ANAYASA HUKUKU DERS

NOTLARI

DOÇ.DR.ÖMÜR AYDIN

1
 İÇİNDEKİLER

Önsöz..……………………………………....……………..…………….……

Devlet ve Anayasa………………………………….…………….………….

Türk Anayasa Tarihi………………………………………………………...

Bölüm Bir: 1982 Anayasası’nın Genel Esasları…………………….….

Bölüm İki: Temel Haklar……………………………………………………

Bölüm Üç: Yasama………………………………………………………….

Bölüm Dört: Yürütme……………………………………………………….

Bölüm Beş: Yargı……………………………………………………………

Anayasanın Değiştirilmesi…………………………………………………

2017 Anayasa Değişiklikleri……………………………………………….

2

Giriş
DEVLET VE ANAYASA
DEVLET
Bir ülkede yaşayan insan topluluklarının bir
siyasi iktidar altında örgütlenmesi sonucu oluşan
kamu gücüne sahip hukuki kişiliktir. Devletin üç
temel unsuru vardır: İnsan, ülke ve egemenlik.
Devlet Biçimleri
Üniter Devlet
Siyasi otoritenin tek merkezde toplandığı,
merkezi otoritenin tek bir anayasa ile sağlandığı
devletlerdir. Yasama organının yaptığı kanunlar
tüm ülkede uygulanır. Türkiye, Fransa,
Yunanistan gibi.
Federal Devlet:
Ortak bir anayasa altında federe birimlerden ya
da eyaletlerden oluşan devlet biçimidir. Bu tip
devletlerde ayrıca her eyaletin kendi
anayasası, yasama, yürütme ve yargı
organları vardır. ABD, Almanya, Kanada,
İsviçre, Avustralya, Rusya gibi.
Bölgeli Devlet
Üniter devletle federal devlet arası bir ara
modeldir. Özerk bölgelerden oluşur. Özerk
bölgeler kendilerine ait yerel meclise ve belli
şartlarda yasama yetkisine sahiptirler. Ancak
özerk bölgelerin kendilerine ait anayasası olmaz.
İspanya, İtalya gibi.
Konfederal Devlet
Bağımsız devletler tarafından egemenliklerini
koruma şartı ile oluşturulan ve üye devletlere
diledikleri zaman ayrılma hakkı tanıyan karma
devlet biçimidir. Günümüzde pek örneği yoktur.
Egemenliğin Kaynağına Göre Devletler
Monarşi: Egemenliğin tek kişiye ait olduğu
devlettir. Krallık, padişahlık gibi.
Oligarşi: Egemenliğin belli bir sınıf veya gruba
ait olduğu devlet.
Teokrasi: Egemenliğin kaynağının dine
dayandığı devlet.
Demokrasi: Egemenliğin kaynağının halka ait
olduğu devlet.
Doğrudan demokrasi: Egemenliği arada aracı
olmadan doğrudan halk tarafından kullanıldığı
yönetim şekli. Antik Çağ, Site devletleri. Bu gün
örneği yoktur.
Temsili ve yarı doğrudan demokrasi: Temsili
demokraside, millet adına egemenliği kullanan
seçimle oluşan bir parlamento vardır. Halk
egemenliğini seçtiği vekiller aracılığıyla
kullanır. Yarı doğrudan demokraside halk,
referandumlarla karar alma süreçlerine katılır.
Günümüz demokratik devletleri genelde temsili
ve yarı doğrudan demokrasi araçlarını
kullanmaktadır. (Referandum, halk girişimi, halk
vetosu, temsilcilerin azli gibi.)
Hükümet Sistemleri
Bir devletin yasama, yürütme ve yargı olmak
üzere üç temel organı vardır. Yasama, halk
adına kanunlar yapar, yürütme uygulama, icraat
yetkisine sahiptir, yargı ise uyuşmazlıkları
çözüme bağlar. Ülkelerde yasama ve yürütme
arasındaki ilişkiler hükümet sistemlerini
farklılaştırmıştır. Öğretide, güçler (kuvvetler-
erkler) birliğine ve güçler ayrılığına dayalı iki
tür sistem vardır:
Güçler Birliği sisteminde yasama ve yürütme
güçleri tek elde toplanmıştır. Eğer güçler
yürütmede toplanırsa bu bir mutlak monarşi ya
da diktatörlük olur. Güçler yasamada toplanırsa
bu Meclis hükümeti sistemi olur. Meclis
hükümeti sistemi, Meclisin üstünlüğü ilkesine
dayanır; yürütme ve yasama yetkisi Meclisin
elindedir. Bu rejimde, yürütme, ayrı bir organ
sayılmaz. Yürütme, Meclis tarafından seçilir;
Meclisin emirleri doğrultusunda, Meclis adına bu
görevi yerine getirir. Yürütme üyeleri, Meclis
tarafından seçilir ve görevden alınır. (İsviçre’de
ve 1921 Anayasası döneminde Türkiye’de bu
sistem uygulanmıştır).
Güçler Ayrılığı sisteminde ise yasama ve
yürütme yetkileri ayrı ellerde toplanır.
Parlamenter sistem, Başkanlık sistemi ve yarı
başkanlık sistemi olmak üzere üç türlüdür.
Parlamenter Sistemin Özellikleri
• Yasama ve yürütme arasında yumuşak ve
işbirliğine dayalı bir ayrılık vardır.
• Yürütme organı biri siyasi bakımdan sorumsuz
devlet başkanı (cumhurbaşkanı), diğeri siyasi
bakımdan sorumlu hükümet (Bakanlar Kurulu)
olmak üzere iki kanattan oluşur.
• Hükümet, yasama organının güvenoyu ile
işbaşına gelir.
3
• Aynı kişi hem yürütmede, hem de yasamada güvensizlik oyuyla Yasama organı görevden
görev alabilir. alabilir.

