ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

3η εργασία στη θεματική ενότητα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ

ΖΑΒΑΛΙΑΝΗΣ ΑΡΓΥΡΙΟΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ-ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ

Δρ. ΑΝΔΡΕΟΥ ΑΝΔΡΕΑΣ

ΠΟΛΥΚΑΡΠΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 2017
 ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Θ.Ε.: Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό/2016-2017
3η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Εικ. 1. Ακρόπολη Αθηνών Εικ. 2. Πνυξ

Εικ. 3. Θόλος, Παλαιό και Νέο Βουλευτήριο, Εικ. 4. Στοά άρχοντος βασιλέως ή Βασίλειος Στοά,
Αγορά Αθηνών Αγορά Αθηνών

α γ δ

β
Εικ. 5. (α) Κληρωτήρια αρχόντων και δικαστών, (β) δικαστικό πινάκιο, (γ) κλεψύδρα, για μέτρηση χρόνου ομιλιών
στα δικαστήρια, (δ) δικαστικές ψήφοι, Αγορά Αθηνών

Σελίδα | 2
 Εικ. 6. Όστρακα με τα ονόματα των Αριστείδη,
Θεμιστοκλή, Κίμωνα και Περικλή, Αγορά Αθηνών

Α. Αφού αναφερθείτε στο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή, να αναγνωρίσετε τους

οικοδομικούς τύπους που απεικονίζονται στις εικ. 1, 3 και 4, και να περιγράψετε την
αρχιτεκτονική χρήση τους.
Β. Να παρουσιάσετε τους πολιτικούς θεσμούς που υποδηλώνουν οι εικ. 2-6 στο πλαίσιο της
αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά και στην εξέλιξη προς αυτήν (εικ. 4). Να αναφερθείτε στη
δύναμη ή εξουσία (κράτος) που ασκούσε ο λαός (δήμος) στην αθηναϊκή δημοκρατία στα
χρόνια του Περικλή.

Σελίδα | 3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………………………………………5

Α. ΤΟ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ………………………..….6

ΝΑΟΣ………………………………………………………………………………….7

ΠΡΟΠΥΛΟ……………………………………………………………………………8

ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΑ (ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΙ ΝΕΟ)……………………………………………..8

Η ΘΟΛΟΣ…………………………………………………………………………..…9

Η ΣΤΟΑ……………………………………………………………………………….9

Β.1. ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ………………...10

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ…………………………………………………………10

ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ 500………………………………………………………………...…10

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΥΤΑΝΕΙΑΣ………………………………………………..….11

ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΑΡΧΕΣ…………………………………………………………….…...11

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΛΙΑΙΑΣ…………………………………………………….......12

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΣΤΡΑΚΟΦΟΡΙΑΣ……………………………………………...13

2. Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ………………………………………………13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………..15

Σελίδα | 4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το χρονικό διάστημα των πενήντα χρόνων που αρχίζει από το τέλος των
Μηδικών Πολέμων (479 π.Χ.) και φτάνει ως την αρχή του Πελοποννησιακού
πολέμου (431 π.Χ.) έχει καθιερωθεί να ονομάζεται «Πεντηκονταετία» ή «ο χρυσός
αιώνας του Περικλή». Σ’ αυτή την περίοδο, ενώ η συντηρητική και μέχρι τότε
ηγεμονική Σπάρτη δεν δείχνει ικανή να αναλάβει ηγετικό ρόλο στους απαλλαγμένους
πλέον από τον περσικό κίνδυνο Έλληνες, η δημοκρατική και θαλασσοκράτειρα
Αθήνα υπό τη συνετή πολιτική καθοδήγηση και διορατικότητα του Περικλή,
κατορθώνει να μεταβάλλει σταδιακά τη Συμμαχία της Δήλου σε ηγεμονία της Αθήνας
πάνω στους συμμάχους της και να καταστήσει την πόλη της Αθήνας την ισχυρότερη
της Ελλάδας. Με τον Περικλή ολοκληρώνεται ο εκδημοκρατισμός του αθηναϊκού
πολιτεύματος. Η Αθήνα γίνεται πνευματικό κέντρο όλης της Ελλάδας και
δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για μεγάλες καλλιτεχνικές δημιουργίες.1

