ت ا ت ت ت ه وهت ت عاتجلر تتب عت ت
نات تتلج ،ات تتك ت رت تتب فج ت تتب ف ت ت عاتت ت ت اب عاوعن ت ت ع وه ت ت ع عا ت تتول ت ت ت عاات تتر
وعاتا علل وتبرفب التب عجوعع عا ر بب ور لا ل. قو ب ف عا
ا تتض عو ا تتب وت تتل ا تتق تت ت عت تتل ا ت ت فر تتل عتت ت عا ب ت تتل ه تتو عاا تتر
ع ت تتك عاجوععت ت ت عار ت تتب ا ت تتر بب عإتت ت ت ت ب ورعت ت تتل ها ت تتو فت ت ت عاا ت تتر
فت ت ت عاجت ت ت رعت وعاتوعه ت تتب وعات ت ت ر لت عاب ت ت تتب وعه ت تتا ف نت ت تتب عه ت تتا ف
فت ت عإاتت تتل علوجت تتو وعا تترول ورت تتل عان ت تتب وعا تتلفب ب ه ت ت فرتت تتل ه ت ت ع
عات ع .
ثهلثه ِ :يتُهر ل ذُِب ِلتأليف َ ِل َّ ِل هرِّ:
وعات ت تتليرعت عاب ت ت تتب رت تتل ا تت تتل عوشت تتر ةو ت تتن ل ف تت تتل تت تتعق ة عا ت ت
عابي ت ت ت ع ت ت تتك اج ت ت ت عاب ت ت تتو وعاتبت ت تتلرم عج ت ت ت ب علتت ت تتب وعا جت ت تتض عإت ت ت ت ت
عجت ت ب هلج تتب و ات ت ن ت تتل ججت ت ع تت تتل عاوج تتو ،ا تتك عان تتق وهت ت ع هت تتو
ت تتلابل فت ت ت عج ت تتر عوات ت تتب ةج ت تتنلب عاتت ت ت عهب ارت ت ت عا ت ت ت عات ت ت ي ر ت تتل
168
عا ج ت ت فت ت هت ت ع عابج تتر قت ت ا تتر عت ت تججت ت ه ا ت ت ع عتت ت فج تتل ه ع ت تتك
ا تت ر : ف ات هعض تلار جرع ر ت
ِ- 3لتأليف َ ِل يه ب:
ا ت ت ت عو ت ت تتبلر تت ت ت ت لقت ت تتب ،تلتت ت تتض و را ت تتب ف ت ت ت ر ت تتل ر ت ت ت فر ت ت تتق
ر ع تتب فت ت ع ات تتل ع ت ت رع تتر تت ت عاتت ت ت ت تترهل ع تتك عا ت تتل وعوتش تتل
وا ت ت ر ت ت ه ت ت ع عاا ت ت ا م تججت تتو عر ع ت تتك فج ت تتل ت ت ت هب وعن ت ت ،ات تتك ،تت تتلت
تت ت قعت ت ةاع تتلل رت ت عاتت ت عهب فجت ت ةا تتم فج تتل عان تتب فت ت وع ت تتل عاا تتلف
ع تت ت تتض عاوعت ت ت ت وورعت ت تتض ت لقت ت تتب ةع ت ت ت ن ت ت تتب عارات ت تتب عارش ت ت ترع عاا ت ت ت اع ت ت ت
عاجت تتل ق وق را ت تتض ع ت تتك عات ت تتا علل وعت ت تتض علارا ت تتلب وعاتت ت ت ب ورت ت ت ا فبت ت ت
وهت ت ت ت ع عاات ت ت ت ا م ع تت ت تتل عاتلار ت ت تتب وعا ت ت تتلفب ب وعان لع ت ت تتب علا ت ت ت تتعب وات ت ت تتا
ع ت تتض نات تتك رت تتو ات تتض ت ت ت عواعت تتلل قج ت ت ت ت تتض عا عل ت تتب ا ت ت ت هب وعإع ت ت
ت تتو عاتت ت هب و ب تتو ت ت ا ت تره تت ت عاتت ت عهب عوهت تترى وعت ت ا ت تتل ات ت
عت. اتم عاراب وعات ةاعلعض وةجعنت ت لهر عواتب وت عان
169
فجت ت عت ت ع اتت ت ره عاع ت ت ه ارت ت عاوعقت ت عات ت تتم ر تتل ع تتك هت ت م ات ت
عاا ر ة ض قج عض ف ه ع عابجر عاابجب وعا اجلر ا ت هب.
و ت ت ا و ع ت تتك ه ت ت ع ة عاار ت تتم رت تتل وع ت تتنل ويت تتله عر ف ت ت رش ت تتر ت ت ت
عون ل ف ةعنلو عا ج ل ف تتلا عاه م.
تت تتل ر تتل ع ت ت ورعت تتل تتره ه ت ت ع ،ا تتك عاابت تتم وعاتعلا ت تتب ع تتك عرت ت
عا ت تتر م فج ت ت ر ت تتل قج ت ت ه عاا ت تتلف عواتت تتب ةج ت تتنلب عات ت ت عهب ة تت ت ت
فت ت تت ت تتو ف ت ت ا ت تتب عانت تتق وعاج ت توعب و ابجت تتب ةو الت تترم ةو
ة تب . عهلل ع ر عا ج ل ت عاجنلعب وعاالعب ا
ج ت تتو ، :هت ت ت ع عابج ت تتر ع ت تتك رشت ت ترع ت ت تتل ف ت تتض تت ت ت تت ت ت عإ ج ت تتلم ة
وع ت تتب عا وع ت تتب عاجلات ت تتب عاات ت ت ت ت تتعق عإ ت تتلرع ،ا ت تتل ف ت تتض ات ت ت هت ت ت تت ت ت
نتت ت ب ت تترقب عا تتض ،ا تتل فج تتل هت ت ع عابج تتر فجت ت ر تتل ا ت ت ف ت ت رع تتر
وعت ت تتا علوه ف ت ت عت ت تتارتل عات ت ت عهب عا ج ت تتب عت ت تتعب تت تتل ع ت تتوه ت ت ت عاب ت ت ت
ت تتل ت ت تتل و ت تتوه تت ت ت عارا ت تتب وة تت ت ت عونر ت تتل وت ت تتل ر ن ت تتوه تت ت ت عوقت ت توع
ل عب ه . عاتها ب عاا ععات ع ل ت
171
رزاجى ألشٓز فمٓبء ْذِ انًزحهخ
ور عااج ت ت ت ت وعا تت ت ت تتو وع عاتت ت ت تتتت علت ت ت تتلع ،ه ت ت ت ت ه عاترن ت ت ت تتب ت ت ت ت ت
ت ت تتب تت ت ت عا ج ت تتل عااج ت ت ت و ت تتق ع ت تتلب عا ا ت تتل ،ا ة ت تتل ات ت ت اهت ت ت تت ت ت
ره . عاابر م ع ف عا جض و ا لو ف تل عاتعر
يٍ فمٓبء انحُفٛخ:
-1أثٕ انحظٍ انكزخ:ٙ
ع ا ت تتت ،ا ت تتض ر لت ت تتب هت تتو ةعت تتو عانتت ت ت عع ت ت عهلل عت ت ت عانت ت ت عارره ت ت
عاتت ت ت هب عان ت ت ت ع ت تتلابرعق وقت ت ت وات ت ت ع ت تتل ٓ ٕٙه ت ت ت و بت ت ت عاررهت ت ت ت ت ت ت
وتت ت ت ت ت ا لات ت تتض :عاتهاج ت ت تتر و ت ت ت ترأل عا ت ت تتلت فت ت ت ت عاتت ت ت تتلا عات ا ت ت ت
وا ت تتوف عاررهت ت ت عاج ت ت ر وعا ت تتلت عارع ت تتر اتنتت ت ت ع ت ت عانتت ت ت عا ت ت عل
عل ٖٓٗهت.
-2انمذٔر٘:
ب ت تتر ع ت ت نتت ت ت ع ةعت تتو عانت ت ت عاجت ت ت وري هت تتو ةنت ت ت ع ت ت تنتت ت ت ع ت ت
ع ت ت تتا ر علات ت ت ت تتليرع ا ج ت ت تتل عا ت ت ت تتلفب ب وعا ت ت ت ت فلل عت ت ت ت عات ت ت ت ت هب عان ت ت ت ت
تل ت تتض وا ت تتض تج ت ت لت ع ت ت ت ع وع ا ت تتت ،ا ت تتض ر لتت تتب عاتت ت ت هب عان ت ت فت ت ت
ت ت ت تتل :تهاجت ت تتر عاج ت ت ت وري وعاا ر ت ت ت ف ت ت ت عاتتت ت تتلا عاتها ت ت تتم ف ت ت تتل ع ت ت ت
عان ب وعا لفب ب واوف عل ٕٗٛهت.
-3انظزخظ:ٙ
فت ت عاتتت تتلا و بت ت تت ت عات ا ت ت ه تتو تنتت ت ع ت ت ةنتت ت عاترهت ت ت
تت تتض ف ت ت ،ن ت ت عهتل وات تتض ت ا ت تتلت عتت وق ت ت وا ت ت ق ت تتل عاعج ت ترع ت ت ترا
ع ت ت ع وق ت تتب ت تتل :ت ترأل عاتت ت ر عارع تتر و ت ترأل تهاج تتر عالن تتلوي رت تتل
ة تت ت ةهت تتل را تتلب عاتعت تتول عات ت ي ات ت ام تت ت هتت تتب ع تتر ت ت ع وقت ت
171
ت تتر تللابت تتب رات تتلب فجت ت ت رت تتل تنعوتت تتل عت ت تتعب ةت ت ت ه ت ت ت هت تتللره تت ت ت
واوف عل ٖٜٗهت. ر تب ج ع ل عاهلقل
-4انظًزلُذ٘:
ه ت تتو ةعت ت تتو عا ت ت تتو ج ت تتر ع ت ت ت تنت ت ت ت عات ت تتترق ي وق ت ت ت ع ت ت تتا ر ع تت ت تتل
ج ت تتل ا ت تتض ةع ت تتو عات ت ت ي ر ت تتل ب ت تتر عا ت ت ت وع عا ت ت ت ى ور ت تتل ا ت ت ت ت ع وعت ت ت
ن ت ت تتب عاجت ت ت ت ر وقت ت ت ت ةا ت ت تتم عات ت ت تتترق ي عت ت ت ت ع را ت ت تتب ت ت ت تتل :عا ت ت ت توع
وعا ا ت تتلوى وه ع ت تتب عا ج ت تتض و ت ت ترأل عا ت تتلت عاجت ت ت ر وقت ت ت ا ت تتوف وعاب ت تتو
عل ٖٖٚهت.
-5انمشٔ:ُٙٚ
ةهت ت ت وت ت تتم عت ت ت ع ت ت ت عر عاج و ت ت ت عت ت ت تنتت ت ت عت ت ت هت تتو ععت ت ت عاتت ت ت
ن تتو ش شتلا تتب ت ت ت ت تتعبب ت تتل فت ت عا ج تتض عت ت عاجت ت وري وا تتض ا تت ت ر فت ت
عا لانت تتب وت ت ت ف ت ت ا ت ت ت ر ت تتب وعن ت ت ع وه ت ت قوات تتض ابت تتلاكَِ { :تو َو ُعرررر ِ َ رررره
ِ شي ِ
هِّ} واوف عع ع عل ٗٛٛهت. س َ ني َ َ
يِّ َأ َا ُ ن ُها ُ تَ نتُ ِل و َ
-6انذفؼبَ:ٙ
ع ت ت عع ت ت عات ت ت ع ت ت عع ت ت عاوهت تتلب هت تتو تنت ت ت ع ت ت ع ت ت ع ت ت عانت ت ت
وات ت ت عع ت ت ع وا ج ت تتض ع ت تتل وعت تترل فت ت ت عا ج ت تتض وع ا ت تتت ،ا ت تتض ر لت ت تتب عا ت ت فبل
تل ض واوف عل ٗٚٛهت. ف عات هب عان
يٍ فمٓبء انًبنكٛخ:
-1أثٕ انٕنٛذ انجبج:ٙ
ةن ت ت هت تتو ت ت ت تل ع ت ت ه ت تتم ع ت ت تت تتب ع ت ت ة ت تتوب عو ات ت ت عاعت تتل
فت ت ت عا ج ت تتض وعانت ت ت و تت ت ت تجت ت ت لاض عابي ت ت تتب فج ت تتل عاتلار ت تتب عاترات ت ترش
رأل عاتول واوف عل ٗٗٚهت. عات اجك ف
172
-2أثٕ يحًذ انًبنك:ٙ
جت تتر رت تتل فج ت تتل تلار ت تتل هت تتو عاجل ت ت عع ت ت عاوهت تتلب ع ت ت تنت ت ت ع ت ت
ت ت ت عابع ت تتلرع وقت ت ت جت ت ت م راع ت تتل رش ت ت ترع ت ت تتل :عا جت ت ترع اتت ت ت هب ،ت ت تتل عر
هت تتر عت ت تره ،ات تتك عا ت ترع وعاتبو ت تتب ات ت ت هب عت تتلا عات ت تتب وق ت ت هت تترج ف ت ت
تجر واوف ع ل عل ٕٕٗهت.
-3اثٍ رشذ انحفٛذ:
ه تتو تنتت ت عت ت ةنتت ت عت ت تنت ت ت عت ت ةنتت ت عت ت ر ت ت عا ت ت ر علان ت ت
وعتات تتل عب تت تتض عارع ت تتر وت ت ت ةنت ت ت ت ا لات تتض رات تتلب ع ع ت تتب ت ت علو ت ت ا
ر ت تتر ف ت تتض ةت ت تتعلب عات ا ت ت ت و ل ت تتب عاتجاجت ت ت وه ت تتو را ت تتلب فج ت ت ت عيت ت ت
وق ت ت ا ت تتوف ات ت ت وو ت ت ع ت ت ت وو ت تتلت ي ت تتره ف ت ت عهت تتا م عا ج ت تتل
عل ٜ٘٘ه.
-2انشٛزاس٘:
ه ت تتو ةع ت تتو ،ت ت تتنلق ،عت ت ترعه عت ت ت ع ت ت ت عا ت تترو عت ت تل ي عا ت ت ت عر ي ر ت تتل
تل ت تتض وقت ت ت جت ت ت م راع ت تتل رش ت ت ترع ت ت تتل: تت ت ت ةع ت تتر فج ت تتل عا ت تتلفب ب فت ت ت
عات ب وعااعجرع ف ةجو عا جض واوف عل ٗٚٙهت.
173
يٍ فمٓبء انحُبثهخ:
-1اثٍ لذايخ انًمذط:ٙ
تت ت ت رع ت تتلر هت تتو ععت ت ت عهلل ع ت ت ةنتت ت ت عت ت ت تنت ت ت عت ت ت ق عت ت تتب عاتج ت ت ت
فج ت ت تتل عان لع ت ت تتب وجت ت تتلنب رات ت تتلب عات ت ت ت ت عا ت ت ت ي ت ت ترأل ف ت ت تتض تهاج ت ت تتر
و ب ت ت ه ت ت ع عارا ت تتلب ت ت ت ةعي ت ت عات ا ت تتلت فت ت ت عا جت تتض و ج ت ت فت ت ت عاهرق ت ت
تت ت تت ت ف ت ت رلف تتب تت تتلا ض عر عاجت تتنلعب وا تتلعب ش ش تتب ع تتر ت ت ت ع
اتل رعه وق اوف عل ٖٓٙهت. رر ة اب ر رةي وعاار
انًذْت انظبْز٘:
اثٍ حشو انظبْز٘:
رت ت تتل علاتت ت تتل ه ت تتو ع ت ت ت عت ت ت ةنت ت ت ت عت ت ت تت ت تتب عت ت ت ن ت ت ت عو اتت ت ت
عي ت تتل توف تتور عان تتي فت ت عاب تتو ع تتك عه تتا م ة وعع تتل ت ت ت و ع ا تتض عج تتوع
وقت ت ت ر ت تتل فت ت ت ةو ةتت ت تره ت تتلفب عاتت ت ت هب شت ت ت عان ت تتب و اق ت تتب عا ت ت تتل
ع ت تتض ،ات تتك تت ت ت هب عايلهر ت تتب وةفت تترل فت ت ت عا اجت تتلر ا يلهر ت تتب ،ا ت تتك عتت
ر ت تتب عا ت ت ت تت ت ت تهلا ت تتض فهلج ت تتتوه وا ت تتض ت ا ت تتلت ع ت ت ت ع فت ت ت عاب ت تتو
عا ت تترع ب فج ت ت ج ت ت م ف ت ت عا جت تتض رات تتلب عاتن ت تتك و ج ت ت ف ت ت ش شت تتب ع ت تتر
رت تتل جت ت م فت ت ةج تتو عا ج تتض ت ت ت ع وفت ت عات ت ت وعا نت ت را تتلب عا جت ت
رالب عإنرل ف ةجو عونرل واوف عل ٗ٘ٙهت.
174
انًذْت اإليبي:ٙ
انظٛذ انًزرؼٗ:
ع ت ت تنت ت ت عت ت توتت تتك ع ت ت ،ع ت ترعه ع ت ت عإتت تتل ه تتو ع ت ت ع ت ت عانت ت ت
ب ت ت تتر عاجت ت تتل ق عاتبت ت تتروم علات ت ت ت عاترا ت ت تتك ت ت ت ت رعت ت تتلر توتت ت تتك ع ت ت ت
فج ت تتل عإتلت ت تتب عاش ت تتك ع ت تتر ب ةات تتم عارش ت تتر ت ت ت عارات تتب ت ت تتل :عا ت تترر
وعا ت ت ت رر وعا ت ت تتلف ف ت ت ت عإتلت ت ت تتب ورتت ت تتلاب عاتنر ت ت ت وعاتا ت ت تتلعض وعا ت ت ت ه رع
وعا ر بب ف ةجو عا جض وق اوف عل ٖٗٙهت.
175
المرحلة الثانٌة
عصر الجمود والتأخر
عت ت ت ة ه ت ت ت ع عابج ت تتر ت ت ت ت ت ت ت ت ب ٙ٘ٙه ت ت ت ت ت ت ت تت ت تتجول ع ت ت ت ع ع ت ت تتك ت ت ت
ف ةوعهر عاجر عاشلاو ع ر اجر عل. هوارو و ا
176
ت ت ت تتر ع ت ت تتك تها ت ت تتم تت ت ت تتلا عاتت ت ت ت هب فت ت ت ت ِ و :وق ت ت تتوم عا ت ت تتل
وت واب.
ل ت ت ب عاب ت ت ت ت ت ن ت تتي ت ت تتات ت عات ت ت عهب عا ج ت تتب ِلثررررهيَ :اتر ت ت
ال ف ال. ،اك رعتب عاتلوات ت راب عات هب اارو تع
177
فت ت نت ت ت ت عالت ت ب ووق تتا وت تتجب فت ت ا ت ت عوت تتلا ب عات ت ت ع واعت ت
عابعلرعت وعاارعر ب.
ا وقت تتت وععبت تتل ال ت ت ب عا جت تتض ع ت ت عارات تتب عاج تت تتب عاا ت ت ف ت تتل ا ت ت
ةا ت تتل عا ج ت تتل فت ت ت عج ت تتر عوات ت تتب ةجت تتنلب عاتت ت ت عهب فت ت ت عا ات ت ترع عووا ت تتك
ت ه ع عابجر.
178
ظٕٓر انًجذدٍٚ
ات ت تتر ه ت ت ت ه عوت ت تتب ف ت ت ت هلت ت تتوب عا تت ت تتل ت ت ت عهلل ع ت ت ت و ت ت ت ة ات ت ت
هت ت ع عا ت ت وتت ت ا تلت عان تتلع نات تتك ة تتل ا ت تتل عب تته عا ت تتو ا تتر ا ت تتل
عاتي ت ت عالو ت ت ت ت ت وقت تتت هت تتر عع تتب ،ات تتك ع ت ت عااج ت ت وعت تتو ع عا ا ت تتل
وعاتا علل ترع ةهرى ت تجل ر عا جض عإت ت .
ِليْ ِ: مهِّ ِّ ك ثهو ُؤ
عإت ت تتل عا ت ت ت ةنتت ت ت عت ت ت ععت ت ت عان ت ت ت عت ت ت ا ت ت تتب عإتت ت ت ٔ -ت ت ت
عاتاوفك ت ب ٕٚٛهت. عات جب عاج عا
عت ت ت قت ت ت عات ت ت ٕ -ا ت ت ت ت ه عإت ت تتل ةع ت تتو تنتت ت ت عت ت ت ةعت ت ت عر ت تتر ت تتت
عا و ب عاتاوفك ت ب ٔ٘ٚهت.
ت ت فت ت عاب ل ت تتب علات ت ت هب وهت تتل ت ت ت ة ت ت فج ت تتل عان لع ت تتب وا ت تتل عا
وعاهات ت تتل عت ت تتض وعات ت ت عوع ،ات ت تتك عا ا ت تتل و عااج ت ت ت وعار ت تتول ،ات ت تتك عارات ت تتلب
وعات ب عا عو ب عا ر ب.
179
يؤنفبد انؼظز
ات ت ت اهت ت ت هت ت ت ه عا ات ت ترع عوه ت ت ترع تت ت ت هت ت ت ع عابج ت تتر تت ت ت و ت تتو عبت ت تته
ه ت ت توع ا ت تتل عات ا ت تتلت عا ج ت تتب عاج ت ت تتب عاات ت ت ا ت تتر عات ت ت تت ت عاب ت ت تتل عا
ف عا جض عإت ت وه ت ا لت هلجب. ةتل عاعلنش عاتع
181
ٔ -ةجو عإتل ةع عانت عارره عاتاوفك ت ب ٖٓٗهت.
عا ير ا عوت عاتاوفك ت ب ٖٓٗهت. ٕ -ا ت
عاتاوفك ت ب ٜٓٚهت. ٖ -عو عله وعا يلار اع
َ ِل ذُب ِل هلمَ:
ٔ -ة ت توعر عاع ت تتروق ف ت ت ة ت ت توعل عا ت تتروق ا ج عرفت ت ت عاتت تتلار عاتا ت تتوفك تت ت ت ب
ٕٙٛهت.
عاتا ت تتوفك ت ت ت ت ب ٕ -عاجوععت ت ت ف ت ت ت فج ت تتض عاتلار ت ت تتب ا و ر تت ت ت عاا تتت ت تتل
ٗٛٚهت.
ٖ -عاجوعع ف فجض عاتلار ب ا تجري.
َ ِل ذُب ِلشه عَ:
عات ت ت ت ي ةر ت ت ت ت ةنرت ت ت تتل ٔ -عاجوععت ت ت ت عارع ت ت تترى ا ب ت ت ت ت عت ت ت ت ععت ت ت ت عات ت ت ت ت
عا ر بب ر ل ،اك قلع ع ر عات لت و ب عاتجلا .
ٕ -عو ت ت ت تتعله وعا يت ت ت تتلار ا تت ت ت تتل عات ت ت ت ت ول عا ت ت ت تتلفب عاتات ت ت تتوفك ت ت ت ت ت ب
ٜٔٔهت.
َ ِل ذُب ِلَيو َ:
ٔ -عاجوعع ت ت ت ت عارعت ت ت تترى وعاجوعع ت ت ت ت عاج ت ت ت ت رى ا تت ت ت تتل ت ت ت ت ت تل عالت ت ت تتوف
عاتاوفك ت ب ٓٔٚهت. عان ع
ٕ -عاجوعع عا و عر ب عا ج ب ا تل عع ا ت ب.
عاتاوفك ت ب ٜ٘ٚهت. ٖ -عاجوعع ا تل عع ر ب عان ع
ٗ -عاجوعع ت ت وعا وعات ت ت عوج ت تتوا ب ا ب ت ت تتب عع ت ت عا ن ت تتل عان ع ت ت ت عاتا ت تتوفك
ت ب ٖٓٛه.
181
أطجبة رأخز انفمّ فْ ٙذا انؼظز
ر ت ت ا ت ت هر عا جت تتض ف ت ت ه ت ت ع عابجت تتر ،ات تتك ع ت ت ع ةتت تتعلب ت ت ررهل ع ت تتك
: عإ ل ف تل تع
عإتت ت ت ت ت ب وا ت ت تتب ةعت ت ت ت ع ٔ -عا ت ت تتلرععلت عات لتت ت ت ت ب فت ت ت ت عا ت ت تتع
ونر ت ت عو ل ت تتب ا ت ت وق ت ت ة ى ا ت ت ر ت تتض ،ات تتك عا ت تتبم ع تت عاتت ت ت ت
عابت تتل ف ت ت عا وات تتب عإت ت ت ت ب وارات تتب ع ت تتك ه ت ت ع اوقت تتم عا تت تتو وعااج ت ت ف ت ت
عاب و وعاتبلرم وت ل عا جض عإت ت .
ٕ -ع جت ت ترعم عا ج ت تتل فت ت ت هت ت ت ع عابجت ت تتر ،ا ت تتك عرت ت تتب عاتت ت ت عهب عاا ت ت ت
اعا لق ت تتل وعاابج ت تتب ورشوه ت تتل عت ت ت فج ت تتل عابج ت تتر عات ت تتلعق و عت ت توع عا ت تتل
هلا و ل. وعا اجلر ا ل وت ل تب ع هر عا
ع ت ت ت عا ا ت تتل عاتل ت ت تتق وق ت ت ت تت ت تتعجت ٖ ، -ن ت تتل عا ج ت ت تتل وعتا ت ت تتلع
عإ لرع ،اك ةتعلعض.
عنت ت ت ةا ل ه ت تتل وفت ت ت رتو ه ت تتل عا ت تتل تتت ٗ -و ت تتو عات ا ت تتلت عاات ت ت
عت عارات ت ت تتب عالت ت ت ت توع وع ت ت ت ت عا ت ت ت تتل وف ت ت ت ت تتل وع جلت ت ت تتلل عاج ت ت ت ت ب عت ت ت ت ت
وعابعلرع عات تب عاوع نب. عوت وب عات
182
يظبدر انفمّ اإلطالي ٙفْ ٙذا انذٔر
اتت تتل رت تتل ع تت تتل ه ت ت ع عا ت ت ور ق ت ت عاا ت ت توع علات ت ت عهب عاا ت ت ي ت تترت ف ت ت
اتت ت ت ،ا ت تتك تت ت ت هب ور عاع ت تتل وعارت ت تتل عن ت تتو ةجت تتع رت ت ت فر ت تتق ت ت ت
ةو ت تتل ر تتل وع ر بت تتو ،ا تتض فت ت عااب تترم ع تتك عونرت تتل ت تتل فت ت تب ت ت
هت ت عارا تتب عات ا تتب فت ت عاتت ت هب عات ت ي عاعب تتوه ،ا ة تتض فت ت هت ت ع عات تتل ات ت
ت ت عات تتعبه ارت ت عارات تتب ر ت تتل ع ت تتك تتت تتاوى وعنت ت ع ت ت رت تتل عب ت ت ل
ع هت تتر ت ت ت ن ت تتو عاشجت تتب عت تتلوقوع عا ت توعر ع ف ت تتل وت ت ت ن ت تتو وع ت تتل وت ت ت
ن و ع ا لر ت ا ل علا جض وعاابتق ف عات هب.
رات تتب يت تتلهر عاروع ت تتب فت ت ت ه ت ت ع تت تتل ت تترى ع ت تتض عون ت تتلم ت ت ت اج ت ت
ع ت تتك عارات تتب عوهت تترى عاترو ت تتب عات جوا ت ت ب ع ت ت تنت ت ت ع ت ت عانت ت ت عا ت ت عل
ت ت تتل ور ع ت تتض ةو عاترو ت تتب ع ت ت تت تتلار ةج ت تتنلب ةع ت ت ن ت تتب ت ت توعه واج ت ت
فت ت رالعت تتض عوجت ت وهت تتو عاتعت تتول ت ت ت را تتب يت تتلهر عاروع تتب ع ت تتك تت تتل ور
ت تتل ور فت ت عاتا تتو ع تتك ت تتل فت ت را تتب ي تتلهر عاروع تتب عوه تترى شت ت اجت ت
ور فت ت ت عا ت ت تتروأل وعاتج ت ت ت لت ع اتباع ت ت ترع اقاج ت تتلر ةجت ت تتنلع ل ع ت ت تتك ،ت ت ت عر
تت تتل ور ف ت ت عا ت تتروأل وعاتج ت ت لت عاتباع ت ترع عاا ت ت ش ت ت اج ت ت ةج ت ت عوق ت توع
عوق ت توع عا ت تتل ع وعا ت تتب ب ع ت تتك تت تتل ور ع ت تتا ر ةجت تتنلع ل علا جت تتض وا ت تتع
هت تتر تراعت تتب و ت تتل ابت تتلا ف ت ت رات تتب عا ات تتلوى وا ت ت ا رات تتب عا ات تتلوى ف ت ت
تت تتاوي فت ت ت عاتراعت تتب تت ت ت نت تتلات هلج ت تتب ا ت تتل يروف ت تتل وت عتت تتلا ل فت ت ت
ةنرلتل علتب ت ر ع. ً عاراب عا ج ب عاا اجرر
وتش ت ت ه ت ت ع عااجت ت ت وعاارا ت تتب و ت ت ت ف ت ت عارات تتب عات ا ت تتب ف ت ت عاتت ت ت عهب
عوهرى.
183
وةتت تتل فت ت ت عاتت ت تتلا عاات ت ت ات ت ت ا ت تتر فت ت ت را ت تتب عا ج ت تتض ةو عا ا ت تتلوى فر ت تتل
ع تتك ت تتل ور تت ت عاتت تتلا عات تتلع ب ا تتل فت ت تجت ت ر عانرت ت ف تتل عاج تتل
عوجت تتوا عاج ت تتل عات ت ت هب وهت تتو تت تتل تت تتتك عت تتلااهر ا ات ت ت ع ت تتض وع ت ت
ا تتو فت ت فت ت ع ات ت او ت ت تت تتلا ت تتلع ب ا تتل فت ت عاتت ت هب ر تتل عا ج تتل
عاابت تترم ع ت تتك نرت ت تتل ،ات تتك عاعاتت تتل عاتعل ت تتر ت ت ت عاتجت تتل ر عاا ت ت عتت تتاجر
ع ت تتل عابت ت ت ع ت ت ةاتت تتب عات ت ت عهب عا ج ت تتب وةرشت تتر تت تتل رت تتل ععاتت تتل ه ع ت تتض
عابت ت ت تترم عا ت ت ت ت ي ا هت ت ت تترج ع ت ت ت ت رو ت ت ت تتض عتانتت ت ت تتل ل ةو عت ت ت ت ت علاتج ت ت ت ت نب
عاترت ب.
184
رزاجى ألشٓز فمٓبء ْذِ انًزحهخ
ت ت ت رر ف تت ت تتل ت ت ت ابر ًت ت تتل و ت ت ت ًع و ت ت ت ر فج ت ت تتل هت ت ت ه عاترن ت ت تتب نات ت تتك
ترت ت عااب تترم ع تتك ةهت ت ت تتل ق تتلتوع ع تتض تت ت عت تتل تنا تتوى عا ج تتض عإتت ت ت
وت تتل رت تتل ا ت ت ت ت ت ،ت ت ت لتلت ع ت ت تتب ف ت ت ،ع ت ت عر ق تات تتض عاا ت تتر ب ب ورعل ت تتب
ارعشض. ع ا ل عت عات م ف ا و ض وارت
انًذْت انحُف:ٙ
- 1انُظف:ٙ
رت تتل ت ت ت ه تتو عع ت ت عهلل عت ت ةنت ت ت ع ت ت تنت تتو ةعت تتو عاعررت تتلت عا تت ت
ت ت ت ع ع ت ت تتب هلاجت ت ت ًب نا ت تتك تت ت تل ت تتض وقت ت ت ةرع ت تتر فج ت تتل عان ت تتب فت ت ت
علرعت تتل فت ت عان ت ت و وقت ت ع ت ت ه عات تتعبه ةج تتع ةرت ت ت ًل فت ت عا جت تتض وعوج تتو
عاجت تتل ر ع ت تتك ات ت ت عاج ت تتوي ت ت ت عا ت تتب م وع ت ت ه ه ت تترو ت ت ت عاتج ت ت ت
ت ت ت ت ا ت ت ت ي عات ت ت هب وا ت تتض ت ا ت تتلت رش ت ت ترع ف ت ت عا ج ت تتض وعوجت تتو وت ت تتل
وعات ت تتلر و ت تترنض رتت تتل جت ت ت م ف ت ت عاا تت ت ت ر تت تتا عا ت توعف و ت ت ترأل عارت تتلف
وق ت ت عهاج ت تره ت ت ت عار ت تتلم ا ته ت تتري ت ت ت عر عاا ت ت ونجت تتلاق عاا و ت ت
وق اوف عل 1۱۱هت.
185
نل ت تتب ا ت تتل وا ت تتر ا بعت تتل ع وعا ه ت ت فجت تتل ات تتض ةه ت ت عالر ت تتق :عر ت ت ف ت ت
عب ت ف فل رش ًعر ف ت ع عا جض.
تر تت ت عات ا ت ت لت فت ت عا ج تتض و ت تره ت تتل ت ترأل
واجت ت جت ت م عارت تتل رش ت ًع
عا ع ت تتب عاتت ت تتتك (ف ت تتا عاج ت ت ت ر) وات ت ت رت ت تتض ف رت ت ت تتض تت ت ت عبت ت ت ه قل ت ت ت
ع ع وتت ت ه ه عاارت ب ( :الا عوفرلر).
رتت ت تتل رت ت تتل ات ت تتض ف ت ت ت عا جت ت تتض رات ت تتلب ف ت ت ت تتت ت تتلا عاج ت ت ت ع ةتت ت تتتله ( ع
ا تتض رات تتلب عا ج تتر) وا تتض فت ت عوج تتو را تتلب (عاانر ت تتر) وفت ت ع ت ت عارت ت
(عاتتل رع).
عع ت ت عا تت تتل ف ت ت عاا ت ت ا م ات ت ت علإ جت تتلم وعات ت ت ر ت ت ت ورت تتل تت ت ت
ت ت فت ت عاعن تتر تتر تات ت شر علابج تتع لت عات هع تتب وات ت ع عت ت ه ععت ت عات ت ا
تت ت ت ت ةه ت ت عا ا ت تتل وق ت ت وع ت ت ه عب ت ت عا عرات تتق ت ت ت ةه ت ت عاات تتر
عع ت ت عا تت تتل عارش ت تتر تت ت ت عاويت تتلام فات تتواك عافات تتل شت ت ت اررت تتض رتت تتل ا ت تتواك
عا جض واوف عل ٔ ٛٙهت. ار
-3انؼ:ُٙٛ
ت ت تتب ،ات ت تتك عاب ت ت ت ه ت تتو تنتت ت ت عت ت ت ةنتت ت ت عت ت ت توت ت تتك عت ت ت ر عات ت ت
ع ا تتلب وه ت ت ع ت ت ع قر عت تتب ت ت ت ن ت تتب وقت ت وا ت ت ع ت تتل عت تتل ٕٚٙهت ت ت ش ت ت ق ت ت
علات تتل وعتت ت عال ت ت ل فت ت رش تتر ت ت ت ً عاج تتلهرع ع تتل ۸۷۸ه ت ت ورت تتل عاب ت ت
ف تتو عاب ت ت ور تتل ،ا تتك ل تتب قوا تتض فت ت عا ج تتض ا تتض تجت ت رع رع ت ترع فت ت اهت تر
عونل و ور م تبل ل.
وا ب ت ت ت ا تتلت رش ت ترع فت ت عا ج تتض ت تتل :ت ترأل عا ع تتب علاع ل تتب و ت ترأل
عار ت ت ت عاتت ت ت تتتك رتت ت ت ت عانج ت ت تتلاق و ت ت ت ترأل رر عاعن ت ت تتلر رت ت ت تتل ة ا ت ت تتض فت ت ت ت
ع ش ت ت تتلر وعت ت ت ت ع عاج ت ت تتلري ت ت ترأل ج ت ت تتن عان ت ت ت و :رات ت تتلب ت ت ت ترأل تبت ت تتل
186
عاعهت ت تتلري وات ت تتض فت ت ت ت عاات ت تتلر رات ت تتلب لعج ت ت تتلت عان ت ت تتب ورات ت تتلب لعج ت ت تتلت
وتهاجت تتر ات تتلر ععت ت ت عتت تتلرر .وق ت ت ا ت تتواك عاب ت ت عارش ت تتر تت ت ت ع ا ت تتب عر
عات لج ت تتب فرت ت تتل وعا ت تتك عانتت ت تتعب وقل ت ت ت عاج ت ت تتلع ا ن ت تتب وق ت ت ت ات ت تتوف
عتجر عل ٘٘ ٛهت.
انًذْت انًبنك:ٙ
- 5خهٛم:
علات ت تتل
ً هت تتو ةعت تتو عا ت ت ت ل ه ت ت عت ت ت ،تت تتنلق عارت تتر ي عاتج ت تتري رت تتل
عي ًت ت تتل ف ت ت ت فجت ت تتض عاتلار ت تتب رتت ت تتل رت ت تتل تا ًت ت تتل قوً ت تتل ف ت ت ت ع ت ت تتو عا ت ت تتر بب
عوه تترى وقت ت ت ترأل تهاج تتر ععت ت عانل ت تتب فت ت عا ج تتض ت تتر ًنل ن تتلف ً تت تتتله
ع ت تتك ف ت تتض ع ت تتر عا ت تترول وج ت تتوا ل شت ت ت عهاج ت تتر تهاج ت تتر ععت ت ت عااو ت ت ت
وق ت ت ت ت ف ت تتض علاتبات ت ت عات ات تتك عت تتض ت ت ت عوق ت توع عانل ت تتب وعهت تتا ع ت تتك ة
وات ت ت ت ا ععا ت ت تتك عاب ت ت ت تتل عت ت تتلا ف ت ت ت عهاج ت ت تتلره نات ت تتك عت ت ت ت ت ت ت ت عوا ت ت تتل
187
ت تترونض وهت ات تتض ورش ت ترع تت تتل ف ت تتض ت ت ت عا ت تترول نات تتك ت تتلنض وةرشت تتروع ت ت ت ع
عل ٚٚٙهت. ر ًنل وق اوف ه ع ت ه ه عا روأل قرععب عاتا
-6انحطبة:
تر ت ت ت ت رعت ت ت عوج ت ت ت ه ت تتو تنت ت ت ت عت ت ت تنت ت ت ت ع ت ت ت ععت ت ت عات ت تترنت
ت ت ً فت ت فج تتض عاتلار تتب وتت ت ةهت ت علات تتل
ً عاتوات ت وات ت ع تتل ۹۱۹ه ت ت ور تتل
فتتت وانر ت ت تتر عار ت ت ت ت ا لات ت تتض :توعهت ت تتب عا ت ت ت ا ت ت ترأل تهاجت ت تتر ه ت ت ت
تت تتلا عااا ت ت ع واات ت تتر رالعات تتض علاتاججت تتل وعع ت ت عر و ت تتلت عا يت تتر نت تتو
تل ا لواض ت ةتور وق اوف عل ٜٗ٘هت.
- 7انخزش:ٙ
وقت ت ت ةهت ت ت عاب ت ت ت عت ت ت ه ت تتو تنتت ت ت عت ت ت ععت ت ت عهلل عت ت ت ع ت تتك عاهر ت ت ت
ع تت ت تتل تجت ت تتر ورت ت تتل ورًعت ت تتل تاوع ت ت ت ًتبل رش ت ت تتر عاج ت ت ت ل وعاج ت ت تتل تجعت ت تتو
عا ت ت لعب وجت تتنلب عانل ت تتلت ع ت ت عوت ت ت عر وعابيتت تتل عا ت ت رت تتل وع و ت تتض
و لعو ض.
ور ت تتل عاهر ت ت ت ت ت ت ًهل ا ج ت تتل عاتلار ت تتب فت ت ت تل ت تتض وتر ًب ت تتل ا ات ت تتوى
وع تتا ر عت ت ا فت ت عوقل تتلر عإتت ت ت ب رت تتل رل تتت ا تتض هت ت عا را تتب ق ت تتب
ب تتر ت تتل الت ت ب عاب ت ت وا تتض ت ا تتلت رش ت ترع تت ت ةهت تتل :ت ترأل تهاج تتر
ه ت تتو ت ت ت عاجت تتبوعب وعإ تت تتلج وق ت ت ات تتوف عت تتل وهت تتو ت ترأل ت ت ه تت
11۱1هت.
188
انًذْت انشبفؼ:ٙ
- 8يح ٙانذ ٍٚانُٕٔ٘:
عا ت تتووي وات ت ت عان ت تتورعع ت تترم عت ت ت ت ت تتري عان عتت ت ت ه ت تتو :ن ت تتك عت ت ت
ت ت ع ع ت ت وععت تتل ع نا تتك رت تتل عا تتل عت تتل ٙ۱1ه ت ت و ت ت ع تتوي تت ت ع ت ت
وع ت ت تتض تل ت تتض ف ت ت ت عاب ت ت ت وعا ت تتورل وعا هت ت ت وعابعت ت تتل ع رت ت تتل ر ت تتل ةونت ت ت ةهت ت ت
وقات تتض تت ت ت ت عهلل ابت تتلاك وق ت ت و هت تتوف عات ت تتو وعاي تت تتب و رات تتب ،ا ت ت
تر تت ت
وعاات ت ا م فع تتلر عهلل ا تتض فت ت وقا تتض وعت تتض فا تتر رش ت ًع فت ت عاانجت ت
تت ت ت ور ت تتله عاج ت تتلان تتت ت ت عاا ت تتاا م عات ت ت ت ع وت ت تتل :ت ت ترأل ج ت تتن
عا وو ت تتب وعت ت تتال عاب ت تتلرف وعو ر ت تتلر وعورعبت ت ت تت ت ت عاترتت ت ت رت ت ت
وعإر ل ف ع و عان و.
ت ت ترأل عات ت ت ت ت ب رتت ت تتل رت ت تتل ت ت ت ت ةه ت ت ت ت ا لا ت ت تتض ف ت ت ت عا جت ت تتض عا ت ت تتلفب
عاتت ت ت تتتك ع ت ت تتلات تول ورا ت ت تتلب عارو ت ت تتب وه ت ت تتو تهاج ت ت تتر عا ت ت ت ترأل عارع ت ت تتر
وعهاجر ت ل رالعض عاتتتك علات لج. ا رعفب
فت ت ت عا ج ت تتض ر ت تتب عاا ت تتر وقت ت ت ن ت تتل و باع ت تتر عا ت تتووي تت ت ت عاتنججت ت ت
عا لفب وق اوف عل ٙٚٙهت.
-9انظجك:ٙ
وات ت عت تتع ه تتو :ةع تتو عانتت ت ع ت ت عت ت ععت ت عار تتلف عت ت ات تتل عات تتعر
عا ت تتنل عتجت تتر عت تتل ٖ ٙٛهت ت ت ورت تتل علاتت تتل رع ت ت عر ف ت ت عا جت تتض عا ت تتلفب
تلر وق ت ت ا عإفات تتل وعاا ت ت ر وعااج ت ت م رتت تتل رت تتل تن ت ت شًل ةجت تتوابل يَّت ت ًع
علاج ت تتلهرع شت ت ت ا ت تتواك ق ت ت تتل عا ت تتل وات ت تتل ت ت تتره عت ت تتل ،ا ت تتك تج ت تتر وات ت تتض
ت ترأل عات ت ت ب ن ت تتو ت ا ت تتلت رش ت ترع ف ت ت عا جت تتض ت ت تتل ارت ت تتب عات تت تتول ف ت ت
رتت تتل جت ت ت م ع ت ت ع ت تتك تت تتل راع ت تتض عا ت تتووي ت ت ت عت تتلب عارع ت تتل ،ات تتك عاا ت ت
189
ت ت ترأل عات ت تتلج عات ت تتعر را ت تتلب عو ت تتعله وعا ي ت تتلار ورا ت تتلب عاعا ت تتلج فت ت ت
عا ت تتووي ورات تتلب عاانج ت تتق ف ت ت تت ت ت اب عااب ت تتق وهججت تتض ا ت تتر ع ت تتك عع ت ت
ا ت تتب فت ت تتت ت اب عالت ت ق رت تتل جت ت م عات تتعر فت ت ق تتعه ت ت عا لات تتب
وق اوف عل ٚ٘ٙه.
انًذْت انحُجهٙ
- 11اثٍ انمٛى:
ع ت ت ق ت ت عا و ت تتب وا ت ت عت تتل عا ت ت هت تتو :تنت ت ت ع ت ت ةع ت ت عرت تتر ت تتت
ٔ ٜٙه واا تت ت ع ت تتك عع ت ت ا ت ت تتب وا تت تتض ت ت ت جت تتعله ف ه ت ت ع ت تتض عاب ت تتو
وعإ فات تتل وعاات ت ا م ورت تتل تتت ت رض ف ت ت عاات ت ر تتض وت ت ت واه تترج ع ت تتك
توفل واعت ت عاج ت ت ت ا تتلت رش ت ترع ت ت تتل:
ع ل تتب ع تت تتض تابعت ت ً ع عه ت ت ً ع تاجت ت ً
ع عاتبت تتل ف ت ت ه ت ت ي ه ت تتر عابعت تتل وعع ت ت عاتت تتوقب وا ت ت ب ت ت ت ةع ت ت
عو وق اوف عل ٚ٘ٔ:هت.
- 12انجٕٓر:ٙ
عاتبت تتروم عت تتلع ،ر ت ت ع ت ت ج ت ت أل عا ت ت ت تتو هت تتو :ت جت تتور ع ت ت
عاع ت تتوا عاتجت تتري وا ت ت ف ت ت ع ت تتوت عتجت تتر وق ت ت ا جت تتك عاب ت ت ع ت ت ع تت تتل
191
تت ت ر ت ت ترت تتل ا ا ج ت توع عجت تره نات تتك ةجت تتع فج ً تتل تبروفًت تتل جج ت ت ه عا ت تتل
ع ت تتض فج ت تتض ت ت ت ت هب عإت ت تتل ةنتت ت ت ع ت ت ت ن عت ت ت وقت ت ت ع ا ت ت تتك ،ا ت تتض عاا ت ت ت ر
وعا ات تتوى ور ت تتل ع ل ت تتب ع ت ت تتض ت ت تتهبل رت تتر عاه ت تتق .وا ت تتض ت ا ت تتلت ع ت ت ت ع
ف ت ت ت عا جت ت تتض عان ع ت ت ت ت ت ت تتل :ت ت ترأل عاق ت ت تتلل و ت ت ترأل عات ا ت ت تتك و ت ت ترأل ع
وق اوف عل ٔ٘ٓٔ هت. عاتتاج
191
راب ًعا :دور الٌقظة الفقهٌة
عت ت ة ه ت ت ع عابجت تتر ت ت ت ةوعهت تتر عاجت تتر عاشلات تتو عا ت تتري و تت تتاتر ،ات تتك
وا ت ت ت ع عات ت ت ور ت ت تتتلت هلج ت تتب وتب ت تتلا ع ت تتلر ع ع ت تتك عانرر ت تتب عا ج ت تتب ع
ت ت ت تت ت تتل ر عاتت ت ت ت رع ن ت ت تتو ةتر ت ت ت ا ت ت تتب عا جت ت تتض عإت ت ت ت ت ف ت ت ت شت ت تتوب
فت ت ت ت عاج ت ت تتل ل فت ت ت ت عااب ت ت تترم ع ت ت تتك ةنر ت ت تتل عإتت ت ت ت عان ت ت تتلر ب و تت ت ت ت
عاتبلج ت ترع ع ه ت ت عا ت تتر بب ت ت ت تجت تتل رهل عوج ت ت ب وتنلرعت تتب عااج ت ت وعت ت ت
عااج عت عهب ةو راب تب ب.
رررهُر ِليهضررة ِل هيرررة رررَ ُررذِ ِلرررد ر ررَ ك رررريِّ ُ ررره تتْ ررا
م ه ي َ:
: و ار ع تل ف تل
192
ً
أول :دراسة الفقه اإلسالمً
عه تتا عات تتا و علا ج تتض فت ت هت ت ع عات ت ور ف تتلعا وع ع تتض ع ل تتب رع ت ترع ن تتو
ت توع علاا ت ت ا م وععاب ت ت وع عت تتض ع ت ت عاابج ت ت وعااا ت توع و ت توع ت ً ت تتل جت تتو
ع ت ت ت تتك عاابت ت ت ت تتق وعااهج ت ت ت تتد وع ع ةر ت ت ت ت تتل ة تت ت ت ت ت عب ت ت ت تته تيت ت ت ت تتلهر
: ر ،اك تل لن ب عا رعتب وعاا ا م ف ل عا وه علا جض ت
193
ةت ت تتل فت ت ت هت ت ت ع عات ت ت ور فجت ت ت عا ت تتت عا عرت ت تتب ،ا ت تتك ت تتوهره و ر ت ت ت هت ت ت ع
نج ت ت تتل عاابج ت ت ت ت ت ت ،ات ت تتك عرتت ت تتب عارات ت تتب عا ج ت ت تتب عاج تت ت تتب عاا ت ت ت ا ت ت ت عا
ت ت توع فت ت ت عات ت ت عاتنت ت ت ش ت ت ت ،ا ت تتك عاتت ت ت ا وعا ت ت تتو رت ت تتل ر ت ت ت عا
ل ع ت ل هلاجل. ت ا لا
194
رهت ت تتل ع ت ت تتك ا ع ت ت تتب نل ت ت تتلت عوت ت ت ت وانج ت ت تتق تجت ت تتلا وة ت ت تتل ةق ت ت ت ر ت ت ت ت
تو ت تتوع عا ت تتبوب رت ت تتل ة ت تتلر عاتت ت ت اترو ،ا ت تتك و ت تتوب و ت ت ت ف ت تتر
عار ت تتول ،ا ت تتض و ت ت تتلع ع ت تتك عاعن ت تتو ف ت تتض وعوهت ت ت تت ت ت ا جت تتض عإتت ت ت ت
عض.
