FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Republic of the Philippines

Fatima, General Santos City
KOLEHIYO NG AGHAM PANLIPUNAN AT HUMANIDADES
DEPARTAMENTO NG FILIPINO
Unang Semestre - Akademikong Taon 2020-2021

PANGALAN: Kristine Ashley Arnaez SEKSYON: FIL124_E12.2 Hanjalai

Sague
Princess Ann Yama
Chrystian Feil Taguba
Audrey O. Danculos
PAMAGAT NG GAWAIN: PANGKAT HIGAONON PETSA: November 8, 2021
 1

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Talaan ng Nilalalaman

Talaan ng Nilalaman 2
I. Panimula 3
II. Kasaysayan ng Lugar 5
III. Mapa ng Lugar 7
IV. Katangian ng Lugar 10
V. Wika 13
VI. Flora at Fauna 15
Flora 15
Fauna 21
VII. Sining 22
VIII. Kalinangan 25
IX. Sanggunian 31

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

I. Panimula

LEVITA (1996) - galing ito sa "gaon" na nangangahulugang "bundok" (taong

bundok o taong taga bundok).
UNAHI Mindanao - 3 mahahalagang kataga: higa (buhay), goan (bundok), onon
(tao).
TANGIAN (2010) - "higa" ay salitang Binukid na ang ibig sabihin ay
"pinagkukutaan", "non" ay taguri sa "taong taga-itaas"
Ang tribong Higaonon ay makikita sa mga lalawigan ng Agusan del Sur,
Agusan del Norte, sa Probinsiya ng Bukidnon, at mga nalalabing bahagi ng
Misamis Oriental. Ang Higaonon ay isa sa mga 110 na mga tribo ng Pilipinas.
Bagamat ang tribo ay napabilang sa mga etnolinguwistiko ng Pilipinas, sa
kasamaang palad, ang Higaonon ang isa sa mga di kilalang tribo ng Pilipinas.
Ang lokal ng mga lugar ay binansagan ang tribo na “mga taong nakatira sa
bundok” at “mga taong nakatira sa ilang”. Subalit, ang tribo ay mapagmahal sa
kapayapaan maging internal o external man na di pagkakaunawaan. Patunay
dito ang kanilang kultura sa pakIkipagsunduan ay “treaty of green vine branch”
na puputulin ang baging na sumisimbulo sa di pagkakaunawaan sa pagitan ng
iba pang tribo. Bunkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa ha Lana (“Treasured
Unity of Love and Peace”) ay isang batas ng tribo na kung saan striktong
ipinapatupad ang batas. Ang Higaonon ay galling sa tatlong salita na
higa(tumira/nakatira), goan( bundok), at onon(tao). Na kung saan,
nangangahulugang mga taong nakatira sa bundok.

Nahahati ang mga Higaonon sa tatlong kategorya:

1. Primitibong komunidad na naninirahan sa kasukalan ng kag ubatan at
patuloy na sumusunod nang walang pagbabago sa "Bungkatol Ha Bulawan Daw
Nang Ka Tasa Ha Lana" (Hanga rin ng Pagkakaisa, Pag ibig at Kapayapaan), ang
kanilang kab uuang batas ngmapayapang pakikipamuhay sa kapwa.
2. Pinaghalong komunidad ng mayoryang di-Higaonon at lehiti mo o taak na
Higaonon na naninirahan sa bukana nga mga ka bundukan at kagubatan. 3.
Nagsasamang komunidad ng mga Higaonon sa kapatagan at baybaying bayan.
Itinuturing nila na sila'y Higaonon ngunit b ahagi na ng mayoryang nagsisikap
3

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

tumugon sa globalisasyon at mundo ng elektroniko.

Alumo – paraan ng pag-aayos; pag-alay ng putting manok.

Bagani [ba-ga-ni] png-u. – matapang na kawal; marangal na mandirigma; hindi
natatalong kawal; katumbas ng heneral sa sandatahang hukbo ng Pilipinas .
Buuy [bu-uy] pngn. lola sa tuhod; ina ng iyong lola; asawa ng ama ng iyong lola.
Ang antigong panawag na ito sa Higaonon ay walang katumbas sa Tagalog o sa
iba pang wika sa Pilipinas. Kasiya-siyang mapabilang ito sa
diksyunaryongFilipino upang mapalawak ang mga katawagang pampamilya.
Gitamod [gi-ta-mod] pngn. – saling bibig na mga kaugalian at
pananampalatayang Higaonon mula sa magulang at Baylan, (katumbas ng pari
sa katoliko). Kabilang dito ang pinagdaang kasaysayan ng tribo mula pa
sasinaunang panahon. Maitutumbas rin ito sa dangal ng lahi, katarungan,
paggalang sa kalikasan. Walang nasusulat na dokumentong maaaring
magpatunay nito subalit kapag binanggit ang salitang ito ay tutugunan ng
paggalang ng isang Higaonon.
Kaamulan – asembleya ng piyestang kultural; panahon ng pagsasayaw sa
kanilang katutubong damit; piyesta yuwing Mayo; pagtitipon ng tologon
(pangkat). DATU (da-tu)
- ang siyang gumagabay, sumusubaybay at may ganap na awtoridad sa
pagdaraos ng lahat ng ritwal.
- guro na tagapag-ingat ng mga batas ng pangkat sa iba't iba ng larangan ng
buhay mula pa sa pinakamatandang panahon.
*Datu sa Agrikultura (Imbabasok)
*Datu sa Pangangaso (Panumanod)
*Datu sa Panananggol (Alimaong)
*Datu sa Paggalang sa tubig (Bulalakaw)
*Datu sa Pananalapi (Pamahandi)
*Datu sa Kalusugan (Mananambal)
*Datu sa Kabuhayan (Pamumuhi)
*Datu sa Ritwal (Salikot)
*Datu sa pagdarasal (Palayag)
*Datu sa Banal na Asembleya (Dumalundong Baylan)
*Datu sa Pagtatala (Giling)

