FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL

WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Republic of the Philippines

Fatima, General Santos City
KOLEHIYO NG AGHAM PANLIPUNAN AT HUMANIDADES
DEPARTAMENTO NG FILIPINO
Unang Semestre - Akademikong Taon 2020-2021

MGA PANGALAN: Dianga, Raquelle Danielle SEKSYON: E12.2

Lacdo-o, Krizel Nicole
Monsad, Criza
Pantorilla, Sonny
Pepito, Josh Nicole
PAMAGAT NG GAWAIN: TRIBONG TALAANDIG PETSA: 11/09/2021

Tribong Talaandig: Kultura, Kaugalian at Paniniwala ay nananatiling buhay

sa gitna ng pagdagsa
ng Modernisasyon at Pagbabago.

Talaan ng Nilalalaman

I. Panimula 2 II. Kasaysayan ng Lugar 2 III. Mapa ng Lugar 4 IV. Katangian ng Lugar 5
V. Wika 9 VI. Flora at Fauna 14
VII. Sining 19 VIII. Kalinangan 28 a. Paniniwala 28 b. Kasabihan 35 c. Salawikain 36

IX. Sanggunian 38
1
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
I. Panimula

“Patuloy na pag-iingat at pagtataguyod ng mga katutubong kaugalian, paniniwala at

gawi sa kabila ng malakas na pagdagsa ng modernisasyon at pagbabago.” (Talamdan,
2001).

Ang Talaandig ay isa sa mga katutubong grupo sa lalawigan ng Bukidnon. Ang mga
pangkat na ito ay matatagpuan sa mga barangay at munisipalidad na nakapalibot sa
bundok ng Kitanglad, partikular sa mga bayan ng Lantapan at Talakag.

Ang tribong Talaandig ay isa sa 110 grupo ng mga katutubo sa Pilipinas. Mayroon
itong populasyong humigit-kumulang 100,000 katao at karamihan ay puro sa hilaga at
kanlurang bahagi ng lalawigan ng Bukidnon, Mindanao Island, Pilipinas. Ang teritoryo nito
ay minarkahan ng mga hanay ng Mt. Kitanglad na may pinakamataas na tuktok na 2,938
metro sa ibabaw ng antas ng selyo na matatagpuan sa Bundok Dulangdulang. Ayon sa
Talaandig oral history, isang malaking baha ang nangyari libu-libong taon na ang
nakalilipas ay hindi lumubog sa tuktok ng Dulangdulang. Sa panahon ng baha, ang
pagsilong sa tuktok ng Mt. Dulangdulang ang nagligtas kay Apu Agbibilin, ang ninuno ng
mga taong Talaandig.

Ang lokal na kaalaman ng mga Talaandig ay nagmula sa oral history at tradisyon. Ang
mga tradisyong ito ay nagbigay-daan sa Talaandig na mabuhay sa mga henerasyon sa
kabila ng napakaraming problema, mga panggigipit ng kolonisasyon na umiiral hanggang
ngayon. Iba't ibang uri ng relihiyosong ritwal, sayaw, mga kanta at musika, mga epikong
tradisyon, kwentong bayan, laro, gawaing kamay, mga nakagawian na nanatiling bahagi ng
pang-araw
araw na buhay ng mga Talaandig.

II. Kasaysayan ng Lugar

Ang kasaysayan ng pagkabuo ng Bukidnon bilang lalawigan ay nahahati sa tatlong salaysay.
 2
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

a. Haka-haka na Kasaysayan
Sa itaas ng bundok sa Mindanao, may isang malawak na lugar dito na patag at
ginawang taniman ng mga tagaroon. Dahil sa kasaganaan ng kanilang ani at biyayang
kaloob sa kanila ng kanilang lupain ay tinawag silang bukidnon na ang ibig sabihin ay
mariwasang taga bundok. Mula noon ang mataas na bundok ay tinawag na nilang
BUKIDNON.

b. Politikal na Kasaysayan
Noong 1850, panahon ng Kastila, munisipalidad pa ang Bukidnon ng lalawigan ng
Misamis. Hindi pa kilala ang munisipalidad noon sa pangalang Bukidnon, sa halip Malay
balay ang tawag dito at Bukidnon naman para sa mga taong naninirahan dito. Kaunti lang
ang mga katutubong naninirahan noon sa Malay-balay, kaya na rin siguro ito ang
ipinangalan sa munisipalidad dahil nangangahulugan itong kaunting mga bahay.

Nang sumiklab ang 1900 nagsimula na rin dumating ang mga Amerikano sa Pilipinas.
Noong Agosto 20, 1907 sa tulong ng proposisyon ni Komisyoner Dean C. Worster ng The
Philippine Commission, na ihiwalay ang Malay-balay sa Misamis, naipasa ang Philippine
Commission Act 1963 na naglalaman ng ganitong layunin. Bilang bungad ng nasabing
Commission Act, nagging regular na probinsiya o lalawigan ang Bukidnon pagsapit ng
Setyembre 1, 1914 at opisyal na nadeklarang probinsiya ng Hilagang Mindanao noong
Marso 10, 1917. Ngunit nang dumating ang mga Hapon sa Pilipinas noong 1942, sinakop
nila ang Bukidnon at tsaka na lamang nakatanggap ng independensya noong 1945,
panahon ng liberasyon kung kailan napalisan na ang mga Hapon sa Pilipinas.
c. Kultural na Kasaysayan
 Ayon sa mga katutubo ng Bukidnon, mayroong apat na pangunahing tribo sa central
Mindanao noong unang panahon: ang Maranao na naninirahan sa Lanao del Sur, at ang
Maguindanao, Manobo, at Talaandig na ayon sa pagkakabanggit ay naninirahan sa
silangan, timog, at hilagang-gitnang bahagi ng orihinal na lalawigan ng Cotabato.
Nang hinati ng pamahalaang sibil ang gitnang Mindanao sa mga lalawigan noong ika
20 siglo, ang mga pangkat na kasama sa lalawigan ng Bukidnon ay ang Talaandig at ang
3
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Maonobo. Hindi kalaunan, ang mga Bisaya, Cebuana, Boholanos at Ilonggos ay lumipat na
din sa lalawigan ng Bukidnon na sinundan ng iba’t ibang mga grupo mula sa Luzon, tulad
ng mga Ilocanos, Batanguenos, at ang mga Ivatans.