Η παρούσα εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται
αναφορά στο μεγαλεπήβολο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή, με επίκεντρο τον
ιερό βράχο της Ακρόπολης, και πως αυτό επιτεύχθηκε. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται
οι οικοδομικοί τύποι που απεικονίζονται στις εικόνες 1, 3 και 4: (ναός) Παρθενώνας,
(πρόπυλο) Προπύλαια – Βουλευτήρια (παλαιό και νέο), η Θόλος και - η Στοά
(Βασίλειος) και περιγράφεται η αρχιτεκτονική τους χρήση. Στο δεύτερο μέρος της
εργασίας γίνεται παρουσίαση και ανάλυση των πολιτικών θεσμών όπως αυτοί
διαφαίνονται μέσα από τις εικόνες 2-6 καθώς και η εξέλιξη του θεσμού της βασιλείας
(εικ. 4) στα πλαίσια της αθηναϊκής δημοκρατίας. Τέλος γίνεται σύντομη αναφορά στη
δύναμη του δήμου την εποχή του Περικλή.

1
C. Mosse- A. Schnapp- Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα: Δ. Ν. Παπαδήμα,
2015, σελ. 243-245

Σελίδα | 5
Α. ΤΟ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

Μετά το τέλος των νικηφόρων για τους Έλληνες περσικών πολέμων (490-
479 π.Χ.) οι οποίοι θα έμεναν στην συλλογική συνείδηση των Ελλήνων ως το
σύμβολο της νίκης του πολιτισμού εναντίων των βαρβάρων η πολιτική που
ακολούθησε ο Θεμιστοκλής εξασφάλισε στην Αθήνα ναυτική υπεροχή και οδήγησε
στην ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλου το 478 π.Χ. ανοίγοντας το δρόμο για την
αθηναϊκή ηγεμονία στον ελληνικό κόσμο. Στην επιβολή της αθηναϊκής κυριαρχίας σε
πολλές περιοχές της συμμαχίας συνέβαλαν και οι στρατιωτικές επιτυχίες του Κίμωνα.
Η εκστρατεία των Αθηναίων όμως και των συμμάχων τους στην Αίγυπτο το 460 ως
βοήθεια προς τους εξεγερμένους Αιγυπτίους κατά των Περσών, κατέληξε σε μεγάλη
καταστροφή των αθηναϊκών δυνάμεων. Μετά το γεγονός αυτό, οι Αθηναίοι με
πρόσχημα την περσική απειλή, για λόγους ασφαλείας2 -ουσιαστικά όμως για
οικονομικούς λόγους- σύμφωνα με υπόδειξη του Περικλή, μετέφεραν το 454 το
ταμείο της Συμμαχίας από τη Δήλο στην Αθήνα μετατρέποντας κατ’ αυτόν τον τρόπο
τη Συμμαχία σε όργανο του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Με το συμμαχικό φόρο να
καταβάλλεται στην Αθήνα ο Περικλής εισηγήθηκε τη χρησιμοποίηση του
συμμαχικού αποθεματικού κεφαλαίου για την επίτευξη ενός μεγαλειώδους
οικοδομικού προγράμματος, με επίκεντρο την Ακρόπολη, ανοικοδόμησης των ναών
και των ιερών που είχαν καταστρέψει οι Πέρσες το 480 π.Χ.3 Ο βραχώδης λόφος της
Ακρόπολης, όπου αρχικά είχε κατοικηθεί από τους βασιλείς των μυκηναϊκών χρόνων,
αποτελούσε μια φυσικά οχυρή υψηλή τοποθεσία στο κέντρο της πόλης των Αθηνών η
οποία χρησιμοποιούνταν στους κλασικούς χρόνους αποκλειστικά ως τόπος λατρείας.
Από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. αρχίζουν, στην ευημερούσα υπό την πολιτική ηγεσία
του Περικλή πόλη των Αθηνών, με τη συνεργασία σημαντικών Ελλήνων
αρχιτεκτόνων και άλλων καλλιτεχνών, τα μεγάλα οικοδομικά έργα ανοικοδόμησης
της Ακρόπολης, τα οποία θα αποτελέσουν σταθμό χωρίς προηγούμενο στην ιστορία
της αρχαίας ελληνικής τέχνης, πρότυπα δείγματα αρχιτεκτονικής τελειότητας με
διαστάσεις αισθητικές και παιδαγωγικές όχι μόνο στα κλασικά χρόνια, αλλά και
μεταγενέστερα.4Τα σημαντικότερα από τα λαμπρά αυτά και φιλόδοξα αρχιτεκτονικά

2
C. Mosse- A. Schnapp- Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα: Δ. Ν. Παπαδήμα,
2015, σελ. 243-245,259-260,262
3
Μ. Βουτηράς & Α. Γουλάκη-Βουτηρά, Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της, Θεσσαλονίκη:
Ι.Ν.Σ.: Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2011, σελ. 183
4
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000, σελ. 75-76,196

