2

Jacek Kuśmierski

Hortuseum
Muzealizacja europejskich ogrodów w XXI wieku

Ścinawka Górna
2020

3
 Książka wydana z okazji powołania
Europejskiego Centrum Sztuki Ogrodowej im. Eduarda Petzolda
przez Fundację Odbudowy Dworu Sarny w 2020 r.

Redakcja i korekta:
Monika Buraczyńska / Kropki Kreski

Tłumaczenia:
Jacek Kuśmierski

Opracowanie graficzne:
Jacek Kuśmierski

Fotografia na okładce:
Rob Stothard / Getty Images

Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa

-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska.

ISBN 978-83-959914-0-0

Fundacja Odbudowy Dworu Sarny

Ścinawka Górna 40e
57-410 Ścinawka Górna
www.zameksarny.pl

Patron wydania książki

4
 SPIS TREŚCI

7 Przedmowa

9 Wprowadzenie
11 Cel i zakres pracy
11 Metody i materiały badawcze
12 Stan badań

17 Proces muzealizacji ogrodów

18 Ogród jako dobro kultury
21 Rodzaje dziedzictwa ogrodowego

23 Przejawy muzealizacji
ogrodów
24 Kolekcje, muzea i wystawy
28 Między muzeum a ogrodem
30 Od muzeum żywego do
laboratorium konserwacji

37 Podsumowanie i wnioski

39 Załącznik 1. Ogrody historyczne

Europy na liście światowego
dziedzictwa UNESCO
44 Załącznik 2. Muzea ogrodów
i ogrodnictwa na świecie
50 Załącznik 3. Wystawy czasowe
o ogrodach i ogrodnictwie
w Europie w XXI w. (wybór)

61 Bibliografia
67 Spis i źródła ilustracji

5
Il. 1. Ogrody zamku Dyck w Jüchen, Niemcy
 6
Il. 2. Zamek Sarny w Ścinawce Górnej, Polska
Przedmowa

Sztukę ogrodową tworzy szerokie spektrum zjawisk artystycznych i rozwiązań

technicznych związanych z komponowaniem zieleni. Stanowi ona jeden z inte-
gralnych elementów bogatego dziedzictwa Europy oraz żywy zapis jego ponad-
czasowych wartości. Od co najmniej dwóch stuleci ogrody historyczne są przed-
miotem troski konserwatorów i historyków, dążących do zachowania ich warto-
ści. Do tego grona dołączyli muzealnicy, którzy utrwalają pamięć o ogrodach
m.in. poprzez gromadzenie i opracowywanie muzealiów, udostępnianie zbiorów
oraz działalność kuratorską i edukacyjną. Niniejsza publikacja podsumowuje ba-
dania tego zjawiska, które wykonałem w ramach pracy dyplomowej Muzealizacja
ogrodów – geneza, przejawy i perspektywy rozwoju na Podyplomowym Studium
Muzealniczym na Uniwersytecie Warszawskim. Jest to pierwsza syntetyczna pu-
blikacja o tej tematyce w Polsce i jedna z niewielu w Europie. Przedstawiona pro-
blematyka oczywiście nie wyczerpuje w całości tego tematu. Mam jednak nadzie-
ję, że zachęci innych specjalistów do pogłębionych badań związków pomiędzy
ogrodami i muzeami.
Wydanie niniejszej publikacji inauguruje powołanie Europejskiego Cen-
trum Sztuki Ogrodowej im. Eduarda Petzolda, którego siedziba powstaje w kom-
pleksie zamku Sarny w Ścinawce Górnej pod Nową Rudą. Jest to pierwsza insty-
tucja w Polsce w całości poświęcona ogrodom, która łączy formułę muzeum
i centrum interpretacji dziedzictwa. Jej misję stanowi zachowanie i upowszech-
nianie wiedzy z zakresu sztuki ogrodowej historycznych terenów Śląska oraz
wspieranie międzynarodowej współpracy na rzecz zieleni. Bazując na tutejszych
wartościach kulturowych i przyrodniczych, ma odgrywać dynamiczną rolę w ży-
ciu regionu jako miejsce nauki i doświadczania ogrodowego dziedzictwa. Ma być
także inkluzywnym środowiskiem integracji oraz ośrodkiem wspierającym zrów-
noważony rozwój i spójność społeczności lokalnej. Moją ambicją, jako jednego
z założycieli Europejskiego Centrum Sztuki Ogrodowej im. Eduarda Petzolda, jest
stworzenie miejsca, które będzie realizować swoje cele w oparciu o najlepsze
praktyki kuratorskie. Niniejsza publikacja to ich subiektywny katalog, dedykowa-
ny wszystkim pracownikom muzeów chcącym realizować działania poświęcone
sztuce ogrodowej.

Jacek Kuśmierski

7
 8
Il. 3. Muzeum Ogrodów w Londynie, Wielka Brytania
Wprowadzenie

Od wieków ogrody pełniły rodzaj „żywych muzeów“, w których eksponowano

dzieła sztuki i nowinki techniczne oraz kolekcjonowano rzadkie gatunki roślin
i zwierząt. Tym samym łączyły dwie niezwykłe, gruntownie odmienne, ale do-
pełniające się przestrzenie – natury oraz kultury. Służyły również jako miejsce
nauczania, prowadzenia badań i odkrywania nowych zjawisk przyrodniczych.
Museion w Aleksandrii, założony ok. 295 roku p.n.e. przez Ptolemeusza I Sotera
i uważany za protoplastę współczesnych muzeów, posiadał bibliotekę, obserwato-
rium astronomiczne oraz ogród botaniczny i zoologiczny1. Zieleń przy szkole fi-
lozoficznej likeion również była integralną częścią edukacyjnej struktury Akademii
Platońskiej. Inne greckie museiony posiadały peripatoi, czyli kryte chodniki prze-
znaczone do przechadzek, najprawdopodobniej otoczone były ogrodami2.
Od czasów nowożytnych założenia parkowe zaczęły pełnić funkcje muzeal-
ne jako przestrzenie do prezentacji kolekcji rzeźb, fragmentów architektury czy
zbiorów roślin. Wiele z nich kształtowano według specjalnie opracowanych stra-
tegii wystawienniczych. W przypadku ogrodów botanicznych tworzono nawet
regulaminy dla odwiedzających – lex hortorum, oraz katalogi zbiorów, które były
jednymi z pierwszych przykładów stosowania praktyki muzealnej w traktowaniu
roślin jako przedmiotów kolekcjonerskich3. Również angielskie ogrody krajobra-
zowe z odpowiednio kształtowaną scenografią często funkcjonowały jako muzea
historii i kultury na wolnym powietrzu4. Zapoczątkowana w XIX wieku zmiana
świadomości kulturowego znaczenia założeń zieleni doprowadziła do ich patry-
monializacji, czyli włączenia do dziedzictwa. Sukcesywna inwentaryzacja i bada-
nia naukowe umożliwiły odkrycie ogromnych zasobów ogrodowego dziedzictwa,
które objęto działaniami konserwatorskimi i ochroną od poziomu lokalnego do
międzynarodowego. Ewolucja świadomości znaczenia kulturowego i przyrodni-
czego ogrodów w XX wieku ostatecznie pozwoliła na wykształcenie się idei
ochrony zintegrowanej.
W tym samym czasie rewolucyjnym zmianom uległo muzealnictwo. W du-
chu idei nowej muzeologii poszerzono pojęcie muzeum, które zamiast budynku

1
K.F. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1987, s. 254.
2
I. Nielsen, Types of gardens [w:] A Cultural History of Gardens in Antiquity, t. 1, red. K. Gleason,
Londyn – Oksford – Nowy Jork – Nowe Delhi – Sydney 2017, s. 55–56.
3
A. Jakóbczyk-Gola, Gabinety i ogrody. Polskie nowożytne traktaty architektoniczne wobec kultury
kolekcjonowania, Warszawa 2019, s. 181, 202.
4
Ibidem, s. 284.

9
przeznaczonego do prezentacji kolekcji zaczęło obejmować całe krajobrazy. Dąże-
nie do ochrony i prezentowania zabytków in situ zaowocowało powstaniem mu-
zeów na wolnym powietrzu, ekomuzeów i muzeów sieciowych łączących różnego
typu zbiory rozproszone w terenie5. Przeformułowano również znaczenie muzea-
lium, zmieniając orientację z obiektowej na ideową, dzięki czemu muzealizacji
można było poddać niemal każdy rodzaj materialnego i niematerialnego dziedzic-
twa6, również ogrodowego. Jak przebiegał ten proces? Dlaczego do niego doszło
i jakie są jego przejawy? Czy może być on odpowiedzią na dylematy konserwato-
rów ogrodów historycznych i na współczesne zagrożenia dziedzictwa ogrodowe-
go? Niniejsza praca ma na celu odnalezienie odpowiedzi na te pytania oraz zebra-
nie i usystematyzowanie wiedzy na temat muzealizacji ogrodów.
Punktem wyjścia dla niniejszego opracowania jest przegląd stanu badań
i przedstawienie stanu wiedzy na interesujący mnie temat. W kolejnym rozdziale
omawiam genezę i przebieg tego procesu, od pionierskich badań konserwator-
skich na początku XIX wieku po współczesną ideę zintegrowanej ochrony zabyt-
kowych założeń. Zaprezentowałem w nim również rodzaje dziedzictwa ogrodo-
wego będącego przedmiotem muzealizacji. Jej przejawy opisałem natomiast
w trzeciej części pracy prezentując istniejące muzea ogrodów i ogrodnictwa oraz
zrealizowane dotychczas wystawy i działania edukacyjno-rekonstruktorskie.
Postawiłem sobie również za cel scharakteryzowanie przykładów stosowania
praktyk muzealnych w ogrodach zamienianych w żywe muzea na wolnym powie-
trzu. Wnioski z zebranych materiałów posłużyły do opracowania dalszych moż-
liwych kierunków rozwoju muzealizacji ogrodów.

5
A. Kadłuczka, Ochrona dziedzictwa architektury i urbanistyki. Doktryny, teoria, praktyka,
Kraków 2018, s. 180–181.
6
W. Idziak, Współczesne tendencje w muzealnictwie, Koszalin 2003 [w:] Muzeoblog, Małopolski
Instytut Kultury, https://bit.ly/2K4t6z7 [dostęp 28.02.2020].

10
Cel i zakres pracy

Głównym celem niniejszej publikacji jest scharakteryzowanie genezy i przejawów

muzealizacji ogrodów oraz próba wskazania dalszych kierunków jej rozwoju.
Swoim zakresem praca obejmuje muzea, które realizowały zadania związa-
ne z ogrodami i sztuką ogrodniczą, a także przykłady ogrodów historycznych, bo-
tanicznych bądź parków tematycznych. Ze względu na ograniczoną objętość wni-
kliwej analizie poddałem jedynie obiekty znajdujące się w Europie. W uzasadnio-
nych przypadkach przywołałem pojedyncze przykłady z reszty świata.

Metody i materiały badawcze

Przy sporządzaniu niniejszej pracy przyjąłem metodę przeglądu, analizy i krytyki

literatury z zakresu muzealnictwa, historii ochrony zabytków i sztuki ogrodowej.
Po określeniu problemów badawczych przystąpiłem do wyboru i skompletowania
literatury przedmiotu, a następnie poddałem ją analizie. Na podstawie zebranych
informacji metodą intuicyjną scharakteryzowałem proces muzealizacji ogrodów,
jego genezę i przejawy. Wyniki posłużyły do opracowania wniosków, w których
określiłem dalsze przewidywane perspektywy rozwoju badanego zjawiska.
Do sporządzenia niniejszego opracowania wykorzystałem materiały badaw-
cze pozyskane w ramach badań studialnych. Obszerna literatura przedmiotu,
z której korzystałem zgromadzona została w: bibliotece Muzeum Pałacu Króla
Jana III w Wilanowie, Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Naro-
dowej w Warszawie i bibliotece Muzeum Narodowego w Warszawie. Uzupeł-
nieniem służyły zasoby bibliotek cyfrowych, stron internetowych muzeów i sto-
warzyszeń specjalistycznych.

11
Stan badań

Zagadnienie kolekcjonowania i traktowania ogrodu jak muzeum pojawiło się pra-

cach naukowych w połowie lat 80. XX wieku. Jedna z pierwszych prac poświęco-
nych temu zjawisku wyszła spod pióra wybitnego brytyjskiego historyka krajo-
brazu Johna Dixona Hunta. Hunt opisał w niej związki założeń zieleni i gabine-
tów kolekcjonerów7. Wątek ten znacznie rozwinęli także inni badacze, by wy-
mienić Krzysztofa Pomiana8, Antoine’a Schnappera9, Paula Findlena10, Claudię
Lazzaro11, Małgorzatę Szafrańską12 czy Giuseppe Olmiego13. Zgodnie z ich usta-
leniami pierwszymi ogrodami-muzeami miały być założenia z czasów renesansu
wypełnione rzeźbami, kolekcjami roślin oraz pawilonami i budowlami spełniają-
cymi funkcję gabinetów służących do przechowywania i prezentacji dzieł sztuki,
osobliwości przyrodniczych, artefaktów i innych rzeczy cennych i egzotycznych.
Podobne cechy dostrzegano w założeniach barokowych, a nawet w parkach an-
gielskich funkcjonujących jako „muzea” historii i sztuki w krajobrazie, które dzięki
odpowiedniej narracji i scenografii miały uczyć patrzenia na świat i narzucać
pewną jego interpretację14.

7
J.D. Hunt, Curiosities to Adorn Cabinets and Gardens [w:] The Origins of Museums: The Cabinet of
Curiosities in Sixteenth- and Seventeenth-Century Europe, red. O. Impey, A. MacGregor, Oksford
1985, s. 193–203.
8
K. Pomian, Collectionneurs, amateurs, et curieux: Paris, Venise, XVIe–XVIIIe siècle, Paryż 1987,
s. 61–80.
9
A. Schnapper, Le géant, la licorne, et la tulipe: Collections et collectionneurs dans la France du XVIIe
siècle, Paryż 1988.
10
P. Findlen, The Museum: Its Classical Etymology and Renaissance Genealogy, „Journal of the History
of Collections” nr 1/1989, s. 59–78; P. Findlen, Possessing Nature: Museums, Collections, and
Scientific Culture in Early Modern Italy, Berkley – Los Angeles – Londyn 1994.
11
C. Lazzaro, The Italian Renaissance Garden: From the Conventions of Planting, Design, and Ornament
to the Grand Gardens of Sixteenth-Century Central Italy, New Haven – Londyn 1990.
12
M. Szafrańska, Kuszenie starożytności (Antyk w ogrodach renesansu), „Rocznik Historii Sztuki”,
t. 19, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992, s. 112.
13
G. Olmi, From the Marvellous to the Commonplace: Notes on Natural History Museums (16th–18th
Centuries), „Non Verbal Communication in Science Prior to 1900”, red. R.G. Mazzolini,
Florencja 1993, s. 235–278.
14
W Polsce ta kwestia wzmiankowana była w pracach: J. Bogdanowski, Polskie ogrody ozdobne:
historia i problemy rewaloryzacji, Warszawa 2000, s. 108; A. Zachariasz, Ogród barokowy
– potrzeba okazałości. Natura ujarzmiona i nieskończoność perspektyw [w:] Ogrody – zwierciadła
kultury. Zachód, red. A.I. Wójcik, Kraków 2008, s. 199; M. Szafrańska, Człowiek w renesansowym
ogrodzie, Kraków 2011, s. 191; A. Jakóbczyk-Gola, Gabinety i ogrody. Polskie nowożytne traktaty
architektoniczne wobec kultury kolekcjonowania, Warszawa 2019, s. 284–285. Istotny był również
wykład prof. Andrzeja Pieńkosa Muzeum ogrodowe: ogrody angielskie jako wizja kultury i wykład

12
 Obok historycznego ujęcia muzealizacji ogrodów pojawia się również nurt
konserwatorski. Badacze zagadnienia wskazują, że proces ten nie jest osiągalny do
realizacji ze względu na brak możliwości wyodrębnienia ogrodów z pierwotnego
środowiska, nietrwałość roślinnego tworzywa oraz jego zmienność w różnych
okresach (pory dnia, sezonowość, stadia rozwoju). Ponadto zwracają uwagę na
istotną kwestię cyklu trwania zielonych założeń, które z reguły od samego po-
wstania przechodzą niezliczone transformacje i przebudowy albo nawet ulegają
zniszczeniu15. Niemniej jednak wielu specjalistów porównuje ogrody do muzeów
ze względu na ich wartości kulturowe bądź przyrodnicze. Wybitny polski badacz
ogrodów Janusz Bogdanowski pisał: „Zawsze więc park stanowił i będzie stano-
wić ośrodek bądź wzorzec dla otoczenia, bądź miejsce przechowania zanikających
środowisk i krajobrazów, często traktowanych jako swoiste muzea przeszłości” 16.
Pierwszą odnotowaną przez autora próbę zbadania omawianego zjawiska
w ujęciu muzealniczym podjęła w 2017 roku Monique Mosser, francuska histo-
ryczka sztuki, która poszukiwała odpowiedzi na pytanie, czy ogrody są formą ar-
tystyczną, której nie da się zmuzealizować17. Z jej rozważań można wysnuć wnio-
sek, że przejawy tego zjawiska dostrzega w zakładaniu muzeów specjalistycznych,
takich jak Muzeum Sztuki Ogrodowej w Pałacu Fantaisie w Eckersdorf i Muzeum
Ogrodów w Londynie, oraz parków tematycznych w typie „ogrody historyczne”
bądź „ogrody świata”. Jako przykłady przytacza niezrealizowane projekty założeń
na wyspie Galveston niedaleko Houston oraz dla zamku Villarceaux, jak również
istniejące Ogrody Świata w Berlinie.

historii z 14 listopada 2018 w Muzeum Łazienki Królewskie, https://bit.ly/3m4j5PO [dostęp

12.11.2019].
15
D. Lichaczow, Poezja ogrodów, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 14–15; J. Bogdanowski,
Polskie ogrody ozdobne: historia i problemy rewaloryzacji, Warszawa 2000, s. 17, 134, 230;
M. Szafrańska, O związkach teorii konserwacji ogrodów z pewnymi myślami naszych czasów
[w:] Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, red. A. Sulimierska,
Warszawa 2001, s. 263–266; L. Sosnowski, A.I. Wójcik, Świat ogrodu: Blisko-Daleki Zachód
[w:] Ogrody – zwierciadła kultury, op. cit., s. 9; J. Grzonkowska, Ogrody muzeów w miastach w roli
parków miejskich. Kontekst społeczny, „Muzealnictwo”, nr 56, 2015, s. 250; M. Salwa, Estetyka
ogrodu. Między sztuką a ekologią, Łódź 2016, s. 72.
16
J. Bogdanowski, Polskie ogrody ozdobne: historia i problemy rewaloryzacji, Warszawa 2000, s. 20.
Podobne stanowisko: G. Ioppolo, La nuova mappa di Ninfa [w:] Ninfa, una città, un giardino: atti
del colloquio della Fondazione Camillo Caetani, Roma, Sermoneta, Ninfa, 7–9 ottobre 1988,
red. L. Fiorani, Rzym 1988, s. 369.
17
M. Mosser, Des milles et une manière de montrer les jardins... [w:] Jardins. Catalogue de l’exposition,
red. H. Meisel, E. Lavigne, Paryż 2017, s. 37–39.