III. Mapa ng Lugar

 4
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

IV. Katangian ng Lugar

TOPOGRAPIYA at HEOGRAPIKAL NA LOKASYON

Ang pangalang "Bukidnon" ay nangangahulugang "mataas na lupain" o "naninirahan
sa bundok." Ang Bukidnon ay isang lupain na nasasagitna ng talampas sa North Central
Mindanao. Ito ay hangganan sa hilaga ng Misamis Oriental at Cagayan de Oro; sa timog ng
North Cotabato at Davao City; sa silangan ng Agusan del Sur at Davao del Norte; at
kanluran ng Lanao del Sur. Ito ay nasa pagitan ng mga parallel na 7°25' at 8°38' hilagang
latitud at mga meridian na 124°03' at 125°16' silangang longhitud. Ang Malaybalay, ang
kabiserang bayan, ay humigit-kumulang 850 kilometro (530 mi) sa himpapawid mula sa
Maynila at 91 kilometro (57 mi) sa kalsada mula sa Cagayan de Oro. Ang kabuuang lawak
ng lupain ng lalawigan ay 10,498.59 square kilometers (4,053.53 sq mi), 10,498.59 na
ginagawa itong pinakamalaki sa Mindanao sa mga tuntunin ng lawak ng lupa. Ito ay
bumubuo ng 59 porsyento (59%) ng Northern Mindanao. Ang Bukidnon ay karaniwang
nailalarawan bilang isang malawak na talampas ngunit ang timog at silangang mga
hangganan ay bulubunduking lugar. Ang average na elevation ng lalawigan ay 915 metro
(3,002 ft) sa ibabaw ng antas ng dagat.
LUGAR NG LUPA AT KLASIPIKASYON
Ang Bukidnon ay may lawak na 1,049,859 ektarya o 10,498.59 sq. bilang sertipikado
ng DENR-Land Management Bureau. Ito ang pinakamalaking lalawigan sa Rehiyon 10 at
ang ikawalong pinakamalaki sa bansa ayon sa lawak ng lupa.
Tatlumpu’t walong porsyento (38%) ng kabuuang lupain ng Bukidnon ay ginagamit
sa panirahan; habang ang natitirang animnapu’t dalawang porsyento (62%) ay nauuri sa
kagubatan. Ang pagtatantya ng 92% ng kabuuang alienable at disposable na lupa ay
nakatuon sa mga pananim na pang-agrikultura. Forestland ay binubuo ng karamihan ng
lupain ng lalawigan, na inilaan sa 507,802 ektarya. Ang kagubatan ay nahahati sa
proteksiyon na kagubatan at mga lugar ng produksyon. Ang proteksiyon na kagubatan na
195,517.25 ektarya ay binubuo ng National Integrated Protected Areas System (NIPAS)
area, ang military reserved area, ilog/creek allowance at ang virgin forest. Ang kabuuang
ektarya
5
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

na 53,535 ay itinuturing na mga birhen na kagubatan. Ang produksyong kagubatan na

312,284.75 ektarya ay binubuo ng tenured (300,011.94 ektarya) at untenured forest areas
(12,272.81 hectares).
Sinasakop ng lalawigan ang isang malawak na talampas sa gitnang hilagang bahagi
ng isla ng Mindanao. Ang lalawigan ay itinuturing na basket ng pagkain ng rehiyon, bilang
pangunahing producer ng bigas at mais. Kasama rin sa mga produkto mula sa mga
taniman sa lalawigan ang pinya, saging at tubo.
Sa pagpunta sa lugar na ito, masasaksihan mo ang matatayog na bundok na siya
ring pinagmulan ng pangalan nito. “Bukidnon” Bukid o bundok sa wikang Filipino.
Maraming iba’t-ibang tanawin ang mapapasyalan mo sa Bukidnon. Bukod pa roon ay
magagalak ka ng lubusan dahil sa kaaya-ayang resorts na matatagpuan dito at higit sa
lahat ang maranasang magzipline na isa sa mga patok ma gawin sa lugar na ito.
MGA ANYONG LUPA
Matatagpuan sa loob ng Bukidnon ang Mount Dulang-dulang, ang pangalawa sa
pinakamataas na bundok sa bansa, na may taas na 2,938 metro (9,639 ft) na matatagpuan
sa Kitanglad Mountain Range. Bundok Kitanglad (2,899 m), Bundok Kalatungan (2,860 m),
Bundok Maagnaw (2,742 m), Bundok Lumuluyaw (2,612 m), at Bundok Tuminungan
(2,400 m), ang ika-4, ika-5, ika-8, ika-17, at ika-30 na pinakamataas na bundok sa bansa
ayon sa pagkakabanggit, ay matatagpuan din sa lalawigan.

MGA ANYONG TUBIG

Kilala ang Bukidnon bilang palatubigan ng Mindanao. Ito ay pinagkalooban ng anim na
pangunahing sistema ng ilog: Pulangi, Tagoloan, Cagayan, Manupali, Muleta, at
Bobonawan Rivers. Inukit ng mga ilog na ito ang tanawin ng lalawigan na lumilikha ng
maraming canyon. Ang Pulangi River, na itinuturing na pinakamahabang ilog sa lalawigan.
Ang punong tubig nito ay matatagpuan sa kabundukan ng Kalabugao, Impasugong. Ito
ang pinakamalaki at pinakamahabang ilog na matatagpuan sa lalawigan. Saklaw nito ang
mga sumusunod na lungsod at munisipalidad ng lalawigan: Impasugong, Malaybalay,
Cabanglasan, San Fernando, Valencia, Maramag, Quezon, Don Carlos, Kitaotao,
Dangcagan, Kibawe at
6
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Damulog.
KLIMA
May dalawang uri ng klima ang namamayani sa pagitan ng hilaga at timog na bahagi ng
Bukidnon, ang hilagang bahagi ay nauuri bilang kabilang sa Uri III, iyon ay walang
binibigkas na panahon ng pag-ulan ngunit medyo tuyo sa mga buwan ng Nobyembre
hanggang Mayo. Sa katimugang bahagi ng lalawigan, ang klima ay nauuri bilang Uri IV na
walang tagtuyot. Ang pinakatuyong lugar ay ang Baungon, habang ang pinakamabasa ay
ang kapatagan ng Calabugao. Ang klima ay medyo malamig at mahalumigmig sa buong
taon. Katulad sa ibang bahagi ng bansa, mas matindi ang pag-ulan mula Hunyo hanggang
Oktubre kumpara sa iba pang buwan ng taon. Ang Pebrero hanggang Abril ay ang mga
tuyong buwan. Ang mga hanay ng temperatura ay nag-iiba ayon sa taas ng lugar. Sa mga
lugar na mas mababa sa 500 metro (1,600 ft) sa ibabaw ng dagat, ang naitalang hanay ng
temperatura ay nasa pagitan ng 20 hanggang 34 °C (68 hanggang 93 °F). Ang mga lugar na
may taas na higit sa 500 metro (1,600 ft) sa ibabaw ng antas ng dagat ay magkakaroon ng
mga temperatura mula 18 hanggang 28 °C (64 hanggang 82 °F).