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

II. Kasaysayan ng Lugar

Agusan del Sur at Agusan del Norte
Ang lalawigan ng Agusan ay ang dating lalawigan ng Pilipinas taong 1911 na
noon ay Philippine Commission na hanggang sumapit ang taong 1967 na kung
saan nahati ang lalawigan sa dalawa. Ito ay ang mga Agusan del Sur at Agusan
del Norte. Sa bisa ng Batas Blg. 1693 ng Philippine Commission noong Agosto
1911 nabuo ang probinsya ng Agusan. Pagsa. Sa pamamagitan ng batas Batas
Republika Blg. 4979 noong Hulyo 11, 1967 na ang layuni ay hatiin ang lalawigan
ito ay ang Agusan del Sur at Agusan del Norte at naretipikahan ang batas sa
pamamagitan ng pagsasagawa ng plebisito noon Nobyembre ikalabing-apat taong
1967. Ang Agusan del Sur ay binuo ng munispalidad na Carmen, Nasipit,
Buenavista, Cabadbaran, Tubay, Jabonga, Kitcharao at Las Nieves, at habang
ang Agusan del Sur ay binubuo ng Bayugan, Esperanza, Prosperidad, San
Francisco, Bunawan, Talacogon, La Paz, Loreto, Veruela, at Santa Josefa. Ang
Lungsod ng Butuan at Prosperidad ang nagsilbing kabisera. Ang pangalan ng
Agusan ay nagmula sa salitang malay na “agasan” na ang ibig sabihan daluyan
ng tubig.

Ang Lalawigan ng Bukidnon

Ang lalawigan ng Bukidnon ay official na tinatawag na Ang probinsya ng
Bukidnon o sa Binukid na dayalekto at Higaonon na dayalekto ay Probinsya ta
Bukidnon. Ang Bukidnon ay isang landlocked na lalawigan na matatagpuan sa
Hilagang Rehiyon ng Mindanao. Ang kabisera ng lalawigan ay nasa Siyudad ng
Malaybalay. Ang etymolohiya ng Bukidnon ay nagmula sa Biasya na ‘bukidnon’
na ang ibig sabihin ay naninirahan sa bukid. Ang probinsya ay may dalawang
component city at may 20 na mga bayan. Ang lalawigan ay bahagi ng lalawigan
ng Misamis sa huling bahagi ng 1850. Ang unang tawag sa buong parte ay
Malaybalay at ang mga tao ay kilala sa tawag na “Bukidnon” na
nangangahulugang mga taong nakatira sa bundok. Noong Agusto 20, 1907 sa
pamumuno na noo’y si Commissioner Dean C. Worcester na nagmungkahi
naihiwalay ang Bukidnon mula sa lalawigan ng Misamis. Agusto 20, 1907, sa
bisa ng Philippine Commission Act No. 1693 ang Bukidnon ay napabilang bilang
isang sub-province ng Agusan. Noong March 10, 1917 ang Bukidnon ay pormal
na naging probinsiya sa bisa ng Department of Mindanao and Sulu Act 2711.
5

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
MISAMIS ORIENTAL

Noong 1818, ang Misamis ay inukit mula sa Cebu upang maging isang
hiwalay na lalawigan na ang Cagayan de Misamis (Cagayan de Oro) ang kabisera
nito, at nahati pa sa mga partido o dibisyon: Partido de Cagayan (Division of
Cagayan), Partido de Catarman (Division ng Catarman), Partido de Dapitan
(Division of Dapitan), at Partido de Misamis (Division of Misamis). Ang bagong
lalawigan ng Misamis ay bahagi ng mga distrito ng Mindanao noong huling
bahagi ng ika-19 na Siglo, na ang teritoryo nito ay mula sa Dapitan hanggang sa
kanluran, Gingoog hanggang Silangan, at hanggang sa Lanao at Cotabato sa
timog. Ito ay may 24 na munisipalidad. May 12 ilog na maaring pagkunan ng
inumin at tinatawag ding typhoon belt dahil dinadalaw lagi ng bagyo.

MISAMIS OCCIDENTAL

Ang lalawigan ay pinangalanan matapos ang maagang pag-areglo ng mga

Kastila sa pasukan sa Panguil Bay. Ang pangalang Misamis ay pinaniniwalaang
nagmula sa salitang Subanen na Kuyamis. Kung saan ay iba`t ibang niyog, ang
pangunahing pagkain ng mga unang nanirahan. Sa mga taon ay nagpatuloy ang
pangalan bilang isang hinuha sa lokasyon ng pangheograpiya, at sa pagdating
ng mga naninirahan sa Espanya, ang salitang kuyamis ay madaling nagbigay
daan sa mas maginhawang bigkas ngunit masirang salitang Misamis.

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
 III. MAPA NG LUGAR

Mapa ng Bukidnon.

Mula sa:
https://www.wikiwand.com/ilo/Dagiti_lehislatibo_a_distrito_iti_Bukidnon

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
Mapa ng Agusan del Sur.