• Bakanlar kurulu yasama organının Fransa bu sistemi uygulayan bir ülkedir. Rusya,
çalışmalarına katılabilir. Portekiz’deki sistem de yarı başkanlık özellikleri
gösterir.
• Hükümet meclise karşı sorumludur ve meclis
hükümeti denetleme ve düşürebilme yetkilerine
ANAYASA KAVRAMI
sahiptir. Bunun yanında belli koşullar altında
Maddî Anlamda Anayasa:
yürütme organı da yasamanın hukuksal
varlığına (erken seçim yoluyla) son verebilir.
Devlet iktidarını tanımlayan (onun kim ya da ne
olduğunu söyleyen); bireylerin sahip olduğu
• İngiltere, Almanya, İtalya, Yunanistan
temel hak ve hürriyetleri devlet iktidarına karşı
parlamenter hükümet sistemi örnekleri
güvence altına alan ve aynı iktidarın (yasama-
sayılabilir.
yürütme-yargı) örgütlenişi ve kullanımını
belirleyen bir hukuksal metindir.
Başkanlık Sisteminin Özellikleri
Şeklî Anlamda Anayasa:
Yasama ve yürütme arasında sert bir ayrılık
vardır.
Normlar hiyerarşisinde en üst sırayı işgal eden
ve yasalardan farklı bir usulle konulan ve
• Yürütme yetkisi tek kanattan oluşur ve
değiştirilebilen hukuk kurallarının bütünü olarak
doğrudan halk tarafından seçilen Başkana aittir.
tanımlanmaktadır. Normlar hiyerarşisinde
• Gerek yasama gerekse yürütme ayrı hiçbir hukuk kuralı anayasaya aykırı olamaz.
seçimlerle oluştukları için meşruiyetleri güçlüdür Aykırılık sorununu çözen anayasa
ve birbirlerinin hukuksal varlığına son mahkemeleridir. Normlar hiyerarşisi hukukun
veremezler. yazılı kaynakları arasında bulunan astlık üstlük
ilişkileridir. Normlar hiyerarşisi hukukun asıl
• Başkan yasama organının güvenoyu ile
kaynakları içinde yer alan yazılı
işbaşına gelmez.
kaynakların hiyerarşi sırasını belirterek hangi
• Başkan yasama organını feshedemez yazılı kaynakların öncelikli olduğunu
göstermektedir. Anayasa, normlar hiyerarşisinde
• Başkan, yasama organının çalışmalarına
yer alan kanun, Cumhurbaşkanlığı
katılamaz
kararnameleri, yönetmelik gibi işlemler içerisinde
• Aynı kişi hem yürütmede, hem yasamada en üstte yer alan hukuk normudur.
görev alamaz
Anayasa’nın Yapımı ve Değiştirilmesi
ABD, Arjantin, Brezilya gibi ülkelerde bu sistem
uygulanır.
Anayasalar asli kurucu iktidar tarafından
Yarı Başkanlık Sisteminin Özellikleri yazılır. Bir darbe ya da işgal sonrası devleti
kuran ve bütün hukuksal düzenin dışında olan
Parlamenter sistem ve başkanlık sisteminden
iktidar sırf bir anayasa yazmak amacıyla kurucu
özellikler taşır. Cumhurbaşkanının halk
meclisler oluşturur. Anayasaları kaleme alan bu
tarafından seçildiği bir parlâmenter sisteme yarı-
kurucu meclislerdir. Daha genel olarak bir
başkanlık sistemi denir.
anayasa yapan iktidara asli kurucu iktidar adı
verilir.
Yarı başkanlık sisteminde yürütme organı iki
başlı olma özelliğine sahiptir. Bir tarafta
Asli kurucu iktidar tarafından yazılan anayasa,
Cumhurbaşkanı, diğer tarafta Bakanlar Kurulu
belli kayıtlar altında değiştirilebilir. Anayasa
bulunur. Bu özelliğiyle parlamenter sistem ile
değişikliği yapma yetkisine sahip iktidara tali
benzerlik taşır.
kurucu iktidar denir. Ancak tali kurucu iktidar
anayasayı değiştirirken asli kurucu iktidarın
Yarı başkanlık sisteminde yürütme organının
koyduğu kurallara ve usullere ve sınırlara
başlarından birisi olan Cumhurbaşkanı halk
bağlıdır. Bu sınırlar, maddi (içerik), şekli
tarafından seçilir. Halk tarafından seçilen
(biçimsel), ve zamansal olabilmektedir.
cumhurbaşkanı güçlü yetkilerle donatılmıştır. Bu
özelliğiyle Başkanlık sistemi ile benzerlik taşır.
Anayasa değişikliği yapma yetkisi hukukumuzda
TBMM’ye aittir. Ancak belli durumlarda
Yarı başkanlık sisteminde yürütme organının bir
Cumhurbaşkanı ve seçmenler de (halkoylaması
kanadı olan hükümet (bakanlar kurulu) yasama
yolu ile) değişiklik sürecine katılırlar.
organına karşı sorumludur. Dolayısıyla, kabineyi
4
 Anayasalara İlişkin Bazı Ayrımlar
Yazılı Anayasa: Bu gün ülkelerin çoğunluğu
yazılı bir anayasaya sahiptir.
Yazısız (Teamüli-Geleneksel) Anayasa:
Anayasa yazılı bir metin olarak yoktur ancak
sürekli uygulana gelen kurallar anayasal bir
teamül yaratmıştır. Örnek: İngiltere.
Kazuistik (Detaycı-Meseleci) Anayasa:
Anayasa uzun bir metin olarak birçok ayrıntıyı
içinde barındırır. Örnek: 1982 Anayasası.
Çerçeve Anayasa: Anayasa devletin örgütlenişi
ve temel haklarla ilgili temel hükümleri içerir.
Ayrıntıyı kanunlara bırakır. Örnek: ABD
Anayasası.
Katı (Sert) Anayasa: Kanunlardan daha zor bir
usulle değişen veya içinde değiştirilemeyecek
maddeler barındıran anayasalar. Örnek: 1982
Anayasası.
Yumuşak Anayasa: Tüm maddeleri kanunlar
gibi basit usullerle değiştirilebilen anayasalar.
Örnek: 1921 Anayasası.
TÜRK ANAYASA TARİHİ
Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk yazılı anayasası
1876 Kanuni Esasi’dir. 1876 Kanun-i Esasi’ye
gelene kadar üç önemli anayasal adım atılmıştır.
Aşağıda bunlara kısaca değinilecektir. Ancak
bunlar maddi ya da şekli anlamda bir anayasa
değildir. Ancak 1876 Anayasası’na giden yolda
atılmış önemli adımlardır.
1808 Sened-i İttifak
Sened-i İttifak, 1808 yılında Sadrazam Alemdar
Mustafa Paşa’nın girişimiyle Padi­şah II.
Mahmut ile âyanlar arasında imzalanmış, yedi
madde ve bir ekten oluşan bir belgedir. Padişah
bu sözleşmeyle âyanların varlığını tanımış ve
onlara güvenceler vermiştir. Senedi- İttifak
padişahın yetkilerinin ilk kez yazılı bir belge ile
sınırlaması açısından Osmanlı Anayasal
tarihinin başlangıcı sayılır. Bu yönüyle 1215
yılında imzalanmış bir İngiliz belgesi olan Magna
Carta’ya benzetilmektedir.
1839 Tanzimat Fermanı
Bu ferman, padişahın tek taraflı iradesiyle
yapılan ve duyurulan bir belgedir. Ferman,
Osmanlı uyruklarına çeşitli hak ve özgürlükler
tanımaktadır. Tanzimat Fermanı’nın getirdiği en
önemli yeniliklerden birisi, Ferman’da yer alan
haklardan din ayrımı olmaksızın bütün Osmanlı
uyruklarının yararlanmasıdır.
1856 Islahat Fermanı
Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nda tanınan
her din ve mezhepten herkese can, mal, ırz
dokunulmazlıkları ile Müslüman olmayan
cemaatlerin öteden beri sahip olduğu bazı
ayrıcalıkları ve bağışıklıkları güvenceye almıştır,
Bu fermanla ibadet, din ve vicdan özgürlüğü
güvenceye alınmış, Müslüman olmayan
toplulukların kendilerini yönetmek için cemaat
meclisleri oluşturabilmesi, ibadet yeri, hastane
ve okul açabilmesine izin verilmiştir.
1876 Anayasası
II. Abdülhamit tahta çıktıktan sonra anayasayı
hazırlaması için Cemiyeti Mahsusa isimli bir
komisyon kurmuştur, Bu Komisyonun üyelerinin
tümü Padişahça atanmış, Komisyon’un
hazırladığı metin 23 Aralık 1876’da II.
Abdülhamit tarafından kabul ve ilan edilmiştir.
Kanunu Esasi 119 maddeden oluşmaktadır.
Anayasa’nın bazı özellikleri şu şekilde
sıralanabilir:
5
Anayasa, Osmanlı Devletini bir monarşi olarak
nitelemiştir. Devletinin dini, İslam’dır. Devletin
başkenti İstanbul’dur.
• İlk defa bir halk meclisi; Meclisi Umumi
kurulmuştur. Çift Meclis, Heyeti Ayan ve Heyeti
Mebusan olmak üzere ikili bir yapıdadır.
• Heyeti Ayan üyeleri, Padişah tarafından
atanıp, ömür boyu görevde kalacaktır. Üye
sayıları ve başkanı Padişah tarafından
belirlenecektir. Üyenin en az 40 yaşında olması
gereklidir.
• Heyeti Mebusan üyeleri ise, halk tarafından
ve iki dereceli bir seçimle ve 4 yıl için
seçilecektir. Anayasaya göre tekrar seçilmek
mümkündür. Her üye, yalnız kendilerini seçenleri
değil, tüm Osmanlıyı temsil edecektir. Her 50 bin
kişiye bir üye düşecektir.
Bu Anayasa’da yasama dokunulmazlığına da ilk
kez yer verilmiştir.
Anayasa’da bazı temel hak ve hürriyetler
güvence altına alınmıştır.
• Kanun tasarısı teklif etme hakkı Bakanlar
Kuruluna aittir. Meclis üyeleri, Padişahın izni ile
kanun teklifinde bulunabileceklerdir. Meclis
tasarılarının yasalaşması, Padişahın onayına
bağlı tutulmuştur.
• Padişahın yetkileri oldukça geniş
tutulmuştur. Padişah, kanunları veto etme,
sürgün ve Meclis’i feshetme yetkilerine sahiptir.
• Hükümet, Meclise değil, Padişaha siyasi
sorumluluğu vardır.
• Padişah 1878 yılında meclisi feshetmiştir. 31
Mart Vak’ası ve ardından İttihat ve Terakki
Partisi iktidarı ile meclis yeniden açılmıştır.
• 1909 yılında anayasa değiştirilmiş, padişahın
meclisi feshetme, kanun çıkarılması için izin
verme, kanunları veto etme gibi birçok yetkisi
kaldırılmış ya da önemli ölçüde sınırlandırılmıştır.
Bakanlar Kurulu’nun ve bakanların meclise karşı
sorumluluğu getirilmiştir. Padişahın Meclisi
feshetmesi, Ayan Meclisinin onayı ve 3 ay içinde
seçim yapılması şartlarına bağlanmıştır. 1909
değişiklikleri ile padişah hâlâ devletin başı
olmakla birlikte, artık yetkilerini tek başına
kullanamamaktadır. Bu değişikliklerle gerçek
anlamda meşruti monarşiye geçilmiştir
denebilir.
1921 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye
Kanunu)
• İlk TBMM tarafından kabul etmiştir. 23
maddeden oluşur.
• Milli egemenlik ilkesi getirilmiştir. (Egemenlik
kayıtsız ve şartsız millete aittir)
• Güçler (kuvvetler-erkler) birliği ilkesi (meclis
hükümeti sistemi) benimsenmiştir. Yürütme gücü
ve yasama yetkisi, Büyük Millet Meclisi’nde
toplanmıştır. Anayasa’ya göre, Türkiye Devleti,
Büyük Millet Meclisi tarafından yönetilir ve
hükümeti Büyük Millet Meclisi Hükümeti adını
taşır. Bakanların meclis tarafından seçilip
görevden alınabilmesi kuralı benimsenmiş olup
bir devlet başkanı tanımı yapılmamıştır. Bu yetki
Büyük Millet Meclisi Başkanı tarafından
kullanılmaktadır.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasaları içinde tek
yumuşak anayasadır.
• Anayasa’da Temel Hak ve Hürriyetler ile Yargı
bölümüne yer verilmemiştir. Bu konuda 1876
Anayasası halen yürürlükte olduğu için 1876
Anayasası hükümlerinin geçerli olduğu kabul
edilir.
• 1921 Anayasası yerinden yönetime ilkesine
özel bir önem vermiştir. 23 maddelik bu kısa
Anayasanın toplam 14 maddesi yerel
yönetimlere ve taşra teşkilatına ayrılmıştır.
• 1923 değişiklikleriyle Türkiye devletinin
hükümet şekli Cumhuriyet, dininin İslam, resmi
dilinin Türkçe, Başkentin Ankara olduğu
belirtilmiştir. İlk kez Cumhurbaşkanlığı makamı
oluşturulmuş ve meclis tarafından seçilmesi
öngörülmüştür. Ayrıca bakanların seçim usulü
değiştirilmiş parlamenter sisteme yaklaşılmıştır.
Yeni sisteme göre, Başbakan, cumhurbaşkanı
tarafından ve meclis üyeleri tarafından atanır.
Bakanlar ise başbakan tarafından seçilerek
cumhurbaşkanınca meclis onayına sunulur.
• 1921 Anayasası, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk
anayasası olma özelliğine sahiptir.
1924 Anayasası
• Bu Anayasa’yı kurucu meclis değil İkinci
TBMM hazırlamıştır.
• Anayasa’ya göre, Türkiye Devleti Bir
Cumhuriyettir.
• Cumhurbaşkanı, Devletin başıdır. Bu sıfatla
törenli oturumlarda Meclise ve gerekli gördükçe
bakanlar kuruluna Başkanlık eder.
• Meclis, yasama yetkisini kendi kullanır ve
Meclis, yürütme yetkisini kendi seçtiği
Cumhurbaşkanı ve onun tayin edeceği Bakanlar
Kurulu eliyle kullanır. Meclis, Hükûmeti her vakit
denetleyebilir ve düşürebilir.
6
• Bu yönüyle, Meclis hükümeti sistemi ile
parlamenter sistem arasında karma hükümet
sistemi benimsenmiştir.
• Yargı yetkisi, millet adına usul ve kanuna göre
bağımsız mahkemeler tarafından kullanılır.
• Anayasa’da Türklerin Kamu Hakları başlığı
altında temel hak ve hürriyetlere yer verilmiştir.
Bunlar temel kişi ve siyasi hak ve ödevlerdir.
1924 Anayasası’nda sosyal hak ve ödevlere
ayrıca yer verilmemiştir.
• Anayasa’nın üstünlüğü ilkesi benimsenmiş
ancak kanunların Anayasa’ya uygunluğunu
denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi
kurulmamıştır. Bu görev yasama yorumu adı
altında TBMM’ye verilmiştir.
• 1924 Anayasası döneminde çoğunlukçu
demokrasi anlayışı egemen olmuştur.
• 1928 yılında “devletin dini İslam’dır” hükmü
anayasadan çıkarılmıştır.
• 1934’te kadınlara seçme ve seçilme hakkı
tanınmış (kadınlara ilk kez oy hakkı ise 1930’da
anayasa ile değil bir kanun ile Belediye
seçimlerine katılma şeklinde tanınmıştı. Ayrıca
seçmen yaşı 18’den 22’ye çıkarılmıştır.)
• 1937 yılında laiklik, milliyetçilik, halkçılık,
devletçilik, inkılâpçılık ilkeleri Anayasa’ya
girmiştir.
• 1945 yılında Anayasanın dili Osmanlıca
ifadelerden büyük ölçüde arındırılarak
Türkçeleştirilmiştir.
• 1946 yılında Türkiye’de ilk kez çok partili seçim
yapılmıştır. Bu seçimde açık oy-gizli sayım ilkesi
uygulanmıştır.
• 1950 yılında yapılan seçimde gizli oy-açık
sayım ilkesi uygulanmış ve seçimi Demokrat
Parti kazanmıştır. Demokrat Parti 27 Mayıs 1960
Ordunun müdahalesine kadar iktidarda kalmıştır.
• 1961 Anayasası
Kurucu Meclis tarafından hazırlanan Anayasa
referandum sonucu halk tarafından kabul
edilerek 1961 yılında yürürlüğe girmiştir.
Devletin şekli, cumhuriyettir. Cumhuriyet’in
nitelikleri ise: millî devlet, demokratik devlet,
sosyal devlet, hukuk devleti, insan haklarına
dayanan devlet olarak sayılmıştır. Bu ilkeler ilk
kez 1961 Anayasası ile gelmiştir.
Kuvvetler ayrılığı benimsenerek parlamenter
sisteme geçilmiştir.
Yasama yetkisi çift yapıdan oluşan TBMM’ye
aittir. TBMM, Millet Meclisi ve Cumhuriyet
Senatosu olmak üzere iki kanada sahiptir.
Millet Meclisi, genel oyla seçilen 450
milletvekilinden kuruludur. Otuz yaşını dolduran
her Türk milletvekili seçilebilir. Millet Meclisi
seçimleri dört yılda bir yapılır.
Cumhuriyet Senatosu, genel oyla seçilen 150
üye ile Cumhurbaşkanınca seçilen 15 üyeden
kuruludur. Milli Birlik Komitesi Başkanı ve üyeleri
ile eski Cumhurbaşkanları, yaş kaydı
gözetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabiî
üyesidirler.
40 yaşını doldurmuş ve yükseköğrenim yapmış
bulunan ve milletvekili seçilmeye engel bir
durumu olmayan her Türk, Cumhuriyet
Senatosuna üye seçilebilir. Cumhuriyet
Senatosu üyeliğinin süresi altı yıldır. Süresi biten
üyeler yeniden seçilebilir.
Cumhuriyet Senatosunun genel oyla ve
Cumhurbaşkanınca seçilen üyelerinin üçte biri
her iki yılda bir yenilenir
Yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı ve Bakanlar
Kurulu’na aittir. Cumhurbaşkanı, TBMM
tarafından, 40 yaşını doldurmuş ve
yükseköğrenim yapmış kendi üyeleri arasından,
üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli
oyla 7 yıllık bir süre için seçilir; Bir kimse arka
arkaya iki defa Cumhurbaşkanı seçilemez.
Cumhurbaşkanı seçilenin partisi ile ilişiği kesilir
ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sıfatı
sona erer.
Bakanlar Kurulu, Başbakan ve Bakanlardan
kuruludur. Başbakan, Cumhurbaşkanınca,
TBMM üyeleri arasından atanır. Bakanlar,
TBMM üyeleri veya milletvekili seçilme
yeterliğine sahip olanlar arasından Başbakanca
seçilir ve Cumhurbaşkanınca atanır.
Yargı yetkisi bağımsız mahkemelere aittir ve ilk
kez Anayasa Mahkemesi kurulmuştur. Yüksek
Hâkimler ve Savcılar Kurulu, MGK, Diyanet İşleri
Başkanlığı ilk kez Anayasal kurum olmuşlardır.
1961 Anayasası’nda temel hak ve hürriyetler
ayrıntılı olarak düzenlenmiş, kişi hak ve ödevleri,
siyasi hak ve ödevlerin yanı sıra ilk kez sosyal
ve ekonomik hak ve ödevler bu Anayasa’da yer
almıştır. Anayasa çoğulcu demokrasi anlayışına
uygun düzenlemeler içermiştir. Siyasi partiler
hakkında ayrıntılı düzenlemelere ilk kez yer
verilmiştir.
7
12 Mart 1971 muhtırasından sonra 1971-73 tartışma konusu olan bazı siyasi tıkanıklıkları
yılları arasında Anayasa değişiklikleri yapılmış; giderici nitelikte hükümlere yer vermiş,
temel hak ve özgürlüklere ilişkin genel sınırlama yürütmeyi güçlendirmiştir.
maddesi gelmiş, Devlet Güvenlik Mahkemeleri
kurulmuş, (DGM’ler 2004’te tamamen • 1982 Anayasası ile çift yapılı meclis
kaldırılmıştır), yürütmeyi güçlendiren, Bakanlar sisteminden vazgeçilmiştir.
Kurulu’na ilk kez KHK çıkarma yetkisi getiren,
TRT ve üniversitelerin özerkliğini daraltan
düzenlemeler yapılmıştır.
Not: 1924 ve 1961 Anayasalarında, Devletin
şeklinin Cumhuriyet olduğuna ilişkin hükmün
değiştirilmesi yasaklanmıştır.