KALAKIP NA HALAMAN
Ang kalakip na halaman ng probinsya na kasabay na sakop ng mga gubat na lugar
ay katangi-tanging inuri sa kagubatan at hindi kagubatan. Ang kagubatan na lugar na
tinatayang nasa 227,062 ektarya ay binubuo ng lumang lumalagong kagubatan, natitirang
kagubatan, malumot na kagubatan, at kagubatang taniman. Ang lugar na hindi kagubatan
ay tinatayang nasa 280,740 ektarya na kinabibilangan ng damuhan at mga nabubungkal
na damuhan.

YAMANG MINERAL
Ang Lalawigan ay may ilang likas na deposito, tulad ng ginto, chromites, tanso,
mangganeso, kuwarts, putting luad at apog. Kabilang sa mga mineral na magagamit at
awtorisado para sa paggalugad ay kinabibilangan ng limestone, chromite, feldspar, copper,
silica quartz at ginto. Ang mga operasyon ng pagmimina ay kinokontrol din.

7
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

LUPANG NINUNO
Ayon sa ulat na isinumite ng Office of the National Commission on Indigenous
Peoples, mayroong tatlong (3) sertipiko ng ancestral domain titles na naibigay na sa mga
munisipalidad ng Kitaotao, Talakag at Quezon na sumasaklaw sa isang lugar na
102,234.82 ektarya, 11,105.57 ektarya at 28,571 ektarya ayon sa pagkakabanggit. Bukod
sa tatlong (3) ancestral domain titles na inisyu, dalawang (2) certificates of ancestral
domain titles ang nasa proseso pa rin. Ang mga ito ay matatagpuan sa Siloo, Malitbog at
Tigbawan, Malaybalay City, at ang parehong mga lugar ay naglalaman ng 257.20 ektarya
bawat isa. Ang iba pang walong (8) aplikasyon para sa mga titulo ng ancestral domain sa
mga lugar ng Impasugong, Cabanglasan, Malitbog at Malaybalay City ay patuloy pa rin sa
proseso, kung saan ang kabuuang lugar ay umabot sa 60,215 ektarya.

Sa pagtukoy ng mga pisikal na hangganan, ang mga matatanda ng komunidad ay

ginawang lumahok at makilahok sa pagbibigay ng oral na mga ulat sa kasaysayan. Ang
ganitong pakikilahok mula sa mga kinikilalang pinuno ng tribo ay nagpapakita ng mga
pagsisikap ng Gobyerno na panatilihing nakataas ang kanilang kapakanan sa usapin ng
pagkilala sa mga ancestral domain at pagpapakita ng paggalang sa mga tao ng katutubong
komunidad.

8
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

IV. Wika
Ang wika ng mga Talaandig ay tinatawag na “Binukid” o “Inukit”. Ang binukid ay isa sa
labinlimang lengguwahe ng mga Manobo. Napapabilang ito sa subgroup ng Austronesian /
Malayo-Polynesian / Southern Philippine / Northern Manobo family of languages (Brandeis,
2008). Ang kanilang alpabeto ay binubuo lamang ng labinwalong (18) na letra; apat na
patinig (a, e, i, u) at labing-apat na katinig (b, k, d, g, h, l, m, n, ng, s, t, u, w, y).

Mga halimbawang salita:

PARTE NG KATAWAN
Hand Alima Shoulder Abawa
Left gibang Blood Langusa
Right kawanan Head Ulu
leg/foot Paa Neck Liug
skin langgit hair (head/body) Buhuk

Back talikudan Nose Idung belly/stomach Getek Mouth Baba

Bone tul-an Tooth ngipun intestines bituka Tongue Dila Liver
Atay Eye mata Lungs Baga Ear talinga Breast susu
AKSIYON
to drink inum to cry/to weep agala Uta
to spit ileb to vomit/to throw
up

9
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

to eat kaun to bite paak to chew sepa to hear paliman to breathe

gahinawa to see Aha to smell ngadug to yawn langhab to laugh
putawa to sleep tiduga KATAWAGAN SA PAMILYA
person / human being etaw Wife asawa man / male maama
Mother inay woman / female bahi Father amay Child bata Name
ngadan husband asawa
PANDIWA
to walk hipanaw to hit sumbag, bundul to swim languy to kill himatay,
bunu
to know / to be knowledgeable dead
katuen to die / to be patay
alive
to think hena-hena to live / to be buhay, buhi

to fear kahaldek to scratch katel

to cook agsugba to cut / to tigbas
hack

to sit pinuu to work trabahu to stand hitindug to plant pamula to

lie down hiduga to choose pili to climb punahik to grow tubu to
say ikagi to squeeze kemes
to tie up / to fasten hiket, to hold ibit
tag-kus, bakus

to sew tahi to dig bagwal, bangbang

10
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

to hunt pangasu to open abli to shoot pamusil to throw lambug

to stab / to pierce dughang,
duslak
KAGAMITAN
road / path dalan Rope hiket House balay Needle dagum roof /
thatch atep Stick edek HAYOP
animal mananap Tail karni, sapu Bird Tagbis Snake bunsalagan
Dog Asu worm / earth worm kalimanggud

Egg Impis Louse kutu feather bulbul Mosquito tagenek Wing

pakpak Spider lalawa Rat ambaw Fish seda meat / flesh Unud
KAPALIGIRAN
branch panga Sky langit, kawanangan Leaf dahun Moon bulan Root Ugat Star
bituun Flower Bulak Cloud gabun Fruit bunga Sun aldaw Grass sagbut Rain
udan earth / soil Bugta Thunder lugung Stone Batu Lightning kilat Sand
pantad Wind kalamag Water Wahig Fire hapuy
11
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Sea Dagat Smoke ebel Salt asin Night daleman

woods / forest / jungle kalasan Day aldaw
PANG-URI
Wide maluag, mabelad

Dirty buling, malamigsing

Clean limpyu Black maitum Sharp magalang White maputi Dull

maduel Red maliga
Warm bagainaldaw Yellow makalawag Cold matinu green mahilaw Small atiyu
painful / sick masakit/kadaluwan Big adagi old (object) daan Short mababa
New bag-u Long malayat Good maayad
Thin magasa, manipis Thick malabung, makepal
narrow malig-et BILANG untul/laus
Bad madaet correct / true

One sabuwa Seven pitu Two daduwa Eight walu Three tatulu Nine
siyam Four haupat Ten sampulu Five lalima Zero huda Six haunum

12
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Mga Bawal na Salita

Ipinagbabawal nila ang magsalita ng masasama, dahil kung ano ang lalabas sa iyong
bibig ay iyon ang iyong idinarasal.
Pagkakatulad sa Ibang Grupo (Tribo)
Ang wikang Talaandig ay may kahalintulad sa wikang Higaonon at Bukidnon ngunit
may kaibahan lamang ito sa pagbigkas o accent. Kahit na magkaiba sila nang pagbigkas ay
nagkakaintindihan sila kapag sila ay nag-uusap.
Halimbawa:
Tagalog: Araw
Talaandig: Anlaw
Bukidnon at Higaonon: Aldaw
 13
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