13
 Kolejny raz zagadnienie to omówili Hélène Meisel, kuratorka wystaw,
i Gilles Clément, ogrodnik, podczas wykładu pt. Muzea i ogrody wygłoszonego
16 maja 2017 roku w ramach seminarium pt. Ekosystem muzeum: przejściowe prze-
strzenie wiedzy w Instytucie Badań i Innowacji Centrum Pompidou-Metz. Prele-
genci wskazali na związki pomiędzy muzeami a ogrodami, wskazując na ich po-
dobieństwo jako „miejsc wiedzy i przyjemności” oraz „mikrokosmosów” pełnych
wskazówek pomagających w korzystaniu z możliwości, jakie daje świat18.
W znacznie rozszerzonym ujęciu zagadnienie to omówione zostało w trakcie
14. Międzynarodowego Letniego Seminarium Muzeologicznego pt. Ogrody muze-
ów: Czy istnieje muzeologia ogrodów? zorganizowanego przez Szkołę Luwru między
30 sierpnia a 8 września 2017 roku w Paryżu. Wydarzenie skierowane do studen-
tów i młodych fachowców poruszało kwestie: zarządzania zabytkowymi ogroda-
mi w odniesieniu do ich poszczególnych typów (ogrody historyczne, ogrody bo-
taniczne, ogrody artystów, ogrody rzeźb), roli żywych zasobów przyrody w ko-
lekcjach muzealnych, rekonstrukcji ogrodów historycznych, zasad udostępniania
ogrodów publiczności, związków ogrodów z innymi dziedzinami sztuki oraz
możliwości ich wykorzystania w edukacji muzealnej19.
8 lutego 2019 roku na Uniwersytecie Technicznym w Dreźnie odbyło się
12. Kolokwium Naukowe pt. Muzeum – Ogród – Krajobraz. Potrzeba połączenia!, na
którym omówione zostały zagadnienia dotyczące związków między muzeami i ich
otoczeniem20. W tekstach pokonferencyjnych muzealizacja ogrodów przedsta-
wiana jest jako dość szerokie zjawisko obejmujące zarówno ich szczególną ochro-
nę i konserwację, jak i prowadzenie działań programowych. Markus Walz, muze-
olog z Wyższej Szkoły Techniki, Gospodarki i Kultury w Lipsku, zwracał uwagę
na istniejące w Niemczech muzea ogrodów oraz rosnącą rolę ogrodów muzeal-
nych w programach muzeów, szczególnie w zakresie edukacji i wystawiennic-
twa21. Z kolei Angelika Schneider z fundacji Klassik Stiftung Weimar wskazywała
na fakt, że ogrody stanowią integralną część domów historycznych jako prze-
strzeń życia oraz świadectwo zainteresowań jego mieszkańców. Na przykładzie
kilku obiektów zlokalizowanych w Weimarze omówiła proces ich muzealizacji

18
Institut de recherche et d’innovation, L’écosystème muséal: espaces transitionnels des saviors,
https://bit.ly/37LCu2H [dostęp 12.11.2019].
19
Association des Professeurs en Archéologie et Histoire de l’Art des Universités, Séminaire
international : « Musées côté jardin… Existe-t-il une muséologie des jardins? » (Paris, Ecole du Louvre,
30 août – 8 septembre 2017), https://bit.ly/3qBWygt [dostęp 12.11.2019].
20
Technische Universität Dresden, 12. Kolloquium: Museum – Garten – Landschaft.
Vernetzungsbedarf!, https://bit.ly/33XVOc2 [dostęp 21.01.2020].
21
M. Walz, Museumsgärten – Gartenmuseen – Des Museums Gärten, „AHA! Miszellen zur
Gartengeschichte und Gartendenkmalpflege”, nr 6/2020, s. 8–11.

14
poprzez objęcie ochroną konserwatorską oraz udostępnienie do zwiedzania dla
publiczności22. O związkach między kolekcją znajdującą się w muzeum a otaczają-
cym je ogrodem pisał architekt krajobrazu Reinal Eckert, przywołując przykład
willi malarza i grafika Maxa Liebermanna w Berlinie23. Założenie odtworzone
z pietyzmem na podstawie obrazów artysty traktowane jest jako muzealna prze-
strzeń wystawiennicza. Opieka nad ogrodem przebiega pod okiem muzealników
i historyków sztuki, którzy sprawują pieczę nad utrzymaniem jego historycznego
charakteru, jak również kontrolują liczbę odwiedzających, chroniąc go przed
zniszczeniem.
Wyjątkowo ciekawą publikacją jest dziewiąty numer cyfrowego magazynu
o architekturze krajobrazu „PS paisea”, w całości poświęcony ogrodom muzeów.
Na jego łamach zaprezentowano cztery założenia, które stanowią tło dla dzieł
sztuki, wzbogacają ofertę muzeów lub stanowią integralną część oferowanych
przez nie doświadczeń kulturalnych. Wśród nich znalazło się: teren Muzeum
Chillida-Leku w Hernani, niedaleko hiszpańskiego San Sebastian, ogród Centrum
Sztuki Bombas Gens w Walencji, park Muzeum Historii Naturalnej w szwajcar-
skim St. Gallen oraz park Muzeum Luwr w Lens. Mariola Fortuño i Victor G.
Segarra, redaktorzy magazynu, zauważają że opisane założenia nie są jedynie oto-
czeniem muzeów, ale tworzą nowe miejsca o własnej osobowości, które dostar-
czają zupełnie nowych wrażeń odwiedzającym, poszerzają program muzeum,
a nawet wchodzą w dialog z prezentowanymi w nich dziełami sztuki24.

22
A. Schneider, Weimarer Hausgärten von der Klassik bis zur Moderne. Musealisierte Orte Ihre
denkmalgerechte Erhaltung und Präsentation, „AHA! Miszellen zur Gartengeschichte und
Gartendenkmalpflege”, nr 6/2020, s. 12–25.
23
R. Eckert, Der Garten Max Liebermann am Grossen Wansee in Berlin: vom Freiluftatelier zum
Museumsgarten, „AHA! Miszellen zur Gartengeschichte und Gartendenkmalpflege”, nr 6/2020,
s. 56–68.
24
M. Fortuño, V. G. Segarra, Evaluation, „PS paisea” nr 9/2020, s. 5–6.

15
 16
Il. 4. Ogrody Boboli we Florencji, Włochy
Proces muzealizacji ogrodów

Geneza muzeifikacji ogrodów, czyli nabierania przez nie statusu miejsca objętego
szczególną ochroną i przeznaczonego do zachowania dla przyszłych pokoleń, się-
ga początków XIX wieku. Wiąże się ze zmierzchem angielskiego ruchu krajobra-
zowego (ang. English Landscape Movement), który święcił triumfy w XVIII wieku.
Pierwszymi objawami tego procesu były protesty przeciwko przekształcaniu
wcześniejszych geometrycznych założeń ogrodowych. Szkocki projektant ogro-
dów, John Claudius Loudon w swojej Encyklopedii ogrodnictwa wydanej w 1822
roku wezwał do zachowywania ogrodów formalnych jako pamiątek narodowych.
Jego stanowisko nie wzbudziło jednak wówczas większego zainteresowania25.
Mimo to w tym samym czasie zaczęto podejmować pierwsze próby restauracji
dawnych geometrycznych założeń jak dwór Levens Hall, zamek Drummond oraz
Chastleton House26.
Od połowy XIX wieku ogrody historyczne coraz częściej zachowywano,
a to dzięki upowszechnieniu się nurtu mixed styles czerpiącego wiele motywów
z tradycyjnej angielskiej sztuki ogrodowej. Nie bez znaczenia były również poglą-
dy wpływowego krytyka sztuki Johna Ruskina, który przeciwstawiał ochronę
i konserwację zabytków działaniom restauratorskim promowanym przez francu-
skiego architekta Eugène’a Viollet-le-Duca27. Viollet-le-Duc w swojej praktyce
stosował kontrowersyjną praktykę „ulepszania” zabytków przez dodawanie im hi-
storyzujących detali, których wcześniej nie miały. Dla dalszego trwania zabytko-
wych założeń kluczowa była postać projektanta Williama Morrisa, lidera ruchu
artystycznego Arts and Crafts i założyciela Stowarzyszenia Opieki nad Zabytko-
wymi Budowlami. Morris dążył do odrodzenia rzemiosła w sztuce ogrodowej,
w opozycji do modnego wówczas stylu wiktoriańskiego, propagował tradycyjny
ogród staroangielski z gatunkami roślin typowymi dla czasów Tudorów. Najlep-
szym przykładem lansowanego przez Morrisa stylu była jego wiejska posiadłość
Kelmscott Manor28.

25
B. Elliott, Changing fashions in the conservation and restoration of gardens in Great-Britain, „Bulletin
du Centre de recherche du château de Versailles, Articles et études, mis en ligne le 20 septembre
2010, consulté le 26 janvier 2020”, https://bit.ly/3mYJwrg [dostęp 28.01.2019].
26
J. Harvey, Restoring Period Gardens: From the Middle Ages to Georgian Times, Londyn 1988,
s. 9–10.
27
G. Poisson, O. Poisson, Eugène Viollet-le-Duc, Paryż 2014, s. 137.
28
A. Crossley, P. Salway, William Morris’s Kelmscott: landscape and history, Barnsley 2007, s. 138.

17
Ogród jako dobro kultury

Pionierskie działania konserwatorskie w obrębie ogrodów historycznych zostały

przeprowadzone we Francji już w drugiej połowie XIX wieku przez Henriego
Duchêne’a i jego syna Achille’a Duchêne’a. Architekci krajobrazu zainicjowali
powrót do klasycznych ogrodów francuskich, realizując w latach 1875–1915 wiele
rewaloryzacji założeń rezydencjonalnych i zamkowych. Wśród nich były tak
znane obiekty jak ogrody Vaux-le-Vicomte, Balleroy czy Champs-sur-Marne.
Mimo subiektywnej reinterpretacji elementów ogrodów, każdy projekt
poprzedzali analizą źródeł historycznych29. Podobną restaurację parków
wykonywano również w innych częściach Europy, np. w bawarskim Schleißheim
czy cesarskim Schönbrunn w Wiedniu30. Działaniom architektów i ogrodników
towarzyszyła inwentaryzacja zabytków oraz rozwój badań nad historią sztuki
ogrodowej. Spośród pierwszych publikacji w tej dziedzinie należy wymienić
francuską Sztukę ogrodów: traktat o kompozycji parków i ogrodów Édouarda François
André z 1879 roku, Historię ogrodnictwa w Anglii Alicii Amherst wydaną w 1895
roku oraz dwutomową Historię sztuki ogrodowej Marie Luise Gothein z 1913 roku.
Za postępem badań i wzrostem wiedzy na temat historii sztuki ogrodniczej
kroczyła instytucjonalizacja ochrony dziedzictwa ogrodowego. Pierwsze
ustawodawstwo krajowe przyjęto w tym zakresie już w 1902 roku we Włoszech.
Później we Francji (1913), Polsce (1918), Rosji (1921) i Austrii (1923). Jeszcze
wcześniej powołano pierwsze organizacje działające na rzecz ochrony ogrodów
historycznych, jak National Trust w Anglii (1895) i Szkocji (1931) oraz francuski
La Demeure Historique (1924).31
Lata 30. XX wieku były przełomowe dla historii konserwacji zabytkowych
założeń zieleni. Powodem były narodziny idei konserwacji kreatywnej oraz
archeologii ogrodowej. Pierwsza została zainicjowana przez Rudolfa Esterera
w wykładzie Ochrona ojczyzny i nowe poglądy w budownictwie z 1929 roku.
Niemiecki architekt wysuną odważną tezę, w myśl której konserwacja zabytków
powinna mieć na celu nie tylko zachowanie obiektu, ale również ożywienie go
i uczynienie zrozumiałym dla współczesnych. Poglądy te znalazły swoje
odzwierciedlenie w ówczesnych rekonstrukcjach historycznych założeń
ogrodowych, takich jak Herrenhausen w Hanowerze, Oranienbaum w okolicach
Dessau czy drezdeńskie Großsedlitz i Zwinger. Na przykład w pierwszym z nich
dodano ornamenty kwiatowe „w celu podkreślenia dolnoniemieckiej specyfiki”

29
L. Majdecki, A. Majdecka-Strzeżek, Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych,
Warszawa 2019, s. 28.
30
H. Troll, Długi cień Karty Florenckiej – ewolucja standardów konserwacji zabytków w Niemczech,
„Ochrona Zabytków”, nr 1/2016, s. 75.
31
L. Majdecki, A. Majdecka-Strzeżek, op. cit., s. 32, 55, 60, 73, 129.

18
i przebudowano stawy na okazałe fontanny32. Międzynarodowe normy
postępowania konserwatorskiego zawarto w Karcie Ateńskiej podsumowującej
postanowienia Konferencji w Atenach z 1931 roku. W dokumencie zwrócono
uwagę na konieczność „przestudiowana zespołów zieleni i roślinnych
ornamentacji, właściwych dla pewnych zabytków i zespołów zabytkowych celem
zachowania ich dawnego charakteru”33. Równolegle rozwijała się archeologia
ogrodowa, która pozwoliła na stopniowe odejście od swobodnej interpretacji
projektantów. Siłą rzeczy mało precyzyjne źródła historyczne, takie jak opisy,
grafiki i plany, zostały teraz uzupełnione świadectwami materialnymi w postaci
pozostałości układów ogrodów, reliktów roślin, pyłków czy nasion. Pionierskie
prace w tym zakresie przeprowadzono w Kirby Hall w Northamptonshire, gdzie
odsłonięto ogród formalny z lat 80. XVII wieku34. Dziedzinę usankcjonowała
ostatecznie amerykańska badaczka Wilhelmina Feemster Jashemski, która od
1961 roku prowadziła wykopaliska w położonych na południe od Neapolu
Pompejach, Boscoreale i Oplontis, gdzie odkryła pozostałości kilku rzymskich
założeń zieleni35. Późniejszy rozwój archeologii ogrodowej zapewniły nowe
narzędzia badań, m.in. zdjęcia lotnicze o wysokiej rozdzielności i georadar.
Druga połowa XX wieku to czas wzmożonych prac konserwatorskich
w ogrodach historycznych. Restauracji bądź rewaloryzacji poddano wówczas
znaczną liczbę obiektów. Do najważniejszych realizacji należą: ogrody królewskie
w Wersalu, podparyski Meudon, Privy Garden przy rezydencji królewskiej
Hampton Court, Herrenhausen w Hanowerze, Schleißheim niedaleko
Monachium, Schwetzingen położony na południe od Heidelbergu, pałac
królewski Het Loo w holenderskim Apeldoorn36. Zrealizowano również liczne
rekonstrukcje różnego rodzaju typów ogrodów, np. rzymski przy angielskim
Fishbourne Roman Palace, średniowieczny Ogród Królowej Eleonory przy
Winchester Hall, renesansowy w Moseley Old Hall, w stylu Tudorów
w Kenilworth. Jednocześnie postępowała dalsza instytucjonalizacja ogrodów
historycznych. Najistotniejszymi wydarzeniami były: II Międzynarodowy
Kongres Architektów i Techników Zabytków zorganizowany w 1964 roku
w Wenecji, na którym przyjęto Międzynarodową Kartę Konserwacji i Restauracji
Zabytków i Miejsc Zabytkowych (Karta Wenecka), konferencja Organizacji
Narodów Zjednoczonych z 1972 roku poświęcona ochronie środowiska oraz

32
H. Troll, op. cit., s. 78–79.
33
Karta Ateńska – Postanowienia Konferencji w Atenach w 1931 r., „Vademecum Konserwatora
Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa”, red. B. Szmygin, Warszawa 2015,
s. 28.
34
J. Harvey, op. cit.
35
C. Maureen, Earthly Paradises: Ancient Gardens in History and Archaeology, Los Angeles 2003,
s. 70–71.
36
L. Majdecki, A. Majdecka-Strzeżek, op. cit., s. 27–55.