Mula sa:
https://www.facebook.com/Rosario.Agusan/photos/a.213386888685869/213
3 86892019202/

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
Mapa ng Agusan del Norte

Mula sa: https://philnews.ph/2018/05/04/magnitude-3-0-earthquake-agusan

del-norte/

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
 IV. Katangian ng Lugar

Agusan del Sur at Agusan del Norte

Heyograpiya
Noong 1976, ang lupain ng lalawigan ay 8,568 kilometro kuwadrado (3,308sq
mi), na ginagawa itong ikapitong pinakamalaking lalawigan sa bansa. Matapos
angkinin ang pinagtatalunang hangganan sa pagitan ng Davao del Norte,
Butuan at sa paglikha ng Sibagat, ang Agusan del Sur ay mayroon na ngayong
8,966 square kilometers (3,462 sq mi).

Ang mga munisipalidad ng Loreto, La Paz, Esperanza, at San Luis ay ang apat
na pinakamalaking munisipalidad sa lupain na binubuo ng halos 60% ng
kabuuang kalupaan ng lalawigan. Ang Santa Josefa at Talacogon, na mga
bayang ilog din, ang may pinakamaliit na lupain.

Ang kagubatan ay bumubuo ng 76% ng kabuuang lawak ng lupain o

6,827.5 square kilometers o 2,636.1 milya kuwadrado habang ang alienable at
disposable ay bumubuo ng humigit kumulang 24% o 2,137.5 kilometro
kuwadrado 825.3 milya kuwadrado. Ang kasalukuyang paggamit ng lupa,
gayunpaman, ay nagpakita na ang mga pamayanan at komersyal na lugar ay
sumasakop na sa ilan sa mga kagubatan.

Sa paglipas ng mga taon, ang lalawigan ay nawalan ng malaking yaman sa

kagubatan dahil ang mga umiiral na industriya ay likas na extraktib.
Topograpiya
Ang Agusan del Sur ay isang pinahabang pormasyon ng basin na may mga
hanay ng bundok sa silangan at kanlurang panig na bumubuo ng isang lambak,
na sumasakop sa gitnang paayon na bahagi ng lupain. Ang Agusan River, na
dumadaloy mula Davao de Oro sa timog patungo sa Agusan del Norte sa hilaga,
ay dumadaloy halos sa gitna ng lambak at umaagos sa Butuan Bay. Ang ilog ay
may labindalawang sanga: Wawa, Gibong at Simulao Rivers sa silangang bahagi
at Ojot, Pusilao, Kasilayan, Libang, Maasam, Adgawan, Cawayan, Umayam at
Ilog ng Ihaon sa kanlurang bahagi. Ang mga tributaries na ito ay pinapakain ng
mga sapa at sapa. Ang katimugang kalahati ng lalawigan mula sa
munisipalidad ng
10

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
Veruela ay isang lugar na puno ng mga latian at lawa, kung saan ang
pinakamalaking ay ang Talacogon Lake.

Bukidnon
Heyograpiya
Ang Bukidnon ay isang landlocked na talampas sa Gitnang Hilaga ng
Mindanao. Ito ay hangganan sa hilaga ng Misamis Oriental at Cagayan de Oro;
sa timog ng North Cotabato at Davao City; sa silangan ng Agusan del Sur at
Davao del Norte; at kanluran ng Lanao del Sur. Ito ay nasa pagitan ng mga
parallel na 7°25' at 8°38' hilagang latitud at mga meridian na 124°03' at 125°16'
silangang longhitud. Ang Malaybalay, ang kabiserang bayan, ay
humigit-kumulang 850 kilometro 530 milya sa himpapawid mula sa Maynila at
91 kilometro o 57 milya
sa kalsada mula sa Cagayan de Oro.

Mayroon itong dalawang mahalagang palatandaan, ang Bundok Kitanglad at

Ilog Pulangi. Ang Bundok Kitanglad ay may tuktok na 2,899 metro (9,511 piye)
sa ibabaw ng antas ng dagat. Ang Pulangi River naman ay dumadaloy sa
hilagang
silangan at timog na bahagi ng lalawigan patungo sa Rio Grande de
Mindanao.
Topograpiya
Ang Bukidnon ay may mahabang talampas na umaabot mula timog at
silangang bulubunduking bahagi. Ang slope gradient peaks ng Mt. Kitanglad na
isang natutulog na bulkan na umuukopa sa gitnang bahagi ay umaabot sa 2,
899 metro. Sa timog bahagi naman ng probinsya ay may dalawang bundok ang
makikita. Ito ay ang Mt. Kalatungan na may taas na 2,287 metro at Mt.
Tangkula na may taas na 1,678 metro. Ang Talampas ng Bukidnon ay isang
likas na volcanic zone na may pyroclastic, basaltic, at andesitic cones.

HANAPBUHAY SA LALAWIGAN
Ang hanapbuhay ng mga residente sa lalawigan ay pagsasaka, pangingisda,
paggawa ng ibat ibang uri ng bag, bayong na may ibat ibang uri ng disenyo na
tinatawag nilang logo. Ang panulaw ay ang tawag nila sa pagbuburda at ang
naburdahang damit ay tinatawag na pinanuluwan. Ang kanilang panlalawigang
bulaklak ay Rubia.
Misamis Oriental

Ang Misamis Oriental ay isang lalawigan na matatagpuan sa rehiyon ng

11

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Hilagang Mindanao sa Pilipinas. Ang kabisera nito at pinakamalaking lungsod at

sentro ng pamahalaang panlalawigan ay ang lungsod ng Cagayan de Oro, na
siyang pinamamahalaan ng lokal na pamahalaan labas sa kapangyarihan ng
lalawigan. Nagkaroon ng parehong kasaysayan ang Misamis Oriental at Misamis
Occidental na naging bahagi ng Lalawigan ng Cebu noong panahon ng
kolonyalismo ng Espanya.
Katoliko ang pangunahing relihiyon sa lalawigan, sinusundan ng Aglipay,
protestante at Iglesia ni Cristo.
Matatagpuan rin dito ang mga sumusunod:
∙ Philippine Packaging Corporation - na nagsasalata na mga prutas. ∙
Resins Inc - nagpoproseso ng mga plywood.
∙ Wine Factory- - nagpoproseso ng mga alak.
∙ Floro Cement Company
∙ Soft Drinks Bottling Plant

WIKA SA LALAWIGAN
Ang mga wikang ginagamit sa lalawigan ay Alubihid, Balingoan at
Binuangan Cebuano.