V. Flora at Fauna
FLORA

1. Tungog (Phyllocladus hypophyllus)

Puno hanggang 30 m ang taas, bole

hanggang 8 m, d.b.h. hanggang sa 60 cm;
o isang palumpong na may taas na 2-3 m
ang linya ng puno. Ang korona ay medyo
 malawak na kumakalat. Ang mga sanga ay
humigit-kumulang na lumiligid sa paligid
ng pangunahing tangkay, maraming
sanga. Ang balat ay itim, maitim na
kayumanggi hanggang sa mamula-mula o kulay abo, makinis at hindi nababalat o
nangangaliskis at magaspang, kadalasang may malalaking pustular lenticels, na nabibiyak
sa malaki, higit pa o hindi gaanong hugis-parihaba na kaliskis. matingkad na kayumanggi
sa loob. Inner bark butil-butil, pink o kayumanggi, na may maliit na orange milky exudate,
mahina fibrous. Wood light brown, orange brown o kayumanggi, napakatigas, mabango;
sapwood matingkad na kayumanggi, madilaw-dilaw na pula, puti. Mga Dahon: Mahusay na
nabuo ang mga foliar buds, mas mahaba at hindi gaanong siksik sa mga mas batang
halaman, nagiging mas globular sa mas lumang mga halaman, na napapalibutan ng
manipis na bracts. Juvenile dahon 5-8 mm ang haba at adult scale dahon 2-3 mm ang
haba. Phylloclads dark green o yellowish green sa itaas at makintab, underside lighter,
minsan glaucous, variable in shape, on young plants deeply lobed and with different
marginal hooks na kumakatawan sa mga pinababang dahon, unti-unting nagiging mas
compact, diamond shaped to more or less oval with more o mas kaunting kulot na mga
gilid, 3-8 ng 2-3 cm, ang mas malalaking sukat ay kadalasan sa mga batang sterile
specimens, marginal lobes c. 5 mm ang lapad, madalas na glaucous lalo na sa ibabang
bahagi, pinagsama-samang halili sa mga lateral na sanga ng limitadong paglaki. Ang mga
pollen cone ay karaniwang ginagawa
14
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

sa iba't ibang mga halaman kaysa sa mga buto, ang bawat isa ay nasa axil ng isang sukat
sa base ng isang lumalagong shoot, sa mga kumpol hanggang 15, kung minsan ay may
halong pinababang cIadodes, dilaw kapag bata pa, ang mga mature na pula o pink,
cylindrical, 12-15 mm ang haba at 3 mm ang lapad na may hubad na peduncle na 5-25
mm ang haba. Microsporophylls oblong o squamiform, 1-2 by 1-1.5 mm, acute apex,
irregularly toothed. Mga seed cone sa isang apical notch ng isang bilobed cladode o
terminal sa isang pinababang cladode o sa isang hubad na tangkay c. 1 cm ang haba,
paminsan-minsan ay higit sa isa na magkakasama, ovoid at, tulad ng mga bagong cladode,
higit pa o mas kaunting purple, na may hanggang 15 kaliskis, kung saan karaniwang 1-3
ay mayabong, nagiging maliwanag na pula kapag mature at pagkatapos ay natutuyo sa
isang parang balat na kayumanggi. Buto na makintab na kayumanggi, 5-7 mm ang haba
(Van Royen 1979, de Laubenfels 1988).

2.Lithocarpus (ulayan)
Ang Lithocarpus ay isang genus sa pamilya ng
beech, Fagaceae. Ang mga puno sa genus na ito ay
karaniwang kilala bilang mga stone oak at naiiba sa
Quercus lalo na dahil gumagawa sila ng mga bulaklak
na na-pollinated ng insekto sa mga erect spike at ang
mga babaeng bulaklak ay may maiikling istilo na may
punctate stigmas. Sa kasalukuyan, humigit-kumulang
340 species ang inilarawan, [1] lahat ay limitado sa
Timog-silangang Asya. Ipinapakita ng mga fossil na ang Lithocarpus ay dating mas
malawak na distribusyon, na matatagpuan sa North America at Europe noong Eocene to
Miocene epochs.

15
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

3.Erythrina subumbrans (Hasskarl)

Ang Erythrina subumbrans ay isang
 nangungulag na puno na may kumakalat na korona at
mga sanga na armado ng matitipunong tusok; maaari
itong lumaki ng 5 - 35 metro ang taas. Ang tuwid na
bole ay maaaring umabot sa 60cm ang lapad Noong
unang panahon, ang species na ito ay isa sa
pinakamalawak na itinanim na mga puno ng lilim para
sa kape at iba pang pananim sa Indonesia, hanggang sa malaking bilang ng mga puno ang
nasira ng isang sakit sa ugat noong huling bahagi ng ika-19 na Siglo.Ito ay nakatanim pa
rin sa mas maliit na sukat sa Indonesia para sa lilim sa mga plantasyon ng kakaw, kape at
tsaa, at sa mas malaking sukat sa iba pang mga tropikal na bansa. Ang puno ay pinalaki
din bilang isang ornamental, na pinahahalagahan lalo na para sa kanyang floral display at
bilang isang pioneer species sa mga proyekto ng reforestation sa Pilipinas.

4. Pteridium aquilinum
Ang Pteridium aquilinum (bracken, preno o
karaniwang bracken), na kilala rin bilang eagle fern,
ay isang uri ng pako na nagaganap sa mapagtimpi at
subtropikal na mga rehiyon sa parehong hemisphere.
Ang sobrang gaan ng mga spores nito ay humantong
sa pandaigdigang pamamahagi nito.

16
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
 5. Trema orientalis
Ang rema orientale (minsan ay
binabaybay na Trema orientalis) ay isang uri
ng namumulaklak na puno sa pamilya ng
abaka, Cannabaceae. Ito ay kilala sa
maraming karaniwang pangalan, kabilang
ang charcoal-tree, Indian charcoal-tree,
pigeon wood, Oriental trema, at sa Hawaii,
kung saan ito ay naging naturalized, puno ng
pulbura, o nalita. Mayroon itong halos unibersal na pamamahagi sa mga tropikal at mainit
init na mga bahagi ng Lumang Mundo, na may saklaw mula sa Timog Aprika, hanggang sa
Gitnang Silangan, subkontinente ng India at katimugang Tsina hanggang Timog-silangang
Asya at Australia.

17
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
FAUNA

1. Philippine small-disked frog (Limnonectes

parvus)
Ang Philippine small-disked frog (Limnonectes
parvus) ay isang species ng palaka sa pamilyang
Dicroglossidae. Ito ay endemic sa Pilipinas. Ang mga
likas na tirahan nito ay subtropiko o tropikal na
basa-basa na kagubatan sa mababang lupain,
subtropiko o tropikal na mamasa-masang montane
na kagubatan, at mga ilog. Ito ay nanganganib sa pagkawala ng tirahan.