195
-انًجهض األػهٗ نهشئٌٕ اإلطاليٛخ:
و عرع عووق ت تتلم عتجت تتر وه ت تتو ج ت تتو ع ت تتر را ت تتب و اع ت ت هت ت ت ع عات ت ت ت
ت ت ت ت تتر عوعن ت ت ت ت تتلو وعات ا ت ت ت ت تتلت ا هعت ت ت ت ت ت عر ورت ت ت ت ت ت ا عاات ت ت ت ت ترعو عإتت ت ت ت ت ت ت
ف ت ت ت عاب ت ت تتو عا ج ت ت ت ب و رهت ت تتل ت ت ت ت عاب ت ت تتو عاتها ت ت تتب عاا ت ت ت عاتاهجج ت ت ت
ر تتت و لر جت ت تتض وعا ت ت ت ةتت ت تتل عاتت ت تتلار وا تت ت تتر عاتت ت تتع اه ت ت ت عإت ت ت ت
عاها ع ع ض.
196
ج ت ت ع عر ت ت ت رات تتب عات ت ت عهب ف ت ت ةت ت ت وب علر جت تتب وعن ت ت ع ات تتا هد ف ت ت
ا ت ت ترةى ت ت ت ت ع عر و ت ت ت ور عاعنت ت تتو ف ت ت ت وععت ت تتلرع تت ت تتو ع و ات ت تتر تت ت ت
ب. عاتتلا عا ج ب نتب عانروم عوع
197
ثانٌا :تقنٌن أحكام الفقه اإلسالمً
انًمظٕد ثبنزمُ:ٍٛ
هت تتو ت ت ت ةنر ت تتل عاتتت تتلا فت ت ت عت تتلب وعنت ت ت ع ت تتك ه ا ت تتب ت ت توع ترقت ت تتب
ع عر عاتابت ت ت ع عن ت تتو ها ت تتلر ف ت ت نرت ت ت رت ت ت تت ت ت اب رةي وعنت ت ت ت ت ت عت ت ت
. تلار عاتاجل و ر ه ع عانر هو عاتهالر ع
انغزع يٍ انزمُ:ٍٛ
ي ُد وَّ تَ يت ك ريِّ:
ج ت ت ت قل ت ت ت ِ و :اون ت ت ت عونر ت تتل فت ت ت عاتت ت تتلا عاتا ت تتلع ب فت ت ت
عاتتت ت اب عت ت تت عنرت ت فت ت تتت ت اب و ج تتك ق ت ٍ
تله ه تتر عنرت ت ه تتر فت ت
عاوع ت تتب ع ت تتك عاج ت تتلع عاات ت ت ع عات ت ت د عاتا ت تتق ع ت تتض و نت تتر تهلا ا ت تتض ت ب ت تتل
لرعب ف عونرل . ا
ِلثررررهيَ :ا ت ت ت ر ت عر بت تتب عونرت تتل عا ج ت تتب ع ت تتك عاج ت تتلع و ت تتره ف ت ت
ت ت ،ا تتك ارا ع تتل فت ت تت توع تاالعب تتب وفت ت ةعت توعب ت يت تتب تراع تتب ت ت ي عت ت
ةه عونرل عت واب و تر.
ثـذء انزمُ:ٍٛ
ت ت ت ت ع وا وا ت ت ت ت ع ه ت ت ت ت ع فت ت ت ت عاوعق ت ت ت ت ات ت ت ت ار ت ت ت ت ،تنلوا ت ت تتب عااج ت ت ت ت
عا ت تتري فج ت ت عابجت تتر -وع تت تتل ه ت ت ق تت تتب ي ت تترت ف ت ت ةوعا ت ت عاجت تتر عاشت تتل
ب تتر عات ج تتور رت تتلاب ع تتل ف تتل ،ا تتك را تتب ععت ت عاتج ت ت ،ا تتك عاه تتب ةعت ت
و ت ت ق تتل و ع تتل ا ت ت ت عوتج تتلر ه ت ت تت ت عارا تتلب وعاتت ت ب وع ت ت ع ت ت
وتجت ت ت نب عوت ت تتب ات ت تتل عا ت ت د هت ت ت تت ت ت عات ت ترةي ع ت تتك تت تتل جا ت ت ت ض عابت ت ت
ع عر وعه ت تتا م عانرت ت ت ف ت ت ت عاتتت ت ت اب عاوعنت ت ت ع وف ت ت تتل اني ت تتض تت ت ت اعت ت تتل
عاتجت ت تتر - ت ت ت ت ةتت ت تتر ه ت ت ت جت ت تتو " :تتت ت تتل يت ت تتر ف ت ت تتض ةت ت ت تتر عات ت ت ت ت
198
عهت ت ت تتا م هت ت ت ت ه عونرت ت ت تتل -و رهت ت ت تتل ت ت ت ت ت عوتج ت ت تتلر وعا ت ت ت توعن عاع ت ت ت ت
تر عي ًتت تتل ف ت تتو رةى ةت ت تتر عات ت ت ت
عاتا لق ت تتب عاا ت ت ق ت ت ع ت ت عها ف ت تتل ةتت ت ًع
ة ت ت تر ع ت ت ه عوق ت ت ب وعات ت ت ر عاتها ت تتب فارف ت ت ،ا ت تتض ف ت ت رات تتلب و رف ت ت
فرا ت تتب عت ت ت ا رالع ت تتل تب ت تتل ت ت تتل نا ت تتلج ،ا ت تتض ر ت ت ق ت تتو تت ت ت تت ت ت ب ةو ق ت تتل
ب ت ت ت عهلل ه ت ت ت ه عونرت ت تتل عاتها ت ت تتب عاج ت ت توعب علاهل ت ت ت لتبت ت تتل ر و ت ت تتل ة
نرتل وعن ع جوععل ".
إعت تتل -رف ت تته. ا ت ت عان ت ت وا ت ت ت ت عقا ت ترعأل عع ت ت عاتج ت ت روع ً ت تتل ف ت ت
عا ج ت ت تتل ة انت ت ت ت توع اعب ت ت تتض ،ع ت ت تتلر عا ت ت تتل ع ت ت تتك اج ت ت ت ت ه وهت ت ت ت عات ت ت ت
ن رو ا ت ه ت عاابجب عرا .
هتت ع رت تتو ف ت ت ع ا ت تتل ه هلت تتل وا ت ت رتت تتل ة ت ت اورع ت توع وهت تتلفوع ة
ر بب تتلو ب. اج ًل و ببل وع تل ه عج
ب تتر تت ت عإت تتل تلات ت ع ت ت تل نت ت تت ت بٔٗٛه ت ت ورت ت ا تنلوا تتب ةعت ت
ع تتك ت هع تتض فت ت ع تلات ت وق تتل ا تتض :تتل ةت تتر نتت ت عا تتل ول تتب ت تتض ة
ف ب . رةى ،قرعره ع ك نلا ،ار قو ت ًل وةاتبً ف عات ت
ةو اي ت تتلهر عت ت ت ا شت ت ت ع ت تتره ع ت تتض ف ت تتلقا عاه ت تتب عت ت تتل ق ت تتل تلات ت ت
نتت ت ت عا ت تتل عا رت ت ترع تت ت ترع ةه ت تترى تت ت ت ب 1ٙ۱ه ت ت ت وارت ت ت عإ ت ت تتل رف ت تته ة
ع ك ت هعض وعج ع ةر ض.
وف ت ت ت عاجت ت تتر عانت ت تتل ي ع ت ت تتر عا ت ت تتري ةات ت تتم عات ت ت ت لل تنت ت ت ت ت ت تتل ر
111۷- 1۱۱۷ه ت ت ت ةنت ت ت ت ت ت تتو عا ت ت ت ا ت تتب ت ت ت ت ت ت تتله ر ع ت ت تتل عا ت ت ت
ي ت تتل اا ت ت ت رالع ت تتل لتب ت تتل اي ت تتلهر عاروع ت تتلت عاات ت ت عا ت تتق عرالت ت تتب عا ت ت ت
ع ت تتل ف ت ت عاتت ت ت هب عان ت ت ف تبت ت توع ا ت ت ف ت ت را ت تتلب تبت تتروم علا ا ت تتلوى
ب. عا
199
ةو وت ت ت ت ه ت ت ت ع ا ت ت ت ر ت ت ت ه ت ت ت ع عا ت ت ت ت ت ت تتعض عارتت ت تتت ت ًتت ت تتل ا ت ا ت ت ت
عاج ت تتلع رت ت تتل ة عا تت ت ت وعاات ت ت و وعااعو ت تتب ات ت ت رت ت ت ع ت تتك ت ت تتل عااج ت ت ت
وع تت تتل ه ت تتو فت تترول فج ت تتب وعقب ت تتب ا ت ت رر ف ت تتل ع عر شت ت ت اع ت ت ع ت تتلاجو عات ت ت ي
اهالره ا ب عا اوى.
عتب لهت تتل عا ت ت ق ق ور ت ت ه ت ت ه عاتنت تتلوات رل ت تتت اعب ت ت ع ت ت فر ت ترع عااج ت ت
عا ي ق ت له.
211
تراجم لبعض علماء هذا الدور
-1اإليبو انشٕكبَ:ٙ
وات ت ت ع ت تتل عاجت ت ت بل ه ت تتو :تنتت ت ت عت ت ت ع ت تتك عت ت ت ععت ت ت عهلل عا ت تتورل
ت ت عج ت ت بل وةه ت ت ف ت ت وق ت ت 11۸۹ه ت تت .ف ت ت ع ت ت ع ه ت تتر ت تتورل عت تتلا ت
ل تتب عاب ت ت ع ت تتك ع تلا ت تتل ف ت ت ر ع تتو عاجت تتر وعان ت ت و وعا جت تتض وةجت تتو
وة ب عاعنو وعات للرع. ب وعاالر عا جض وع و عاع
ت ت ع ت ت ع ت ت وعت تترل ع ت تتك ت ت ت هب عإ تت تتل وق ت ت ا جت تتض عإتت تتل عا ت تتورل
ف ض وةام وعفا ناك جلر ق وع ف ض.
وق ت ت ت نت ت تتلرب عااج ت ت ت عات ت ت ت ت ت ت ت عات ا ت ت ت و باعت ت تتر عا ت ت تتورل
ات ت رت تتلاب ت تتتلهل عاج تتو عات ت ت فت ت ةنر تتل عااج ت ت رت تتل ة ا تتض وةا تتم فت ت
اجت تتل م رش ت ترع ت ت تتل :ت ت عوولت تتلر ت ترأل ت اجت تتك عوهعت تتلر ت ت ت ةنل ت تتو
ع ت تتض علنت تتو ا تب ت تتض ت ت ت عوه ت تتلر وهت تتو رات تتلب عيت ت ت عا ت ت ا تت تتا
تت تتل ت تترى ر ت ت تت تتل ور ف ت ت عاتو ت تتول ت ت ت ةنل ت تتو و عر عاب تت تتل وات تتر
ر نل ض.
ورا ت تتلب عاتت ت ت رررررِّ ؤل هترررررَّ، :ر ت تتل عا ن ت تتو فت ت ت ع ت ت ت عوج ت تتو
عا ت ترعر عاتات ت فق ع تتك نت ت عاق عو ه تتلر رت تتل ة ا تتض رت تتلا ع ت ت ع فت ت عا ج تتض
وعابجلا وق اوف عل ٕٓ٘ٔهت.
211
ف ت ت ت رتت تتب رتت تتل عر ت تتب عر عاب ت تتو رتت تتل قت تتل علاا ت ت ر
وق ت ت ع ت ت ت ً
قل ت ت ًل عوات ت ت عتجت تتر وعات رتت تتب عات ت ت لل ب عع ت تتروت ع ع ت تتل رتت تتل ع ت ت
تر ت ت ت ت ت عاتجت ت ت تتلات فت ت ت ت عاجت ت ت تتنم عابرع ت ت ت تتب
تلر وق ت ت ت ت رات ت ت تتب رش ت ت ت ًع
وتتا ت ت ت ًع
تر
وعو ع تتب تشت ت :عاب تتروع عا تتوشجك وعاوق تتلا عاتج تتر ب عاات ت بت ت ت تتل ت ع ت ًع
ع ت تتك لر جت تتب ا ج ت ت أل رتت تتل ة ت تتض نت تتلرب عااج ت ت و عت تتل ،ات تتك ف ت ت عا ت ت
ت ت ت ت م عوتت ت تتب قع ت ت ت ي ت ت تتور عاه ت ت ت م وعار ت ت تتول ف ت ت ت رتت ت تتب تبلرفت ت تتض ،ات ت تتك
لع بض عوواك.
وا ت ت ت ع عإت ت ت تتل عابيت ت ت ت عارش ت ت تتر ت ت ت ت عات ت ت تتاشر وعات لق ت ت تتب فجت ت ت ت رل ت ت تتت
ت تتب ع ت تتض تجلاا ت تتض اججت ت ت ،ا ت تتك عإجت ت ت أل عا ات ت تتلع ع تت ت ت وب ه ت تتل
رت ت تتل ة ت تتض و ت ت ت اان ت تتب إج ت ت ت أل عابجت ت ت وعاات ت ت رج فت ت ت ة ت تتب عون ت ت تتل
ف ت عر عا تت رب عابشتل ب رفب ل ،اك عات لل عع عانت . عااب
،ج ت ت أل عو هت تتر عا ت تتر م وق ت ت ع ت ت ،ا ت تتض ف ت ت ع ت ت ت عاه ت ت وي ععت تتل
وعووقلم وعاتنلر عا رع ب فجل ع ا ع ك ق ر عتاللعاض.
وا تت تتل تنتت ت ت ععت ت ت ه ت ا ت تتلت ع ت ت ع ت ت تتل :رت ت تتلاب عااون ت ت ت وا تت ت ت ر
ت ت تتب وتجلت ت ت تتلت عت ت ت ت و ت ت ت ترأل ت ت ت ت عاع ا ت ت تتعبه ت ت ت تتور عاج ت ت تتر عار ت ت تتر
وق اوف عل 1۱۹۱ :هت. عا تل
212
الفصل الثالث :
فت ت تتل ت ت تتل عا ج ت تتل وا تت تتت ه ت ت ه عاتجت تتل ر ر ت تتل تن ت ت عا ت تتلق عت ت ت
ت ت ت عا ج تتل وه تتو :عارا تتلب وعاتت ت ب وت تتل ت تتل هت تتو ه تتو تا تتق ع تتض تت ت
و ت تتل تت تتل هت تتو ت ت تتور عا ج ت تتل وه تتو :عإ تت تتلل وعاج ت تتل تا تتق ع ت تتض ت ت ت
وعاتج ت ت تتلا عاترتت ت ت ت ب عا ج ت ت تتل وه ت ت تتو :عاتانت ت ت تتل تنت ت ت ت هت ت ت ت م عت ت ت ت
و ت ت تترل تت ت ت ت قع ت ت ت تتل وعاتاج ت ت تتنلب وت ت ت ت ت وعاب ت ت تترم وق ت ت تتو عاجت ت ت تتنلع
عا رعا .
213
أوال:ىالكتـــــاب ى
تعرٌفه:
ف ت تتل ا يت تتل تا عر ف تتل عتب ت تتك وعنت ت وق ت ت عارا تتلب هت تتو عاج تتر عارت تتر
ابت ت ت ابر ت تتلت عاب ت تتل عاجت تتر عار تتر فت تتور ع ت ت ض ت ت تتب تت ت عاابر ت تتلت
عاج ت تتل ن ب عنت ت تتب عها ت تتلر ةهت ت ت رت ت ت ع ت ت ت ات ت تتل رةوه ت لت ت تتعل ااو ت ت ت
وعابجلا ت ت ت تب ت تتك عاجت ت تتر ع ت ت ت ه وع ت ت تتك هت ت ت ع فج ت ت ت عرف ت تتض ع تت ت تتل عارت ت ت
ت تتب ور ت ت ا عرفت تتض ع تت تتل عاا ت ت ت ر رتت تتل عرفت تتض ع تت تتل وعرفت تتض ع تت تتل عاع
ةج ت تتو عا ج ت تتض وقت ت ت ر ت تتر رت ت ت فر ت تتق تت ت ت هت ت ت ا عاب ت ت تتل فت ت ت ابر ت تتلا
ع تتض و تتل عاابر تتم تع ت تتل ةوج تتلم عاج تتر علا ت تتعب ،ا تتك عاب ت ت عات ت ي ع تتا
ع ض.
ع ت ت تتك ت ت ت ت رر ابر ت ت تتم ع ت ت ت تتل عوج ت ت تتو وعات ت ت ت ي ت ت ت تتل -ه ت ت تتل -ة
ة عاجر عارر هو ةج عا ر بب عإت ت ب وتج رهل. ةتل
وق ت ت ر ت تتر ع ت ت تتل عوج ت تتو ا ج ت تتر عت ت ت ع ابر ت تتلت ة ت ت ت رهل ة ت تتض :ه ت تتو
ع ت تتك رت ت تتو عهلل جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وتت ت ت عهلل اب ت تتلاك عابرعت ت ت عات ت ت ت رت ت ت
عاتابع ت ت ت عا وات ت تتض عاتان ت ت ت ى ع قجت ت تتر تت ت تتورع ت ت ت تتض عاتع ت ت ت و عتت ت تتورع عا لانت ت تتب
وعاتهاو عتورع عا ل .
خظبئظّ:
ت ت ت تره تت ت ت ت عارات ت ت تتب ٔ -وا ت ت تتض علا ت ت تتب عابرع ت ت تتب وهت ت ت ت ع ت ت ت ت ت ه عت ت ت ت
علا ت تتب عابرع ت تتب وف ت ت رالعت تتل ت ت تتل ت ت
ً عاتت تتتلو ب عاتت تتلعجب ف ت تتض ا ب ت ت ة
عت تتض عات تتروأل عوتت ت ت ا ت ت جت تتو ابت تتلاك( :وع ت تتض اا ت ت ت رب عابت تتلات • ت ت
ع تل عرع تع ). ع ك ق ع اارو ت عات ر
214
ون ت تتل ت ت ت عهلل ابت تتلاك ع ت تتك رتت تتواض تنت ت ت جت ت ت ك تت - ۹ة عاجت تتر
عهلل ع ت تتض وتت ت ت ع ي ت تتض وتب ت تتله تب ت تتل وع ت تتك هت ت ت ع فت ت ت ات ت تتتك عونل ت تتو
ف ت تتل ت ت ت ع ت ت ت عهلل ابت تتلاك ه ت تتو عا عو ت تتب ةو عاج تت ت ت ب قر ت تتل و عات ت ت ي ت ت
عاتب تتك فج تتل وعا تتي تت ت ع ت ت عارت تتو جت ت ك عهلل ع تتض وتت ت وة ً تتل فت ت
ار ت ت تتب عاج ت تتر ا ابت ت ت قر ً ت تتل وا شع ت تتت ا ت تتل ت ت ت تت ت ت ةنرلت ت تتض ونرت ت تتل
نرت ت ت ا تت ت ت ر عاج ت تتر فت ت ت جت ت ت عاعات ت تتل ع ت تتل فت ت ت عت ت تتا علل عونر ت تتل
عا رع ب.
ٖ -رو ت ت تتض تب ت ت ت ت ع ا رت ت ت تتو جت ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وتت ت ت ت فجت ت ت ت ل ت ت تتب عهلل
ت ت اوع عتش تتض ةو عب تتر ت تتور تت ت تش تتض ةو عت تتورع ت تتض اب تتلاك تت ت عاب تترب ة
ات ت ً ات ت تتب فرت تتل ا ت ت تت ت ة ت ت فرت تتل عا جت تتلنب وعاع فب ت ت وع عت ت
وع ًنل ع ك ة عاجر ،تل هو ت ع عهلل ابلاك.
عارتت تتو ج ت ت ك ٗ ت ت ة ت تتض ج ت ت ،ا تتل عت تتلااوعار وعلر ت تتق عارالعت تتب تت ت ا ت ت
عهلل ع ت تتض وت ت ت ت نات ت تتك وت ت تتل ه ت ت ت ع فرت ت تتل شعوات ت تتض ج ت تتل ا ت ت ت ت ت ت ه ع ت ت تتض
ا ت تتل وفت ت ت هت ت ت ع ج ت تتو اب ت تتلاك ،{ :ت تتل نت ت ت انر ت تتم ةو ا ت تتر ةو اعت ت ت
عا رر وع ل اض انلفيو ).
٘ -ة ت تتض تابع ت ت عا وا ت تتض ف ت ت عاجت ت ت ع و رهت تتل فجت ت ت ةو ت تتب عهلل اب ت تتلاك
ق ت ت عر ع عا لانت تتب ف ت ت عاج ت ت ع رتت تتل ةهعر ت تتل عا ع ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ة
ر عاتت ع ك ا واض عاج عر عر نرم ع ر نت لت. عهلل ابلاك
215
وقوا تتض ،( :تتل ة ا تتل فت ت ا تتب عاجت ت ر) وقوا تتض ،(:ر تتا ت تتا ع تتلهلل وت تتل ة ا تتل
ت تتو عااجت تتك ت تتو عااج ت ت عا تبت تتل ) و ت تتو عا رقت تتل ع ت تتك عع ت ت ل ت تتو عا رقت تتل
ت ت وع ع ت ت ر عا تبت تتل هت تتو عا ت تتو عا ت ت ي عااجت تتك ف ت تتض عاتت ت ت تو علار ت تتلر ف ت ت
تت وه ت ت عا ت تتب عاا ت ت ا ت ت ف ت ت عاتت تتلع ع ت تتر ت ت ت رت ت تتل ن تتو رت تتل
ع تت ت تتاور عر ت ت ت ،ا ت تتك عارتت ت تتو ع ت تتض عاتت ت ت ف ت تتل عا ت ت ت ى وعا ت تتور و ت ت تتل
ف ت تتو ت تتو ت ت ت ت ور ت ت ت ض عيت ت ت وةتت ت تره عا ت تتر بب ع اهلات ت ت وقر ت تتل عابيت ت ت
وا ت ت ا ة ت تتلر ةو ه ت تتض ع ت ت ت ت تتض عهلل ابت تتلاك ع ت تتك عا ت تتل هل ت تتر ف ت ت
،ا ض ف ةعي تول وهو و ع ر.
ت ت ت عاجت تتر قوات تتض اب تتلاك( :عق ت ت ةر علت ت ت رع ت ت عا ت ت ي ه ت تتق. وةو ت تتل ت ت
ه ت تتق عإ ت ت تتل تت ت ت ع ت تتق .ةقت ت ت ةر ورعت ت ت عور ت تتر .عات ت ت ي ع ت ت ت ع ت تتلاج .ع ت ت ت
عإ تل تل ا ب ).
فج ت ت ابت ت ت ت عاروع ت تتلت فت ت ت ان ت ت ت ه ت ت ت عاج ت تتر وةتت تتل ه ت تتر تت تتل ت ت ت
تتت ر هت ت تتو قوات ت تتض ابت ت تتلاك ( :عا ت ت تتو ةرت ت ت تتت ار ت ت ت هت ت تتر تت ت تتل ت ت ت فج ت ت ت ،
ت ت تتل) .فجت ت ت ق ةرهت ت تتل عع ت ت ت وةاتت ت تتت ع ت ت ت ر بتات ت ت ور ت ت ت ت ار ت ت ت عإتت ت ت
ور تتل تب تتض تتو ي فج تتل ا تتض :اتتو ا تتت ع تتل ااهت ت ل وت تتل ع ت ت ً ع ععتتل
تب تتب تتو وعنت ت تتو عا ج تتل فت ت فج تتل ععت ت عع تتل :ة تتل ا تتت فت ت ع ت ت
وعفق و عرفب.
المكً والمدنً:
ععات ت ة ت ت و عاج تتر عار تتر فت ت تر تتب وقت ت تر تتو عا عت ت جت ت ك عهلل ع تتض
ع ت تتك ا جت تتك عات تتون عترت تتب ق عرعت تتب ش شت تتب ع ت تتر علتت تتل وق ت ت عجت تتل وت ت ت
و تت تتعب ه ت ت ع عاجت ت ت ر تت ت ت عاجت تتر ف ت ت ه ت ت ه عاتت ت ت ع ع ت ت لاتر اتت تتت ب تت تتل ت ت
ت ب عاجر عارر ر ض. وعاتتتك علاتر ۱۱- 1۹ت عات
216
وعت ت تتاتر ت ت ت و عاجت ت تتر عب ت ت ت عا ت ت ترع ع ت ت تتك عارتت ت تتو ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض
تت ت ت تتل ع تتك اتت تتت ب ت تتل ت ت ة وتت ت ق عرعت تتب ع تتر ت ت ت وعت وقت ت عجت تتل
و ت تتعض هت ت ع عاج تتر عار تتر فت ت هت ت ه عاتت ت ع ت ت ت فت ت عات تتب عات تتورع -علاتت ت
ت ت تتب عاجر ت ت ر ت تتض ه ت ت ۱۱- 11وع ت ت ع ت تتل ا و ت ت عاج ت تتر عاج ت ت ر ت ت ت
. ،اك تر وت
وقت ت ه تتب عب تته عاب ت تتل ،ا تتك ة عاترت ت ه تتو :ت تتل وقت ت هللع تتل وهت ت
هو تل وق هللعل وه عات ب. ترب وة عات
رررد ضرررع ِلع ررره ِلضررر ِوا ِلترررَ يت يرررز وهررره ِل مرررَ رررِّ ِل رررديَ
تيسررري ِر ل عر ررررة مررررو ي ه رررره أ ررررء ِّ تعرررذر ِل رررر ف أ ررررا ذلرررر ي ررررء
ُذه ِلض ِوا َُ:
- 1اات ت ت ع ت تتلت عاتر ت تتب علهاتلت ت تتل علابج ت ت ع عاجت تتن نب ت ت ت عا ت ت عوع
،ا تتك عااون ت ت وععل تتل عا ت تتر وع قلتت تتب عو ا تتب ع ت تتك و تتو عهلل ابت تتلاك واجر ت تتر
عإ ت تتل علات ارت تتب وعارات تتب عات ات تتب وعارت ت ت وعا تتو ع هت تتر رتت تتل عت تتت ه ت ت ه
ت عابل عت. ع لت ،اك ترلر عوه ق و ع عات
ةت ت تتل ع ت تتلت عات ت ت تتب ف ت تتل ع ت ت تتك هت ت ت م ات ت ت ن ت ت تتو اانت ت ت و ع ت ت ت
عاار ت ت تتلا م وا جت ت ت ت عاج ت ت تتو فت ت ت ت عونر ت ت تتل رت ت ت تتل ة ت ت تتل ات ت ت ت ي عاجت ت ت ت ت
عإ تت ت تتل ب وارت ت ت ت لت ت تترق عاابلت ت ت ت عات ت ت ت تب واو ت ت ت قوعع ت ت ت عإ ج ت ت تتلم
ف ر ةتور عات و و اك ت لن عاابلت . وعاب
لاعت تتل ع ت تتي ( ت تتل ة ت تتل - ۹ت تتر عاهل ت ت لب ةو عا ت ت ع ف ت ت عاجت تتر عاتر ت ت
) ن ت ت تتو ا لت ت ت تتب ات ت ت ت عاهل ت ت تتلب تت ت ت ت ونت ت ت ت ع ...و ت ت تتل ع ت ت ت ت عا ت ت تتل
عاراعت ت تتلل عإ تت ت تتل ب وون ت ت ت ع عاا لت ت ت ت عا تت ت تتع ب عاا ت ت ت ا ت ت ت ت وا ت ت تتت ر ت ت ت
لاعت تتل ع ت تتي عاهلت تتلب ف ت تتض رت تتو فت ت تت تتلت ا ت ت عوع ةتت تتل عاجت تتر عات ت ت
217
ت ت توع) وا ت ت ت تتر ف ت تض عاهلت تتلب ع ت تتي ( ت تتل ة ت تتل عا ت تتل ) ،ا ( ت تتل ة ت تتل عا ت ت
ت تتل تات ت تتجل وت لت ت تتعل ا ت اتت ت ت عاتت ت ت ت عات ت ت ي ت ت تتع تت ت ترعت و ات ت ت عا ت ت ت ع
وةرت تتر ةوجت تتلف و ت ت علات ت تتب فرت تتل ه ت ت ع عاهلت تتلب ت ات تتل ا ت تترم نت تتلا
وهو عإ تل .
لاعت تتل ارت تتو قج ت ت رع عه ت ت م ت تتلت عاجت تتر - ۱ت تتلت عاجت تتر عاتر ت ت
ف ت تتل ت تتلت لو ت تتب وعت ت ت ا ت عرع ت تتلع ال ت تتلع رت ت ت ترن ت تتب فر ت تتل عاتت ت ت
ن يت تتض وا ا ت ت اك عاار ت تتب وعااره ت تتب ف ت ت ت تتلت عاتر ت ت ا ت ت ت عاججت تتر ف ت ت
ات ت ت تبل تت ت ت تت ت تتل ت تتلت عاتت ت ت ر ت تتر عا ت تتب وعا ت تتلر .و ت تتل عال ت تتو ف ت ت ت
عفا ت تتله عاا ت تتر ت ت ت ع ت تتل ت ج ت ت لو ت ت ن ت تتو اتت تتر عاتت ت ت تو ع ت تتك
عان ي وعا .
ت تتب رت تتر ف ت تتل ر تت تتب (ر ت ت ) ف ت ت تر ت تتب اا لتت تتب عا ت تتر ت ت ت ٗ -ر ت ت
لع بت تتب ةه ت ت ترت تتب عاا ت ت ااجت تتم علاب ت تتل وعاترت تتلعرع عه ت ت م ةه ت ت عات ت تتب
ا اتت تتاو ب عا ت تتر وا اجا ت ت ه ت ت ع ةه ت ت تت تتر ب وع تت تتل فلع بت تتا فت ت
عا ول ت عاهللب.
ف ت تتل ت ت تتب ن ت تتو رش ت تتر ٘ -ع ت تتلت عاات ت ت ور ف ت تتل ر ت تتر عات ت تتلفج
عا ت تتلق علات ت تتب ا ت تتب اي ت تتروم عات ت ت عوى ف ت تتض ع ت ت ت تل ت ت تتل ع ت تتا ت ت تتلع
عبت تته ت ت ت ا ت ت ت ت ت ف ت ت ي روع عإت ت ت هت تتلف وقو ت تتت ت تتورا عاتت ت ت ت
ةت ت تتل ف ت ت تر ت تتب ف ت ت ت ر ت ت ا ت ت ت ه عالعج ت تتب وةعل ت توع عار ت تتر وه ت ت ا عات ت تتلفجو
رت ت تتل وع ف ت ت تتل ةن ت ت ت ت ت تتوع ، :تت ت تتل تت ت ت ت ت تتا ت ت تتبم و ت ت تتو و عا ت ت تتل
لهر علار ر. عج اض وعتل رلفر يلا انت ع ا ف تع
- ٙت ت ت ت ت ت ت عت عاتر ت ت ة ةي تت تتورع ف ت تتل ت ت ت ع ف ت ت تر ت تتب وقت ت ت
ع عاب تل . عتاش وع تورع عان ف ل ت ب ع ك عارةي عا عر
218
الفرق بٌن القرآن والحدٌث القدسً:
ت ت تتور عاب تت تتل ت تترو ة عانت ت ت و عاج ت ت ت ا ي ت تتض وتب ت تتله اتت تتل ر ت تتل
تتاعض ةت تتر تت ت ع ت ت عهلل اب تتلاك ر تتلاجر و ع تتض ع تتل عا تترق ع ت ت ل نا تتك ا
عاجت ت تتر وعانت ت ت ت و عاجت ت تتر وعان ت ت ت و عاج تت ت ت ت وااتش ت ت ت ةه ت ت ت عا ت ت تتروق ع ت ت ت
: عاج ت ف تل
ٔ -عاج ت ت تتر عار ت ت تتر ا ر ت ت تتو ،ا ون ً ت ت تتل عت ت ت ت لر ت ت تتق عر ت ت ت ت ع ت ت تتض
ت تتو ة ر ت تتو علر ت تتق عا ت تتون عاتت ت ت فت ت ت عا جي ت تتب وعانت ت ت و عاج تت ت ت
تت ت ت عاجت ت ت عر و ت تتو ة عارت ت تتو ع ت تتض ات ت ت عا ت ت ت ر ت تتلاجر تت ت ت ،عت ت ت
رت تتو عان ت ت و عاج ت ت ت علر ت تتق عات تتون عاه ت ت ةو عإا ت تتل ف ت ت عا جيت تتب ةو
عات ل .
- ۹عاج ت تتر عار ت تتر تابعت ت ت عا وا ت تتض واتت ت ت قت ت ت ةر ت ت ت ال ت ت تتض عرت ت ت ن ت تترم
وع نت ت ت ب ةتت تتل عانت ت ت و عاج ت ت ت فت ت ت اج ت ت عاج ت ت ع عت ت ت ًا ع ت ت عاج ت تتر
ةتر نجو عاشوعب ع رعتاض ر ره ت عاب .
ٖ -عاج ت ت تتر عار ت ت تتر ن ت ت تتر ع ت ت تتك عا ت ت ت ت ب ا وا ت ت تتض وتت ت ت تتض وعانت ت ت ت و
ر ا وع رره ا ب ا ف ض. عاج ت ا
ٗ -عاج ت تتر عار ت تتر ا هت ت ت م ع ت تتك ة ا ي ت تتض وتب ت تتله تت ت ت ع ت ت ت عهلل
وق ت ت ت تب ت تتله تت ت ت ع ت ت ت عهلل ةت ت تتل عانت ت ت و عاج تت ت ت فجت ت ت ق ت ت ت ه ت تتو رت ت ت ا
وا يض ت ع عارتو ج ك عهلل ع ض وت .
تلعت تتب عت ت ت ٘ -عاجت تتر عارت تتر ج ت ت ،ا ت تتل علر ت تتق عاا ت توعار وهت تتو ج ت ت
اوعلت ت ت ه ع ت تتك عارت ت ت ب ةتت تتل عانت ت ت و عاج ت ت ت فجت ت ت روى تلعت تتب تت تتان
ت تتبم عاب ت ت تتل ةرش ت تتر ت ت تتل ر ت تتر ع ت تتك ة ت تتض نت ت ت و علر ت تتق ع ن ت تتل وقت ت ت
وا ج ت ض ،ا عاج . قت
219
ت تتو ع ت ت ي و ت تتض ت تتب ت عرعت تتلع ةنرت تتل ا وات تتض وا - ٙعاجت تتر عارت تتر
ت ت ت ت عاو ت ت تتوه روع ات ت تتض ةو عاتا ت ت ت ل عت ت تتض ع ت ت ت لر ت ت تتق عاتب ت ت تتك وعان ت ت ت و
را . عاج ت ا
- ۸عاجت تتر عارت تتر تن ت تتوي ت ت ت عاابر ت تتم وعاا ت تتر اجوات تتض ابت تتلاك ،(:ت تتل
ا ل عا رر وع ل اض انلفيو ) وعان و عاج ت ا تت ر ا . ن
- ٛتت ت ة ر تتر ت ت ًال تت ت عاج تتر عار تتر ر تتر و تتض ة ر تتر ت تتل ع ت ت ت ت ت
عات ت علا تترورع وعا جت ت وتت ت ة ر تتر ت ت اًل تت ت عانت ت و عاج تت ت ات ت ر ت تتر
ا بم عبه لرقض.
211
،ات تتك ر ت تتب ت عرعت تتلع عاا ت تتر عإت ت ت ت الع ب ت تتب عاه ت تتق وعاارف ت تتق ع ت ت فت ت ت
عاار م علونرل .
ب ت تتل هلا ت تتب عت ت ت و ت تتو عب ت تته ع ت تتلت عات ت ت تتوهب ا ور ت ت ا فت ت ت
ت تتر تبت ت تتو ع ت تتض عت ت ت اعج ت تتك ت تتله ع ع ت تتك عا لات ت ت ع وع ةج ت تتع نرت ت تتل
،ع تتل عاجت تتر وان ت تتض ات ت ت تت تتعق ت ت ت فجت تتنل عابت تترب وات ت ت اتت تتو ات تتض
تض ت ةرعلب عاع ل ف ةي عجر ان ي عاجر عارر .
ت تتل ف ت تتض نجت ت ت عاشت ت توعب ع ت تتا وع عاتتت ت ت ا ت تتلت عات ت ت تتوهب فت ت ت وة
عاج ت ت ت ع و رهت ت تتل رتت ت تتل ا ت ت ت ع ت ت تتل ة ً ت ت تتل ةرعت ت تتلب عات ت ت تتر ت و اب تت ت تتو
ر ب ع ج ت ر ا عا رر ت عاجر عارر ف عاا رج.
ب ت ت ت ت ت عاجت تتو عوقت تتول عا ت ت ت ف ت ت عاجت تتر فتت تتل رر ت تتله و ت تره رش ت تتر
عاجو . عارر ت هرع با ع ل ر تت اا ر تاوره علات
فا ت ت عاتجت تتنم عا ت ت ي ع ت ت ي ةي :ة ع ت تتب عات تت تتوهب ا او ت ت ع ت ت
ت تتر تبتت تتو عت تتض وت ت ت ةتش ات تتض ت تتلت ق ت ت ،ت تتل رتت تتل ة نرت ت تتل عا ت تتل
علا ت ت تتب ة ت ت تتل ا ت تتت ف ت ت ت انت ت تتر عار ت ت تتلعب وقت ت ت روي ع ت ت ت ة عات ت ت ت ت
قلا تتت " :ر تتل فت ت را تتلب عهلل عت ت و ت ت ع تتر ر تتبلت تب وت تتلت ن تترت
ر ت تتبلت تب وتت تتلت نت تترت " ش ت ت تت تتهت ه ت ت ه ع ت تتلت ش ت ت تت تتهت عهت ت ت
عاتنت ت ت ع ابت ت ت عار ت تتبلت عاتشعا ت تتب ا ان ت تتر عجوا ت تتض اب ت تتلاك ( :وةهت ت توعار تت ت ت
عار لعب).
ت ت ت تتهت هت ت ت ت ه ع ت ت تتلت عاتنت ت ت ت ع ابت ت ت ت عار ت ت تتبلت عاتشعا ت ت تتب ا ان ت ت تتر
هأ ِة .
ض َ َه َوعاُ ُر ْ ِ َِّ و
ِلر َ عجواض ابلاكَ ﴿:وة َ
211
ِل سِ ِلثهيَ :يسخ ِلتء ة د ِّ ِلَمِ:
وت ت ت ةتش ات تتض :ع ت تتب عاا ت ت او ت تتب ر ت ت عا ع ت ت عاتنج ت ت وه ت ت :قوا ت تتض
ِ اب تتلاكِ﴿ :لشررريخ ِلشررريخة ذِ زييررره هرْ ُ ررره ِلوترررة يمررره ً رررِّ ِ
ةت تتر عاتت ت ت تت أزيرررز َمررريِ فجت ت رل تتت تتب فت ت را تتلب عهلل اب تتلاك
رتت ت ت تتو عهلل -ﷺ – ق ةره ت ت ت تتل وة عتت ت ت تتر -ر ت ت ت ت ت عهلل ع ت ت ت تتض -عت ت ت ت ت
ج ت تتو عتت تتر و ت ت تره تت ت ت عاجت تتنلعب ن يوه ت تتل ووعوه ت تتل وةقت ت ت ة ت تتض ا ت تتوا ة
ف ت تتض اراعا ت تتل ع ت ت ت ي ف ت ت ت ه ،عت ت تتر ع فت ت ت را ت تتلب عهلل ت ت تتل ات ت ت عا ت تتل
ع ت ت تتب ق ت ت ت تت ت تتهت ا وا ت ت تتل ونرت ت ت تتل تبتت ت تتو عت ت تتض فلاتنج ت ت ت ،ع ت ت تتك
ت تتل ف ت ت ت عا ت ت ت ت تتر رت ت تتل ر ت ت ت ﷺ تت ت تلع ًع وعا لت ت تتب وعا ت تتو
ع ه ﷺ ور ع فب جنلعاض ت عب ه.
ِل سِ ِلثهلثِ :ل يس خ ِلَمِ د ِّ ِلتء ة:
ت تتل ت فت ت ت ت عرن ت ت انت تتر عارع ت تتل قع ت ت عاان ت تتر وتشلات تتض :ع ت تتلت عاات ت ت
ع ت ت ض ةو عوت تتر عب تته ع تتلت ا ع تتض ،ا تتك نجلرا تتض وة تتض ف جت ت ت ت عا تتلا
رت تتل ت ت ت عاتنرتت تتلت ف ت ت عوت ت ت عاتت تتلعجب وة ت تتض رت تتل ت ت ت تو عت تتلت انت تتر
وعتت تتانجلق عاب ت ت عب و ا ت ت ف ت ت قوات تتض ابت تتلاكَ ﴿ :رررر ِو ُ ن ٍِ عال عت تتلت ع ت ت
سرر ِو ِ
يو ررِّ َ ُررد ُِ نِ َأ ن َُو ن
ررت َل ُهر نرِ َ ِو َ
ررهت ك ِ
ايو ٍ
ررهد ِ ََورن َيرره َأ َ نرري ِه نِ َ َ يِّ َُ ُ رِّ ِلو ِ
ررذ َ ِر َ
ِو ِليو ِ
رررهس رررَّ َكَ نم ِ ِهر نررِ كَ ن ررر َ َ ررذ ُِ ُِ ِلرَوررره َ َر ن
ررد يُ ُهررر ِ َأ ني ُ َخر ِ ررر (َ )361ك ن ررَّ َم ِثير ًِ
ِلور ِ
يِّ ِ ررررررر ني ُه نِ َأررررررر َذ ًِوه كَلِي ً ه ِليسررررررره 361 : ررررررد َيه لِ ن َمررررررره ِ ِر َ
َأتَر ن هار ِ
ررررررو َك ن ِوه نلو ِ
َ
.]363
وار ت ت ت ت تتر ف لات تتل ع ات تتل ا ان ت تتر ا رعت تتل ف تت تتل ع ت تتك عاتت ت ت ت
عاتت ت ت ف ت ت ا اتت تتل ا ت تتت عا اعت تتله ،ات تتك هلورات تتض ونجلرات تتض ع ت ت عاتت تتلعج
ن ت تتر ع ت تتض ة ا وع ع ن ت تتر ع ت تتض فت ت تتل ت ت تتض ،ع ر ت تتل عارع ت تتل هرت ت ت ع ف ت ت ت
212
نج ج تتب عارعت تتل عهلل اب تتلاك ت تتل عت ت ا ارت تتب فر تتل ة ة ت ت عاتجت ت ر عاعت ت
عا ر تتلع نات تتك جت ت عارعت تتل عات ت ي ابلتت ت عت تتض عاتتت ت تو علاتجلر ت تتب ع تتض وع ت ت
ترل ا تتض ف ت ت ت تتو عاتتت ت ت و تت تتاب و ا اه ت ت عت ت عاابلت ت ت عت تتض فجت تتل
رهس َر َرء يرو ر ِأ نير َرد ِلو ِ
ررَّ ابتتلاك ﴿:و َتتتل آتَ نيررتُ نِ ِ ر نرِّ ِرًورره لِ َي نرُو ر َ ِ ررَ كَ ن ر َ ِِو ِليور ِ
َن ُ َ
ررع ُ َِّ ِلر ِ: ضِ ررِ ِ نل ُ ن ِ وِ ررِّ َزَم ٍ
ررهة تُ ِر ُ َ َ رره آتَ نيررتُ نِ ِ ن
يررد َِّ َ نْررََّ ِل ررَّ َأُ لَ رر َ ُُ ُ
.]19
ت ت ت عاجت تتر ةو انت تتر ش ت ت عب ت ت ة ا ت ت ت عابجت تتو اانت تتر عارعت تتل ت ت
ا ت ت ت وهلت ت تتر ت ت تتج عارعت ت تتل وهت ت تتو عارعت ت تتل عاتا ت ت تتلعم عا ت ت ت ي ج ت ت ت ف ت ت تتض
عا ت ت لر عاوعنت ت ت ،ات تتك ت تتل ر رش ت ترع ور ت تتل ف ت ت عاتت ت ت ب عاشلاشت تتب تت ت ت عا ت ت ترع
ررررعه ًه يِّ آ َ يُرررر ِ َ تَررررأن ُمُ ِ ِلرَورررره ك ن و ا ت ت ف ت ت قوات تتض ابت تتلاك ﴿:يأيهرررره ِلور ِ
َض َ رررذ َ
.
هأ َ ًة َِتو ُ ِ ِلو ََّ لَ َعو ُم نِ تُ ن ِ َُ َِّ آو أ رِِّ]311:ض َ
ُ َ
ةجت ت تتعنوع ع ت ت تتك عاابلت ت ت ت علارعت ت تتل عاتا ت ت تتلن شت ت ت عب ت ت ت ة ات ت تتر عا ت ت تتل
عت ت تتاب ع اا ت تتر عاتاعج ت ت ت ت ت تتض وه ت تتو عارعت ت تتل ق ت ت ت عا لات ت ت ع ع ت ت ت رعت ت تتل اررت ت تتض
و نت تتوه وع ت تتا وع ع ت تره ت ت ت عاتبت تتلت ت عات ت تتروعب رت تتلاع عارش ت تترو ت ت ت
وع ت ت ت ات ت ت ت ت ت عاان ت تتر عا ت تتلا ا رع ت تتل عرت ت ت ة وعع ت تتض وت ت تتلار ةج ت ت ت لفض
ررَ ِ ر َ
ررِّ ِلرَوررره ِ
ررَّ َ َذُر ِ َ ررره َو ر َ يِّ آ َ يُررر ِ ِتو ُررر ِ ِلور َ فج تتل اب تتلاك ﴿ :يأيهررره ِلور ِ
ررذ َ
ررررِّ ِلور ِ
ررررر ٍب ِ ر َ ررررؤ ِ ِي َ
ررررَّ يِّ (َ )278رررررِل نِّ لَر ن
ررررِ تَ ن َع ُررررر ِ َرررررأن َذيُ ِ ِو ََر ن ِ نِّ ُم نيرررررتُ نِ ُ ر ن
س كَ ن ررررررررررررر َِلِ ُم نِ َ تَ ن ِ ُ ررررررررررررر َِّ َ َ ِ
سرررررررررررر لَِّ َ ِ نِّ تُ نورررررررررررررتُ نِ َ َ ُمر ن
ررررررررررررِ ُرُ ُ َ َر ُ
.
تُ ن َ ُ َِّ ِلو رة]279 278 :
213
وت تتت ت عات تتورع تت ت عاجت تتر ع ت ت ع عاتت ت ا ت تترف ل وعرا لع تتل رت تتل جت تتل
ت تترم ات ت تتل عرا ت ت ت تت ت ت عوره ت ت تتور ةو و ق ت تتلر عات ت تتورع تت ت ت عاج ت تتر
ع ت تتك ت ت ت ا ت ت ر ت ت ع ت ت ه رتت تتور عاع ت تتل .وع ت ت تت تتور عاجت تتر تلات تتب وةرع ت ت
ع رع تورع.
عات ت ي قع تتل عت ت ةت تتل ع تتب :ف ججت ت ع تتل عاب ت تتب ع تتك ع جل تتلل عارت ت
ت تتلت عا ت ت ي عب ت ت هل وه ت ت ع ت تتب ع ت ت عاع ت تتر ع ت ت عات تتار عتش ت تتل وع ت ت
ت ت تتب وه ت ت ت اا ت ت تتلوت لت ت تتواً عاجت ت تتر تت ت تتاب ام وتلاات ت تتل وت ت ت تت وش شت ت تتو
وقج عًر.
عاب ت ت ت عات ت تتون وارا ت تتب عات ت تتور وع ت ت تتلت فت ت ت عاج ت تتر عارت ت تتر ا ت تتوق
وعر تتل ه ف ت ت رت ت ا ت ت عاج تتر ع ت تتك وف تتق عاارا ت تتب عاتب تتو ف ت ت عان ت تتي
وعا ت تتا وع وعارالعت ت تتب ف ت ت ت ا تجت ت تتنم وا ت ت ت ا رت ت تتل عا ع ت ت ت -ﷺ – جت ت تتو
ارا تتلب عا تتون « :تتبوع هت ت ه عات تتورع ف ت ت تو ت ت رت ت ع ورت ت ع تت ت عاجت تتر »
ج تتم ع ت تتك تر تتل ع ت تتلت وا ت ت ع راعت تتت تت تتور عر ت ت ع تتض عات ت ت ور تتل
ت تتب رش ت ترع قع ت ت ت تتور و ت تتلت تر تتب فارا ت تتب عات تتور وع ت تتلت فت ت عاجت تتر
عارر علر ق عاون ،اك عا ع ﷺ.
214
كزــــــــــبثخ انمــــــــــــــزآٌ ٔحفظــــــــــــــــّ
ر ت تتل عا ع ت ت ت ﷺ -ةت ت ت تلً ا بت ت تترم عارالع ت تتب وا عاج ت ت ت عر ع وهت ت تتو ت ت ت
رررَّ
رررهب َ َ تَ ُخار ُ رررِّ ِمتَر ٍرررَّ ِ ر ن
رررِّ َ نو ِر ِ
رررت تَ نت ُرررر ِ ر ن
ع تتض قوات تتض ابت تتلاك َ َ ﴿:رررره ُم نير َ
هب ِ نل ُ نو ِا ُ َِّ [عاب رعوت.]ٗٛ : ِِ
ِو َي يي َ ِ ًذِ َ نرتَ َ
تلرل وع ك ا فج ا جك عا ع ﷺ عاجر ن ي ًل ورل
ف ت ت تتله عهلل ع ت ت ت ض عات ت تتون تهلفت ت تتب عا ت ت ت ت ل تتت ف ت ت ت عاج ت ت ت عر ع ن ت ت ت
اب تتلاك عت ت ات ت ووعت ت ه ع تتلان ي فج تتل اب تتلاك( :وا اب ت ت ع تتلاجر تت ت قعت ت
سررررهيَ َ لِتَ نع َْر َ
رررو ِ ِ
ة ج تتك ،ا ت ت ون ت تتض) رت تتل قت تتل ابت تتلاك َ{ :تُ ََررررر ن ِوررررَّ ل َ
ِو َِّ ( ِ )36وِّ َأ َ ني َيه َْ ن َع َُّ َ ُ نرآ َي َُّ} ِل يه ة.]37 36 :
عر ت ت ت وق ت ت انج ت تتق وعت ت ت عهلل اب ت تتلاك ا ع ت تتض ع ت تتلان ي وعا ت ت ت ف ت ت ت رت ت ت
ا ت ت ت ت ت عات تتون عل ت تتلت ،ات تتك ت ت ت ل تنت ت ت ﷺ نات تتك ع ت تتض عات ت ت
ا عاون تن وي ًل ع ه وت جو ًل ع ك ج ره.