19
zorganizowana w tym samym roku w Paryżu Konferencja Generalna Organizacji
Narodów Zjednoczonych zakończona uchwaleniem Konwencji w sprawie
ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Od tej pory ogrody
historyczne jako wspólne dzieła człowieka i przyrody37 stanowią usankcjonowaną
część dziedzictwa. Wspomniana wcześniej Karta Wenecka znalazła swoje
rozwinięcie w uchwalonej w 1981 roku przez Międzynarodowy Komitet
ICOMOS-IFLA Karcie Florenckiej, która wyznaczyła obowiązujące do dziś
standardy ochrony i konserwacji ogrodów historycznych. Należą do nich m.in.
stosowanie gatunków roślin charakterystycznych dla danego założenia oraz
przeprowadzanie badań archeologicznych i historycznych przed procesem
restauracji. Ogrody zaczęły pojawiać się również na liście światowego dziedzictwa
UNESCO jako osobne wpisy lub jako części wpisów. Do pierwszych europejskich
obiektów należały królewskie parki w Wersalu (1979) i Fontainebleau (1981)
oraz ogrody arcybiskupie w Würzburgu (1981)38. Obecnie na liście widnieje
ponad pięćdziesiąt wpisów, w których ogrody historyczne zostały wymieniane
jako jedno z kryteriów lub stanowiły istotny element integralności lub
autentyzmu danego obiektu39.
Ewolucja świadomości znaczenia kulturowego i przyrodniczego ogrodów
w XX wieku ostatecznie pozwoliła na wykształcenie się idei ochrony zintegrowa-
nej zakładającej ponowne przymierze natury i kultury jako równoważnych części
krajobrazu40. W efekcie współczesna ochrona krajobrazu połączyła w sobie zasa-
dy ochrony zabytków i przyrody z planowaniem przestrzennym. Wysoka świa-
domość konieczności ochrony środowiska przyrodniczego i harmonijnego kształ-
towania krajobrazu kulturowego stworzyła podwaliny pod „muzealizację świata”.
Ogrody jako części krajobrazu stały się zatem rodzajem muzeów świata, wypeł-
nionymi zasobami przyrody oraz zbiorami dzieł człowieka tworzącymi wspólnie
dziedzictwo ogrodowe.

37
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego,
Dz.U.76.32.190, art. 1.
38
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, World Heritage List,
https://bit.ly/3qEvyNp [dostęp 10.01.2020].
39
Załącznik 1. Ogrody historyczne Europy na liście światowego dziedzictwa UNESCO, s. 39.
40
M. Siewniak, Wartości kulturowe i przyrodnicze parków zabytkowych. Natura – kultura, „Kurier
Konserwatorski”, nr 7/2010, s. 5–10.

20
Rodzaje dziedzictwa ogrodowego

Muzealizacja jawi się jako skutek ewolucji ochrony i konserwacji ogrodów

historycznych i oznacza przede wszystkim zrozumienie ich kulturowego
znaczenia. Stanowi już nie tylko badanie, inwentaryzowanie i konserwację, ale
również potrzebę kompleksowej ochrony i poznania wartości. W tym celu muzea
jako depozytariusze pamiątek przeszłości i pamięci korzystają z wyjątkowego
zasobu dziedzictwa naturalnego i kulturowego.

Dziedzictwo naturalne:
1. Formy nieożywione – ukształtowanie terenu, układ wodny, podłoże.
2. Formy ożywione – dzikie rośliny i grzyby, zwierzęta zamieszkujące ogród
oraz inne organizmy kształtujące jego metabolizm.
3. Siedliska organizmów, ekosystemy i krajobrazy.

Dziedzictwo kulturowe materialne:

1. Zaplanowane stałe obiekty powierzchniowe, liniowe i punktowe, w tym
ogrody i parki reprezentujące różne style i funkcje.
2. Obiekty in situ, np. meble plenerowe i ogrodowe, oprawa rzeźbiarska,
ceramika, hydraulika, wzornictwo ogrodowe, formowane rośliny.
3. Obiekty ex situ, np. książki ogrodnicze, dokumenty, rysunki, plany,
ikonografia, wzorniki, nasiona i kłącza, narzędzia ogrodnicze, urządzenia
pomiarowe i inne artefakty związane ze sztuką ogrodową.

Dziedzictwo kulturowe niematerialne:

1. Szeroko pojęta kultura ogrodnicza, np. tradycje i metody upraw, dobór
gatunków, rzemiosło ogrodowe, myśl inżynieryjna.
2. Formy spędzania czasu w ogrodzie.
3. Pamięć o wydarzeniach rozgrywających się w ogrodzie i postaciach.
4. Semantyka ogrodu, ewolucja idei i treści ogrodów.
5. Filozofia przyrody i sposób postrzegania natury.

21
 22
Il. 5. Muzeum Ogrodów w pałacu Klein Glienickie w Berlinie, Niemcy
Przejawy muzealizacji ogrodów

Termin „muzealizacja” oznaczał niegdyś oderwanie jakiegoś obiektu od

pierwotnego kontekstu bądź otoczenia i przeniesienie go do muzeum. Później
zaczęto rozdzielać muzealizację in situ i ex situ, gdzie ta pierwsza odnosiła się do
przekształcenia oryginalnego, nienaruszonego obszaru w muzeum, np. skansen,
muzeum na wolnym powietrzu, ekomuzeum lub muzeum rozproszone. W latach
90. XX wieku pojęcie to ulegało dalszemu zniuansowaniu w zależności od
charakteru czynności towarzyszących kolekcjonowaniu (muzealizacja
41
subiektywna i obiektywna) . Nurt „nowej muzeologii” znacznie rozszerzył
definicję muzeum i samego muzealium, co pozwoliło na włączanie do zbiorów
niemal każdego rodzaju wytworów ludzi i natury. Zjawisko „muzealizacji świata”
sprawiło, że muzea stały się depozytariuszami wiedzy i pamięci, a rozwój nowych
technologii, cyfryzacji i digitalizacji wyniósł muzealizację na poziom wirtualny
dający nieograniczone możliwości utrwalania i udostępniania42.
Zmiana świadomości społecznej i jej sposobu postrzegania przeszłości wy-
raża się w coraz powszechniejszej muzealizacji kulturowego otoczenia. Wśród
przejawów tego procesu badacze43 wymieniają: wzrost liczby muzeów i ich spo-
łecznego znaczenia, uczynienie z pamiątek historycznych swoistego rodzaju mu-
zealiów, wysoką frekwencję na wystawach, obejmowanie różnorodnymi formami
ochrony pojedynczych obiektów i całych obszarów. W szerszym znaczeniu ozna-
ką muzealizacji jest również m.in. masowe kolekcjonowanie wszelkich śladów
przeszłości, konserwacja przyrody, rekonstrukcje historyczne i profesjonalizacja
praktyki muzealnej. Odnosząc się do omówionych wcześniej postaw badaczy,
można przyjąć, że proces muzealizacji w odniesieniu do ogrodów przejawia się
dwutorowo – ex situ poprzez zakładanie kolekcji, muzeów ogrodów i organizację
wystaw im poświęconych oraz in situ, gdy założenia zieleni zyskują status obiek-
tów chronionych lub stają się żywymi muzeami, parkami tematycznymi bądź pra-
cowniami konserwatorskimi kształcącymi nową kadrę specjalistów. Sferę pomię-

41
D. Folga-Januszewska, Muzeum: fenomeny i problemy, Kraków 2015, s. 109–111.
42
W. Idziak, op. cit., s. 2.
43
Za: H. Lübbe, Muzealizacja. O powiązaniu naszej teraźniejszości z przeszłością [w:] Estetyka
w świecie, t. 3, red. M. Gołaszewska, Kraków 1991, s. 7–29; B. Korzeniewski, Muzealizacja
a późnonowoczesna przemiana stosunku do przeszłości, „Kultura współczesna”, nr 2 (40)/2004,
s. 23–34; B. Korzeniewski, Muzealizacja a przemiany stosunku do przeszłości w koncepcji
Hermanna Lubbego [w:] Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako element kultury współczesnej,
red. A. Szpociński, Warszawa 2005, s. 276–287.

23
dzy światem muzeum i ogrodu wypełnia interpretacja dziedzictwa, edukacja mu-
zealna oraz działania rekonstruktorskie.

Kolekcje, muzea i wystawy

Proces Proces muzealizacji ex situ objawia się przede wszystkim zakładaniem ko-
lekcji i muzeów, które gromadzą, badają i opiekują się szeroko pojętym dziedzic-
twem ogrodowym. Jednymi z pierwszych instytucji tego typu były Niemieckie
Muzeum Ogrodnictwa powołane w Erfurcie w 1958 roku przy okazji organizacji
I Międzynarodowej Wystawy Ogrodniczej Krajów Socjalistycznych44 oraz Au-
striackie Muzeum Ogrodnictwa w Wiedniu otwarte na przełomie 1968 i 1969
roku45. Kolejne założono dopiero w latach 70. i 80. Należały do nich: Muzeum
Ogrodnictwa w fińskim Lepaa (1975), londyńskie Muzeum Historii Ogrodów
(1976)46, Muzeum Ogrodnictwa w Ternay na południe od Lyonu (1980) oraz
Muzeum Ogrodnictwa w holenderskim Aalsmeer (1982). Ówczesne kolekcje mu-
zealne składały się przede wszystkim z maszyn, narzędzi i wszelkiego rodzaju ar-
tefaktów ogrodniczych lub botanicznych, np. nasion, preparatów roślinnych, mo-
deli owoców, makiet, grafik i planów ogrodów. Warto wspomnieć o pierwszych
muzeach etnograficznych poświęconych ogrodnictwu, jak Muzeum Ogrodników
i Winiarzy w Bambergu (1975) czy Muzeum Ogrodników-Imigrantów w bułgar-
skim Laskowec (1976).
W latach 90. zaczęły powstawać muzea o programie interdyscyplinarnym,
skupionym wokół kulturowego znaczenia ogrodów. Pierwszym z nich było Mu-
zeum Ogrodów Suzhou założone w 1992 roku w Suzhou w Chinach. Wystawa
główna składała się z czterech sal prezentujących historię sztuki ogrodowej mia-
sta, od genezy klasycznego ogrodu Suzhou po ewolucję stylu i analizę poszczegól-
nych elementów kompozycyjnych, które je charakteryzowały. Integralną częścią
muzeum był oryginalny Ogród Pokornego Zarządcy założony ok. 1513 roku47.

44
H. Bischoff, Geschichte des Deutschen Gartenbaumuseums [w:] Blumenstadt Erfurt: Waid – Gartenbau
– iga/egapark, red. M. Baumann, S. Raßloff, Erfurt 2011, s. 368.
45
Kolekcja, która stała się podstawą muzeum, została założona w latach 50. XX w. przez uczniów
i nauczycieli szkoły ogrodniczej; za: M. Dawid, E. Egg, Der österreichische Museumsführer in Farbe:
Museen und Sammlungen in Österreich, Monachium 1991, s. 404.
46
Muzeum Historii Ogrodów udostępniono publiczności 2 lata później, natomiast otaczający go
ogród otwarto w 1983 r. Kolekcja muzealna tworzona jest od 1987 r. Obecnie instytucja nosi
nazwę Muzeum Ogrodów (ang. Garden Museum); za: C. Hibbert, B. Weinreb, J. Keay, J. Keay,
The London Encyclopaedia, Londyn 2011, s. 564.
47
Suzhou Garden Museum, Park Bo Overview, https://bit.ly/3lXuWir [dostęp 18.11.2019].

24
Oprócz niego powstało jeszcze kilka historycznych muzeów ogrodnictwa: Nie-
mieckie Muzeum Szkółkarstwa w Pinneberg (1994), Niemieckie Muzeum Ogro-
dów Działkowych w Lipsku (1996), Duńskie Muzeum Ogrodnictwa (1996), Na-
rodowe Muzeum Ogrodnictwa w Ogrodach Trevarno w Wielkiej Brytanii
(1999)48 oraz Muzeum Sztuki Ogrodowej w Pałacu Fantaisie w niemieckim Ec-
kersdorf (2000). W tym ostatnim przy opracowywaniu i realizacji programu dzie-
je ogrodów zostały potraktowane jako integralna część historii sztuki i kultury.
Wyjątkowość głównej ekspozycji tkwiła nie tylko w oryginalnych eksponatach
i znakomitych dziełach sztuki, ale przede wszystkim w powiązaniu wnętrza pała-
cu i otaczającego go ogrodu. Tematy dotyczące rokoka, krajobrazowego ogrodu
sentymentalnego i historyzmu XIX wieku umieszczono w salach, które miały wi-
dok na poszczególne części ogrodu utrzymane właśnie w tych stylach49.
W XXI wieku postępował rozwój muzeów, których tematem były ogrody
i ogrodnictwo. Do wcześniej wymienionych instytucji niemieckich dołączyło Mu-
zeum Europejskiej Sztuki Ogrodowej w pałacu Benrath w Düsseldorfie (2002),
Muzeum Ogrodników w Wolfenbüttel (2005), Muzeum Nadwornych Ogrodni-
ków w pałacu Glienicke położonym między Berlinem a Poczdamem (2006) oraz
Muzeum Kultury Ogrodniczej w bawarskim Illertissen (2010). Ponadto w parku
Dømmesmoen w Grimstad powstało Norweskie Muzeum Ogrodnictwa (2010).
W maju 2013 roku u podnóża góry Yingshan w Pekinie otwarto największe na
świecie Muzeum Chińskich Ogrodów i Architektury Krajobrazu jako część
9. Międzynarodowej Wystawy Ogrodniczej EXPO. Kompleks o powierzchni
65 000 metrów kwadratowych składa się z budynku muzeum (28 200 metrów
kwadratowych powierzchni ekspozycyjnej) oraz wewnętrznego i zewnętrznego
terenu wystawowego odtwarzającego tradycyjne scenerie ogrodowe50. Obecnie
na świecie działa około czterdzieści muzeów ogrodów i ogrodnictwa, w tym aż
34 w Europie51.
Kolejnym przykładem muzealizacji ogrodów są wystawy poświęcone ogro-
dom – nie tylko we wcześniej wymienionych instytucjach, ale również w muze-
ach artystycznych i historycznych. Pierwszą odnotowaną przeze mnie była ekspo-
zycja Ogrody włoskie we florenckim Palazzo Vecchio otwarta 24 kwietnia 1931 ro-
ku. Choć powstała jako element propagandy kulturalnej reżimu faszystowskiego,

48
Muzeum zostało zamknięte w 2012 r.
49
Bayerische Verwaltung der staatlichen Schlösser, Gärten und Seen, Gartenkunst-Museum,
https://bit.ly/3mWOq84 [dostęp 18.11.2019].
50
The Museum of Chinese Gardens and Landscape Architecture, https://bit.ly/3gph7rX
[dostęp 14.11.2019].
51
Załącznik 2. Muzea ogrodów i ogrodnictwa na świecie, s. 44.