2. Platymantis corrugatus (Philippine wrinkled

ground frog o rough-back forest frog)
Ang Platymantis corrugatus (Philippine
wrinkled ground frog o rough-back forest frog) ay
isang species ng palaka sa pamilyang
Ceratobatrachidae. Ito ay endemic sa Pilipinas, kung
saan ito ay matatagpuan sa buong kapuluan maliban
sa Palawan. Ang mga likas na tirahan nito ay tropikal na basa-basa na kagubatan sa
mababang lupain at subtropiko o tropikal na mamasa-masang montane na kagubatan. Ito
ay nanganganib sa pagkawala ng tirahan. Ang Platymantis corrugatus ay isa sa
pinakakaraniwang uri ng Platymantis sa Pilipinas.
 18
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

VI. Sining
SINING
Ang tahanan ng mga Talaandig Artist ay matatagpuan sa Songco sa Lantapan,
Bukidnon sa Mindanao. Noong Oktubre 13, 2013 nagkaroon ang isang tagapangasiwa na si
Mayumi Hirano ng panayam na nagtatanghal ng mga pag-uusap sa pinuno ng sining na si
Datu Linsahay “Waway” Saway na isang Art & Culture teacher, at mga pintor na sina
Balugto Poonon Necosia, Soliman Poonon, at Salima Saway-Agra-an.

Ang Talaandig Tribe ay may isang paaralan ng mga tradisyon ng pamumuhay at

tinatawag itong School of Living Tradition, na kinikilala ng National Commission for Culture
and Arts (NCCA). Noong 1995, ang paaralan ay itinatag ng mga kapatid ni Waway Linsahay
Saway. Isa sya sa mga naging guro, at nagtuturo siya ng musika. Noong sinimulan nila ang
proyekto, sinuportahan sila ng NCCA upang itayo ang gusali. Ngunit pagkatapos na
mapatayo ito hindi na sila humiling pa ng patuloy na suporta. Pinili at ginusto nilang
magpasiya sa kanilang sarili lamang. Nais nilang ipakita sa mundo na hindi ito tungkol sa
suporta ngunit ito ang pangako ng komunidad na susuportahan ang lahat. Tunay na ang
"paaralan" para sa kanila ay isang palatandaan o simbolo lamang na ipinahayag na
mayroon tayong umiiral na kultura. Ang pagkakaroon ng isang gusali ng paaralan ay hindi
mahalaga para sa kanila, ngunit ang pinakamahalaga ay upang mapanatili ang
kapaligiran, kung saan ang mga bata ay nakakaranas ng tradisyon araw-araw. Kapag
nakabukas ang kanilang isipan, sisimulan nila itong gawin. Ito ay isang
napaka-organikong proseso.

Bukas ang paaralan para sa lahat nang nasa komunidad. Hindi nililimitahan ang
edukasyon sa mga bata lamang sa Talaandig ngunit itinuturo rin ito sa lahat, sa sino mang
magbubukas ng kanilang mga puso. Mayroon din silang ilang mga programa para sa mga
tao sa labas ng Talaandig Tribe. Tumutulong din sila sa iba pang mga tribo sa paligid dito,
kabilang na ang Manobo Tribe. Sinusubukan nilang buhayin ang kanilang sining. Ang
pangarap ng kanilang pinuno ay turuan ang bawat tribo kung paano pahalagahan ang
kanilang sariling kultura at makahanap ng isang paraan upang mapalakas ang tradisyon
sa pamamagitan ng pagdaragdag ng lasa sa kanilang kasalukuyang kultura.
19
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Waway Saway ng Bukidnon

Anak ng kataas-taasang pinuno ng Talaandig na si

Datu Kinulintan isang tanyag na tagapamagitan at
tagapamayapa, si Waway ay isinilang sa isang malaking
pamilya. Ang kanyang ama ay may tatlong asawa. At hindi
tulad ng maraming katutubong bata, nag-aral ng kolehiyo si
Waway sa prestihiyosong Xavier University sa Cagayan de
Oro at kumuha ng Agrikultura. Sa lalong madaling panahon,
ang kanyang mga artistikong hilig ay magdadala sa kanya sa
labas ng akademya at sa unibersidad ng buhay.
Noong 90s si Waway sumali sa isang banda ng
bohemian musikero at craftsmen na nakabalot ng mga
burloloy na gawa sa bato at butil. Naglakbay ang grupo sa
Maynila at Boracay na tumutugtog ng "musika sa mundo,"
na para kay Waway ay parang musika ng kanyang sariling katutubong komunidad. Sa mga
panahong iyon, ang mga kasuotan at alahas na may inspirasyon ng mga katutubo ay
naging uso. Napagtanto na mas pinahahalagahan ng mga tao sa paligid niya ang
katutubong sining kaysa sa kanya, nagpasya si Waway na kailangan niyang umuwi upang
muling matuklasan ang kanyang tribo. Kaya pagkatapos ng maikling paninirahan kasama
ang naglalakbay na tropa, inimpake ni Waway ang kanyang mga bag at instrumento at
naglakbay pabalik sa kanyang komunidad sa bundok.

Muli niyang natutunan ang sining, kaugalian, at tradisyon ng kanyang tribo, at

nalaman niyang matagal nang nakikipaglaban ang Talaandig upang mabawi ang kanilang
ancestral domain at integridad sa kultura. Hanggang sa nanatili siya at nakabuo ng isang
pamilya at tahanan sa Sungko ay umabot sa malayo ang salita ni Waway. Ang kanyang
dedikasyon sa kanyang tribo, kulay, kasiningan, at pamumuno ay nagbigay-pansin sa
bansa at sa kanyang sariling komunidad sa simple, hindi kilalang musikero na, tulad ng
maraming mga katutubo, halos hindi kinikilala ang kanyang katutubong pinagmulan. Siya
ay naging
20
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

pinuno ng mga tribo ng sining. Walang pagbabalik sa lungsod.

Batay sa kanyang katutubong pinagmulan ngunit may kontemporaryong sining at
pananaw na nagdala sa kanya sa Europa, USA, at saanman sa Pilipinas. Pinangunahan ni
Waway ang isang grupo ng mga batang musikero at visual artist ng Talaandig, na madalas
na nagtitipon sa paligid ng kanyang bahay na kawayan at sa katabing workshop. lugar
para gumawa ng mga tambol, plauta at rainstick, pintura, tumugtog ng musika, at
lumikha ng mga alahas ng earthcraft, stonecraft, at iba pang butingtings (knicknacks).

MUSIKA
Sa kanyang mga unang taon bilang isang artist, hindi lang sa pagtatanghal ang kanyang
pinagtuunan ng pansin kundi maging sa pagsasanay at pag-aaral kasama ang marami sa
kanyang mga miyembro ng tribo sa Songco, Bukidnon. Pinagkadalubhasaan nila ang
paglikha at pagtugtog ng mga tradisyunal na instrumentong pangmusika tulad ng tambol
(tradisyunal na instrumentong percussion na gawa sa kahoy at balat ng tupa/baka),
pulala, at ang sariling imbentong instrument na gawa ni Waway na tinatawag na
Tambuleleng.