HANAPBUHAY SA LALAWIGAN
Napagkukunan din ang lalawigan ng yamang mineral tulad ng graba at
buhangin. Ang 41.63% ng kabuuang lupain ay kabukiran na napagtatamnan ng
ibat ibang uri ng pananim.

WIKA SA LALAWIGAN
Bisayang Cebuano, Bicolano, Tagalog, Chinese, Subanon, Chavacano,
Hiligaynon, Aklanon, Kangkanai, Kalibugan

Misamis Occidental
 Ang Misamis Occidental ay isang lalawigan na matatagpuan sa rehiyon ng
Hilagang Mindanao sa Pilipinas. Ang kabisera nito ay ang lungsod ng Oroquieta.

Ang lalawigan ay hangganan ng Zamboanga del Norte at Zamboanga del Sur sa

kanluran at pinaghiwalay mula sa Lanao del Norte ng Panguil Bay sa timog at
Iligan Bay sa silangan. Ang lalawigan ng Misamis ay orihinal na tinitirhan ng
Subanens na isang madaling puntahan ng mga pirata ng dagat mula sa Lanao.
12

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Mga sikat na pasyalan sa lalawigan:

• Mount Malindang Range Natural Park and Lake Duminagat
• Fuerte dela Concepcion y del Triunfo
• Sapang Dalaga Falls
• Hoyohoy Highland Stone Chapel & Adventure Park, Tangub City •
Immaculate Conception Cathedral Pipe Organ, Ozamiz City

V. WIKA

Ang wika ng mga Higaonon ay tinatawag na Higaonon o Binukid. Ito ang

ginagamit na wika ng mga taong naninirahan sa hilaga at sentral na rehiyon ng
Mindanao, particular sa mabundok na mga bahaging lalawigan ng Misamis
Oriental, Bukidnon, Agusan del Sur, Agusan del Norte, at Lanao del Norte.

Mga halimbawa ng kanilang wika:

Maayad Ha Masulom – Magandang Umaga
Maayad Ha Maudto – Magandang Hapon
Maayad Ha Daluman – Magandang Gabi
Sin’u su ngadan nu? – ano ang panagalan mo?
Pila en su edad nu? – Ilang taon ka na?

Masalimuot ang naging kasaysayan ng tribong ito na kapamliya ng iba

pang lumad. Dahil dito at sa lawak din ng kanilang domeyn ay nagkaroon ng
pagkakaiba-iba sa bigkas at baybay ang kanilang wika, bagaman, pawing nasa
ilalim pa rin ng taguring “Binukid”.

Batay sa pananaliksik na ginawa ng tagapanayam, kasama ang isang

katutubong Higaonon, dumanas ng iba't-ibang karanasang pangkasaykasayan
ang wikang Higaonon na naging sanhi bg pagbabago sa alpabeto tulad ng
sumusunod:
a. Pagkawaglit ng nga katutubo pagkatapos idineklara ng gobyerno na
"pampublikong lupain" ang mga "gaop" (lupa ng mga ninuno) noong panahon ng
Amerikano. Lumipas ang ilang panahon, pinarentahan ito sa "Agusan Coconut
Company" isang sanay ng "American-Philippine Company". Ginawa itong
pastulan, kauna-unahang pastulan sa Bukidnon na tinatawag na Rancho
Diklum.
Binuo lamang ang 5 lugar ng relokasyon noong 1915. Noong 1920, nirentahan ng
13

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

"Philippine Corporation" ang 20,000 ektarya ng nga lupaing idineklara ni Gov.

Gen. Dwight F. Davues na reserbasyon para sa Hukbong Pandagat; b. Noong
1935, pinahintulutan naman ni Pangulong Quezon ang "National Development
Company (NDC) na rentahan ang mga lupain sa halagang piso sa bawat ektarya.
c. Noong 1998, sa tulong ng batas sa reforming pang-agrikultura, isinalin sa Del
Monte Employees Agrarian Reform Cooperative ang napakalawak na lupain ng
mga ninuno ng Higaonon.

d. Ang pag-unlad ng kabuhayan sa Hilagang Bukidnon ay nagdulot ng pagdagsa

ng mga istranghero mula sa iba't ibang panig ng Luzon at Visayas. Labis itong
nakaapekto sa wikang Higaonon.

May lantad at di lantad na kahulugan ang maraming salita sa wikang

Higaonon. Ito ay dahil itinatago ng tribo ang walang pagpapahalagang pag-usal
ng mga natatanging salita na napakahalaga sa kanila tulad ng mga pangalan ng
banal na lugar lalo na yaong mga inuusal sa panahon ng ritwal at mga banal na
asemblea. Sa kabilang dako, nais kong banggitin ang tinatanggap na alpabeto sa
kasalukuyan. Ang alpabetong ito ang resulta ng mga daluyong sa pagbabagong
wika (language change).