1961 ve 1982 Anayasalarının

Karşılaştırılması
• Her iki Anayasa, askeri müdahaleler sonucu
hazırlanmıştır.

• Her iki anayasa da bir kanadı askeri kesimden

(Milli Birlik Komitesi ve Milli Güvenlik Konseyi),
diğer kanadı ise sivillerden (Temsilciler Meclisi ve
Danışma Meclisi) oluşan Kurucu Meclislerce
hazırlanmıştır.

• Her iki anayasada da meclisin sivil kanadını

oluşturan meclisler seçimle oluşturulmamıştır.
1961 Anayasasının kurucu meclisinin sivil
kanadı, 1982 Anayasasının sivil kanadına göre
daha temsili niteliktedir. 1961 Anayasasının
hazırlanmasında dönemin siyasi partileri
anayasanın hazırlanmasına katılmış; 1982
Anayasasında ise katılmamışlardır.
• Her iki Anayasa da halkoyuna sunulmak
suretiyle kesinleşmiştir.
• 1961 Anayasası referandumunda siyasal
partiler kamuoyu oluşturmada önemli rol
oynamışken, 1982 Anayasası referandumunda
siyasi partilere böyle bir imkân tanınmamıştır.

• 1961 Anayasası halk oylaması sonucunda

reddedilirse yeni bir seçim ve yeni bir kurucu
meclis öngörülmüştür. 1982 Anayasası
referandumunda reddedilme olasılığına ilişkin bir
hüküm yer almamıştır.

• 1982 Anayasası referandumu,

Cumhurbaşkanlığı seçimi ile birleştirilmiştir.
1961 Anayasası referandumunda
Cumhurbaşkanı seçimi yer almamıştır.

• 1982 Anayasası 1961 Anayasasına oranla

daha kazuistiktir. (detaycı-meseleci)

• 1982 Anayasası 1961 Anayasası’na oranla

daha katı bir anayasadır.