وات ت ت را ت تتم عا عت ت ت ﷺ عن ت تتي عاج ت تتر واع ت تتض ةتا ت تتض وع ت تتل تبل ت تتض
ع ت ت ت عت ت ت ت ع ت ت تتك ا و ت ت تتض ورالعات ت تتض ن ت ت تتو عاه ت ت ت ت ت ت ت عبت ت تته ا تت ت ت ت ت
وا ت تتض وقت ت ت ع ت ت ت عت ت ت ه عش ت ت ت ةج ت تتنلعض رالعت ت تلً راع ت تتو ا ت تتض عاج ت تتر عبت ت ت
وع ت تتلتر ع ت ت ت ف ت ت ترع وةعت ت ت ع ت ت ت عاه ت ت تتل عا عر ت ت ت فت ت ت تجت ت ت تا وةرعبت ت ت
ربت تتب عو جت تتلري وتبلو ت تتب ع ت ت ةع ت ت ت ت ت ل و ت ت عع ت ت شلعت تتت وعات ت ترع ع ت ت
بعب وعا ع ر ع عابوع وتنت ع تت تب وعترو ع عابلد.
ت تتر ت تتض و ت تتله عت ت ت رالع ت تتب ور ت تتل ﷺ ت ت ت تره علارالع ت تتب عت ت ت
ت ت ف ت ت عاان ت ت ر ت ت ت ت تتر عاجت تتر عت تتلاجر وق ت ت عاجت تتر نات تتك ا هت تتا ل
ر عاجر ف تنض". الً ا فجل " :ت راب ع
215
ورت ت تتل رات ت تتلب عات ت تتون ت ت ت ت عاجت ت تتنلعب راعت ت تتو عاجت ت تتر ع ت ت تتك عا ر ت ت ت
ت ت تتل وعابيت ت تتل وعا ت ت تتو وقن ت ت تتوم ر ت ت ت ت عا ه ت ت ت وعان ت ت تتلرع عابر ت ت تتب عاع
ور تتل وع فت ت رت ت ت تتل ت تتل عا ت ت و وهت ت عو وعت عاات ت ا ت تتر و و ه تتل فت ت
راعت تتو تار ت ت و عر ت ت تت تتل ت ت تره عت تتض عا ع ت ت ﷺ ف ت ت ارا ت تتب عاتت تتور
ت تتب ت ت ت تت تتورا ل وع ت تتك ترت تتل تت تتورع عو ت ت ر ت ت وع ت تتلت ن ت تتو عت تترف
ت تلعجا ل.
ت ت ت ور عا عت ت ت ﷺ تت ت ترع رت ت ت ع ت تتل تت ت ت عر ت ت ت ع ت تتض عاتت ت ت ور ت تتل
قع ت ت رت ت تتل ت ت ت ر ت ت رت تتل ا عرتت تتض عاجت تتر ع ت تتك عاتج ت ت عر عا ت ت ي ت ت
ور ت تتل عاج ت تتنلعب ن ت تترو ع ت تتل وفت ت ت عاب ت تتل عوه ت تتر قت ت ترةه تب ت تتض تت ت ترا
ت ت تره عات عرتت تتب ع ت تتك وفت تتق عاارا ت تتب عاتب ت تتو وعب ت ت ،اتت تتل عارالعت تتب رت تتل
را ت تتب ا ت ت تتض ج ت تتورع عو ت ت ت عاترا ت تتوب فت ت ت ع ت تتت عا ع ت تتوع ور ت تتل عب ت ت ت
ا ر ول ،ا ل ،ع نج اض ت ل اتل ن ي.
وق ت ت تت تتب عب ت تته وق ت ت عتت تتاتر عا نت تتل ع ت تتك ا ت ت نا ت تتك ا ت ت عا ت ت و
وا ت تتض ربع ت ت ت عهلل ع ت ت ت تتت ت تتبو عاج ت تتنلعب عن ت ت تتي عاجت ت تتر ر ت تتض ع ت ت ت اتت ت تتل
ع شلعت وةع ع ربب وتلا عع تبج . و ع وتبل ع
216
هعت تتت عت ت عي عار ت تتل تت ت عاج ت ت عر عت ت عاهل تتلب ا عنت تتب هت ت ه عارلرشت تتب عاات ت
وه تتو ت تتل ه تتك تت ت فجت ت ه ع تتك ن تتي عاج تتر عار تتر و ه تتب ،ا تتك عاه تتب
ت ت تتاتر عاجات ت ت ع ت تتلاج عر فت ت ت ةعت ت ت عر ت تتر وةع ت تتض عهوف ت تتض و ت ت ت ع ق ج ت تتض تت ت ت ة
تت ت توعل ةهت ت تترى ف ت ت ت هب رش ت ت تتر ت ت ت ت عاجت ت تتر وقت ت تتل ات ت تتض ، " :ت ت ت ةرى ت ت ت ت
عاجر ".
ت ت الً ات ت ت ف عر بت تتض ةعت تتو عرت تتر ف ت ت ه ت ت ع عا ت ترةي قت تتلا ً ات تتض " :ر ت تتم ةفب ت ت
عتت تتر ر ت تتك عهلل ع ت تتض عر ت ت عاج ت ت ق ر ت ت عهلل ب ت تتض ﷺ وا ت ت ت ت
ع ت تتض نا ت تتك ت ت ترأل عهلل ج ت ت ره ا تت ت ت عاج ت تتر ش ت ت ل ت تتب ةع ت تتو عرت تتر ت ت ت ععت ت ت
تتلب علقت ت ا ا تت ت وق ت ر تتت ارا تتب عا تتون شلعتتت وق تتل ا تتض ، :ت ت ر ت
ارتو عهلل ﷺ فااع عاجر وع تبض".
ت ت ت ع ت ت شلع ت تتت ا ه ت تتب وج ت تتلنعض عتت تتر ت ت ترأل عهلل وعب ت ت ت عر ب ت تتب ت ت ت
جت ت ره ات تتل ر تتم ع تتض فت تتك فت ت ت تا تتض ن تتو تت ت عاج تتر تت ت عارق تتلل
و ت تتروى ة ت تتض و ت ت ت ت ت تت تتورع عااوعت تتب وعورات تتلم وعابتت تتم وج ت ت ور عار ت تتل
ره. هل ت ت ه تب عو جلري ا ا
وو تتبت تت ت عاج تتر ت ت ًع رع ت ت ًعر نا تتك وفج تتض عهلل فت ت تت وقت ت عت ت
تت ت ف تتل عاج تتر ع ت ت ةع ت ت عر تتر شت ت ع ت ت عت تتر عبت ت وفت تتلع عاج تتنم عاات ت
ةع عرر وعب وفلع عتر ج ت ،اك ن جب ع ت عتر.
وع ت ت ت ع عا تت ت ت عوو عات ت ت ي ات ت ت فت ت ت ع ت ت ت ةعت ت ت عر ت تتر ر ت تتك عهلل ع ت تتض
ررَّ لَ ََررره ِ ُ َِّ}
ررِّ يَوزنليَررره ِلرررذ نم َر َ ِيوررره لَر ُ
انجتتق وعت ت عهلل ابتتلاك عجوا تتضِ{ :يوررره يَ نَر ُ
ِلَْر.]9 :
217
انجًغ انضبَ ٙف ٙػٓذ ػضًبٌ:
وع ع عات ت تتلل عبت ت ت ة ا ت تتواك عشت ت تتل ر ت تتك عهلل ع ت تتض ةت ت تتر عاتتت ت ت ت
عوتجت ت تتلر وا ت ت تتبب عوقلت ت تتلر ن ت ت ت و ة ن ت ت تتب ع ت ت ت عا تت ت تتل رت ت تتل ف ت ت ت
،نت ت ت ى عا ت ت ت وعت ف ف عت ت تتض عه ت تتا م عاج ت ت ت عر عت ف ت ت ت عب ت تته عات ت ت توعل عاا ت ت ت
هب ،ا ل علا ل وعابرعق.
ها ت توع عهت تتا م فن ت تتر ،ات تتك عشتت تتل وقت تتل ات تتض :ة ر عوتت تتب قع ت ت ة
ج ت ت ترةو عاج ت تتر عت ت تتلاج عر عت واتتت ت ت ر ت ت ت قت ت تتلر عا ت تتو وعا جت ت تتلرى فت ت ت
عت تتلونرم عاا ت ت تت تتتب ل ف رت ت ت ،ات تتك ن جت تتب ل ت تتب عاجت تتنم عات توعت تتب
تت ت ةعت ت عر تتر وع ت ت ،ا تتك ت ت عت ت شلع تتت وععت ت عهلل عت ت عا ع تتر وت تتب فت ت
عت ت ت عاب ت تتلد وععت ت ت عا ت تترنت عت ت ت ه ت تتل ع ت ت تته ل فت ت ت عاتج ت تتلنم وق ت تتل
ع تل . ف ض ة تل فلراعوه ع تل قر ا ، :ع عها ا ف
وق ت ت ت ت ت ه ت ت ا ةرعبت تتب تجت تتلنم و عت تتت ت ت تتل ش شت تتب ع ت تتك ةتجت تتلر
عابت ت ترعق وعا ت تتل وتجت ت تتر وعج ت تتت عا ت ت تتهب عارععبت ت تتب علات ت تتب عات ت تتورع وق ت ت ت
ت تترو عهلل ا ت توعاك ت ت ت عاتجت تتلنم ع ت تتك تل ت تتل نات تتك وت ت تتل ه ت ت ع وعات تتك ة
عوره وت ع ل.
218
ت ت ت عاه ت تتب عوو رت تتل عاجج ت ت ت ت تتض ت ت ت عاجت تتر ف ت ت تت ت ت ر ٔ-ة
وعن ت ت ت تر ت ت ت عار ت ت تتول ،ا ت ت تتض ه ت ت ت ت ب ع ج ت ت ترعه ن يت ت تتض عاجت ت تتر عارت ت تتر تت ت ت ت
اقاجت تتلر ع ت تتك ت ت تتل شعت تتت علر ت تتق عاا ت توعار وعتت تتاجر فت ت ت عابر ت تتب عوه ت ت ترع
وقت ت ت ةهتت ت ت ع ت تتلت عاات ت ت شع ت تتت تت ت ت ا وا ت تتل تت ت توع عجت ت ت نرت ت تتل تشت ت ت
ت ت ت تتل را ت ت ت تتلت ت ت ت تتل )..........ة ت ت ت ت ت نرت ت ت ت تتل ة وعا ت ت ت ت هب ،ع (عا ت ت ت ت
عار لل عاتن ع ا انر عب ر ر بلت تب وتلت ةو هت .
تت ت ت عشت ت تتل ر ت ت ت عهلل ع ت تتض ع ت تتض را ت تتب عات ت تتور وع ت تتلت ٕ -ات ت ت ت
ةت ت تتل تت ت ت ةعت ت ت عر ت تتر فجت ت ت ع ت تتك عاو ت تتض عاتب ت تتروم فت ت ت عاتج ت تتنم ع
عرا ك عارا ب ع لت فجل رتل راع ل ﷺ.
تت ت ت عشتت تتل ر ت تتك عهلل ع ت تتض ع ت تتض ةت ت تتر عرالعت تتب ةرش ت تتر تت ت ت ٖ -ات ت ت
تت تتهب نات تتك ات تتو ل ع ت تتك عوقلت تتلر عإت ت ت ت ب ع تت تتل عقاجت تتر عاه ت تتب عوو
تت تتهب وعن ت ت ع ن يت تتت ع ت ت ه ش ت ت عت ت ت عتت تتر ش ت ت ع ا ت تتت ع ت تتك تبت تتض ف ت ت
عهلل ع ض. ن جب ناك عتابل ع ل عشتل ر ،اك ة عات ت
ٗ -ات ت ت ت ل ر جت تتب عا ت ت ت ف ت ت ع ت ت عشتت تتل ر ت ت عهلل ع ت تتض عت عرعت تتلع
ا ف ش شب لرق: ع ل عاجر عارر واتش عاج عر عت عاا
ِ لرررا :ا تتر عا ت ت جل ا ر ت تتلت نات تتك ترت ت قت ت عر ع عار تت تتب عاوعنت ت ع عاا ت ت
ع ت تتل ةرشت تتر ت ت ت ق ت ت عر ع عت تتلاج عر عت عا ت توعر ع ف ت تتل تش ت ت ر تت تتب فاع ت توع ف ت ت قوات تتض
ررررت ِويَ َورررررٍل َتَ َويويُرررر ِ} ِلَْرررررِت ]6 :رل ت تتت ارا ت تتب
هس ٌ ابت تتلاك {ِ نِّ ْرررره ُمِ َ ِ
َ َ ن
هر ت ت ع (فاع ت توع) نات تتك تر ت ت ة اج ت ت ةر (فاع ت توع) ةو (فاشعا ت توع) ور هتت تتل ق ت ت عر ع
جن نب وعر ع ف ه ه عار تب.
ِلثهييررررة ، :ع رل ت تتت عار تت تتب ت ت ت ات تتر عا ت ت جل ا اا ت تتق وعبت تته عاج ت ت عر عت
تتر عار تت تتب ونروف ت تتل راع تتت ف ت ت ر ت ت ف تتل اتت تتل جا ت ت ض تت ت ا ت تتر ف ت ت
219
تت تتهب علر ج ت تتب تها ت تتب و ات ت ت رر ت ت تتب " وج ت تتك :و " ةوج ت تتك" علاا ت تتب م
ُِيِ و ِيير ِ
ررررَّ ُرررررا ِوهررررره ِ نور ِ
ررررر ُ َ
َ َ وعا تت ت ت ع ف ت ت تتل ق عر ا ت تتل فت ت ت قوا ت تتض اب ت تتلاك َ َ { :و
َ َي نع ُرررر ُب} ِلو رررررة ]312 :وع ت تتك ا ت ت ارات تتب ه ت ت ه ع ت تتب علت تتر ج هتت تتل:
تت ت ت ع ت ت تتل فت ت ت ووج ت تتك ص وةوج ت تتك فت ت ت رت ت ت تج ت تتنم علر ج ت تتب وا
ف ض. تجنم وعن ناك ا ي عاعبه ة ض اررعر ا ي ةو
عا ت تتر عات ت ت جل ةو عه ت تتا م ج ت تتور ِلثهلثرررررة ، :ع رل ت تتت عاجت ت ت عر ع ا اعت ت ت
عارالع تتب ا تتل ع عا تتي ةو جج تتل ض ف ت ت عب تته عاجت ت عر عت ر تتي " تت ت " ف ت تتل
تهب وعن ع. تهب و ر تشعاض ف اراب تشعاض ف
تت ت ت تت ت ت ل ع شت ت تتل ر ت تتك عهلل ع ت تتض تت ت ت وا ت ًت ت تتل ع ت تتك ات ت ت فت ت ت
ع ت ت تتل تتت ،عجلات ت تتض ع ت ت تتك ت ت ت ت ع عاجت ت تتر عارت ت تتر عت عرعت ت تتلع عونت ت تترم عاا ت ت ت
ع ت تتك ت تتل ا ت ت ي ،ات تتك عاه تتا م ن تتو رات تتلب تت ت عا تتل عت تتاللل ة
فت ت ت عجت ت تره وت ت تتل ات ت ت ه تت ت ت عابج ت تتور ا عهلل عت ت ت و ت ت ت و ونت ت ت جت ت ت وف
تت ت ت تل وقت ت ت ةت ت تتر ر ت تتك عهلل عت ت ت عن ت تترق عاتج ت تتلنم عاتهلا ت تتب عاات ت ت ع ت تتل
ت ت ت ت تت ت ت ت عات ت ت ت تتو ةو عاا تت ت ت ت رعت عاات ت ت ت ارر ت ت تتل ةج ت ت تتنلع ل و تت ت ت ت
ررَّ لَ ََررره ِ ُ َِّ}
ررِّ يَوزنليَررره ِلرررذ نم َر َ ِيوررره لَر ُ
فانج تتق ق تتو عهلل عت ت و ت ت ِ{ :يوررره يَ نَر ُ
ِلَْر، ]9 :اك و عاج لتب.
حجٌته:
ت تتب عابتت ت ت ع ت تتض رت ت تتل ة تت ت ت عاب ت ت تتل ع ت تتك ة عاج ت تتر عار ت تتر ن ت تتب
فت ت ت ع ا ت تتت نرتت ت تلً اتتت ت ت اب ة تبت ت توع ع ت تتك ة ت تتض عاتجت ت ت ر عوو ا ا ت تتر
ت ت تتو ورل ت ت تتت ااات ت تتض ع ت ت تتك ه ت ت ت ع عانر ت ت ت قلب ت ت تتب و ت ت تتب عوه ت ت ت عت ت تتض وا
رهتت تتل ت ت ت عو ات تتب عاب ت ت و ع ت تتض ،ات تتك تج ت ت ر هت تتر رلات ت ت ب وعإ تت تتلل ةو
221
و ر ت تتو عار ت تتول ،ا ت تتك ا ت ت ت عو ا ت تتب تت ت ت ع ت تتلب ابل ت ت ت عا ا ت تتب ا تت ت ت ع ت تتلب
ت لرتت تتب وتجت تتل تب عو ات تتب عوهت تترى ةتت تتل ،ع و ت ت ف ت تتض ت تتد نات ت ت ةرشت تتر
ب عوه عض ر ا . اااض ارو ي ب وار ف ت تب
ااا ت تتض ناتت ت ت ةرش ت تتر ت ت ت تب ت تتك وات ت ت ارت ت ت وع ع رت تتل عات ت ت د عاجر ت ت ت
عوه تترى ف ت تتض فت ت ه ت ت ه ااا تتض ع تتك عاتبت تتل ع تتك وعنت ت ت ت تتل ةر ت ت ت ت ت
و عار ول ،اك عات ب ا وقوم ع ك عاتب ك عات عر . عانلاب
221
ثانوًا:ىالدنة ى
تعري هه:
ِلسرررررية رررررَ ِل رررررة :عالر ج ت تتب وعاب ت تتل ع ق ت تتل اب ت تتلاك( :قت ت ت ه ت تتت تت ت ت
قع ر ت ) ةي لرق وعل عت وقوع ت وع قع ر .
وق ت ت :عات ت ت ب ال ت تتق ف ت ت تجلع ت تتب عاع عت تتب ف ت ت ع ع ت تتل عات ت تترول تل جت ت تلً
ع ض رالب ة ةشر. توع
ِلسرررية رررَ ِ ُرررراءح :ت تتل جلعت ت عاوع تتب فا ت تتت رت ت فبت ت ل عت تتض
ت تتر ت تتل ت ت توع وعيت تتب ع ت تتض عا ع ت ت ﷺ ة ا ت ت وعيت تتب عا ت تتلرل ل ع ت ت ًل
ع ض ةي ره ة ا ي ره.
وق :تل شلب فلع ل وا بلقب الرر ل.
ِلسرررية رررَ ُِررراءح ِ ُررر لييِّ :وه تتو عاتت ت عر ه تتل فت ت ع تتلب عو ات تتب
ت تتر عاج ت تتر – ةو – وه ت ت :ت ت تتل ج ت ت ر عت ت ت عارتت تتو ﷺ تت ت ت قت تتو –
فب ةو اجر ر.
كي ِأهه:
ف ت ت تتل اا ت تتول ،ا ت تتك تت ت تتل ت تتو ابر ت تتم عات ت ت ت ب ع ت ت ت عوج ت تتوا ع ت تتك
ا :
ليررررررة :و ججت ت ت ع ت ت تتل ت ت تتل ل ت تتق عت ت تتض عا عت ت ت ﷺ نتت ت تتب - 3سرررررية
تجا ت ت ت لت ةن ت ت توع عاا ت تتر وت لتت ت تتعلاض رجوا ت تتض ﷺ " :ي رررررره ِ أ ررررررهو
وهلييهت".
عده ِّ ِليهر". وقواض ِّ " :مذب أ ا تع دًِ يتو ِ
222
ٕ -سرررية ع يرررة :و ججت ت ع تتل ت تتل وقت ت تت ت عا عت ت ﷺ تت ت عوفب تتل
عا ت تترع ب ر ب ت ت تتض ف ت ت ت عاجت ت ت ع ت ت ت ت ن ت ت تتو ع ت تتل ع ت ت ت رربلا ت ت تتل وةررل ت ت تتل
ور ا فب ض ف عان وعاو و وعان و .
ٖ -سررررية ت ريريررررة :و جج ت ت ع ت تتل تت تتل شعت تتت عتت تترواض ﷺ ع ت ت ،رت تتلر
عات ت تتض تت ت ت ت ع تت ت تتض وق رات ت تتض ع ت ت تتك فب ت ت ت ةو قت ت تتو وق ت ت ت فت ت ت ت ن ت ت تراض ةو
ت ت عتت تتعب عإ ر تتلر تش ت ت :ت تتل روي ة عار ت تتلر ق ت ت لب ت توع ف ت ت ةتت تتلتب عت ت
ت تلً عهت تتا م ات تتو ع ت تراض ع ت ت ات تتو ع ت ترع ةع ت تتض و ات تتو ةن ت ت هتل رت تتل ةع
ل ت تتل عجل ت تتب وا تتو ع هت تتر رت تتل ةتت تتو ًع ف ت تتل عاجت تتلام و يت تتر ،ا ت تتل وق ت ت
وات ت ت ي ت تتر ت ت ت تتل ت ت تتوى ةقت ت ت عت تل وق ت تتل ، :هت ت ت ه عوقت ت ت ع عب ت ت ت ل تت ت ت
عبه في ر عاترور ع ك و ض عا ع ﷺ ع ع عاجو .
ا اجر ًعر ت عا ع ﷺ ع ك شعوت عا تب علاج لفب. ورل
ك ِ :لسية ِل ت ِترة:
هت ت ت ت ت تتل روعهت ت تتل عت ت ت عارتت ت تتو ﷺ تت ت ت ت ت ت ت عاج ت تتنلعب تت ت تتان
ع ت تتك عار ت ت ب عت تتل ع ش ت ت روعهت تتل ع ت ت عاجت تتنلعب ت ت ت ت ت ت عاات تتلعب عا ت تتلق
تت ت تت ت ع تتك عارت ت ب ع تتل ع شت ت ج تتل عت ت هت ت ع عا تت ت عا تتلق ت تتان
ت تتارل ف ت ت ه ت ت ع ع ت تتك عار ت ت ب عت تتل ع وا عا ت تتلق تت تتان ةاعت تتلل عاات تتلعب
ةو ع ت ترع ةو هتتت تتب و ا ت ت ع ت تتك عوج ت ت ر ت ت رعب عا ت ت ت ع ت ت تب ت ت
223
ا ت ت ت ع ت تتك نرت ت ت عابجت ت ت علتت ت تتانلاب عا ت تتلق عا ت تتروعع ع ت ت تتك عت ت ت عاتت ت ت عر فت ت ت
عارت ت ت ب ف ت ت ت عاب ت تتل ع و ا ت ت ت ةت ت تتر ها ت ت تتم ع ت تتلها م عاوقت ت تتلا ون ت تتل ت ت ت ت
عاهع تتر ف تتلا ت عاج ت ت ت ت ت عاج تتنلعب ا جت ت عا ت ت فت ت ع ت ت تتروى ،ات ت
ره . ع ك عار ب عه م تش ه ع عا ت ع عا لق
ر تتلت و تتواض وهت ت ع عا تتول تت ت عاتت ت ب رش تتر فت ت عاتت ت ب عا ب تتب فت ت
قت ت ت جت ت ت رت ت ت تتض ع ت تتك تت ت ترةى وجت ت ت اض ون ت تتب ع ت تتض عاجت ت ت ع وعاتت ت ت
تبيت ت تتل ج ت ت علر ت تتق عاا ت توعار عا ت ت ت عا ت تتر ت ت ت عاجت تتنلعب وا ت ت ا ف ت ت
نا تتك ،ت تتض ات ت ا تتق ع تتك ن ت ت و ةت تتل عاتت ت ب عاجوا تتب ف تتض ت ت ر ف تتل ات ت
تمتورررر ِ أيررررَ قت تتوا ،ت تتض تا ت توعار تت تتوى قوات تتض ع ت تتض عاج ت ت ع وعات ت ت " :
رررِّ َررررج رررِّ مترررب أيرررا غيرررر ِل ررررآِّ ي َرررَّ َررردث ِ أيرررا
عررررده ررررِّ ِليررررهر" فج ت ت روعه ع ت ت عارتت تتو مررررذب أ ررررا تع رررردًِ يتورررر ك
ﷺ ةرشر ت تلاب جنلع .
بت ت ت ت عوت ت ت تتر ، ،ت ت تتض ت ت ت ت عاجلت ت ت ت وعا جت ت ت ت وعاات ت ت توعار فت ت ت ت عاتت ت ت ت ب
وات ت ع ع ا تتق عا ج ت تتل ع تتك ة نرت ت عات ت ت ب عاتات تتلت ع تتض رلات تتله عاتبت تتل
عاتا ت توعارع ،فت تتل ع عاب ت ت عا ج ت ت وة ت تتل قلب ت تتب عاشعت تتوت رت تتلاجر عارت تتر ف ت تتب
عابت ت ت ع ت تتل واشعت تتت ع ت تتل عابجلا ت ت رتت تتل اشعت تتت ع ت تتل عونرت تتل عا ت تترع ب عابت ت تتب
و ر ر ن هل.
224
ه ت ت ع عان ت ت و روعه ع ت ت عارت ت تتو ﷺ رررره يرررر ى " .........ف ت ت ررررر
نا ت تتك اجت ت ت روعه عت ت تتر ع عت ت ت عاهل ت تتلب ونت ت ت ه ار ت تتض عت ت تتا له فت ت ت عاا ت تتلعب
ض ف عجر ةاعلل عاالعب . عا ر ور ا رل عا ت
عان ت ت و عات ت ت ور وعان ت ت و عاتا ت توعار ة عا ت تترق ع ت ت وت ت ت ه ت ت ع اع ت ت
ت تتول عاات توعار فت ت عالعج تتلت عات تتش و ة عاتات توعار ه تتو عات ت ي روعه تت ت تت ت
ةتت تتل عات ت ت ت ور ولعج ت تتب ةاعت تتلل عاا ت تتلعب لعجت تتب عاجت تتنلعب ولعج ت تتب عاات تتلعب
ف تتض عات ت ي ات ت ات توعفر ف تتض عاات توعار فت ت عالعج تتب عووا تتك وانج تتق فت ت عالعجات ت
ب ت توع عات ت ت ب عات ت ت ورع وع ت ت ًل تتت تتاج ً ب ت ت ة عا ت ت و ع تت ة عاات تتلا ا
تت ت ة ت توعل عاتت ت ب علعاع تتلر عاتت ت هت ت فج تتل عون تتلم ةت تتل ت تتور عا ج تتل
عات ت ت ب عات ت ت ورع اب ت ت ت ت ت قع ت ت هعت تتر ع نت تتل وع ر تتل وع ق ت ت هجت تتوهل فت ت
علت ت ت هت تتلد ف ت ت ل جوع ع ت تتك عان ت ت و عات ت ت ور عان ت ت و عاتتت تتا ه وه ت ت ع
ت ت ي ت تلً قو ت تتل ،ا ة عون ت تتلم تترو ة تتض ت ت عا جت ت عا تتول وع ات ت ر ت ت
ات ت ةعل تتوه نر ت ت ل ج تتو ع تتض (عالت تتب) وتت ت ة ت ت قر ع تتل تت ت عا جت ت
عاات توعار تت ت ن تتو و ت تتوب عابتت ت ع تتض ،ر تتل قلب ت ت عا اات تب وتت ت ن ت تتو
ت ت توع اهج ت ت ت د عت ت تتل عارات ت تتلب عت ت تتض واج ت ت ت تل جت ت تتض و ا ت ت ت تش ت ت ت قوات ت تتض
وجت تتك عتلات تتض ةو ج ت ت ض ةو ش شت تتض فجت تتل ات تتضِ" :لث ررررث ﷺ " :ات ت ت ة عر ة
ج ت ت ت عت تتض قوا ت تتض ابت تتلا ( :تت ت ت عب ت ت وجت ت ت ب ِلث ررررث مثيرررررر" ف ت ت ت ع ت تتل ة
وج تتك ع تتل ةو ت ت ) وتت ت هت ت ع ة تتل قوا تتض ﷺ " ِل هترررو يررررث" فجت ت
رررو ََررر ُررري ُمِ ِلورررَُّ ِ رررَ كَ َ ِد ُمرررِ لِ و
رررذ َم ِر ِ نث ُ هج تتد ع تتض قوا تتض ابت تلاك{ :ي ِ
ن ن ُ ُ
ررري ِِّ} ِليسرررره ]33 :فت ت ت ة ع تتب ب ت تتت عات ت ترعو ات تتموا ت ب ت تلً ِن ُ نيثَ َير ن
فجت ت ت هج ت تتد عاب ت ت تتل هت ت ت ع عابتت ت تتو علانت ت ت و وت ت ت ت عاوات ت ت عاجلات ت ت وع ت ت تتض
علات رعو.
225
ثهلثه :سية ِآلَهد:
ه ت ت عونل ت تتو عاا ت ت ا تت تتت تا ت توعارع وا ت ت ت ورع فا ت تتت تت تتلا انجت تتق
ف ت تتض عاات ت توعار فت ت ت عالعج ت تتلت عات ت تتش و :لعج ت تتب عاج ت تتنلعب ولعج ت تتب عاات ت تتلعب
عوواا ت ت ت تتر تا ت توعار ف ت ت عالعجا ت ت وتت تتل رت تتل ولعجت تتب ات تتلعب عاات تتلعب
وه ت ت ع عا ت تتول ت ت ت عاتت ت ت ب ش ت ت ا ت توعار عب ت ت ات ت ت ف ت ت عجت تتر ةاعت تتلل عاا ت تتلعب
عاي . وع تل ا عاجل وعا ج نرتض ة ل ا ا
ت تترول عابت ت ت عت ت ت ب ع نت تتل وق ت ت عها ت تتم عاب تت تتل عها ف ت تلً رع ت ت عًر ف ت ت
ل ت تتق ع ت تتل رت ت ت ا ةهع ت تتلر ع نت تتل ور ت تتل ةرش ت تتر تت ت ت ا ت ت ت وع فت ت ت عاا ت ت
ات ت ةتت ت عًر لع ب تتل يت ت عًر تترول عابتت ت ع تتل ه تتو عإت تتل وع تتو ن تتب ور تتل
عاب ت ت ت عا ت ت ي تت تتلر ايت تتروم عاع ات تتب عاا ت ت و ت ت ف ت تتل تات ت ت ًل ت ت ت عات ت ت
ع ض ف ف تض.
رررد ِشرررترا ِإ رررهِ كوررر َيي يرررة رررَ ِ خرررذ وسرررية ِآلَرررهد ِلشرررر ا
ِلتهلية:
ه ت ت عن ت ت و ةع ت ت هر ت ترع ٔ .ةا هت تتلام رعو ت تتض عابت ت ت عت تتض وا ت ت ا ا ت ت
ع ت ت عا عت ت ت ﷺ ة ت تتض ق ت تتل ، " :ع وا ت ت عار ت تتب ف ت ت ،ت تتل ةن ت ت ر ف تت ت ت ض
را ت ت ت ،ن ت ت عه ع ت تتلاارعب" و رعوي عان ت ت و ه ت تتو ةعت تتو هر ت ت ترع رت تتل تت تتع
علا ت ش ش ًل.
ٕ .ةا رت تتو عان ت ت و وعر ًع ف ت ت ةتت تتر ارت تترر وقوعت تتض واب ت ت عت تتض عاع ت تتوى
عات ت ت وعع ار ت تتو تات ت توعفرع و ت تتض ،ع ر ت تتل وعر عً فت ت ت ةت ت تتر ع ت ت ت ه عاجت ت ت ب فت ت ت
ت تتروى علر تتق عاات توعار ةو علر ت تتق ع تتك ج تتض وروع ا تتض فرت تتل تت ت نج تتض ة
عا رع ع ك عوق .
226
ةو عاجلع ت ت ت ع عا ت تترع ب عاشلعات ت تتب عاتتت ت تتا ل ع ٖ .ةا ر ت تتو تهلا ت ت تلً ا ج ت تتل
ت تتا ر ت ت تتب عا جت تتود ن تتو رت تتو رعو ت تتض ت ت ت عاج تتنلعب تت ت ت ا ت ت تت ت
وا علا جت تتض و ت تتض ،ع رت تتل هلر ت ت ًل ع ت ت قلع ت ت ع علتت تتب ف ت تتض رت تتو عتت تتاش ل
ت توععلض وق تتو ه وا ج تتم ع تتك عت ت اج تتنب عابتت ت ع تتض تت ت عاوق تتوم ع تتك
ات ت ت ،ا تت ت ت ر ت تتل فج ت ت تلً تاتر ت ت تلً وعاروع ت تتب ع ت تتلاتب ك ت تتلا ع وتت ت ت ه ت ت تتل
ر ت تتو ت ت ت ت عا ت ت تتلا ة عا ت ت ترعوي اجت ت تترم ف ت ت ت عا ت ت تتي عتت ت تتل ا ن ت ت ت ل عر ت ت ت
وععل عاتاش ل وق و ه فرل ت عونول ا ب عوه عض.
والع جت تلً ا ت ت ع عا تترل ات ت بتت ت ةع تتو ن تتب عت تتل روعه ةع تتو هر ت ترع ر تتك
يهرررره عهلل ع ت تتض ة عا ع ت ت ﷺ قت تتل " :ررررِّ ِوترررره شررررهة ُرررررِة هرررر
وهلخيررهر ثءثررة كيرررهِ ِّ شرره ك سررمهه ِِّ شررره ردُرره رد عهرره ُرررهأهً
ررررِّ ت ررررر" و ا ت ت و ه ت ت ه عاروع ت تتب اهت تتلام عاجلع ت ت ع عابلتت تتب ف ت ت عا ت تتتل
وت ت ت عاج ت ت تتلت ت تتتل عاتا ت تتم ت ت ت عاتش ت تتلت علاتش ت ت عاا ت ت اج ت ت ع ت ت
وا ه تتو تت ت ق تا تتض فت ت رت ت ت تتش ً ا تتع علاج ت تتب وعاج تتلل تت ت عاات تتر ات ت
ت تتتل عا ت تتع ا عت تتلا تت تتض عات ت تتاري ا ت تتب ةهت تترى ف ت ت عانت تتلات وت ت ت
جا ت ت ت ة و ات ت ت ع ت ت ت عا ت تتر علاب ت تتب ا ت تتو ه ر ت تتت ع ت تتض ا ع ت تتك عاع ت تتلا
رو عا ع ت رض و عاهرعج – عا ب -علا تل .
ت تتارل ت ت ال تتت تتل ةت تتل عإت تتل تلا ت ت ر ت ت عهلل ع ت تتض ف تتض وع ر تتل ا
ت ت وهت تتو ةا ر تتو هع تتر عاوعن ت ت ع تتارلض ةع تتو ن تتب ،ا ة ت تتض ةا تتك ع تترل
هلا تتض ر تتل عتت ت ةهت ت عات تتب تجت ت تل تهلا تتل اتت ت ل ع تتض ةهت ت عات تتب فت ت
ع ت ت ت ه ع ت تتك هع ت تتر عاوعنت ت ت عات ت ت ي بلر ت تتض و ات ت ت و ت تتض رةي عبت ت ت ،نللا ت تتض
تل ت تتض ر ت تتل ا ه ت تترج عن ت ت و ةهت ت ت عان ت تتل ة عتت ت ت ةهت ت ت عات ت تتب فت ت ت
227
عت ت ت ع ت ت عاتت ت ت ب ف ت ت ت توع ت تتل ف ت تتلعاعر ة عت ت ت ه ت تتو عتشلعت تتب روع ت تتا
ﷺ.
ةتت تتل عإتت تتل عا ت تتلفب ف ت تتض ع ت تتارل ا بت ت ت عت ت ت ب ع نت تتل جت تتنب عات ت ت
ارل تل ع ارلض عان ب وعاتلار ب. وعاجلاض ف
ره . ةو عاالعب وع ل ع ك ه ع ف ض ا بت عترعت
عت ت ت وعاترتت ت ت تت ت ت عانت ت ت و ه ت تتو تت ت تتل نت ت ت م تت ت ت تت ت ت ه عاج ت تتنلع
رفب ت ت تتض عااعب ت ت ت ت ،ا ت ت تتك عا ع ت ت ت ت جت ت ت ت ك عهلل ع ت ت ت تتض تت ت ت ت ، -ا ة عا ت ت ت تتلفب
ت تتب عت ت عاتتت ت ب و تتض ااعت ت ت عرتت ت ض فو ت ت هل ات ت ت عرتت ت عت تتاش ك تت ت
ل ت تاج ب ت لرق ةهرى رتل ة ض رل ا روي ،ا ع شجب.
تتارل ا بتت ت عهع تتر عاوعنت ت ةرش تتر ةت تتل عإت تتل ةنتت ت عت ت ن عت ت ف تتض ات ت
فوعفت تتق عا تتلفب ف ت ت هت ت ع عا ت تترل وهلا تتض ف ت ت عاجت تتل تت ت جت تتنب عاتت ت
ت ت تتارل تت ت تتل ع ت ت تتارلض ع ان ت ت تتب وعاتلار ت ت تتب وا ت ت ت ع عت ت ت ت رتت ت تتل ا ت ت ت عات ت ت ت
وقت ت ت ت ل ع ت تتك عاج ت ت تتل عاتت ت ت علاترتت ت ت تت ت ت عونل ت تتو ت ت تتل ع جت ت تتن
توعفجل ع ا ا تلار ب وعان ب.
عات ت ترع عابتت ت ت ت ت ت جو ت ت ت رت ت تره ة عان ت تتب و ا ت ت ا ت تتل تتت تتل اجت ت ت
ل ت تتلق هت ت ت ه عات ت ت عارع و ت ت ت ا ع نل ت تتو ع ن ت تتل وة عان ت تتب وت ت تتبو تت ت ت
ع تل عا لفب ب وعاتلار ب.
وتر ت ت ت ه ت ت ت ع عاه ت ت ت م ه ت تتو عانا ت ت تتلل ف ت ت ت عابتت ت ت ع ت ت ت ه عونل ت ت تتو
با ت ت تت ت ه ت تتل ق ت ت ًعر تا ج ت ت ًل ع ت تتض ع ت ت ات ت فت ت
تر و ت تتل ي ت تتب وت ت ت
يت ت ًع
ع ةر ت تتض تت ت ت عاب ت ت تتل وه ت تتو ة عاتت ت ت ب تا ت تتك شعا ت تتت ج ت تتنا ل وي ت تتر عاتب ت تتك
عاتت ت ت عر ت ت تتل و ت تتب عابتت ت ت ع ت تتل ،ع ات ت ت ااب ت تتلره تت ت ت عارا ت تتلب وعاه ت ت ت م
ع تل ،تل هو ف تل ب جن نلً وتل ا ب ر ا .
228
يزلة ِلسية ِّ ِل رآِّ:
و تتل ت تتض عتشلعت تتب ات ت ا عاتت ت ب فت ت عاتراع تتب عاشل تتب عب ت ت عاج تتر عار تتر
عاا ر ت ت ةو عا ت ترأل وعاا ت ت ت ر ةو عا ت تتل ع ع ت تتك تت تتل ف ت ت عاجت تتر ت ت ت ةنرت تتل
و ا ع ك عا نو عاالا :
.3ؤمدة:
فا ت ت ت ا عات ت ت ت ب ت ر ت ت ت ع اتت ت تتل ت ت تتل عت ت تتلاجر عارت ت تتر و ا ت ت ت تش ت ت ت نرتت ت تتب
فجت ت ت شع ت تتت ا ت ت ت
عات ت تترقب وعا ج ت تتب وعارع ت تتل وةرت ت ت ةتت ت توع عا ت تتل علاعللت ت ت
هار ِ
رررررو} ِلو رررررررة]388 : عجوات ت تتض ابت ت تتلاك َ { :تَررررررأن ُم ُ ِ كَ رررررر ِلَ ُمِ و نيرررررريَ ُمِ ِوه نلو ِ
ن َ ن َ ن َ َ
و ت ت تتل ت عاتت ت ت ت ب ت رت ت ت ت ع عجوا ت ت تتض ﷺ " ا نت ت ت ت ت ت ت تتل عت ت ت تتر تتت ت ت ت ،ا
ت ض". عل ب
.2ويية:
فات ت ت ا عاتت ت ت ب تع ت تتب اتت ت تل ت تتل ت تت ت ت ً فت ت ت عاج ت تتر عار ت تتر و ت تتر
ا ف و وه تاب ع ت ل:
ت ضيح ِل ْ و:
هت ت ع رررءةَ} ِلو رررررة ]41 :ف ت ت
ُر َو ات ت تش ت ت قوات تتض ابت تتلاكَ { :كَ ِ ي ُ رررر ِ ِل و
ت تتد ت ت ت ت ف ت ت ةع ت ت ع عاج ت ت وعت وعوررت تتل وعارربت تتلت فار ت تتت عات ت ت ب
ا رتل ل قواض ﷺ " ُ ِ م ه ركيت يَ كُ ا". عع ل
ت ضيح ِل شمو:
ا
ررري ُ ررررُو ِ ََتوررررا َيتَ َورررريو َِّ َل ُمر ُ
رررِ ِ نل َخر ن شر َ و ا ت ت تش ت ت قوات تتض ابت تتلاكُ َ { :م ُرررر ِ َِ ن
َس َ ِد ِ َِّ ِ نل َ نْ ِر} ِلو رة.]387 : ِ ِن نَوي ُ ِ
ت َِّ ِ نل َخ نيا ِن ن َ
229
عاتب ت تتك عات ت ت عر ف ت ت ع ت تتب ق ت ت ة ت تتر ف تت تتض ع ت تتك عات تتعبه ف هت ت ت فتت
عا ت ت تتي ع ت ت تتك يت ت تتلهره وي ت ت ت ة عاتت ت ت ت عر نج جت ت تتب عاه ت ت ت ل عوع ت ت ت ه وعاهت ت ت ت ل
ا ةت ت تتو وو ت تتب تل
ا ةعت ت ت ه وعج ت تتل ً
عوت ت تتو وع ت تتك هت ت ت ع ف ت تتض ةهت ت ت عج ت تتل ً
فت ت ت رر ا عت ت ت ﷺ ات ت ت ا ت تتض ت ت انت تتت وت ت تتل اض شت ت ت يت تتر ف ت ت ت اعت ت ت
ف ت تتن ش ت ت ق ت تتل ات تتض ِّ " :سرررررهد لعرررررريت ا يررررو ي ررررره ُررررر ِل يرررررو
ع ِليهررررررررهر" .ف ت ت ت ت رت ت ت ت عاتججت ت ت تتو عت ت ت تتلاه ل تب ت ت ت تتله عانج ج ت ت ت ت وع ت ت ت ت ا
عإ رل .
تخُيص ِلعهِ:
يِّ آ ُيرررر ِ لَررررِ ي ن ِوسرررر ِ ِي رررره َيهِ ِو ُ ن ر ٍ
رررِ و ِ
َ ُن َ ن َ ُ وت ت ت ا ت ت قوات تتض ابت تتلاكِ{ :لررررذ َ َ
ررررد َِّ} ِ يعرررررهِ ]82 :فجت ت ت ف ت ت ت عب ت تته رررررِ ُ نهتَر ُ ِ
ررررِّ َ ُُ ن
رررررِ ِن َ ن ر ُ
كُ َل ررررر َ َل ُه ُ
عاجت تتنلعب ة عاتججت تتو عت تتلاي ف ت ت هت ت ت ه ع ت تتب عتت تتو ة ت توعل عاي ت ت نا ت تتك
عت ت ا وع ت تتل ه تتو ق تتل عب ت ت " :كييررره لرررِ ي رررِ" فج تتل عا عت ت ﷺ ات ت
وع ا ارو عات ب ق هججت عابل . عا ر
ت ييد ِل ا ت:
رررررهرَ ُة َررررره ن اَع ِ ك نَي ِ
رررررد َي ُه َ ه} س ِ ت َِل و سر ِ
ررررهر ُ وتت ت ت ات ت ت قوا ت تتض اب ت تتلاكَِ { :ل و
ُ
ِل ه دة ]18 :فج ق ت عات ب عاجل عجل عا عا ت ك.
.1تأتَ وأَمهِ سمت أيهه ِل رآِّ:
وق ور ا ف ةتور رش رع ت ل:
231
عات ت ت ترةع وعتا ت ت تتل ةو هلاا ت ت تتل اجوا ت ت تتض ﷺ" : ة -نرتت ت تتب عا ت ت ت ت ع ت ت ت
ورريِّ ِل ررركة خهلتهررره" وا ت تتر ا ت عانرت ت يْ ررع ورريِّ ِل ررركة أ تهررره
ف عاجر عارر .
ب -ر ت ت عا ع ت ت ت عاتنج ت ت ف ت تتلاجر ات ت ت ت ت د ف ت تتض ع ت تتك ر ت ت ت عا ع ت ت ت
عاتنجت ت ت و ت تتل ت عات ت ت ت ب ع ت ت ت ع عانر ت ت ت ن ت تتو ر ت ت ت عا عت ت ت ﷺ تت ت تتلع ًع
وعا لت ب.
ت -ت ت ترعو عا ت ت ع ف ت ت ت ت د عاجت تتر عارت تتر ع ت تتك ج ت ت ب عا ت ت ع ف ت ت
ع عاش و. عات رعو و ل ت عات ب ع ع ن و قرر عا ع ﷺ ا
ث -ج ت ت قب عا لت تتر وا ت ت ت تتر نرت ت تتل ف ت ت عاجت تتر عارت تتر و ت تتل ت عات ت ت ب
تجت تتررع ا ت تتل رتت تتل ت تتل ف ت ت ن ت ت و عع ت ت عهلل ع ت ت عتت تتر ر ت ت عهلل ع ت ت تتل:
" رت ﷺ ُد ة ِل ار.
َْيرررررة ِلسيرة:
عا ت ت ت تتق عاب تت ت ت تتل ع ت ت ت تتك ة عات ت ت ت ت ب تج ت ت ت ت ر تت ت ت ت ت تجت ت ت تتل ر عاا ت ت ت تتر
وة ن ا ت تتل فت ت ت ،شع ت تتلت عونر ت تتل علارا ت تتلب وعاتت ت ت ب وعإ ت ت تتلل عإتت ت ت ت
: و ا تل ع ض ف تل
ع ت تتك ت تتل ع ت تتض رش ت تتر تت ت ت ع ت تتلت عاات ت ت ات ت ت ٔ -ك ررررره ِلمترررررهب :فجت ت ت
سرررر ُو َ ُخرررر ُذ هُ َ َ رررره
ِلر ُ
ن تتب عات ت ت ب تت ت ا ت ت قوا تتض ابت تتلاك َ َ { :رررره آتَرررره ُم ُِ و
يعررررر ِ َايعررررر ِ ِلور َ ِ ِ
ررررَّ َكَا ُ ررررَّ َررررره نيتَ ُه ِ } ِلَشرررررر ]7 :وقوا ت تتض{ :ك ُ َي َهررررره ُم نِ َأ نير ُ
ررررر ِ رررر ني ُم نِ } ِليسرررره ]99 :وقوات تتض ُ { :ن
ررررو ِ نِّ ُم نيررررتُ نِ سرررر َو َكُ لِررررَ ِن َ ن ِ ِلر ُ و
رررء
رررَّ } آو أ رررررِِّ ]13 :وقوات تتضَ { :ر َ رررو ُم ُِ ِلور ُ تُ َِوررر َِّ ِلور َ
رررَّ َررررهتوِو ُع ِيَ ُي نَ ِور ن
231
رررْ َر َو نيرررريَ ُه نِ} ِليسرررره ]69 :
ش َ َ َروررر َ َ ُي نؤ ِ يُرررر َِّ ََتورررا ُي ََم ُ رررر َ ِ ي َ رررره َ
اه َ ِلو ََّ} ِليسه .]81 : س َو َ َ ند كَ َ وقواض َ { :نِّ ُي ِا ِع و
ِلر ُ
ت ت ت ت ت اوا ل و تتوب عابتت ت علاتت ت ب وة تتل ن ت تتب ف ت ت ه ع تتلت عارر ت تتب
ف ت ت ،شعت تتلت عونرت تتل عا ت تترع ب رتت تتل ة عااتت ت ت ع ت تتل هت تتو اتت ت ت علارات تتلب
وعابتت ت ع تتل عت ت ت ع تتض و عارت ت ت ت ت ع ت ت عهلل اب تتلاك ن ت تتو ج تتو َ َ { :رررره
َي ني ِا ُ
ت َأ ِِّ ِ نل َه َ ى ( ِ )1نِّ ُُ َ ِو َ نَ ٌَ ُي ََا} ِليِْ.]4 1 :
ٕ -ك ررررره ِلسرررررية :فجت ت ت ور عت ت ت عا عت ت ت ﷺ ت ت تتب ت ت ت ت عونل ت تتو
اج تترر ن تتب عات ت ت ب وت تتل قوات تتض " :و ت ت ر ت ت تت ت ر تار ت ت ع تتك ةر رات تتض
نت ت و عنت ت و ع ت تتك ج تتو :ع ت تتل وع ت ت ر رات تتلب عهلل فت تتل و ت ت ا ف تتض ت ت ت
ةن ت ت تتله وتت ت تتل و ت ت ت ا ف ت ت تتض ت ت ت ت ن ت ت ت عر نرت ت ت تتله ةا وع تت ت تتل نت ت تتر نت ت ت
رتو عهلل تش تل نرتض عهلل".
ع تتك ة ت تتل نرت تتض عارت تتو ﷺ تشت ت تت تتل في تتلهر هت ت ه عاروع تتب ت ت
عان عر و ره ت عونرل . نرتض عهلل وا فرق ع
وت تتل :قوا تتض ﷺ " :ترمرررت ررريمِ ررره ِّ ِأتُررر تِ ورررَّ لرررِّ تضررر ِ
سررررية يويررررَّ" ف ت ت ه عاروع ت تتب جت تتر نب ف ت ت ة عات ت ت ب تش ت ت كورررردِ متررررهب ِ
ف ت تتب عار ت تتول ت ت ت تت ت ت عا ت ت ت عارا ت تتلب ن ت تتو ،عاعاج ت تتل ع ت ت تتل
وت ةه عو ل عتا علل عانرل . ،ا تل ف ر
ٖ -ك ررررره ِإْ ررررره :فجت ت ت ع بجت ت ت ،ت ت تتلل ع وت ت تتب ع ت تتك ة تت ت ت ب عا عت ت ت
ﷺ وع عت ت تتب عااعت ت تتلل وه ت ت ت ع عإ تت ت تتلل ج ت ت ت ا ت ت ت ف ت ت تتض ت ت ت ت ع ت ت ت
ن ت ت تتو وتت ت ت ت عواتت ت تتب عات ا ت ت ت ت عاجت ت تتنلعب وتت ت ت ت عب ت ت ت ه تت ت ت ت عاات ت تتلعب
ععات وع ع ك عات ب ف ،شعلت عونرل عا رع ب.