25
warto zwrócić uwagę, że była imponującym pokazem 4000 obiektów poświęco-
nych włoskiej sztuce ogrodowej od średniowiecza do końca XVIII wieku52.
Kolejne wystawy pojawiły się w europejskich muzeach dopiero w latach 50. i 60.
a wśród nich Park i ogród w malarstwie od XVI wieku do współczesności w Muzeum
Wallraf-Richartz w Kolonii z 1957 roku oraz Ogród i park w sztukach pięknych
sześciu wieków zorganizowana przez Galerię Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych
w Wiedniu (7 lipca – 13 września 1964). Po nich do najważniejszych wystaw na-
leżały Ogrody we Francji 1760–1820: kraina iluzji, obszar doświadczeń w Hôtel de Sul-
ly w Paryżu (18 maja – 11 września 1977) oraz Ogrody: święto tysiąca lat brytyjskie-
go ogrodnictwa w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie (23 maja – 26 sierpnia
1979). W Polsce pierwszymi były wystawy: Ogrody i parki Warszawy 1596–1996
zorganizowana w Muzeum Woli (19 kwietnia – 30 maja 1996),53 …o tychże pięk-
nych ogrodach… Barokowa sztuka ogrodowa w Polsce i Saksonii (1697–1763) w Łazien-
kach Królewskich (czerwiec – lipiec 1997)54 oraz Ogród. Forma – Symbol – Marze-
nie na Zamku Królewskim w Warszawie (18 grudnia 1998 – 28 lutego 1999).
Tylko w Europie w ciągu ostatnich 20 lat temat ogrodów podjęto już na
ponad stu wystawach55. Wśród nich dominują przede wszystkim ekspozycje arty-
styczne ukazujące ogród jako źródło inspiracji twórcy bądź po prostu jako motyw
w sztuce o głębokich treściach symbolicznych, np. Ogród – sztuka. Obrazy i teksty
o ogrodach i parkach w Muzeum Wiednia (21 marca 2002 – 22 września 2002),
Ogrody – porządek, natchnienie, szczęście w Städel Museum we Frankfurcie nad
Menem (24 listopada 2006 – 11 marca 2007), Jean Cotelle (1646–1708): ogrody i bo-
gowie w Grand Trianon w Wersalu (12 czerwca – 16 września 2018). Dopiero po
nich wymienić można wystawy historyczne ukazujące ewolucję form i stylów
ogrodowych oraz wystawy biograficzne przybliżające postacie twórców ogrodów,
np. Arkadia nad Jeziorem Bodeńskim – europejska kultura ogrodowa na początku XIX
wieku w Muzeum Napoleona w Szwajcarii (23 kwietnia – 16 października 2005),
Ogrody zamków w renesansie w Zamku Królewskim Blois (5 czerwca – 2 listopada
2014), Pückler. Babelsberg. Zielony Książę i Cesarzowa w Zamku Babelsberg

52
M. Cantelli, La Mostra del giardino italiano a Palazzo Vecchio (1931), „Cahiers d’études italiennes”,
nr 18/2014, s. 233–246.
53
Ta sama wystawa była wcześniej eksponowana w Muzeum Historii Budapesztu między
5 grudnia 1995 a 20 lutym 1996 r. Po Warszawie odwiedziła jeszcze Muzeum Historii Katowic
(9 sierpnia – 17 września 1996) oraz Muzeum w Kwidzynie (5 listopada 1996 – 31 marca 1997);
za: M. Siennicka, J. Wiśniewska, Muzeum Woli, Oddział Muzeum Historycznego m. st. Warszawy,
„Almanach Muzealny”, t. 2, red. T. J. Siadkowa, E. Skóra, Warszawa 1999, s. 428.
54
Wystawa była następnie eksponowana w poddrezdeńskim pałacu Großsedlitz od sierpnia do
września 1997 r.; Barokowa sztuka ogrodowa w Polsce i Saksonii (1697–1763), Warszawa 1997.
55
Załącznik 3. Wystawy czasowe o ogrodach i ogrodnictwie w Europie w XXI w. (wybór), s. 50.

26
(29 kwietnia – 15 października 2017). W Polsce do najważniejszych wystaw
ostatnich lat należały: Popołudnie w ogrodzie. Wystawa zabytkowych mebli plenero-
wych w Muzeum Sopotu (15 lipca – 30 września 2005), Raj nieutracony, czyli
o ogrodach w katowickim Muzeum Śląskim (16 grudnia 2011 – 26 lutego 2012)
i Gdańskie ogrody w Domu Uphagena – oddziale Muzeum Gdańska (28 czerwca
– 30 września 2018).
Różnorodność wystaw tkwi nie tylko w ich tematyce, ale również
w łączeniu eksponatów w ramach jednej ekspozycji – od malarstwa, grafiki
i rzemiosła artystycznego, po stroje, narzędzia ogrodnicze, a nawet żywe rośliny.
Takie rozwiązania zastosowano np. podczas wystaw Ogrody faraonów
w Rijksmuseum van Oudheden (27 kwietnia – 9 września 2012), Ogrody w Grand
Palais w Paryżu (15 marca – 24 lipca 2017) czy Ogród rozkoszy ziemskich (26 lipca
– 1 grudnia 2019) w berlińskim Martin-Gropius Bau. Wyjątkowym przykładem
jest dwuczęściowa wystawa poświęcona ogrodom starożytności zorganizowana
przez florenckie Muzeum Galileusza. Pierwsza wystawa o charakterze archeolo-
gicznym została otwarta w pomarańczarni Ogrodów Boboli we Florencji (8 maja
– 28 października 2007) pod tytułem Ogrody Antyku od Babilonu do Rzymu. Nauka,
Sztuka i Przyroda, natomiast druga Horti Pompeiani w formie zrekonstruowanych
w naturalnej skali założeń Domu Wettiuszów i Domu Malarzy w Pompejach.
Kolejnym przykładem muzealizacji jest instalacja Hortuseum eksponowana na wy-
stawie Miasto i wieś w Leeds w Wielkiej Brytanii (22 lipca – 19 września 2009).
Wydarzenie zorganizowane w ramach współpracy Project Space Leeds
i Harewood House Trust miało na celu zbadanie problemu migracji oraz ukazanie
relacji między miastami i wsiami. Instalacja w formie ułożonych w rzędzie
warzyw przypominała o pochodzeniu jedzenia. Słowo Hortuseum odzwierciedla
ideę połączenia ogrodu (łac. hortus) i muzeum. Większości wystaw towarzyszą
katalogi albo inne publikacje stanowiące ważny wkład w rozpoznanie,
inwentaryzację i naukowe opracowanie dziedzictwa ogrodowego.
Do tradycyjnych wystaw stałych i czasowych dołączają coraz częściej
ekspozycje wirtualne, które za pomocą zdigitalizowanych muzealiów, modeli 3D,
interaktywnych planów, fotografii i filmów przybliżają zagadnienia dotyczące
ogrodów i ogrodnictwa, np. stworzone na platformie Google Arts & Culture
Orchidee i Oranżerie: prywatne ogrody późnego XVII wieku w Republice Niderlandów
Biblioteki Kolegium Trójcy Świętej w Dublinie, Ogrody Luksemburskie: od
kartuzów do Senatu opracowana przez Bibliotekę i Archiwum Senatu Republiki

27
Francuskiej56 czy Przywrócone do dawnego blasku: pruskie pałace i ogrody
Stowarzyszenia Pruskich Pałaców i Ogrodów Berlin-Brandenburgia57. Dzięki
zastosowaniu technologii wirtualnego odzwierciedlenia otoczenia możliwe jest
zwiedzanie setek założeń ogrodowych na całym świecie58. Pałac w Wersalu
posiada specjalne platformy internetowe Wersal 3D59 oraz André Le Nôtre
w perspektywie (1613–2013)60, na których można prześledzić pięć wieków ewolucji
królewskiej rezydencji. Na elektronicznych nośnikach utrwalane są już nawet
dźwięki ogrodów, czego przykład stanowi płyta Usłysz Łazienki z nagraniami
fonosfery parku Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie61.

Między muzeum a ogrodem

Zgodnie z treścią ostatniego raportu Narodowego Instytutu Muzealnictwa

i Ochrony Zbiorów62 muzea otoczone zielenią są jednymi z najczęściej
odwiedzanych w Polsce. Wśród nich wyróżniają się przede wszystkim domy
historyczne: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie i Muzeum Łazienki
Królewskie w Warszawie z ponadmilionową frekwencją oraz inne rezydencje jak:
Muzeum – Zamek w Łańcucie, Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Muzeum
Zamkowe w Pszczynie, Muzeum w Nieborowie i Arkadii, Dom Urodzenia
Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli. Również w Europie muzea otoczone
zielenią cieszą się ogromną popularnością, a ich ogrody często stanowią
niezależną atrakcję turystyczną. Dotyczy to szczególnie założeń towarzyszących
domom historycznym63. Do najczęściej odwiedzanych ogrodów w 2013-2015 r.
należały: ogrody pałacu w Wersalu (6 mln odwiedzających rocznie)64, Park Güell

56
Google Arts & Culture, Orchids & Orangeries: Aspects of private gardens in the late 17th-century
Dutch Republic, https://bit.ly/2JZlihY [dostęp 6.02.2020].
57
Google Arts & Culture, Zurück zu altem Glanz: Preußische Schlösser und Gärten,
https://bit.ly/36VFYjL [dostęp 6.02.2020].
58
Największą ich bazę stanowi platforma Google Street View. Poszczególne obiekty coraz częściej
udostępniają również wirtualne zwiedzanie na swoich stronach internetowych.
59
Versailles 3d, https://bit.ly/2VVaG6A [dostęp 6.02.2020].
60
André Le Nôtre w perspektywie, https://bit.ly/3qEybyL [dostęp 6.02.2020].
61
M. Dymiter, Usłysz Łazienki, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Polska 2013.
62
Statystyka muzeów. Muzea w 2018 r., red. K. Figiel, Warszawa 2019, s. 19–20.
63
R. Rentschler, A.-M. Hede, Museum Marketing: Competing in the Global Marketplace, Oksford
2007, s. 138.
64
Dane statystyczne z 2013 r. Gardens of Versailles, https://bit.ly/33WWYo9 [dostęp 28.01.2019].

28
z Muzeum Gaudiego (ok. 2,3 mln)65, florenckie Ogrody Boboli przy pałacu Pitti
(ok. 600 tys.)66, Ogród Claude’a Moneta w Giverny (ok. 500 tys.)67. Popularność
ogrodów jest wynikiem wzrostu ich znaczenia jako przestrzeni społeczno-
kulturowej. Podsumowując 17. edycję festiwalu Do zobaczenia w ogrodach z 2019
roku Minister Kultury Republiki Francuskiej Franck Riester stwierdził:
„Zwiedzanie ogrodów jest praktyką kulturalną porównywalną ze zwiedzaniem
68
zabytków lub muzeów” . Muzea i ogrody coraz bardziej funkcjonują jako
wzajemnie przenikające się światy zapewniające swoim gościom kontakt z kulturą
i naturą.
Korzystając z umacniającego się zainteresowania zielenią, muzea coraz
chętniej tworzą bądź angażują się w projekty edukacji muzealnej i rekonstrukcji
historycznej realizowane w ogrodach. Jednym z najciekawszych przykładów są
Nieużytki Sztuki Elżbiety Jabłońskiej zachęcające do zakładania ogrodów
społecznościowych przy galeriach i muzeach sztuki współczesnej. Do akcji
włączyło się do tej pory 12 instytucji, m.in. Królikarnia - Muzeum Rzeźby
im. Xsawerego Dunikowskiego w Warszawie, Muzeum Współczesne Wrocław
i Muzeum Sztuki w Łodzi69. Ogrody są również obecne w programach edukacji
muzealnej, zarówno tej o charakterze historycznym, jak i przyrodniczym. W tym
zakresie dominują wykłady specjalistyczne organizowane często w całych seriach,
np. Magia ogrodów w Muzeum Architektury we Wrocławiu (20 marca
– 14 grudnia 2013), Ukryte znaczenia ogrodów – arcydzieła z Listy Światowego
Dziedzictwa UNESCO w Centrum Interpretacji Zabytku w Warszawie (28 stycznia
– 25 marca 2019) czy Zjednoczona Europa angielskich ogrodów w Muzeum Łazienki
Królewskie (17 października 2018 – 5 czerwca 2019). Pojawiają się również inne
formy działań edukacyjnych, takie jak spacery plenerowe, np. Tajemnice
królewskich ogrodów w Zamku Królewskim na Wawelu organizowane co roku
w ramach krakowskiego Święta Ogrodów, interaktywne pokazy Królewscy
ogrodnicy w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie prowadzone
z wykorzystaniem rekonstrukcji historycznych narzędzi i strojów oraz cykle

65
Dane statystyczne z 2014 r. Do czasu wprowadzenia specjalnych regulacji w 2013 r. liczba
odwiedzających osiągała ok. 9 milionów. Barcelona de Serveis Municipals, 2.3 million visitors at
the Park Güell the first year of regulation of the Monumental Zone, https://bit.ly/3lZAuJ4 [dostęp
12.02.2020].
66
Dane statystyczne z 2013 r. E. Cabasino, S. C. Di Marco, R. Onesti, A., Palmieri, M. Pasquazi,
Culture in Italy 2013: Basic figures, Rzym 2014, s. 5.
67
Dane statystyczne z 2015 r., H. Gross, The Psychology of Gardening, Nowy Jork 2013, s. 13.
68
Lancement des Rendez-vous aux jardins sous le signe de l’Europe, les 7, 8 et 9 juin 2019,
https://bit.ly/3qOT0b0 [dostęp 28.01.2019].
69
E. Jabłońska, Nieużytki sztuki (Art Wastelands), Zielona Góra 2015, s. 62–81, 186–187.

29
warsztatów Uroda ogrodu w Łazienkach Królewskich (15 marca – 19 kwietnia
2016) łączące praktyczne ogrodnictwo z rysunkiem i florystyką. W całej Europie
w muzealnych ogrodach zrealizowano dotychczas tysiące projektów edukacji
muzealnej i rekonstrukcji historycznej. W omawianym kontekście muzealizacja
ogrodów przejawia się więc w traktowaniu ich jako przestrzeni muzealnej dla
edukacji i doświadczania.

Od muzeum żywego do laboratorium konserwacji

Ogrody Ogrody obejmowane są różnego rodzaju formami ochrony przyrody i za-

bytków, które mają zmuzealizować gatunki, siedliska, pojedyncze obiekty, a na-
wet całe krajobrazy. Ustanawianie pomników, tworzenie parków narodowych
i kulturowych, wytyczanie korytarzy dla migracji gatunków, stref ochrony kon-
serwatorskiej, utrzymywanie zrównoważonego metabolizmu ogrodu – to tylko
niektóre z działań mających powstrzymać czas i stworzyć optymalne warunki
w żywym muzeum kultury i natury. Warto zwrócić uwagę, iż rezerwaty przyrody
już w 1961 roku zostały uznane przez Międzynarodową Radę Muzeów ICOM za
instytucje paramuzealne70. Taki sam status nadano wówczas również ogrodom
botanicznym – ze względu na ich genezę, cele dydaktyczne, działalność naukową
i wystawienniczą oraz orientację na społeczeństwo71.
Ogrody zyskują status instytucji muzealnych lub paramuzealnych niejako
awansem jako części ekomuzeów, centrów interpretacji natury, muzeów historii
naturalnej oraz muzeów na wolnym powietrzu (skansenów). Powstaje również
coraz więcej obiektów o charakterze specjalistycznym, jak ogrody-muzea arty-
stów, rzeźb lub nawet drzew. W pierwszym przypadku ogród podlega muzealiza-
cji jako źródło inspiracji dla wielkiej sztuki i przestrzeń życia twórców, którą czę-
sto sami projektowali i kształtowali. Najbardziej znanym przykładem jest ogród
Claude Moneta we francuskim Giverny. Malarz eksperymentował w doborze ro-
ślin zarówno pod względem ich gatunków, jak również kolorów i pokrojów,
komponując rabaty zgodnie z zasadami malarskimi72. Dziś to dziedzictwo konty-

70
G. Edson, D. Dean, The Handbook for Museums, Londyn – Nowy Jork 1992, s. 18.
71
C. Cipriani, Appunti di Museologia Naturalistica, Florencja 2006, s. 5. Podobne stanowisko:
C. Müller-Straten, Botanische Gärten aus der Sicht der Museologie / Botanical gardens in the light of
museology [w:] No. 30, International Symposium Botanic Gardens at the Interface between Science and
Garden Heritage Berlin 24–26 April 2009 Proceedings, red. H. W. Lack, Berlin 2013, s. 29–40;
J. Grzonkowska, Ogrody botaniczne jako naukowo opracowane kolekcje muzealne, „Muzealnictwo”,
nr 55, 2014, s. 97–106.
72
J. Bennett, The Artist’s Garden: The secret spaces that inspired great art, Londyn 2019, s. 128.

30
nuowane jest przez ogrodników, którzy utrzymują ogród tak, aby przypominał
swoje przedstawienia ze słynnych płócien Moneta. Jednak, jak podkreśla główny
ogrodnik Giverny James Priest, ogród ten nie jest muzeum, lecz żywym hołdem
dla Claude’a Moneta73. Bardziej restrykcyjnie funkcjonującym założeniem jest
Villa Maxa Liebermanna w Wannsee pod Berlinem. Tu ogród traktowany jest
dosłownie jak eksponat muzealny74. Założenie utrzymywane jest z niebywałym
pietyzmem, podług 40 obrazów pędzla Maxa Liebermanna eksponowanych we
wnętrzu muzeum.
Kolejnymi ogrodami-muzeami są parki rzeźb zapewniające naturalną sce-
nografię bądź przestrzeń ekspozycją dla prezentowanych dzieł sztuki75 oraz mu-
zea drzew, w których prezentowane, czy rosnące okazy wyróżniają się pod wzglę-
dem artystycznym lub botanicznym. Założenia te podlegają prawdziwie muzeal-
nym standardom zarówno w kwestii utrzymania, jak i dostosowania dla odwie-
dzających. Wśród najważniejszych europejskich obiektów tego typu należy wy-
mienić holenderskie Muzeum Kröller-Müller, Park Vigeland w Oslo, włoski Park
Rzeźby Chianti i Muzeum Drzew w Rapperswil-Jona w Szwajcarii.
Kolejnym przejawem muzealizacji ogrodów jest coraz częstsze przyrówny-
wanie ich właśnie do muzeów, a znajdujących się w nich roślin – do muzealiów.
Mari Marstein z Muzeum Gamle Hvam w Norwegii w swoim artykule dla Forum
Historii Ogrodów porównywała ich okazy właśnie do muzealiów76. Historyczne
odmiany i gatunki są według niej nie tylko zasobem przyrodniczym, ale również
częścią dziedzictwa kulturowego niosącego ze sobą część historii. Dlatego też
poddaje je takim samym zabiegom dokumentacyjnym i konserwatorskim jak mu-
zealia. Według konserwatorki utrzymywanie ogrodu, uprawa roślin i wszelkie
działania mające zapewnić im odpowiednie warunki środowiskowe przypominają
praktykę muzealną. Podobny pogląd wyraża wybitny włoski badacz ogrodów hi-
storycznych Paolo Galleotti. Ogród Villi di Castello we Florencji, którym zarzą-
dza, Galleotti wprost nazywa Luwrem bądź Galerią Uffizi cytrusów ze względu na
cenną kolekcję historycznych odmian77.