Ang alpabetong Higaonon ay kinabibilingan ng 20 grafema at 22 tunog: 5

patinig (a,e,i,o,u), 15 katinig (b,k,d,g,h,l,m,n,ng,p,r,,s,t,w,y), 1 pambihirang
tunog "e" na kung bibigkasin ay [o]; halimbawa nito ay atep (bubong) at getek
(tiyan); at impit na maririnig sa mga salitang gaya ng tunlu, at kumu. Ang
karaniwang tunog ng (e) tulad ng /e/ sa salitang /elepante/ ay naririnig lamang
sa mga tiyak na pangalan ng taong dayo gaya ng Efren o Remy. Hindi
matatgpuan ang mga hiram na tunog ng c, f, j, q, v, x, at z sa wikang ito.
Maliban diyan, nagpapalitan ang mga tunog d, l, at r sa ilang mga piling salita
tulad ng /hadi/ (huwag) sa /hari/ at idung/ (ilong sa / irong ).

WIKA NG KAPAYAPAAN
Nagpapahalaga sa pagkakaisa at kapayapaan. Isinasaad sa bawat titik nito ang
pag-ibig at pagpapahalaga sa kapwa upang makamit ang katiwasyan at
maligayang buhay. Ito ay maihahambing sa Bibliya ng mga Kristiyano.

14

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

VI. FLORA AT FAUNA

Ang gubat ang siyang sagradong lugar ng tribong Higaonon sapagkat

sinisimbolo ang gubat ang pagiging puro at malakas ng pangkat. Bukod pa
riyan, magmula pa man noon ang kagubatan ang tanging pinagkukunan ng
kanilang pangkat upang mamuhay.

Samakatwid, banal at sagrado ang kalikasan. Ganito rin ang paniniwala ng

mga Higaonon, ang paggalang nila sakalikasan ay tanda ng kanilang
pagmamahal sa mga mahal nilang nagsiyao na.

FLORA
Agutay (musa germplasm)- uri ng punong saging na pataas ang bunga.

Ambubunaw – punongkahoy na may bungang parang lansones. Paboritong

kainin ang bunga nito ng unggoy.

15

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
Apusaw [a-pu-saw] (alocasia macrorrhiza) pngn. – halamang tulad sa gabi na
tumutubo sa tubigang lugar na namumulaklak ng kulay puti at maaaring
ilutong tulad sa gulay;halamang-gamot; gamot na pampababa ng lagnat;
halamang gamot nanagpapahupa ng masinsing pag-ubo.Ang halamang ito ay
matatagpuan lamang sa mga tubigang di gaanongnasisikatan ng araw tulad ng
lugar malapit sa kuweba. Iginigulay ang bulaklak nghalamang ito na parang
gabi at may malalapad na dahona. Ang kulay putingbulaklak nito ay inihahalo
sa bas-oyo nilagang o nilagang sarisaring gulay namay tanglad, kamatis,
sibuyas at kapirasong luya.

Anibung [ani-bung] (oncosperma tigillarium) – maliit na punongkahoy na

parang niyog.
16
 FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL
KULTURA AT LIPUNAN

Bagyang [bag-yang] (anthurium magnificum) –isang punong ay malalapad na

dahon na maaaringgamiting pansamantalang bubong ng isang bahay na kubo sa
kamutihan okamaisan.

Baloy [ba-loy] pngn. – halamang may malalaking dahon na pinatutuyo

atginagawang banig; uri ng halamang tumutubo sa latian; isang
halamangkapamilya ng gabi .Pinalawak ng ganitong talasalitaan ang mga
katawagang pangkultural sabansa kaya’t mahalagang mapabilang ito sa
diksyunaryong Filipino.
 17

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Binaki [bi-na-ki] (pngn – isang uri ng suman na niluto mula sa mais na

dilaw;suman na mais na may mantikilya; nilagang mais na kinudkod at ibinalot
sabalat ng mais; suman sa Bukidnon. (tagbaki-gumawa; agbakiki-gagawa;
migbakiki-gumagawa); [binakion– p-uri. Mais na tamang-tama lang para gawing
binaki]; singkahulugan ng pintos- Higaonon-Rogongon. Ang salitang ito ay mula
sa salitang-ugat na bakina nangangahulugang palaka sa Cebuano. Kapansin
pansin ang sining sa pagbubukas ng sumang ito bago kainin sapagkat
nakatiklop ang balat ng mais na waring katawan ng isang palaka.

Bito- bagay na pagalaw-galaw at nakikipaglaro sa hangin.

 18

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Kaya-kaya (torreya nucifera)- punungkahoy na ang bunga ay laruan ng mga

bata.

Kolubi - isang uri ng punungkahoy na mababa.

Lab-o (ipomoea batatas)- isang uri ng kamote na di pangkaraniwan.

Lugimit- uri ng punungkahoy na ang bunga ay kinakain ng mga

ibon.
Oway- punungkahoy na payat at kapag pinutol at pinatuyo ay maaaring gawing
basket.

19

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Pulot- isang maliit na puno na may dagtang ginagamit sa panghuhuli ng

isda.
Sudsod (fimbristylis globulosa)- isang uri ng damong malapad na tumutubo sa
matubig at kubli ng lugar.

20

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

FAUNA
Agil-il- isang uri ng kuliglig na humuhuni tuwing nag-aagaw ang dilim at
liwanag.

Bakusan [baku-san] (dendrelaphis caudolineatus) – isang uri ng ahas na

walang lason at kinakain ng mgakatutubo.

Pait-pait (barbodes amarus) isang uri ng maliit na isda.

21

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
 VII. Sining Ng Higaonon

DASANG (da-sang) - katutubong panitikan - nakalagay dito ang mga kaugalian

at paniniwala na maaari ng basahin sa loob ng walong araw at walong gabi sa
pamama gitan ng "Dumagondong" (banal na asembleya).