232
ثالثا:ىاإلجمــــــــــــــــاع ى
رؼزٚفــــــــــــــّ:
َ ِل ة أ ا عيييِّ: يا ت ِ ْ ه
رررررُم نِ} ةي ج ت تتو اب ت تتلاكَ { :رررررأ ن ِ
َْ ُع ِ كَ ن ر َ ات ت ت كَررررردُ هِ :لعرررررزِ وفت ت ت
عع توع.
ثهييه ررررررره ِ :ت رررررررهت ج ت ت تتل ة تت ت ت ت عاج ت ت تتو ع ت ت تتك رت ت ت ت ع ةي عا جت ت ت توع.
ا وعإ ت ت تتلل ع ت تتلاتب ك عوو ا ر ت تتو ،ا تت ت ت عاوعنت ت ت وع ت تتلاتب ك عاش ت تتل
ف رشر. رو ،ا ت عش
ك رررررره ِإْ رررررره ُِرررررراءَه أيرررررررد أ رررررره ِ ُرررررر و :هت ت تتو عا ت ت تتلق
ت ت ت ةتت تتب تنت ت ت ﷺ عب ت ت وفلات تتض ف ت ت عجت تتر ت ت ت عابجت تتور عات ا ت ت
رع . ع ك نر
وررد لررَّ رررِّ وررهلي ر لررا ُررذِ ِلتعريررف يتورريِّ كِّ يَ ررت ِإْ رره
ر ِآلتية: تِرِ
باعت ت ت تتر فت ت ت ت ٔ .نج ت ت تتو عاا ت ت ت تتلق ع ت ت ت تتك عانر ت ت ت ت تت ت ت ت عات ا ت ت ت ت
ةو عابوع . ت عاتج ر عات ا ،تلع ًل عا لق
ابر ت تتم عات ا ت ت ت ٕ .ة ت تتض ا ع ت ت تت ت ت عا ت تتلق ت ت ت عات ا ت ت ت
ا باعت تتر فلا ت تتلق عب ت ت ت ت ة عاتباعت تتر عا ت تتلق ت ت ت عات ا ت ت عت ت
،تلعت تلً او تتو عا تتعبه عات ت ي ات ت ا تتق و تتض ا تتو نت ت و هت ت م ف تتض تت ت
واو رل وع ق ب. رو عانق ت عاتهلا عاتنات ة
عب ت ت وفت تتلع عارت ت تتو ﷺ ف ت ت ععت ت ترع رت تتو عا ت تتلق عات ا ت ت ت ٖ .ة
علا ت تتلق عاب ت ت تتل تت ت ت ع ن لات ت تتض ﷺ ة تت ت ت لب عاا ت تتر رل ت تتت تججت ت تتورع
233
عارتت تتو ع تتض رت تتل تت ت قع ت ت عا جت توع ع ت تتك ةت تتر فت توعفج ع تتض ونت ت ه ف ت ت
وا ر ن ب. تجل ،تلع عات ب عااجر ر ب وع ا وعفج
ت تتارل عا ت تتلق رت تتو عإ تت تتلل ف ت ت عجت تتر ت ت ت عابجت تتور ف ت ت ٗ .ة
بت ت ت ت ت ت ت عو ت ت تتب ،ا ت تتك ت تتو عاج لت ت تتب و هت ت ت ع فت ت ت رت ت ت عا ت ا ت ت ت
عإ تلل تتان ً.
ةو فلا ت ت ت تتلق عا ت ت ت تتو ت ت ت تترع ر ت ت تتو عإ تت ت ت تتلل ع ت ت ت تتك نرت ت ت ت ٘ .ة
ت ت تتره ع ت ت تتك نرت ت ت ت ا باع ت ت تتر ،تلعت ت تتل ت ت تترع لً وع ر ت ت تتل ةو عار ل ت ت ت
ج ق ع ض وجم عإ تلل عتب له عابل .
234
أنواع اإلجماع:
وتروا . ِإْ ه ي أهِّ :جر
ج ت ترعنب ع ت تتك هإْ رررره ِلُررررريح :ه تتو تت تتل رت تتو علا تتلق عات ا ت ت
وه ت ت ت ع عا ت ت تتول ت ت ت ت عانر ت ت ت عا ت ت تترع ف ت ت ت عاتت ت ت ت اب عاا ت ت ت عر ت ت تتت ع ت ت ت
وقت ت ت ت ت تتتوه ع ت ت تتب ي ت تتر ت ت تتور عا ج ت تتل عإ تت تتلل ن ت تتب قلب ت تتب فت ت ت
و ض عوج ف عإ تلل.
جت ت ت ر تت ت ت عب ت تته عات ا ت ت ت ك ررررره ِإْ ررررره ِلسرررررم تَ :ف ت تتو ة
رةي ف ت ت تتل ق ت تتل ً ةو فات ت تتوى ع ت تتا ر ةترهت ت تتل وات ت ت بت ت تترم اعج ت تتب عات ا ت ت ت
علاتوعفجت تتب ةو عاتهلا ت تتب و ت تتارل اانجت تتق ه ت ت ع عا ت تتول ت ت ت عإ تت تتلل ت ت تتك
فات ت ترع رلف ت تتب اار ت تتو عات ت ترةي فت ت ت عاتتت ت ت اب عبت ت ت جت ت ت ور عاج ت تتل ةو عا ا ت تتوى
ف تتل وعت ت و تتو تت تتل ت ت ت عات تتلرت تت ت ،ع ت ت ع ةر تتض تت ت ه تتوم وت لعت تتب
ت ت ت تتر عً ت ت ت ت ع تت ت تتلت عاتوعفج ت ت تتب ةو رت ت تتو تت ت تتروت عج ت ت تتب عات ا ت ت ت وة
ع ت تتك عاتوعفج ت تتب ر ت تتل ،تلعت ت تلً ج ت تتر نلً عاتهلا ت تتب و ت تتض ،و ت ت ت ت ت تتل ت ت ت
ع ت تتك عاتهلا ت تتب ع ا ت تتك ع بجت تتل عإ تت تتلل تت تتروا لً وع و ت ت تت تتل ت ت وا ت ت
ةج ً.
وه ت ت ع عا ت تتول ت ت ت عإ تت تتلل ن ت تتب ع ت ت ةرشت تتر عاب تت تتل ،ا ة ت ت عها ت توع
،ا تتك ة ت تتض ن تتب قلب تتب و ات ت ع ت تتل تتول هت ت ه عان ت تتب فت ت هب عب ت ت فت ت
عإ تت تتلل ن ت تتب قلب ت تتب ا ت ت ا ت تترق ع ت ت ع ت تتك ة عو ات تتب عاا ت ت ةفت تتل ت ع ت ت
و ه ت تتب عات تتعبه ع هت تتر ،ات تتك ع ت تتض عإ تت تتلل عاجت تتر وعإ تت تتلل عاتت تتروا
ناتت ت قلبت ت عا اا تتب ع تتك عاتوعفج تتب عت ت ن تتب ي تتب و عات تتروت ات ت
ة ض وتر هر رلاهوم ةو عات لعب.
235
حجٌة اإلجماع:
عاب تل ع ك ن ب عإ تلل علارالب وعات ب. عتا
ررد َ رره تَ َورريو ََِّو ِ ر نرِّ وع ِ سرر شرره ِ ِ
َن ِلر ُ
ت و ك رره ِلمتررهب :فجواتتض ابتتلاك َ َ { :ر نرِّ ُي َ
ُررر ِ َِّ َْ َهررريو َِ
تَررر َ لوا َ ُي ن
يِّ ُي لر ِ
ررَّ َ ررره يو ِ نل ر ن ِ
ررؤ ِ ي َ َ ُ
سررر ِو ِ رردى َ َيتوِور ن
ررع َغ نير َررر َ ررَّ ِ نل ُهر َ
لَر ُ
ت تتر اعب ت تتو رررريرِ} ِليسررررره ]339 :فجت ت ت اوعت ت ت عهلل عا ت ت ِ
سرررره َ نت َ ُر ً َ َ
وه ت تتو ت ت تتل عا ت ت تتق ف ت ت تتب عاع ت تتلل ت ت تتع علابت ت ت عب عا ت ت ت عاتت ت ت ت ت ت تتع
ت تتر بب عهلل ف ت ت ت عاتاجت ت ت و اع ت ت تل ع ت تتض عوات ت تتب ع ت تتك ات ت تتل ت ا ت ت ت
ابلاك.
يعرررررره َ َ تَ َورُرررررر ِ} آو ُرررررر ِ ِوَ نور ِ و ِ ِ ِأتَ ِ
رررررو ِل ررررررَّ َْ ً ُ َ وقوات ت تتض ابت ت تتلاك َ { :ن
أ ررررررِِّ ]311 :فجت ت ت ت ت تتك عهلل اب ت تتلاك عت ت ت عاا ت ت تترق وعاه ت تتا م فارت ت تتو
تهلا ت تتب عإ تت تتلل تنرتت تتب ا ت تتتو عا ت ت ف ت ت ع ت تتب عارر تت تتب ا ت تتل و ا ت ت
ب عابت عض. ن ب عإ تلل وة ض ا تل
ع ت تتك ن ت ت تتب ت تتل ت ف ت ت تتل ةنل ت تتو رش ت ت ترع ات ت ت ك ررررره ِلسرررررية :فجت ت ت
ِّ َسرررريه هررر أيررررد ِ عإ ت تتلل ت تتل :قوا تتض ﷺ " :رررره رآه ِل سررر
تْت ررررع تْت ررررع ك تررررَ أ ررررا ضررررءلة" وقوات تتض" : َسررررِّ" وقوات تتض" :
ك ترررَ أ رررا ِلخارررأ" ف ت ت ه عونل تتو وت تتل ا تتق تب تتل تت ت ةنل تتو ةه تترى
تتب عابتت ت عت تتض و ع تتك ن ت ت ب عإ ت تتلل وة تتض ا ت ت فت ت تب له تتل ات ت
هت ت ه عونل تتو وع ر تتل ر ت ت وعنت ت ت تتل هع تتر نت تتل ،ا ة تتل ا ت ت عاا ت توعار
عاتب تتوي وهت تتو عجت تتتب عوتت تتب ع ت ت عاوقت تتول ف ت ت عاهل ت ت ،ع ع اتبت تتت ع ت تتك
ةتر تب .
236
سند اإلجماع:
تت ت تتلل ا ت ت ت رت ت تتو ا هت ت تتب ت ت ت تتور عاب تت ت تتل ،ات ت تتك ة ت ت تتض ا ع ت ت ت ة
تبت تتو ع ت تتض نات تتك ا رت تتو باتت ت ع ت تتض عات ا ت ت و ف ت ت عانر ت ت عا ت ت ي
ت تتو ع ت تتلا وى وعا ت تتره وهت تتو ةت ت تتر علل ت ت وا عإ تت تتلل قت تتوا فت ت ت عا ت ت
عب وفلع عارتو ﷺ. اتل ف ض ت ،ن عو رل
وت ت ت عإ تت تتلل ق ت ت رت تتو جت تتل ت ت ت عاجت تتر عارت تتر ةو ت ت ت عات ت ت ب ةو
ق لتل.
ثررررهو ِإْ رررره ِل سرررررتيد لررررا يرررررص ررررِّ ِل ررررررآِّ ِلمررررريِ :عا ت تتلق
تتت تتا ه ت ت ع عإ تت تتلل قوا ت تتض ع ت تتك نرتت تتب عاا ت ت وج علا ت ت ع ف ت ت عات ا ت ت
عاتججت تتو ع ت تتلو فت ت ت هت ت ت ع عات ت ت د ابت تتلاك( :نرت ت تتت ع ت ت ت ر ةت ت تتلار ) فت ت ت
ت تره وعا ت ت ع ةج ت ت ع ت ت ع تت تتب ،ا ت تتض عارت تتر عوج ت ت تل ج ت ت ًل وهت تتو ت ت ت
عاتب ك.
ثرررهو ِإْ ررره ِل سررررتيد لرررا يرررص ررررِّ ِلسرررية :عا تتلق عات ا ت ت
جع ت تتض عات ت تتارى تت ت ت تت ت ت عاتلبوت ت تتلت قعت ت ت ة تت ت ع ت تتك ت ت ت ت ع ت ت ت
تت تتا هت ت ع عإ ت تتلل ق تتو عا عت ت ﷺ " :تت ت ععا تتلل لبلت ت تلً فت ت عاع تتلا
عبض ناك جع ض". ف
ثرررررهو ِإْ ررررره ِل سرررررتيد لرررررا ِل يرررررهس ، :ت ت تتلل عاج ت تتنلعب ع ت تتك
عاه فت تتب وه ت ت ،تلتت تتب تتت تتا ه ت ت ع عإ تت تتلل ق لت ت ت ه ف تتب ةع ت ت عرت تتر ف ت ت
عوتت تتب ع ت تتك ،تلت ات تتض ا ت ت ت ف ت ت عاجت ت ت ع و ا ت ت ت ت تتل ععت تتروع ع ت تتض عج ت تتوا " :
رضيَّ ﷺ لديييه ك ء يرضهه لدييهيه".
237
رابعًا:ىالقوــــــــــــــــــــــاس
تعري رررررررررررررررررررررررررررررَّ:
عاش تتوب علات ت رعل يا رررت ِل يرررهس رررَ ِل رررة أ رررا ِلت ررردير ج تتل :ق تتل
ةي ع تت ت جت تتل ة ي ق ت ت ره عت تتض رتت تتل ل ت تتق ع ت تتك عاتتت تتلوعع ج ت تتل :ف ت ت
تلو ض.
ك رررره ِل يررررهس وررررهل عيا ِ ُرررراءََ هرررر ، :انت تتلق ةتت تتر ا ت تتد ف ت تتض
عت ت تر ف تتض ت تتد فت ت عانرت ت عا ت تترع عاشلع تتت ا تتض ا ت تتارعر تل فت ت ع تتب ه ت ت ع
عانر .
وتب تتك ه ت ت ع عاابر تتم ة ت تتض ،ع و ت ت ت نل شت تتب ا تتد ف ت تتل تت ت رات تتلب
ة ع ت تتب ه ت ت ع ةو تت ت ب ةو ،تت تتلل ورت تتل ا ت تتل ي ت تتر و ت ت ف ت تتل ت تتد واع ت ت
عا ي ت تتر تو ت تتو ع ف ت ت عانل شت تتب عووات تتك عاا ت ت ا ت تتد ف ت تتل فا نت تتق عانل شت تتب
ا ت ت ت ة عهلل ابت ت تتلاك ق ت ت ت نت ت تتر عاهتت ت تتر عووات ت تتك علانل شت ت تتب عاشل ت ت تتب وتشت ت تتل
عجوات تتض ، (:ت ت تتل عاهت ت تتر وعات تت تتر ) ...وعاهت ت تتر ل ت تتق ع ت تتك عجت ت ت ر عاب ت ت تب
هلج تتب وعاب تتب فت ت هت ت ع عاان تتر عإ ت تترلر عات ت ي تت ت عابج تتو عاات ت عت تتت
عا ت ت ت ت ر بب ع ت ت ت تتك ن ي ت ت ت تتل و ت ت ت تتل ت ت ت ت تتلل عاار ت ت ت تتم و ت ت ت تتلعل اج ت ت ت تترفلت
قت ت ت عاهت ت ت وع ة ت ت ترعب تت ت تتررع تت ت ت تت ت توع ةه ت تترى وات ت تتل ر ت تتل عا ت تتل عإ ت ت تتل
رلا ع ت ت ت و رهت ت تتل وهت ت تتو ا ت ت ت ت ت تتر ع ت ت ت ض ت ت تتد فج ت ت ت قت ت تتل عا ج ت ت تتل عنرتات ت تتض
ت ترعض ق لت ت ت ًل ع ت تتك عاهت ت تر او ت تتو ع ت تتك عاانت تتر وو ت تتوب عان ت ت ع ت تتك ت ت ت
ف ل وهو عإترلر.
أركان القٌـــــــــــاس:
اض ةرعبب ةررل ه : عاج ل
ٔ ُ ِ-و :و عر عض عاوعقبب عاا شعت عانر ف ل علا د.
238
ٕ ِ-ل ررررر :وهت تتو عاوعقبت تتب عاا ت ت ا ت ت ت تتر ف ت تتل ت تتد ت ت ت رات تتلب ةو ت ت ت ب
ةو ،تلل.
عوج وعا رل. ٖ ِ-لع ة :وه و ض عا عض عا ي رعل ع
ٗ َ-مرررررررِ ِ ُرررررررو :وه ت ت تتو عانرت ت ت ت عا ت ت تترع ا وعقب ت ت تتب عاات ت ت ت ور ف ت ت تتل
عا د.
عوج ت ت هت تتو عاهتت تتر وعا ت تترل هت تتو عا ع ت ت ف ت ت عاتشت تتل عاتت تتلعق ا ج ت تتل
وعاب ب ه عإترلر ونر عوج هو عاانر .
حجٌـــــــــــة القٌــــــــاس:
ةجت ت ت تت ت ت ةج ت تتو عا ت تتر بب هت تتب ت ت تتور عاب ت ت تتل ،ا ت تتك ة عاج ت تتل
ا ت ت ،ا ق ت تتب ت ت ت ت تتب عابت ت ت عت تتض وا ت ت هت تتلام ف ت ت عإت ت ت ت ب وتج ت ت ر
عاب تت تتل رلايله ر ت تتب وعبت تته عا ت ت ت بب فجت تتلاوع عبت ت ت ع ت تتل عونر ت تتل عا ت تترع ب
ع ت ت تتض ارت ت ت ت ه ت ت ت ع عاهت ت ت ت م ا ا ت ت تتت ،ا ت ت تتض و ت ت تتض ن ت ت ت و عبت ت ت ت ،ت ت ت تتلل
عاجنلعب ع ك ن ب عاج ل .
يعرررر ِ ِلورررررََّ ِ ك رررره ِلمتررررهب :فجوات تتض اب ت تتلاك{ :يرررره كَيهرررره ِلور ِ
يِّ آ َ يُرررر ِ كَا ُ
ررررذ َ َ َ
ررررر ِ ررررر ني ُم نِ} ِليسررررره ]99 :فجت ت ت ةت ت تتر عهلل سررررر َو َكُ لِرررررَ ِن َ ن ر ِ
ِلر ُ
يعررررر ِ و ِ
َكَا ُ
ابت تتلاك ف ت ت ه ت ت ه ع ت تتب ععت تتل ه عات ت ت ت عللعا ت تتض وللعت تتب رتت تتواض وللع ت تتب
ةوات ت عوت تتر شت ت ةت تتر عبت ت ات ت فت ت ر عونر تتل عاتا تتل ل فت ت نرت تتل ،ا تتك
عهلل ورتت تتواض وعا ت تتر ،ا ت ت تتل رت تتو ع ت تتلار ،ا ت تتك رات تتلب عهلل وتت ت ت ب رت ت تتواض وا
ت ت ت عت تتلب عات تتر ،ا تت تتل و ت تتض ،انت تتلق تت تتل ا ت ت ت ت د ع ت تتك ت ت ة عاج ت تتل
ت تتت ت عاج ت تتل نرت ت تتض فت ت ت عارا ت تتلب وعاتت ت ت ب فار ت تتو ع ت تتب عارر ت ت تتب قت ت ت
و ات ع ك ن اض.
239
وت ت تتل :ة ك ررره ِلسرررية :ف ت ت رش ت ترع ف ت ت عا اا تتب ع تتك ن تتب عاج تتل
عا عت ت ت ﷺ ات ت تتل عب ت تتو تب ت تتل ع ،ا ت تتك عات ت ت ت فج ت تتل ا ت تتض :ر ت تتم اج ت ت ت ،ع
قت تتل : اتت ا تت قت تتل :ةق ت ت عرات تتلب عهلل قت تتل ف ت ت عت تتره ا ت ت ق ت تتل
ق ت تتل ة ا ت ت رةي وا ا ت تتو – ةي ا ات ت ت ا ت ت عت ت ت ب رتت تتو عهلل ق ت تتل :ف ت ت
ةقج ت ت تتر – ف ت ت تترب ﷺ جت ت ت ت ر تب ت ت تتل وق ت ت تتل :عانتت ت ت ت هلل عات ت ت ت ي وف ت ت تتق
عهلل ورتواض. رتو رتو عهلل اتل ر
وو تتوب عابتت ت ع تتض إقت ترعر هت ت ع عانت ت و ع تتك ن تتب عاج تتل ف جت ت
و ت تتض ت تتول ت تتت عاج ت تل عا ع ت ت ﷺ تبت تتل ع ع ت تتك عابت ت ت عت تتلارةي عا ت ت ي
ت ض.
ك ررررره ِإْ ررررره :فجت ت ت ةق ت تتر عاج ت تتنلعب ت ب ت تتل ة ةع ت تتل عر ت تتر ر ت ت ت عهلل
ت ت ت ف ت تترق عت ت ت تت تتل ب عا ر ت تتلع :وعهلل وق ت تتلا تت ت ع ت تتض ع ت ت ت تل قت تتل فت ت ت
ت ت ت عا رت تتلع ع ت تتك ات تتر عاج ت ت ع ف فت تتل ا ت ت عا رت تتلع وعاج ت ت ع فج ت ت قت تتل
ب عابت عض. وععاعلره ا ن ب عاج ل عإ تلل ت
ج تتود عاجت تتر وعاتت ت ب تن ت ت و ع ك ررره ِل ع رررر و :ف ت تتض تت ت عاشلعت تتت ة
وتا له ت تتب ا ا ت تتل عات تتون عوفت تتلع عارتت تتو ﷺ ةتت تتل عان ت توع و وعاج ت تتل ل
وا تر ت ت ت ف تت ت تتت تن ت ت ت و ع وا تا له ت ت تتب ف ت ت ت تا ت ت ت ع عا ت ت توعا عا ت ت ت ت
ت ت تتل عونر ت ت تتل ت ت تترعت و تبرف ت ت تتب ةنرلت ت ت تتل ،ا ،ع عرف ت ت تتت عاب ت ت ت ت عاات ت ت ت
عاب ت ت ت ف ت تتل وه ت تتو عات ج ت تتود ع ت تتل فالع ت تتق ع ت تتل ع ت ت ت ات ت توعفر ت ت ت
نج جب عاج ل .
241
خامدًا:ىاالدتحدــــــــان ى
تعرٌفــــــــــــــــــــــــه:
نتت ت لً جت تتل :عتانتت ت رت ت ع :ةي ع ت ت ه ِ ستَسرررهِّ ل رررة :ع ت ت عا ت ت
وععاج ه نت ًل.
ك ررررره تعريرررررف ِ ستَسررررررهِّ ورررررهل عيا ِ ُرررررراءََ :فجت ت ت ر ت تتر ات ت تتض
عاب تت ت تتل ةرشت ت تتر ت ت ت ت ابر ت ت تتم وتت ت تتوم جاجت ت تتر ع ت ت تتك رت ت تتر ةنت ت ت ت ه ت ت ت ه
عاابر لت وة ت ل اجوره عاتاب ع ف برم عاتانتل ع ض:
يلارهت تتل ،ات تتك هت تتو عاب ت ت و ف ت ت نر ت ت تت ت ت اب ع ت ت تش ت ت تت تتل نر ت ت ف ت ت
ه ع عاب و . ه فض او ض ةقوى جا
وع ت ت تتلا ير فت ت ت ت هت ت ت ت ع عاابر ت ت تتم ت ت ت تتاه د ت ت ت تتض ة عاتانت ت ت تتل فت ت ت ت
نج جات تتض جج ت ت عت تتض ع ت ت و عات ا ت ت ع ت ت عوه ت ت ف ت ت نر ت ت تت ت ت اب علاج ت تتل
هتت ع او ت تتو ا ت ت قت تتل ع ت ت ه ت تتر عاه ت ت عا ت ت عايت تتلهر ،ات تتك عاج ت تتل
نرتت ت تتل تتانت ت ت ت ل اشعوات ت تتض و تت ت تتتك عانر ت ت ت عاشلعت ت تتت ع ت ت ت ع عا ت ت ت ا عابت ت ت و
عاتبروم ع عاب تل . ع ك ه م عاج ل
رتت تتل ت ت ه ف ت ت عت تتلب عاتانتت تتل ع ت ت و عات ا ت ت ع ت ت الع ت تتق نر ت ت
نر ت ت ت ا ت تتب ا ت ت ت رج انا ت تتل عت ت ت عاجلعت ت ت ع عا ت تترع ب عابلت ت تتب ع ت تتك ت تت ت ت اب
ت تتر ف ت تتل عنر ت ت تهت تتلام اتت تتل اجا ت ت عت تتض عاجلع ت ت ع عابلتت تتب او ت تتو ا ت ت
ه ه عاتت اب عا ا ب ت نر عاجلع ع عابلتب تتك عتانتل ل. ا
إَٔاػـــــــــــــّ:
فت ت ت وا ت ت ت تتل ع ت تتك ت ت تتل ت ت تتعق رت ت تره تت ت ت ع ت تتل انج ج ت تتب عاتانت ت تتل
ر ع ك وع : عاتانتل
241
عا ت ت ع ت تتل ع ت ت عاج ت تتل عاه ت ت وع ت ت ِ و :تت تتل ةه ت ت ف ت تتض علاج ت تتل
ا . ر ع عات ا عك ا
وقت ت تتم عوره عا رعع ت تتب ع ت ت تتك عإ ت ت تتلرع ثرررررهو ُررررررذِ ِليرررررر :ق ت ت تتل
تتعض و عاوق تتم ه فت ت ًل ات تتل ج ت ت ع تتض عاي تتلهر تت ت ق لتت ت ل ع تتك عاع ت ت
ع ت ت ت ت ت جت تتلنعض وهت تتو تت تتل جا ت ت فر ت ت ت تت تتل ،ه ت ترعج ا ت ت عاع ت ت
ت ت تتل ف ت ت عاوقت تتم ،ا تت ا تت ه ة نت تتق عا ت تترب وعالر ت تتق وعاتت ت ت
علا د ع ض ت عاوعقم رتل هو عانر عاتجرر ف عاع .
عاوقت تتم ع ت تتك عاع ت ت ت ت ت ة عاب ت تتب ف ت تتض يت تتلهرع ع ت ت ق ت تتل وق ت ت ع ت ت
،ات تتك ق لتت تتض ع ت تتك عإ ت تتلرع اب ت تتب ه ت تتب وه ت ت قج ت ت عاوعقت تتم ات ت ت ت ب ت تتب
ع ت ت ت ع ت ت تتض هت ت تتو نت ت تتق و رقعا ت ت تتل و ا ت ت ت عات ت تتره ا توقت ت تتوم ع ت ت ت
فت ت عاوق تتم وا تتو ات ت ت ت د ع تتض عاوعق تتم فر تتل عا تترب وعالر تتق وعاتتت ت
عاوقت تتم ع ت تتك عإ ت تتلرع ف ت ت ه ت ت ه عانلات تتب ق لت ت تلً ه ت تلً اتت تتل جت تتلنب ق ت تتل
ت تتعض عإ ت تتلرع ت ت ت ن ت تتو ا ت ت ت ت ت ا ت ت ت ع ا ت تتك عات ا ت ت ،ات تتك ة عاوقت تتم
عا ل. عاب و ت عا ا لل علاب ت ،ر ت تل
ا ت تتب ت ت ت قلع ت ت ع علتت تتب او ت تتو ا ت ت ع ت ت ِلثررررهيَ :عتت تتاش ل تت ت ت اب
و ر ف ر اجرم ابلرفض عا ل . ه ع عاتاش ل ر عات ا
تتتل ت تتل ع ب تتض تت ت ة ت ت ع ثرررهو ذلررر :ت تتل تترى ع تتض عابتترم تت ت
عو تت ت ض ا ت تتل هلجت ت ب عاتت تتابتل عاتتت تتاتر تت ت ع تب ت تتب عبت ت ات ت ت عات ت تتاري
عات تتاري تا تتك اتت ت عاتع ت ت ج تتلر عاجلعت ت ع عا تترع ب اج ت ت عت ت ا تتل فت ت
ا ت ت ت ع ت ت تتض و ا ت ت ت تت ت تتل ت ت تتتل ض وع ع فت ت ت ت ةو ا ت ت تتم ف تت ت تتل رت ت تتو تتتت
قجت ت ت رع ةو ت تترل عا ت تتتل ع ت تتك عاع ت تتلا وي تت ت ت ع عبت ت ت عااتت ت ت جا ت ت ت
عقات تتر ع ت تترل فلت ت ت ار ت ت عابت تترم لو ت تتب اتهلا ات تتض اتجا ت تتك عابج ت ت ن ت ت
242
ت تترى ع ت تتك ع ت تتارعل هت ت ت ع عا ت تترل فت ت ت تشت ت ت هت ت ت ع عاع ت ت ت عهجوج ت تتض قت ت ت
فج ت تتلر ا ت تتض ععاع ت تتلر و ت تتض فت ت ت هت ت ت ه عانلا ت تتب ةق ت تتوى تت ت ت عاجلعت ت ت ع عابلت ت تتب
ه ف ت تتل ا جلعت ت ت ع عابلت ت تتب ع ت ت تتك ت تتتل عاع ت تتلا ات ت تتل علعت ت تتض ج ت تتن ف ر ت تتو
،عتلا ا برم ف ه ع عاابلت . عاتانتل تع
حجٛـــخ االطزحظــــــــبٌ:
ت ت تتب ت تترى فج ت ت تتل عان ت ت تتب وعاتلار ت ت تتب ة عاتانتت ت تتل ن ت ت تتب ت ت تترع ب
ت تترع رت تتلا د عابت ت ت عت تتض وع ت تتل عونرت تتل ع ت تتل و ت تتض تت تتا ،ات تتك ا ت ت
ا علا وى وعا ره.
قو ً وعابرم ف و ا
ج ت تتود عا ت تتر بب ات ت ت ا فت ت ت عب ت تته عون ت تتل تهلا ت تتب كيضررررره :فت ت ت
ت ت تتك ﷺ ع ت ت ت ع ت ت ت ا جوعع ت ت ت عابلتت ت تتب عجج ت ت ت انج ت ت تتق عاتج ت ت ت نب فج ت ت ت
". ع عاتب و عجواض انر ع ن ع " :ا اع تل ا
وه ت تتو ع ت ت ت عل ت ت ت عا ت ت ت جا ت ت ت ع ت ت ت ج ت تتنب ع ت ت ت عات ت ت ت و ات ت ت
ف ر ت تتو ع ب ت تتل اتبت ت ت و ارت ت ت عارت ت تتو ﷺ ات ت تتل قت ت ت عات ت تتب رةى ةه ت تتل
فج تتل " :رررِّ كسررر ف يسررر ف رررَ ميرررو ت ت و فت ت عاشتتتلر عاتت ت ب وعات ت ا
زِّ ع ِ لا كْو ع ِ". ع ِ
ا ت ت ع ت تتك ت توع عاب ت ت و ع ت ت تجا ت تتك ف ت ت ،علنت تتب عاابلت ت ت علات ت ت
وا تت ت ت ت عر ات ت ت ت رنت ت ت تتب ا ت ت تتل ع اجلعت ت ت ت ع عابلت ت ت تتب عاشلعا ت ت تتب ع ت ت تتلا د ،ع ر ت ت تتل
. ع
ف ج ت ت ع ت ت عا ت تتلفب ة ت تتض قت تتل " :ت ت ت وقت ت ة رت تتر عا ت تتلفب ب عاتانتت تتل
ت تترل" ،ا ة عاتانتت تتل عت تتلاتب ك عات ت ت ي رر ت تتله ق ت ت عتت ت ت عتانت ت ت فج ت ت
عت ت تتض ةاتت ت تتب عات ت ت ت عهب ت ب ت ت ت ًل تتت ت تتل ت ت ت ع ت ت تتك ة عاتانتت ت تتل عا ت ت ت ي ت بت ت تتض
ع ك عارةي وعا وى. عا لفب ب ،تل ه و عاتانتل عاتع
243
فت ت ع ت تتك ةه ت ت عا ج ت تتل ت بت تتل علاتانتت تتل تت تتل ج ت ت ع ت ت وتت تتل ت ت
عا ج ت ت تتب ت ت ت ت الع جت ت تتلت رش ت ت ترع ات ت تتض وع رت ت تتل فج ت ت تتل عان ت ت تتب ق ت ت ت رات ت تتع
ره . اوتبوع ف عابت عض ةرشر ت
244
داددًا:ىالمصالـــحىالمردلــــــــــة ى
رؼزٚفـــــــــــــٓب:
ال ت تتق عاتج ت ت نب ف ت ت عا ت تتب ع ت تتك عات بت تتب رت ت تتل ال ت تتق ع ت تتك عا بت ت ت
. عا ي ف ض ج أل ةي
عاات ت انجت ت تت ت رعت تتل هرررَ :عاتبت تتل ك ررره تعري هررره أيررررد ِلع ررره
وات ت ج ت ت تتب ت بت تتب و فت ت ت ت ترع ع ت ت عا تتل عانرت ت ع تتل وع لات تتض ع تتل
ع ك ععاعلرهل ةو ،ا لا ل. ا
وا ت ت تتر عاتج ت ت تتلا عاترتت ت ت ت ب فت ت ت ت رت ت ت ت تت ت ت ت ل عقا ت ت تتاض ي ت ت تتروم عان ت ت ت تتلع
ت ت ت ت عاجت ت تتر ف ت ت ت تجت ت تتنم عاتا ت ت ت ع عب ت ت ت وفت ت تتلع عارتت ت تتو ﷺ تش ت ت ت
وعن ت ت فت ت ت ع ت ت ةعت ت ت عر ت تتر عاج ت ت ق عبت ت ت ة ر ت تتل ت رق ت تلً فت ت ت عاج ت تتنم
هوفت ت ًل ع ت تتض تت ت عا ت ت لل عت تتعب تت تتوت عارش تتر ت ت ت عاجت ت عر رتت تتل نت ت و ف ت ت
توقب ت تتب عا تلت ت تتب ،ا ة ت تتض نج ت تتق تجت ت ت نب عي ت ت تتب تت ت ت تجلجت ت ت عا ت تتر بب
لل. وه ن ي عاجر عارر وج ل اض ع عا
ا ت ت فت ت ا ت ت و رتت تتل ت ت ه ف ت ت ع ت ت ع عاتجت تتلا عاترت ت ت ب تت تتل تلش ت ت
و رب عا جو . وعاهل عات و عا وعو
245
قت تتل : ات ت ا ت ت قت تتل " :ةق ت ت عرات تتلب عهلل ق تتل ف ت ت ع تتره ا ت ت ق تتل
ق ت تتل ة ا ت ت رةي وا ا ت تتو – ةي ا ات ت ت ا ت ت عت ت ت ب رتت تتو عهلل ق ت تتل :ف ت ت
ةقج ت ت تتر – ف ت ت تترب ﷺ جت ت ت ت ر تب ت ت تتل وق ت ت تتل :عانتت ت ت ت هلل عات ت ت ت ي وف ت ت تتق
عهلل ورتواض". رتو رتو عهلل اتل ر
فج ت ت ت ةقت ت تتر ﷺ تبت ت تتل ًع ع ت ت تتك عا ا ت ت تتل عت ت تتلارةي وعا ا ت ت تتل عت ت تتلارةي
ت ت ه ف تتض الع تتق قوععت ت عا تتر ع تتك ي ت تره عت ت قلجت ت عًر ع تتك ق تتل ات ت
عا ت تتر بب وعاتار ت تتل عتجلجت ت ت هل عابلت ت تتب ف ت ت انج ت تتق تج ت تتلا عابع ت تتل تت ت ت
ت تترر وهت ت ت ع ه ت تتو عب ت تتض تب ت تتك عاتج ت تتلا عاترتت ت ت ب ت تتب ت ت ت ةو فت ت ت
رت ت تتو ععاع ت ت تتلر عاتجت ت تتلا عاترت ت ت ت ب ت ت تتر تا ج ت ت ت ًل ونرتت ت تتب عاا ت ت تتر وع ت ت ت ا
عإت ت .
علاتج ت ت تتلا عاترتت ت ت ت ب فع ت ت ت توع ٕ -ةهت ت ت ت عاج ت ت تتنلعب ر ت ت ت توع عهلل ع ت ت ت ت
ر تب ت ت ةن ت ت ا ت ت رت تتر ع ت ت تتر ة ع تتل رش ت ت عًر ت ت ت عونرت تتل ت ت ت
ا ج تتر فت ت ع ت ت ةعت ت عر تتر وعشت تتل ر ت ت عهلل ع ت تتل وق تتو ع تتك ر ت ت
عاجت ت ت لل ف ر ت تتو عت ت ت علاتج ت تتلا عاترتت ت ت ب ،ت ت تتلل عهلل ع ت تتض وا ت تتت
ع ك ععاعلرهل ا ً تا ،ا ض ف ا ر عونرل . ت
ف ت ت ت ت االت ت ت تتور ا اج ت ت تتم ع ت ت ت ت ن ت ت ت ت تبت ت ت ت ٖ -ة تج ت ت تتلا عا ت ت ت تتل
وعاقاجت تتلر ع ت تتك رتت تتل اها ت تتم عت تتلها م عاترت تتل واا ت ت ب ا ت توعاك عا ت ت ت
ت ت تتل ت تتد ع ت ت تتك ععاع ت تتلره ت ت ت ي ،ا ت تتك ،ه ت ت ت عر رش ت تتر ت ت ت ت تج ت تتلا عا ت ت تتل
فت ت ت عاب ت تتت وعانت تترج وا ت ت ت ة هت ت ت ع ت تتلقه ت ت تتل ع ت تترم عت ت ت ووقت تتوع
فر تتل ت تتل وتر تتل عا تتر بب عا ت ت عر تت ت ت تتتلنب و ت تتر وجت ت ن ا ل ارت ت
ل. اع ت ععاعلر عاتجلا عانل شب عاا ترت ع ل عا لرل وا
246
شروط المصالح المرسلة:
ع ت تتل ة اا ت توعفر ف ت تتل ت تتارل ا بت ت ت علاتجت تتلا عاترت ت ت ب ع ت ت عاجت تتلا
عا رول ع ا ب:
تتر عًر ع ت ت ةرع تتر ع ت ت انج تتق ب ت تلً ةو ات ت ف ٔ -ة ار تتو علت تتب :ع ت ت
فت ت ع رل تتت عاتجت ت نب هلج تتب ججت ت ع تتل انج تتق عا ت ت تترت ت تت ت عا تتل
ج ععاعلرهل. ف ةو ف عا رر ع فر وعن ةو ق ب ت عا ل
انجت تتق عات ا ت ت ت ت ت ٕ -ة ارت تتو نج جت تتب وا تت تتت وهت ت تتب :و ا ت ت ع ت ت
ت تتب عا ت ت ةو ة ا تتر عانر ت ت فت ت عانل شت تتب تن ت ت عا ا تتل تا ت ت ج تب تتض
جت ت ععاعت تتلر هت ت ه عاتج ت ت نب تترر ف ت ت ع ر تتل عانر ت ت تاوهتت تلً ف ت ت فت ت
وت ش ا بت ع ل.
ٖ -ةا رت تتو ف ت ت ع ت تتل عانر ت ت ع ت تتك عاتجت تتلا عاترتت ت ت ب ابت تتلره تت ت ت
نر ت ت ت شلعت ت تتت ع ت ت تلا د ةو عإ تت ت تتلل و ععاعت ت تتلر عاتج ت ت ت نب عاترت ت ت ت ب ف ت ت ت
عابت ت ت ع ت تتل ا ج ت ت ،ا ع ت ت ع ت ت و ت تتو ت تتد ةو ،تت تتلل ف ت ت عانل شت تتب
ف ت ت ت ع و ت ت ت ف ت ت تتل ت ت تتد ةو ،تت ت تتلل ع ا ت ت تتت عانل ت ت تتب ،ات ت تتك ،شعلات ت تتض علر ت ت تتق
عاتج نب اشعواض ع لر ق عا د ةو عإ تلل.
247
دابعًا:ىالعـــــــرف ى
تعرٌفـــــــــــه:
وةا ت تتوه ت ت ت قت تتو ةو فبت ت ت ِلعرررررف ُرررر :ت ت تتل ععات تتل ه ت ت تتور عا ت تتل
وجت تتلرت اا جت تتله عجت تتوا وت ت ت ارت تترر ت ت ترع عب ت ت ةهت تترى نات تتك اتر ت ت ت ت ت
علاجعو .
ر ِآلتية: وهلي ر َ ُذِ ِلتعريف يستخ ص ِ
ع ت ت تتك عه ت تتا م لعجت ت تتلا ٔ -ة عاب ت تترم ار ت تتو ت ت ت ت ععا ت تتل عا ت تتل
ت ت تتو ع ت ت ت لر ت ت تتق ار ت ت ترعر عاتتلرتت ت تتب وة ع تت ت تتب ععا ت ت تتل ه اتر ت ت تتض ت ت ت ت
ف ت تتو ع ت ت ع باعت تتر عت تتل ع تلع ت تتب تتت تتل وا جت تتك عابجت تتو ات تتض عت تتلاجعو عا ت تتل
ب تتض ةهت تتد ت ت ت تل ت تتق عابت تتل ع و عابت تتل ع ق ت ت ارت تتو عت تتل ع فر ت تتب وق ت ت
تلع ب. ارو
ت ت ت تت ت ت ٕ -ة عاب ت تترم ات ت تترق عت ت ت عإ تت ت تتلل و ات ت ت ة عابت ت تترم
عه ت ت ت م وهلجت ت تتا وعت ت تتلتا ع ت ت تتك عهت ت تتا م لع جت ت تتلا ابت ت تتلرم عا ت ت تتل
علت ت تتب هلج ت تتب وا ت ت ت ت ت ع ت ت عا ت تتلق ت ت ت عات ا ت ت عإ تت تتلل ف ت تتض
عا ل .
ث رررررة ِلخرررررءف :و ع ت ت ت ع ت تتك عه ت تتا م نج جت تتب عاب ت تترم ع ت ت نج ج ت تتب
عإ ت ت تتلل ة ن ت تتب عاب ت تترم ار ت تتو قلجت ت ترع ع ت تتك تت ت ت اب ت تتلرفوع ع ت تتض و
رو عب ه . ة تت ره تت ا ابلرفوع ع ض ت تبلجر
فت ت عرلف تتب فا تتلا ةت تتل عإ ت تتلل ف تتض ر تتو ن تتب ع تتك ت ت ت عا تتل
عجر ن وشض وتل ض ت عجور تا نجب.
لَ أ َ: - 1كِّ ِلعرف يي سِ لا س يِّ
248
ري ف عوا لي. هل لَ :هو تل
ع ت تتك ،ل ت ت ق ا ت تتي عاوا ت ت ع ت تتك عات ت ت رر و ثهلررررَّ :ابت تتلرم عا ت تتل
عا ت تتب ت تتت عا ت تتوع وقت ت ت ور ف ت ت عاج ت تتر عار ت تتر عو شت تتك تت ت ت ة ت تتض فت ت ت
ررَّ ِ رررَ ج تتو اب تتلاك{ :ي ِ
ُررري ُم ُِ ِلور ُ ُ تتوي فت ت عا تتوع عت تتابتل عاتب تتك عا
ِن ُ نيثَ َي ني ِِّ} ِليسه .]33 : كَن َ ِد ُم نِ لِ وذ َم ِر ِ نث ُو ََ
وةا تتوه تت ت عتت ت ةو ك ررره ِلعررررف ِلع رررَ :ف تتو رت ت ت تتل ععا تتل ه عا تتل
اجرم.
ع ت تتك عاع ت ت علاتبللت تتلع ف ت ت عبت تته عو ت ت ل ثهلررررَّ :ابت تتلرم عا ت تتل
ت ت ت ت ت ت ت عات ت ت تتر ع ت ت تتك اب ت ت ت ت ت تتر عات ت تتا ي علاجت ت ت ب وابت ت تتلرف تت ت ت
عال ق ةو عاتوت. علق ض ،اك ةقرب عو وا
حجٌة العرف:
هت ت تتب ت ت ت تتور عاب تت ت تتل ،ات ت تتك عاجت ت تتو عن ت ت تتب عابت ت تترم وععاعت ت تتلره ت ت ت ت
تجل ر عاا ر عإت ت وعتا اوع ع ك ا عتل ا :
ت َأر ِ
ررررررِّ َأ ِ
ررررررر ن ررررررذ ِ نلع ن رررررر كن رررررررر ِورررررره نلعر ِ
ف َك ن ٔ -قوات ت تتض ابت ت تتلاكُ { :خ ِ
ُن َ َ َُ ن
ع ت ت تتك و ت ت تتوب عابت ت ت ت عت ت تتلابرم يِّ} ِ أرررررررِف ]399 :فج ت ت ت رررررهُ ِ َ
ِ نلْر ِ
َ
ب عابت عض اتل ةتر عض عا ع ﷺ. و ض او ا
ٕ -قوا ت تتض ﷺ " :ت ت تتل ره عاتتت ت ت تو نتت ت ت ًل ف ت تتو ع ت ت ت عهلل نتت ت ت "
ت ت ت ة ر ت ت ت ت ت تتل باع ت ت تره عاتتت ت ت تو نت ت ت ت ًل ف ت تتو ع ت ت ت عهلل ف ت ت ت ع عان ت ت ت و
ب عابت عض وعاعاتل ع ض. اراب ع ض ة عابرم وا را
ٖ -ة عا ت ت تتر بب عإتت ت ت ت ت ب قت ت ت ت عرع ت ت تتت فت ت ت ت ةنرلت ت ت تتل عب ت ت تته ت ت ت تتل
ابلرف ت تتض عاب ت تترب ت ت ت ت ع ت تتل عت و ي ت ت ت ف ت تترعا ل انج ج ت ت تلً اتج ت تتلا عا ت ت تتل
249
وفت تتره ت تتب عاتجات تتو هلت ت ت ع ت تتك عابلق ت تتب رت ت تتل و ا ت ت تش ت ت عج ت ت عاتت ت ت
تش ت ت وة عاع ت تتلت ونرتت تتل عا تت تتل ةعل ت تتت عا لت ت ت ع وعا ت تتلرع ت ت ت ةع ت ترعف
فت ت تت ت عات ت ترعو وهت ت ع او تتض تت ت عا تتر بب ،ا تتك ععاع تتلر عاب تترم عاج تتن
عاا ر وعه عر عابرم عا لت .
ٗ -ة عا ت ت تتر بب عإتت ت ت ت ت ب ا ت ت تتت ت تعت ت ت ت ة رف ت ت ت عان ت ت تترج وعاا تت ت ت ت ر
ع تتك ا تتر تتتل اب تتلرفوع ع تتض ،جتتلل ا ت ت فت ت وف ت ،ات ت ع عا تتل ع تتك عا تتل
عات ت تتجب ف ت ت فبلً ا ت ت ه عات ت تتجب ت تتل ،ق ت ترعره ع ت تتك تت تتل ابت تتلرفوع ع ت تتض عت ت ت ُ
تت ت ن تترج) وقوا تتض ( :ر ت ت عهلل عجوا تتض اب تتلاك( :وت تتل بت ت ع ت ت ر فت ت عات ت
عر عا تر وا ر عر عابتر).
شروط العرف:
ارل عاجلا و عن ب عابرم اوعفر عا رول ع ا ب:
ٔ -ع ت ت ت تهلا ات ت تتض ا ت ت ت د ت ت ت ت عارات ت تتلب ةو عات ت ت ت ب وع ت ت تتك ه ت ت ت ع ف ت ت ت
ت تترب عاهتت تتر ةو عاابلت ت ت علارعت تتل تتت ععاعت تتلر اتت تتل ابت تتلرم ع ت تتض عا ت تتل
ةو عاتجت ت ت تتلترع ةو ع ت ت ت تتول عا ت ت ت تترر و ت ت ت تتر ا ت ت ت ت تتت ت ت تتل ت ت ت تتل ت عا جت ت ت تتود
عا رع ب ف عا ااب ع ك انر تض.
ع ت ت ت تتض ف ت ت ت ت ر ت ت ت ت عاتابت ت ت تتلرف ت ت ت تتر عابت ت ت ت ت عت ت ت تتلابرم ع ت ت ت ت ٕ -ة
ةو ة ع ت تتل ف ت تتو ر ت تتل وع بت ت تتو ع ت تتض ن ت ت ت ًل و اررو ت تتض ه ت تتر فت ت ت تب ت تتلت ا
رع ع ض. ا ا رو عرفلً جلانلً اع ل نر
ت ت تتر تب ت ت تتلره اا ت ت تتل ق ع ت ت تتك ه فت ت تتض فت ت ت ت ع رت ت تتو عابت ت تترم ٖ -ة
ج تتم عات تتر وات ت ه ر جت ت ض ع ه تتر تترى عاب تترم فت ت ع ت ت ع تتك اب ت ت
وارت ت عا تتق عا و تتل ع تتك اب ت ت عات تتر ر تتض شت ت نت ت و ا تتل ل ع ت تتل فت ت
251
بت ت ت ت علاا ت تتلق و ت ت تتض ا عاب ت تترم ا بت ت ت ت ع ت تتض ف ت ت ت هت ت ت ه عانل شت ت تتب عت ت ت
ععاعلر ا برم ف تجلع ب عاا لق ع ك ه فض.
با ت ت ت ت ت تتو عانل ش ت تتب ف ت ت ت ر ت تتو عابت ت تترم تبت ت تتوا عت ت تتض وق ت تتت ٗ -ة
ات تتر عابت ت ت عت تتض قع ت ت و ت تتو عانل شت تتب رتت تتل ا با ت ت عاا ت ت عت تتلابرم عاج ت ت
علابرم عاللر عب و و عانل شب.