73
Painting the Modern Garden: Monet to Matisse, reż. D. Bickerstaff, Wielka Brytania 2016,
6:26–6:32.
74
Liebermann-Villa, https://bit.ly/2IrTX7C [dostęp 11.11.2019].
75
P. Reed, The Sculpture Garden in Modern History [w:] Peter Walker and Partners / Nasher
Sculpture Center Garden, red. J. Amidon, Nowy Jork 2006, s. 133.
76
M. Marstein, Telling the stories of grandma’s perennials. The use of visitors’ knowledge in
a museum garden, „Bulletin för trädgårdshistorisk forskning”, nr 30 / 2017, s. 16–18.
77
P. Galleotti, Gli agrumi del Granduca, https://bit.ly/3n26fTs [dostęp 11.11.2019].

31
 Kolejnym przejawem muzealizacji ogrodów jest powstawanie parków te-
matycznych bądź założeń pokazowych poświęconych różnym stylom bądź epo-
kom. 24 lipca 1960 roku w Nowej Zelandii otwarto Ogrody Hamilton – jedne
z pierwszych na świecie założeń zieleni opartych na idei historycznej i geograficz-
nej rekonstrukcji, snujących narrację o ogrodach różnych cywilizacji na prze-
strzeni ostatnich 4000 lat. Zostały one podzielone na pięć kolekcji: Rajską, Użyt-
kową, Fantasy, Botaniczną i Krajobrazową. Wśród nich odnaleźć można m.in.
włoski ogród renesansowy inspirowany Villą Lante w Tivoli, ogród kuchenny
czerpiący z tradycji europejskich XVIII i XIX wieku oraz wiktoriański ogród
kwiatowy78.
W następnych dziesięcioleciach w podobnej konwencji ukształtowano kilka
innych obiektów na całym świecie. Najbardziej znanym europejskim przykładem
są Ogrody Świata w Berlinie otwarte w 1987 roku jako ogród botaniczny z okazji
750-lecia lokacji stolicy Niemiec. Od 2000 roku zaczęto przekształcać je w park
tematyczny poprzez tworzenie kolejnych założeń odzwierciedlających stylistykę,
architekturę i roślinność danego regionu świata. Dziś na obszarze 43 hektarów
zobaczyć można m.in. ogród orientalny, balijski, koreański, japoński, chrześcijań-
ski, angielski, włoski renesansowy i chiński79. W Polsce do najbardziej znanych
parków tematycznych należą Ogrody Hortulus w Dobrzycy i ogrody pokazowe
Frank-Raj i Kapias niedaleko Pszczyny80. Tego rodzaju założenia powstają rów-
nież przy instytucjach muzealnych, czego przykładem są Ogrody przez Wieki
przy Muzeum Domu Geffrye w Londynie pokazujące rozwój ogrodów miejskich
od czasów Tudorów aż po czasy współczesne81, Ogród Rzymski przy Narodowym
Muzeum Legionu w Caerleon niedaleko angielskiego Newport czy ogród śre-
dniowieczny przy Narodowym Muzeum Wieków Średnich (Muzeum Cluny)
w Paryżu podzielony na ekspozycje problemowe: ogród warzywny, medyczny,
niebiański z roślinami poświęconymi Maryi oraz dworski ogród miłości82.
Wyjątkowym przykładem tematycznego ogrodu muzealnego jest Nowy Dom
Szekspira w Stratford-upon-Avon, otwarty ponownie po przebudowie w 2016
roku. Założenie łączy ogrody historyczne (wiktoriański i rekonstrukcję ogrodu
węzłowego Tudorów z 1920 roku) z ekspozycją odkrytych fundamentów zburzo-
nego domu poety oraz współczesnym ogrodem edukacyjnym poświęconym jego

78
Hamilton Gardens, About Us, https://bit.ly/3mXdSul [dostęp 11.11.2019].
79
Berlins Grüne Orte: Reiseführer durchs Berliner Stadtgrün, Berlin 2016, s. 214.
80
M. Pisarek, M. Gargała, L. Lichołai, Polskie ogrody pokazowe jako nowe miejsce destynacji turystów,
„Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN” nr 163 / 2015, s. 103–120.
81
Museum of the Home, Gardens Through Time, https://bit.ly/3qyKlJD [dostęp 14.11.2019].
82
Jardin médiéval du musée de Cluny, https://bit.ly/2LbqkbG [dostęp 11.11.2019].

32
dziełom83. Żywa scenografia koresponduje z wnętrzem muzeum, stanowiąc jego
wyraźną kontynuację.
Uwagę zwracają również pierwsze projekty ogrodów, których założenia
wprost wskazują na ich muzealizację. Takim przykładem jest koncepcja Środowi-
skowej muzeografii ogrodu włoskiego autorstwa Sebastiana Gonzaleza i Sebastiana
Gonzaleza ze studia Beta Architecture dla fragmentu terenu nad rzeką Fossa Stor-
ta przepływającą przez miejscowość Marcon niedaleko Wenecji. Projektanci do-
konali doboru roślinności dopasowanej do tamtejszego otoczenia i klimatu, nada-
jąc jej walor edukacyjny. Zmuzealizowany krajobraz całego założenia wykorzystu-
je dwa elementy klasycznego ogrodu włoskiego, jakimi są rzeźby i charaktery-
styczne dla tego regionu rośliny. Znajdujące się w nim obiekty architektoniczne
tworzą program mający pobudzić i rozwinąć świadomość ekologiczną u użyt-
kowników i skłonić ich do dbania o przyrodę. Prowadzą do nich elementy syste-
mu informacyjnego o krajobrazie i gatunkach zwierząt i roślin, zachęcające do
nauki i odkrywania jak podczas lekcji muzealnych. Ogród uzupełniają przestrze-
nie socjalizacji i rekreacji84.
Muzealizacja to również podnoszenie stopnia profesjonalizacji kadr spra-
wujących opiekę nad muzealnymi założeniami zieleni. Stały się one żywymi labo-
ratoriami kształtowania zasad uprawy, zarządzania i konserwacji. Konserwatorzy,
pracownicy techniczni i ogrodnicy coraz częściej pełnią rolę ich kuratorów, dzięki
czemu angażowani są w nowe zadania, jak np. obsługa publiczności, organizacja
wystaw, zarządzanie dziedzictwem ogrodowym, kształtowanie programów edu-
kacji i rekonstrukcji muzealnej. Stawia to przed nimi zupełnie nowe wyzwania
i otwiera wiele ścieżek rozwoju zawodowego85. Wobec licznych zagrożeń ogro-
dów historycznych towarzyszących muzeom obserwować można ich wzmożone
zaangażowanie w samodzielne kształtowanie kompetentnych kadr. Takie możli-
wości zapewnia im odpowiednie zaplecze organizacyjne pozwalające na prowa-
dzenie badań i realizację prac konserwatorskich wyznaczających dzisiejsze stan-
dardy dla zabytków. Pierwszy aspekt realizują zazwyczaj muzealne działy nauki
eksplorujące zagadnienia z zakresu form ogrodowych, wzornictwa, botaniki lub
techniki. Takim przykładem jest ośrodek badań pałacu w Wersalu, których w la-
tach 2007–2013 realizował program Rośliny w wielkich europejskich ogrodach w cza-

83
Shakespeare Birthplace Trust, Shakespeare’s New Place opens 20 August, https://bit.ly/3lRZYbq
[dostęp 11.11.2019].
84
Beta Architecture, Environmental Museography of an Italian Garden, https://bit.ly/39Wmu0q
[dostęp 3.12.2019].
85
J. Kuśmierski, Zawód: konserwator zabytkowej zieleni, „Zieleń miejska” nr 4 (141)/2019, s. 20.

33
sach nowożytnych. Informacje zebrane przez naukowców zostały wykorzystane do
rozwoju działalności muzeum, m.in. organizacji międzynarodowej konferencji
Botanika stosowana w historycznych ogrodach, opracowania merytorycznego dwóch
wystaw Nauka i kurioza na dworze wersalskim (26 października 2010 – 3 kwietnia
2011) oraz Kwiaty Króla (2 lipca – 29 września 2013)86. W 2019 roku Muzeum
Ogrodów w Londynie otworzyło natomiast specjalne archiwum gromadzące ma-
teriały z działalności wybitnych brytyjskich projektantów XX i XXI wieku, takich
jak Penelope Hobhouse, Beth Chatto, John Brookes, Russell Page i Janet Jack.
Zbiory uzupełnia twórczość pisarzy i fotografików, którzy interpretowali i do-
kumentowali ich ogrodowe dzieła87.
W aspekcie technicznym niektóre muzea wykształciły nawet swego rodzaju
szkoły rzemiosła ogrodowego. Od 2006 roku w Wielkiej Brytanii działa Program
Stażowy w Ogrodach Historycznych i Botanicznych oferujący roczną lub dwulet-
nią praktykę w ogrodach rezydencji: Hampton Court, Osborne House
i Chatsworth House88. Włoska Fundacja Instytutu Technicznego na rzecz inno-
wacyjnych technologii dla dziedzictwa, działań kulturalnych i turystycznych pro-
wadzi szkołę konserwatorów ogrodów historycznych, których zajęcia realizowane
są w ogrodach Muzeum Capodimonte w Neapolu i Pałacu Królewskiego w Cas-
sercie89. Interesującym przykładem współpracy międzymuzealnej jest program
wymiany pracowników Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich
(ARRE), zapewniający możliwość spotkań specjalistów z całego kontynentu w ce-
lu wymiany wiedzy i doświadczeń, również w zakresie ogrodów historycznych90.

86
Centre de recherche du château de Versailles, https://bit.ly/3gsRvdJ [dostęp 20.02.2020].
87
Garden Museum, https://bit.ly/36Tpwke [dostęp 20.02.2020].
88
Historic and Botanic Garden Training Programme, https://bit.ly/3mXubah
[dostęp 26.12.2019].
89
Fondazione Istituto Tecnico Superiore per Tecnologie Innovative per i Beni e le Attività Cultur
ali e Turistiche, Bando ITS tecnologie innovative per gli edifici, i giardini e i parchi storici,
https://bit.ly/3oDzcp9 [dostęp 28.12.2019].
90
European Garden Heritage Network, EGHN gardens agree on an exchange program,
https://bit.ly/37Mqn5p [dostęp 28.12.2019].

34
35
 36
Il. 6. Park Monserrate w Sintrze, Portugalia
Podsumowanie i wnioski

Ewolucja świadomości znaczenia przyrodniczego, a przede wszystkim – co dla nas

ważne – kulturowego ogrodów stała się przyczynkiem do ich ochrony i konser-
wacji, a następnie muzealizacji. Proces ten zapoczątkowany ponad 200 lat temu
umożliwił spojrzenie na ogrody jako na ważny element dziedzictwa. Materialne
zasoby kultury ogrodowej stały się przedmiotem muzealizacji fizycznej, polegają-
cej na przeniesieniu w mury muzeów (muzealizacja ex situ) oraz konceptualnej,
która charakteryzuje się traktowaniem ogrodu jako przestrzeni muzealnej (mu-
zealizacja in situ). Pierwsza przejawia się zakładaniem kolekcji, muzeów ogrodów,
organizacją wystaw im poświęconych, druga natomiast obejmowaniem ich spe-
cjalną ochroną lub nadawaniem im statusu żywych muzeów lub parków tema-
tycznych. Niematerialne dziedzictwo stanowi coraz częściej przedmiot działań in-
terpretatorów, edukatorów oraz rekonstruktorów historycznych.
Muzealizacja ogrodów stanowi ważną odpowiedź na dylematy konserwato-
rów w kwestii ochrony dziedzictwa ogrodowego i jedną z istotnych dróg posze-
rzania pola zainteresowania muzeów. Należy zwrócić uwagę, że założenia zieleni
są bodaj najtrudniejszymi, bo żywymi obiektami konserwacji. Z tego względu
w przypadku ogrodów mijają się z celem praktyki mające bezwzględnie utrzymać
trwałość i niezmienność roślinnego tworzywa. Typowa dla praktyk muzealnych
konserwacja nie ma zatem tu zastosowania. Jej granice wymagają poszerzania
i nowej interpretacji. Coraz częściej zatem specjaliści zwracają się ku tzw.
konserwacji procesowej, która polega na cyklicznym kształtowaniu,
utrzymywaniu, zarządzaniu zmianami i zasobami w poszczególnych okresach
trwania ogrodu. Wobec fizycznych działań szczególnie rekonstrukcji dawnych
założeń, postuluje się konserwację przez dokumentację oraz utrwalanie ich
wartości. Kulturowe podejście do ogrodów poszerza wiedzę o historii i źródłach
inspiracji sztuki, religii i filozofii. Takie ujęcie daje nowy obszar rozwoju
instytucji muzealnych jako depozytariuszy dziedzictwa ogrodowego.
Muzealizacja ogrodów jest zatem procesem złożonym, stosunkowo nowym
i długotrwałym, który najprawdopodobniej sięgnie także w przyszłość. Jej dalsze
kierunki rozwoju będą wynikiem wzajemnej synergii zmian społecznych
i środowiskowych. Przede wszystkim należy spodziewać się kolejnych muzeów,
nowych wystaw oraz programów edukacyjnych poświęconych ogrodom
i ogrodnictwu. Zmiana pojęcia i stałe poszerzanie granic muzeów sprawi, że
zieleń na dobre stanie się ich częścią nie tylko w sensie terytorialnym, ale również

37
programowym. W tym aspekcie muzea umocnią swoją rolę ośrodków
interpretacji dziedzictwa, edukacji kulturowej, jak również szkolenia fachowców.
Ich absolwenci wyznaczać będą nowoczesne standardy konserwacji zabytkowych
założeń zieleni i ochrony dziedzictwa ogrodowego. Istotna będzie również
zmiana misji muzeów, które będą musiały odejść od konformistycznej narracji
historycznej na rzecz dyskusji o współczesnych wyzwaniach, m.in. kryzysie
demokracji, pogłębiających się nierównościach, postkolonializmie, konfliktach,
zmianach klimatu, zanieczyszczeniu wód i powietrza, degradacji
bioróżnorodności, bezpieczeństwie żywieniowym oraz wyczerpywaniu się
zasobów naturalnych. W zglobalizowanym świecie pełnym problemów
społecznych i środowiskowych ogrody będą stanowić jedno z kluczowych
narzędzi przy ich rozwiązywaniu. Są one bowiem prawdziwie ponadnarodowe
i łączą ludzi niezależnie od wzajemnych antagonizmów czy różnic kulturowych.
Muzealny ogród społeczny stanie się inkluzywnym miejscem nauki zasad
demokracji, równości i wspólnego budowania. Różnorodność i historia
pochodzenia roślin będą przyczynkiem do dialogu o kolonializmie, migracji albo
rasizmie. Głęboka symbolika ogrodów umożliwi przybliżenie postrzegania świata
przez różne kultury i przeciwdziałanie ksenofobii. Muzea poprzez ogrody połączą
ludzi z ich przeszłością, zbiorowymi i indywidualnymi doświadczeniami, tworząc
przyszłość oraz zmianę społeczną.
Podobnie będzie się miała kwestia zagrożeń środowiskowych, którym nie
zaradzą międzynarodowe porozumienia i nowe „ekologiczne” rozwiązania, jeśli
nie wykształci się nowy model kultury opartej na odpowiedzialnym zarządzaniu
zasobami (ang. stewardship). W tym zakresie muzea najpewniej włączą w działania
swoje ogrody i tradycyjne metod uprawy, jak ogrodnictwo regeneracyjne,
biodynamiczne, organiczne czy permakulturowe. Pozwolą one nie tylko na
aktywne działanie przeciwko zmianom klimatu, ale również uodpornią ogrody na
ich skutki. Niemniej jednak rozwiązania te nie wpłyną na zatrzymanie dalszej
środowiskowej degradacji historycznych założeń. Muzealizacja może być jedyną
możliwością zachowania historycznych i artystycznych wartości ogrodów, a także
utrwalenia pamięci o nich.

38
Załącznik 1. Ogrody historyczne Europy
na liście światowego dziedzictwa UNESCO91.

Austria
1. Historyczne centrum Wiednia (parki miejskie i ogrody m.in. Volksgarten,
Rathauspark, Burggarten, ogrody pałacu Belvedere)
2. Pałac i ogrody Schönbrunn
3. Miasto Graz – historyczne centrum i zamek Eggenberg (ogrody zamkowe)

Belgia
4. Dom Stoclet

Białoruś
5. Architektoniczny, rezydencjonalny i kulturalny zespół rodu Radziwiłłów
w Nieświeżu

Czechy
6. Historyczne centrum Czeskiego Krumlowa (ogrody zamkowe)
7. Historyczne centrum Pragi (m.in. Ogrody Królewskie, Ogrody Pałacowe
pod Zamkiem Praskim, Ogród Vrtbowski, park zamkowy w Průhonicach)
8. Krajobraz kulturowy Lednice-Valtice
9. Ogrody i pałac w Kromieryżu
10. Pałac w Litomyšli
11. Willa Tugendhat w Brnie

Dania
12. Krajobraz polowań par force w Północnej Zelandii

Francja
13. Dolina Loary pomiędzy Sully-sur-Loire i Chalonnes (kilkadziesiąt zam-
ków i ogrodów m.in. w Amboise, Blois, Chambord, Chenonceau,
Cheverny)
14. Pałac i park w Fontainebleau
15. Pałac i park w Wersalu

91
Lista obejmuje wybór wpisów UNESCO, w których ogrody historyczne zostały wymienione
wśród kryteriów lub stanowiły istotny element integralności lub autentyzmu danego obiektu.
Źródło: UNESCO World Heritage List, https://bit.ly/37PXbux [dostęp 14.09.2020].