DUMAGONDONG - unang maririnig dito ang batas ng pag-ibig at kapayapaan.

Paghahabi
Abaca Bags
Isa sa mga ipinagmamalaking produkto ng Lungsod ng MalayBalay at
Munisipalidad ng Impasug-ong ay ang mga hinabing abaca bags. Ito ay
tinatangkilik dahil sa kalidad na taglay ng mga produkto .Ang mga Abaca bags
ay isa sa mga bagay na sumasalamin sa kultura at tradisyon ng mga tribo sa
Bukidnon kagaya ng Higaonon.

Hinabol Weaving
Ang Hinabol weaving ang pinaka kilalang gawaing makasining ng mga
Higaonon. Ito rin ang isa sa kanilang mga nagsisilbing pangkabuhayan.Ang
paghahabi at ang Hinabol weaving ay ipinapasa sa mga umuusbong na
henerasyon ng Higaonon lalo na sa mga kakabaihan.Ang mga kalalakihan
naman ang nangongolekta ng mga materyales na ginagamit sa paghahabi. Ang
mga produktong gawa ng mga manghahabi at mga magsasaka ng munisipalidad
ng Impasug-ong ay ibinebenta sa mga pamilihan at ipinapakilala rin sa mga
banyagang mamimili. Ang pagpapatuloy sa tradisyong Hinabol weaving ay
 22

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

sinisigurado ng lokal na pamahalaan ng MalayBalay, Sitio Manalog Bukidnon.

Higaonon Traditional Headdress

Panika
Ang panika ay ang kasuotan sa ulo ng mga kababaihan ng Higaonon.
Sumisimbolo ito sa responsibilidad ng pagpapanatili at pagpapahalaga sa
kanilang kultura. Bago makapagsuot ng panika ang isang babaeng Higaonon,
kinakailangan muna nitong punan gawin ang responsibilidad na maipasa ang
kultura ng Higaonon sa mga susunod nilang henerasyon. Ang panika ay isa sa
mga sumisimbolo sa kultura at kaugalian ng Higaonon. Ang salitag panika ay
karaniwang ginagamit ng mga pamayanang Higaonon sa iba’t-ibang parte ng
Cagayan de Oro. Pinili ang salitang Panika bilang pangalan ng isang bagay o
kasuotan na sumasalamin sa kaugalian ng mga kababaihan ng Higaonon.
 23

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

MUSIKA

Tangkhul – instrumentong pangmusika ng mga higaonon. Mga kalalakihan at

mga kababaihan ang pwedeng tumugtog nito.

Kudyapi – isang lute na may 8 frets at dalawang strings – ang isa ay para sa
melody at ang isa naman ay para sa drone. Madalas na makikita ang
instrumentong ito sa Mindanao.

Gongs at Tambol- gamit upang bigayang buhay ang pagsasayaw ng mga

Higaonon.

SAYAW

May pitong tradisyunal na sayaw mayroon ang mga Higaonon, ito ang: Anahaw,
Binanog, Kagmalaki, Kagsabona, Kapangamote, Saut at Talapak. Ang mga
tradisyunal na ito ay may pare-parehong palamuti na ginagamit pati na rin sa
damit. Subalit tatlo lamang na mga kulay ang kanilang ginagamit ito ay ang;
Pula – nagpapakita ng katapangan ng mga pinuno sa pagpoprotekta ng kanyang
nasasakupan.
Puti – ang kadalisayan at ang sinseridad ng kanilang paniniwala at tradition,
at; Itim – tumatayo sa kanilang katapatan sa kanilang batas.

May mga sayaw din sila na ginagawa dumedepende sa sitwasyon o ginugunita.

Dinugso – isang sayaw na ritwal para sa mga kasapi o kamg-anak na may sakit.
Binanog – sayaw na pampaaliw sa pamamagitan ng paggalaw kagaya ng isang
banog o lawin.
Inamo – sayaw na pampaaliw sa pamamagitan sa pagsunod ng galw ng mga
unggoy.
Binaylan – sayaw pang ritwal para sa paghingi ng paggabay galing sa kanilang
mga diyosa.
Saot – sayaw pandigma, pinaakita ang paglaban ng Bagani sa kalaban sa
pamamagitan ng sibat at pangharang.

24

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

VIII. Kalinangan

Ang kasaysayan ng mga Higaonon ay kapilas ng dinanas ng iba pang Lumad

napawang nasa ibabaw ng mga kabundukan sa Mindanao. Ito ang dahilan kung
bakit mahalagang bigyang pansin ang kanilang wika. Kinatawan nila ang mga
pamayanang malayo sa sentro ng sibilisasyon sa kapatagan sa ibaba. Ang
yaman ng kanilang ultura ay malinaw na matatagpuan s kanilang wika na
nagbibigay pansin sa yaman ng lupa na sumasakop sakanilang daigdig at tubig
sa mgailog na nasa kanilang paligid.