251
ثامنًا:ىذــــــــــرعىمــــنىقبلـنــــا ى
ت تترع ل عهلل اب ت تتلاك امتت ت ت رررررِّ و يررررره :عونر ت تتل عاات ت ت ِل ررررررِد وشرررررر
و ت ت تتر بب ر ت ت تتر بب ،عت ت ت ترعه ،ات ت ت ت عات ت ت تتلعجب عوعت ت ت تتلب ة ع لا ت ت تتض عاترتت ت ت ت
وور ر ت تتر هت ت ت ه عونر ت تتل فت ت ت عاتت ت ت توت ت تتك و ت تتر بب ع ت ت تتك ع ت ت ت
عا ج ت ت تتل ف ت ت ت رات ت تتلب عهلل ابت ت تتلاك ةو ت ت ت ت ب رتت ت تتواض ﷺ وا ه ت ت ت م ع ت ت ت
ععاعت تتلر ت تتر بب ت ت ت قع ت تتل ت تتر بب ا ت تتل ،ع قت تتل عا ت ت ا ع ت تتك ،قرعرهت تتل علا تت تتعب
هِ ِ ا تتل رتت تل فت ت قوا تتض اب تتلاك ﴿:تتل كَيهررره ِلور ِ
ررري ُ
رررب َأ َر نرري ُم ُِ ِلُ َ
يِّ آ َ ُيررر ِ ُمت َ
ررذ َ َ َ
يِّ ِ نِّ َ نو ِ ُم نِ لَ َعو ُم نِ تَتو ُ َِّ ِلو رة.]381 :
َم َ ه ُم ِت َب َأ َا ِلو ِذ َ
ع ت تتك تت ت ت ت تتل فت ت ت ة ت تتض ،ع ق ت تتل عات ت ت ا عا ج ت تتل ة وا هت ت ت م عت ت ت
ت تتر بب ا ت تتل و ا ت ت رجات ت ت ت تتر بب ت ت ت قع ت تتل ورفب ت تتل ع ت تتل ف ت تتل ا ار ت تتو
ار ت ت عر ع ت ت عات ت ب رتت تتل ف ت ت قوات تض ابت تتلاك نرل ت تتب عت ت توتت تتك ت ت ت عات ت
رررَّ يررره َررر ِِ ِيو ُمرررِ َ َ رررتُِ كَ ني ُسررر ُمِ ِوهت َخر ِ ِ ِ
رررهذ ُم ُِ َ ن ن ن ن ن سرررا ل َ ن ِ َ رررهو ُ َ
قوت تتضَِ ﴿:وع ْ َ َ
ررهرِ ُم نِ سررر ُم نِ َذلِ ُمر نررِ َخ نير ٌررر َل ُمر نررِ ِأ نير َ
ررد َور ِ ررهرِ ُم نِ َررره ُنت ُ ِ كَ ني ُ َ ِ نل ِع نْر َ
ررو َتُ ُوررر ِ ِ َلرررا َور ِ
يِ ِلو رة]94 : َتَهب أ َ ني ُمِ ِيوَُّ ُُ ِلتووِب و ِ
ِلرَ ُ ُ َ َ َ ن
عهلل ابت ت تتلاك ب ت ت ت عااوعت ت تتب علا تت ت تتعب اجت ت تتو توتت ت تتك عجا ت ت ت عات ت ت ت ب فت ت ت
تض.
عا ج ت تتل ف ت تتل ت ت رر ف ت ت را تتلب عهلل ابت تتلاك ةو وع ت تتل ر تتل عاه ت ت م عت ت
تت ت ب رت تتواض ﷺ وات ت تتر فت ت تترع ل ت تتل ت ت ع تتك ة تتض قت ت را تتب ع تتل
وع تتك ة تتض ترف تتول ع تتل ةو ت ت تتو رجوا تتض اب تتلاك ِ ﴿ :ر ن
ررِّ رت تتل را تتب ع ت ت
ررس كَنررر يَ ن ر ٍ سررره ِو َ نير ِ
ررو يَ ن ً
ررِّ َ َتر َ
ررَّ َ ر ن رررِ َ
يو كَيور ُ سر َِ ِ َْر ِ ِ
ررو َذلررر َ َمتَ نويَررره َأ َرررا َويرررَ ِ ن كن
هُررره َ َمأَيو َ ررره ك ن ِ ررهد ِ رررَ ِن نَر ِ
َسر ٍ
ََ َيررره ََ َي َ
ررِّ ك ن
يعررره َ َ ر ن
ررهس َْ ً ررو ِليور َ
ت َ َمأَيو َ ررره َ َتر َ َ
252
لرررَّ تعرررهلاَ ﴿ :متَ نويَرررره أ َ ن ِ ِ
ررري ِه نِ َ
يهرررره َ َ يعررره ِل ه رررردة] 12 : رررهس َْ ً ِليو َ
رررررف ِورررررهن َ ني ِ س ِورررررهليو ن ِ
ف َِن ُ ُذ َِّ ِورررررهن ُ ُذ ِِّ ررررري َِّ ِوررررره نل َع ني ِِّ َِن َ ني َ
س َِ نل َع ن َِّ ِلررررريو ن َ
كو
و ررِّ تَُررر ود َ ِ ِ
ررِّ
ررَّ َ َ ر ن ت ِورررَّ َ ُهرر َ َم ر َ
ررهرةٌ َلر ُ ررهص َ َ ر ن َ ُ ٌ ررِّ ِوهلسرررِّ َِ نل ُْر ُررر َح ََِلس و
َل نِ َي نَ ُم نِ ِو َ ه كَ ني َز َو ِلو َُّ َأُ َل ِ َ ُُ ُِ ِل وهلِ ُ َِّ ِل ه دة.]49 :
253
ُِرررراَ َ نييَه وة ت تلً عت تتا اوع عجوا تتض اب تتلاك{ ﴿:ثُررر وِ كَ رثنيَرررره ِ نل ِمتَرررهب ِلو ِ
يِّ ن رررذ َ َ نَ
ت ِوررره نل َخ نير ِ ررَّ ِ رر نيهِ ن تَ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ِت َ ررد َ ِ رر ني ُه نِ َ
سرره ِو ٌ ُر ٌ رر نِّ أ َوهد َيرره َ رر ني ُه نِ َرررهل ٌِ ل َي ن س َ ُ ن ُ
ررررهار ]12 :ف تتلإرو ج ت ت ر رررو ِ نل َم ِو ُ
يرررر ضر ُ رررَّ َذلِرررر َ ُُررر َ ِ نل َ ن
نِّ ِلو ِ
ِورررِلذ ِ
ت رل ا وعرو تهجوج ًل عض ف بت عض ع ك ع ض ر بب تنت ﷺ.
254
الفص ـل الزاب ــع
د ة:
– ة عا جت تتض تت تتل تت تتعق ر ت تره – ف ت ت عا ج ت ت عاشت تتل عرف ت تتل ت ت ت ه ت ت
ت عرن ت ت الت تتوره عتت تتل تت تتتك ع ت ت ور عإت ت ت ت تت تتر ةش ت تتل تت تتوه وت ت ت ه ت ت
ةو تت تتل ل ت تتق ع ت تتض عجت تتر عاا ت ت اق وعا هت تتلر ف ت ت ه ت ت ه عاترن ت تتب عاع ت تتل
رت ت تتل ا ت ت ت ور ي ت ت تتر ت ا ت ت ت و عيت ت تتل وفج ت ت تتل رعت ت تتلر وةاتت ت تتب ةع ت ت ت
ع ت ت تتلر وةش ت ت تتر عت ت ت تتلا فت ت ت ت ع ه ت ت تتلر عاا ت ت ت تتر عإتت ت ت ت ت و تلا ت ت تتض واج تت ت ت تتض
وعراتلاض.
اج ت ت ت ة ت ت تتب ه ت ت ت ع عابجت ت تتر ش شت ت تتب ع ت ت تتر ت ا ت ت ت ع و ت ت تتت تت ت ت ت عهع
وعاعبت تتت عر هت ت ت وةق ت تتر ا ت ت عات اتت ت ت عإتت ت ت ت علإتلتت تتب و علت ت تتب عا ج ت تتض
وج ت تتلروع هت ت ت عاجت ت ت وع وعاج ت تتل ع فر ت تتل فت ت ت تر ت تتب تت ت ت ل عت ت ت ع ت تتب وفت ت ت
وفت ت عاعجت ترع عانتت ت عاعج تتري وفت ت عاروف تتب ةعت تتو عات تتب تلات ت عت ت ة ت ت
وف ت ت ت تجت ت تتر ن ت ت تتب عا بتت ت تتل وت ت ت ت ل عاشت ت تتوري وف ت ت ت عا ت ت تتل عوو عع ت ت ت
ت ت تتلعور ،ت ت تتنلق ع ت ت ت رعهو ت تتض وف ت ت ت عا ت تتلفب وعا ت تتو ع ت ت ت ت ت تتب وف ت ت ت
ر ر عالعري. ع ع ةعو شور وةنت ع ن ع و عو عايلهري وعع
ت ت ت ع عاتت ت ت عهب عا ج ت ت تتب وقت ت ت اعت ت ت ي ت ت تتور هت ت ت ا عوات ت تتب عات ا ت ت ت
عاتاب ت ت ت ت ت ع عاا ت ت ت ت ت عقار ت ت ت ت تتت ع تت ت ت ت تتتل ت تتت ت ت ت ت ت ل وعراعلت ت ت ت تتت عت ت ت ت ت تتلن
وقوعع ا ر بلا . ولرق عتا علللا ع ا ل عا
255
ه ت ت ه عات ت ت عهب ت ت ت رشرا ت ت ل ا تت تتت ا ات تتب ا ا ت تتر وف ت ت عانج جت تتب ف ت ت
عت ت ع ت ت ت ت ع ت ت هت ت قت تتو ف ت ت عا ت ت ة و عتت تتان عشل ا ت تترل عإتت ت ت
رت ت تتل ة ت تتل ابع ت تتر عت ت ت ت ت تتله ةجت ت ت ب فت ت ت ف ت ت ت ت ت ت ه عات ت ت ا وع ا ت تتل
تجلج ت ت ت عا ت ت تتر بب وةت ت ت تتلا ب وعقب ت ت تتب ف ت ت ت ا تت ت ت ت ر جوجت ت ت ت ل وعت ت ت تتا
رون ل.
تتل عهلل اب تتلاك ة اا ت ت ا تتعبه هت ت ه عاتت ت عهب تت ت عوت تتعلب تت تتل وقت ت
ب تتض قلات تتل وتاعوع ت تلً نا تتك عا تتو رتت تتل ة ت تتل ت تتل ا ت ت اات توعفر ا تتض عوعت ت ت
وات ت ت ع ت تتق ا ت تتض ةاع ت تتلل نا ت تتك ج ت تتلرت ةقوعا ت تتض ا عا ت تتول وعا ا ت تتلر فل ت ت ت ر
تل رر ف راب عاه م. ابرم ،ا ت ه
واتت ت ل ر تتل ا ت ت ع عاتت ت عهب ورهت تتل عارع تتر وةشره تتل عاوع ت ت فت ت عإفجت تتلأل
ت ت ت ع ا ت تتل عت عي تت تتب وتنا ت توعه عا عرا ت ت ع ت ت عيتت تتب عاا ت تتر عإت ت ت ت
ف ت تتل تت تتوم ان ت ت و ع ت ت عات ت ت عهب عاعلق ت تتب نات تتك عا ت تتو وعاا ت ت ا ت تتل ةاعت تتلل
: ت رو ع ك ت له ل و ا ف تل
256
أوال :املذهب احلنفي
257
رنت ت ا ت ت ه عات لق تتب ،ات تتك عاعجت ترع ف ترت تتو ع تتل ةن ل ت تتل تت ت ع لو ت تتب ور تتل
ش ع جرم عب ا ،اك عا جض. ع ع عا ت
عإتت تتل فت ت ت ةو ن لات تتض علاا ت تتلرع نرفت تتب ةتت ت تراض وتجت ت ت ر وق ت ت ع ت تتا
ر ق تتل ف ت ت ها تتم ،ا تتك عاب ت تتل ،ا تتك ق ت ت ً ةوق تتت ف عر تتض ور تتل ا تتا لاض
فت ت ت ت عراتت ت ت تتلعض رش ت ت ت ت عر ت ت ت ت ت عاتب ت ت تتلرم فبت ت ت تترم علاا ت ت تتلرع ةش ت ت تتر عت ت ت تتلر
وت ت ت تَ وتت ت تتل ارات ت تتب ع ت ت تتك ا ت ت ت ت ت ت ت
عاتبت ت تتلت ت ت ت ت ت ع ت ت ت وجت ت تترم َ
ت ت ت ت ع لت فرت ت تتل ،ع ار ت ت ت ت ار ت ت ت عت ت ت ت ع ت ت ت وهعت ت ت ترع و يت ت تتر وتتلرت ت ت تتب
وع وفت تتض ع ت ت ور ت ت ا تر ت ت ات تتض ع ت تتا لاض علاا ت تتلرع عتت تتا لاض ع ت ت عات ت ت لل
اوا عات لجب.
258
ات ت ت عت ت ت هت ت ت ع عاب ت ت ت ،ا ت تتك عرت ت تتب عا ج ت تتض تا تت ت ت ل فت ت ت ت ت تتض فبت ت ت عر ت ت ت
هل ت ت توع ف ت ت ت عا جت ت تتض وا ت ت ت فت ت ت علاجت ت تتنلعب ر ت ت توع عهلل ابت ت تتلاك ع ت ت ت
انجت تتلاق عوتت تتور ت ت ت تت تتبب ،رعر ت ت وتبت تترفا هو ت توع ف ت ت ع ت ت عار ت ت
وو عا جض عض ال ب عا ل وع هرع.
ورت تتل ةع ت تتو ن ت تتب فت ت ت ل ع ت تتض ا ب ت ت و عرت ت تتاض ا ج ت تتض نر ج ت تتل ع ت تتك ة
ل ت ت ع تتك ةرعب تتب ة ت توعل تت ت عا ج تتض :فج تتض عت تتر عت ت عاهل تتلب عاتع ت ت ع تتك
عاتج ت ت نب وفجت تتض ع ت ت ع ت ت ةع ت ت للات تتب عاتع ت ت ع ت تتك عاتت تتا علل وعاابتت تتق
فت ت ف ت ت عانجت تتلاق عا تترع ب وع ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت ةعت ت تتت تتبو عاتع ت ت ع ت تتك
عا ت ت ي هت تتو ع ت ت عاجت تتر وفج ت تتض واج ت ت وع ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت ععت تتل عااهت تتر
تت ت ت اض ةعت ت تتو ب ت تتر عاتجت ت تتور – وقت ت ت ع ت ت ت عاترل ت تتب عاب ت ت تتل تت ت ت عا جت ت تتض :ت ت تتل
ف تتلب ةع تتو ن تتب :عت ت ةج تتنلب عت تتر عت ت عتت ت ةهت ت ت عاب ت ت بت تتل
وعت ت ت ةج ت تتنلب ععت ت ت عهلل ععت ت ت عت ت تتر وعت ت ت ةج ت تتنلب ع ت ت ت عت ت ت ع ت ت ت
ع ت ت عع ت ت تتت تتبو ع ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت تتت تتبو وع ت ت ةجت تتنلب عع ت ت ععت تتل
ععل .
شٌوخــــــــــــــــه:
ت ترعه تت ت ة للا تتب عا ج تتض فت ت ا ج تتض ةعت ت ن تتب و عو تتض ت تتل ر تتل ةتت ت
رت تتل وع ف ت ت عج ت تره و ت ت فج ت تتل تتات تتل ع عارعت تتلر عا ت ت ه ت ت ع ت ت عات ت تتل
واجت ت رل ت تتت عاروف تتب فت ت ع ت ت ه اه تترج ع تتض و ج تتم ع ت تتك ق تتق عاتت تتلا
فلاه ت ت ه ةعت تتو تت تتو ل فج ت تتل عاب ت ترعق ورت تتل ف ت تتل نتت تتل ع ت ت ةع ت ت ت ت ت تل
ن ت تتب ةتت ت تتال ه عوو ف ت ت ت عا جت ت تتض واج ت ت ت اا ت ت ت ت ع ت ت تتض ع ت ت ت عقا ت ت تتلل عب تت ت تتض
ت تتض وا تت تتض شتت تتل ع ت ترع ت ت ت ب ت تت تتب تتت تتاوععب نات تتك قت تتل ات تتض وت ت تلً وت
259
تتل ةع تتل ن تتب ر ل تتب عت تتل ةهت ت ت تتل ع ت ت ه تت ت تت ت رشت ترع ةت تتا اض " :ة قا ت ت
ع وتبرفب.
وقت ت ةهت ت وقت ت ا ج تتك نت تتل عت ت ةعت ت تت ت تل فج تتض عت ت ،عت ترعه عا هبت ت
فج ت تتض عت ت ت ع جت ت تتب عا هبت ت ت عات ت ت ي ةهت ت ت فج ت تتض عت ت ت ععت ت ت عهلل ععت ت ت تت ت تتبو
عاج تتنلع عا ت ت عات ت ي ع تتا ر علا ج تتض وعا ت ترةي رش ت ت عر رت تتل ةهت ت ةع تتو ن ت تتب
ربل تتل عت ت ةعت ت رع تتلأل و تتلف ت تتواك عع ت ت عهلل عا ج تتض عت ت ع ت تتل عاا تتلعب
ع ت ت عتت تتر رتت تتل ه ت ت ت ات تتض رنات تتض ،ات تتك عان ت ت فرجت تتب عي تت تتب عااجت تتك ف ت تتل
و اب ت لرق . ت عت علاب تل وعا ج ل تا
261
جلوسـه للعلــم ومنهجه فً التدرٌس:
عب ت ت ة تت تتلت نتت تتل ع ت ت ةع ت ت ت ت ت تل عت تتل ٕٓٔه عا ت تتت عو يت تتلر
ةع ت تتو ن ت تتب ت ت ت تتض واوت ت تتل ،ا ت تتض ف ت ت ت ،ا ت تتك ةع ت تتر ا ت ت ت ت ه وةقت ت ترع
رتت ت تتض ة ت ت تتعض علاتهت ت تتللرعت ف ت ت تتو ا ج ت ت ت ن جات ت تتض ور ل ت ت تتت لر جات ت تتض ف ت ت ت
وار ت ت تتض بت ت تتره عاتتت ت تتلا عا ج ت ت تتب ع ت ت تتك ا ت ت ت ت ه و ع ت ت ت عا ت ت ت ر ،اجت ت تتل
ف تتل ف ت ت ا ر ت ت تتري عا جت تتل عاات ت ا ع ت ت ع ت تتل ةنرلت تتل شت ت عوتت ت
اجت ت ت و ت ت تتض و بلر ت تتو ض فت ت ت ع ا ت تتل ه وقت ت ت ع ةر ت تتض وقت ت ت وعنت ت ت تت ت ت
ور ت ت تتل وع ،ع ع ا ت ت ت توع ،ا ت ت تتك رةي وعنت ت ت ت تت ت ت اجت ت تتل نو نا ت ت تتك ب ت ت ت توع
عاا ت ت ت ت ةو و ت تتض عنت ت ت ا ت ت ت ت ه ورعتت تتل عجت ت ت عاهت ت ت م عت ت ت ةت ت ت ه ع ت ت ت
وةتت ت تتال ه ف ت ت ت و عا ت ت ترةي وتت ت تتل اعبت ت تتض ت ت ت ت ه ت ت ت م وع ت ت ت ه عالر جت ت تتب قت ت تتل
وت لق ت ت تتا ل ف ت ت ت ت ع عر تت ت ت ت هب ةعت ت ت ت ن ت ت تتب ع ت ت تتك عا ت ت تتورى واع ت ت تتل
ت ر ت تتب ف ت ت عا ي ت تتر وعاعنت تتو و تت ت تت ف ت ت ا ت ت ت عإت ت تتل ع ت تتك عات ت تتاج
ور عاا ج وعاانج . عا ا ل وه ف
ت تتله عوتت ت ت وب عااب تت ت ت ور ت تتل عوتت ت ت وب عااب تت ت ت وعت ت ت ن ت تتب
وا ج عوجو . وعااب ف ةن و عا لتبلت ت ن و عاان
وة عا عرت ت تتب ع ت ت تتك ه ت ت ت ع عا نت ت تتو ه ت تتو اشج ت ت تتم ا تت ت تتاب واتن ت ت ت د عر
وة عتت ت تتاترعر ا اج ت ت ت ع ت ت ت فلا ت ت ت ا ل ا ت ت ت عر عاتب ت ت ت وفلا ت ت ت ا ل ا ت ت ت ت ر
ب ت تتض للاع ت تتل ا ب ت ت ت تتنج ت تتل ةع ت ت ن ت تتب ع ت تتك ه ت ت ع عا ن ت تتو تت ت ت عات ت ت ر
وفر ت ت تره ف ت ت ت اجت ت ت ت تت ت تتو تاوعجت ت ت ت انجلاجت ت تتض ،ات ت تتك ة تت ت تتلت فر ت ت تتل ف ت ت ت
تتاتر.
261
فقه أبً حنٌفة ومنهجه فً الستنباط:
تتل تت تتاج ات ت ت تتعق ،ا ت تتض ت ت ع وت تتل فج تتض ةعت ت ن تتب لر ج تتب
ف ت ت عا ج تتض ع ت تتل ع تتك ةع ت ت ن تتب وقت تتل وقت ت قت تتل ف تتض عا ت تتلفب :ع ا تتل
لق ض ف تتلا رش رع ،" :ض ا ج ض". ف ض عإتل تلا عب ة
تتل فت ت عات تتا علل فجت ت روي ع تتض ة تتض وقت ت رتت ت ةع تتو ن تتب ا ج تتض ت
ا ت ت ة ت ت ةه ت ت ت ات ت ة ت ت فعتت ت ب ﷺ فت ت ق تتل " :هت ت عرات تتلب عهلل فت ت
ت تتات وا وة ل قت تتو ت ت ت ت تتات ت ت ت عجت تتو ةجت تتنلعض ه ت ت عجت تتو ت ت ت
ت تتره ف ت ت ت ع ع ا ت ت تتك عوتت ت تتر ،ات ت تتك ،ع ت ت ترعه ،ات ت تتك قت ت تتو ةه ت تترج ت ت ت ت قت ت تتوا
وعا ت تتبع وعانت ت ت وعع ت ت ت ت ت ر وتت تتب ع ت ت عاتت ت ت ب ف ت ت ة ة ا ت ت رتت تتل
وا ،تلع ت ت ًل رت تتل ت ت رالعت تتل وا تت ت ب وا قت تتو جت تتنلع ع ا ت ت وع ف ت ت ا ت ت
وعاتانتل وعابرم. عاج ل
َه ت ت ٌ علاشجت تتب
ةع ت ت ن ت تتب ة ْ ع ت ت ت ت ت عن " :ر ت ت جت تتو ت ت ت ات ت وف ت ت
وتت ت تتل عتت ت تتاجلتوع ع ت ت تتض وفت ت ترعر ت ت ت ت عاجت ت تتع وعا ي ت تتر ف ت ت ت تبت ت تتلت ت عا ت تتل
ت تت ت ض فت ت ت ع ق ت تتع ت ت ت ت عوت ت تتور ع ت تتك عاج ت تتل ع ت تتض ةت ت تتره وج ت ت
ع ت تتك عاتانتت تتل تت تتل ع ت ت ت ات تتض ف ت ت ع ا ت ت تت تته ات تتض ر ت ت ،ات تتك تت تتل
ابلت عاتت تو عض وهو عابرم.
رررلِّ كُرررر و ِ سرررر تيوها أيرررد كوررررَ َيي ررررة ت رررر ِ ويررره أ ررررا ذلرررر
أ ا ِ ُ و ِلسوعة ِآلتية:
عا ت ت تر بب وت ت ت ت ت ر لا ت ت تتل وعا ت ت تتض ار ت ت ت ِ - 3لمتررررررهب :وهت ت تتو ةتت ت تتل
ة نرلت ت تتل وتت تتل ت ت ت تج ت ت ر ،ا ر ت ت ،ا ت تتض ف ت ت ةجت تتو شعوات تتض ف ت تتو ةو
عاتج ت ت تتل ر عاات ت ت ت ععاتت ت ت ت هل عإت ت ت تتل ر ت ت ت تره تت ت ت ت عوات ت ت تتب ارو ت ت تتض قلبت ت ت ت
ت تره ،ا ة ةع تتل ن تتب عاشع تتوت فت ت ع و ت ت عانرت ت ف تتض ات ت عن تتو ع ت تض فت ت
262
وتت ت ةع تتر ت تتل عها تتم ف تتض و تتوه اات عاج تتر ر تتل تت ت ةوعات ت تت ت عت ت
هت ت ت تره ت ت ت عواتت تتب ت ت ت ه ت ت ه عات ت اات ت ت تتو عاتهلا ت تتب ف ت تتو ا ت ت عت ت
ت ت ت ة ةعت ت تتل ن ت ت تتب ا باعت ت تتر ة ،ه ت ت ترعج ت ت تره ر ت ت ت ا عت ت تتض وعت ت ت ت عت ت تتض
ت تتر تج تتلر ا ت تتل فت ت عا ت ت و تت تتاج عب تته ةفت ت عر عتوتت تتلت عاج تتر ع ت ت ا
ر ت تتو هت ت ت ع عات ت ت ا اهج جت ت تلً وع ت ت تتل عت ت ت ه ت ت تتهلً وات ت ت جت ت ت ع ت ت ت ه ة
ت ب نل ع ا ع ة ارو تاوعارع ةو ت ورع ع ك عوق .
ِ- 2لسرررررية :وه ت ت ت عاتع ت تتب ارا ت تتلب عهلل عات ج ت ت ت ب ات ت ت تتض ووت ت ت ت اض
ه ت ت ع ت تتل ف ت تتض ا ج ت تتر عاع ت ت ت اع ت ت عا عت ت ت ﷺ رتت تتلاب رع ت تتض فت ت ت ات ت ت
عا عت ت ﷺ ور ل تتت عاتت ت ب ا ت ت ا ع ت ت ه فت ت عاتراعت تتب عاشل تتب عبت ت عارات تتلب
ت ت عانر ت ت ف ت ت عاجت تتر وو ت ت ف ت تتض ت ت ت ب جت تتنت ع ت ت ه ا ت ت ب ت ت فت ت ع ات ت
ر ا . ةو عتانتل ةو رهل ت ق ل ع ل ،اك
هت تتلد هلل ا بت ت ت علات ت ت ب فج ت ت ع ت تتارل وق ت ت رت تتل وع ت ت ن ت تتب ت ت ت
ف تتل ت تتب تت ت عا ت تترول – اب تترم ا جت ت ا ل عت تتلار ول ،ا تتك را تتب ةجت تتو
ات تتض ة ةعت تتل ن ت تتب ا ت ت ر ت ت عا جت تتض – وعا ت ت ي ت ت ر ه ت ت ه عا ت تترول ات تتض اع ت ت
ب ت تتره تا ت تتض ع ت تتك وع ت ت تتل ر ت تتل را ت ت ع جت ت ت عانت ت ت و تت ت ت ن ت تتو عات ت ت
عوجو عا لتب وعاجوعع عاشلعاب و جلر ض ع ره ت عونل و.
ِ- 1إْ ررررره :عنت ت تتا عإتت ت تتل ةع ت تتو ن ت ت تتب علإ ت ت تتلل تل ج ت ت تلً ،ع شعت ت تتت
ج تتض وانج ت ت ق وقوعت تتض ت ت توع ةرت تتل ،تلعت تلً جت تتر نل و باع ت تره ن ت تتب قلب ت تتب
ة ر ت تتل ،تلع ت تتل ت ت تتروا ل و باعت ت تره عإت ت تتل ن ت تتب ي ت تتب بتت ت ت ع ت تتل ،ع ات ت ت
اهلام جل ةو ق لت ًل.
- 4رررر و ِلُررررَهوَ :ةه ت ت عإتت تتل ةعت تتو ن ت تتب عجت تتو عاجت تتنلع وع ت ت ه
علجت ت تتروع عارتت ت تتو ةت ت ت ت عر وع ت ت تتب عااعت ت تتلل فلاجت ت تتنلعب ر ت ت توع عهلل ع ت ت ت
263
وعرفت ت توع عات لت ت تتعلت عاتها ت تتب ا ت تتلت وعونل ت تتو ﷺ فوعت ت توع ع اا ت ت ت
نت وع ع عارتو ﷺ ،اك عوتب ت عب ه. وه عا
عإتت تتل ةع ت ت ن ت تتب ف ت ت عابت ت ت عجت تتو عاجت تتنلع ة ت تتض ،ع ورت تتل ت ت ت
اب ت ت ت ةق ت توع عاجت تتنلعب ف ت ت تت ت ت اب رت تتو ا ت ترةي ف ت تتل ت ت تتل ف ت تتض رت تتل
اه ت ت تتر ت ت ت ت ةق ت ت توع عاجت ت تتنلعب ف ت ت تتل تت ت تتل وعفت ت تتق ع ا ت ت تتل ه وا هت ت تترج ع ت ت ت
ت تتات وة ل ت بت تتل رتت تتل ة ت تتلر ،ات تتك ا ت ت عجوات تتض " :ه ت ت جت تتو ت ت ت ةق ت توعا
ره . ،اك قو ات وا ةهرج ت قوا قو ت
ف ت تتض نت تتا ف ت تتل رت ت تتل عاات تتلعب وع ع رت تتل عاه ت ت م ف ت ت عاتتت ت ت اب ع ت ت
ع ا وع ورعتل قل ف ل عرةي ا ج عض ةن ه .
ع ت ت تل ا ر تتو ف ت ت ِ- 9ل يرررهس :عتت تتابت عإت تتل ةع تتو ن ت تتب عاج تتل
عاتتت ت ت اب ت ت تتد ت ت ت ت رات ت تتلب ةو تت ت ت ب ةو ،تت ت تتلل ةو قت ت تتو جت ت تتنلع ف ت ت ت
تتت ت ت رل ف ت ت عاج ت تتل واج ت ت تت ت ت ا ت ت ترةي ف ت تتل ت ت تتل عاتتت تتلا عاا ت ت ا ت ت
عن تتو ع ت ت عاب تتب ف ت ت ع وجت ت ،ا ت تتل ةه ت ت ف تتلق ف ت تتض رت ت ت ت ت ت تتعجض فرت تتل
ا لع ت تتق عاب ت تتب عاا ت ت ت هاعره ت تتل ع ت تتره عا ت تتروه و ج ت ت ت ر وق ت تتلا ات ت ت اج ت ت ت
وجت ت ،ا تتل وقت ت ةع تتل ةع تتل ن تتب ع تتك ات ت ت تتل نع تتله عهلل اب تتلاك ع تتض تت ت
عو ت ت ت ت ل ت ت ت ت اتلشت ت ت ت قت ت تتب ي ت ت تتر وتت ت تترعب ه ت ت تتللر ف ت ت ت ،عر ت ت ت تتل ع ت ت ت
وعها م.
عاي ت تتلهر ،ات ت تتك ِ- 6ستَسرررررهِّ :وه ت تتو هت ت تتروج عت ت ت تجا ت تتك عاج ت ت تتل
ت ت ت تترورع ةو ةو نرت ت ت ت هت ت ت تتر هلا ت ت ت تتض و ا ت ت ت ت ت عرع ت ت تتلع ان ت ت ت ت و جت ت ت تتن
عايت ت ت لهر ا بت ت ت جت ت ت ن اض فت ت ت عب ت تته ع ت تترم ةو تجت ت ت نب و عاج ت تتل
عا ا ت تتلت فت ت ت عت ت ت تت ت ت عاعن ت تتو ع ت ت ت ع ت تتب ةه ت تترى عت ت ت لر ت تتق عاج ت ت تتل
264
وقت ت ت ر ت تتل عإت ت تتل ةع ت تتو ن ت تتب ةرش ت تتر عوات ت تتب ةهت ت ت ع علاتانت ت تتل عاه ت ت ت
ره. ن و عت ع روب ت ض ا بت ع ل
ع ت تتك ةت تتر ا ت ت ت تتر ِ- 7لعررررف :وهت تتو تت تتل ر تتو ع ت تتض عتت ت عاتت ت ت ت
رت ت تتو ف ت تتض ت تتد ت ت ت ت عاج ت تتر ةو عاتت ت ت ب ةو عت ت ت ت عاج ت تتنلعب ع ت تترل ة
عرف ت تتل ج ت تتن نل ا ه ت تتلام جت ت ت ًل ف ر ت تتو ن ت تتب و عر عات ت ت د واجت ت ت ع ت ت تتك
جت ت عإت تتل ةع تتو ن تتب ع ت تتك عاب تترم رش ت ت عر تت ت فروعت تتض عا ج تتب عت ت ر تتل
عابت ت ت عت تتض ع ت تتك عابت ت ت علاجوعع ت ت عابلتت تتب ع ت ت عاابت تتلره وةرشت تتر تت تتل رت تتل
وةا تتلي عال ت ت ق وعا بات تتق وف ت ت عابجت تتو عابتت ت عت تتلابرم ع ت ت ه ف ت ت عا ت ت ت
وعا رول.
265
النتقادات والطعون على مذهب أبً حنٌفة والرد علٌها
ت ت رع رع ت ترع ع ت ت تتب رف بت تتب ة ر تتل اتت تتل ن ت توعه عإت تتل ةعت تتو ن ت تتب ت ت ت
عب ت تته تبلجت تتر ض تت ت ت فج ت تتل عاروف ت تتب فلب ت ت توع ت تتو تت تتم عانجت ت ت وعانت ت ت
وة ت تتض ع ت تتض ع ت تتض ع ت تتك عر ه ع ت تتك عات ت ترةي عاتع ت ت ت ع ت تتك عا ت تتوى وعاا ت ت ت
وقت ت ت وعاتانت ت تتل ا ت تتر عابتت ت ت علاتت ت ت ب عاج ت تتن نب وقت ت ت ع ت تتل عاج ت تتل
وةه ت ت عايت تتلهر ونت تتلواوع ا ر ت ت ه تت تتل ره ف ت ت ه ت ت ع عا ت ت ع عبت تته عاتن ت ت ش
ف نجت ت توع ع ت تتك ةعت ت ت ن ت تتب ةرشت ت تتر تت ت ت ت ت تتلاا تتت ت ت اب ور ت ف ت تتض عات ت ت ت ب
ات ت ي تتره وق تتل ف تتل عإت تتل عت ت ي ته تتلام وه جت توع تت ت ج تتن نب فت ت
،ا تتك ة تت ت هب ةعت ت ن تتب ف تت ت ب فلرتت ت ب جت ت رت عا ج تتض عات ت ي ه تتو تتر بب
تت تتتلو ب عت ت ت و ت ت بل رتت تتل عت تتلعوع ع ت تتض ع ت تتض رت تتل ق ت ت عاع ت تتلعب ف ت ت
عان ت ت و وة ت تتض ا ت ت ت تترو ،ا تت تتعبب ع ت تتر ن ت ت شلً ر ت ت ا لب ت توع ع ت تتض ع ت تتض
ةه ت ت علان ت تتب رتع ت ت ة وقت تتلاوع ة ت تتض ةو ت ت ت ة ت ت عان ت ت نات تتك تت تتتله عب ت ت
و ت ت تتعوع ،ا ت تتض فت ت ت هت ت ت ع عا ل ت تتب ة ت تتض ةا ت تتم رالع ت تتل فت ت ت ع تت تتل ةهت ت ت عان ت ت ت
ت ت ي ،ات تتك وعت تتا وع فت ت هت ت ع عالبت ت ،ا تتك ة عوهت ت عتعت ت ة عاان ت ت عان ت ت
ت لفت تتلع تجلج ت ت عا ت تتلرل عان ت ت ت تت تتل نرتت تتض عهلل اب ت تتلاك وانت تتر تت تتل ةن ت تتض
عهلل علا تل . وعتجلل عاارلا م وه ع تب ف
ت ت ت ت هب عإتت ت تتل ةع ت ت ت ن ت ت تتب ف ت ت ت ت ب و ت ت تتر ع ت ت تتك عالب ت ت ت عوو ع ت ت ت
ف تتل ج تتو : فلرتت ت ب جت ت رت عا ج تتض عات ت ي ه تتو تتر بب ت ا تتب عتت ت و ت ت
عإتت ت تتل ةعت ت ت ن ت تتب ف ت ت ت ،هت ت ت ع عاج ت تتو عب ت ت ت ع ت ت ت عانج ج ت تتب و تت ت ت
و تت عت تتلق عواتت تتب عات ا ت ت عتت تتا علل عونرت تتل ا ت ت هت تترج ع ت ت ت ت ت
تتد ت ت ت ج تتو ع ةر تتض تت ت ونت ت ة تتض :ا ت ت ات ت ا ق تتو عإت تتل عت ت ت
را ت تتلب عهلل ابت ت تلاك ةو ت ت ت ت ب ﷺ ةو ت ت تتل ة تت ت ت ع ت ت تتض عاج ت تتنلعب وةتت ت تتل
266
تت تتل عها ت توع ف ت تتض اه ت تتر ت ت ت ةقلو ت تتل ةقرع ت تتل ،ات تتك رات تتلب عهلل ابت تتلاك وعات ت ت ب
ات ت ت فلا ا ت تتل عت تتلارةي وتت ت ت عا ج ت تتض اتت ت ت ع ت تترم ا ت ت وت ت تتل ت تتلو وا
رت تتل ت ت ف هت ت ع عالبت ت عت ت عإت تتل ت تتل قلا تتض عا ج تتل تت ت عاهتتا م وق تتل
ةق عر ت تتض وتبلجت تتر ض فب ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت عاتعت تتلر قت تتل :تت تتل ار ت ت ةعت تتو ن ت تتب
عتت تت ،ا عن ت تتب ت ت ت رات تتلب عهلل ةو ت ت ت ب ع ت تتض ﷺ وع ت ت عا ع تت
ع تتله ق تتل :ر تتل ةعت تتو ن تتب ،ع ور ت ع تتض تت ت ت اب فت ت نت ت و جت تتن
ف نتت ت ت ت وعا قت ت تتل عاعبت ت تتض وع ر ت ت تتل ع ت ت ت عاج ت ت تتنلعب وعاات ت تتلعب فرت ت ت ت ا
عاج ل .
تت تتب ،ا ت تتض ت ت ت قجت تتور تبرفات تتض وعا تلتت تتض علات ت ت ب ف ت تتر ه ت ت تتل وةتت تتل ت ت ت
هت ت عا ج تتض ف تتض ،ا عتت ت اتات ت ع تتض تت ت ترل تتب علا ج تتض فت ت عج تتر ات ت رت ت
ع تتا ر ع تت تتض علارات تتلب وعات ت ت ب وق ت ت اا تت ت ع ت تتض عبت تته ةجت تتنلب عان ت ت و
وا ت تتو اتتت ت توع ف ت تتض قج ت تتو عر فت ت ت تبرف ت تتب وت ت تتم و ف ت تتر عت ت ت عا ت ت ت رت ت ت ع
عات ت ت ب تت تتل ا تت تتوه وتت تتل ات تتلعبوه ع ت تتك ة ت تتض ق ت ت ج ت ت ع ت تتض ة ت تتض ا ت تتر عتت تتلاا
نت ت ت و وهتت ت تتب ع ت تتر نت ت ت و عت ت ت ع ت ت تتل ع ت تتار فت ت ت ،ه عر ت تتض تت ت ت عج ت تتب
عوات تتب وا تتض تتت ت روى ف تتض تلا تتب وشتل تتب ع تتر نت ت شل فت ت ع تتلب عاجت ت ع
ونت ت ت ه وق ت ت ت ةعت ت تتو عات ت ت ت تنت ت ت ت ع ت ت ت تنتت ت تتو عاه ت ت توعر ت عاتات ت تتوفك عت ت تتل
نت تتو ٘ ٘ٙه تت ت ت ع وع ت ت ن ت تتب لع ت ت عتجت تتر عت تتل ٖٕٔٙه فوق ت ت ف ت ت
شتل تلاب ج نب رع رع.
ك رره ِلاعررر ِّ أ ررا ِإ رررهِ وأخرررذه و ورردك ِلتَهيرررو ررهلْ ِب أرررِّ ذلررر :
كِّ ِلَيو أ ا ي أيِّ:
ْرررره ز شرررررأه :وه تتو تت تتل قجت ت ت ت تتل اه تتد ت ت ت ععا ت ت عنل شت تتب يررر
ر ت ت تتو فت ت ت ت هت ت ت ت ع و ة ت ت تتب تت ت ت ت عاتت ت ت ت ق عات ت ت ت ي وقت ت ت ت ف ت ت تتض و ات ت ت ت
267
عا ت تتاه د عارار ت تتلب اتن ت تتر وتت ت ت هت ت ت ع عاجع ت ت ت عانا ت تتل ع ت تتك عااوجت ت ت
،ات تتك ن ت ت ا ت ت تتال عاوج ت ت و ،ا ت تتض ةو ع ت تتك ف ت ت ي ت تتلا ا ج ت ت ر ع ت ت تك
ف ي تض و ا علر ق تعلأل رعل.
ِلثرررهيَ رررِّ ِلَيرررو غيرررر ِلْررره زة شررررأه :ف ت ت عاات ت ا ت ت ك ررره ِليررر
ت ت تترع ًل ةو ا ت ت تتلقه تجت ت ت ت نب ت ت تترع ب و ات ت ت ت رلانا ت ت تتل ع ت ت تتك ةجت ت ت ت
،ت ت ت تتجلل عانج ت ت تتوق وععل ت ت تتل عاوع ع ت ت تتلت وعرار ت ت تتلب عاتنرت ت ت تتلت وتت ت ت ت هت ت ت ت ع
تجت ت ت عرهل ف ت ت رت ت تتب جت ت ت رع عاجع ت ت :عانا ت تتل ع ت تتك ،ت ت تتجلل عا ر ت تتلع ع ت ت
ت ترعا ل ت ت تتض وعنا ت تتل عاتت ت ت تب ع ت تتك ت ت ت عانعت تتوب وات ر ت تتل ا ج ت تتر شت ت ت
و ل عاتت رلرا ع هل وعاب ل علهلل. ه ج لت
عت تتض ت تترعل ع ت ت ،ت تتض ت ت ب ،ا ت تتض ف ت ت وعا ت تتول عوو ت ت ت عان ت ت ا ع ت ت
جت ت عت ت ةعت ت تترعل وات ت ف تتو تن تتر عب تته عان تتلات ةت تتل عا تتول عاش تتل
ن ت تتب ت ت ت عان ت ت ،ا عا ت تتول عوو فجت تتل رتت تتل ا ت ت ا ج ت ت ع ت تتض ن ت تتب وعن ت ت ع
وت تتل ور تت ت عب تته عان ت ت فت ت را تتب عاتت ت هب ،ت تتل ه تتو تت ت عا تتول عاش تتل
ا ت ت ت ج ت ت توع ع ت ت تتك نج جت ت تتب فات ت تتوى ات ت تتعبه عاتا ت ت ت هر ت ت ت ت عون ت ت تتلم عا ت ت ت
،اك عإتل . تعب هلا وا تر ف عان ت هب ،تلت
عاروع ت تتب ف ت ت تتض فت ت ت وةت ت تتل ت ت تتل ق ت ت ت تت ت ت ة ت تتض ةا ت تتم رالع ت تتل فت ت ت عان ت ت ت
ع ك ع جناض. تا لق ب و ا
268
تالمٌــــــــذه:
و عات ت ت هب ت ت ت ر تتل وع ت ت ن تتب ا ت ت ت رش ت تترو ع ت ت ع ت ت تت ت
إ ل اعبه ت ع ا ر ت : و ار ةرعب
-1أثٕ ٕٚطف:
وه ت تتو بج ت تتوب عت ت ت ،عت ت ترعه عو ج ت تتلري عاتوا ت تتو علاروف ت تتب ع ت تتل ٕٔٔه
وعاتا تتوفك ع تتل ٕٔٛ :ه وقت ت ةهت ت عا ج تتض ةوا عت ت ععت ت ةعت ت ا تتك شت ت ع ت ت
ت ت ت ه علات تتل ا ج تتر ةعو ت تتض .رنت ت ،ات تتك عات تتب وةه ت ت ةعت ت ن تتب عا ت ت ي ر تتل
ع ت ت ت عإتت ت تتل تلا ت ت ت عا جت ت تتض وعان ت ت ت و وق ت ت ت رت ت تتل ةعت ت تتو وتت ت تتم ت ت ت ت ةفجت ت تتض
ترل ت تتض عبت ت ت ت ت تتوت عإت ت تتل ةج ت تتنلب ةعت ت ت ن ت تتب وقت ت ت عها ت تتلره ا ت تتو
واا تت ت ع تتض ةجت تتنلب ةعت ت ن تتب رتنت ت ت عت ت عانتت ت و ت تره رت تتل رت تتل
ةعت ت تتو وت ت ت تتم ةو تت ت ت ت ةات ت تتم فت ت ت ت عاتت ت ت ت هب ،ا ة تبي ت ت ت ت ا لا ت ت تتض قت ت ت ت
ع ت ت شرت اب ت ت ع ل ت تتب عوجت تتنلب ع ج ت تتض وا ت ت ج ت ت ،ا ت تتل تتت تتل ةا ت تتض تت تتوى
رات تتلب" :عاه ت ترعج" ورات تتلب" :عات تتر ع ت تتك عوو عع ت ت " رات تتلب :عهت تتا م ةع ت ت
ن تتب وععت ت ةعت ت ا تتك وقت ت ج تتض عا تتلفب فت ت را تتلب عو وقت ت ا تتواك ةع تتو
عات ت ت ي شت ت ت عا ت تتل ي شت ت ت وتت تتم عاج ت تتل فت ت ت ع ت ت ش ش ت تتب ت ت ت عاه ت تتل
عا ت ت ي واه ت جت تتب قل ت ت عاج ت تتلع وق ت ت عت ت ت ف ت ت ه ت ت ع هت تتلرو عار ت ت
. ر عات هب عان عالر ق ع ك
-2يحًذ ثٍ انحظٍ:
وات ت عوعتت تتل عت تتل ٕٖٔه ه تتو تنت ت ت عت ت عانت ت ت ع ت ت فرقت ت عا ت ت عل
ت ت تتر ة ت ت ت علاروف ت تتب واا ت ت ت ت ع ت ت تتك ةعت ت ت ن ت ت تتب وت ت تتلت ع ت ت تل ٜٔٛه
جت ت تتنعاض ا تت ت تتل ا ت ت ت ار ت ت ت لوات ت تتب اتت ت تتوت عإتت ت تتل وهت ت تتو ج ت ت ت ر ف رت ت ت ت
ر ت تتل فل ت تلً عتت تتاوعب ةجت تتو عات ت ت هب وتت تتم ورت تتل عرتت تتاض ع ت تتك ةع ت ت
269
وفروعت تتض وج ت تتلر ةرش ت تتر عوجت تتنلب ،نلل ت تتب ع ت تتض وق ت ت ا ت تتواك عاج ت تتل فت ت ت
ف ت ت عاتت ت هب وهت ت اتش ت ت واباع تتر ت ا لات تتض عاتر ت ت عوجت ت ع ت ت عار ت ت
شت تتروع عي ت ت تتب ن ي ت تتت ف ت تتض هت ت ت ع عات ت ت هب وتت ت ت ة ت ت ت ر هت ت ت ه عات ا ت تتلت:
را ت ت ت تتب يت ت ت ت تتلهر عاروع ت ت ت تتب عاتت ت ت ت تتاب وهت ت ت ت ت :رات ت ت ت تتلب :عوجت ت ت ت ت عاتبت ت ت ت تتروم
"علاتعت ت ت تتول" وعا ت ت تتلت عاجت ت ت ت ر وعا ت ت تتلت عارع ت ت تتر وعا ت ت تتل عت وعاتت ت ت ت ر
عاجت ت ت ر وعاتت ت ت ر عارع ت تتر وهت ت ت ه عارا ت تتب ت ت تتت ل عان ت تتب :را ت تتب ي ت تتلهر
عاروع ت ت تتب و ت ت تتل رو ت ت تتت ع ت ت ت تنت ت ت ت ع ت ت ت عانت ت ت ت وروع ت ت تتب عاشجت ت تتلت وق ت ت ت
عهاج ت تتر هت ت ت ه عارا ت تتب تنتت ت ت عت ت ت ةنتت ت ت عان ت تتلر عا ت ت ت ر علان ت تتلر عا ت ت ت
وه ت ت تتو را ت ت تتلب عات ت ت تترو ي عاتا ت ت تتوفك ع ت ت تتل ٖٖٗ :ه فت ت ت ت رالع ت ت تتض :عار ت ت تتلف
ت ت تترنض عاترهت ت ت ت ف ت ت ت رالعت ت تتض وق ت ت ت ج ت ت ت عات ت ت ت هب عان ت ت ت تبات ت ت ت ف ت ت ت
ع. ت عاتتتك عاتعتول عا ي وج ،ا ل ف ش ش
-3سفز ثٍ انٓذٚم:
وات ت ت عت تتل ٓٔٔه وا ج ت تتض ع ت تتك ةعت ت ت ن ت تتب وهت تتو ف ت تتر ع ت ت عا ت ت ت
وا ت تتوف ع ت تتل ٔ٘ٛه ورت ت تتل ةرع ت تتر ة ج ت تتنلب ةع ت ت ت ن ت تتب عورعب ت تتب ت ت ت ت ل
عات ت ت ق ق فت ت ت عت ت تتابتل عاج ت ت تتل عبت ت ت ه توا ت تتل وقت ت ت عتا ت تتل ع ت تتلا وةتت ت ت
وقت ت ق ت تتض ع تتك عاتانتت تتل فر تتل ةرش تتر ة ج تتنلب عإت تتل ةهت ت ع علاج تتل
علاب وعااب ناك تلت. وي ت ا وق رفه اوا عاج ل
وتتت ت تتل ع ت ت ت عا اعت ت تتله ،ا ت ت تتض ة ه ت ت ت ا عاا ت ت ت ت عاش شت ت تتب ب ت ت ت و ت ت ت ت
وه ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ةجت ت تتنلب عإتت ت تتل وا ت ت ت ت ه عاتعل ت ت تتر لعجت ت تتب عاتعت ت تتر
ن ت تتو رت تتل ا ت ت ع ا ت تتل ه عاتتت تتاج ف ت ت عا ت تترول ار ت ت ع ت ت ع عات ا ت ت
ع ا ت تتل ه هت ت ت ع رت تتل تع ت تتل ع ت تتك عوجت تتو وعاجوععت ت ت عاا ت ت قرره ت تتل عإت ت تتل
عتشلع ت تتب ،ات تتك ،ت ت تتلت ت ت تتعا تت ت ة عر هت ت ت ا عوجت تتنلب وع عاتااع ت ت
271
تت تتعب عاتت تتاب ،ات تتك عاتب ت ت ن ت تتو ،ت ت ا ت ت ج ت توع ع ت تتك تت تتل ةفات تتك عت تتض ةعت تتو
ن ت تتب ع ت ت هت تتلا وه فت ت ت ت ت توعل رش ت ترع ي ت تتر ا ت ت ت ف ت تتل ا ت ت ةقت تتوى تت ت ت
ا ت تتض فج ت ت رت تتو ف ت ت عاتت ت ت اب عاوعن ت ت ع ة رعبت تتب ةق ت توع :وع ت ت ن ت تتب قت تتو
تت ت ات ت ت تتل ي تتر ارت ت تت ت وتر ت ت وارت ت تت ت ةج تتنلعض عاش ش تتب ق تتو
وع هت ت تتر ،ات ت تتك ع شت ت تتلر ةو عاتب ت ت تتك ف ت ت ت ت ةن ت ت ت ه ،ات ت تتك عوه ت ت ت علاج ت ت تتل
ير عاشلاو ةشر وهر ع. و جوى ف عاتانتل
271
ا ت تتض ف ت ت عاوفت تتلق ور ت ت ا ف ت ت عاه ت ت م رتت تتل قت تتلتوع علا ت ت فلل ع ت ت عع ت تتل
. رت ع رعاض وعا اجلر ا ل علات ليرعت عاا
ٕ -ععاع ت ت تتلر عاتت ت ت ت هب عان ت ت ت ت عاتت ت ت ت هب عارتت ت ت تتت ا وا ت ت تتب عابعلت ت ت ت ت ب
عإت ت ب. وعن عاع لعق ف فترو ع ع ةرشر ت هتتب قرو
وتت ت ت تتم قل ت ت ت ت ل عع ت ت ت ت ع فرت ت ت تتل عاج ت ت ت تتلع عار ت ت ت ت وع ت ت ت ت ٖ -اب ت ت ت ت
وهت ت ت ت ا ت ت ت تتل ر ت ت تتل وع ع ه ت ت تترو ا ج ت ت تتو ،ا ع ةر ت ت تتض فت ت ت ت رت ت ت ت عوق ت ت تتلا
فتت ت تتلع ا ت ت ت ع ت ت تتك ت ت تتول با ت ت تتق عات ت ت ت هب عان ت ت ت هات ت تتلرو ،ا تت ت ت ت
عات هب وع ا لره.