Σελίδα | 6
δημιουργήματα της Ακρόπολης (που κατασκευάστηκαν από το 447 π.Χ. μέχρι το 406
π.Χ.) ήταν ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια, κυρίως δωρικού ρυθμού, ενώ ο ναός της
Αθηνάς Νίκης και το Ερέχθειο ήταν κυρίως ιωνικού ρυθμού.5 Πέρα από τα αισθητικά
ιδεώδη και τη θρησκευτική διάσταση της τέχνης σκοπός του μεγάλου αυτού
οικοδομικού προγράμματος του οποίου η χρηματοδότηση προήλθε από συμμαχικούς
πόρους ήταν να ανοικοδομηθούν τα κτίρια που κατέστρεψαν οι Πέρσες το 480/479
π.Χ. και να ανεγερθούν εκείνα τα μνημεία και τα σύμβολα που θα αναδείκνυαν τις
αθηναϊκές νίκες επί των Περσών και θα πρόβαλαν τη δύναμη και την υπεροχή της
αθηναϊκής δημοκρατίας του Περικλή όχι μόνο στους πολίτες της αλλά και σε
οποιονδήποτε άλλον, εχθρό ή σύμμαχο.6 Αυτή η ανακατασκευή των κτιρίων θα
εξασφάλιζε μακροχρόνια απασχόληση στους ανέργους και κάθε είδους επαγγελματίες
τεχνίτες και ειδικευμένους εργάτες συμβάλλοντας έτσι στην κοινωνική ευημερία των
Αθηναίων πολιτών.7

Στην εικόνα 1 αναγνωρίζουμε τους εξής οικοδομικούς τύπους: το ναό και το πρόπυλο
που εκπροσωπούνται από τον Παρθενώνα και τα Προπύλαια.

ΝΑΟΣ

Το σημαντικότερο οικοδόμημα σ’ ένα αρχαίο ελληνικό ιερό ήταν ο ναός,

μέσα στον οποίο στεγαζόταν και φυλασσόταν το άγαλμα της λατρευόμενης θεότητας
στον οποίο ήταν αφιερωμένος ενώ οι πιστοί συγκεντρώνονταν στο ύπαιθρο κοντά
στην είσοδο του ναού όπου βρισκόταν και ο βωμός για την προσφορά θυσιών και την
άσκηση της λατρείας. Με γνώμονα τους μεγάλους αρχαίους ελληνικούς ναούς του 6ου
αιώνα και μετέπειτα, τα μέρη της κάτοψης ενός τυπικού ελληνικού ναού ορθογώνιου
σχήματος ήταν ο πρόναος, ο σηκός, που είναι το κυρίως μέρος του ναού όπου
τοποθετούνταν το λατρευτικό άγαλμα της θεότητας και ο οπισθόδομος. Ο ναός
περιβάλλονταν συνήθως από κιονοστοιχία με ποιον διαδεδομένο αρχιτεκτονικό τύπο
να αποτελεί ο περίπτερος ναός.8 Ο ναός της Αθηνάς Παρθένου ή Παρθενώνας (447-
432 π.Χ.) ο μεγαλύτερος ναός δωρικού ρυθμού στον ελληνικό κόσμο

5
Μ. Ανδρόνικος, Η Κλασική Τέχνη, Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. Γ1 και Γ2, Αθήνα: Εκδοτική
Αθηνών, 1972, σελ. 280-284
6
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 196,199
7
Μ. Βουτηράς & Α. Γουλάκη-Βουτηρά, Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της, στο ίδιο σελ.
184-186
8
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 194

Σελίδα | 7
κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από πεντελικό μάρμαρο υπήρξε έργο των
αρχιτεκτόνων Ικτίνου και Καλλικράτη. Ο Φειδίας διάσημος γλύπτης του 5ου αιώνα
είχε σύμφωνα με τον ιστορικό Πλούταρχο τη γενική εποπτεία όλων των εργασιών
στην Ακρόπολη, φιλοτέχνησε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου ενώ
δικής του εμπνεύσεως πιστεύεται πως ήταν το σχέδιο και η εκτέλεση του
εικονογραφικού προγράμματος της ζωφόρου, των μετοπών και των αετωμάτων του
ναού.9 Ο Φειδίας ανέπτυξε στο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα μια κλασική
νοοτροπία εξιδανίκευσης των ανθρώπινων μορφών που εξέφραζαν τα ιδανικά του
Περικλή (ο άνθρωπος είναι το μέτρο και το κριτήριο για τα πράγματα και τον κόσμο)
προβάλλοντας το ανθρωποκεντρικό αίσθημα της κοινωνικής σταθερότητας ως
φυσικό επακόλουθο της ελευθερίας και του δημοκρατικού τρόπου ζωής της
ευνομούμενης Αθηναίων πολιτείας.