Waway Saway ng sarili niyang imbentong

instrumento na "Tambuleleng"
21
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Ang unang music CD ni Waway ay naitala sa gitna ng Mt. Kitanglad, ang

pinakamataas na bundok ng Bukidnon. "Ang kalikasan ang aking recording studio," buong
pagmamalaki ni Waway, "at ang mga ibon, insekto, at mga kumakaluskos na dahon ang
aking mga back up na musikero." Ang kanyang kagamitan sa pag-record ay binubuo ng
isang walkman mini disc recorder at isang malaking line-in na mikropono na ibinigay ng
isang kaibigan sa Europa. Noong Disyembre noong nakaraang taon, isa pang kagamitan
ang pumunta sa kanyang malamig na tahanan sa bundok mula sa isang kaibigan sa
Taiwan—isang regalo sa Pasko. Makalipas ang halos dalawang buwan, ni-record ni Waway
ang musika ng kanyang mga co-Talaandig na musikero at mass-produce ang mga CD
mula sa bagong CD-dubbing machine.

Talaandig traditional and contemporary music:

1. Kulahi hu Bugta
2. Dilay
3. Lendeng
4. Ang Mamulalaay ng Talaandig
5. Ang Tambulalatok ng Talaandig
6. Intramuros Jam 2003.

PAGPIPINTA
Ayon pa kay Waway na ang pagpipinta ay hindi bahagi ng kanilang kultura, ngunit sa
pamamagitan ng pagpipinta, ipinakita nila ang kanilang kultura. Ito ay kahalintulad ng
isang pagsasalaysay ng kultura. Dahil sila ay isang tribo, kailangan nilang magtulungan.
Ang pagpipinta ay nagbibigay ng isang pagkakataon upang makipagpalitan ng mga ideya.
Kung ang isang tao ay nagmumungkahi ng isang ideya, binabatikos natin upang
magkaroon ng isang kasunduan. Madalas na tinatanong si Waway kung ano ang
mungkahi nito para sa pamagat ng kanilang mga gawa. Parang ang alam lang nila ay
magpinta. Sinasabi nito sa kanila na ilapat ang kanilang imahinasyon sa sa pagpipinta.
Kapag nagtuturo ito ng pagpipinta, wala siyang sasabihin sa kanila tungkol sa kasaysayan
ng sining. Tinuturuan lamang sila kung paano gamitin ang brush, lupa at pintura sa
canvas. Habang nagpipinta
22
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

sila, binibigyan niya rin sila ng mga mungkahi sa teknikal tulad ng kung paano gawin ang
balanse ng kulay, atbp. Ang mga pintor ay walang tamang edukasyon, ngunit sa
pamamagitan ng sining at musika maaari silang makihalubilo sa mga tao sa ibang mga
pamayanan.

• SoilPainting
Ang kultura ng Talaandig ay kilala sa kanilang kasiningan sa pagpipinta ng
lupa. Kilala si Waway sa paggamit at pagpapasikat ng lupa at luwad bilang
materyal ng pintura, Ang ilang pintor sa komunidad ay aktibo at ang ilan
naman ay nagpipinta lamang isang beses sa isang taon. Mga magsasaka ang
ilan sa kanila, aabot mula 20 hanggang 30 ang kanilang mga pintor at mas
mabilis na gumawa ang mga kabataan. Noong nasa Bohol pa si Waway, dati
siyang nagpinta ng mga kaibigan sa pamamagitan ng paggamit ng luad.
Umuwi siya noong 1994 at ipinakilala niya hindi lamang ang luad kundi pati
na rin ang lupa na maaari lamang kunin mula sa paligid bilang mga pigment.
Maaari kang pumili ng iba't ibang mga kulay mula sa lupa. Kinokolekta ang
mga lupa mula sa ilog, bundok at bukirin na mayroong 13 na mga kulay. Ang
ilang mga kulay ay mahirap hanapin, tulad ng berde at kinailangan pang
pumunta sa kuweba. Hinahaluan ng tubig at puting pandikit upang hawakan
ang lupa at inilalapat ito sa canvas.
Pagkatapos
magpinta ay papahiran
ang ibabaw ng acrylic
emulsion. Maraming mga
kaibigan, tulad ni Kublai
Millan mula sa Davao,
ang tumulong sa kanila
upang malinang ang
kanilang sining.

23
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
Mga obra sa pagpipinta:

Biennale 2013

24
 FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Iba pang Mga Kilalang Pintor ng Talaandeg –

• Marcelino “Balugto” Necosia Jr

Ang mga gawa ni Marcelino "Balugto" Necosia Jr (b.1984) ay nagpapahiwatig ng

kaisipan ng isang pilosopikal na tao at ng kaniyang relasyon sa kalikasan, tao at pagka
diyos, at ipinahahayag nito ang pangunahing pananaw ng Talaandig sa mundo na kung
saan ay masigasig siyang nagmamasid sa modernong buhay bilang isang tagadala ng
kultura. Isang self-taught artist, lumipat siya mula sa pen and ink sa medium na lupa
noong 2007, at agad na sumali sa mga lokal na kumpetisyon sa sining. Naging regional
winner siya noong 2007 at 2009 para sa Philip Morris Philippine Art Awards, regular na
lumalahok si Balugto sa Kalinawa Indigenous Peoples Visual Arts Competition. Ang
kanyang mga eksibisyon ay kinabibilangan ng Kalinawa Art Awards Foundation (2007
hanggang 2013), Philip Morris Philippine Art Awards (2008, 2010), Agyu sa Lupa (2011,
2012, CDO), Philippine-Korean Visual Arts Exchange Exhibit (2012, Maynila) at Huning
Lumad (2012, Cebu). Bilang karagdagan sa pagiging isang pintor ng lupa, siya ay isang
masigasig na percussionist, at gumagawa rin ng mga bas relief at found art.
 25
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

• Soliman Poonon

Si Soliman Poonon (b.1984) ay isang self-taught artist na nagsimulang magpinta

noong 2004. Karamihan sa kanyang mga painting ay tungkol sa mga kuwentong pinagsalin
salin mula sa iba’t ibang henerasyon, na binigyan ng kontemporaryong damdamin.
Nagkamit siya ng rehiyonal na parangal mula sa 2009 Philip Morris Philippine Art Awards.
Ang kanyang mga group exhibition ay kinabibilangan ng Kalinawa Art Awards Foundation
(2007 hanggang 2013), Philip Morris Philippine Art Awards 2010), Agyu sa Lupa (2011,
2012, CDO) at Huning Lumad. (2012, Cebu). Bilang karagdagan sa pagpipinta, si Soliman
ay gumagawa rin ng drums gawa sa kawayan, na may horsehide bilang drum head.
 26
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