Minamahal nila ang kayamanang taglay ngkalikasan na ara sa kanila ay Diyos

lamang tanging nagmamay-ari, si Magbabaya. Kasama niya ang mga ispiritu na
nananahan sa gaun (lupang malayo sa dagat) at kaulo (bukal na pinagkukunan
ng tubig), sa mga puno at kalawakan, bato, mga liyang (yungib na may tubig),
burol, kapakuan (sapa na maraming halamang pako). Kinikilala nila ang mga
ispiritu na tagabantay ng kalikasan. Ang pagpapanatili sa katahimikan ng
paligid ay isang paggalang sa mga ispiritu. Ito ang dahilan kung bakit ang
sinumang panauhin (di-Higaonon) na nais dumalaw at manatili sa pamayanan
ng tribo ay dapat maunang humngi ng pahintulot sa Agungala (nakakatandang
Higaonon). Ang paghingi ng pahintulot ay hudyat sa pagsasagawa ng pamuhat
(ritwal) bilang handog sa mga ispiritu ng kalikasan. Maliban sa ritwal na ito,
maari ring magkaroon ng ritwal sa paggagamot, sa pagtatanim, pagtataboy sa
peste, paggapi sa kaaway, atbp.
25

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Talahanayan 1: Mga Salita/Pariralang Nagpapahayag ng Kapayapaan

Kalinangan Salin Salita/ Paliwanag
Parirala
A.
Paniniwala
Pakikipagsu tampudas hu Ang tawag sa kanilang
nd uan Balagun/"Ta pakikipagsunduan ay
m puda ti hu tampudas hu
balagon Balagun/"Tampuda ti
(treaty of hu balagon (treaty of
green vine green vine branch) na
branch) ang literal na kahulugan
ay pagpuputal ng baging
na ayon sa oral na
tradiyon ng pangkat
isisinasagawa ito kapag
may hidwaan o sigalot
na nagaganap. Dahil
para sa kanila ang
baging ay sumisimbolo sa
hidwaan o di
pagkakaunawaan ng tao.
Kasal Ang pagpapakasal ng
tribo, ay pinaplano nang
napakahaba at
napakaproseso ng mga
magulang ng babae at
lalake. Ang lalake ay
titira sa tahahan ng
babae ng isang taon
upang mapatunayan ng
mga magulang na babae
na karapat-dapat para
sa kanilang anak na
bababe.
Values Bunkatol Bunkatol Ha Bulawan

26

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
 Bulawan Daw Daw Nang Ka Tasa ha
Nang Ka Tasa Lana (Treasured Unity
ha of Love and Peace) ay
Lana( isang code nila na kung
Treasure d saan ay mahigpit at
Unity of Love tapat nilang sinusunod
and Peace) nila upang magkaroon
ng kapayapaan sa
kanilang komyunidad.
Mga diyos ng Magbabaya Ang pinakadiyos ng tribo.
kanilang Ang
Relihiyon pinakamakapangyariha
n sa lahat ng diyos
Domalondong Ang diyos ng hilaga.
Ongli Ang diyos ng timog

Tagolambong Ang diyos ng silangan.

Ibabasok Ang tagabantay ng

pananim na nagbabantay
sa pagtubo ng pananaim
na may seremonya.
Dagingon Ang diyos nilang
sinasamba na may
pagkanta at sayaw.
Isinasagawa nila ito
siyam na gabi, habang
sa panahon ng at
pagkatapos ng panahon
ng anihan.
Bulalakaw Ang anitong nagbabantay
sa mga ilog at lawa.
Binabantayan niya rin
ang mga nahuli ng
mangingisda
 Tumpaa Nagbabantay sa kaloob
Nanapiyaw o looban ng mundo upang
Intumbangol hindi gaanong
gumagalaw ang
kalupaan.

27

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

Tagabugtà Ang anitong nagbabatay

sa mga taniman at
kagubatan.
Manluluda sa Espiritung nagbabantay
kinaiyahan sa iba’t-ibang aspekto ng
kalikasan.
Kumba Sagradong lugar na
pinagriritwalan sa
kagubatan.
Ipuan Taong pinagalayan ng
ritwal. Kadalasan sanhi
ng hindi maipaliwanag
na sakit, isinsagawa ito
upang humingi ng
tawad; manok na puti
ang handog sa ritwal.
Manok na Purity; paglinis ng mga
puti pagkakamali.
B. Kasabihan
C Salawikain Huwag Impakatug Ang pagsunod sa batas
kang ol intugon ay tanda bilang isang
susuway na
sa hadi ug to mabubuting mamamayan
batas- mula a lipunang kinalalagyan.
pa ito sa sa lidason
iyongmga sang
ninuno, pamalihi
mamalasin makagaba.
ka o
iakamamat
ay mo.
Huwag Hadi yo ag Pagiging tapat sa
mong lidasa alan na kinagisnan.
lalalabagin
ang banal itugon
na mga
utos ng
ating
tradisyon.
Huwag Hadi ka No man is an island, ika
kang lumalabaw. nga ng karamihan.
maging
makasarili Importante ang
dahil
nakakamatay

28

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

iyon. makikipagkapwa
sapagkat mas matataas
ang inyong makakamit.
Huwag Hadi nog Mahalin ang sarili at
mong ilingi so paunlarin ang kakayahan
ihahambin duna
g mayroon ka.
ang sarili
mo sa iba.
Iwasan mong Hadi kag Maging kontento sa mga
mainggit sa kasina. resulta ng mga
iyong kapwa paghihirap kung alam
mo naman na ginawa
 mo na ang lahat.
Humingi ka Manayo ka Wag puro hingi, matuto
at magbigay ay ila ka, ding magbigay. Golden
ka.
rule, kung anong ginawa
mo sa iba, ganoon din
ang gagawin sa iyo.
Mahalin mo Palangga-a Wag magsarili na
angi yong no sa mga nagreresulta ng walang
kapwa. duma no. pakialam sa mga
nangyayari sa paligid.
Ang pag-aasenso sa
buhay ay may
pundasyon na kasapi
ang iba.
Mamuhay Maging Parating tumingin sa
ka ng kauyagin positibong pag-iisip sa
mapayapa. kaw Ho
Iwasan mo Maayad. lahat ng aspeto na
ang napalood nito. Wag idaan
pakikipag
away. Kung sa away ang sagot, isipin
may muna bago gawin ang
kapayapaa
n, isang bagay.
maypag-ibi
g.
Pantay-pant Miglupong Pakikipagkapwa, di dahil
ay ang tao, kaw/ mig kung ano mayron, kung
sapagkat iling kaw.
nilikha tayo ano ang wala ka, di dahil
ng Diyos mas magaling sya, di
dahil iba ang estado
ninyo sa buhay, kundi
makikipagkapwa ka dahil