ΠΡΟΠΥΛΟ

Σε κάθε αρχαίο ελληνικό ιερό υπήρχαν είσοδοι (πρόπυλα).10 Τα Προπύλαια

στην Ακρόπολη των Αθηνών ήταν έργο του αρχιτέκτονα Μνησικλή (437-431 π.Χ.).
Αποτελούνταν από ένα κεντρικό κτίσμα και δύο πτέρυγες. Το μνημειακό οικοδόμημα
σε σύνθεση δωρικού και ιωνικού ρυθμού αποτελούσε τη μεγαλοπρεπή είσοδο στο
χώρο της Ακρόπολης. Έφερε εξάστυλη κιονοστοιχία δωρικών κιόνων στην
ανατολική και δυτική πρόσοψη ενώ στο εσωτερικό του είχε τρεις κίονες ιωνικού
ρυθμού κάθετα σε κάθε πλευρά. Το οικοδόμημα ωστόσο δεν αποπερατώθηκε ποτέ
στη σχεδιασμένη του έκταση εξαιτίας της έναρξης του Πελοποννησιακού πολέμου.11
Ο Μνησικλής καινοτόμησε αισθητικά λύνοντας και το δύσκολο αρχιτεκτονικό και
λειτουργικό πρόβλημα που προέκυπτε από την υψομετρική διαφορά του εδάφους.12

Στις εικόνες 3 και 4 αναγνωρίζουμε τους οικοδομικούς τύπους του Βουλευτηρίου

(παλαιού και νέου), της Θόλου και της Βασιλείου Στοάς.

ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΑ (ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΙ ΝΕΟ)

9
Γ. Αλευρά-Κοκκορού, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία 1050-50 π.Χ., Αθήνα:
Καρδαμίτσα, 1995, σελ. 182,186-189
10
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 182-183,200
11
Γ. Αλευρά-Κοκκορού, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία 1050-50 π.Χ., στο ίδιο, σελ.
185
12
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 197

Σελίδα | 8
 Τα Βουλευτήρια ήταν κλειστά οικοδομήματα, τετράγωνης ή ορθογώνιας
κάτοψης, στο εσωτερικό των οποίων τα έδρανα διατάσσονταν κατά μήκος των τριών
πλευρών του οικοδομήματος και χρησιμοποιούνταν για τις συνελεύσεις της Βουλής,
κυρίως σε πόλεις με δημοκρατικό πολίτευμα. Στις ανατολικές παρυφές του λόφου του
Αγοραίου Κολωνού, κατά μήκος της δυτικής πλευράς της Αγοράς, η οποία από τα
μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. θα αποτελέσει το κέντρο της πόλης των Αθηνών όπου θα
αναπτυχθεί έντονη διοικητική, πολιτιστική και εμπορική δραστηριότητα βρισκόταν
το παλαιό Βουλευτήριο, έδρα της Βουλής των 500, χτισμένο περί το 500 π.Χ. Εδώ
φυλασσόταν και το δημόσιο αρχείο της πόλης. Μετά την περσική εισβολή το 480
π.Χ., οικοδομήθηκε νέο κλειστό Βουλευτήριο, δυτικά του παλαιού, αμφιθεατρικής
κάτοψης, ενώ το παλαιό στο οποίο τα δημόσια αρχεία της πόλης παρέμειναν, με τη
προσθήκη και του ιερού της Μητέρας των θεών επισκευάστηκε και μετονομάστηκε
σε Μητρώο.