• 1982 Anayasası, 1961 Anayasası döneminde

8
 BİRİNCİ BÖLÜM 1982 ANAYASASI’NIN GENEL
ESASLARI
1982 ANAYASASI
I. Devletin şekli
BAŞLANGIÇ
Madde 1. Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
Türk Vatanı ve Milletinin ebedî varlığını ve Yüce Türk
Devletinin bölünmez bütünlüğünü belirleyen bu II. Cumhuriyetin nitelikleri
Anayasa, Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu, ölümsüz Madde 2. Türkiye Cumhuriyeti, toplumun
önder ve eşsiz kahraman Atatürk’ün belirlediği huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı
milliyetçilik anlayışı ve O’nun inkılâp ve ilkeleri
içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk
doğrultusunda;
milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel
Dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şeref li bir ilkelere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir
üyesi olarak, Türkiye Cumhuriyetinin ebedî varlığı, hukuk Devletidir.
ref ahı, maddî ve manevî mutluluğu ile çağdaş
medeniyet düzeyine ulaşma azmi yönünde; III. Devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı,
Millet iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin millî marşı ve başkenti
kayıtsız şartsız Türk Milletine ait olduğu ve bunu Madde 3. Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle
millet adına kullanmaya yetkili kılınan hiçbir kişi ve bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir.
kuruluşun, bu Anayasada gösterilen hürriyetçi
demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmiş hukuk Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay
düzeni dışına çıkamayacağı; yıldızlı al bayraktır.
Kuvvetler ayrımının, Devlet organları arasında Millî marşı “İstiklal Marşı”dır.
üstünlük sıralaması anlamına gelmeyip, belli Devlet
yetki ve görevlerinin kullanılmasından ibaret ve Başkenti Ankara’dır.
bununla sınırlı medenî bir işbölümü ve işbirliği olduğu
1982 Anayasası’nın dördüncü maddesine göre
ve üstünlüğün ancak Anayasa ve kanunlarda
bulunduğu;
Anayasası’nın ilk üç maddesi değiştirilemez ve
değiştirilmesi teklif edilemez. Buna göre
Hiçbir f aaliyetin Türk millî menf aatlerinin, Türk Anayasa’nın değiştirilemez hükümleri
varlığının, Devleti ve ülkesiyle bölünmezliği esasının, şunlardır:
Türklüğün tarihî ve manevî değerlerinin, Atatürk
milliyetçiliği, ilke ve inkılâpları ve medeniyetçiliğinin • Cumhuriyet
karşısında korunma göremeyeceği ve lâiklik ilkesinin
gereği olarak kutsal din duygularının, Devlet işlerine • Laik devlet
ve politikaya kesinlikle karıştırılamayacağı; • Demokratik devlet
Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve
hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince
• Sosyal devlet
yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni • Hukuk devleti
içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî
varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine • İnsan haklarına saygılı devlet
doğuştan sahip olduğu;
• Atatürk milliyetçiliğine bağlı devlet
Topluca Türk vatandaşlarının millî gurur ve
if tiharlarda, millî sevinç ve kederlerde, millî varlığa • Başlangıç ilkelerine dayalı devlet
karşı hak ve ödevlerde, nimet ve külf etlerde ve millet
• Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez
hayatının her türlü tecellisinde ortak olduğu, birbirinin
hak ve hürriyetlerine kesin saygı, karşılıklı içten sevgi
bir bütündür (üniter devlet)
ve kardeşlik duygularıyla ve “Yurtta sulh, cihanda • Dili Türkçe’dir
sulh” arzu ve inancı içinde, huzurlu bir hayat talebine
hakları bulunduğu; • Milli marşı İstiklal Marşıdır
FİKİR, İNANÇ VE KARARIYLA anlaşılmak, sözüne • Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay
ve ruhuna bu yönde saygı ve mutlak sadakatle yıldızlı al bayraktır.
yorumlanıp uygulanmak üzere, TÜRK MİLLETİ
TARAFINDAN, demokrasiye âşık Türk evlatlarının • Başkenti Ankara’dır.
vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunur.