39
Hiszpania
16. Alhambra, Generalife i Albayzín, Grenada
17. Dzieła Antoniego Gaudíego (Park Güell w Barcelonie)
18. Gaj palmowy (Palmeral) w Elche
19. Katedra, pałac Alcázar i Główne Archiwum Indii w Sewilli
20. Klasztor i otoczenie Escorialu, Madryt
21. Krajobraz kulturowy Aranjuez (Ogród Księcia, Ogród na Wyspie,
Ogród Parterowy, ogrody Króla i Izabeli II)

Łotwa
22. Historyczne Centrum Rygi (parki miejskie m.in. Park Kronvalda,
Park Bastejkalna, Esplanāde, Ogród Vērmane)

Niemcy
23. Klasyczny Weimar (m.in. dom i ogród Goethego, park nad Ilm,
pałac i park Belvedere, pałac i park Ettersburg, zamek i park Tiefurt)
24. Królestwo Ogrodów Dessau-Wörlitz (m.in. pałac Luisium i Mosigkau,
Oranienbaum, Georgium, park w Wörlitz, Großkühnau)
25. Modernistyczne osiedla mieszkaniowe w Berlinie (ogrody)
26. Pałace Augustusburg i Falkenlust w Brühl
27. Pałace i parki Poczdamu i Berlina (m.in. zespoły pałacowo-ogrodowe
Sanssouci, Babelsberg, Sacrow, Glienicke, Pawia Wyspa)
28. Park górski Wilhelmshöhe
29. Park Mużakowski (razem z Polską)
30. Rezydencja w Würzburgu z ogrodami dworskimi i placem

Polska
31. Hala Stulecia we Wrocławiu (Park Szczytnicki)
32. Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny
i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy
33. Park Mużakowski (razem z Niemcami)

Portugalia
34. Krajobraz kulturowy Sintry (m.in. park w Monserrate, Pałac Narodowy
w Sintrze, Park Pena, Quinta de Regaleira, pałac Seteais)
35. Rezydencja Królewska w Mafrze – pałac, bazylika, klasztor, ogród Cerco
i zwierzyniec (Tapada)
36. Sanktuarium Dobrego Jezusa z Góry (Bom Jesus do Monte) w Bradze
(ogrody drogi krzyżowej)

40
Rosja
37. Historyczne centrum Petersburga i powiązane grupy zabytków
(m.in. Ogród Letni, Carskie Sioło, pałac Peterhof, pałac Strelna)

Szwecja
38. Dobra Królewskie w Drottningholm

Ukraina
39. Rezydencja metropolitów Bukowiny i Dalmacji w Czerniowcach

Węgry
40. Budapeszt, wraz z brzegami Dunaju, Zamkiem Królewskim
i aleją Andrássyego (park miejski)
41. Opactwo benedyktyńskie Pannonhalma i jego środowisko naturalne
(ogród botaniczny)

Wielka Brytania
42. Angielskie Lake District (ogrody i ukształtowany krajobraz)
43. Królewskie Ogrody Botaniczne Kew
44. Morskie Greenwich (Park Greenwich)
45. Pałac Blenheim
46. Park Królewski Studley wraz z ruinami opactwa Fountains Abbey
47. Saltaire (Park Robertsa)

Włochy
48. XVIII-wieczny Pałac Królewski w Casercie z parkiem, Akweduktem
Vanvitellego i zespołem San Leucio
49. Historyczne centrum Florencji (Ogrody Boboli)
50. Ogród botaniczny (Orto Botanico), Padwa
51. Rezydencje królewskie dynastii sabaudzkiej (22 pałace i wille m.in. Villa
della Regina, Palazzina di caccia di Stupinigi, Reggia di Venaria Reale)
52. Willa d’Este, Tivoli
53. Willa Hadriana, Tivoli
54. Wille i ogrody Medyceuszy w Toskanii (14-ście willi, pałaców i ogrodów
m.in. Ogrody Boboli, Villa di Castello, Villa La Petraia)

Skreślone
55. Drezdeńska Dolina Łaby (m.in. pałac Albrechtsberg, pałac Pillnitz)

41
Il. 7. Ogrody historyczne Europy
na liście światowego dziedzictwa UNESCO

42
43
Załącznik 2. Muzea ogrodów i ogrodnictwa na świecie.

Australia
1. Australijskie Muzeum Ogrodnictwa
(ang. Australian Museum of Gardening), Springfield

Austria
2. Austriackie Muzeum Ogrodnictwa
(niem. Österreichisches Gartenbaumuseum), Wiedeń

Belgia
3. Muzeum Ogrodów (nid. Museumtuin), Gaasbeek

Bułgaria
4. Muzeum Ogrodników-Imigrantów (buł. Музей
на гурбетчийското градинарство), Laskowec

Chiny
5. Chińskie Muzeum Historii Prywatnych Ogrodów
(chin. 中国私家园林史博物馆), Pekin
6. Muzeum Chińskich Ogrodów i Architektury Krajobrazu
(chin. 中国园林博物馆官网), Pekin
7. Muzeum Ogrodów Suzhou (chin. 苏州园林博物馆), Suzhou

Czechy
8. Muzeum uprawy winorośli, ogrodnictwa i krajobrazu
(cz. Muzeum vinařství, zahradnictví a krajiny), Valtice

Estonia
9. Muzeum Lokalnej Tradycji Räpina i Ogrodnictwa
(est. Räpina Koduloo - ja Aiandusmuuseum), Räpina

Finlandia
10. Muzeum Ogrodów w Lepaa (fin. Lepaan Puutarhamuseo), Lepaa
11. Muzeum Ogrodnictwa Południowo-Zachodniej Finlandii
(fin. Lounais-Suomen Puutarhamuseo), Tuorla

Francja
12. Muzeum Ogrodnictwa (fr. Musée du Jardinage), Ternay

Hiszpania
13. Muzeum Ogrodników (hiszp. Museo de Jardineros), Madryt

44
Holandia
14. Muzeum Ogrodnictwa (nid. Tuinbouwmuseum), Aalsmeer
15. Muzeum Szkółkarstwa (nid. Boomkwekerijmuseum), Boskoop

Kanada
16. Muzeum Narzędzi Ogrodniczych (fr. Musée d’outils de jardinage),
Grand-Métis

Łotwa
17. Muzeum Ogrodnictwa im. Petera Upisa
(łot. Pētera Upīša Dārzkopības muzejs), Dobele

Niemcy
18. Centrum Sztuki Ogrodowej i Kultury Krajobrazu
(niem. Zentrum für Gartenkunst und Landschaftskultur), Jüchen
19. Muzeum Europejskiej Sztuki Ogrodowej (niem. Museum
für Europäische Gartenkunst), Düsseldorf
20. Muzeum Konewek (niem. Gießkannenmuseum), Gießen
21. Muzeum Krasnali Ogrodowych (niem. Gartenzwergmuseum), Gräfenroda
22. Muzeum Kultury Ogrodniczej (niem. Museum der Gartenkultur), Illertissen
23. Muzeum Nadwornych Ogrodników (niem. Hofgärtnermuseum), Berlin
24. Muzeum Ogrodników (niem. Gärtnermuseum), Wolfenbüttel
25. Muzeum Ogrodników i Winiarzy (niem. Gärtner- und Häckermuseum),
Bamberg
26. Muzeum Ogrodu Klasztornego (niem. Klostergartenmuseum),
Oelinghausen
27. Muzeum Sztuki Ogrodowej (niem. Gartenkunst-Museum), Eckersdorf
28. Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa (niem. Deutsches Gartenbaumuseum),
Erfurt
29. Niemieckie Muzeum Ogrodów Działkowych (niem. Deutsches Kleingärt-
nermuseum), Lipsk
30. Niemieckie Muzeum Szkółkarstwa (niem. Deutches Baumschulmuseum),
Pinneberg

Norwegia
31. Norweskie Muzeum Ogrodnictwa (norw. Norsk Hagebruksmuseum),
Grimstad

Rosja
32. Muzeum Historii Sadownictwa Uralu Środkowego (ros. Музей
плодового садоводства Среднего Урала), Jekaterynburg

45
Szwecja
33. Muzeum Ogrodnictwa (szw. Trädgårdsmuseum), Skänninge
34. Muzeum Ogrodnictwa w Tungelsta (szw. Tungelsta Trädgårdsmuseum),
Tungelsta

Wielka Brytania
35. Brytyjskie Muzeum Kosiarek (ang. British Lawnmower Museum), Southport
36. Muzeum Ogrodów (ang. Garden Museum), Londyn
37. Muzeum Ogrodnictwa (ang. Museum of Gardening), Hassocks
38. Centrum Historii Ogrodnictwa (ang. The Story of Gardening Centre),
Somerset
39. Muzeum Wsi Waterperry (ang. Waterperry’s Museum of Rural Life),
Wheatley

Włochy
40. Floriseum – Muzeum Kwiatów (wł. Floriseum Museo del Fiore), Sanremo

Nieczynne muzea
41. Narodowe Muzeum Ogrodnictwa (ang. National Museum of Gardening),
Trevarno, Wielka Brytania, 1999–2012
42. Duńskie Muzeum Ogrodnictwa (duń. Det Danske Gartnerimuseum), Beder,
Dania, 1996–2019 – zbiory podzielone pomiędzy Centrum Edukacji
Rolniczej Århus w Beder (duń. Jordbrugets UddannelsesCenter Århus)
i Muzeum Zieleni w Auning (duń. Det Grønne Museum)

Muzea w organizacji
43. Europejskie Centrum Sztuki Ogrodowej im. Eduarda Petzolda, Ścinawka
Górna, Polska
44. Muzeum Ogrodnictwa (fr. Musée du Jardinage), Halloy-Les-Pernois,
Francja
45. Muzeum Ogrodnictwa (cz. Muzeum Zahradnictví), Czeski Krumlow,
Czechy
46. Muzeum Ogrodów i Krajobrazu (wł. Museo del Giardino e del Paesaggio),
Monza, Włochy

46
47
Il. 8. Muzea ogrodów i ogrodnictwa na świecie
48
49
Załącznik 3. Wystawy czasowe o ogrodach i ogrodnictwie
w Europie w XXI w. (wybór).

Trzy spojrzenia na historię zieleni Erfurtu (niem. Drei Fenster in Erfurts grüne
Vergangenheit), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt, Niemcy, 2001.

Henri Le Sidaner w swoim ogrodzie w Gerberoy, 1901–1939 (fr. Henri Le Sidaner en

son jardin de Gerberoy, 1901–1939), Muzeum Departamentu Oise w Beauvais,
Francja, 16 maja – 7 października 2001.

Ogród – sztuka. Obrazy i teksty o ogrodach i parkach (niem. Garten – Kunst. Bilder
und texte von gärten und parks), Muzeum Wiednia, Austria,
21 marca – 22 września 2002.

Ogrodowe królewstwo Branitz/Cottbus Księcia Pücklera (niem. Fürst Pückler und

sein Gartenreich Branitz/Cottbus), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt,
Niemcy, 2003.

Sztuczny deszcz: spodoby podlewania konewką (niem. Künstlicher Regen: Eine

Annäherung an die Gießkanne), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt,
Niemcy, 2005.

Arkadia nad Jeziorem Bodeńskim – europejska kultura ogrodowa na początku

XIX wieku (niem. Arkadien am Bodensee – Europäische Gartenkultur
des beginnenden 19. Jahrhunderts), Muzeum Napoleona, Salenstein, Szwajcaria,
23 kwietnia – 16 października 2005.

Popołudnie w ogrodzie. Wystawa zabytkowych mebli plenerowych, Muzeum

Sopotu, Polska, 15 lipca – 30 września 2005.

Nowe światy życia! – miasta-ogrody w Niemczech (niem. Neue Lebenswelten! –

Gartenstädte in Deutschland), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt, Niemcy,
5 marca – 30 grudnia 2006.

Natura i miasto. Publiczna zieleń miejska we Wrocławiu od schyłku XVIII do połowy

XX wieku, Muzeum Architektury, Wrocław, Polska, 6 lipca – 28 sierpnia 2006.

50
Ogrody marzeń. Sztuka plakatu od Alfonsa Muchy do Klausa Staecka
(niem. Gartenträume. Plakatkunst von Mucha bis Staeck), Ludwiggalerie,
Oberhausen, Niemcy, 9 września – 26 listopada 2006.

Ogrody – porządek, natchnienie, szczęście (niem. Gärten – Ordnung, Inspiration,

Glück), Städel Museum, Frankfurt nad Menem, Niemcy,
24 listopada 2006 – 11 marca 2007.

Ostre rzeczy – historia ogrodniczych narzędzi tnących (niem. Scharfe Sachen – Die
Geschichte der gärtnerischen Schneidegeräte), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa,
Erfurt, Niemcy, 2007.

The Gardenlust – ogród w sztuce (niem. Gartenlust – der Garten in der Kunst),
Belvedere, Wiedeń, Austria, 22 marca – 24 czerwca 2007.

Ogrody starożytności – od Babilonu po Cesarstwo Rzymskie (wł. Il giardino antico

da Babilonia a Roma), Galeria Uffizi – Ogrody Boboli, Florencja, Włochy,
8 maja – 28 września 2007.

Od ogrodu (fr. Côté jardins), Muzeum Rzymskie, Vallon, Francja,

15 czerwca 2007 – 31 maja 2008.

Ogród Eden. Ogród w sztuce od 1900 r. (niem. Garten Eden. Der Garten in der Kunst
seit 1900), Kunsthalle, Emden, Niemcy, 1 grudnia 2007 – 30 marca 2008 i Galeria
Miejska Bietigheim-Bissingen, Niemcy, 19 kwietnia – 6 lipca 2008.

Beth Chatto, Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka Brytania,

18 listopada 2008 – 12 kwietnia 2009.

Rozluźniona i napowietrzona – kultywacja gleby w ogrodnictwie (niem. Locker und

Luftig – Bodenbearbeitung im Gartenbau), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa,
Erfurt, Niemcy, 2009.

Po prostu imperialne! Ogrody rodziny Bonaparte (niem. Einfach kaiserlich!

Die Gärten der Familie Bonaparte), Muzeum Napoleona, Salenstein, Szwajcaria,
20 kwietnia – 18 października 2009.

51
Między kapustą a cyprysami. Sztuka ogrodowa nad Emscher i Ruhrą (niem.
Zwischen Kappes und Zypressen. Gartenkunst an Emscher und Ruhr), Ludwiggalerie,
Oberhausen, Niemcy, 21 lutego – 30 maja 2010.

Francuskie ogrody romantyczne: od ogrodu oświecenia do parku romantycznego,

1770–1840 (fr. Jardins romantiques français: du jardin des Lumières au parc romantique,
1770–1840), Muzeum Romantyzmu, Paryż, Francja, 8 marca 2010 – 17 lipca 2011.

Ogrody impresjonistów (hiszp. Jardines impresionistas), Muzeum Narodowe

Thyssen-Bornemisza, Madryt, Hiszpania, 16 listopada 2010 – 13 lutego 2011.

Ogród egipski (niem. Ägyptische Gärten), Muzeum Rzymsko-Germańskie, Kolonia,

Niemcy, 26 maja – 6 listopada 2011.

Raj nieutracony, czyli o ogrodach, Muzeum Śląskie, Katowice, Polska,

16 grudnia 2011 – 26 lutego 2012.

Ogrodnik – zawód z tradycją i przyszłością (niem. Gärtner – Beruf mit Tradition und
Zukunft), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt, Niemcy,
4 marca – 31 października 2012.

Ogrody faraonów (hol. Tuinen van de farao’s), Rijksmuseum van Oudheden, Lejda,
Holandia, 27 kwietnia – 9 września 2012.

Ogród Claude Moneta (tur. Monet’nin Bahçesi), Muzeum Sakıp Sabancı, Stambuł,
Turcja, 9 września 2012 – 6 stycznia 2013.

Kwiaciarstwo (ang. Floriculture), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka Brytania,

1 lutego – 1 kwietnia 2013.

Ogród. Książki i traktaty od XVI do XX wieku (hiszp. El jardín. Libros y tratados de

los siglos XVI al XX), Biblioteka Wyższej Szkoły Technicznej Architektury,
Madryt, Hiszpania, 1 marca – 30 kwietnia 2013.

André Le Nôtre w Vaux le Vicomte. Pionierskie dzieło francuskiego ogrodu formalne-

go (fr. André Le Nôtre à Vaux le Vicomte. L’œuvre fondatrice du jardin à la française),
Pałac Vaux-le-Vicomte, Maincy, Francja, 9 marca 2013 – dziś.