ٗ -عهات ت تتل فج ت تتل عاتت ت ت هب علابتت ت ت ع ت تتك ت ت تتوه فجت ت ت ع ت ت توع علت ت تتا علل
ت ت ت ت تت ت ت ت عاوق ت ت تتلا فت ت ت ت عابج ت ت تتور ع ت ت ت ت عونر ت ت تتل والع ج ت ت تتل ع ت ت تتك ت ت ت تتل
اب ت ت عونر ت تتل عاات ت ت قلت ت تتت ع ت تتل عاتاالعبت تتب رت ت تتل ة ت ت ت عبت ت ت عت ت تتا علل
فت ت تترول عات ت ت ت هب تب ت ت توع عاتتت ت تتلا عاتا ل تت ت تتب ف ت ت ت قوعع ت ت ت علتت ت تتب ت ت تتلت ب
ف ت تتل ات فت ت ت عاتت ت ت هب عاا ر ت ت ت وو ت ت ت عاجوععت ت ت وعا ير ت تتلت عابلت ت تتب عاات ت ت
ا ت ت ت ت ة ت ت تتالاض واو ت ت تتض ،ات ت تتك ر لا ت ت تتض وتت ت ت ت ش ت ت ت ج ت ت تتلر ا تت ت ت ت هب ق ت ت ت تتب
ا ت تتر ب ب رع ت ت ترع ع ت تتتو ع ا ت تتل ه اتبيت ت ت عاج ت تتل ل وعت ت تتق ا لوا ت تتض ارلف ت تتب
عا وع .
272
ثانيا :املذهب املالكي
طلبه للعلم:
ن تتي عإت تتل تلات ت عاج تتر عار تتر فت ت جت ت ره شت ت عت ت ة ا ج تتك عاب ت ت عت ت
،ا ت تتك رع بت تتب عا ت ترةي وهت تتو نت ت ت و ج ت ت ر ش ت ت يت ت ت ع تت تتل عات ت تتب ف ت ت
عاب تت تتل نا ت تتك ع ا ت تتك ع ت تتض عوتت تتر ،ا ت تتك ت تا ت تتض ابعت ت ت ا ج ت ت فت ت ت ت ت تتلا
عارنت ع هرت .
فج ت ت رت تتل تلا ت ت تب عت تتل عت تتض تنعت تتل ات تتض تج ت ت ًعر اب تت تتض فبع ت ت عات تترنت
ع ت ت هرت ت ت رت تتل العب ت تتل قلرات تتل تن ت ت شلً وق ت ت روى ع ت ت ةع ت ت هر ت ترع وةع ت ت
تب عاه ري وتبلو ب ع ةع ت ل .
وعن ت تتض وا ت ت وقت ت رت تتل عإتت تتل تلا ت ت ت ت ت ع ف ت ت ل تتب عاب ت ت ت ت ت ر ت ت
فت ت ت تتع ض ةقجت تتك عت ت فر تتل ا ت ت وت تتب ًل فت ت تت تتل ةو ت ت ت ت هر فت ت
273
تت تتل ت ت ت نا ت تتك ،ت تتض عت تتلل ت ت تتجم ع ات تتض ا تت تتاتر فت ت ت ل ت تتب عاب ت ت ور ت تتل
فت ت ه ت تتر عانت تتر وقت تتر عاعت تتر واج ت ت و ت ت هب ع ت ت انتت ت ن ت ت ع عا ت ت و
ت ت رع لفبت ت ًل ج تتم عا تتلر وت تتل اي ت ت ات ت فج تتل " :ر تتت ات ت نر تتك عت ت
ات ت ت ةره شت ت ت هرو ت تتض ف ت ت ع ه ت تترج ة عت تتض ت ت تتلعب ر ت ت ةان ت ت ت تتت تتت
ةاب تتره ا تتض ف تت ت ع تتض وة ع تتض نا تتك ،ع هت ت ةق تتو ا تتض :ر تتم ق تتل ععت ت
ورل ف ض ن ع. عتر ف ر ع ور ع ف ع
وقت ت ت ت ععات ت ت ت ة تلات ت ت ت عب ت ت ت ت عاروع ت ت تتب وعاب ت ت ت ت ع ا ت ت تتلوى عاج ت ت تتنلعب ف هت ت ت ت
عت ت عا تتض ،ا تتك رت ت ت تتل عا علت تتب عاات ت ع تتك ع تتل فج تتض وات ت را تتم عت ت ا
اج ت ت عت تتلاب و عا ت تترع ب رتت تتل ة ت تتض ةوا ت ت ف عرتت تتب قو ت تتب ف ت ت ،عر عار ت تتل
تتت وعاوقت ت تتوم ع ت ت تتك تج ت ت ت عر فج ت ت ت وف ت ت ت ه ت ت ت ع جت ت تتو ،" :ه ت ت ت ع عاب ت ت ت
جوا ت تتو :قت ت تتل تت ت ت ت ف ت تتل يروع عتت ت ت ا هت ت ت و ت ت تتض اجت ت ت ة ررت ت ت ت ت ت تتعب
عارت ت ت تتو ﷺ – فت ت ت تتل – ةعتت ت ت ت ع تتت ت ت ت ﷺ عت ت ت ت هت ت ت ت ه عوت ت ت تتلل
ت ت ال وع ةنت ت ه ات تتو ع اتت ت ع ت تتك ع تتت ارت تتل ةت تتل ،ا ة ت ت ةهت ت ت عت ت
". ا رو وع ت ةه ه ع عا
،تلتت تتل ف ت ت عان ت ت و فنتت تتب وار ت تتض رت تتل ت ت ت ً وا ت ت ر ت ت عإتت تتل تلا ت ت
ةرع ت تتر عوات ت تتب فت ت ت عا ج ت تتض فجت ت ت ة تت ت ت ع ت تتك ،تلت ا ت تتض ف ت تتض ة ت ت ت لهض وةق عر ت تتض
ت ت ت عوقلت تتلر وتت ت عبت ت ه نات تتك عل جت ت اض فت ت ،تلتات تتض فت ت عا ج تتض ف ت ت
نت ت تتو ع ت تتك ور ت تتل وع ت تتض تت ت ت رت ت ت فت ت ت عإتت ت ت ت ب فلرانت ت ت عا ت تتل
علعض و جاا و ت عا نل ال ب عاب .
274
شٌوخـــــــــــــــه:
ت ت ت و رش ت تتر تت ت ت :ععت ت ت ا ج ت تتك عإت ت تتل تلات ت ت عا ج ت تتض وعاتت ت ت ب عت ت ت
ت ت لب عا هت تتري وةعت تتو عا تت تتل وتنت ت ت ع ت ت تت ت ت ع ت ت عا ت ت رنت ع ت ت هرت ت ت
ورع بب ع عع عارنت عاتتتك عر بب عارةي. روع عع عهلل ع
ت تتت ت ت ت ر ،ات ت تتك ة هت ت ت ا عا ت ت ت و رت ت تتل وع تش ت ت تتو و ت ت ت ر ع ت ت تتل ة
ا جت تتك جت ت وم عاب ت ت ت ت ت فجت تتض ورةي ون ت ت و و شت تتلر جت تتنلعب ورت تتل تلا ت ت
ر تتو تنت ت شل وفج تتل ف ت تتل وتت ت – ج تتلر - نا تتك ا ت ت ا تتض ة تت ت ب تت ت
عوتر ،ا ض ن و وةفاك وةفل وة ل .
275
رتت تتض عاوق تتلر وعاعابت تتل عت ت ا ت تتو وقت ت عاات ت عإتت تتل تلات ت ف ت ت ت ت ت
ا نت ت ت و اتت ت ت و ال ت تتب و ت تتع تت ت رت ت تتل ة ت تتض ع ت ت ت تل ر ت تتل عاج ت تتو
تت تتلاض وع ت تتض عاه ت تتول ت ت ع ش ت ت ا ج ت تتك ات تتض عات جت تتب ف هت تترج ،ا ت تتك ش لعت تتل
عهر ناك ر ت ن و ﷺ. ع عو ف وو
ع ت تتض ف ت ت رتت تتض ،ات تتك ع ات تتض ورت تتل ع اتت تتلل عا ت تتل وع ع تت تتره ع اج ت ت
ع ات تتض عي تت تتل رتت تتل ة ت تتض تت تتل رت تتل ا ات ت ت ا ن ت تتلج ر ت ت ف ت ت توت ت ت عان ت ت
ات تتض ع ه ت ت عات ت تتب تت ل عت تتو علا ت ت هو -ة ات تتض -ت ت ت ت ت تر ع وا ت ت ا
ا تتره ورت تتل ةو عا ا تتوى ا ت ت ة ةوًا فت ت ع ت تتل ع ا تتك تت ت عاانت ت و ،ات ت
(ر ت ت عهلل ع ت تتض) ف ت ت فالو ت تتض ا ت تتب ،ا عت ت ت عاتتت تتلا عاوعقب ت تتب فبت ت ت ً
ت تتب عت ت تت ت ت اب ا ت ت اجت ت وع رل ت تتت تاوقبت تتب وقت ت ن ت ت و ة ت ت ت اض فت ت
تت اب ا اج فجل اض :ت عتل رو و ل تلا رو . ر
ر تتل ا تتب ،ا عت تتل ب ت ت فت ت ان تتر عت ت عاهلت ت فت ت رت تتل ر تتل
جلت ت فت ت عاتتت ت اب عت ترةي ج تتو :ا ة ري ف تتو باع تتر ا ت ت عار ت تتب نجت ت ًل
ت تتلرل ات ت ك فت ت عا ا تتوى فت ت انجت ت ع تتض تت ت عاوق تتول فت ت عاهلت ت ور تتل
تا ع عاتت اب قل ا تلا :ع جرم ناك ة ير. ،اك عإ ل عب ف
تر
ور ت تتل ( )ا باعت ت تتر فت ت ت عا ات ت تتلوى ه ً ت تتل ع ت ت ت باعره ت تتل ر ت ت تتل ةتت ت ت ًع
تبعل تت تتل ع ارات تتب ع ت تتك قوات تتض ان ت ت ةو انت تتر فج ت ت ت ت ت تت تتلا ع ت ت جت ت ً
فتت تت ت ت اب وقت تتل ات تتض :ه ت ت ه تت ت ت اب ه ت تتب ف ت تتب تلا ت ت وقت تتل :ا ت ت
عاب ت ت ه ت تتم ةت ت تتل ت ت تتتبت ق ت تتو عهلل اب ت تتلاك ارت ت تتواض َّ ِ،{ :ت تتل َتت ت تُ ْ ِج َعَ ْ ت ت ت َ
َقت ت ْتوًا شَِج ت ت ً } [عات ت ت ت ] ٘ :فت تتلاب ر ت تتض شج ت ت هلجت تتب تت تتل ت ت ت ع ت تتض ت تتو
ت تتب وي عا ت تتو ر ًا ت تتل جت ت ترأل عت ت تتل ت تترى وع ة عاج لت ت تتب وقت ت ت ر ت تتل
وعات للت.
276
فج تتل عا ت تتلفب ع ت تتض ":تلا ت ت ن ت تتب عاب تت تتل وقت ت ةش ت تتك ع ت تتض ةتت تتلل
عهلل ع ك ه جض.
وقت تتل عع ت ت عات ت ت ي ":تت تتل ةر ت تتت ةنت ت ت ً ع ةا ت ت عج ت ت ً وا ة ت ت اجت تتوى تت ت ت
تلات ت ت وقت ت تتل ة ً ت ت تتل ":تت ت تتل عج ت ت ت ع ت تتك و ت ت تتض عوره ةت ت ت ت ع ت ت تتك ن ت ت ت و
رتو عهلل – ﷺ -ت تلا .
277
يت تره ةق تتوى ت ت تتل ،ع ععاع تتر عت ت ت فت ت ت ا تتب روع تتا و تتض فت ت عاج تتل
ع ت ت ت رت ت ت تتو عهلل – ﷺ -وا ت ت ت ة روع ت ت تتب تلعت ت تتب ةوا ت ت تتك علااجت ت ت ت
ت روع ب فر ع فر .
عاج ت تتنلعب ر ت ت توع عهلل ابت ت تتلاك ات ت ت :عت ت ت وقت ت ت ة ت ت تتلب عاب تت ت تتل عت ت ت
ةهت ت عانت ت و وعا ج تتض ف ت ت قت ت ا رقت توع فت ت عوتج تتلر وا ج تتك عت ت ع تت
وا توع تن ً ا بجتب. ره ةه عات ب ع واك ت
- 1أ و كُو ِل ديية:
ر تتل عإتت تتل تلا ت ت -رت تتل رر ت تتل -باعت تتر عتت ت ةه ت ت عات ت تتب ن ت تتب و
ه ت ت ت ع عابت ت ت ت ا تر ت ت ت ،ا ة رت ت تتو ج ت ت ت ً ع ت ت ت عا ع ت ت ت – ﷺ -ورت ت تتل
ت ت ا ت ت عتجلات تتب ت ت هض رع بت تتب ع ت ت عع ت ت عات تترنت ":ةات تتم ع ت ت ةات تتم ه ت تتر
ت تتو رت ت فج ت تتض ا هت ت عبت ت ت تت ت وعن ت ت عت ت وعن ت ت " ور تتل عإتت تتل تلات ت
ةهت ت عات تتب و تتض عتشلع تتب عاتت ت ب عاتات توعارع وت تتل ر تتل هت ت ع ت ت ض جت ت ع تتك
هعر ع نل .
- 4ت ى ِلَُهوَ:
عنت ت تتا عإتت ت تتل تلا ت ت ت عجت ت تتو عاجت ت تتنلع ،ع ج ت ت ت ت ت ت ت ه ورت ت تتل ت ت ت ت
ةو وعع ت ت ت عت ت تتر ةو عع ت ت ت ععت ت تتل عاجت ت تتنلعب رلاه ت تتل عا عر ت ت ت ةعت ت ت
يت تتلاره وا ت ت ت تتر ف ت ت عاتت ت ت اب ت ت ت ل ع ت ت عا ع ت ت – ﷺ -هت تتلام ه ت ت ع
ج قو عاجنلع ع ك عاج ل . عاهل ورل عإتل تلا
ِ- 9ل يهس ِل ُهلح ِل رس ة ِ ستَسهِّ:
وه ت ت تتو: عت اوا ت ت تتض عاج ت ت تتل ن هت ت ت ت علاج ت ت تتل ر ت ت تتل عإت ت ت تتل تلات ت ت ت
ت تتر ت ج ت تتود ع ت تتك نرت ت تتض عت ت ت تر ه ت تتر ت ج ت تتود ع ت تتك ،ان ت تتلق ةت ت تتر
نرتض ا ارعر تل ف وجم هو ع ب عانر .
278
ا ت تتل تت هت ت علاتج ت ت نب عاترتت ت ب وه ت ت عاتجت ت نب عاا ت ت رت تتل رت تتل
وعلاعاعت تتلر ور ل تتت ار ت ت ،ات تتك ن تتي تججت تتو ا ت ت تت ت عا ت تترل ع تتلاعل
ب رو ض تججوً ع علارالب ةو عات ب ةو عإ تلل. رع
عواتت ت ت تتب عورعبت ت ت تتب ف ت ت ت ت عاعلع ت ت ت تتل ،ع ا ت ت ت ت ابلر ت ت ت ت ل وا ه ت ت ت ت م ع ت ت ت ت
تجت ت نب ةه تترى وارت ت ت تتل ت ت ت فج تتض عإت تتل تلات ت فت ت عانا تتلج ع تتل ة تتض
ن ت تتا ع ت تتل وع علر ت تتا ل تجت ت ت نب ةه ت تترى ،ع رل ت تتت عاتجت ت ت نب عاترتت ت ت ب
ت عاتج نب عاا ابلر ض. ع ل عانر ةر ع عاا
نرت ت عاتت ت ت اب عا ا ت تتب ع ت تتك ه ت ت عاتانت تتل وهت تتو ات تتر رت تتل رت تتل
ت تتت عاتج ت ت نب عاترتت ت ت ب فلاتانت ت تتل :ه ت تتو نرت ت ت و ات ت ت نر ت ت عاج ت تتل
ةو ات ت ت عاتجت ت ت نب ن ت تتو اجت ت ت عات ت ت د تت ت توع ةر ت تتل فت ت ت عاتو ت تتول ق ت تتل
عاج ت ت لل وق ت ت ق تتل تلا ت ت علاتانت تتل ف ت ت تت تتلا رش ت ترع را تتت رت ت
علت ت ت عر ا لب ت تتل وعا ت ت ترعب فت ت ت وعان ت تتلت وعورر ت تتل وعا عرعت ت ت عات ت تتار
وار ت ت ت عا ت ت تترورع وعاتج ت ت ت نب عابلتت ت تتب اجا ت ت ت جا ت ت ت ةتت ت تتل ا عاج ت ت تتل
ت تتر ت ت ع عا ت تترورع اتبت تتلت ا تت ت ت وعا ةه ر ت توع ةتت ت توع عا ت تتل عا ت تتت
ة تلا ًر تتل ات ت اوتت ت فت ت عاج تتو علاتانت تتل رت تتل اوتت ت ةع تتو ن تتب ور تتل
عإتل تلا ا تت ض عتانتل ًل وع تل تت ض عتاج ًنل.
- 6سد ِلذ ِر ع:
ت ت ت اان ت تتر عاوت ت تتلا ةه ت ت عإت ت تتل تلات ت ت عتعت ت ت ة تت ت ت عا ت ت رعا عات ت ت ي
عا ت تتل ،ع رل ت تتت ا ت ت ي ،ات تتك عرارت تتلب عاتنت تتر فتت تتل ت ت ي ،ات تتك عاتعلن تتب ف ت ت
ب ت ت تت ت ت ت عإتت تتل ع ت ت عج ت ت ر عاب ت تتب ات ت ت
عتت تتل ف ت ت
ت تت ت ع رت تتو نر ً
هتر وت ع عات أل ف ة ل عا ا ب.تبلت اض ة ض اه ه ًع
279
متروكاته:
تب تتت ف تتض روع تتلت تت ت مترررهب ِل ارررأ :بت ت هت ت ع عارا تتلب ةو تت ت و
اجت تتوع قع ت تتض رت تتل وع بات ت ت و ع ت تتك عر ت ترا عات ت ت ب عا عو ت تتب و ا ت ت و عا ت تتل
و عارالعب وعاا و . وو رش ر ت عاروعع رل وع ة هل
ب ت ت تتر وق ت ت ت ععا ت ت ت ة تلا ت ت ت ا و ت ت تتض ف ت ت ت ع ت ت ت عاه ت ت تب عابعلت ت ت ت ةع ت ت ت
ب ت ت تتض قل وًت ت تتل عات جت ت تتور وةات ت ت تض ف ت ت ت ع ت ت ت عات ت ت ت ي ونت ت تتلو عار ت ت ت ة
اار ت تتو عوق ت ت ت ب ر ت تتل ع ت تتك ةت ت تتر وعنت ت ت ا ها ت تتم فت ت ت ع ت ت ت عت ت ت ع ت ت ت
ت ًبت تتل وار ت ت اب ت تتق تت تتهب علاربعت تتب عات ت تترفب ا ب تت تتض عا ت تتل وة ت تتلر ع ت ت
ا . ف ةق ع ض ا ت ًعر ع ك عا ل تلا ًرل ا ره ا وع
وقت ت ع تتات عاتولت ت ع تتك عا لن ت تتب عا ج تتب رت ت ا وراع تتض ارا ًع تتل فج ًت تتل
وو ت ت ات ت ت ععاعت تتر عاتولت ت ت رات تتلب نت ت ت و وفجت تتض ور ت تتل اي ت تتور عاتولت ت ت
عابجت ت تتو ا ب ل ت ت تتب علات ت ت ت ب وعارالعت ت تتب ف ت ت تتل فلان ت تتب ااو ت ت تتض عو هت ت تتل وا ا ت ت ت
وقج ت ت عاب تت تتل عات ت تتب ت ت ت ة ت تتض ف ت ت شر ا ت ت ش ًعر علا ً ت تتل وت ا ً ت تتل ف ت ت عانررت تتب
عاب ت ب عا ب.
ع ت ت تتر وعب ت ت ت وق ت ت ت روى عاتول ت ت ت عب ت ت ت ع روع ت ت تتلت ع ت ت ت هل عب ت ت ت
ن تتك ة ت ت ل تت ت هت ت ه عاروع تتلت روع تتب ن تتك عت ت وقت ت اعج تتك عت ت ش شت ت
وعاروع ات ت ت تتل وروع ت ت ت تتب تنت ت ت ت ت ع ت ت ت ت عانت ت ت ت ت عا ت ت ت ت عل عا شت ت ت ت عو ات ت ت ت ت
ات ت ،ات تتك اها تتل تت ت ن تتو عوعت توعب وتت ت ن ت تتو عت ت عونل تتو و ر ت ت
ن ت ت ت م ت ت ت تتل عا ت ت ت عاا ت ت تتر ف ت ت ت رالعت ت تتض ورت ت تتل ة عإتت ت تتل تلا ًرت ت تتل رت ت تتل
عونل ت تتو عاا ت ت ا ت ت اشعت تتت جت تتنا ل ع ت ت ه وق ت ت تت تتت عاتول ت ت ت ت ت عإتت تتل
تلا ف ة ت ب تها ب فلها ت عا ت ا ا علها م عاروع لت.
281
تالمٌذه:
،ا ت تتض ت ت ت عوقل تتلر فاوعف ت ت عا تتل اجت ت عل ج ت ت ت عإت تتل تلا ت ت فت ت
علت تتل فرش تتر
ً فت ت رت ت تر تتل ويت ت ب ت ت عا ا تتوى و ات ت ن ت ًتوع تت ت ت تتعب
تتاك عوقل تتلر ا ت ت ت ه نا تتك روى ع تتض ت تتل ت ت ع تتك ةا تتم وش شتلا تتب تت ت
ت ت عورعت تتر ت تتل وه ت ت ا ت ت ت ه تتت ت رت تتل ا ت ت عا عإتت ت ت ب و ات تتر ع
ر ت هعض. ف
-1اثٍ انمبطى:
وه تتو ععت ت عا تترنت ع ت ت عاجلتت ت عاتوا تتو علا ت تتل ع تتل ٕٔٛه ت ت وعاتات تتوفك
علتت تتل ات ت ت ه ت تتل ع ت ت ت ً عتجت تتر ع ت تتل ٜٔٚه اا ت ت ت ع ع ت تتك تلا ت ت ع ت تتر
تبروف ت تتل ع ل ت تتب ع ت ت تتض ع ت تتلااجوى وعا ت تتورل
ً عإت ت تتل تلات ت ت عب ت ت ت ت ت تره ور ت تتل
وعا ه ت ت نات تتك ،ت تتض رت تتل ا جع ت ت ت توعا عات ت ت لل رتت تتل رت تتل ات تتض ةشت تتر عت تتلا
،ا ض ف تتلا تلا وفالوعه. ر فرل ت هب تلا ف او
وق ت ت ع ت ت عع ت ت عاجلت ت ت راعت تتب عا ا ت تتل عاتل ت تتق فج ت ت هت تتلام تلا ًرت تتل ف ت ت
وا ت تتوا ف ت تتل عجوات تتض واررت ت توع ق ت تتو عإتت تتل تلات ت ت تتت تتلا رش ت ت ترع ةه ت ت عا ت تتل
ات توعفر ت تترول عا ا ت تتل عاتل ت تتق ف ت تتض ت تتل قع ت توع ت ت تتض تهلا ت تتب عإتت تتل تلا ت ت
ورل تتت ت اا تتض فت ت تت ت هب تلات ت تشت ت تنتت ت عت ت عانتت ت فت ت تت ت هب ةعت ت
ن ب.
-2اثٍ ْٔت:
ه ت تتو ععت ت ت عهلل عت ت ت وه ت تتب عت ت ت تتت ت ت عاتج ت تتري عاتوا ت تتو عت ت تتل ٕ٘ٔه
وعاتات تتوفك ٜٔٚه وق ت ت ا جت تتض ع ت تتك تلا ت ت وعا ت تتو ع ت ت تت تتب وروى ع تت تتل
وعت ت ت تت ت ت ل عت ت ت ع ت تتب و ت تتره وا ت تتض را ت تتب رش ت ت ترع فت ت ت عاتولت ت ت عارع ت تتر
وعا لت عارع ر وا ت ر عاتول ورالب عات لت .
281
-3أشٓت:
هت ت تتو ة ت ت ت ب ع ت ت ت عع ت ت ت عا ب ت ت ت عاج ت ت ت ت عابت ت تتلتري وا ت ت ت عت ت تتل ٘ٗٔه
وا ت تتوفك عتج ت تتر ٕٗٓه وقت ت ت ج ت تتلنب تلا ًر ت تتل وا ت ت تتض وا ج ت تتض ع ت تتض رت ت تتل
راعت ت تتل رش ت ت ترع ت ت ت تتل
ر ت تتل ةنت ت ت روعع عات ت ت ت هب وعاتت ت ت عفب ع ت ت تتض وقت ت ت ةا ت تتم ً
. عاها م ف عاجتلتب ورالب ف لا عتر ع عع عاب
282
ً
ثالثا :املذهب الشافعي:
طلبه للعلم:
ن ت تتي عا ت تتلفب عاج ت تتر عار ت تتر وه ت تتو جت ت ت ر ع ت ت ت ع وات ت تتل ه ت تتب ،ا ت تتك
ت ت ت و عان ت ت ت و تر ت تتب عا ت تتض ،ا ت تتك ا جت ت ت ةنل ت ت تتو رت ت تتو عهلل -ﷺ -تت ت ت
جت تتل ع ت تتك ن ت تتي عات ت ت ب ورالعا ت تتل ش ت ت هت تترج ،ات تتك عاعل ت تتب ع ت تتل ورت تتل نر ً
فلتت ت تتان ي ةهع ت ت تتلر قع ت ت تتب ه ت ت ت ا ت ت تتا ات ت تتض عاا ج ت ت ت ف ت ت ت عابرع ت ت تتب ف ت ت ت
عاب ت تترب رتت تتل اب ت ت ت عارتل ت تتب عاعل ت تتب ون ت تتي ة ت تتبلرهل واعن ت تتر فت ت ت ر ت ت
تر ةج تتلعت ر تتل وعت ت ا
وة تتر ع تتل نا تتك ج تتلر ،ع رت تتك تت ت عاتت ت ل ع ت ًع
ب. رت ت اض عاارع ب عاب ت ب وعا ع عا ل
283
وق ت ت عتت تتا ل عا ت تتلف ب ت ت ت ه ت ت ه عإقلتت تتب ت ت ت عرع ات تتض عاجر ت ت ب تبرفت تتب
عاج ت تتر ات ت ت ع ت تتك ف ت ت ت تب ت تتل وعت ت تتبب فت ت ت عا ت تتب وعا ت تتبر وقت ت ت ةع ت تتل
عوا لي علا بر. ع ك تبل وعات ب تا
ش ت ت ر ت ت ،ات تتك ترت تتب فلا ت تتض ا ب ت ت عر ات تتض فل ت تتب عا جت تتض وعان ت ت و ت ت ت
ال ب ت تتت ت ت وه ل وات ت تتل وج ت ت ،ا ت تتض هعت تتر ،ت ت تتل عات ت تتب تلات ت ت ع ت ت ة ت ت ت
ت تتض ،ا تتك عات ت هلب ،ا تتض وعاا جت ت ع تتض فرنت ت ،ا تتك عات تتب عبت ت ة ر تتل قت ت
فت ت ن تتي را تتلب عاتولت ت إت تتل عر عا ت ترع شت ت عااج تتك ع تتض و لات تتض وع تتل
ر ض.
رن ت ت ت ت ت ت ت ه ت ت ت ه عات تت ت تتب ،ات ت تتك عاجت ت تتن عر ا هت ت تتلال عاجعلا ت ت ت ورت ت تتل
رن ت ت ،ات تتك تر ت تتب رتت تتل ر ت تتل عابرع ت تتب و بل ت تتر ةه ت تتل ن ت تتل ت ت ت عا تت تتل
ا ور ةتض و ا ج ع جلان ل.
ا ات تتواك ف ت تتل عت ت ت ً ت ت ت نل ات تتض وق ت ت عااجت تتك ش ت ت عران ت ت ،ات تتك عا ت ت ت
فت ت ت رن ات ت تتض ،ا ت تتك عا ت ت ت ت علا ج ت تتض عتت ت تتر عت ت ت ةع ت ت ت تت ت ت تب جت ت تتلنب عإتت ت تتل
ف هت ت ع ت تتض فج تتض ت ت هض رتت تتل عااج تتك ع ن تتك ع ت ت نت تتل جت تتلنب عوو عت ت
عا و ع تب فج ض تجر ف ه ع ض فجض ه ع عإتل عارع ر.
تت ت وف ت ت ع ت تتل ٗٔٛه ت ت ت علا ت تتلفب ،ا ت تتك ع ت ت ت ع تا ًت ت تتل علابتت ت ت
عا وا تتب عابعلت ت ت ب وق ت ت ي تترت ع عر ات تتض ت ت ت ه ت ت ه عاا ت تتب فرت تتل ت ات تتض ه ت ت ع
تععل فت ت اجلا تتض ع ج تتل ع ت ت ع ف تتلااجك ع ج تتض عابت ترعق تنتت ت عت ت
،ا تتك ع ت ت ع ت ت ً
عانتت ت ت عا ت ت ت عل ج ت تتلنب عإت ت تتل ةعت ت ت ن ت تتب ف ت ت تتض عا ت تتلفب و جت ت ت
ع تتض و عرتت تتض تت تتلا عا جت تتض وعت ت ا ع ات ت ت ا تتض فجت تتض عان تتل وفجت تتض عاب ت ترعق
ف ت عا ج تتض ويت ت فت ت ش ت رنت ت تت ترع ةهتترى ،ا تتك تر تتب وتبتتض را تتب عابت ترعق
ع عر عاتها ت تتب عاا ت ت وعله ت تتل عتت ت توع رتت تتل ر ت تتل و اتت ترت تتب ت ت ر
284
وعات ت تتله عاتاب ت ت ع عاا ت ت عرف ت تتل وف ت ت ه ت ت ه عاترن ت تتب للات تتت ،قلتات تتض عترت تتب
ان ت ت ت ت ت عااعب ت تتب وي للا ت تتب فت تتا ات تتض ه ا ت تتل ة نت ت ًتوع ت ت ت ات ت ت ت ت ت
عل ا تتل تت تتاج فت ت يت ت را تتلب عهلل وتت ت ب تت ت عا ج تتل وة وع تتض عا تتل
عع ت تتل قوعع ت ت عاتت تتا علل وه ت ت رتت تتو عهلل -ﷺ -فهت تترج ع ت تتك عا ت تتل
ت ت تتل ت ت تتت ع ج ت تتو عا ج ت تتض فجت ت ت ر ت تتل عاب ت ت تتل تت ت ت قع ت تتض ا ت ت تتو ت ت تتله
ت تتر ت جت ت ت ب اعبو ت تتل ف ت ت ع ا ت تتل ه و ت ت رو ،ا ت تتل عبعت تتلرعت ت ت ت تتب
ةجت ت ت تتو علاا ج ت ت ت ت ف ت ت تتل عا ت ت ت تتلفب وا ت ت ت ت رات ت ت تتم علإ ت ت تتلرع ع ت ت ت ت ع ت ت ت ت
ت ت توععل ا ت ت تتر ا ت ا ت ت ت ت ت تتع عات ت تتا علل عا ا ت تتل وت ت تتل ت ت ت ا ت تتض تت ت ت
. وقوعع عاار
ت ت تتر تت ت تتل وجت ت ت ت ،ا ت ت تتض تت ت ت ت ت ت ت تتله ونات ت تتك ت ت تتاتر عا ت ت تتلفب تت ت ت ت
ا تت تتا علل ف ت تتض رن ت ت ،ات تتك ع ت ت ع عت تتل ٜ٘ٔه ا انجت تتق عا ت ت عارن ت تتب تت تتل
هت ت م ،ا تتض فت ت ت ك ف تتل راع تتض عاع ع تتب وهت ت عارت تتلاب فت ت ةج تتو عا ج تتض
وعاتعت ت تتول فت ت ت ف ت تترول عا ج ت تتض وج ت تتلر ا ت تتض ع ت ت ت ه عارن ت تتب ا ت ت ت ت وتر ت ت ت و
عا رق تتل و عر عابرعق. روع ع تض ف ر ع
وقت ت ت ت ر ت ت تتل تت ت ت ت واا ت ت تتر عونت ت ت توع عع ت ت ت ت ع عن ت ت تتو ع ت ت ت ت عاتت ت ت ت تو
تت ت ت تتل ب ت ت تتض ج ت ت تترب عاتبا ا ت ت تتب ت ت ت تتض و رت ت ت ت ،ات ت ت ت عا تت ت ت ت ب عاتار تت ت ت ت
عا ت تتلفب تت ت عإقلت تتب عع ت ت ع تترت ت ت تتاو عانر ت ت فجت ت ع تتلارش ر تت ت
تت ت تن ت تتب ه تتق عاج تتر ون ت ت و وعاتنت ت ش علا ج تتل هلج تتب عبت ت ت تتل ت ت
فرت تتل اعت ت ا تتلفب تت ت عارن ت ت ف تتل ت تتل نت ت و ا تت تتل ةنتت ت تت ت عت ت
،ات تتك ع ت ت هت تتر وقت ت ت و ت ت ع ات تتض ف ت ت تج ت تتر فرن ت ت ،ا ت تتل ع ت تتل ٜٜٔه
و ا ت ت و جت ت ت م و ت ت ت ت ع ت تتك ا ت ت ت ت ه فل تت تتاجر ع ت تتض عاتج ت تتل وةهت ت ت ت ت ت ر
ف جت ت ت ت عات ت ي ر ت ت ف تتض عت ت رش تتر تت تتل تتل فت ت ت هع تتض عاجت ت ت هعتتض عا
285
واجلا ت ت ت ه وع ت تترم ت ت تتل ع ت ت ت واب ت تترم ع ت تتك ع ت تتل عا عه ت تتا ل علاتج ت تتر
ا ت ت ت ت ت ت ت علع ع تت ت تتل تجت ت تتر ت ت ت ت ةنل ت ت تتو ا ت ت ت تت ت تتتب ل عت ت تتلابرعق فرت ت تتل
إع ت تتل ع عا ي ت تتر ف ت ت تتل ةتت ت ت ه ع ت تتل ابرعق وقت ت ت ا ت تتوفك عا ت تتلفب ةش ت تتل ،قلتا ت تتض
عتجر عل ٕٗٓه.
شٌوخه:
ت ت ت رع ت تتر ت ت ت ع تت تتل عوتج ت تتلر ا جت تتك عإتت تتل عا ت تتلفب عاب ت ت عت ت ت
ت ت اض ت ت ت فج ت ت ةهت ت فجت تتض تر تتب ت ت ت ةو عإتت ت ت ب وفج لا ت تتل عات ت ت ور
ت ت ت ات ت تر تتب وق ت ا ت تتض تت ت ع لو تتب نا تتك ع ت ت تت ت تت ت عت ت هلات ت عا
شت ت ا ج تتض ع ت تتك ت ت ا تتض عإ فا تتل ت ت هض عاب ت ت ة ت ت ه -ت ا تتب وترل تتب -بت ت
ف هت ت فج تتض وفج تتض ةهت ت عات تتب نا تتك ،ت تتل عر ةهت ت عا ت ترع تلات ت عت ت ة ت ت
رت ت تتل ا جت ت تتض ع ت تتك تنتت ت ت ع ت ت ت عانتت ت ت عا ت ت ت عل عت ت ت تت ت ت ا ت ت ت ت تلات ت ت
جت تتلنب ةعت ت ت ن ت تتب وة ً ت تتل ةهت ت ت عاب ت ت عت ت ت تت ت ت ل عت ت ت ع ت تتب وععت ت ت
عا تترنت عت ت ت ت ت ي وقت ت ع ل تتق ه ت ت ا عا ت ت و علاش تتل ع ت تتض وعإ تتل ع عت تتض
وعااج ر اض.
286
ت ت ر ،ات تتك ت ت ت عا ت تتلفب ا ت ت ت ب ت ت ت عاجت تتر – ت ت ت ة تت تتل و ع تت ة
فت ت نج جا ت تتل و عا ت تتل ا ت تتل تراع تتب وعنت ت ع تت ت رت ت عاو تتوه -عت ت ،تتض تترى
وعت ت تتو ه ون ا ت تتض وة عات ت ت ت ب ف ت تترل ه ت تتو ةج ت ت ت ل ة عاج ت تتر ةجت ت ت عا ت ت ت
وات ت ا عتت تتات ت قوا ت تتل ت ت تتض فرل ت تتت ف ت ت تراعات تتض ع ت ت عاتتت تتا عل امنرت تتل
وابل ت ت ه فت ت ع تتل ت تتل تتل عت تتض و تتل اب تتلو عارا تتلب علاع تتل وعااو ت ت
وتبل ه . ف تبل ع ل نل عا ل عا رل ت ةنرل ج
بت ت عاب ت ت علاتت ت ب فت ت ت توع تتل فلإت تتل عا تتلفب فت ت ع تتل عا تترول
ف ت ت تراعت تتب عاب ت ت عت تتلاجر ا رت تتو عاتت تتا علل جت تتن ًنل تتت تتاج ًتل رتت تتل ة ت تتض
ا بت ت ت رت ت ت ت ت تتل روي عت ت ت رت ت تتو عهلل -ﷺ -ت ت ت تتل ارت ت ت لرق ت تتض فت ت ت
ة نل ت تتو ع ن تتل ا تت تتت ف ت ت تراعت تتب عونل ت تتو تراع تتب عاجت تتر عاتا ت توعار ف ت ت
عاتات ت توعارع ف ت ت ت ً عت ت ت ة ارت ت تتو فت ت ت تراع ت تتب ع ت ت تتلت عاجر ت تتب وقت ت ت عت ت تتض
عا ت تتلفب ،ا ت تتك ات ت ت فج ت ت ق ت ت ت عاتت ت ت ب عاا ت ت ار ت تتو فت ت ت تراعت تتب عاج ت تتر ع ت ت ت
عت ت تتاهرعج ةنر ت تتل عا ت تترول علاتت ت ت ب عاشلعات ت ت ب وهت ت ت ع ت ت تتل ع ت تتله عجوا ت تتض :عارا ت تتلب
وعات ب ،ع ات.
ت تتارل ف ت تتل تت تتل واج ت ت اوت ت ت عإتت تتل ع ا ت تتلفب ف ت ت قعت تتو عات ت ت ب ف ت ت
ر ت ت تتو عان ت ت ت ت و ورت ت ت ت ت ت ت تتل ع ت ت تتارلض ة ع ت ت تتارلض ةع ت ت تتو ن ت ت تتب وتلات ت ت ت
تر اب ت ت عاجت تتل عونل ت تتو عاترت ت ت ب ف ت تتض ا
و يت ت ًع جت تتن ًنل تاج ت ت عات ت ت
نا ع ل ،ا ترعت تب ع عاتت ب.
نت تتا ع ت تتل عإتت تتل عا ت تتلفب ِ- 2إْ رررره :وهت تتو ةن ت ت عوجت تتو عاا ت ت
ات ت ت ع ت تتل عابجت تتر وات ت ا ترا عا تتض عب ت ت عاج تتر وعات ت ت ب وقت ت عرفت تتض عت ت
بات ت ت ت ه عا ت ت تتلفب هت ت تتو ،ت ت ت تتلل ا تتت ت ت تترع عت ت ت ت عت ت ت ت ع ت ت تتك نر ت ت ت
عاج ت تتنلعب وقت ت ت ق ت تترر عا ت تتلفب ة عإ ت ت تتلل ت ت ت هر فت ت ت عات ت تتا ا عت ت ت
287
عارات تتلب وعات ت ت ب ف ت ت ع ر ت تتل عوتت تتر عات ت ت ت ع ت تتض هت تتلام عارات تتلب وعاتت ت ت ب
ف ن ب ف ض.
هت ت ت عت ت ت قوع عاج ت تتنلعب - 1ك ررررر ِو ِلُرررررَهوة :ر ت تتل عإت ت تتل عا ت تتلفب
جتت ت ت ت رةي عاج ت ت تتنلعب ،ا ت ت تتك ش ش ت ت تتب ت ت ت ت ور ت ت تتل وعا فت ت ت ت ت هع ت ت تتب عاجت ت ت ت
ةقتل :
ع ت تتك ات تتر عو عر ت ت عات اونت تتب ك لهرررره :تت تتل ة تب ت توع ع ت تتض ر تت تتلع
ة ت ت ي رعع تتل وهت ت ع ن تتب و تتض ،ت تتلل ف تتو عهت ت فت ت عتوت تتض وا عت ت
تجل ون ف ض.
وفلقت تتل
ت تره ف ت ت عاتت ت ت اب ً ت تتر عاجت تتنلعب ع ت ترةي وا و ت ت ثهييهرررره :ة
ه عض. ةو ه ًفل وق رل عا لفب
ثهلثهرررره :تت تتل ها ت تتم ف ت تتض عاج ت تتنلعب ورت تتل عا ت تتلفب ب ف ت ت ه ت ت ع عاجتت ت ت
تت تتل رت تتو ةقت تترب ،ات تتك عارات تتلب وعات ت ت ب ةو عإ تت تتلل ةو هات تتلر ت ت ت ةق ت توعا
ةقت ت تتوى وع ت ت تتك عا ت ت ت تتب ف ت ت تتض ا جت ت تتو قت ت تتوًا هت ت تتلام ر ت ت ت ت ت ت ه ق ت ت تتل
ةقوعا .
رت ت تره ِ- 4ل يررررهس :وق ت ت ع ت ت ه عا ت تتلفب ع ت تتض عا ا ت تتل و تت تتل اج ت ت
تت ت ت ت ةج ت ت تتو عات ت ت تتا علل ع ت ت ت ت عا ت ت تتلفب ر ت ت تتل فت ت ت ت تج ت ت تتل ،عر تب ت ت تتلا
فج ت ت ت عبت ت تته عوقت ت توع ع ت تتك عبت ت تته ةت ت تتل عاج ت تتل عا ج ت تتود ةو ا ت تتر
ر ت تتل ف ت ت تتض عا ت تتلفب ت ا ت ت ت ً ع فت ت ت عاوجت ت تتو ،ا ت تتك عا ت ت ترةي عات ت ت ي تر ت ت ت ة
تت ت ر ع تتض وع تتك هت ت ع فت ت عا تتلفب شع تتت عاج تتل ع تتك ة تتض ةجت ت تت ت
ع تتض عارا تتلب وعاتت ت ب تت ت ةنر تتل ات ت عوج تتو عإتت ت ت ب اتبرف تتب ت تتل ت ت
،شعت تتلت نرت ت تت ت عات ا ت ت ع ت ت باع تتر عاج تتل فت ت تتر ف تتل تتد جت تتر
ف ل عات ا . ا باعره ع ل ًل انر عا ر بب ف عاتت اب عاا
288
ا ت ت هت ت عوج تتو عاات ت ج تتلر ع تتل عإت تتل عا تتلفب فت ت عات تتا علل
رت ت تتل رره ت تتل فت ت ت رالع ت تتض عو ة ت تتض وع ات ت ت ت ت ت رر عاب ت تترم وعاتاج ت تتنلب
ات ت ت ا ع ت تتك ععات ت تتل ه ع ت ت تتل و ت ت ت تت ت وعقت ت ت عاتت ت ت هب عا ت تتلفب فتت
تت ف تت ع ،ات تتك ت ت ت هب ت ت ت هب عإتت تتل عا ت تتلفب ت ت ت ت ت ت هب ق ت ت اع ت ت
ةتلتت تتض وتعبشت تتض عابت تترم وعاتاجت تتنلب علعاع ت تتلر ة ات تتر عانت تتل ع ت تتك ت ت تتل
رو اض و و ف عات هب عا لفب . هو ع ض اع ت ة
وقت تتل ف ت تتض ":ت ت ت عتانت ت ت وق ت ت رفت تته عإتت تتل عا ت تتلفب عاتانتت تتل
ت تتت ة ات تتب ت هعت تتض ت تترل" وع ت تتك ه ت ت ع ف ت ت ت تتور عاتجت تتلا عاترت ت ت ب فج ت ت
و ت تتض قت ت ت عت ت تتا ك ع ت تتل عت ت تتل ةت ت تتتله عات لت ت تتعب وهت ت ت لر ت تتق تت ت ت ل ت تترق
،شعلت عاب ب وعاج ل .
جت ترع عاتت ت ب وعات ت فلل ع تتل عا ت ت ر تتل ا تتلفب ( ) ةش تتر رع تتر ف ت ت
ع ت تتض ا جع ت ت ت ت تتل ،ا تت تتل رت تتل ن ت ت ت رر ت تتل وع علت تتل ت ت ت عع عاجت تتلا
عارع.
ف تب ك عاجر ةو رل تاو ً
فج ت ت رت تتر عا ت تتلفب تت تتل ارات تتب ع ت تتك عوه ت ت عجت تتو ت رر ت تتل ةو ة ت تتض ا
ت ت ت عاجت ت ت ع وا وه ت تتو ةا جعت ت ت ت ت تتل ،ا ت ت تتل ر ت تتل فت ت ت تب ت تتك عاج ت تتر
عا رت تتلع وا عانت ت ت و ره ت تتل ت ت ت عا ت ت ترعاه عات ت ت تتب ف ت ت عاج ت تتر عاات ت ت اوا ت تتت
عات ت ت ب ع ت تتل ،تلا ت تتل ،ا ع ت تتك عاج ت ت ر عا ت تتوي ت ت تتل ف ت تتره ت ت ت عاج ت ت ع
ةقت ت ت تتل ل ت تتق ع تتض عت ت ت جت ت ع وت ت ت عا ر تتلع ةق ت ت ت تتل ل ت تتق ع تتض عت ت ت
رلع وع ع اتجل عاج وعت وعا روعت وعان .
عار تت تتل ارا تتب
وةت تتل عاج تتلا و ع تتض ات ت جعت ت تت ت عاتت ت ب ،ا ت تتل ر تتل تات تو ًع
ع ت تتض ع ت ت عاتت تتا ا عهع ت تتر ع نت تتل فج ت ت ر عا ت تتلفب ع ت تتك ه ت ت ا عت ت ت
عوا ت ت تتض ا ت ت ت عات ت ت ت ع ت ت ت تتر و عتت ت تتل ت ت ت تتلر ع ت ت تتض عارتت ت تتو عهلل -ﷺ -فت ت ت ت
289
رت ت ت رت ت ت ً ا ع ت تتو ن ت ت عاا ت توعار وات تتو رت تتل عاا ت توعار فج ت ت رت تتل ا تت ت
ر ت ت ع تتض عارتت تتو ﷺ و ت تتض ن تتق ات ت ت ةرت ت ت ،ا ت ت تترور ل اتت تتل
تو ع هعلره . ا عارتو ع عوى ع
عا عت ت ت ﷺ ة ت تتل اتت ت ت ت ت تتت ع ت تتض ة رت ت تتل ةعلت ت ت تت ت ت عله عت ت ت
جت ت ت تتل ت تتت وا تتو ر تتل وعنت ت ع فجت ت ق تتل ﷺ " :تتر عهلل ععت ت ً ع ت تتت
تج تتلاا فنت ت تتل ووعلهت تتل وة عهت تتل فت تترب نلت ت ت فجت تتض ت تتر فج ت تتض ورب نلت ت ت
ق ت تتب تت ت ت ،ه ت ت د تت ع تت فج تتض ،ات تتك ت ت ت هت تتو ةفج تتض ت ت تتض ش ت ت و ا
تلعا ". وا و عابت هلل وعا ج نب ا تت ت
وا ت ًت ت ت تتل ع ت ت ت تتك ا ت ت ت ت :فج ت ت ت ت اوت ت ت ت ت عو تت ت ت تتل عا ت ت ت تتلفب ف ت ت ت ت عوه ت ت ت ت
علان ت ت و ف ت ت ت ت تتارل فت ت ت هع ت تتر عاوعن ت ت ت ت تتوى عاج ت تتنب وعاج ت تتل عاتت ت ت
ت تتب عت ت عاتتت ت ب و ت تتض وقت ت رف تته عوهت ت علانت ت و عاترت ت ت ،ا ت عرتت ت
ا ت ت ف ت تترو ا رت ت ت ،ا ع ت ت روعه شجت تتب و هت تتلام ةع ت تتل ن ت تتب وتلا ًرت تتل ف ت ت
عانا لج علان و عاترت تل ًجل.