V. Devletin temel amaç ve görevleri

MADDE 5.– Devletin temel amaç ve görevleri, Türk
Milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin
9
bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak,
kişilerin ve toplumun ref ah, huzur ve mutluluğunu
sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal
hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak
surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal
engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî
varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya
çalışmaktır.
VI. Egemenlik
MADDE 6.– Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir.
Türk Milleti, egemenliğini, Anayasanın koyduğu
esaslara göre, yetkili organları eliyle kullanır.
Egemenliğin kullanılması, hiçbir surette hiçbir kişiye,
zümreye veya sınıf a bırakılamaz. Hiçbir kimse veya
organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet
yetkisi kullanamaz.
VII. Yasama yetkisi
MADDE 7.– Yasama yetkisi Türk Milleti adına
Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki
devredilemez.
VIII. Yürütme yetkisi ve görevi
MADDE 8.– Yürütme yetkisi ve görevi,
Cumhurbaşkanı taraf ından, Anayasaya ve kanunlara
uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir. (2017
değişikliği)
IX. Yargı yetkisi
MADDE 9.– Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız
ve taraf sız (2017 değişikliği) mahkemelerce kullanılır.
X. Kanun önünde eşitlik
MADDE 10.– Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî
düşünce, f elsef î inanç, din, mezhep ve benzeri
sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde
eşittir. Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir.
Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla
yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik
ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. (2010
değişikliği)
Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazif e
şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için
alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı
sayılmaz. (2010 değişikliği)
Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıf a imtiyaz
tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları
bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine
uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.
XI. Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü
MADDE 11.– Anayasa hükümleri, yasama, yürütme
ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer
kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.
Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.
1982 ANAYASASI’NA GÖRE
DEVLETİN TEMEL NİTELİKLERİ
CUMHURİYET
• Cumhuriyet, ilk kez 1921 Anayasasında (1923
değişikliği) bir hükümet şekli olarak
tanımlanmıştır. 1924, 1961 ve 1982
Anayasalarında değiştirilemez bir Anayasa
hükmüdür.
• Cumhuriyet, başta devlet başkanı olmak üzere,
devletin başlıca temel organlarının seçim
ilkesine göre kurulmuş olduğu, özellikle bunların
oluşumunda veraset ilkesinin rol oynamadığı bir
sistemi anlatır.
• Egemenliğin toplumun tümünde olduğu bu
sistem millî egemenlik ve halk egemenliğiyle de
yakın ilişkilidir. Dolayısıyla egemenliğin bir kişiye
ya da zümreye ait olduğu monarşi ve oligarşi
gibi rejimler cumhuriyetle bağdaşmaz.
BAŞLANGIÇ İLKELERİ
1982 Anayasası’nın 2. maddesi, “Türkiye
Cumhuriyeti’nin başlangıçta belirtilen temel
ilkelere dayandığı” hükmüne yer vermiştir.
Anayasalarımızda ilk kez Başlangıç Kısmı
yazma geleneği 1961 Anayasası ile başlamıştır.
Anayasa Mahkemesi, özellikle 1982 Anayasası
döneminde anayasaya uygunluk denetiminde
başlangıç hükümlerini bağımsız ölçü norm
olarak kullanmıştır.
1982 Anayasası’nın Başlangıç Kısmında şu
ilkeler yer alır:
“Atatürk İlke ve İnkılâplarına bağlılık, Atatürk
milliyetçiliği, Atatürk medeniyetçiliği, Çağdaş
medeniyete ulaşma azmi, Milli egemenlik, Milli
menfaatlerin üstünlüğü, Anayasanın ve hukukun
üstünlüğü, Hürriyetçi demokrasi, Kuvvetler
ayrılığı, Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesi, Türk
varlığının devleti ve ülkesiyle bölünmezliği,
Laiklik, Her Türk vatandaşının temel hak ve
hürriyetlerden yararlanacağı.”
Anayasanın Başlangıç Kısmı anayasa metnine
dâhildir.
“Türkiye Cumhuriyeti, Başlangıçta belirtilen
temel ilkelere dayanır” hükmü değiştirilemez.
Anayasa’nın 2. Maddesinde yer aldığı için
değiştirilemez. Ancak bunu Anayasa’nın
Başlangıç Kısmında değişiklik yapılamaz
şeklinde yorumlamak doğru değildir. Nitekim
başlangıç hükümleri 1995 ve 2001 yıllarında iki
kez değişikliğe uğramıştır.
10
1995’te yapılan değişiklikle daha önce Başlangıç
metninde yer alan ve 12 Eylül 1980 darbesini
meşrulaştıran ifadeler Anayasa’dan çıkarılmış;
2001 yılındaki değişiklikle “Hiçbir düşünce ve
mülahazanın…” şeklinde başlayan cümle “Hiçbir
faaliyetin…” olarak değiştirilmiştir.
Anayasa’nın madde kenar başlıkları, sadece
ilgili oldukları maddelerin konusunu ve maddeler
arasındaki sıralama ve bağlantıyı gösterir. Bu
başlıklar, Anayasa metninden sayılmaz.
ATATÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ
1924 anayasasında 1937 yılı değişikliği ile,
Cumhuriyetin temel nitelikleri arasında
milliyetçilik ilkesine yer verilmişti. Bu ilke, 1961
Anayasasında milli devlet; 1982 Anayasasında
Atatürk milliyetçiliğine bağlılık şeklinde
değiştirilmiştir.
Atatürk, milletin tanımında, birlikte yaşama
arzusuna dayanan sübjektif millet anlayışını
benimsemiş ve ırk, dil veya din gibi objektif
benzerlikleri reddetmiştir. Atatürk’ün verdiği
daha geniş bir tanıma göre millet; “Zengin bir
hatıra mirasına sahip bulunan, beraber yaşamak
konusunda samimi olan ve sahip olduğu mirasın
korunmasında müşterek olan insanların
birleşmesinden meydana gelen bir cemiyettir.”
Bu yönüyle Atatürk Milliyetçiliği, dil, ırk ve din
gibi düşüncelerle yapılacak her türlü ayrımı
reddeden birleştirici ve bütünleştirici bir anlayışı
temsil eder.
Atatürk milliyetçiliğinin hukukumuzdaki pozitif
sonuçları şunlardır:
Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan
herkesin Türk sayılması.
Resmi dilin Türkçe olması.
Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği ilkesi
(üniter devlet- Tekçi devlet-Tekil devlet)
Üniter devlete aykırı ve bölünme tehlikesine yol
açabilecek faaliyetlerin yasaklanması.
LAİKLİK
1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, devletin
niteliklerini sıralarken “devletin dini, din-i
İslamdır” ifadesine yer vermişti. 1928 yılında
yapılan değişiklikle bu ifade Anayasa’dan
çıkarılmıştır.
Laiklik ilkesi ise anayasal sistemimize ilk kez
1924 Anayasası’na 1937 yılında yapılan
değişiklikle girmiştir.
Laik bir devletin unsurları şunlardır:
Din ve devlet kurumları birbirinden ayrı olmalıdır.
Devletin resmi bir dini yoktur. Devlet bütün
dinlere ve inanç topluluklarına eşit mesafede ve
tarafsız olmalıdır.
Hukuk kuralları din kurallarına uymak zorunda
olmamalıdır.
Lâik devlette herkes dinini seçmekte ve
inançlarını açığa vurabilmekte, tanınmış olan din
ve vicdan özgürlüğünün sınırları içinde
serbesttir.
İnanç ve vicdan özgürlüğü mutlaktır.
İbadet hürriyeti de tanınmıştır ancak ibadet
hürriyeti mutlak değildir sınırlamalar getirilebilir.
Dinin bireyin manevî hayatını aşarak toplumsal
hayatı etkileyen ve davranışlara ilişkin
bölümlerinde, kamu düzenini, güvenliği ve
başkalarının çıkarlarını korumak amacıyla,
sınırlamalar yapılabilir ve dinin kötüye
kullanılmasını ve sömürülmesini yasaklayıcı
düzenlemeler getirilebilir.
Diyanet İşleri Başkanlığı genel idare içinde yer
alan, laiklik ilkesi doğrultusunda faaliyet
gösteren ve tüzel kişiliği olmayan bir kuruluştur.
“Din öğretimi” değil, “Din Kültürü ve Ahlâk
öğretimi” zorunlu bir ders olarak kabul edilmiştir.
DEMOKRATİK DEVLET
Demokratik rejim ülkeden ülkeye farklılık
gösterse de, demokratik devletin vazgeçilmez
unsurları vardır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:
Temel siyasi karar organlarının genel oya
dayanan serbest seçimlerle oluşması.
Birden çok sayıda siyasi partinin olması ve
serbestçe örgütlenen siyasi partiler arasında eşit
şartlarda ve düzenli aralıklarla yürütülen bir
iktidar yarışması (çoğulcu demokrasi).
Temel hak ve özgürlüklerin tanınması ve
güvence altına alınması.
11
• Not: Demokratik devletin siyasal partiler ve
seçimlerle ilgili ayrıntılarına ileriki bölümlerde
değinilecektir.
HUKUK DEVLETİ
İlk kez 1961 Anayasası ile kabul edilen hukuk
devleti anlayışı 1982 Anayasasında da aynen
kabul edilmiştir. Hukuk devleti, eylem ve
işlemleri hukuka uygun, insan haklarına saygılı,
bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, her
alanda adaletli bir hukuk düzeni kurup bunu
geliştirerek sürdüren, Anayasa ve hukukun
üstün kurallarıyla kendini bağlı sayan, yargı
denetimine açık olan bir devlettir.
Polis devleti kavramının zıttı olan hukuk
devleti; devletin eylemlerinde, işlemlerinde
hukuk kurallarına bağlı olduğu ve
vatandaşların hukuki güvence altında olduğu bir
devlettir.
Hukuk devletinin unsurları şunlardır:
• Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı
• Yasama, yürütme ve idarenin bütün işlem
(karar) ve eylemlerinin yargısal denetime tabi
olması
• Kuvvetler ayrılığının benimsenmesi
• Yargı bağımsızlığı
• Adil yargılanma
• Temel hak ve özgürlüklerin güvenceye
alınması
• Vatandaşlar için hukuk güvenliği
• Hukuk önünde eşitlik
• Kanuni hakim güvencesi
• Kanuni (yasal) idare
• Devlet işlemlerinin belirliliği
• İdarenin mali sorumluluğu (İdare, verdiği
zararları tazmin etmelidir.)
• Hukukun genel ilkelerine bağlılık.
Hukuk Devletinin Tarihsel Aşamaları
Hukuk devleti, yönetilenlere hukuk güvenliği
sağlayan, hukuka bağlı bir devlet düzenini
anlatmaktadır. Ancak tarihsel olarak hukuk
devletine ulaşılmadan çeşitli aşamalardan
geçilmiştir. Hukuk devletinden önceki aşamalar
şöyledir:
Mülk Devlet Anlayışı: Ortaçağda, d erebeylik ve
feodalite döneminde egemen olan bir anlayıştır.
Bu dönemde, egemenlik yetkisi bir tür mülkiyet
hakkı şeklinde kullanılıyordu. Devlet, kralın
kişisel mülkü olarak kabul ediliyordu. Kralın
sahip olduğu bu kamusal yetkiler aynı zamanda
onun malı sayılıyordu. Kral bu yetkilerini dilediği
gibi kullanabiliyor, miras yoluyla varislerine
bırakabiliyordu.
Polis devleti anlayışı: 17. ve 18. yüzyıllarda
Almanya’da ve Kara Avrupası’nda egemen olan
bu anlayış, yönetimi hukuka bağlı olmayan ve
toplumun refahı, selameti ve kamu güvenliği için
her türlü önemi alma yetkisini kendinde gören bir
yaklaşıma sahipti.
Hazine Teorisi: Polis devleti döneminde,
yönetilenlerin, devlet yönetimine ve kamu
gücüne karşı korunmasını sağlamak için “hazine
teorisi” geliştirilmiştir. Bu teoriye göre, devletin
hazinesi, hükümdarın dışında ve ondan
bağımsız tüzel kişi olarak kabul edilmektedir.
Böylece, idarenin faaliyetleri dolayısıyla hakları
ihlal edilen kişilere hazineye karşı dava açıp
tazminat alma hakkı veriliyordu.
SOSYAL DEVLET
İlk kez 1961 Anayasası ile kabul edilen sosyal
devlet anlayışı 1982 Anayasasında da aynen ka-
bul edilmiştir. Sosyal devlet ya da refah devleti;
devletin, sosyal barışı ve sosyal adaleti
sağlamak amacıyla sosyal ve ekonomik hayata
aktif müdahalesini gerekli gören herkese insan
onuruna yaraşır asgarî bir hayat seviyesi
sağlamaya ve emek-sermaye (işçi-işveren)
ilişkilerini dengeli olarak düzenlemeye çalışan bir
devlet anlayışı olarak tanımlanabilir.
Sosyal devlet amaçlarını çoğu zaman mali ve
iktisadi politikalarla gerçekleştirmeye çalışır.
Sosyal devletin gerçekleşebilmesi için gerekli
araçlar şunlardır:
• Herkese insan onuruna yaraşan asgari bir
yaşam düzeyinin sağlanması.
• Milli gelirin adaletli dağıtımının sağlanması.
Gelir ve servet farklılıklarının azaltılmasına
yönelik tedbirler alınması: vergide adalet, mali
güce göre vergi toplanması gibi.
• Ekonominin planlanması ve devletin
gerektiğinde ekonomiye müdahale edebilmesi.
• Kamu yararının öngördüğü durumlarda
kamulaştırma ve devletleştirme yapılabilmesi.
• İşsizliği önleyici tedbirler alınması İstihdamın
geliştirilmesi. Çalışanların sosyal haklarının
12
güvenceye alınması, çalışma koşullarının
iyileştirilmesi.
Sosyal devlet, 19. yy’da hâkim olan liberal
akımların savunduğu jandarma devlet
anlayışının zıttı olarak kabul edilir. Jandarma
devlet anlayışına göre, devletin görevleri,
savunma, güvenlik ve adalet hizmetlerinden
ibarettir. Bu anlayışa göre devletin ekonomik ve
sosyal hayata müdahalesi ekonominin doğal
kanunlarının işleyişini bozacağından zararlıdır.
Aynı şekilde sosyal devleti, üretim araçlarının
ve tüm mülkiyetin devlete ait olduğu sosyalist
devlet ile de karıştırmamak gerekir. Bu noktada
devlet mülkiyetinin genişletilmesi, başlı
başına sosyal devletin amaçlarından biri olamaz.
2010 Anayasa değişikliği ile Anayasa'nın 166.
maddesinin kenar başlığı “Planlama; Ekonomik
ve Sosyal Konsey” şeklinde değiştirilmiş ve
maddeye aşağıdaki fıkra eklenmiştir. “Ekonomik
ve sosyal politikaların oluşturulmasında
hükümete istişarî nitelikte görüş bildirmek
amacıyla Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulur.
Ekonomik ve Sosyal Konseyin kuruluş ve işleyişi
kanunla düzenlenir.”
İlgili değişiklik ile “Ekonomik ve Sosyal