52
André Le Nôtre i ogrody Chantilly w XVII i XVIII wieku (fr. André Le Nôtre et les
jardins de Chantilly aux XVIIe et XVIIIe siècles), Muzeum Condé, Chantilly, Francja,
12 kwietnia – 7 lipca 2013.

Gabinet kultury ogrodniczej. 500 lat kultury ogrodniczej w Kromieryżu (cz. Kabinet
zahradní kultury. 500 let zahradní kultury v Kroměříži), Zamek Arcybiskupi,
Kromieryż, Czechy, 19 kwietnia 2013 – dziś.

Wersalski labirynt: od mitu do gry (fr. Le labyrinthe de Versailles : du mythe au jeu),

Wersalska Biblioteka Miejska, Wersal, Francja, 14 września – 14 grudnia 2013.

André Le Nôtre w perspektywie, 1613–2013 (fr. André Le Nôtre en perspectives,

1613–2013), Pałac w Weralu, Francja, 22 października 2013 – 23 lutego 2014.

Moda i ogrody (ang. Fashion and Gardens), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka
Brytania, 7 lutego – 27 kwietnia 2014.

Projekt z ryciny czytany, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji, Białystok,

Polska, 14 lutego 2014 – dziś.

Sztuczny deszcz: spodoby podlewania konewką (niem. Künstlicher Regen: Eine

Annäherung an die Gießkanne), Muzeum Kultury Ogrodniczej, Illertissen, Niemcy,
12 kwietnia – 7 września 2014.

Ogrody zamków w Renesansie (fr. Jardins des Châteaux à la Renaissance), Zamek

Królewski w Blois, Francja, 5 czerwca – 2 listopada 2014.

Ogrodowe światy (niem. Gartenwelten), Muzeum Kultury Ogrodniczej

w Illertissen, Niemcy, 11 października 2014 – 4 stycznia 2015.

Współczesne ogrody wojenne: raj utracony (ang. Modern War Gardens: Paradise
lost), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka Brytania,
16 października – 19 grudnia 2014.

Aster, floks, piwonia – różnorodność roślin w parkach i ogrodach (niem. Aster, Phlox,
Paeonia – Pflanzenvielfalt in Parks und Gärten), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa,
Erfurt, Niemcy, 1 marca – 31 października 2015.

53
Ostre rzeczy - historia ogrodniczych narzędzi tnących (niem. Scharfe Sachen
– Die Geschichte der gärtnerischen Schneidegeräte), Muzeum Kultury Ogrodniczej,
Illertissen, Niemcy, 11 kwietnia – 31 października 2015.

Ogród stoi otworem (wł. Il giardino è aperto), Biblioteka Narodowa Braidense,

Mediolan, Włochy, 4 czerwca – 27 czerwca 2015.

Owoce raju. Malarstwo kwiatowe i ogrodowe (bask. Paradisuko fruituak. Loreen eta
lorategien margolaritza), Muzeum Sztuk Pięknych, Araba, Hiszpania,
12 listopada 2015 – 3 kwietnia 2016.

Obraz nowoczesnego ogrodu: od Moneta do Matissa (ang. Painting The Modern Gar-
den: Monet To Matisse), Królewska Akademia Sztuki, Londyn, Wielka Brytania,
30 stycznia – 20 kwietnia 2016.

Targ egzotycznych owoców (niem. Exotische Früchte auf einem Wochenmarkt), Nie-
mieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt, Niemcy, 6 marca – 31 października 2016.

W cieniu liści Arcueil. Plany ogrodu XVIII wieku (fr. A l’ombre des frondaisons
d'Arcueil. Dessiner un jardin au XVIIIe siècle), Muzeum Luwru, Paryż, Francja,
24 marca – 20 czerwca 2016.

Caillebotte, malarz i ogrodnik (fr. Caillebotte, peintre et jardinier), Muzeum

Impresjonizmu, Giverny, Francja, 25 marca – 3 lipca 2016.

Stanisław. Król-ogrodnik, król-smakosz (fr. Stanislas Roi Jardinier, Roi Gourmand),

Zamek w Haroué, Francja, 1 kwietnia – 30 września 2016.

Ogrody Orientu. Od Alhambry do Tadż Mahal (fr. Jardins d’Orient. De l'Alhambra au

Taj Mahal), Instytut Świata Arabskiego, Paryż, Francja,
19 kwietnia – 25 września 2016.

Sztuka ogrodowa w Lipsku. Natura ukształtowana pomiędzy nauką, użytecznością

i przyjemnością (niem. Garten Kunst in Leipzig. Gestaltete Natur zwischen Wissen-
schaft, Nutzen und Genuss), Nowe Augusteum, Lipsk, Niemcy,
24 kwietnia – 16 lipca 2016.

54
Caryca i ogrodnik: nieprawdopodobna historia miłości do ogrodu (ang. The Empress
and the Gardener: an unlikely story of love for a garden), Pałac Hampton Court,
Londyn, Wielka Brytania, 28 kwietnia – 4 września 2016.

„Mistrzowskie jak rzadko które … Ogrody Petera Josepha Lenné w Polsce”

(niem. »Meisterhaft wie selten einer …« Die Gärten Peter Joseph Lennés zwischen Schle-
sien und Pommern), Niemcy – Polska, 1 maja 2016 – 23 sierpnia 2020.

Ogród w Pałacu. Zielony dach w rezydencji Medyceuszy (wł. Un Giardino in Palazzo.

Gli orti pensile della Reggia medicea), Muzeum Palazzo Vecchio, Florencja, Włochy,
23 maja – 25 września 2016.

Hortus Conclusus, Muzeum Narodowe Thyssen-Bornemisza, Madryt, Hiszpania,

28 czerwca – 2 października 2016.

Caillebotte, malarz i ogrodnik (fr. Caillebotte, peintre et jardinier), Muzeum

Narodowe Thyssen Bornemisza, Madryt, Hiszpania, 19 lipca – 30 października
2016.

Obraz raju: ogród w sztuce (ang. Painting Paradise: The Art of the Garden), Galeria
Królowej, Londyn, Wielka Brytania, 5 sierpnia 2016 – 26 lutego 2017.

Heinrich Siesmayer (1817–1900). Twórca ogrodów czasu grynderstwa (niem. Hein-

rich Siesmayer (1817–1900) Gartenkünstler der Gründerzeit), Niemieckie Muzeum
Ogrodnictwa, Erfurt, Niemcy, 5 marca – 31 października 2017.

Ogrody (fr. Jardins), Wielki Pałac (Grand Palais), Paryż, Francja,

15 marca – 24 lipca 2017.

Bezkresny ogród. Od Giverny do Amazonii (fr. Jardin infini. De Giverny

à l’Amazonie), Centrum Pompidou-Metz, Paryż, Francja,
18 marca – 28 sierpnia 2017.

Santiago Rusiñol: ogrody Hiszpanii (kat. Santiago Rusiñol: Jardines de España),

Muzeum Modernizumu, Barcelona, Hiszpania, 23 marca – 9 lipca 2017.

55
Ogrodowy spektakl. Sztuka parków krajobrazowych w Europie i Rosji (ros.
Садовый спектакль. Искусство пейзажного парка в Европе и России),
Muzeum Carycyno, Moskwa, Rosja, 18 kwietnia – 16 lipca 2017.

Pückler. Babelsberg. Zielony Książę i Cesarzowa (niem. Pückler. Babelsberg

– Der grüne Fürst und die Kaiserin), Zamek Babelsberg, Poczdam, Niemcy,
29 kwietnia – 15 października 2017.

Marzenie o ogrodzie – nordyckie motywy w ogrodach (norw. Drømmen om en hage

– nordiske hagemotiver), Blaafarveværket, Vikersund, Norwegia,
13 maja – 24 września 2017.

Ogród warzywny – świat w miniaturze (fr. Le jardin potager. Un petit monde), Musée
de l’image, Épinal, Francja, 19 maja – 5 listopada 2017.

Nowoczesnosć i tradycja. Park-pomnik w Żelazowej Woli. Część I, Dom Urodzenia

Fryderyka Chopina, Żelazowa Wola, Polska, 31 maja 2017– 31 marca 2018.

Hubert Robert i realizacje ogrodowe (fr. Hubert Robert et la fabrique des jardins),
Zamek La Roche-Guyon, Val-d’Oise, Francja, 9 września – 26 listopada 2017.

Sekretny ogród Hansena. Kolekcja Ordrupgaard (fr. Le jardin secret des Hansen.
La collection Ordrupgaard), Muzeum Jacquemart-André, Paryż, Francja,
15 września 2017 – 22 stycznia 2018.

Nowe ogrody! Sztuka ogrodowa od secesji do współczesności (niem. Neue Gärten!

Gartenkunst zwischen Jugendstil und Moderne), Muzeum Europejskiej Sztuki
Ogrodowej, Düsseldorf, Niemcy, 24 września 2017 – 14 stycznia 2018.

John Brookes: człowiek, który stworzył współczesny ogród (ang. John Brookes:
The Man Who Made the Modern Garden), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka
Brytania, 30 listopada 2017 – 25 marca 2018.

Ogród Europy: Lednice-Valtice, Hluboká, Trzeboń i Czeski Krumlow (cz. Zahrada

Evropy. Lednicko-valtický areál, Hluboká, Třeboňsko a Česky Krumlov), Zamek
Lednice, Czechy, 20 grudnia 2017 – 30 kwietnia 2018.

56
Ogród andaluzyjski (hiszp. El jardín andalusí), Biblioteka Hiszpańskiej Agencji
Międzynarodowej Współpracy Rozwojowej (AECID), Madryt, Hiszpania,
8 lutego – 30 kwietnia 2018.

Smak regionów - owoce i warzywa odkryte na nowo! (niem. Geschmack der Regionen
– Obst und Gemüse neu entdeckt!), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt,
Niemcy, 4 marca – 31 października 2018.

Malmaison, ogród doświadczeń (fr. Malmaison, Un Jardin d’Expérience), Narodowe

Muzeum Malmaison, Bois-Préau, Francja, 7 marca – 29 kwietnia 2018.

Książki i ogrody (hiszp. De libros y jardines), Biblioteka Rektora Antonio Machado

y Núñez, Sewilla, Hiszpania, 8 marca – 30 czerwca 2018.

Ogrody i parki hrabiów Chotka (cz. Zahrady a parky hraběcího rodu Chotků),
Muzeum Czeskiej Wsi, Kačina, Czechy, 30 marca 2018 – 31 grudnia 2019.

Cedric Morris: Artysta-ogrodnik (ang. Cedric Morris: Artist Plantsman), Muzeum

Ogrodów, Londyn, Wielka Brytania, 18 kwietnia – 22 lipca 2018.

Ogrody i książki (fr. Des Jardins et des livres), Fundacja Martina Bodmera
– Muzeum, Genewa, Szwajcaria, 28 kwietnia – 9 września 2018.

Nowoczesność i tradycja. Park-pomnik w Żelazowej Woli. Część II, Dom Urodzenia

Fryderyka Chopina, Żelazowa Wola, Polska, 3 maja 2018 – 30 kwietnia 2019.

Ogrody pomiędzy snem a rzeczywistością (fr. Jardins entre Rêve et Réalité), Opactwo
Prémontrés, Pont-à-Mousson, Francja, 25 maja – 16 września 2018.

Jean Cotelle (1646–1708): ogrody i bogowie (fr. Jean Cotelle (1646–1708): Des Jardins
et des Dieux), Grand Trianon, Wersal, Francja, 12 czerwca – 16 września 2018.

Ogród w sztuce – sztuka w ogrodzie (niem. Der Garten in der Kunst - Die Kunst im
Garten), Muzeum Frankonii, Würzburg, Niemcy, 12 czerwca – 4 listopada 2018.

Gdańskie ogrody, Dom Uphagena. Oddział Muzeum Gdańska, Gdańsk, Polska,

28 czerwca – 30 września 2018.

57
Sorolla: ogrody namalowane (hiszp. Sorolla. Un jardín para pintar), Muzeum Sorolli,
Madryt, Hiszpania, 6 lipca 2018 – 20 stycznia 2019.

Ogrody Pierwszej Republiki (cz. Zahrada první republiky), Narodowe Muzeum

Rolnictwa, Praga, Czechy, 18 lipca – 31 grudnia 2018.

Ogrody Dolnej Frankonii – obraz człowieka i natury (niem. Gärten in Unterfranken

- Mensch & Natur im Porträt), Muzeum Dolnej Frankonii, Würzburg, Niemcy,
22 lipca – 21 października 2018.

Repton objawiony (ang. Repton Revealed), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka

Brytania, 24 października 2018 – 3 lutego 2019.

Podróż w czasie. 300 lat Parku Kadriorg (est. Ajarännak. Kadrioru park 300),
Narodowa Biblioteka Estonii, Tallin, Estonia, 19 stycznia – 9 lutego 2019.

Malbreil i Hiszpania (fr. Malbreil et l’Espagne), Muzeum Goi, Castres, Francja,

1 marca – 2 czerwca 2019.

Herrenhausen i Europa. Sieć ogrodowa (niem. Herrenhausen und Europa.

Ein Gartennetzwerk), Muzeum Pałac Herrenhausen, Hannover, Niemcy,
17 marca 2019 – 12 stycznia 2020.

„Być w ogrodzie”. Miłość do natury (niem. »Bin im Garten« Die Liebe zur Natur),
Muzeum Kultury Ogrodniczej w Illertissen, Niemcy,
6 kwietnia – 19 października 2019.

Kobiety-ogrodniczki. 100-lecie ogrodów Kiftsgate Court (ang. Kiftsgate Court Gar-

dens: 100 Years of Women Gardeners), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka
Brytania, 9 kwietnia – 9 czerwca 2019.

Stroje i ogrody – wzajemne interakcje od średniowiecza do La Belle Époque (niem.

«vernäht» Mode und Gärten - ein Wechselspiel vom Mittelalter bis in die Belle Époque),
Muzeum Napoleona, Salenstein, Szwajcaria, 12 kwietnia – 13 października 2019.

Ogrody Srebrnego Wieku (ros. Сады Серебряного века), Muzeum Carycyno,

Moskwa, Rosja, 27 kwietnia – 25 sierpnia 2019.

58
Plany ogrodu (fr. Dessiner un jardin), Zamek Sceaux, Francja,
30 kwietnia – 1 września 2019.

Ogrody średniowiecza (hol. Middeleeuwse tuinen), Rijksmuseum van Oudheden,

Lejda, Holandia, 2 maja – 1 września 2019.

Oranżerie – schronienie dla roślinnych skarbów Królestwa Ogrodów Dessau-Wörlitz

(niem. Orangerien – Häuser für Pflanzenschätze im Gartenreich Dessau – Wörlitz),
Pałac Oranienbaum, Wörlitz, Niemcy, 15 czerwca – 15 września 2019.

Podróż po ogrodach Europy. Od Andre le Nôtre do Henry Jamesa (wł. Viaggio nei
Giardini d’Europa. Da Le Nôtre a Henry James), Pałac Królewski w Venaria Reale,
Włochy, 5 lipca 2019 – 10 listopada 2019.

Ker-Xavier Roussel: Ogród prywatny, ogród wyśniony (fr. Ker-Xavier Roussel. Jardin
privé, jardin rêvé), Muzeum Impresjonizmu, Giverny, Francja,
26 lipca – 11 listopada 2019.

Ogród rozkoszy ziemskich (niem. Garten der irdischen Freuden), Martin-Gropius

Bau, Berlin, Niemcy, 26 lipca – 1 grudnia 2019.

Monet. Malarstwo ogrodowe (hol. Monet. Tuinen van Verbeelding), Muzeum Sztuki,
Haga, Holandia, 12 października 2019 – 2 lutego 2020.

Skarby tapiserii: natura i ogrody od XV do XX wieku (fr. Trésors de tapisseries :

Nature et jardins de lice XVe-XXIe siècles), Zamek d’Angers, Francja,
15 listopada 2019 – 15 marca 2020.

Gry, protesty i pelikany: ludowa historia Królewskich Parków Londynu (ang. Play,
Protest and Pelicans: A People’s History of London’s Royal Parks), Muzeum Ogrodów,
Londyn, Wielka Brytania, 20 listopada 2019 – 9 lutego 2020.

Pasja dla piękna – ogrody marzeń w Saksonii-Anhalt (niem. Leidenschaft für Schön-
heit – Gartenträume in Sachsen-Anhalt), Zamek Wernigerode, Niemcy,
11 grudnia 2019 – 3 maja 2020.

Ogrody (fr. Jardins), Archiwum i Biblioteka Abbeville, Francja,

11 lutego – 20 września 2020.

59
Sanktuarium: artyści-ogrodnicy 1919–1939 (ang. Sanctuary: Artist-Gardeners
1919–1939), Muzeum Ogrodów, Londyn, Wielka Brytania,
26 lutego – 30 kwietnia 2020.

Ogrody historyczne Portugalii. Pamięć i przyszłość (port. Jardins Históricos de Portu-

gal. Memória e Futuro), Narodowa Biblioteka Portugalii, Lizbona,
18 czerwca 2020 – 21 marca 2021.

Ogrody na scenie Opery Vichy (fr. Jardins En Scène à L'opéra De Vichy), Muzeum
Opery Vichy, Francja, 30 czerwca – 29 listopada 2020.

Wszędzie było zielono (niem. Es grünte allenthalben), Muzeum Kultury Ogrodniczej,

Illertissen, Germany, 2 lipca 2020 – 16 października 2021.