Η ΘΟΛΟΣ

Σε μικρή απόσταση νοτίως του Μητρώου και του νέου Βουλευτηρίου

βρισκόταν η Θόλος ή Σκιάς (περ. 465 π.Χ.), ένα από τα σημαντικότερα διοικητικά
κτίρια της αθηναϊκής Αγοράς. Ήταν κυκλικό οικοδόμημα, με κωνική στέγη, έδρα και
χώρος εστίασης των πενήντα Πρυτάνεων. Στη Θόλο φυλάσσονταν επίσης τα επίσημα
μέτρα και σταθμά του κράτους. Το οικοδόμημα κατά τη πάροδο του χρόνου υπέστη
αλλεπάλληλες καταστροφές και ανοικοδομήθηκε πολλές φορές.13

Η ΣΤΟΑ

Ήταν ένα επίμηκες ορθογώνιο οικοδόμημα του οποίου η πρόσοψη της

ανοικτής μακριάς πλευράς καλύπτονταν από κιονοστοιχία ενώ η στέγη της
υποβαστάζονταν από εσωτερικούς κίονες. Συνδεόταν με τον υπαίθριο χώρο της
αρχαίας αγοράς και ανάλογα με τον προορισμό και τη χρήση της έπαιρνε διάφορες
μορφές: προφύλασσε τους παριστάμενους από τις καιρικές συνθήκες, στέγαζε
δημόσιες υπηρεσίες κ.λπ.14 Η Βασίλειος Στοά, χτισμένη μετά το 480 π.Χ., βρισκόταν
δίπλα από την οδό των Παναθηναίων, νότια της Ποικίλης Στοάς στο βορειότερο
σημείο δυτικά της Αγοράς την οποία και οριοθετούσε. Ήταν διοικητικό κτίριο και
13
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο: Π.Ε.Κ., 2000, σελ. 213,224,226-229
14
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 200-201

Σελίδα | 9
έδρα του άρχοντος-βασιλέως. Στη Στοά φυλάσσονταν και τα αντίγραφα νόμων του
Δράκοντα και του Σόλωνα.15

Όλα τα δημόσια κτίρια της κλασικής εποχής ήταν λειτουργικά, χτισμένα σε

ανθρώπινη κλίμακα (εκτός του θεάτρου) και διακρίνονταν για τη λιτή διακόσμηση
τους. Η αισθητική του μέτρου της αρμονίας και της απλότητας συνόδευαν τους
δημοκρατικούς θεσμούς.16

Β. ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΉ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

1. Στις εικόνες 2-6 οι πολιτικοί θεσμοί που αναφέρονται στην αθηναϊκή δημοκρατία
είναι οι ακόλουθοι:

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ

Στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. ο λόφος της Πνύκας, δυτικά
της Ακρόπολης, γίνεται ο βασικός τόπος όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου. Η
αρχικά βραχώδης επιφάνεια του μετατράπηκε μετά από οικοδομικές παρεμβάσεις σε
επίπεδο χώρο ημικυκλικής διάταξης με βήμα για τους ρήτορες.17 Η Εκκλησία του
Δήμου, η συνέλευση των Αθηναίων πολιτών, αποτελούσε την πηγή της ανώτατης
εκτελεστικής εξουσίας της αθηναϊκής δημοκρατίας, η οποία λάμβανε αποφάσεις
(ψηφίσματα) για μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων18,από υψίστης σημασίας ζητήματα,
όπου χρειάζονταν 6000 πολίτες για να υπάρχει απαρτία, μέχρι απλές διοικητικές
υποθέσεις. Τα θέματα που επρόκειτο να συζητηθούν στην Εκκλησία του Δήμου
εισηγούνταν η Βουλή των 500 μετά από τη γνωμάτευση της (προβούλευμα).
Σύμφωνα με τις βασικές αρχές της δημοκρατίας: ισονομία, ισηγορία, ισοκρατία όλοι
οι ενεργοί πολίτες είχαν ίση ψήφο, ίσα δικαιώματα αγόρευσης δηλαδή ίσα πολιτικά
δικαιώματα. Συνεδρίαζε σε τακτικά χρονικά διαστήματα ενώ για σοβαρά ζητήματα
υπήρχαν έκτακτες συνεδριάσεις.

ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ 500

15
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, στο ίδιο, σελ. 224, 231-232
16
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 201-202
17
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, στο ίδιο, σελ. 215,217,219-221
18
όπως θέματα που αφορούσαν το πολίτευμα, ψήφιζε νόμους, εξέλεγε άρχοντες, στρατηγούς,
έλεγχε τα όργανα της διοίκησης, είχε δικαίωμα να επιβάλλει ποινές, αποφάσιζε για την εφαρμογή
του νόμου περί οστρακισμού