Konsey” uygulaması anayasal dayanağa
kavuşturulmaktadır. Konsey, ekonomik ve
sosyal politikaların oluşturulmasında hükümete
istişarî nitelikte görüş bildirmek amacıyla
kurulmuştur. Üyeler, Kamu kesimi temsilcileri,
işçi, işveren ve memur sendikalarından
temsilciler ve meslek odalarından temsilcilerin
katılımıyla karma bir şekilde meydana gelir.
ÜNİTER DEVLET (Bölünmez
Bütünlük)
Üniter devlet, devletin, ülke, millet ve egemenlik
unsurları ve yasama, yürütme ve yargı organları
bakımından teklik özelliği gösteren devlet
şeklidir. Üniter devlette, devleti oluşturan
unsurlar tek ve bölünmez bir bütündür
Üniter devlet, Anayasa’nın “Türkiye Devleti,
ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür”
şeklindeki 3. madde düzenlemesinin bir
sonucudur. Üniter devletin unsurları şunlardır:
• Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez
bütünlüğü
• Üniter devlette egemenlik tektir ve bölünmez
bir bütündür. Tek olan egemenliğin alanı bütün
ülkedir. Bu egemenliğe sahip olan da bütün
millettir. Egemenliğin kaynağı bakımından da
ayrım yapılamaz.
• Ülke parçalanıp üzerinde birden fazla devlet
kurulamaz. Üniter devlet, Federal (ABD,
Kanada, Almanya gibi) ve bölgeli devlet
(İspanya, İtalya gibi) gibi anlayışları yasaklar.
İNSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET
1961 Anayasasının “insan haklarına dayalı”
ifadesinin yerine, 1982 Anayasasında “insan
haklarına saygılı” ifadesi kullanılmıştır. Devlete
temel hakların kullanılması önündeki engelleri
kaldırma görevi yüklenmiştir. 1982
Anayasası’nın 12/1. maddesine göre; “Herkes
kişiliğine bağlı dokunulmaz, devredilmez,
vazgeçilmez hak ve hürriyetlere sahiptir.
Nitelikleri gereği esas olarak devlet karşısında
ileri sürülen haklar olmaları itibarıyla insan
hakları genellikle devlet tarafından ihlal edilir.
Paradoksal görünmekle beraber, insan haklarını
korumak da öncelikle devletin en önde gelen
yükümlülüğüdür.
Anayasanın 5. maddesinde “kişinin temel hak
ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet
ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan
siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri
kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının
gelişmesi için gerekli şartları hazırlama” devletin
temel amaç ve görevlerinden sayılmıştır.
Uluslararası alanda Türkiye, 1954 yılında
imzaladığı “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi”
çerçevesinde 1987 yılında vatandaşlarına
bireysel başvuru hakkını; 1989 yılında ise
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin zorunlu
yargı yetkisini kabul etmiştir.
Yine Türkiye, “Medeni ve Siyasi Haklar
Sözleşmesi” ve “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Haklar Sözleşmesi” başta olmak üzere BM’nin
insan hakları ile ilgili birçok sözleşmesine
taraftır.
Türkiye’de de insan haklarını korumaya dönük
ve insan haklarına dönük ihlalleri telafi etmeyi
amaçlayan birçok mekanizma bulunmaktadır.
Örneğin 2010 Anayasa değişikliği ile Anayasa
Mahkemesi’ne hak ihlali iddialarıyla ilgili bireysel
başvuru yapma imkanı tanınmış; İdarenin işleyişi
ile ilgili şikâyetleri incelemek üzere Kamu
Denetçiliği (ombudsman) Kurumu kurulmuş;
insan haklarının korunmasına, geliştirilmesine ve
ihlallerin önlenmesine yönelik çalışmalar
yapmak, şikâyet ve başvuruları incelemek
amacıyla 2016’da Türkiye İnsan Hakları ve
Eşitlik Kurumu kurulmuştur.
13
 Bölüm İki
Kişi Hakları Sosyal Haklar Siyasi Haklar
TEMEL HAK ve ÖDEVLER
• Kişinin • Ailenin • Türk
Anayasanın 12. madde düzenlemesine göre dokunulmazlığı, korunması ve vatandaşlığı
temel haklar, herkesin kişiliğine bağlı olarak maddi ve manevi Çocuk hakları
• Seçme,
sahip olduğu, başkasına devredilemeyen, varlığı (yaşama
hakkı ve işkence • Eğitim ve seçilme ve
vazgeçilmez nitelikteki hak ve hürriyetlerdir.
yasağı) öğrenim hakkı siyasî
Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, f aaliyette
ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve • Zorla çalıştırma
• Sağlık ve
bulunma
sorumluluklarını da ihtiva eder. (angarya)yasağı çevrenin hakları
korunması
Anayasa’nın 10. maddesine göre “Herkes, dil, • Kişi hürriyeti ve • Siyasi parti
• Konut hakkı
ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, güvenliği kurma hakkı
din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım • Toprak
• Özel hayatın • Kamu
gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Kadınlar gizliliği ve konut mülkiyeti hizmetlerine
ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu dokunulmazlığı • Tarih, kültür ve girme hakkı
eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla tabiat
yükümlüdür.” • Mülkiyet hakkı • Mal bildirimi
varlıklarının
• Yerleşme ve korunması • Vatan
2010 yılında yapılan Anayasa değişikliğiyle seyahat hürriyeti hizmeti
bu bölüme şu paragraf eklenmiştir: “Bu maksatla • Sanatın ve
alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak • Düşünceyi sanatçının • Vergi ödevi
yorumlanamaz. Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, açıklama ve korunması
yayma hürriyeti • Dilekçe
harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile • Gençliğin hakkı
malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik • Din ve vicdan korunması
ilkesine aykırı sayılmaz.” • Bilgi
hürriyeti
• Sporun Edinme hakkı
Temel Hak ve Hürriyetlerin • Bilim ve sanat geliştirilmesi (2010
Sınıflandırılması hürriyeti
• Kıyılardan
Anayasa
değişikliğiyle
• Haberleşme yararlanma
eklenmiştir.)
İnsan haklarının niteliklerine göre sınıflandırması hürriyeti, Basın
denildiğinde akla ilk gelen George Jellinek’tir. hürriyeti, Basın • Kamulaştırma • Kamu
Jellinek insan haklarını, üç gruba ayırarak Araçlarının devletleştirme ve Denetçisine
özelleştirme
incelemiştir Bunlardan ilki negatif hürriyet alanı Korunması Başvurma
denilen ve devletin müdahale etmemesinin • Çalışma ve Hakkı (2010
• Süreli ve
yeterli kabul edildiği, ikincisi pozitif hürriyet alanı süresiz yayın sözleşme Anayasa
denilen ve devletin aktif olarak sağlaması hürriyeti değişikliğiyle
hakkı eklenmiştir.)
gereken hürriyetleri ve sonuncusu ise katılma
• Kamu Tüzel • Dinlenme hakkı
(aktif statü) hakları denilen ve devlet yönetimine
katılmayı öngören hakları ve ödevleri içeren Kişilerinin • Sendika kurma
bölümlerdir. Elindeki Basın hakkı
Dışı Kitle
Haberleşme • Toplu iş
1982 Anayasasında temel hak ve ödevler üçlü
Araçlarından sözleşmesi ve
bir ayrımla düzenlemiştir: Sözleşme hakkı
Yararlanma
• Kişinin hak ve ödevleri (negatif statü–koruma Hakkı • Grev hakkı ve
hakları) • Düzeltme ve lokavt
cevap hakkı • Ücrette adalet
• Sosyal ve ekonomik hak ve ödevler (pozitif sağlanması
statü hakları) • Dernek kurma
hürriyeti • Sosyal güvenlik
• Siyasi hak ve ödevler (katılma-aktif statü • Toplantı ve hakkı
hakları) gösteri yürüyüşü
düzenleme hakkı
Not :1961 Anayasası’nda sosyal haklar arasında
• Hak arama
sayılan mülkiyet hakkı 1982 Anayasası’nda kişi hürriyeti
hakları sınıf ına alınmıştır.
• İspat hakkı
• Kanunî hâkim
güvencesi
14
 1. Kişi Hak ve Ödevleri
(Negatif Statü - Koruma Hakları)
Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi
varlığı (Yaşama hakkı ve işkence yasağı)
Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını
koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi
zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında,
kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası
olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi
tutulamaz. Ancak meşru müdafaa hali, yakalama
ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir
tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi,
bir ayaklanma veya isyanın bastırılması veya
olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği
emirlerin uygulanması sırasında silah
kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu
durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, bu
hükmün dışındadır. (2004 yılında yapılan
Anayasa değişikliğiyle Türkiye’de ölüm cezası
tamamen kaldırılmıştır.)
Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse
insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya
veya muameleye tabi tutulamaz.
Zorla çalıştırma ve angarya yasağı
Hiç kimse zorla çalıştırılamaz, angarya yasaktır.
Ancak hükümlülük veya tutukluluk süreleri
içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde
vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke
ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen
vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir
çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.
Kişi hürriyeti ve güvenliği
Herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir.
Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı
cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine
getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda
öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak
ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir
küçüğün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci
önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine
getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl
hastası, uyuşturucu madde veya alkol tutkunu,
bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin
bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için
kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan
tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde
ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da
hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı
verilen bir kişinin yakalanması veya
tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden
yoksun bırakılamaz.
Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan
kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok
edilmesini veya değiştirilmesini önlemek
maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu
kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hakim
kararıyla tutuklanabilir. Hakim kararı olmadan
yakalama, ancak suçüstü halinde veya
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde
yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir.
Yakalanan veya tutuklanan kişilere, yakalama
veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar
herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün
olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu
suçlarda en geç hakim huzuruna çıkarılıncaya
kadar bildirilir.
Yakalanan veya tutuklanan kişi, tutulma yerine
en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli
süre hariç en geç 48 saat ve toplu olarak işlenen
suçlarda en çok 4 gün içinde hâkim önüne
çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra
hakim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun
bırakılamaz. Bu süreler olağanüstü hal ve savaş
hallerinde uzatılabilir.
Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı,
yakınlarına derhal bildirilir. Tutuklanan kişilerin,
makul süre içinde yargılanmayı ve soruşturma
veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı
isteme hakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin
yargılama süresince duruşmada hazır
bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesini
sağlamak için bir güvenceye bağlanabilir. Her ne
sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi,
kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini
ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde
hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla
yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına
sahiptir. Bu esaslar dışında bir işleme tâbi
tutulan kişilerin uğradıkları zarar, tazminat
hukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe
ödenir.
Özel hayatın gizliliği
• Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı
gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel
hayatın ve aile hayatının gizliliğine
dokunulamaz. Usulüne göre verilmiş hâkim
kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de
kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri
bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve
eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz.
Yetkili merciin kararı 24 saat içinde görevli
hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el
koymadan itibaren 48 saat içinde açıklar; aksi
halde, el koyma kendiliğinden kalkar.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye
aşağıdaki paragraf eklenmiştir: “Herkes,
15
kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını
isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin
kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında
bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların
düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve
amaçları doğrultusunda kullanılıp
kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel
veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya
kişinin açık rızasıyla işlenebilir.”
Bu amaçla 2016’da çıkarılan kanun, kişilerin ırkı,
etnik kökeni, siyasi düşüncesi, felsefi inancı,
dini, mezhebi veya diğer inançları, kılık ve
kıyafeti, dernek, vakıf ya da sendika üyeliği,
sağlığı, cinsel hayatı, ceza mahkûmiyeti ve