• Salima Saway-Agra-an

Si Salima Saway-Agra-an (b. 1988) ay kapatid na babae ni Waway Linsahay at

bunsong anak na babae ni Datu Kinulintang, Sinanay ni Salima ang kanyang
pagdrodrowing sa pamamagitan ng pagguhit ng kanyang bersyon ng mga karakter ng
Japanese manga (tulad ng nakikita natin tuwing weekend sa TV), at pagkatapos ay
ibinebenta niya sa kanya mga kaklase sa high school. Bilang isang self-taught artist,
karamihan sa kanyang mga painting ay mga pag-aaral sa mga papel na ginagampanan ng
kababaihan sa komunidad, at ang kanilang likas na kapangyarihan sa paghubog ng
kanilang kultura at paniniwala. Ang kanyang mga painting ay may iba’t ibang layer ng
kahulugan at realidad na pinagsamasama sa isang imahe. Ang ilan sa kanyang mga group
exhibition ay kinabibilangan ng Kalinawa Art Awards Foundation (2007 hanggang 2013),
Bae Mindanao (2011, Manila), Agyu sa Lupa (2011, 2012, CDO) at Huning Lumad. (2012,
Cebu).

27
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

VII. Kalinangan
a. Paniniwala
b. Kasabihan
c. Salawikain

Talahanayan 1: Mga Salita/Pariralang Nagpapahayag ng Kapayapaan

Kalinangan Salin Salita/ Paliwanag
Parirala
 A. Sa panahon ng kasal, Ang kasal ang
Paniniwala ang pagpapayo ay pinakamahalagang batayan
sa itinatag bilang ng pagkakamag-anak ni
Pagpapakasal patnubay upang Talaandig. Bago ang pag
mapanatili ang relasyon. aayos ng kasal, ang
consanguinity at affinity
relationships ng
magkakontratang mga
partido ay tinutukoy bilang
batayan para sa pag-aayos
ng naaangkop na mga
kaugalian na batas at
pamamaraan.

Isinasagawa ito bilang

pagsunod sa kaugalian ng
Bayluwa kung saan ang
bawat isa sa mag-asawa ay
inaatasan na magsabi ng
mga problemang may
kinalaman sa kanilang
relasyon bilang mag-asawa
sa kanilang mga biyenan
lamang. Ang

28
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
 kaugaliang ito ay
nagbibigay ng maayos na
relasyon sa mga biyenan
na may awtoridad ng
magulang na disiplinahin
ang kanilang sariling mga
anak.

b. Pag-aasawa Ang pag-aasawa ng Bago ang pag-aayos ng

sariling kamag-anak kasal, ang relasyon bilang
ang pagiging kamag-anak ng
pinakamakabuluhang dalawang pamilyang
basehan ng pagiging sangkot sa kasalan ang
mag anak ng mga basehan ng pinakaangkop
Talaandig. na kaugalian at mga
pamamaraan sa nasabing
kasalan.
c. Pagbubuntis Paghihilot sa tiyan ng Ang paghihilot sa tiyan ng
buntis. buntis ay nakakapagpadali
sa panganganak.

d. -Panlang at Kagmakatu Bago ang kapanganakan ng

Panganganak babae, kinakailangan ng
ritwal na tinatawag na
“panlang”, ito ay para sa

29
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

maayos na panganganak ng
buntis. ang Panlang na
kung saan sa ritwal ang
Diyos ng pagdadalantao ay
nakikiusap na bigyan ng
proteksiyon ang ina at ang
kaniyang anak laban sa
masasamang bagay at sa
panahon kung saan ang
ina ay manganganak.
Ritwal na kung kanilang
tawagin ay Kagmakatu ay
isinasagawa bilang pormal
na pagsalubong sa sanggol
bilang parte na ng pamilya.
Para naman sa isang mas
mataas na anyo ng sosyo
ekonomiko at politika na
mga gawain ay isinasagawa
ang isang seremonyas ng
kung tawagin ay Kaliga
Ceremony.

30
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
e. Paglilibing Pagkatapos ilibing ang Naniniwala sila na sa
patay, bawal pumasok pagdating ng umaga sa
sa bahay ng kapitbahay ikatlong araw, tuluyan nang
ang bawat miyembro ng nakatawid sa kabilang
pamilya, bawal maglinis buhay ang yumao at hindi
gamit ang walis o na ito muling makakabalik
anumang bagay na sa kanila. Kaya
nakagagawa ng ingay at kinakailangang maligo sa
bawal maligo hanggang ilog ang bawat miyembro
dumating ang ikatlong ng
gabi mula sa pamilya upang sila’y
pagkakalibing ng patay. makapagsimula ng
Pagdating ng umaga sa panibagong buhay at
ikatlong araw, ang makalimutan ang labis na
buong pamilya ay sakit sa pagkamatay ng
kinakailangang kanilang kamag-anak.
pumunta sa ilog at
maligo, hindi dapat
makita ng mga
kapitbahay ang mga
pangyayari.
f. Pagtatanim Ang pagtatanim ay Para sa masaganang ani.
itinutuon kapag full Bago magtanim kailangan
moon (bulanon). munang magsagawa ng
ritwal para hingin ang
tulong ni Apu Magbabaya
at ng mga espiritu para sa
masaganang ani.
Pagkatapos ng ani ay
magsasagawa uli ng ritwal
na tinatawag na
“pamahandi”,
ito ang ritwal ng
pasasalamat

31
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

sa masaganang ani.
g. Ang mga Talaandig ay Masasabing ang isang
Panggagamot may dalawang gamot ay dapat gamutin ng
pamamaraan ng relihiyosong seremonya
paggagamot. Ang una ay kapag ang Mananambal na
sa pamamagitan ng kadalasan ay Baylan, na
relihiyosong seremonya, isang manghuhula ay
ang isa namay naniniwalang ang sakit ay
tradisyunal na Erbal na tungkol sa pagpapahirap ng
paggamot. mga espirito sa may sakit.
Tradisyunal na herbal na
paggamot naman, kung
natural na sakit lamang.
Kadalasan, ang ritwal ay
isinasagawa lamang kapag
ang isang sakit ay hindi
gumaling sa tradisyunal na
herbal lamang.
h. Ang mga Talaandig ay Ang paniniwala ng mga
Diyos/Espiritu naniniwala sa Talaandig sa pagkakaroon
pagkakaroon ng ng mga Diyos at espiritu ay
pinakamataas na Diyos nailalarawan sa
o Punong Tagahatol na pagpoprotekta ng kanilang
si Magbabae at mga tahanan. Ilan sa mga ito ay
espiritung nagbabatay sina Dadagunan hu Suguy
at nagpopropekta sa na nagbabatantay sa harap
kalikasan na ng bahay; Anilaw ha
naipapahayag o Sumagda na siyang
naipapakita nila sa tagapabantay ng pinto;
kanilang panlipunan,