29

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN
 ito ang nararapat at
tamang gawin.
Makinig ka Paliman kaw Lahat ng karanasan, tao,
sa alan ing-ila pangyayari na dumating
sinuman, sa Ho
lahat. Ang Magbabaya. sa iyong buhay ay may
kakarununga dalang aral na dapat
n ay handog
ng Diyos sa nating matutunan kahit
matatanda, sa simple at maliit na
sa bata, at
maging sa bagay man iyan. Ang
mga karunungan na mayroon
kababaihan.
tayo ngayon ay galing sa
manlilikha kaya dapat
natin gamitin ito sa
tama.
Implikasyong Sosyal:
Sa lipunang ating ginagalawan ay hindi lamang iisa ang katangian
mayroon at makikita dito, kundi marami at iba-iba. At napakagandang
isipin na kahit mayroong pagkakaiba-iba ay nakikita natin ang
pagkakaisa. May mga katangian din tayong tinataglay na dapat nating
paunlarin, dapat nating pangalagaan, mga kultura, paniniwala, gawi,
kasanayan, at maraming pang iba. Dapat din nating pagyamanin at
itaas ang mga kaugalian at katangian mayroon tayo pero hindi din
natin pwedeng kunin ang pagiging makatao natin. Para sa sitwasyon na
kinakaharap natin ngayon, ang mainam na gawin ay sumunod sa mga
protocol upang maiwasang lumala ang sitwasyon na ating kinakaharap
tulad na lamang sa kulturang Higaonon na mayroong mga batas na
dapat sundin para sa at tungo sa pagkakaisa at higit sa lahat ang
kapayapaan.

..
 30

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

TALASANGGUNIAN:

Ethnic Groups of the Philippines (6, Nobyembre 2021). Higaonon. nakuha mula
sa;http://www.ethnicgroupsphilippines.com/people/ethnic-groups-in
the-philip pines/higaonon/

National Commission Culture for the Arts. (n.d). Higaonon. nakuha mula sa:
https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on
cultural-communities-and-traditional-arts-sccta/central-cultural
communities/the-higaonon/

Nelz, J. ( 4, Mayo 2018). PHIVOLCS: Magnitude 3.0 Earthquake Jolts

Agusan
Del Norte. Philippine news. nakuha mula sa:
https://philnews.ph/2018/05/04/magnitude-3-0-earthquake-agusan
del-norte/.

[Malayang Bayan] (22, Oktubre 2015). Nakuha mula sa:

https://www.facebook.com/bbayanmalaya/photos/pcb.165870726434
7 028/1658705444347210/

[iQuestion PH] (1, Agosto 2020). (HEKASI) Saan Nagmula ang Pangalan ng Ilan
sa mga Lalawigan ng Pilipinas?. nakuha mula sa:
 https://www.youtube.com/watch?v=GmLrLkRJo0k

[Rosario Agusan Del Sur PH – Official] ( 6, Mayo 2011). nakuha mula sa:
https://www.facebook.com/Rosario.Agusan/photos/a.2133868886858
6 9/213386892019202/

SAIA-Higaonon Tribal Council Inc. at Itoy Amosig Higaonon Tribal Community

Inc. ( Hulyo 2019). PHI: Integrated Natural Resources and Environmental
Management Project. Nakuha mula sa:
https://www.adb.org/sites/default/files/project
documents/41220/41220-013-ipp-en_17.pdf

Tortosa, G.J. (22, Enero 2013). The Higaunon Tribe. Prezi. Nakuha mula sa:
31

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

https://prezi.com/751sqvpquxgo/the-higaunon-tribe/
https://en.wikipedia.org/wiki/Agusan_del_Sur
https://en.wikipedia.org/wiki/Bukidnon
https://en.wikipedia.org/wiki/Higaonon_language

Wikiwand (n.d). naku hamula sa :

https://www.wikiwand.com/tl/Agusan_(lalawigan)

Wikiwand (n.d). nakuhamula sa

https://www.wikiwand.com/ilo/Dagiti_lehislatibo_a_distrito_iti_Bukidn
on

Batondo, Gina B. (2021). Common Greetings in Higaonon Binukid. Polyglots’

Philippine Language. Retrieved from
https://www.youtube.com/watch?v=MySINa9qzko

Binahon, Fundador Jr. S. The Higaonon. GOVPH. Retrieved from

https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on
cultural-communities-and-traditional-arts-sccta/central-cultural
 communities/the-higaonon/
Pantorilla, Chem (2020). Higaonon: Wikang kakambal ng Kalikasan. Scribd.
Retrieved from https://www.scribd.com/document/490471576/Higaonon

Sumanda, Neil (2016). Higaonon Basic Phrases. Retrieved from.

https://www.youtube.com/watch?v=ZC0NsLRuNnU
https://www.facebook.com/bbayanmalaya/photos/pcb.165870726434
7 028/1658705444347210/

32

FIL124- UGNAYAN NG WIKA, CSSH-ABFIL

KULTURA AT LIPUNAN

33