291
رعوع ت تتل وت رت ت تتب عات ت تتب عاات ت ت ه ت تتل ر ،ا ت تتل وت رت ت تتب عابت ت ترعق عاات ت ت عت ت ت
ت تتو ع ت تتل عا جت تتض عاا ت ت
عفبت تتل ،ات تتك ا رعت تتب عات ت توع
ً ةوى ،ا تتل فرت تتل ا ت ت
وعا ت توععل عاا ت ت تت تتا علو ت ت ت ل عونرت تتل و ا ت ت ه تتو عات ت ت عر عب ت ت ةجت تتو
عا جض.
ر تتل ات تتل لعت ت ع ت تتض عا تتلفب تت ت اترت ت ع تت تتل عاب تترب وع ت ت ق ت تتق
ا تت ت تتر ات ت تتض ع ت ت ت ه عات ت ت ت ه ت عاب ت ت ت تتب علات ت ت ت ب وهع ت ت ترع فج ت ت تتب وعتت ت تتبب ة
رت ت تتل ع عر و ت ت ع ت ت ةجت تتو عا جت تتض ا ر ت تتو ت ع ًت تتل بت تترم عت تتض جت تتن
ت ت ع ف ت ت ام ج ت ت ر قل و ت تتل ر بت تتل ا ت تتب ترععلات تتض ع ت ت عتت تتا علل عونرت تتل عا
رات ت تتلب " عارتت ت تتلاب " عا ت ت ت ي باعت ت تتر ةو تج ت ت ت م ف ت ت ت ع ت ت ت ةجت ت تتو عا جت ت تتض
وع ت ت ت ع عابت ت ت ت عاب ت ت ت ت عا ت ت ت ب ت ت ت عا ت ت تتلفب ع ت ت ت عا جت ت تتض تع ًت ت تتل ع ت ت ت
ةجت تتو وقوعع ت ت شلعات تتب وا ت ت ت توعت تتب ت ت ت عا ات تتلوى وعوق ت ت ب وعان ت تتو
ره وقوع ل. عا ا ب اتتلا وعقبب ةو اتتلا
وع ةل ع ت توع عب ت ت ا ت ت ف ت ت ع ت ت ةجت تتو عا جت تتض قت تتل عا ت ت عر ي " :وعا ت تتل
،ا ة ر ت ت ع تتل عا تتلفب ف تتض و تتض ه تتو عات ت ي ف تتا هت ت ع عاع تتلب وعات تتعق
ات تعق".
تالمٌذه:
اب ت ت ت ت ت رن ت ت ت ت ت عإتت ت ت تتل عا ت ت ت تتلفب -رتت ت ت تتل رر ت ت ت تتل ،-ات ت ت تتك ةتجت ت ت تتلر
عنت ت تتب ع هت ت ت تها ت تتب فر ت تتل ات ت ت ا ةشت ت تره فت ت ت رشت ت ترع ا ت ت ت ت ه وا ت تتوع
عانت ت ت ع ت ت تنت ت ت ا ج ت توع ع ت تتض ت هعت تتض عاج ت ت فت ت ت ا ت ت ت ه عت تتلابرعق عا ت ت
عتتت ع تتت وعانت ت ت ت وعإتت ت تتل ةنت ت ت ت ع ت ت ت ن ع ت ت ت عاتبت ت تتروم عت ت تتلا ع عر
عاتبروم علاررعع ت .
291
تت ت ت ت رووع ع ت ت ت تتض ت هعت ت ت تتض عا وت ت ت ت ت ة ت ت ت ت ر ا ت ت ت ت ت ت ه عتجت ت ت تتر عا ت ت ت ت
وعارع ت ت ت عاتت ت ت عر ي و ت ت ت رر ف ت ت تتل ت ت ت ار ت ت تتب قج ت ت ت رع عاع ت تتو ل وعات ت ت ت
و ع ع ر وعن ت .
-1انجٕٚط:ٙ
تت تتعض ،ات تتك عت تتو ل قر ت تتب ن ت تتك عاعت تتو ل هت تتو ةعت تتو بجت تتوب وتت تتم ع ت ت
وروي ع ت تتض وع ت ت ععت ت ت عهلل عع ت ت تت تتو م وقت ت ت ةه ت ت عاب ت ت ت ت ت ت عا ت تتلفب
ن ت ت ت ع ت ت تتض عت ت ت وهت ت تتب و رهت ت تتل نات ت تتك ةج ت تتع فج ًت ت تتل وج ت تتلر عا ت ت تتلفب
عب ت ت تته عاتت ت ت تتلا رت ت ت تتل ر ت ت تتل عاع ت ت تتو ل تت ت ت ت ةرش ت ت تتر ةج ت ت تتنلب عا ت ت تتلفب
وه ا تتض فت ت ه جا تتض تت ت عبت ت ه وع ت ت تل ن تترت عاوف تتلع عا تتلفب ق تتلاوع ا تتض:
ةنت ت ةن تتق عت تت ت ت ت ت فج تتل عا تتلفب ":ات ت ه ت ت فت ت ت تت ت تت ت
ةن ت ةجنلع ةع ف ض". عاعو ل وا
وقت ت ت ت ةا ت ت تتم عاع ت ت تتو ل رالع ت ت تتض عاتهاج ت ت تتر عات ت ت ت ي عهاج ت ت تتلر ف ت ت تتض فجت ت ت تض
واوفك عل ۹۱1ه. عا لفب
-2انًشَ: ٙ
ن ت ت تتك عات ت ت ت عاتجت ت تتري وا ت ت ت عت ت تتل عت ت ت هت ت تو ،ع ت ت ترعه ع ت ت ت ،ت ت تتتلع
ت ت تتب ع ت ت تتك ل ت ت تتب عاب ت ت ت ت وروع ت ت تتب عانت ت ت ت و وات ت ت تتل ت ت تتل 1۸۱ه وقت ت ت ت
ات تتض عا تتلفب ،ا تتك تجت تتر ع تتل 1۹۹ه عاجت ت عت تتض وا ج تتض ع تتض نات تتك ت ت
ا ت ت تتض ةع ت ت تتو ،ت ت ت تتنلق لج ت ت تتر تت ت ت ت هع " و ت ت ت ت عا ت ت تتلفب عجوا ت ت تتض ":عات ت ت ت ت
علات ت تتل ت ا ت ت ت ً ع وعجت ت ت ًل ع ت تتك عاتب ت تتل عا ت ت ت عر ي فج ت تتل ":ر ت تتل عهت ت ت ً ع ً
و باعت ت تره عا ت تتلفب ب ت ا ت ت ت ً ع تل ًج ت تتل ات ت تتل ع ت تترم ا ت تتض تت ت ت عهاع ت تتلرعت ه ت تتلام
ف ت ت ت تتل ،تلتت ت ت ت تتض وتت ت ت ت ت ت ا لات ت ت ت تتض :عاتهاج ت ت ت تتر عاج ت ت ت ت ت ر -وقت ت ت ت ت ات ت ت ت تتوفك
عل ٗ۹۹ه.
292
_ 3انزثٛغ انًزاد٘:
هت تتو :ةع ت تتو تنتت ت ت عارع ت ت ت عت ت ت ت ت ت تل عت ت ت ععت ت ت عا ع ت تتلر عاتت ت ت عر ي وات ت ت
ع ت ت تتل ٗٔٚه ور ت ت تتل ت ً ت ت تتل علا ت ت تتلت عابا ت ت تتق عات ت ت ت ي ع ت ت تتله عت ت ت تترو ععت ت ت ت
عابت ت تتلد علا تت ت تتللل عتجت ت تتر ف تت ت تتل ن ت ت تتر عا ت ت تتلفب ،ات ت تتك تجت ت تتر ات ت تتواك
ت ت تتل ه تات تتض وةهت ت ت عاب ت ت ت ع ت تتض وقت ت ت قت تتل عا ت تتلفب ف ت تتض :عارع ت ت ت رعو ات ت ت
وا ت تتو ةتر ت ت ت ة ةلبت ت تتض عاب ت ت ت عارع ت ت ت ةن ت ت ت تشت ت ت تت ت تتل هت ت ت ت هت ت ت ت
ولبتات ت تتض وقت ت ت ت روى عت ت ت ت عا ت ت تتلفب را ت ت تتلب (عو ) ن ت ت تتو ت ت ت تتتبض ت ت ت تتض
ف تل اوفك قرةهل ع ك عا ل . وراب تهب ت ض ف ن لع عا لفب
رتت ت تتل روى عت ت ت ت عا ت ت تتلفب را ت ت تتلب (عارتت ت تتلاب) وا ت ت تتوفك عات ت ت ت عر ي ع ت ت تتل
ٕٓٚه.
293
رابعا :املذهب احلنبلي
طلبه للعلم:
رتت تتل ر او ت تتض عإتت تتل ةنت ت ت ت ت ت جت تتعله ،ات تتك ن ت تتي عاجت تتر عارت تتر
وقت ت ت ي ت تترت ع ت تتض ت ت تتلرعت عابرع ت تتب وعانت ت ت و و ش ت تتلر عاجت تتنلعب وعاا ت تتلعب
ت ت اض وق ت ت عهات تتلر ف ت ت عا لع تتب ت ت ت بوتت تتب ةي ت تتلره رت تتل رت تتل ت تتل ً ع ف ت ت
ج ت ت ر ن لات تتض ة رت تتو تن ت ت شًل ت تتروى عان ت ت و و و ت تتض فلا ت تتض ،ات تتك عا جت تتض
ت ت و ع ت ت ع شت ت اوعات تتت عاروع ت تتب وعا عر تتب ف ه ت ت عانت ت و ع ت ت عا تتلت عت ت
واج ت ت رن ت ت رن ا تتض ال ت تتب عاب ت ت ،ات تتك عاعج ت ترع وعان تتل وعاروفت تتب وعا ت ت ت
تت ت ترعت عااج ت تتك تت ت ترعت ورنت ت ت ،ا ت تتك عان ت تتل هتت ت ت ،ا ت تتك عاعجت ت ترع هتت ت ت
ه ا ل علارش ر ت عا ج ل وعاب تل .
294
وقت ت ت انتت ت ت فت ت ت ةش ت تتل رن ات ت تتض عارش ت تتر تت ت ت عاتالع ت تتب رت ت تتل اق ت ت ت
ت ت ف ت ت ،ن ت ت عهل ج ت ت وم عاجت تتبلب فرت تتل جل ت ت عب ت ت ل تل ت ت َل وق ت ت
عالر تتق رت تتل ع جلب تتت ع تتض عا ج تتب فت ت رن ا تتض ،ا تتك جت ت بل فت ت ررى ت تتض تت ت
،اك ة وعفك -وج -ج بل . عبه عانتلا
وق ت ت ر ت تتل ة ت ت ت ت ت تتل ب ت تتض فت ت ت رن ا ت تتض ل ت تتب عانت ت ت و وا ج ت تتض عتت ت ت
ر ت ت عااشع تتت فت ت تتر ترا تتم علارا تتب ا جت ت ع تتل عت ت تتروي تت ت عون تتل
ر ت تتض ع ت تتو عاروع ت تتب وا ت ت ا ف ت تتض رت تتل ا ت ت تتارشر عاابت تتب ف ت ت ت ت تتع
نتت ت راعت تتض ع ت تتك ي ت تره نات تتك اج ت ت ره عب تته علرف ت تتض ف ت ت ات ت وه تتو ف ت ت
تارشر تت تتل ن ت تتي ت ت ت عان ت ت و وتت تتل
،ن ت ت ى رن ات تتض فجت تتل ات تتض تبار ً ت تتل تتت ت ًع
رات تتب وتت تتل روي :تت ت ترع ،ات تتك عاروف ت تتب وت ت ترع ،ات تتك عاتتت ت ت رع ، ۱۱۱ات تتك تا ت تتك
فج تتل ا تتض عإتت تتل ةنتت ت :تت ت عاتنع ت ترع ،ا تتك عاتجعت ترع وف ت ت روع تتب :ة تتل ةل ت تتب
عاب ،اك ة ة ه عاجعر.
وقت ت ر تتل ا ت ت ول عإت تتل ةنت ت ت ،ا تتك عرتت تتب عانت ت و وروع ات تتض ةش تتر رع ت تتر
ت تتل روعه ت ت ت عاتت ت ب وتت تتل وع تتله ت ت ت فت ت عاجت تتلاض علا ج تتض واعن ت تره ف تتض ف ت ت
فج ت تتض ق ت تتق وعت ت تتق ةعل ت تتك عإت ت تتل وةق ت ت ت ا فات تتلوى عاج ت تتنلعب وعاا ت تتلعب
ةنتت ت ت ت ر ت تتب فج ت تتب وتجت ت ت رع عت ت تتا علل ب رع ت ت ترع نا ت تتك ةج ت تتع ت ا ت ت ت ً ع ا ت تتض
ت هعض عاهلد عض ف عاتا علل وعا اوى.
شٌوخه:
عهات ت تتلر عإتت ت تتل ةنت ت ت ت ف ت ت ت ج ت ت ت ر ن لات ت تتض ر ت ت تتل عان ت ت ت و وتت ت ت ت ر
ةو عوت ت ت تتر فر ت ت تتل عاتنت ت ت ت شو فت ت ت ت رت ت ت ت عج ت ت تتلل عو عر ت ت ت ت فلا ت ت تتض ،ات ت ت ت
ه تتل ف ت ت ار ت ت عان تتل عإتت ت ت ب فت ت عاعجت ترع وعاروف تتب وع ت ت ع وعت ت
،ق ت ت تتب ا بت ت ت ارت ت ت للا ت تتب علر ت تتب ع ت تتك نت ت ت و ع ت ت ت هل ا اجعت ت ت نت ت توع
295
عارعت تتول عإتت ت ت ت ب ت تره ع ت ت رل ت تتت عارن ت تتب عاب ت ت تتب عاتتت تتاترع ع ت ت روع ت تتب
وعج ب نعل عاب وةرتل ض عا و عر ب.
،تلت تتل تت ت ةات تتب عانت ت و وع ت ت
وقت ت ات ت عإت تتل ةنتت ت فت ت ةو عوت تتر ً
ع شت تتلر ف ت ت ع ت ت ع وعتت تتاتر تت تتض نت تتو عرع ت ت ت ت ت وعت و ا ت ت هت تتو ه ت تتش
رت تتل ت تتت فت ت هت ت ه عوش تتل تت ت ععت ت عت ت ع ت ت ر عت ت ةعت ت ن تتل عاوعت تتل
و تتروى ت تتات ،ا تتك ةعت ت عر تتر عت ت ع تتل تتل ر تتل عا تترنت عت ت ت ت ت ي وة
عاعجت ت ترع ع ت تتض شت ت ت فت ت ت ع ت تتل 1۷6ه ت ت ت رنت ت ت اا جت ت ت عانت ت ت و ،ا ت تتك عت ت ت
وعاروف ت ت تتب وف ت ت ت عت ت تتل 1۷۸ه رنت ت ت ت ،ات ت تتك عان ت ت تتل وعا ت ت ت ت وعان ت ت تتل
وةه ت ت ت ت تتض عا جت تتض وةجت تتواض رتت تتل اج ت تتض ع ت ت تل وعااجت تتك ت ت ت عإتت تتل عا ت تتلفب
ت ت فج ت تتض وعي ت ت ع تت تتض ف ع ت تتب عإتت تتل ةنت ت ت ت تتل ،ات تتك ع ت ت ع وق ت ت
نا ت تتك ،ت تتض ق ت تتل :ت تتروى ع ت ت عا عت ت ت -ﷺ -ة ت تتض ق ت تتل ": عب ت ت عا ت تتلفب
رت ت تلا تتب تت ت ب ر ت ت ً ج ت ت عب تتو ا ت ت ه عوت تتب ع ت تتك ةر ،عهلل عت ت و ت ت
عاتلات تتب وةر ت تتو ت تتل فرت تتل عتت تتر ع ت ت عع ت ت عاب ت ت ع ت تتك عر ا ت تتل ةتت تتر
عاتلاب . رو عا لفب ع ك ةر ة
وقت ت ابت ت اج تتل عإت تتل ةنتت ت عرش تتر تت ت عاب ت تتل ف ت ت جاج تتر ع تتك ت تتل
ووع عان ت ت تتي وه ت ت ت عاب ت ت ت عارش ت ت تتر وف ت ت ت رت ت تتل ف ت ت ت ع ت ت ت ع ت ت ت ت ع تت ت تتل
وعات تتوع ع ت ت ل ت ت َتوم ف ت ت عوق ت تتلا عإت ت ت ت ب وتت تتل ت ت تتت عبت تتلا ،ا رنت ت ت
،ا ت تتض ،ا ،ت تتض قت ت ت نلا ت تتت عات ت تتب و عا جت تتل ف ت ت ت ت ت تتال عات ت تتاتلل ،ا ت تتك
عل تتض ،فلا تتض اج تتل ةواات ت نت ت وقت ت ر تتل فجت ت ت تتلت ععت ت عاتع تتلر تلات ت
ا ،رل عهلل تعنل ض وابلاك ق عو ض ع عاب تل ف
فت ت ت ه م عهلل ع ت تتك تت ت ت ل عت ت ت ع ت تتب ةو ف ت تتلا تلات ت ت جت ت ت و :ف ت تتلا
ع ع ك. ل ف ه م عهلل ع ك ،تتلع نتل ع
296
جلوسه للحدٌث والفتوى:
وعا ات تتلوي ف ت ت عاوقت تتلا ،ا عب ت ت
ا ت ت اه ت ت عإتت تتل ةنت ت ت ت ًتت تتل ا ت ت ر
ة ع ت ت ةرعب ت ت ت ت ت ب وق ت ت رت تتل عا نت تتل ع ت تتك رتت تتض ت ت ع وق ت ت رت تتر
عبت ت تته عات ت تتروعع ة ع ت ت ت ع ت ت ت ت رت ت تتل وع تت ت تتاتبو ،ات ت تتك رتت ت تتض نت ت تتو هتتت ت تتب
ا ت ت ف ت ت عاتت ت ت ورت تتل نت تتو هتتت تتتلاب رات تتب ت ت ت ام وة ت تتض رت تتل
تععل فت ت ت
عا ت تتلت " عع ت ت ت ع وع ت تتل اترل ت تتب عي تت تتب ا ت ت تتل ةنت ت ت رل ت تتت تت ت ً
رش ت ترع روعع فج ت تتض ون شت تتض ورت تتل ت تت تتض تت تتو ه عاوقت تتلر وعاتت تتر ب رتت تتل ة ت تتض
ع تتك عونل تتو عاترو تتب تت ت تتر ل تتب عت ت تت ت ر تتل ا جت ت عات ت ر
ج تتو نا تتك ل تتب ت تتض ور تتل ،ع ق تتل نت ت شًل عوب تتل ا جوا تتض ،ا ت تتل ر تتل
نرجل ع ك ع عاهل وت تب عا ج . ً ت رالب
نرتت تتل اوعقب ت تتب ا ت ت تتت
ورت تتل ،ع ق ت تتل فت ت ت ت تت تتض فا ت تتوى عت ت تتا عل ل ً
اا ت ت ت ت ه ة ت ت ت و وهل وا ت ت تتت ا ت ت ت ة ج وه ت تتل ع ت تتض ،ة ت تتض ت ت تتل ر ت تتل
جع ت ت ت عاا ت ت ت و ،ا ونل ت ت تتو رتت ت تتو عهلل -ﷺ -و ت ت تترى ة ع ت ت ت عا ت ت ت
فت ت ت عر عا ت تتل ونت ت ت ه ه ت تتو ع ت ت ت عارا ت تتلب وعاتت ت ت ب وة تت ت ت عاعت ت ت ل ات ت ت و
وع وعر رالب عهلل وت ب رتواض. عا
عإت ت تتل ةنت ت ت ع روت ت تتض ا جت ت ت ،ا ت تتك قتت تتت :ةنت ت ت هتل ورل ت تتت ت ت تتلا
روع ت تتب عان ت ت و و ج ت تتض وه ت ت ه ت ت تتل ع ت تتك ا ت ت ت ه ت ت ت رات تتلب وا بات ت ت
ت تت ا ت تت ه ع ت تتك ن يت تتض ،ا ت تتل ًعر وشل تت تتل فات تتلوعه عا ج ت تتب وه ت ت ه رت تتل
ت ت ت رالعا ت تتل وق ت ت ا ت تتر ت ت ت تتلا عإتت تتل ةنت ت ت ت ت ت ت عتت تتلت عابجت تتر
ات ت ت ت عاوقت ت تتت فت ت ت ت ع ت ت ت ع تت ت ت ت ت ت ت تتل ات فرر ت ت تتب ت ت تتري ف ت ت ت وتت ت تتل رت ت تتل
ت تتو عاج ت تتنلعب ن ت تتق عرون ت تتض فت ت ت وت لتت ت ت ب وع اتلع ت تتب فجت ت ت عها ت تتلر ة
ت ت ت وعهات ت تتلر تتت ت تتل عب ت ت ت ه تتت ت ت وت ت ت ت وعاجت ت ت وع ت ت ت ت عاا ت تتلعب
297
ا ت ت ت ا ر ت تتل ع تت ت تتض وفج ت ت تتض ه ت تتو ع ت ت ت عاتت ت ت ب وفج ت ت تتل ورت ت تتل ا ت ت تتع
هت تتوه ف ت ت ةتت تتر ،ا ،ع ع ت ت ة عاجت تتنلعب هل ت توع ف ت تتض وع ا ت ت ب ت ت ة
عاجت تتنلعب هل ت توع ف ت ت ا ت ت عوتت تتر رت تتم ع ت تتض وعتابج ت ت تاوق ًت تتل ن ت ت ًعر
فر ت تتل ا ار ت تتم عاابت ت تتق فت ت ت تتت ت ت لا عج ت تتب قت ت ت ار ت تتو تجلت ت تتلت ا بجت ت ت
تت تتض عإتت تتل عنت ت ت تت ت تتر ت ت وى ف ت ت عا رت تتر ف ت ت عاع ت تتري و ت ت
ر تل اج ع . ًال ر ع ر ع عات م وا
298
ِ- 4خرررذ وهلَرررديث ِل رسرررو ِلَرررديث ِلضرررعيف ذِ لرررِ يمرررِّ دليرررو
وعان ت ت و عا ت تتب م ع ت ت عإتت تتل ةنت ت ت آخررررر فب تتض ف ج تت تتض ع ت تتك عاج تتل
عن ت تتو ا عاتت ت ت عر ع ت تتض عاعللت ت ت وا عات ر ت تتر وا تت تتل فت ت ت روع ا ت تتض ت ت تتا اتت
تت تتو عا ت ت هلب ،ا ت تتض ع ت ت عات ت ت عر عت تتض ت ت ت ا ت ت ع ت ت روعات تتض ر ت تتب عاشجت تتب وا ت ت
اوع ،اك ر ب عاا ل ف و ع ا ت ة وعل عان و عاجن .
ِ- 9ل يرررررهس :فت ت ت ع ا ت ت ت و ت ت ت عات ت ت د ت ت ت ت را ت تتلب ةو تت ت ت ب ةو قت ت تتو
ب م هب ،اك عاج ل . جنلع ةو ةشر ترت ةو
ي ت تتر ة ت تتض ات ت ت ت ت ت رر ف ت تتل عإ ت ت تتلل وع ت تتلا ير ،ا ت تتك هت ت ت ه عو ج ت تتو
وعاتاجت ت تتنلب وه ت ت ت وت ت ت ت عا ت ت ت رعا وعاتجت ت تتلا عاترت ت ت ت ب وعاتانت ت ت ت ل
ةجو تبروفب ع فج ل عان لع ب وت رورع ف راع .
وع ت تتض عاتب ت تتروم علإ ت ت تتلل ع ت تتك ةج ت تتو وعانج ج ت تتب ة عإ ت ت تتلل فت ت ت
تر وت ت تتر
وت رت ت تره بت ت ت ت ر ت ت ًع ت ت ت عا ج ت تتل عا ت ترعاه ةت ت تتر تتت ت ت ع ت تتض ع ت ت ت
وه تتو عإ ت تتلل وع تتض عاش تتل علا تترورع ةت تتل عإ ت تتلل فت ت تب تتو تت ت عات ت
ف ت ت ع عا ت تتول ر تت تتلل عاجت تتنلعب ع تتك قات تتل عاترا ت ت ات ت ع تتك تت تتل و
ت ت ت عاب ت ت ت عوقوع ت تتض عب ت ت ت تت ت ت عإ ت ت تتلل ا ر ت ت تره عإت ت تتل ةنت ت ت ت وار ت تتض
وقت ت ت تبت تتروف عجت تتر عاجت تتنلعب و ت ت ت تب وتت تتو رتت تتل ر ت تتل وع تن ت ت و
ت ت ت ت ت عاتتت ت ت ت ت ت عنا ت ت ت ت ه عتت ت ت ت ت ر ر ت ت ت ت عهلل ع ت ت ت تتض علات ت ت ت تتب ور ت ت ت تتل
وع تل ه ا تا ره
ت ت ف ع ت تتض قللب تتل ت ت ت
ً فت ت ر ت ت ةتت تتر ت ت عاتتت ت ت ا ه ت ت ف ت تتض ةرًت تتل
ع تتب انتت ت عااعب تتب ونت ت ه وةت تتل ت تتل ت ت ع تت ت عإ ت تتلل عبت ت ات ت فر تتل
عإتل ةنت جو :ا ل اض تهلا ًل.
299
وتت ت ت ت ت ت ت ت عات ت ت ت ت ت ت ت رعا وةت ت ت ت ت ت ت تتل عاتج ت ت ت ت ت ت تتلا عاترتت ت ت ت ت ت ت ت ب وعاتانت ت ت ت ت ت ت تتل
،فت ت تتر عاج ت تتل ت ب ت تتل ت ت ت ه فت ت ت ع ت تتلب عاج ت تتل وعاتاجت تتنلب فت ت ت
ر عا جود. ت ر و وه عاتا علل ت عتب ك وع
ر جت ت ت ت تت ت ت ت ةج ت ت تتو وعانج جت ت تتب ة عإت ت ت تتل ةنتت ت ت ت ععا ت ت تترم علاج ت ت تتل
ت تتت ل ةج ت تتو عا ج ت تتب ه ت تتر عاجلات ت تتب عاات ت ت عا ا ت تتوى وار ت تتض و ت تتبض فت ت ت
وة اض ت اب عا رورع.
311
رت ت تتل قت ت تتل عت ت ت ت ت ت ت ا ت ت ت ت ه عت تت ت تتب ات ت ت و عات ت ت ت هب و ت ت تره وت ت ت ت
ه ت ت ا ةعت تتو عرت تتر عوش ت تتر عاتات تتوف ٔ ٕٙه وق ت ت ات ت ت عإتت تتل ت ت ت ع لو ت تتب
عاتا ت تتوف ٕٗٚه وقت ت ت ج ت تتنب عإت ت تتل ن ت تتو عات ت ت تتو ععت ت ت عات وتت ت ت
ةعت ت تتوعرر عاتت ت تترو ي عاتات ت تتوف ٕ٘ٚه وق ت ت ت وع ت ت تتر ت ت ت ت ب وت ت ت ت ش ات ت ت
ر تتل تت ت ةه تتد ةج تتنلب عإت تتل ةنتت ت وقت ت جت ت ع تتض تت تتلا رش ت ترع شت ت
تتل عب ت ت ه ت ت ا رش تتر ت ت ت عا ج ت تتل ج ت ت وع فت ت عات ت ت هب عان ع ت ت ف تب ت توع
و ت ت تترنوهل وت ت ت ت ه ت ت ت ا عتت ت تتر عع ت ت ت ةع ت ت ت ع ت ت ت عانت ت ت ت ةق ت ت توع ،تت ت تتلت
عاهرق ت ت ت عاتا ت ت تتوف ٖٕٗ ه وتت ت ت ت راعت ت تتض عات ت ت ت ت ورع عاتهاج ت ت تتر عاتب ت ت تتروم
. رنض عع ق عتب ف رالعض عات علت تها جر عاهرق وق
اتت تتعل ،ات تتك عات ت ت هب عان ع ت ت ت تتل عب ت ت ه ت ت ا ،تلتت تتل رع ت ت عر شت ت
وهت تتل ععت ت ا ت ت تتب عاتا تتوف عت تتل ٕٚٛه وععت ت عاجت ت عا و ت تتب عاتا تتوف عت تتل
ٔ٘ ٚه فج ت ت عت تترم عل اتت تتلع تل ،ات تتك عات ت ت هب عان ع ت ت وةجت تتواض وقوععت ت ت ه
تتا ج ف عاتا علل. ،ا ة تل رل ا تل
311
ععت ت عهلل عت ت عإت تتل ةنتت ت ه تتو عات ت ي تت ت تأسيسررره أ رررا ذلررر :فت ت
ً
جنلأل عاتت وراعض وق ل ارا عض ر ًعل ع راب عان و ف
رات تتب عانت ت ت و تراعت تتب وف ت تتق ارا ت تتب ةعت ت توعب عا جت تتض فت ت ت عا ت ت تتب وات ت ت ا
را ت ت تتب ع ت ت تتك نت ت ت تتب عاتو ت ت ت تتوعلت فرل ت ت تتت ةنل ت ت تتو عو ب وةنل ت ت ت تتو
وهر ت ت ت ع عاا تت ت ت ر وةنل ت تتو عاا تت ت ت ر وةنل ت تتو عاب ت ت ت وةنل ت تتو عا ت تتون
ر ت ت عاوق تتوم ع تتك ت تتل روى عت ت عت ت ا عار تتول ،ا تتك رت ت ع تتلب اتت ت فتت ت
عا ع -ﷺ -ع ض.
ت ت تتل ع ت ت تتك نتت ت تتب ارا ت ت تتب عاجت ت تتنلعب ةتت ت تتل ارا ت ت تتب عاتت ت ت ت فج ت ت ت
فلونل ت تتو عاات ت ت روعه ت تتل ةع ت تتو عر ت تتر وعات ت ت ب عاات ت ت ةش ت تترت ع ت تتض فت ت ت را ت تتلب
وع ت تتك ت ت تتتك تتت ت ت ةعت ت ت عر ت تتر ورت ت ت ا عت ت تتر عت ت ت عاهل ت تتلب وعشت ت تتل
ات ت ت عاارا ت ت تتب ج ت تتبب عار ت تتول ،ات ت تتك وهرت ت ت ع رت ت ت عاجت ت تتنلعب وا ت ت ت ة
تتات ع تتل عانت ت و عا ع تتوي فجت ت ر تتو ف ت تتض عاتو تتوعلت عاب ت تتب عاات ت
ر ت ت فجت تتض ج تتنلع ع عا تتض فتت ت ة عر تبرفت تتب فج تتض عت تتر فتت تتوم فلات ت ع اتت ت
ت ت ع ات تتض ف ت ت تت ت ت ه ،ا ة ه ت ت ه عا لا ت ت ع ت ت ت ق تا ت تتل ا تت تتت عتججت تتو ع
اللاع فجض عان و عا عوي وع عات ب عا ر ب.
فت ت تت ت تر وتت تتلر ع ت تتك ت ت ت
ت ت ً ع رع ت ت ًع وقت ت ع ت ت عإتت تتل ةنت ت ت
ر ت تتو روع ت ت ت ب عاتتت ت ت فر ت تتل ت تتروى عت ت ت عاشج ت تتلت فت ت ت عجت ت تره ع ت تترل ة
عانت ت ت ت و تاج ت ت ت ت ً ،ا ت ت تتك عا ع ت ت ت ت -ﷺ -فت ت ت تتل ا اج ت ت ت ت تتت ت ت ت ه ع ت ت ت ت ه
ت ت تتب ل وع رت ت تتل رعو ت ت تتض ت ت ت ت عاشجت ت تتلت وق ت ت ت ت ت ت ت ع ت ت ت ه عالر جت ت تتب ةرعت ت تتر
ف ن ت ت ت م تت ت تتل تت ت ت ت ت ت ج تت ت تل ت توع ت تتب ت ت ت ت عونل ت ت تتو ،ا ة ت ت تتض رت ت تتل
فت ت ت عات ت ت عانت ت ت م وعاا ت تتر وعاا جت ت ت يت ت تره ورت تتل الت تترق ،ا ت تتض ت ت فت ت ت
عاتت ناك وهو ف تواض.
312
ت تتب ب وقت ت ار ت ت عب تته عاب ت تتل ف ت ت ع تتاتل عاتتت ت ع تتك ةنل تتو
وف ت ت تتض تت ت ت ت عونل ت ت تتو عاج ت ت تتن نب وعانج ج ت ت تتب ة عاتتت ت ت ت ةرشت ت ت تره ج ت ت تتن
عابت ت عا ت ت ي ا نجت تتك رت تتل ة ف ت تتض عا ت تتب م و ت ت ر ف ت تتض عاتو ت تتول ع ت ت
رره عبه عاب تل .
تب ت تتله ة ت تتض ت ت ت ة و ت ت تو عا ت تتب م فت ت ت عاتتت ت ت ات ت ت و ع تت ت ة
و ت ت ت ت ف ت ت تتض عاترت ت ت ت وب ةو عاتو ت ت تتول عات ت ت ت ي شع ت ت تتت وجت ت ت ت ض ف ت ت تترق عت ت ت ت
عا ت تتب م هت تتو عا ت ت ي ف ت ت ر لات تتض ت ت ت ا ت ت ع ت ت عا ت تتب م وعاتو ت تتول ف ت ت
تع ت ت ت عاشج ت تتب ةو ر ت تتل فت ت ت ت تت ت ت ب تت ت ت ه ع جل ت تتلل وا و ت ت ت ا ت ت ت ع ت تتك
تت ت تتعاض وات ت ت شعت ت تتت ع ت ت ت عاشج ت تتلت تت ت تتل هلا ت تتض ةتت ت تتل عاتر ت ت ت وب ةو ع لت ت ت
ع تتض تت ت عاتت ت ب ور ه عاشج تتلت ع تتك علت ت عاتو تتول ف تتو ت تتل ق تتل عات ت ا
وةعل وع تعض ،اك عا ع -ﷺ .-
الوصف بالحنبلٌة:
عان ع ت تتب وج ت تتم ا ت ت ع وعا ي ت تتب وق ت ت ةل ج ت تتل عات تتعبه ع ت تتك تت ت ت هب
وعانج ج تتب ة عات ت ت هب عإت تتل ةنت ت ت نا تتك ب ات تتض ت تتش ً ا ا ت ت فت ت عا ت ت
عان ع ت ت ةوت ت ت عات ت ت عهب عا ج ت تتب عإت ت ت ت ب رنلعت تتب وة تت تترهل ةه ت ت ً ع هلجت تتب
عوفت ت ت عر عت ت ت عاابلتت ت ت عإ ت ت تتل فت ت ت عابج ت تتو وعا ت تترول عاات ت ت هت ت ت ة ت ت تتل
وعتل عا لل عاع رى. وعا تلعلت وةه ت لات عاابلت عإ تل
ه تتل تت ت ا ت ت فت ت عاتت ت هب ،ا ف ت ت عب تته تت تتلا عال ت تتلرع وات ت
تتت وهت ت ت ع ر ت تتل تر ب ت تتض ،ا ت تتك ة عإت ت تتل ةنتت ت ت (ر ت ت تك عهلل ع ت تتض) ر ت تتل
ون ت تتي عات ت ت ع ت تتك ت ت تتض ف ت ت رت ت ت ت ت تتل اج ت ت علا عه ت تتب و ت تترم عا ت ت
وجت ت ت ت ت ل اض وعاتاتت ت ت ت تتل عل ش ت ت ت تتلر عاتت ت ت ت ت ب ون ي ت ت ت تتل علارالع ت ت ت تتب ه ت ت ت ت ت ب
313
ت ت ت تتض هتتت عإتت ت تتل رت ت تتل وا ت ت ت ا فت ت ت ت عا ت ت تتاعله ةو عاابت ت تتره ا ت ت ت ت ل
تا ت ت ت عت ت ت ةهت ت ت ت ت تتل ا ه ت تتل وعاا ت ت ت ق ع ت تتل فر ت تتل عا ت ت ت علاتتت ت ت
عهت تتب ا تت تتض وع ةعت تتلأل ا ت تره عا ا ت تتلل ع ت تتل نات تتك عانت تتلج ت ت تتل وان لات تتض
ت ت ت ت عا ت ت ور ا ر ت تتلع ت تترى ة ت تتض ع ت تتض ر ت تتل عا ت ت ع ونرج ت تتض ع ت تتك
ف ت ت تتل وار ت ت ت تض ع ت ت ت تل ع ت ت تتض ة عب ت ت تته عاجت ت تتنلعب (ر ت ت ت توع عهلل ع ت ت ت ت )
ةفا ت تتك ع ت ت توع ةهت ت ت عا ر ت تتلع ت ت تتل و ع ت تتل ع ت تتك ت ت تتض و ةر ت تتض ة ت تتل ا ت ت تتت
عاتل .
عوع عب وار ض نالل ا تض و ض ً
ت ت ع ت تتل عإتت تتل و ت تتلم ،ات تتك ا ت ت عاجت تتع ب وعا ت ت ع عاب ت ت تتب عاا ت ت
فت ت ت ع ع ت تتب ل عت تتض ا ب ت ت عب ت ت عان ت ت و شت ت ت ةنت ت ت فرتت تتل تت تتعق ف ت تتض ع ت تتا
عا ت تتض عب ت ت ا ت ت ،ات تتك عا جت تتض فرل ت تتت إنللات تتض وعاتلتت تتض عب ت ت عان ت ت و ق ت ت ً ع
تت ت تتر ة ت تتض ا ت تتعل عان ت ت و قع ت ت عاتت تتا ا عت تتض ع ت تتض ا انت تتري ف ت ت
ان ت تترى و تن ت تتد عاروع ت تتب ت تتر عانت ت ت و وع ت ت تتل ر ت تتل تت ت ت هت ت ت ع ع ت تتض ر ت تتل
نات ت تتك ا ج ت ت ت انت ت تتت وع ت ت ت عا ع ت ت ت -ﷺ ":-ت ت ت ت ر ت ت ت ب ع ت ت تتك تابت ت ت ت ً ع
ف اعوة تجب ه ت عا لر".
314
ت ت ت ر ،ا ت تتك ع ت تتا لر عاتت ت ت هب عان ع ت ت ت علاا ت ت ت فت ت ت ةت ت تتر و ع تت ت ة
ر ت تتو ع ت ت ت ه وتوت ت تتب ف ت تتل وج ت تتم عال ت تتلرع وعا لت ت تتب نا ت تتك ج ت تتلر تت ت ت
ةهت ت تجت تتر ف ت ت ررو عان ع ت تتب ف ت ت تجت تتل وةل ت تتق ا ت ت ع ت ت ع تتض ن ع ت ت
عات أل ةو عات لاع ف تتلاب عال لرع وعا لتب ف عابعل ع.
ر ت ت ،ات تتك ه ت ت ع عاعت تتلب ت ت ت ةع ت توعب عا جت تتض عان ع ت ت و رت ت ا ت ت ة ت ت ت
بت ت عان ع تتب ت عر ف تتب ا ا ت ت ع تتك ج تتنب ع اوج تتم تت ت ت ت ف تتض ت تتل ت ت
وعاتعلا ب ف عال لرع.
لت تتب تت ت ر عار تتب وت تتل ت ت ف تتض عاتش تتل ت تتل ق تترروه فت ت وع تتك ت تتع
ت تترب ت ت تتض عار ت تتب فجت ت ت ق ت تترروع -رت ت تتل ق ت تترر عا ت تتلفب ب -ة عإ ت تتل عات ت ت ي
ت تره ع ت ت ا ع ت ت ت ت ت وا را ت تتك ف ت ت ال ت تره عتت تتل را ت تك عت تتض ف ت ت تت
ت تتلم ،ات تتك عاتت تتل ت ت ترع عت تتلاارعب ف ل ت تتر عا ت ت ت ع ت ت ً ع ت ت ت عات ت ترعت وة
تت ت عإ تتل تت ت ت ت ت ر ع تتض عات تتل وعار تتب وعاه تتر ن تتو ،ت ت تترو ة
عار ت تتب رت تتو عتت تتع ت ت ترعت ،ن ت ت عه عت تتلاارعب عالت تتلهر وق ت ت وعفج ت ت عبت تته
ت تتروى ع ت ت عإت ت تتل ةنت ت ت ة عاال ت تتر ر ت تتو وارت ت ت عان لع ت تتب ع ت تتك ا ت ت
عشتت ت تتل ت ت ت ترعت وعاال ت ت تتر عت ت تتلاارعب ه ت ت ت عاشلت ت ت تتب و ت ت تتض ت ت تتروى ة -عا ع ت ت ت
فل ت ت ت وه تت تتع ت ت ترعت وع ت تتروه ﷺ -قت تتل ، ":ع ع ت ت عار ت تتب ف ت ت عإ ت تتل
عاشلت ب علاارعب"
ت تتروى ع ت ت عإتت تتل ةنتت ت ع ت تتل ع ت تتك ه ت ت ع ت ت ت ه ت ت ع ة عاا ت ت و اعت ت
عان و.
ع ت ت تتك ع ت ت ت عر ةاعت ت تتلل ت ت ت ت هب عإتت ت تتل ةنت ت ت ت وتت ت ت عوتش ت ت تتب عاا ت ت ت ا ت ت ت
فج ت ت تتل عات ت ت ت عهب عورعبت ت تتب علاا ت ت ت ف ت ت ت عال ت ت تتلرع ة ت ت ت ع ت ت تتر وع ت ت ت ت ع ت ت ت
فج ت ت تتل عات ت ت تتا رع ع و ت ت تتوب عات ت ت ت تتب وعاتا ت ت تتلق ف ت ت ت عاو ت ت تو ف ت ت ت
315
عان ت ت تتب وعاتلار ت ت تتب وعا ت ت تتلفب ب عا ج ت ت توع ع ت ت تتك ة عات ت ت ت تتب وعاتا ت ت تتلق
تت ت ت تت ت ت عاو ت تتو ا تت ت ت فرعا ت تتض و فت ت ترعاه عاو ت تتو ع ا ت تتل ع ت تتب
عارر تت تتب وه ت تتك قوا ت تتض ابت تتلاكَ { :لةََّ َ ت تتل عاَّت ت ت ِ َ َتُ ت توع َ ِ،ع ُق ْت ت تتاُْ َِ،ا ت تتك َّ
عاجت ت ت َ ِع
ق وعتت ت تتنوع عِر ِ
وتت ت ت ُر ْ َوة َْرُ َ ُرت ت ت ْ َِ،ا ت تتك ِ ِ َفل ْ ِت ت تُوع ُو ُ ت ت َ
توه ُر ْ َوةَ ْ ت ت ت َ ُر ْ َِ،ا ت تتك عْا َت َرعف ت ت ِ َ ْ َ ُ ُ ُ
عْا َر ْب َع ت ت ت ْ ِ } [عاتلا ت ت ت ع ] ٙ :وار ت ت ت فج ت ت تتل عان لع ت ت تتب جت ت تتررو ة عات ت ت ت تتب
وعاتا ت تتلق وع عت ت تتل فت ت ت عاو ت ت تتو ف ت ت تتب تت ت ت تل ف ت ت ت عاو ت ت تتو و
ت تتب ت ت ت تل ف ت ت عاو ت تتو و ا ت ت علات ت ت تتب عا ت ت وعو ت تتم ت ت ت عاو ت تتض
وعاتا ت ت تتلق وو ر ت ت ت ت ت ت ت وجت ت تتم و ت ت تتو عا ع ت ت ت -ﷺ -رت ت تتر ة ت ت تتض
ع ت تتك عاو ت تتوب و ت تتض فب ت تتض ات ت تتته وعتا ت تتق وت عوتا ت تتض ع ت تتل ات ت ت
ل ع ل ًل وا ج ً ا و و عات تور عض.
ع ت تتك ا ت ت عإتت تتل ةنت ت ت ف ت ت عال ت تتلرع ة ت تتض وت ت ت عا ت تترول عاا ت ت ا ت ت
ف رت ت ت ان ت ت عاعت ت ت تت ت توع ةفات تتك عو ت تتوب عاو ت تتو تتت ت ت ةر ت ت انت ت ت عاع ت ت
لقجت تتل ا و ت تتو ف ت ت اج ت تً تلعوهت تتل ةو رت تتل ت توع
ً ةرت تتل ًات تتل ة رت تتل
عاج ت ت ع ،ا عبت ت ت عاو ت تتو وقت ت ت ه ت تتلام عإتت تتل ةنتت ت ت ف ت ت ات ت ت عاتت ت ت عهب
ع ت تتك ات ت ت عت ت تتل روعه ع تت ت ت ل ه ة عا ج ت تتب عوه ت تترى عات ت ت ت ورع وقت ت ت عتت تتا
عا عت ت ت -ﷺ -ق ت تتل ":او ت تتاوع تت ت ت ان ت تتو ع إعت ت ت وا او ت تتاوع تت ت ت ان ت تتو
". عا
وق ت ت ر عا ت ت تتور عاتت تتا ا ع ت ت ع عان ت ت و ع ت تتض ت ت ت عجت تتو عارت ت تتو
ﷺ" :عاو ت تتو تت ت تتل ه ت تترج ا تت ت تتل ت ت ت ه " وعت ت تتل روعه ةع ت تتو عو عت ت ت
هت ت تتر عوتت ت تتر ت ت ت ت رتت ت تتو عهلل -ﷺ -ات ت تتر ت ت تتلعر ة ت ت تتض قت ت تتل ":رت ت تتل
عاو و تتل تتت عا لر".
316
عانت ت ت و عوو توق ت تتوم ع ت تتك ات ت ت عت ت ت وقت ت ت ة ت تتلب عان لع ت تتب عت ت ت
ونت ت و عاو تتو تت ت ان تتو عإعت ت ةجت ت ت تتض وةت تتل عان ت ت و ععت ت عع تتل
ج ت تتل ونت ت ت و
فج ت تتلاوع ع ت تتض ا ب ت تتلره نت ت ت ش ل اج ت تتناض ورو ت تتض هل ب عاش ت تتل
نت ت ت و ت ت تتلعر ت تتلعر ع ت تتل وعابت ت تتل نتت ت ت ع ت ت تتك عاه ت تتلد وع ق ت ت ت ع ت ت ت
تهل ف ت تتل ج ت تتو ،ت تتض هع ت تتر عت ت ت ل وعابت تتل ا تت ت ت ع ت تتض
لتت ت ً هر ف ر ت تتو
تا ت ت ًع
عاهت ت تتلد وعا تت ت ت عت ت ت ت تترول عا تت ت ت ابت ت ت ر عا تت ت ت عاه ت تتلد و تت ت ت
عابل ع ك تل ع ع تن عاهلد. وعابل تتر عا
فتت و ا ت ت ا ت تتل -تتت تتل تت تتعق ر ت تره – ت ت ت تتت تتلا ر ت تتم رت تتل عا ت ت عر
عاتت ت ت هب عان ع ت ت ت ة ت ت ت عات ت ت ت عهب ف ت ت ت ع ت تتلب عال ت ت تتلرع تت ت تتل تر ت ت ت تبت ت تتض
ب ت ت توع عان ع ت تتب وجت ت ت ًل تت ت ت نج ت ت ت ة تر تت ت ت عاتتت ت ت ت
رش ت ت ًع عاج ت تتو عت ت ت
تتض تناللًت تتل فت ت ععل ا تتض تانرب ت ت ل ا ن تتق تت تتل ةترت ت ف ت ت ارت ت تا ت ت ف ت ت
ل لراض.
317
تالمٌذه:
ت ت تتت عإت ت تتل ةنتت ت ت واا تت ت ت ع ت تتض عارش ت تتر تت ت ت عاا ت ت ت ت وعوج ت تتنلب
ت ت فت ت ن تتي ترو لات تتض ر تتل ا ت ت عا و ها تتلر ا ار ت تتب ا ت ت عب ً تتل تت ت
و ر فج ض وت ه ا :
318
-4أحًذ ثٍ يحًذ انحجبط انًزٔس٘:
،ا ت تتض وة ت تتله ت ت تتض ر ت تتل تت ت ت ةه ت تتد ا ت ت ت ت عإت ت تتل ةنتت ت ت وةقت ت ترع
تر عت ت
وه تتو عات ت ي ا تتواك تت ت عإت تتل ةنتت ت ات تتل ت تتلت وقت ت روى فج تتل رش ت ًع
عإتت تتل ةنت ت ت ورل ت تتت روع ات تتض ان ت ت و عإ تت تتل ةق ت ت ت ت ت روع ات تتض ا ج ت تتض وق ت ت
ع وعه عان و واوفك عل ٕ٘ٚه. ةام رالب عات
319
ً
خامسا :املذهب الظاهزي
311
رعا تت تتل عاات ت قت تتل رتت تتل تتار عت ت وت تتوم ب تترم عر ت ت تت ت عاب تتلات
ةجت تتو ه ت ت ع عات ت ت هب وتع ت تتله ف ت ت عتت ع ت تتل عات ت ت هب عايت تتلهري ور ت ت ا
،علل عا ا ل علارةي وة ً ل تل اب ق عل ا لره.
ػهًّ ٔطفبرّ:
تر فت ت ت ت ت ت ت تتل عونل ت ت تتو ،ا ة
علات ت ت تتل رع ت ت ت ًع
ً ر ت ت تتل عو عت ت ت ت ع ت ت ت ت
عاروع تتب ع تتض قت ت ق تتت ا انلا تتض عاج تتو علاي تتلهري وتت ت و تتو هت ت ع عا تتور
تت ت ةهت ت عجت تره ف ت تتض ر تتل فجت ت ًنل قوً تتل نل ت تتر عاع تتب ق تتوي عان ت تتب
ت تتر عات تتا ا رت تتل ر تتل ر ًا تتل ف ت تتل باجت ت ة تتض عان تتق ا تتلب عا ل تتق
عض وا ه ك ف ض اوتب اا .