Tęsknota za ogrodami. Sztuka plakatu od Muchy do Staecka z kolekcji Petera Drecker

(niem. Gartensehnsucht. Plakatkunst von Mucha bis Staeck aus der Sammlung Peter
Drecker), Muzeum Europejskiej Sztuki Ogrodowej,
29 sierpnia 2020 – 10 stycznia 2021

Sztuka w ogrodach. Przechadzka po starych książkach w Mediatece Alençon (fr. L’art

dans les jardins, promenade dans les livres anciens de la médiathèque d’Alençon),
Mediateka Aveline, Alençon, Francja, 1 września – 3 października 2020.

Ogrodnictwo w Erfurcie – miasto kwiatów i więcej... (niem. Gartenbau in Erfurt –

blumenstadt und mehr…), Niemieckie Muzeum Ogrodnictwa, Erfurt, Niemcy, 2021.

Miasto i zieleń – Frankfurcki „Gartenlust” (niem. Die Stadt und das Grün – Frankfur-
ter Gartenlust), Muzeum Historyczne, Frankfurt nad Menem, Niemcy,
25 marca – 29 sierpnia 2021.

60
Bibliografia

Publikacje i czasopisma
Barokowa sztuka ogrodowa w Polsce i Saksonii (1697–1763), Warszawa 1997.
Bennett J., The Artist’s Garden: The secret spaces that inspired great art, Londyn 2019.
Berlins Grüne Orte: Reiseführer durchs Berliner Stadtgrün, red. S. Lambeck,
E. Nieuweboer, S. Nöbel, C. Schulze, F. Wendler, Berlin 2016.
Bischoff H., Geschichte des Deutschen Gartenbaumuseums [w:] Blumenstadt Erfurt:
Waid - Gartenbau - iga/egapark, red. M. Baumann, S. Raßloff, Erfurt 2011,
s. 360–381.
Bogdanowski J., Polskie ogrody ozdobne: historia i problemy rewaloryzacji,
Warszawa 2000.
Cabasino E., Di Marco S. C., Onesti R., Palmieri A., Pasquazi M., Culture
in Italy 2013: Basic figures, Rzym 2014.
Cantelli M., La Mostra del giardino italiano a Palazzo Vecchio (1931), „Cahiers
d’études italiennes”, nr 18/2014, s. 233–246.
Cipriani C., Appunti di Museologia Naturalistica, Florencja 2006.
Crossley A., Salway P., William Morris’s Kelmscott: landscape and history,
Barnsley 2007.
Dawid M., Egg E., Der österreichische Museumsführer in Farbe: Museen und
Sammlungen in Österreich, Monachium 1991.
Eckert R., Der Garten Max Liebermann am Grossen Wansee in Berlin: vom Freiluftate-
lier zum Museumsgarten, ,,AHA! Miszellen zur Gartengeschichte und Gartend-
enkmalpflege”, nr 6/2020, s. 56–68.
Edson G., Dean D., The Handbook for Museums, Londyn – Nowy Jork 1992.
Findlen P., Possessing Nature: Museums, Collections, and Scientific Culture in Early
Modern Italy, Berkley – Los Angeles – Londyn 1994.
Findlen P., The Museum: Its Classical Etymology and Renaissance Genealogy, „Journal
of the History of Collections” nr 1/1989, s. 59–78.
Folga-Januszewska D., Muzeum: fenomeny i problemy, Kraków 2015.
Fortuño M., Segarra V. G., Evaluation, „PS paisea” nr 9/2020, s. 5–6.
Grzonkowska J., Ogrody botaniczne jako naukowo opracowane kolekcje muzealne,
„Muzealnictwo”, nr 55/2014, s. 97–106.
Grzonkowska J., Ogrody muzeów w miastach w roli parków miejskich. Kontekst
społeczny, „Muzealnictwo”, nr 56/2015, s. 244–252.

61
Harvey J., Restoring Period Gardens: From the Middle Ages to Georgian Times,
Londyn 1988.
Hibbert C., Weinreb B., Keay J., Keay J., The London Encyclopaedia, Londyn 2011.
Hunt J. D., Curiosities to Adorn Cabinets and Gardens [w:] The Origins of Museums:
The Cabinet of Curiosities in Sixteenth- and Seventeenth-Century Europe,
red. O. Impey, A.MacGregor, Oksford 1985, s. 193–203.
Ioppolo G., La nuova mappa di Ninfa [w:] Ninfa, una città, un giardino: atti del collo-
quio della Fondazione Camillo Caetani, Roma, Sermoneta, Ninfa, 7–9 ottobre 1988,
red. L. Fiorani, Rzym 1988, s. 369–372.
Jabłońska E., Nieużytki sztuki (Art Wastelands), Zielona Góra 2015.
Jakóbczyk-Gola A., Gabinety i ogrody. Polskie nowożytne traktaty architektoniczne
wobec kultury kolekcjonowania, Warszawa 2019.
Kadłuczka A., Ochrona dziedzictwa architektury i urbanistyki. Doktryny, teoria,
praktyka, Kraków 2018.
Karta Ateńska – Postanowienia Konferencji w Atenach w 1931 r. [w:] Vademecum Kon-
serwatora Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa, red. B. Szmy-
gin, Warszawa 2015, s. 27–30.
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalne-
go, Dz.U.76.32.190.
Korzeniewski B., Muzealizacja a późnonowoczesna przemiana stosunku do przeszłości,
„Kultura współczesna”, nr 2 (40)/2004, s. 23–34.
Korzeniewski B., Muzealizacja a przemiany stosunku do przeszłości w koncepcji
Hermanna Lubbego [w:] Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako element kultury
współczesnej, red. A. Szpociński, Warszawa 2005, s. 276–287.
Kumaniecki K.F., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1987.
Kuśmierski J., Zawód: konserwator zabytkowej zieleni, „Zieleń miejska” nr 4
(141)/2019, s. 18–20.
Lazzaro C., The Italian Renaissance Garden: From the Conventions of Planting,
Design, and Ornament to the Grand Gardens of Sixteenth-Century Central Italy,
New Haven – Londyn 1990.
Lichaczow D., Poezja ogrodów, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991.
Lübbe H., Muzealizacja. O powiązaniu naszej teraźniejszości z przeszłością, „Estetyka
w świecie”, t. 3, red. M. Gołaszewska, Kraków 1991, s. 7–29.
Majdecki L., Majdecka-Strzeżek A., Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń
ogrodowych, Warszawa 2019.

62
Marstein M., Telling the stories of grandma’s perennials. The use of visitors’ knowledge
in a museum garden, „Bulletin för trädgårdshistorisk forskning”, nr 30/2017,
s. 16–18.
Maureen C., Earthly Paradises: Ancient Gardens in History and Archaeology,
Los Angeles 2003.
Mosser M., Des milles et une manière de montrer les jardins... [w:] Jardins. Catalogue
de l’exposition, red. H. Meisel, E. Lavigne, Paryż 2017, s. 37–39.
Müller-Straten C., Botanical gardens in the light of museology [w:] No. 30, Interna-
tional Symposium Botanic Gardens at the Interface between Science and Garden
Heritage Berlin 24–26 April 2009 Proceedings, red. H. W. Lack, Berlin 2013,
s. 29–40.
Nielsen I., Types of gardens [w:] A Cultural History of Gardens in Antiquity, t. 1,
red. K. Gleason, Londyn – Oksford – Nowy Jork – Nowe Delhi – Sydney 2017,
s. 41–74.
Olmi G., From the Marvellous to the Commonplace: Notes on Natural History Museums
(16th-18th Centuries) [w:] Non Verbal Communication in Science Prior to 1900,
red. R.G. Mazzolini, Florencja 1993, s. 235–278.
Pisarek M., Gargała M., Lichołai L., Polskie ogrody pokazowe jako nowe miejsce de-
stynacji turystów, „Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju
PAN” nr 163/2015, s. 103–120.
Pomian K., Collectionneurs, amateurs, et curieux: Paris, Venise, XVIe–XVIIIe siècle,
Paryż 1987.
Reed P., The Sculpture Garden in Modern History [w:] Peter Walker and Partners /
Nasher Sculpture Center Garden, red. J. Amidon, Nowy Jork 2006, s. 133–141.
Rentschler R., Hede A.-M., Museum Marketing: Competing in the Global Market-
place, Oksford 2007.
Salwa M., Estetyka ogrodu. Między sztuką a ekologią, Łódź 2016.
Schnapper A., Le géant, la licorne, et la tulipe: Collections et collectionneurs dans la
France du XVIIe siècle, Paryż 1988.
Schneider A., Weimarer Hausgärten von der Klassik bis zur Moderne. Musealisierte
Orte Ihre denkmalgerechte Erhaltung und Präsentation, “AHA! Miszellen zur
Gartengeschichte und Gartendenkmalpflege”, nr 6/2020, s. 12–25.
Siennicka M., Wiśniewska J., Muzeum Woli, Oddział Muzeum Historycznego
m. st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, t. 2, red. T. J. Siadkowa, E. Skóra,
Warszawa 1999, s. 410–432.
Siewniak M., Wartości kulturowe i przyrodnicze parków zabytkowych.
Natura – kultura, „Kurier Konserwatorski”, nr 7/2010, s. 5–10.

63
Statystyka muzeów. Muzea w 2018 r., red. K. Figiel, Warszawa 2019.
Sosnowski L., Wójcik A. I., Świat ogrodu: Blisko-Daleki Zachód [w:] Ogrody
– zwierciadła kultury. Zachód, red. A.I. Wójcik, Kraków 2008, s. 9.
Szafrańska M., Człowiek w renesansowym ogrodzie, Kraków 2011.
Szafrańska M., Kuszenie starożytności (Antyk w ogrodach renesansu), „Rocznik Histo-
rii Sztuki”, t. 19, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992, s. 103–139.
Szafrańska M., O związkach teorii konserwacji ogrodów z pewnymi myślami naszych
czasów [w:] Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałow-
skiemu, red. A. Sulimierska, Warszawa 2001.
Troll H., Długi cień Karty Florenckiej – ewolucja standardów konserwacji zabytków
w Niemczech, „Ochrona Zabytków”, nr 1/2016, s. 73–92.
Walz M., Museumsgärten – Gartenmuseen – Des Museums Gärten, ,,AHA!
Miszellen zur Gartengeschichte und Gartendenkmalpflege”, nr 6/2020,
s. 8–11.
Zachariasz A., Ogród barokowy – potrzeba okazałości. Natura ujarzmiona i nieskoń-
czoność perspektyw [w:] Ogrody – zwierciadła kultury. Zachód, red. A.I. Wójcik,
Kraków 2008, s. 191–222.

Publikacje internetowe
Elliott B., Changing fashions in the conservation and restoration of gardens in Great-
Britain, „Bulletin du Centre de recherche du château de Versailles, Articles et
études, mis en ligne le 20 septembre 2010, consulté le 26 janvier 2020”,
https://bit.ly/3qGnnA8
Idziak W., Współczesne tendencje w muzealnictwie, Koszalin 2003,
https://bit.ly/3nbwEhL
Lancement des Rendez-vous aux jardins sous le signe de l’Europe, les 7, 8 et 9 juin 2019,
https://bit.ly/3mZ93Rb

Strony internetowe
Association des Professeurs en Archéologie et Histoire de l’Art des Universités,
Séminaire international : « Musées côté jardin… Existe-t-il une muséologie des
jardins? » (Paris, Ecole du Louvre, 30 août-8 septembre 2017),
https://bit.ly/3mY2Dlh
Bayerische Verwaltung der staatlichen Schlösser, Gärten und Seen, Gartenkunst-
Museum, https://bit.ly/37PIuaA

64
Barcelona de Serveis Municipals, 2.3 million visitors at the Park Güell the first year of
regulation of the Monumental Zone, https://bit.ly/36UMuHK
Beta Architecture, Environmental Museography of an Italian Garden,
https://bit.ly/2JDlKTq
Centre de recherche du château de Versailles, Le végétal dans les grands jardins eu-
ropéens à l’époque moderne https://bit.ly/2K1BgrS
European Garden Heritage Network, EGHN gardens agree on an exchange program,
https://bit.ly/2VW9v6G
Fondazione Istituto Tecnico Superiore per Tecnologie Innovative per i Beni e le
Attività Culturali e Turistiche, Bando ITS tecnologie innovative per gli edifici,
i giardini e i parchi storici, https://bit.ly/3mY30wb
Galleotti P., Gli agrumi del Granduca, https://bit.ly/3a66x8f
Garden Museum, Archive https://bit.ly/3gqT2ki
Google Arts & Culture, Orchids & Orangeries: Aspects of private gardens in the late
17th-century Dutch Republic, https://bit.ly/37GjfHO
Google Arts & Culture, Zurück zu altem Glanz: Preußische Schlösser und Gärten,
https://bit.ly/2VQZrMr
Hamilton Gardens, About Us, https://bit.ly/33SEDIG
Historic and Botanic Garden Training Programme, https://bit.ly/2K8domg
Institut de recherche et d’innovation, L’écosystème muséal : espaces transitionnels des
saviors, https://bit.ly/39Ppzzr
Jardin médiéval du musée de Cluny, https://bit.ly/2K8BTjC
Liebermann-Villa, https://bit.ly/36V5QfF
Museum of the Home, Gardens Through Time, https://bit.ly/3mXg453
Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Muzeum ogrodowe: ogrody angielskie
jako wizja kultury i wykład historii, https://bit.ly/2JPIAXL
Shakespeare Birthplace Trust, Shakespeare’s New Place opens 20 August,
https://bit.ly/3qOV82u
Suzhou Garden Museum, Park Bo Overview, https://bit.ly/37MHEvb
Technische Universität Dresden, 12. Kolloquium: Museum - Garten - Landschaft.
Vernetzungsbedarf!, https://bit.ly/37NahZq
The Museum of Chinese Gardens and Landscape Architecture,
https://bit.ly/3mZPTui
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, World Heritage
List, https://bit.ly/39RObaP
Wikipedia, Gardens of Versailles, https://bit.ly/2VTI9OG

65
Pozostałe źródła
Dymiter M., Usłysz Łazienki, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie,
Polska 2013.
Painting the Modern Garden: Monet to Matisse, reż. D. Bickerstaff,
Wielka Brytania 2016, 6:26–6:32.

66
Spis i źródła ilustracji

Okładka frontowa: Widok pałacu Hampton Court Leonarda Knyffa,

1702–1714, w Galerii Królowej w Londynie podczas wystawy Obraz raju: ogród
w sztuce. Fotografia: Rob Stothard/Getty Images, 19 marca 2015.

Il. 1. Ogrody zamku Dyck w Jüchen, Niemcy. Fotografia: Jacek Kuśmierski,

15 lipca 2020.

Il. 2. Zamek Sarny w Ścinawce Górnej, Polska. Fotografia: Jacek Kuśmierski,

27 czerwca 2020.

Il. 3. Muzeum Ogrodów w Londynie, Wielka Brytania. Fotografia: Jacek

Kuśmierski, 26 maja 2019.

Il. 4. Ogrody Boboli we Florencji, Włochy. Fotografia: Jacek Kuśmierski,

21 listopada 2019.

Il. 5. Muzeum Ogrodów w pałacu Klein Glienickie w Berlinie, Niemcy.

Fotografia: Jacek Kuśmierski, 2 maja 2019.

Il. 6. Park Monserrate w Sintrze, Portugalia. Fotografia: Jacek Kuśmierski,

11 kwietnia 2019.

Il. 7. Ogrody historyczne Europy na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Mapa Europy: Vemaps.com. Opracowanie merytoryczne i graficzne: Jacek
Kuśmierski, 15 listopada 2020.

Il. 8. Muzea ogrodów i ogrodnictwa na świecie. Mapa Europy i świata:

Vemaps.com. Opracowanie merytoryczne i graficzne: Jacek Kuśmierski,
15 listopada 2020.

Okładka tylna: Autor. Fotografia: Przemysław Sawczuk / Atryni Photography,

30 czerwca 2018.

67
Ewolucja świadomości kulturowego znaczenia historycznych założeń stała się
przyczynkiem do ich ochrony i konserwacji, a następnie muzealizacji. W ciągu
ostatnich 70 lat proces ten uległ dynamicznemu rozwojowi, co znalazło swoje od-
zwierciedlenie zarówno w działalności instytucji kultury, jak i w samych ogro-
dach. Badania miały na celu scharakteryzowanie genezy tego zjawiska, jego prze-
jawów oraz wskazanie dalszych perspektyw rozwoju. Za pomocą materiałów po-
zyskanych w ramach badań studyjnych po raz pierwszy w sposób syntetyczny za-
prezentowano muzea ogrodów, najważniejsze wystawy, przykładowe programy
edukacyjne i rekonstruktorskie oraz żywe muzea i parki tematyczne. Dalszy roz-
wój muzealizacji jawi się jako szansa dla zachowania historycznych i artystycz-
nych wartości ogrodów.

O autorze

Jacek Kuśmierski jest konserwatorem ogrodów

historycznych i muzealnikiem, członkiem Mię-
dzynarodowej Rady Muzeów (ICOM) i Stowa-
rzyszenia Architektury Krajobrazu oraz współ-
pracownikiem Europejskiego Szlaku Ogrodów
Historycznych. Od 2020 r. bierze udział w two-
rzeniu Europejskiego Centrum Sztuki Ogrodo-
wej im. Eduarda Petzolda w Ścinawce Górnej.

68