Σελίδα | 10
 Στο Βουλευτήριο διεξάγονταν οι συνελεύσεις της Βουλής των Πεντακοσίων.
Η Βουλή είχε συμβουλευτικό και εποπτικό ρόλο. Με τη μεταρρύθμιση του
Κλεισθένη η αθηναϊκή κοινωνία διαιρέθηκε σε δέκα φυλές και οι βουλευτές έγιναν
500 (50 από κάθε φυλή). Κάθε Αθηναίος πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30 ο έτος
της ηλικίας του μπορούσε να εκλεγεί βουλευτής με κλήρο δύο φορές στη ζωή του, όχι
όμως επί δύο συνεχόμενα χρόνια. Οι βουλευτές όριζαν τους πρυτάνεις, μια 50μελή
επιτροπή που πρυτάνευε, επεξεργαζόταν δηλαδή τα θέματα που επρόκειτο να
συζητηθούν στην Εκκλησία του Δήμου.19

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΥΤΑΝΕΙΑΣ

Τα 50 μέλη της φυλής που είχε την πρυτανεία20 της Βουλής διημέρευαν
(κάποιοι διανυκτέρευαν κιόλας) στη Θόλο κοντά στο Βουλευτήριο. Εκεί βρίσκονταν
σε κατάσταση ετοιμότητας με σκοπό την αντιμετώπιση εκτάκτων περιστατικών και
σιτίζονταν με δημόσια δαπάνη. Κάθε μέρα ένας από τους πρυτάνεις κληρωνόταν ως
Επιστάτης των Πρυτάνεων και κρατούσε τη δημόσια σφραγίδα και τα κλειδιά των
δημοσίων θησαυροφυλακίων. Επίσης την ημέρα που συνεδρίαζε η Βουλή ή η
Εκκλησία ασκούσε την προεδρία. Η πρυτανεύουσα φυλή συγκαλούσε καθημερινά
την ολομέλεια της Βουλής και εισηγούνταν τα θέματα προς συζήτηση στην Εκκλησία
του Δήμου.

ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΑΡΧΕΣ

Η Βασίλειος Στοά ήταν η έδρα του άρχοντα βασιλιά ενός από τους εννέα
άρχοντες21ο οποίος είχε την προεδρία του Αρείου Πάγου, την οργάνωση ορισμένων
εορτών και θυσιών και την προετοιμασία των Ελευσινίων Μυστηρίων.22 Ο θεσμός
του άρχοντα βασιλιά στη δημοκρατική Αθήνα υπήρξε κατάλοιπο της βασιλείας
γεγονός που δείχνει ότι το μοναρχικό πολίτευμα ήταν διαδεδομένο αρχικά στην
Ελλάδα. Με τη γένεση και εξέλιξη της πόλης κράτους η βασιλεία παρήκμασε ως
πολίτευμα στις περισσότερες περιοχές του αρχαιοελληνικού κόσμου δίνοντας τη θέση

19
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 84-87,201
20
Το χρονικό διάστημα ίσο προς το 1/10 του έτους (35/36 ημέρες) κατά το οποίο την εκτελεστική
εξουσία ασκούσε η πρυτανεύουσα φυλή [C. Mosse, Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα:
Σαββάλας, 1996, σελ. 67]
21
ανώτατοι αξιωματούχοι του κράτους με ετήσια θητεία [Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α.
Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’: Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού,
στο ίδιο, σελ. 79]
22
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, στο ίδιο, σελ. 176-177,197,228-229,231

Σελίδα | 11
της σε αριστοκρατικά ή ολιγαρχικά συστήματα διακυβέρνησης. Το αξίωμα όμως του
βασιλιά διατηρήθηκε αφού προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα.23 Τον 7ο αιώνα η
Αθήνα εξουσιαζόταν από μια κλειστή αριστοκρατία, με τους εννέα Άρχοντες (που
αντικατέστησαν τους βασιλείς) να ασκούν την εξουσία μαζί με το συμβούλιο του
Αρείου Πάγου.24 Στη δημοκρατική Αθήνα του 5ου αιώνα, οι άρχοντες ήταν υπό τον
έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου η οποία τους αφαίρεσε εξουσίες και δημιούργησε
πλήθος νέων αρχών, δεκαμελών τις περισσότερες φορές. Τον 4ο αιώνα στην Αθήνα
υπήρχαν 700 άρχοντες. Τα μέλη των πολυμελών αρχών ήταν ισοδύναμα και
συνυπεύθυνα. Κάθε αρχή είχε καθήκοντα διοικητικά και δικαστικά, περιορισμένες
εκτελεστικές αρμοδιότητες και όφειλε να εφαρμόζει τις αποφάσεις της Εκκλησίας
του Δήμου.25 Τις αρχές αυτές καταλάμβαναν με κλήρωση πολίτες που ήταν πάνω από
30 ετών για μία μόνο ετήσια θητεία σε όλη τους τη ζωή. Μ’ αυτό τον τρόπο οι
πολίτες μπορούσαν να εναλλάσσονται στα αξιώματα. Στα αξιώματα όμως που
απαιτούνταν ειδικά προσόντα, όπως αυτό των Στρατηγών, εκλέγονταν με ψήφο. Η
θητεία ήταν ενιαύσια αλλά μπορούσε να ανανεωθεί. Όλοι οι άρχοντες υποβάλλονταν
σε αυστηρό έλεγχο ώστε να μην γίνεται κατάχρηση εξουσίας.26