ع ت تتك عاج ت ت ةو ةق ت ت ةرات تتض لتت ت ًرل علع ت ت ً ع ورًع تتل اج ًت تتل بت ت ور تتل تت ت
تت - فج ت ت رت تتل اتت عاج ت ت فرت تتل ت تتر عا ت ت ع ل وا جع ت تتل وف ت ت ً ع ت ت
311
ع ت تتك ف ت تتو ا ابت تتلاك ع ت تتك ةن ت ت عب تت تتض رتت تتل ا تت تتال رش ت تتر -عااوع ت ت
عا ل .
312
وقت ت وات ت عجرلع تتب ع تتل علو ت ت ا ةش تتل نرت ت عوت تتو تت ت ةتت ترع ا تتل ت ت
ت ت ع ت ت ن ت ت ف ت ت ع ت تتت ات تتض ت ت ت لل ٖٗٛهت ت ت وات تتوفك عت تتل ٗ٘ٙهت ت ت وق ت ت
تلا
له تتل وا تت ت ً
وشت ت عر و تتله ور تتل با ت ت ع تتض ل تتب عاب ت ت ا عا ت ت ع تتض ً
وارت ت ت ع ت ت ت عاتبرف ت تتب ا ت ت ت عت عاتبرف ت تتب واب ت تتو عاج ت ت ت ر عاب تت ت ت فت ت ت عا ت ت ت ل
وع هرع.
ؽهجّ نهؼهى:
ش ت ت روع ات تتض عان ت ت و ع ت ت ة عع ت ت ن ت ت ل عت تتض ا ب ت ت عن ت تتي عاجت تتر عارت تتر
ا ت ت تراعت تتب علا ت تتب ش ت ت عا ت تتض ت ت ت عب ت ت ا ت ت فع ت ت ف ت ت ر ت ت وع ت ت عا تت تتل
و تتض تت ت هب ةهت ت عو ت ت ا ،ا تتك عا ج تتض ف رت تتض ع تتك تت ت هب عإت تتل تلات ت
ال ت ت ،ا تتك ة عرت تتاض ا تت ت هب عات تتلار ات ت عاوق تتت وار تتض ر تتل تت ت فت ت
نر اه ر ت عات عهب عا ج ب وا اج عت هب. رو ًع
ف ع عت تتض وا ت ت ا ع اج ت ت ت ت ت عات ت ت هب عاتت تتلار ،ات تتك عات ت ت هب عا ت تتلفب
جت ت تتل ةو نت ت ت ت ً ع ت تتك عا ت ت ت د و ت ت ت اتت ت تترض علا جت ت تتود وععاعت ت تتلره عا ج ت تتض ً
نت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتض ع ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتك تت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ةفا ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتك علاتانت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتل .
وار تتض ات ت ع تتو ،ا ق ت ت ً فت ت عااات ت ع علاتت ت هب عا تتلفب فارر تتض ات تتل و ت ت
ة عو ات ت تتب عاا ت ت ت تت ت تتلق ل عا ت ت تتلفب ات ت تتعل عاتانتت ت تتل اج ت ت ت إعلت ت تتل
ور ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت و ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتوه عا ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ترةي ة ً ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتل. عاج ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتل
فلا ت تتض ،ات تتك عوه ت ت هت تتلد وفجت تتض تتت تتاج رت تتو ات تتض ت ت ت ش ت ت ع ت ت ع ات تتض ة
ا ت ت نا تتك ،ت تتض ر تتل ة ت ت تت ت ،تت تتل عات ت ت هب عوو علاي تتلهري و ت ت فت ت
عو عوج ل .
313
أصـول المذهب الظاهري
ععت ت ت ن ت ت ةج ت تتو عات ت ت هب عاي ت تتلهري عجوات تتض ":عوج ت تتو عاات ت ت ا عتت
ت عا لرل ،ا ت ل ةرعبب ه :عاجر عارر برم
رتت ت تتو عهلل جت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وت ت ت ت عات ت ت ي هت ت تتو ع ت ت ت عهلل و ت تتد ر ت ت ت
و ج ت تتض عاشج ت تتلت وع ت ت تتلل اب ت تتلاك تت ت تتل جت ت ت ع ت تتض ع ت تتض عاجت ت ت ع وعاتت ت ت
ت ل ا نات ،ا و ل وعن ع. ت ع تل عوتب و ا
أ ررررا ُررررذِ تمرررر ِّ ِ ُرررر و ِلتررررَ ييويررررَ أ يهرررره ِل ررررَّ ِل ررررهُري
يتم ِ أيهه ي ه ي َ: كروعة
ل عاع ت تتلق ،ا ت تتك ت تتو وتت ت ت ِٔ .لمترررررهب :وه ت تتو ةجت ت ت عا ت تتر بب عوو
عاج لت ت تتب وعاج ت تتر ات ت تتل ع ت ت ت ع ت ت تتض ر نر ت تتل عا ر ت تتلأل وعالت ت ت ق وعاتوعر ت تتو
عات ت ت ت ف ت ت تب ت تتك عاج ت ت ع وعتت تتل نات تتلج ،ات تتك ع ت تتل ت ت ت عات ت ت ب را ج ت ت
وعا ر تتلع وعانت ت فارت تتو عاتت ت ب ع ل ت تتل تجت ت عقل اجوا تتض ابت تتلاكَ ﴿:وَة ْا َت تل َِ،ا ْ ت ت َ
عا ْر َر اِاَُع َ اِ َّل ِ َتل َ َِ،ا ْ ِ ْ .
ت تتل وع ت تتنل وقت ت ت ر ت تتو ه ت تتل ف ها ت تتم وع ت تتل عاج ت تتر قت ت ت ر ت تتو
ا هر ع ف تض. ع تض وعب ف ف تض ف تض عب عا ل
جت ت تتود عاج ت ت تتر تتا ت ت ت و رت ت ت تره عع ت ت ت نت ت ت ت ش ت ت ت ،عاابت ت تتلره عت ت ت ت
ف ت ت ت ت تبلر ت ت ت تتب ف ت ت ت تتض و و عاجت ت ت تتر ونت ت ت ت ت ،ا ت ت ت ت ت و ج ل ت ت ت ت عت ت ت ت ت ا
ت تتله عهلل عااب ت تتلره فت ت ت عاج ت تتر تب ت تتله ة ر ت تتو ف ت تتض عه ت تتا م وهت ت ت ع قت ت ت
اب تتلاك عجوا تتض ﴿:ة ََفت ت َاَت ت َ عَُّرو َ عْا ُج ت ْتر َ َوَا ت ْتو َر تتل َ ِتت ت ْ ِع ْ ت ت ِ َ ْ ت ِتر عاَّ ت ِتض َا َو َ ت ت ُ وع
تر ف ت ت ع ات تتوه تات تتوه و ت تتو ابت تتلره ع ت ت ج ت ت ت ت ت عهاِ فًت تتل َرشِ ت ت ًع
ِف ت ت ِتض ْ
ت ت ت ت و ع ترت ت تتل عااوف ت ت تتق وعتت ت تتل علااهجت ت ت ت د ا بت ت تتل تت ت ت ت فتتت ا عاجت ت تتر
وعتل علا ت . عاجر
314
ِ .2لسية :ي سِ ِل هُرية ِلسية لا س يِّ:
،ا ة عاتا ت توعار ع ت ت ه ت تتر ات تتر ترررر ِترة :وه ت ت ن ت تتب قلب ت تتب ت ت ت
فلايلهر ت تتب جت ت تتررو ة وت ت تتلار عا ج ت ت تتل ت تتل ر عاتات ت توعار ع ت ت ت عاتنت ت ت ش
،ع ةت عا لق تل ع ك عار ب. ةق ن ا اوعار عش
ِل سرررررِ ِلثرررررهيَ رررررِّ ِلسرررررية :خورررررر ِآلَرررررهد :وه ت تتو و ت تتب عابتت ت ت
هت تتو ف ت ت قت تتوع عاتت تتا ا عاجتت تتت وعاعاجت تتل ع ت ت عايلهر ت تتب وعا ت تترق ع ت ت
فت ت تتلاتاوعار ج ت ت ت ع ت ت تتك ع نت ت تتل و ت ت تتارل ف ت ت ت عات ت تتروعع ع ت ت ت عايلهر ت ت تتب ة
رت ت تتو وةع ت ت ت ت عرات ت تتب عاشجت ت تتب ة عت ة ت ت ت ت رو ت ت توع ع ت ت ت وا شجت ت تتلت ف ت ت ت
لعلل نلفيل. عارعوي فج ل
وهعت تتر عاوعنت ت ت ه ت تتو تت تتل روعه عاوعنت ت ت ةو عورش ت تتر ،ع ا ت ت ت ت تتاوم ت تترول
عااوعار.
ر ت تتو عاتت ت ت فت ت ت ف عت ت ت ة وقت ت ت رف ت تته عايلهر ت تتب عوهت ت ت علاترتت ت ت
رت ت تتل ا باع ت تتر عانت ت ت و ت ت ت تتوعل ،ا ت تتك عا عت ت ت ج ت ت ت ك عهلل عاروع ت تتب تاجت ت ت
عا ع ت ت جت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ق ت ت ع تتض وت ت ت ،ا ،ع ج ت ترأل عاج تتنلع ع ت ت
باعت تتر تت ت ت عات ت ت ب ق ت تتو عاج ت تتنلع : وع ت تتك ه ت ت ع فت ت ت قلات تتض ةو ن ت تتو ا ت ت
رت ت تتو عاتت ت ت ب رت ت ت ع ةو ةتر ت تتل عرت ت ت ع فت ت ت ا ا باع ت تتر ،تت ت ت ل ع انات ت تتل ة
ا ت ت ع ا ت تتل ع ت ت تتض ةو ة ت تتض تت تتت ت ت ت عا ع ت ت جت ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ق ت تتوا
ا . ف
وا ت ت ت ت ر عإ ت ت ت تتلرع ،ا ت ت تتك ة عايلهر ت ت ت تتب ا هت ت ت ت و علان ت ت ت ت و عانت ت ت ت ت
ت تتبم ف ت ت عبت تته لرقت تتض و ب و ت تتض ت ت ت قع ت ت ا ت تره وهت تتو تت تتل رت تتل ف ت تتض
جتت تتتو عان ت ت و عانت ت ت ،ات تتك عا ت ت عا ت تتب م ه فت تتل ا ت ت تتور عاتن ت ت ش
315
نت ت ت ا عات تتض ونت ت ت ا ت تره و ب و ت تتض ت ت ت قع ت ت عو ات تتب عاا ت ت اتت تتا عل ت ت تتل
عان و. عونرل عا رع ب وا ع تيل ض راب تجل
ن ت ت تتض ف ت ت ت رت ت تتو ع ا ت ت تتل ع اجت ت تتنلع ع ت ت ت عايلهر ت ت تتب ا ت ت ت وع ت ت ت ا
و ض. ج عاجنلع وا ت ف عا
ِٖ .إْ ررره :و ت ت عر ع تتض ت تتل ر تتل فت ت ع ت ت عاج تتنلعب فج تتل و تتض ر تتل
ه ت ت وع علإ تت تتلل رتج ت ت ر تتت تتاتر عايلهر ت تتب ا ت ت تتر ت تتل وع ت تتك ه ت ت ع ف ت ت
ةتت تتر و تت ت ت اب عا ت تتلق ت ت ت عات ا ت ت قت تتلا رتت تتل فب ت ت تت تتلار عا ج ت تتل
يره . ف تتان
ٗ ِ .ستُررررررَهب :و جج ت ت ت عت ت تتض عجت ت تتل عانر ت ت ت عاتع ت ت ت ع ت ت تتك عا ت ت ت د
ت تره وق ت ت قت تترر عايلهر ت تتب ة عوج ت ت نات تتك و ت ت ا ت ت ت ت ت عا جت تتود
شعت تتت انر تت تتض فج ت ت قت تتل عهلل ف ت ت عو ت ت ل عإعلنت تتب ،ا تت تتل ت تتل عت تتض ت تتد
تلل ِفت ت ت ْعو َْر ِ
ه ُت ْت ت تتاَ َجر َو َتاَ ت ت ٌ ،ا ت تتك عورهَ ﴿:وَا ُرت ت ت ْ اب ت تتلاك ع ت ت ت ت ت ت و
عجوا ت تتض ،ت تتل تا ت تتلل ا ت تتل شت ت ت فت ت ت عهلل اب ت تتلاك ةع ت تتلأل عو ت ت ت ل ِ،اَت ت ت ك ِنت ت ت ٍ
ا ع رل. نير تل ل ور
ع ت تتل ع ت تتك ة ت تتض نرت ت ت ع ت تتلارةي وف ت تتض و ن ت تتي ا ت تتر عايلهر ت تتب ا ج ت تتل
ا تت ت توع ت تتر ة عاتااعت ت ت ا ت تترول عا ج ت تتب ت تترى ة ت ت ت ات ت ت تهلا ت تتض ا ت ت ت د
ت ت ت نرت ت ،عت تتلر عا ت ت عا ع ت تتك ات ت ت ت ت ت تتوق ة وات ت ع ت ت ع عات ت ت
. ع ك قعو عاوفل عاتب
ت ت ت ي ،ات تتك عان ت تترج فت ت ت رش ت تتر تت ت ت وا ت ت ة عت ت ت عوهت ت ت علاج ت تتل
عونرت تتل ف ت تتض تت ت ت عاتبجت تتو ،ت تتض ،ع ا ت تتلع ت تت ت ت اال وعانت ت ت ال ف ت ت ع ت تتب
وعن ت ت ع ة ا ه ت ت عاشل ت تتب نر ت ت عووات تتك تت تتل عتت تتت عاب ت تتب وع ت تتنب وعا رت تتل
ا ت لف ل ا بج وت لف ل ا جوعب.
316
مكانة المذهب الظاهري بعد ابن حزم
ا ت تتل تتت ت تتل ت ت تتعق ر ت ت تره ة عاتت ت ت هب عاي ت تتلهري رت ت تتل ا ت تتض ع ا ت ت تتلر اعت ت ت
ال ف ال. ك ا عاج ر ش ا عو عوج ل تن و ف ع
عا ت تتري ا ت ت ت ت وات ت تتل ي ت تتر عإت ت تتل ععت ت ت نت ت ت فت ت ت عاج ت تتر عاه ت تتلت
ع تتو ه وع ا ل عا تتض عاي تتروم ا ا ت تتلر عاتت ت هب عاي تتلهري عتت تتل ق تتل ع تتض ت ت ت
فلعت تتض و ت ت وجت تتواض وا ت ت و ل ف ت ت رات تتب ع ت ت ع ف ت تتتت ع ل ت تتب ا ت ت
عا ت تتعلب ت تتر عات ت ت هب علا ت ت عوع ،ا ت تتض ع ت ت ع ت ت عات ت ت هب رتت تتل ة ت تتض نت تتلو
فت ت ل تتب ت تتل ع ت ت ه تت ت تت ت تبلج تتر ض فجت ت ر تتل وع ت ت و ،ا تتض ته جت ت
ف ت ت ع ا ت تتلر عات ت ت هب و ت تتول رت ت تره و ت تتلل ،ه ج ت ت ع ت ت وق ت ت ةت ت ت
ف عوتجلر عاتبروفب.
ش ت ت ،ت ت ض عاات تتلع عا ت تتو ت ت ت تبا ج ت ت عات ت ت هب ع ت تتك تت تتر عو ت تتل ة ت تتض
ا اه ت ت توع ت ت ت ت عج ت ت تتب ت ت ت تت ت ت يت ت تتلهري رتت ت تتل رل ت تتت عو ت ت ت ا ا ه ت تتو
يلهري ف عجر ت عابجور.
ورررو كِّ ييهرررا ِلمرررءِ أرررِّ ِل رررذُب ِل رررهُري ي ررر و ،" :تتض وع ع تتا
وعات ت ترةي عت ت ت عاج ت تتل ف ت ت عااتتت ت ت عي ت تتلهر عا ج ت تتود وعاعاب ت تتل عا ت ت ت
ع ت تتك رش ت تتر ار ت تتض ع ت تتر ةن ل ت تتل ع ير ت تتلت وةنرت تتل ا ي ت تتر ف ت تتل ا ت ت
ت عا ل ".
317
ً
سادسا :مذاهب الشيعة
ار ت ت عات ت ت عهب عا ت ت ب ب ف ت ت ةج ت ت ل ،ات تتك عاجت تتو ع نج ت تتب عإتت تتل ع ت تتك
ع ت ت ةع ت ت للات تتب علاه فت تتب و ت تتض ت ت ت ةه ت ت ع ت تتت عارتت تتو ج ت ت ك عهلل ع ت تتض
ه ت ت عإت ت ت وت ت ت ف ت تتو عع ت ت عتت تتض و وج عع ات تتض فللتت تتب وت ت ت ةو ت ت ت
ةوج ت تتك عارت ت تتو ج ت ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت ت ا ت تتض علاه ف ت تتب ت ت ت ت عبت ت ت ه ا ت ت ت ا
تتل بوه فت ت ةر تتض وة ت ت وه فت ت عتت ت عا ت ت بب و ت ت ا ت ت بوع ا تتض وةل تتق ع ت ت
ت لتاض.
عواتت تتب عاش شت تتب وه ت ت ع ت تتك ع ت ت ةعت تتك للات تتب عا ت تتق عا ت ت بب ع ت تتك اب ت ت
فج ت ت تتل عب ت ت ت ت عفارقت ت ت توع عبت ت ت ت ات ت ت ت وارت ت ت ت ووا ت ت تتض عانتت ت ت ت وعانتت ت ت ت
تتب وق تتل عت ت عانتت ت وهت ت ا هت ت عا ت ت عابلعت ت ع تلت تتب ت ت عت ت ع ت ت
عا ت تتعبه ع هت ت تتر ع تلت ت تتب ةعت ت تتك ب ت ت تتر تنتت ت ت عاعت ت تتلقر وتت ت ت عب ت ت ت ه عإتت ت تتل
ب ر عاجل ق وه ا ه عا ب ر ب.
س ف يعرف ومو ِّ ِل ذُويِّ ُ ه:
ب). -عات هب عا ي (عا بب عا
-عات هب عا ب ري (عا بب عإتلت ب).
318
املذهب الشيدي
319
ورت تتل علر ت تتل – وهت تتو علات ت تتب – ع ت تتك ق ت ت عر ع عاجت تتر وعابعت تتل ع ورت تتل
عج عر عت عاجر . ت ةع عا ل
321
ررد ْرره ِل ْتهررد ِّ ررَ ِل ررذُب وعررد ِإ ررهِ زيررد هسررتيوا ِ ررِّ
تشررر و ُرررذه ِ ُررر و ل رررذُب ِلزيديرررة ِلترررَ كثررررت أيرررَّ كُررر ِل ررر
ه ي َ:
ٔ -عارالب :و جود عارالب ا ل ترعاب ع ه .
ٕ -عاتت ت ت ب :و ج ت ت ت تو عات ت ت ت ب عاجوا ت ت تتب شت ت ت ا ت ت ت اك عب ت ت ت هل ةفبت ت تتل عا ع ت ت ت
ج ت ت ت ك عهلل ع ت ت تتض وت ت ت ت واجر عرا ت ت تتض و عوا ت ت تتلي ااا ت ت تتل ع ت ت تتك عونر ت ت تتل
وةع . عا رع ب ةو
ٖ -عإ تلل.
روعض ت عتانتل وتجلا ترت ب. ٗ -عاج ل :و ت ر
فتت تتل جت تتر عابج ت ت ٘ -عابج ت ت :ف ت ت ع ع ت ت تت عو ات تتب عاتت تتلعجب عت ت ت ع ت ت ا
عابج ت ت نت ت ت ض رت تتو تل وعت تتل واررت تتض و ت تتب عجلعت تتل وتت تتل جت تتر عابج ت ت قعنت تتض
ر تتو ت تتل ع تتض وفب تتض و تتب عابج تتلب وهت ت ع قر تتب تت ت قلعت ت ع عاانتت ت
عاا ت ت ت قت ت تتل ع ت ت تتل عاتبا ات ت تتب و ا ت ت ت ،ع ا ت ت ت و ت ت ت ا ت ت ت عابج ت ت ت وعااجع ت ت ت
ل ت هر ع عاج ل . رع وهو ة
321
عاتا ت تتوفك عت ت تتل ٕٕٔٔ ه ت ت ت وتت ت تتتك ت تترنض :عات ت تتروه عان تت ت ت عاج ت ت ت بل
ر رأل ت تول عا جض عارع ر. عا
ت ت ت وق ت ت ت و رتت ت تتل و عا ت ت ت ت هب عا ت ت ت ي ةنت ت ت ت ع ت ت ت ع تت ت تتك ع ت ت ت
ق ت تتر ف ت تتض عونر ت تتل عا ا ت تتب ع اا ت تتل تت ت ت عارا ت تتلب وعاتت ت ت ب رات تتلب عوت ت تتلا
وعاج ت ت تتل .وت ت ت ت ت فج ت ت ت تتل عات ت ت ت ت هب عا ت ت ت ت ي عات ت ت ت ت ور وعات ت ت ت ت و ا ت ت ت ت
علا ا ت ت تتل ف ت ت ت عات ت ت ت هب عانت ت ت ت ع ت ت ت ع ت ت تتك عاتتت ت تتتك علا لجت ت تتر عارع ت ت تتر
عاتات تتوفك عت تتل ٖٗٓ هت ت ت وعاجلت ت ت عع ت ت ،ع ت ترعه عارت ت ت عاتات تتوفك عت تتل ٕٕٗ
هت.
عات ت ت ي وق ت ت عو ت ت ت ن ت تتك عاترا ت تتك ع ت ت عانت ت ت ةنت ت ت ع ت ت وت ت ت
ف ت ت عات ت ت هب ت تتب عت تتل ٖ ٜٚه ت ت ورت تتل ت ت ت رع تتلر عات ا ت ت ع تلت تتب عا
وات تتض ع ت ت ع ت ا ت تتلت ة ت ت رهل تت تتا عو هت تتلر وهت تتو ت ت ت ةه ت ت عاتات تتو عاتبات ت ت ع
ت تتل رات تتلب عاعنت تتر عا هت تتلر و ج ت ت ف ت ت هتتت تتب ف ت ت عات ت ت هب عا ت ت ي وات تتض ة
ت ترأل تت تتا عو هت تتلر ةعت تتو عانت ت ت عع ت ت عهلل ع ت ت ت ات تتلأل وق ت ت وت ت ت ة تت ع
تتل ع ت ترأل تت تتا وت تتتل عات ا ت ت ل عاتها تتلر ت ت ت عا ت تتو عاتت ت رعر وق ت ت قت تتل ة
عو هت تتلر وتت تتتله رات تتلب عاات تتلج عات ت ت هب عاجل ت ت ةنت ت ت ع ت ت قلت ت ت عاب ت ت ت
و تا ت تتل هت ت ت ع عارا ت تتلب عت ت ت رر عاروع ت تتلت فت ت ت تها ت تتم عاتت ت تتلا عاجت ت ت بل
وعا رول ش ع ل عاروع ب عاتبات ع ف عات هب.
322
واج ت تتك ف ت ت تتل روع ت تتل وعتت ت تتبل عا ت ت ت ت وقت ت ت ع ا ت ت تتر عاتت ت ت هب ف ت ت ت عت ت ت
بت تتو ع ت تتك ن تتي عاتت ت هب و ت تره وا ت ت ع رع ت ت عر وت تتل ت ت ع ةهت ت عات ت ت
وا ت ت ت هب عا ت ت ى ع تت تتل عاب ت ترعق وعان ت تتل رتت تتل ي ت تتر عات ت ت هب ف ت ت ع ت ت
رت ت تتل و ت ت ت ا ت ت ت ع عات ت ت ت هب ت ا ت تتلت فج ت ت تتب تاتر ت تتو وفج ت تتل تاعنت ت تترو
لتبب.
ت ت تتب تت ت ت ت ت ت ت هب ةهت ت ت عاتت ت ت ب ،ا ة ت ت تتل اه ت تتلام ةه ت ت ت ر ت ت ت ق ت تترب عا
ت تتر عاتت ت ت ع نت تتب ةر ت ت عات ت ت ب ف ت ت عبت تته عونرت تتل عا ج ت تتب رانت تتر ت
وعج عاتت علارالع ب. رر عت عهلل ع ل وانر اب
ب ت ت توع ا بجت ت ت تت ت ت لل ل فت ت ت عانرت ت ت ع ت تتك عو ت ت ت ل علانتت ت ت رتت تتل ة ت ت ت
وعاجع و ا عابت قر ب ف عابجلا ت ت هب عاتبا اب.
323
املذهب اجلعفزي
324
أطٕل انًذْت انجؼفز٘:
تت ثو كدلة ِل ذُب ِلْع ري َ ِل ُهدر ِآلتية:
ٔ ت عارالب :وهو عاتج ر عوتلت ار عونرل عا رع ب.
ٕ ت ت عاتت ت ب :وا ت تتت فت ت عات ت ت هب ت تتل شعت تتت عت ت عا ع ت ت جت ت ك عهلل ع ت تتض
ب ت تتر ف ت ت فت تترق ف ت ت عات ت ت هب عا ب ت تتري رتت تتل ا ت تتت قت تتو عإتت تتل وت ت ت
تت تتل شعت تتت ع ت ت عا ع ت ت ج ت ت ك عهلل ع ت تتض وت ت ت وتت تتل شعت تتت ع ت ت ةاتت تتا . عت ت
فلارت ت وع ت ت ب عااع تتلل وت تتل ع ت ت ه ه تتو تت ت عارت تتو جت ت ك عهلل ع تتض وتت ت
ا تت ت ت ت ع ا ت ت ت تتل ه و ةر ت ت ت ت ا ع ت ت ت ت ت تت ت ت تتوروو ةهت ت ت ت ه عا نت ت ت تتق ع ت ت ت ت
عاتلعق.
،تت تتلل ةات ت تتب عا ت ت ت بب عا ب ر ت تتب ع ت تتك ٖ ت ت ت عإ ت ت تتلل :و ت ت ت عر ع ت تتض ات ت ت
ه وع عض. ب ،تلعل ف ف ر ةاتا ةتل ،تلل رع نر
هت ت ت وع ت ت تتل رت تتل ٗ ت ت ت عابجت ت ت :ف ت ت باتت ت ت عات ت ت هب عا ب ت تتري عاج ت تتل
تت تتل ف ت تتض ج ت تتك عت ت ت علاتج ت ت نب ةو عابجت ت ت ن ت تتو ا ت تتد فنر ت ت عابجت ت ت
عإت تتل عاج تتل ق فت ت عاا تتر وت تتل ف تتض ت ب تتب هت ت فتت ت تترر ا تتر
ت ت ت ت ةات ت تتب عاتت ت ت عهب عإتت ت ت ت ب فت ت ت عوهت ت ت عرا ت تتلب عهلل ابت ت تتلاك رت ت ت ت
ار ت ت ت تتض ا بات ت ت ت ت ،ا ع ت ت ت تتك وت ت ت ت ت ب رتت ت ت تتو عهلل ج ت ت ت ت ك عهلل ع ت ت ت تتض وت ت ت ت ت
عونل و عاا روعهل ةاتب عا بب.
325
بج ت تتوب عار ت ت ت عاتا ت تتوفك ع ت تتل ٖٕٜ تنتت ت ت ع عت ت ت ع ت تتض عهلل .وتت ت ت هجت ت ت
عانتت ت عت ت ع ت تتك عاتا تتوفك فت ت عت تتل ٓٗٙ وتت ت ه ت ت وا تتض را تتلب عارت تتلف
ب ت تتر تت ت عانت ت ت عان ت ت ه ت ت وات تتض را تتلب عاا ت ت ب وعاتاعجت تتلر وتت ت
عاتاوفك عل ٙٚٙهت واض رالب رعا عإت .
و و ت ت عات ت ت هب ف ت ت ،ت ت عر وعاب ت ترعق وعا ت ت وعلرتت تتال واع ت تتل وعا ت تتل
رلأل عاتابب. وق ع ر عا جض عا ب ري ع عات عهب عاتبروفب ع وع
326
سابعا :املذهب اإلباضي
حقٌقة اإلباضٌة:
تت ت ةقت تترب ف تترق عاهت توعرج ،ات تتك عإعل ت ت ب فرق تتب تت ت عاه ت توعرج وف تترقا
عا تلعت تتب عإت ت ت ت ب وةق ت تتل ابجت تتعل وعب ت ت ع عت ت ت عا ت تتلل وعا ت تتو وةقرع ت تتل
وقت ت ت عرف ت توع ع ت تتلااجوى ونت ت ت عاه ت تتق ف ت ت ت ر روعت ت ت ر ت تتره ،ات تتك عاعا ت ت ع
تتره تت ت ورش ت ت عر ت تتل علر ت توع تت ت عاهت توعرج ت ت ت تت ت عت ت عه تت ت عاتتت ت ت
عاتتجوت. فرق عاهوعرج ة عر ه عاتالرفب و لق وع ابجع
327
ٖت عإ تلل.
ٗت عاج ل .
328
املذاهب األخزى
ابت ت ت ت عاتت ت ت عهب عا ج ت تتب عإتت ت ت ت ب ف ت ت ت اجاج ت تتر ع ت تتك ت ت تتل رر ت تتله
ت تتت ت تت ت ت عهب ةه ت تترى ع ت ت ت ع ع رت ت تتت عن ت تتوو ةج ت تتنلع ل ةو ت ت تتل عت ت ت
عج ت ت ف ت ت رات تتب ا ت تتل عاعجت تتل وعاتت تتاترعر اب ت ت و ت تتو ا ت ت ت عب ت ت تت تتوا
ات ا ت ت ت ل وة جت ت تتلر اتت ت تتو ع ترهت ت تتل و بت ت ت تتو ع ت ت تتك روع ت ت تتل وو ت ت تتو
ةاعلل ا ل.
ت ت تتل ا ت تتت اض را ت تتب هت ت ت ه عاتت ت ت عهب اب ت تترم تت ت ت عت ت ت ات ت ت فت ت ت وتت ت ت
تت ت ت ت عا ج ت ت تتل عات ت ت ت ت ور تت ت ت ت ة عر وع ا ت ت تتل عت ورت ت ت ت ا ت ت ت تتل عاتاجت ت ت ت ت
انو ت ت تتض رات ت تتب عاا ت ت ت ت ر وعات ت ت ت ب تت ت ت ت ةق ت ت توع وروع ت ت تتلت وا ت ت ت ة هت ت ت ت ه
عاتت ت ت عهب ش ت تتروع فج ت تتب ات ت تتاو ب عاهات ت تتل ع ت تتل وعات ت تتا ل ع ت ت تتل علابتت ت ت
ع ت تتك ا ت تتب رعا ت ت ت وعاوق ت تتوم ع ت تتك ت له ت تتل فت ت ت عات ت تتا علل وعااه ت تتر
وعع ت ت عر ع وع عررت تتل ارف ت ت عانت تترج ع ت ت عاتت ت ت ت انج جت تتل ا ا ت ت ت ر ع ت تتك عا ت تتل
اج تب فج ل .وتر و ع ا ل عا ل.
: وتوم جك عبه عا و ع ك ه ه عات عهب ف تل
329
أوال :مذهب األوساعي
ج ت تتلنب هت ت ت ع عاتت ت ت هب عإت ت تتل ععت ت ت عا ت تترنت عت ت ت عت ت تترو تت ت ت قر ت تتب
عوو ل ع ت ت تتق وعا ت تتل تت تتب وق ت ت وا ت ت ع ت ت تتق عت تتل ٛٛهت ت ت وات تتوفك ف ت ت
ع ت تتروت عت تتل ٔ٘ٚهت ت ت وق ت ت ا جت تتك عاب ت ت ع ت ت ع ت ت ت ل عا ت تتل وعاب ت ترعق وترت تتب
وعات ت تتب .وةه ت ت ع ت ت علت تتل ع ت ت ةعت تتك رعت تتلأل ع ت ت عا هت تتري ع ت ت تلا ت ت ع ت ت
و تتره تت ت ع ت تتل عاا تتلعب .وقت ت عجت ت ت ا تتض ،تلت تتب وعت ت ترن تتو ة تت
ةات ت تتم تت ت ت ت اب .وق ت ت ت رت ت تتل عا جت ت تتض علا ت ت تتل .وق ت ت ت ،ت ت تتض عفات ت تتك ف ت ت ت تت ت تتعب
عت ت ت ت ر ت ت تتل تاتت ت ت تترل علاتت ت ت ت ب عوو ععت ت ت ت ا ت ت ت ت ت ،ا ت ت تتك عات ت ت ترةي وعاج ت ت تتل
وعاوق ت تتوم ع ت ت ت هل وه ت تتو تت ت ت فج ت تتل ت رت ت تتب عانت ت ت و .فت ت ت ع و ت ت ت عانت ت ت و
ر ت تتب ت تره وق ت ت ع ت ت عإتت تتل عوو عع ت ت ا ت تتت ،ات تتك ت ت ةه ت ت عت تتض وا ت ت
وعات ت ت تترب ورت ت تتل ات ت تتض عا ا ت ت تتل عاتل ت ت تتق وع ا ت ت تتر ت هعت ت تتض ف ت ت ت عو ت ت ت ا
ات ت ت ت ت ت و وع هت ت ت و ع ت تتض وع ت تتك عا ت تتر تت ت ت رشت ت ترع عت ت ت ه فت ت ت ا ت تت ت
عر ه ت ت ت ت وت ا ت ت ت تتلا .وا ت ت ت ت ع ف ت ت ت ت رات ت ت تتب ات هعت ت ت تتض عاتت ت ت تتاترعر وعا ا ت ت ت تتلر
شت تتلره ،ا عب تته ت تتل ا ت ت رره ف تتاج د وقت ت ةعالعت تتض شت ت ع ت ت ر .وا ت ت ع تتق تت ت
راب عاه م ت ةقوع تا لشرع وتا رقب ف عبه عوعوعب عا ج ب.
رتت تتل او ت ت عبت تته عر عوو عع ت ت ف ت ت رات تتلب (ت ت ت ر عوو عع ت ت ) عات ت ت ي
ف تتض عر وع تتك ن ت تتب فت ت عب تته عاتتت تتلا جت ت ض عإت تتل عا تتلفب وت ت ت
ت ت تتل .ور ت ت ت ا رةى عا ج ت ت تتب ور عوو عع ت ت ت ع ت ت تتل ش ت ت ت ر ةعت ت تتك وتت ت تتم ة
عإتل عا لفب ف تل عها م ف ض ه ا عواتب ت ةنرل .
331
ثانيا :مذهب احلسن البصزي
وقت ت ت ا ت تتواك عانتت ت ت عاعج ت تتري ق ت تتل عاعجت ت ترع فت ت ت ه ف ت تتب عت ت تتر ععت ت ت
ت ت تتض ا فا ت تتل و ت تتر عاب ت ت ت وقت ت ت ععت ت ت عاب ت ت ت ر ت تتك عهلل ع ت تتض شت ت ت عت ت ت
اوفك عل ٓٔٔ هت.
331
ثالثا :مذهب الليث بن سعد
وا ت ت ه ت ت ع عا ج ت تتض عتجت تتر عت تتل ٜٗهت ت ت وات تتوفك ع ت تتل عت تتل ٘ٔٚهت ت ت وق ت ت
رش تتر تت ت عاع ت ت ع ال تتب عاب ت ت رنت ت ،ا تتك تر تتب وع ت ت ع وع ت تتت ا جت ت عت ت
وقت ت ع ت ت ت ا تتب عي ت تتب فت ت عا ج تتض ور تتل ق تتلع تج تتر ر ب تتو عاتجت ت
رت تتو وعا ت تتل ع ت تتك تج ت تتر ،ا ت تتض .رت ت تتل ع ت تتره ع ت تتض عاه ت تتب عات ج ت تتور ة
ف عك.
وقت ت ت ر ت تتل ا ت ت ت ع عا ج ت تتض ت عرتت ت ت ت وت ت تتل ات تت ت ت عإت ت تتل تلات ت ت فت ت ت
ع ت تتك تت تتبب ع تت تتض ورش ت ترع عل عت تتض و ت ت عرع فج ت تتض عبت تته عرات تتض وه ت ت ا ت ت
هت ت ت ع ت تتك عإت ت تتل تلا ت ت تعلا ا ت تتض فت ت ت عانا ت تتلج عبتت ت ت ةهت ت ت فج ت ت ر ت تتل
عات ب وعاج ل علا له وعا ت .
وقت ت قت تتل ع ت تتض عإت تتل عا ت تتلفب " :عا ت تتو ع ت ت ت تتب ةفجت تتض ت ت ت تلا ت ت ،ا
ة ةجنلعض ا جوتوع عض".
332
رابعا :مذهب سفيان الثوري
ه ت تتو تت ت ت ل عت ت ت ت ت تتب عاش ت تتوري .وات ت ت علاروف ت تتب ع ت تتل ٜٚه ت ت ت وات ت تتوفك
هتت علاعج ت ترع عت تتل ٔ ٔٙهت ت ت وق ت ت رت تتل ت ت ت فج ت تتل ت رتت تتب عان ت ت و ف ت ت
ع تتلارةي وقت ت ع تتا ر ع تتلااجوى وعا تتورل وعإهت ت د ع تتلانق نا تتك ج تتلر تت ت
تل ت تتض فت ت ت ع ت تتو ع ا ج ت تتض وعانت ت ت و فر ت تتل ا ت تتض تت ت ت هب فج ت تتك ت ت تتب ةهت ت ت
،ا ض واض عاعلل ا جو ع ض.
تت ت ،ا تتض ق تتل عاروف تتب وةرتت ت ،ا ت تتض وقت ت ةت تتر عاه تتب عات ت ت ى عت ت
تتب وه تترج تت ت تتر ف ت تتل رفت ت ،ا تتض را تتلب عااوا تتب ةاج تتله فت ت رالعتتل عت ت ا
عاروفب تاه ل ت عات لل ناك اوفك علاعجرع.
وا ت ت ت ت ع عا ج ت ت ت تتض عابي ت ت ت ت تج ت ت ت ت لت ع ت ت ت ت ع ت ت ت ت تتل :عا ت ت ت تتلت عارع ت ت ت تتر
ت تتب فت ت ت عان ت تتي نا ت تتك ،ت تتض وعا ت تتلت عاجت ت ت ر ورا ت تتلب عا ت ت ترعاه ور ت تتل
ال ف ت اض وق ع شر ت هعض عتواض اج ب ةاعلعض. قل :تل ن يت
333
ً
خامسا :مذهب ابن جزيز الطربي
ر ت تتر عالعت تتري وا ت ت ف ت ت لعرتت تتال عت تتل هت تتو ةعت تتو ب ت تتر تنت ت ت ع ت ت
ٕٕٗ ه ت ت ت وا ت تتوفك ع ت تتل ٖٓٔ ه ت ت ت وقت ت ت ا ج ت تتك عاب ت ت ت عت ت ت فج ت تتل عجت ت تره
ور تتل ات تتض عت ت عتت تتاج عتت ت هب تتت تتاج وار تتض ات ت ر ت ت تج ت ت ع اوعن ت ت تت ت
ا نججوع ات هعض عا ا لر وعاروعج. ا ت وةاعلل ،ا ة
وقت ت ع جلت ت ت هع تتض وع ا تتك عبت ت وفلا تتض عتت ت ع و ت ت ع وقت ت ع تتره ع ت تتض
عاج ل فلتا .
وقت ت ت ع ت تتا ر عالع ت تتري ع ت ت ت عرع عاات ت ت ا م فا ت تتر ت ا ت تتلت رش ت ت ترع وت ت تتل:
وت ت تتل رالعت تتض ف ت ت ي عاجت تتر ا ت ت ت ره عات ت ت ور ع ت تتلت عاع ت تتل ع ت ت ا و ت ت
عاات تتلر عاتب ت تتروم عا ت تتلر عالع ت تتري وه ت تتو ت ت ت ةهت ت ت عات عر ت ت ت فت ت ت عاا ت تتلر
عإت ت .
ت ت ت تتعجوه رت ت ت ت ع ن ت ت تتب ت ت تتل را ت ت تتلب عه ت ت تتا م عا ج ت ت تتل عات ت ت ت وات ت تتض ة
وعوو عع . وتلا وعا لفب
وف تتك جت ت عاا تتلر وقت ت ق تتل ع تتض ععت ت عوش تتر" :ةع تتو ب تتر ةوش تتق تت ت
ر". عك ع ا ت ره تل
334
ً
سادسا :مذهب عامز الشعبي
وات ت ت علاروف ت تتب عت ت تتل ٔٚه ت ت ت رت ت تتل عا ت ت تتبع ت ت ترعن ةع ت تتو ع ت تتلتر ع ت ت ت
وعلا ت تتب ،تلتت تتل نلفيت تتل فج ت تتل روى ع ت ت ع ت ت ت وةعت تتك هر ت ترع وععت ت ت ععت تتل
ت ت و ةع تتك ن تتب وقت ت وا تتك ق تتل عاروف تتب ق تتل ع تتض و تتره .وه تتو تت ت
ترن ت تتو :ت ت تتل ةر ت تتت ةع ت ت ت تت ت ت عا ت تتبع " وق ت تتل ععت ت ت تت ت ت ر وع ت تتك عر ت تتر
عا ا " :عا عا بع فج ةر اض تا اك وعاجنلعب تاوعفرو ".
رت ت تره عاج ت تتو ع ت تتلارةي و جاج ت تتر ع ت تتك عإفا ت تتل عت ت تتلوشر ور ت تتل عا ت تتبع
ف ت تتل ت تتد تت ت ت عارا ت تتلب وعاتت ت ت ب ق ت تتل :ا فت ت ت ع ت ت تتا عت ت ت تتت ت ت اب ات ت ت
ةع ت ت ت رت ت تتل روى ع ت تتض ة ت تتض ق ت تتل :رت ت تره عاج ت تتلانو عووا ت تتو عإرش ت تتلر تت ت ت
عانت ت و وا تتو عت تتاجع ت ت ت ت ةت تتري ت تتل عت تتا عرت تت تتل نت ت شت ،ا عت تتل ة ت ت ت
ع ت تتض ةه ت ت عانت ت ت و رتت تتل روى ع ت تتض ة ت تتض قت تتل ، :ت تتل اتت ت ت ل علا ج ت تتل وار ت تتل
تتب ل عان و فرو له وق اوفك عا بع عل ٗٓٔ هت.
335
جدول احملتويات
ــ رظذٚز ــ 2 ...........................................................................
الفصل األول:مفهىم الشزيعة والفقه وما يتعلق ببيان ذلك من
مسائل 5 ...............................................................................
336
طثة تظًٛتّ تذنك98 ......................................................... :
سيٍ ْذا انسٔر98 ............................................................ :
أحٕال انؼزب قثم انثؼثح98 ................................................. :
يزاحم انتشزٚغ فْ ٙذا انؼصز :5 .........................................
يصازر انتشزٚغ فْ ٙذا انؼصز :8 ........................................
يُٓح انتشزٚغ فْ ٙذا انسٔر :; .............................................
انتسرج انتشزٚؼ ٙفْ ٙذا انسٔر :5 .........................................
اختٓاز انُث;6 ............................................................. ٙ
ذصائص انتشزٚغ ف ٙػصز انزطانح ;5 ..................................
صبَٛب :دٔر انجُبء ٔانكًبل 71 ....................................................
انًزحهح األٔنٗ 57 .............................................................
انتشزٚغ ف ٙػصز انرهفاء انزاشس57 ................................... ٍٚ
انًزحهح انثاَٛح 657 ............................................................
انتشزٚغ ف ٙػصز األيٕ657 ........................................... ٍٛٚ
انًزحهح انثانثح 68; ............................................................
انتشزٚغ ف ٙػصز انؼثاط68; .......................................... ٍٛٛ
ثهلثه :د ر ِلت يد ِلويه 158..................................................
انًزحهح األٔنٗ 6:1 ...........................................................
ػصز انتقهٛس 6:1 ...............................................................
انًزحهح انثاَٛح 65; ............................................................
ػصز اندًٕز ٔانتأذز 65; ..................................................
راثؼاب :دٔر انٛمظخ انفمٓٛخ 192................................................
أٔال :زراطح انفقّ اإلطالي618 ............................................ ٙ
ثاَٛا :تقُ ٍٛأحكاو انفقّ اإلطالي611 ..................................... ٙ
تزاخى نثؼض ػهًاء ْذا انسٔر 756 ........................................
الفصل الثالث :مصادر الفقه اإلسالمي 213............................
أٔال :انكزـــــبة 214..............................................................
تؼزٚفّ759 ..................................................................... :
ذصائصّ759 ................................................................. :
أٔل ٔآذز يا َشل يٍ انقزآٌ75: ......................................... :
337
انًكٔ ٙانًسَ75; ........................................................... :ٙ
انفزق ت ٍٛانقزآٌ ٔانحسٚث انقسط751 .................................. :ٙ
انُاطد ٔانًُظٕخ يٍ انقزآٌ765 .......................................... :
يؼُــــــــٗ انظــــــــٕرج ٔاٜٚـــــــــــح768 ............................. :
كتــــــــــاتح انقــــــــــــــزآٌ ٔحفظــــــــــــــــّ 76: ...................
حدٛتّ775 ..................................................................... :
صبَٛب :انظُخ 222...................................................................
ابر ل777 ..................................................................... :
ة وعع ل777 ..................................................................... :
إَٔاع انظُح يٍ حٛث انظُس 778 .............................................
ت اب عات ب ت عاجر 771 ................................................. :
ن ت تتب عات تب 786 ............................................................. :
338
حدٛح انًصانح انًزطهح79: ............................................... :
شزٔط انًصانح انًزطهح795 .............................................. :
يدال انًصانح انًزطهح795 ............................................... :
طبثؼب :انؼــــــــــــــــــــــــــــــزف 248.......................................
تؼزٚفـــــــــــّ791 ............................................................ :
حدٛح انؼزف791 ............................................................. :
شزٔط انؼزف7:5 ........................................................... :
يدال انؼًم تانؼزف7:6 .................................................... :
صبيُب :شــــــــــزع يــــٍ لجهـــــب 252.........................................
الفصـل الزابــع :املذاهب الفقهية 255..................................
أٔال :انًذْت انحُف257....................................................... ٙ
انتؼزٚف تصاحة انًذْة7:5 ............................................ :
اذتالفّ إنٗ انؼهًاء7:1 ..................................................... :
شٕٛذــــــــــــــــّ7:1 ....................................................... :
خهٕطـّ نهؼهــى ٔيُٓدّ ف ٙانتسرٚض7;6 ................................ :
فقّ أت ٙحُٛفح ٔيُٓدّ ف ٙاالطتُثاط7;7 ................................ :
االَتقازاخ ٔانطؼٌٕ ػهٗ يذْة أت ٙحُٛفح ٔانزز ػهٓٛا 7;; .........
تاليٛــــــــذِ7;1 .............................................................. :
انثالز انت ٙاَتشز فٓٛا انًذْة انحُف756 ................................ ٙ
أطثاب شٕٛع انًذْة انحُف756 .......................................... ٙ
صبَٛب :انًذْت انًبنك273...................................................... ٙ
انتؼزٚف تصاحة انًذْة758 ............................................ :
طهثّ نهؼهى758 ................................................................. :
شٕٛذـــــــــــــــّ75: ........................................................ :
خهٕطّ نهسرص ٔاإلفتاء75: ................................................ :
أصٕل انًذْة انًانك755 ................................................ :ٙ
يتزٔكاتّ715 .................................................................. :
تاليٛذِ716 ..................................................................... :
ًَٕ انًذْة انًانكٔ ٙاَتشارِ717 ........................................ :
صبنضب :انًذْت انشبفؼ283..................................................... ٙ
339
انتؼزٚف تاإلياو انشافؼ718 .............................................. :ٙ
طهثّ نهؼهى718 ................................................................. :
شٕٛذّ71; ..................................................................... :
أصٕل انًذْة انشافؼ71; ............................................... :ٙ
انشافؼٔ ٙأصٕل انفقّ715 .................................................. :
تاليٛذِ716 ..................................................................... :
انثالز انت ٙاَتشز فٓٛا انًذْة انشافؼ718 .............................. ٙ
راثؼب :انًذْت انحُجه294..................................................... ٙ
انتؼزٚف تصاحة انًذْة719 ............................................ :
طهثّ نهؼهى719 ................................................................. :
شٕٛذّ71: ..................................................................... :
خهٕطّ نهحسٚث ٔانفتٕٖ715 ............................................... :
أصٕل انًذْة انحُثه711 ................................................ :ٙ
تسٔ ٍٚيذْة اإلياو أحًس855 .............................................. :
يظُس اإلياو احًس856 ........................................................ :
انٕصف تانحُثهٛح858 ........................................................ :
تاليٛذِ851 ..................................................................... :
اَتشار انًذْة انحُثه851 ................................................ :ٙ
خبيظب :انًذْت انظبْز٘ 311.................................................
حقٛقح انًذْة انظاْز٘865 ............................................... :
زأز تٍ ػه ٙاألصفٓاَ866 .............................................. :ٙ
اَتشار انًذْة انظاْز٘ ٔاَسثارِ867 ................................... :
اتٍ حشو األَسنظ867 ....................................................... :ٙ
أصٕل انًذْة انظاْز٘ 869 ...............................................
يكاَح انًذْة انظاْز٘ تؼس اتٍ حشو 865 ...............................
طبدطب :يذاْت انشٛؼخ 318.....................................................
انًذْة انشٚس٘ 861 ...........................................................
انًذْة اندؼفز٘ 879 .........................................................
طبثؼب :انًذْت اإلثبػ327................................................... ٙ
حقٛقح اإلتاضٛح875 .......................................................... :
انتؼزٚف تصاحة انًذْة875 ............................................ :
341
أصٕل انًذْة اإلتاض875 .............................................. :ٙ
يؤنفاخ انفقّ اإلتاض871 ................................................. :ٙ
اَتشار انًذْة اإلتاض871 ............................................... :ٙ
انًذاْت األخزٖ 329.............................................................
أٔال :يذْة األٔساػ885 .................................................. ٙ
ثاَٛا :يذْة انحظٍ انثصز٘ 886 ..........................................
ثانثا :يذْة انهٛث تٍ طؼس 887 ..............................................
راتؼا :يذْة طفٛاٌ انثٕر٘ 888 ..........................................
ذايظا :يذْة اتٍ خزٚز انطثز٘ 889 ...................................
طاطا :يذْة ػايز انشؼث88: ............................................ ٙ
جذٔل انًحزٕٚبد 336...............................................................
341