32
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

pang ekonomiya at Sinyuda Kahibunan na

pampulitikong aspeto tagapag-ingat ng pasilyo;
ng kanilang Diwata Pinatanlay na
pamumuhay. nagbabatanay sa bahay sa
gulod ng bubong; at si
Diwata ha Manilib na
siyang nagtatala sa mga
kilos sa loob ng tahanan.
i. Iba pang a. Rituwal Ang ritwal na ito ay
Paniniwala isinasagawa sa tuwing ang
-Panagukambung lahat ng lider ng tribo ay
(Rituwal sa Pamumuno) nagtipon-tipon upang
bigyan ng karapatan ang
datu na kanilang ilalagay
sa puwesto. Datu ang
tawag sa kanilang lider.
Ang kanyang tungkulin ay
ayusin ang relasyon ng
bawat isa sa kanilang tribo
at panatilihin ang
kapayapaan at
katiwasayan ng lugar. Sa
panahon ng kaguluhan ang
Datu ang siyang dapat na
manguna at may
responsibilidad na mamuno

33
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
-Talabugta at Tuwing sila ay magsasaka
Ibabasuk (Rituwal sa ginagawa nila ito para sila
Pagsasaka) ay gabayan ng mga Diyos
at mga espiritu para sa
ligtas na pagsasaka.

Ginaganap bilang
pagpapasalamat sa
masaganang ani.
-Pamumuhandi
(Rituwal matapos ang
ani)
-Punaliket at Ginagawa upang
Palayag (Rituwal sa marami silang hayop
Pangangaso) na mahuli.
b. Kalamidad Ang mga tribong Talaandig
ay nakikipag-usap sa mga
espiritu ng kalikasan, gaya
ng pagpunta sa bundok
taon
taon upang magdasal at
magpasalamat sa
pag-aalaga ng kalikasan,
kasama na rin dito ang
paghingi ng presensya
upang alagaan ang
kalikasan.
Nagsasagawa rin sila ng
ritwal sa ilog upang
pasalamatan ang
nagbabantay dito upang
hindi magkaroon ng
pagbaha.
 34
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

c. Bahay Sa pagpapatayo ng bahay

ay nagkakaroon ng ritwal
kung saan itatayo ang
bahay, para humingi ng
permiso sa mga espiritung
nakatira o naninirahan sa
pagtatayuan ng bahay.
Bawal ang pagpapatayo ng
bahay na magkaharap ang
dalawang pintuan dahil
pinaniniwalaan nilang
lalabas ang grasya rito.
B. Kasabihan Ang babae "Bul-ug bahi ki na hadi Tinuturo ito sa mga
ay hindi ta ag-ilingan sa bakbak kababaihan na dapat
dapat ha agdangan ta huwag sarilinin at huwag
tularan ang agkaadang ki!" iwasan ang mga problema
palaka na sapagkat mas lalo itong
umuupo sa lalala. Matuto silang
unahan harapin ito at labanan.
para Ang mga babae sa tingin ng
makaiwas ibang tribo ay mahihina
sa sibat. pero sa kanilang tribo,
tinuturuan nila ang
kanilang mga kababaihan
na maging matapang sa
buhay.
Lubhang malaki ang
ginagampanan ng mga
kababaihan sa isang
lipunan kung kaya't
kinakailangan na
sila’y maging malakas at

35
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN
 matapang sa pagharap ng
mga pagsubok sa buhay.

C. Salawikain Ibigay mo Idihal, idehel sa mahal Magbigay ka sa

lahat ng butang nangangailangan. Huwag
kayamanan, mong ipagdamot ang iyong
Ta agbangun pa si mga kayamanan sapagkat
Sapagkat Balubunga hindi mo naman ito
ang madadala sa iyong
pananim na Ku di madayun pagpanaw.
Bulatong ay madampas Mas mapalad ang mga
muling taong mapagbigay dahil
tutubo. hindi sila nauubusan ng
biyaya. Sa bawat tulong na
Dahil ang ibinahagi nila sa kanilang
taglagas ay kapwa-tao ay doble ang
hindi magiging balik nito sa
panghaba kanila. Ngunit ating
ng buhay. pakatandaan na ang
pagtulong ay dapat bukal
sa puso at hindi
naghihintay ng anumang
kapalit.

36
 FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Implikasyong Sosyal:

Nahuhubog ang magandang kaugalian ng isang tribo bunga ng kanilang kinagisnang

paniniwala, kasabihan, at salawikain na siyang nagsilbing gabay upang mapanatili ang
kaayusan at kapayapaan sa kanilang tribo. Ang kanilang mga mayamang paniniwala ang
siyang nagbuklod at nagpatibay sa kanilang pagkakakilanlan. Ang kanilang mga
kasabihan at salawikain ang naging mabisang sandata nila upang labanan ang
anumang uri ng kalaban na posibleng sa kanila ay umatake. Sandatang may bagsik ng
pagmamahal at disiplina na siyang nagpaamo sa mga kaaway. Bunsod ng kanilang
pagkakaisa at labis na pagpapahalaga sa kanilang mga kultura na kahit lamunin na ang
ating mundo ng mga makabagong bagay ay hindi sila nalupig. Nananatili paring buhay
ang kanilang mga kinasanayan na patuloy sa pagbibigkis sa kanila. Tunay nga na sa
kanilang lipunan, patuloy na pinapayabong ang kanilang mga kaugalian upang ito'y
manatiling buhay para sa mga susunod pang tagapagmana ng kanilang tribo - ang
Talaandeg.

37
FL124-UGNAYAN NG CSSH-EDFIL
WIKA, KULTURA AT
LIPUNAN

Mga Sanggunian:

Bae Ginamayung (nd). https://baeginamayung.wordpress.com/category/mga

salawikainproverbs/

Cid, E. (2013), Bukidnon Voice: The Waway Saway of Bukidnon.

http://bukidnonvoice.blogspot.com/2013/05/waway-saway-of-bukidnon.html

GOVPH. Physical Feature and Composition. (9 November 2012).

https://bukidnon.gov.ph/2012/11/09/physical-feature-and-composition/

GovPH (2012), Province of Bukidnon: Talaandig.

https://bukidnon.gov.ph/2012/12/13/talaandigs/#

Hirano, M. Load na Dito: Q&A with Talaanding Artists.

https://loadnaditoprojects.cargo.site/PANAYAM-Talaandig-Artists

Sonza, K. (2011), Engagement in the population-health-environment baseline surveys: Waway

Saway’s Art Mission. https://essc.org.ph/content/view/482/44/

Talaandig Cultural Site (2011). http://talaandigsite.blogspot.com/2011/05/basahan

talaandig-proverb.html?m=1

The Tribes (nd). https://www.scribd.com/document/206629865/The-Tribes Rj

Sumingsang Borja Saway.
https://web.facebook.com/100000105614381/videos/870713713630634/

38