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΛΙΑΙΑΣ

Το δικαστήριο της Ηλιαίας ήταν το κυριότερο όργανο απονομής δικαιοσύνης

στην αρχαία Αθήνα. Υποστηρίζεται ότι ιδρύθηκε την εποχή του Σόλωνα. Από το
462/61 π.Χ. η Ηλιαία συγκέντρωνε όλες τις δικαστικές εξουσίες και τις μεταβίβαζε
στο λαό. Εκδίκαζε κυρίως αστικές και ποινικές υποθέσεις εκτός από τους φόνους που
ήταν στη δικαιοδοσία του Αρείου Πάγου. Την αποτελούσαν συνολικά 6000 ορκωτοί
δικαστές (Ηλιαστές) που εκλέγονταν με κλήρωση μεταξύ όλων των πολιτών (εξίσου
από τις 10 φυλές της Αθήνας) που είχαν συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας τους. Η
Ηλιαία δεν συνεδρίαζε ως ένα σώμα (σε ολομέλεια) για να δικάσει αλλά οι ηλιαστές
διαμοιράζονταν σε 10 δικαστικά τμήματα όλο το χρόνο, ένα για κάθε φυλή. Κάθε
τμήμα απαρτιζόταν από 501 μέλη, ενώ οι 99 παρέμεναν αναπληρωτές. Υπήρχαν όμως
τμήματα που αριθμούσαν 201 μέχρι 2501 μέλη ανάλογα με τη σοβαρότητα της

23
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 79
24
C. Mosse- A. Schnapp- Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, στο ίδιο, σελ. 215
25
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, στο ίδιο, σελ. 187-188,194-195
26
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 86

Σελίδα | 12
εκδικαζόμενης υπόθεσης.27 Κάθε πολίτης που εκλεγόταν ηλιαστής, στην αρχή του
έτους, παραλάμβανε το δικαστικό πινάκιο (ένα είδος δικαστικής ταυτότητας) πάνω
στο οποίο αναγραφόταν το όνομα του, το πατρώνυμο και το όνομα του δήμου στον
οποίο ανήκε. Η εκλογή των μελών των ηλιαστικών δικαστηρίων γινόταν με κλήρωση
μέσω ειδικών κληρωτηρίων στις υποδοχές των οποίων τοποθετούνταν τα πινάκια. Η
διαδικασία αυτή είχε ως απώτερο στόχο να περιοριστεί η διαφθορά των δικαστών
(study.eap «Συμπληρωματικό υλικό 3ης εργασίας 2016-17», σελ. 7-8). Στα
δικαστήρια δεν υπήρχαν εισαγγελείς και δικηγόροι αλλά μόνο διάδικοι (κατήγοροι-
κατηγορούμενοι) που έπαιρναν το λόγο και υπεράσπιζαν τις απόψεις τους. Για τον
υπολογισμό του χρόνου αγόρευσης χρησιμοποιούνταν η κλεψύδρα η οποία
αποτελούνταν από δύο αγγεία το ένα κάτω από το άλλο. Αυτό που ήταν
τοποθετημένο ψηλότερα είχε στη βάση του μια μικρή οπή απ’ όπου έρεε το νερό προς
το κάτω αγγείο. Κάθε δικαστής είχε στην κατοχή του δύο είδη χάλκινων ψήφων σε
σχήμα δίσκου με τις οποίες εξέφραζε την ετυμηγορία του. Η ψήφος με άξονα ήταν
αθωωτική ενώ η ψήφος με τρύπα καταδικαστική.28

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΣΤΡΑΚΟΦΟΡΙΑΣ

Ο θεσμός της οστρακοφορίας, που αναδείκνυε το δημοκρατικό πολίτευμα,

είχε αρχίσει να εφαρμόζεται στην Αθήνα από τον 6ο αιώνα π.Χ ως ένα μέτρο
προστασίας εναντίων όσων θεωρούνταν επικίνδυνοι για τη διατήρηση του
πολιτεύματος, επειδή είχαν αποκτήσει μεγάλη πολιτική δύναμη και επιρροή στο λαό.
Η Εκκλησία του Δήμου αποφάσιζε γιατί και αν θα έπρεπε να εφαρμοστεί το μέτρο
του οστρακισμού κατά το έτος εκείνο. Τότε, αν εγκρίνονταν η πρόταση, κάθε πολίτης
έγραφε πάνω σ’ ένα όστρακο (από όπου και ο όρος), το όνομα του Αθηναίου που
θεωρούσε επικίνδυνο για το δημοκρατικό πολίτευμα. Μετά τον τερματισμό της
ψηφοφορίας εκείνος του οποίου το όνομα ήταν γραμμένο στα περισσότερα όστρακα
(τουλάχιστον 6000 ψήφοι απαιτούνταν) έπρεπε να εγκαταλείψει την περιοχή της
Αττικής για τουλάχιστο 10 χρόνια.29

2. Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

27
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, στο ίδιο, σελ. 168-169,308-309
28
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, στο ίδιο, σελ. 312-315
29
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 86-87

Σελίδα | 13
 Ο Κλεισθένης με τις μεταρρυθμίσεις που έκανε το 508/507 π.Χ.,
καθιερώνοντας την ισηγορία και την ισονομία, δημιούργησε τις συνθήκες για την
ίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η εξέλιξη αυτή συνεχίστηκε με τις
μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη το 462/461, ο οποίος κατόρθωσε με μια σειρά από
μέτρα να μεταφέρει εκτελεστικές και δικαστικές αρμοδιότητες από τον Άρειο Πάγο
στη Βουλή των 500, στην Εκκλησία του Δήμου και στα δικαστήρια της Ηλιαίας
καθιερώνοντας την αρχή της ισοκρατίας. Η πιο ριζοσπαστική μορφή της δημοκρατίας
όμως εμφανίζεται στα χρόνια του Περικλή ο οποίος πέτυχε να επιβάλει την πλήρη
εκδημοκρατικοποίηση της αθηναϊκής πολιτείας. Η αυξημένη συμμετοχή του δήμου
στις στρατιωτικές επιχειρήσεις έχει ως συνέπεια και την ενεργητική και διευρυμένη
συμμετοχή του στα πολιτικά θέματα. Η Εκκλησία του Δήμου, η συνέλευση του λαού,
έγινε η ανώτατη αρχή εξουσίας στην Αθήνα η οποία είχε συγκεντρώσει όλες τις
εξουσίες και τις ασκούσε με τα θεσμικά όργανα που αυτή έλεγχε. Το δημοκρατικό
πολίτευμα έδινε τη δυνατότητα στους πολίτες να αποφασίζουν για τα ζητήματα που
απασχολούσαν τη πόλη μέσω της ενεργητικής συμμετοχής τους στην πολιτική ζωή.
Για να εξασφαλιστεί η δυνατότητα συμμετοχής μεγάλου αριθμού πολιτών (και των
φτωχών) στη διοίκηση του κράτους ο Περικλής εισήγαγε χρηματική αποζημίωση για
τους δικαστές (μισθοφορία), τους βουλευτές και τους άρχοντες.30

30
C. Mosse- A. Schnapp- Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, στο ίδιο, σελ. 227-
231,249-251,253,255-256

Σελίδα | 14
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

 Mosse C. / Schnapp-Gourbeillon A., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας

(2000-31 π.χ.), μτφ. Στεφάνου Λ., Αθήνα: Παπαδήμας Δ.Ν., 2015
 Mosse C., Ο πολίτης στην αρχαία Ελλάδα. Γένεση και Εξέλιξη της Πολιτικής
Σκέψης και Πράξης, μτφ. Παπακωνσταντίνου Ι., Αθήνα: Σαββάλας, 1996

ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ

 Ανδρόνικος Μ., Η Κλασική Τέχνη, Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τ. Γ1 και Γ2,
Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972
 Αλευρά-Κοκκόρου Γ.,Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50
π.Χ.), Αθήνα: Καρδαμίτσα, 1995
 Βουτηράς Μ. & Γουλάκη-Βουτηρά Α., Η αρχαία ελληνική τέχνη και η
ακτινοβολία της, Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, 2011
 Γιαννόπουλος Ι., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό
Πολιτισμό, τ. Β΄: Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα:
Ε.Α.Π., 2000
 Σακελλαρίου Β.Μ., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο: Π.Ε.Κ., 2000

Σελίδα | 15