güvenlik tedbirleriyle ilgili verileri ile biyometrik
ve genetik verileri özel nitelikli kişisel veri olarak
kabul etmekte ve bunların güvenceye alınması
için kurallar öngörmektedir. Ayrıca bu Kanunla
verilen görevleri yerine getirmek üzere, idari ve
mali özerkliğe sahip ve kamu tüzel kişiliğini haiz
“Kişisel Verileri Koruma Kurumu” kurulmuştur.
Kurum Cumhurbaşkanının görevlendireceği
bakan ile ilişkilidir. Kurumun merkezi
Ankara’dadır. Kurum, Kurul ve Başkanlıktan
oluşur. Kurul, dokuz üyeden oluşur. Kurulun 5
üyesi TBMM, 4 üyesi Cumhurbaşkanı tarafından
seçilir.
Konut dokunulmazlığı
Kimsenin konutuna dokunulamaz. Usulüne göre
verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca
bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış
merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin
konutuna girilemez, arama yapılamaz ve
buradaki eşyaya el konulamaz. Yetkili merciin
kararı 24 saat içinde görevli hâkimin onayına
sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren 48
saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma
kendiliğinden kalkar.
Haberleşme hürriyeti
Herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir.
Haberleşmenin gizliliği esastır. Usulüne göre
verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca
bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış
merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleşme
engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz. Yetkili
merciin kararı 24 saat içinde görevli hâkimin
onayına sunulur. Hâkim, kararını 48 saat içinde
açıklar; aksi halde, karar kendiliğinden kalkar.
Mülkiyet hakkı
Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu
haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla
sınırlanabilir. Mülkiyet hakkının kullanılması
toplum yararına aykırı olamaz.
Yerleşme ve seyahat hürriyeti
Bu madde hükmüne göre Herkes, yerleşme ve
seyahat hürriyetine sahiptir.
Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önlemek,
sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı
ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu
mallarını korumak;
Seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve
kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini
önlemek; amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.
Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme
hakkından yoksun bırakılamaz.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye
aşağıdaki paragraf eklenmiştir: “Vatandaşın yurt
dışına çıkma hürriyeti, ancak suç soruşturması
veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına
bağlı olarak sınırlanabilir.”
Din ve vicdan hürriyeti
Bu madde hükmüne göre, Din ve ahlak eğitim ve
öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında
yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi, ilk ve
ortaöğretim kurumlarında zo¬runlu dersler
arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitimi
kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni
temsilcisinin talebine bağlıdır.
Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti
Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim
veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak
açıklama ve yayma hakkına sahiptir.
Basın hürriyeti, süreli ve süresiz yayın hakkı
Basımevi kurma, süreli ve süresiz yayın
önceden izin alma ve mali teminat yatırma
şartına bağlanamaz. Süreli yayın çıkarabilmek
için kanunun gösterdiği bilgi ve belgelerin,
kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi
yeterlidir. (Ancak Anayasa’ya göre bu hüküm,
radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla
yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına
engel değildir.
Anayasada kanunla yasaklanmış bir dilde yayın
yapılmayacağına ilişkin hüküm ise 2001
değişiklikleri ile kaldırılmıştır.
16
Kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzelkişilerinin
elindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım
araçlarından yararlanma hakkına sahiptir.
Düzeltme ve cevap hakkı
Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin
haysiyet ve şereflerine dokunulması veya
kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar
yapılması hallerinde tanınır ve kanunla
düzenlenir.
İspat hakkı
Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı, bu
görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili
olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret
davalarında, sanık, isnadın doğruluğunu ispat
hakkına sahiptir.
Bilim ve sanat hürriyeti
Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve
öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her
türlü araştırma hakkına sahiptir. Yayma hakkı,
Anayasanın 1. 2. ve 3. maddeleri hükümlerinin
değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz.
Dernek kurma hürriyeti
Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma
hakkına sahiptir. Hiç kimse bir derneğe üye
olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.
Dernekler hakim kararıyla kapatılabilir. Gerekli
hallerde yetkili merci, derneği faaliyetten men
ederse, bu merciin kararı 24 saat İçinde hakim
onayına sunu¬lur. Hakim kararını 48 saat içinde
açıklar.
Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme
hakkı
Herkes önceden izin almaksızın silahsız ve
saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü
düzenleme hakkına sahiptir. Toplantı ve gösteri
yürüyüşü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu
düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel
sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak
ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve
kanunla sınırlanabilir.
Dikkat: 1982 Anayasası’na göre aşağıda
sayılan haklardan yararlanmak önceden izin
alma şartına bağlanamaz.
• Dernek kurma (Kişi hakkı)
• Sendika kurma (sosyal ve ekonomik hak)
• Siyasi Parti Kurma ( Siyasi Hak)
• Basımevi kurma (kişi hakkı)
• Süreli ve süresiz yayın çıkarma (kişi hakkı)
• Toplantı ve Gösteri yürüyüşü hakkı (kişi hakkı)
Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar
• Ölüm cezası ve genel müsadere (mallara el
koyma) cezası verilemez.
• Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri
ancak kanunla konulur. (‘suç ve cezalar ancak
kanunla konulur’ ‘suç ve cezaların kanuniliği’
ilkesi)
• Suç ve cezalar geriye yürütülemez; kimse,
işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç
saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz ve
kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için
konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza
verilemez.
• Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse
suçlu sayılamaz (‘masumiyet karinesi’)
• Ceza sorumluluğu şahsidir
• Herkes meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak
suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya
davalı olarak iddia ve savunma ile adil
yargılanma hakkına sahiptir. (Adil yargılanma
hakkı 2001 Anayasa değişikliği ile eklenmiştir.)
• Kanuni hakim güvencesi; hiç kimse kanunen
tabi olduğu mahkeme dışındaki bir merci önünde
yargılanamaz.
• İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu
doğuran bir müeyyide (yaptırım) uygulayamaz.
• Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil
olarak kabul edilemez.
• Hiç kimse kendisini ve yakınlarını suçlayan bir
beyanda bulunmaya veya bu yolda delil
göstermeye zorlanamaz.
• Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir
yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı
özgürlüğünden alıkonulamaz.
• Uluslararası Ceza Divanı’na (Mahkemesi’ne)
taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç
vatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye
verilemez. (2004 Anayasa değişikliği)
2. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve
Ödevler (Pozitif Statü Hakları - İsteme
17
Hakları)
Ailenin korunması ve Çocuk hakları
2001 Anayasa değişikliğine göre Anayasa’da
Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler
arasında eşitliğe dayanır. Devlet, ailenin huzuru
ve özellikle ana ve çocukların korunması ve aile
planlamasının öğretimi ile uygulanmasını
sağlamak için gerekli teşkilatı kurar.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye
aşağıdaki paragraf eklenmiştir: “Her çocuk,
korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek
yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve
babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve
sürdürme hakkına sahiptir.” Devlet, her türlü
istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu
tedbirleri alır.
Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi
İlköğretim kız ve erkek bütün vatandaşlar için
zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır.
Türkçe’den başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim
kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri
olarak okutulamaz.
Gençliğin korunması
Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet
edildiği gençlerin müsbet ilmin ışığında, Atatürk
ilke ve inkılapları doğrultusunda ve Devletin
ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü
ortadan kaldırmayı amaç edinen görüşlere karşı
yetişme ve gelişmelerini sağlayıcı tedbirleri alır.
Devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden,
uyuşturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve
benzeri kötü alışkanlıklardan ve cehaletten
korumak için gerekli tedbirleri alır.
Sporun geliştirilmesi ve tahkim
Devlet, her yaştaki Türk vatandaşlarının beden
ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri alır, sporun
kitlelere yayılmasını teşvik eder. Devlet başarılı
sporcuyu korur. Spor federasyonlarının spor
faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin
kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim yoluna
başvurulabilir. Tahkim kurulu kararları kesin olup
bu kararlara karşı hiçbir yargı merciine
başvurulamaz
Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması
Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve
değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla
destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır.
Sanatın ve sanatçının korunması
Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur.
Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması
Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama
hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre
sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek
Devletin ve vatandaşların ödevidir.
Konut hakkı
Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını
gözeten bir planlama çerçevesinde, konut
ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu
konut teşebbüslerini destekler.
Kıyılardan yararlanma
Kıyılar, Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.
Deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil şeritlerinden
yararlanmada öncelikle kamu yararı gözetilir.
Toprak mülkiyeti
Devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini
korumak ve geliştirmek, erozyonla
kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya
yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan
köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli
tedbirleri alır.
Devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz.
Devlet ormanları kanuna göre, Devletçe yönetilir
ve işletilir. Bu ormanlar zamanaşımı ile mülk
edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak
hakkına konu olamaz. Ormanları yakmak,
ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla
işlenen suçlar genel ve özel af kapsamına
alınamaz. (madde 169)
Kamulaştırma
Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının
gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin
ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan
taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını,
kanunla gösterilen esas ve usullere göre,
kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar
kurmaya yetkilidir.
Devletleştirme
Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler,
kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde
devletleştirilebilir.
18
Kamulaştırmanın konusu bir taşınmaz mal iken,
devletleştirmenin konusu bir teşebbüstür.
Özelleştirme: Devletin, kamu iktisadi
teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin
mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların
özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller kanunla
gösterilir.
Çalışma Hayatıyla İlgili Sosyal Haklar:
Çalışma hakkı ve ödevi
Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme
hürriyetlerine sahiptir. Çalışma, herkesin hakkı
ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini
yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için
çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı
desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli
ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını
sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Dinlenmek,
çalışanların hakkıdır.
Sendika kurma hakkı
Çalışanlar ve işverenler önceden izin almaksızın
sendikalar ve üst kuruluşlar kurma, bunlara
serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe
çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse bir
sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya
zorlanamaz.
2010 Anayasa değişikliği öncesi bu maddede
“Aynı zamanda ve aynı iş kolunda birden fazla
sendikaya üye olunamaz.” yasağı yer alıyordu.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu hüküm
Anayasa’da çıkarılarak aynı iş kolunda işçiler
için birden fazla sendikaya üye olmanın yolu
açılmıştır.
Toplu iş sözleşmesi hakkı
İşçiler ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik
ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını
düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi
yapma hakkına sahiptirler.
Toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında,
uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına
sahiptirler. Grev ve lokavtın yasaklandığı
hallerde veya ertelendiği durumlarda
ertelemenin sonunda, uyuşmazlık Yüksek
Hakem Kurulunca çözülür. Uyuşmazlığın her
safhasında taraflar da anlaşarak Yüksek Hakem
Kuruluna başvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun
kararları kesindir ve toplu iş sözleşmesi
hükmündedir.
Not: 2010 Anayasa değişikliği öncesinde “siyasi
amaçlı grev ve lokavt, dayanışma grev ve
lokavtı, genel grev ve lokavt, işyeri işgali, işi
yavaşlatma, verim düşürme ve diğer direnişler
yapılamaz ve grev esnasında greve katılan
işçilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu
hareketleri sonucu, grev uygulanan işyerinde
sebep oldukları maddî zarardan sendika
sorumludur.” Hükmü yer alıyordu. Bu hükümler
2010 Anayasa değişikliğiyle kaldırılmıştır.
Toplu sözleşme hakkı
Memurlar ve diğer kamu görevlileri, toplu
sözleşme yapma hakkına sahiptirler. 2010
Anayasa değişikliği öncesinde işçiler toplu iş
sözleşmesi, memurlar ise toplu görüşme yapma
hakkına sahipti. 2010 Anayasa değişikliğiyle
memurlar ve diğer kamu görevlilerine de toplu
sözleşme hakkı tanınmıştır.
2010 Anayasa değişikliğine göre toplu sözleşme
yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde
taraflar Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna
başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
kararları kesindir ve toplu sözleşme
hükmündedir.
Not: Memurların grev hakkı yoktur.
Sosyal güvenlik hakkı
Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet
harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle,
malül ve gazileri korur ve toplumda kendilerine
yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet,
sakatların korunmalarını ve toplum hayatına
intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır. Yaşlılar,
Devletçe korunur, Yaşlılara Devlet yardımı ve
sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla
düzenlenir. Devlet, korunmaya muhtaç
çocukların topluma kazandırılması için her türlü
tedbiri alır.
Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşları
Devlet, yabancı ülkelerde çalışan Türk
vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının
eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal
güvenliklerinin sağlanması, anavatanla
bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde
yardımcı olunması için gereken tedbirleri alır.
Not: Sosyal ve ekonomik hak ve ödevler için
Anayasa bir sınır getirmiştir. Madde 65’e göre,
“Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa
ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin
amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî
kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.
(2001 değişikliği)”.
Hiç kuşkusuz bu düzenleme anayasada ifadesini
bulan sosyal ve ekonomik hakların içeriğini
boşaltmaktadır. Ancak, Devlet, sendika kurma,
19
grev, toplu iş sözleşmesi, ücretli tatil gibi
konularda mali kaynaklarının yetersizliğini ileri
süremez.
1. Kişi Hak ve Ödevleri (Negatif
Statü - Koruma Hakları)
Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi
varlığı (Yaşama hakkı ve işkence yasağı)
Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını
koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi
zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında,
kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası
olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi
tutulamaz. Ancak meşru müdafaa hali, yakalama
ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir
tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi,
bir ayaklanma veya isyanın bastırılması veya
olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği
emirlerin uygulanması sırasında silah
kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu
durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, bu
hükmün dışındadır. (2004 yılında yapılan
Anayasa değişikliğiyle Türkiye’de ölüm cezası
tamamen kaldırılmıştır.)
Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse
insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya
veya muameleye tabi tutulamaz.
Zorla çalıştırma ve angarya yasağı
Hiç kimse zorla çalıştırılamaz, angarya yasaktır.
Ancak hükümlülük veya tutukluluk süreleri
içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde
vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke
ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen
vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir
çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.
Kişi hürriyeti ve güvenliği
Herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir.
Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı
cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine
getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda
öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak
ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir
küçüğün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci
önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine
getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl
hastası, uyuşturucu madde veya alkol tutkunu,
bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin
bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için
kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan
tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde
ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da
hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı
verilen bir kişinin yakalanması veya
tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden
yoksun bırakılamaz.
Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan
kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok
edilmesini veya değiştirilmesini önlemek
maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu
kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hakim
kararıyla tutuklanabilir. Hakim kararı olmadan
yakalama, ancak suçüstü halinde veya
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde
yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir.
Yakalanan veya tutuklanan kişilere, yakalama
veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar
herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün
olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu
suçlarda en geç hakim huzuruna çıkarılıncaya
kadar bildirilir.
Yakalanan veya tutuklanan kişi, tutulma yerine
en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli
süre hariç en geç 48 saat ve toplu olarak işlenen
suçlarda en çok 4 gün içinde hâkim önüne
çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra
hakim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun
bırakılamaz. Bu süreler olağanüstü hal ve savaş
hallerinde uzatılabilir.
Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı,
yakınlarına derhal bildirilir. Tutuklanan kişilerin,
makul süre içinde yargılanmayı ve soruşturma
veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı
isteme hakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin
yargılama süresince duruşmada hazır
bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesini
sağlamak için bir güvenceye bağlanabilir. Her ne
sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi,
kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini
ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde
hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla
yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına
sahiptir. Bu esaslar dışında bir işleme tâbi
tutulan kişilerin uğradıkları zarar, tazminat
hukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe
ödenir.
Özel hayatın gizliliği
• Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı
gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel
hayatın ve aile hayatının gizliliğine
dokunulamaz. Usulüne göre verilmiş hâkim
kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de
kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri
bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve
eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz.
Yetkili merciin kararı 24 saat içinde görevli
hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el
koymadan itibaren 48 saat içinde açıklar; aksi
20
halde, el koyma kendiliğinden kalkar.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye
aşağıdaki paragraf eklenmiştir: “Herkes,
kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını
isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin
kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında
bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların
düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve
amaçları doğrultusunda kullanılıp
kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel
veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya
kişinin açık rızasıyla işlenebilir.”
Bu amaçla 2016’da çıkarılan kanun, kişilerin ırkı,
etnik kökeni, siyasi düşüncesi, felsefi inancı,
dini, mezhebi veya diğer inançları, kılık ve
kıyafeti, dernek, vakıf ya da sendika üyeliği,
sağlığı, cinsel hayatı, ceza mahkûmiyeti ve
güvenlik tedbirleriyle ilgili verileri ile biyometrik
ve genetik verileri özel nitelikli kişisel veri olarak
kabul etmekte ve bunların güvenceye alınması
için kurallar öngörmektedir. Ayrıca bu Kanunla
verilen görevleri yerine getirmek üzere, idari ve
mali özerkliğe sahip ve kamu tüzel kişiliğini haiz
“Kişisel Verileri Koruma Kurumu” kurulmuştur.
Kurum Cumhurbaşkanının görevlendireceği
bakan ile ilişkilidir. Kurumun merkezi
Ankara’dadır. Kurum, Kurul ve Başkanlıktan
oluşur. Kurul, dokuz üyeden oluşur. Kurulun 5
üyesi TBMM, 4 üyesi Cumhurbaşkanı tarafından
seçilir.
Konut dokunulmazlığı
Kimsenin konutuna dokunulamaz. Usulüne göre
verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca
bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış
merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin
konutuna girilemez, arama yapılamaz ve
buradaki eşyaya el konulamaz. Yetkili merciin
kararı 24 saat içinde görevli hâkimin onayına
sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren 48
saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma
kendiliğinden kalkar.
Haberleşme hürriyeti
Herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir.
Haberleşmenin gizliliği esastır. Usulüne göre
verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca
bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış
merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleşme
engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz. Yetkili
merciin kararı 24 saat içinde görevli hâkimin
onayına sunulur. Hâkim, kararını 48 saat içinde
açıklar; aksi halde, karar kendiliğinden kalkar.
Mülkiyet hakkı
Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu
haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla
sınırlanabilir. Mülkiyet hakkının kullanılması
toplum yararına aykırı olamaz.
Yerleşme ve seyahat hürriyeti
Bu madde hükmüne göre Herkes, yerleşme ve
seyahat hürriyetine sahiptir.
Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önlemek,
sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı
ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu
mallarını korumak;
Seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve
kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini
önlemek; amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.
Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme
hakkından yoksun bırakılamaz.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye
aşağıdaki paragraf eklenmiştir: “Vatandaşın yurt
dışına çıkma hürriyeti, ancak suç soruşturması
veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına
bağlı olarak sınırlanabilir.”
Din ve vicdan hürriyeti
Bu madde hükmüne göre, Din ve ahlak eğitim ve
öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında
yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi, ilk ve
ortaöğretim kurumlarında zo¬runlu dersler
arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitimi
kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni
temsilcisinin talebine bağlıdır.
Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti
Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim
veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak
açıklama ve yayma hakkına sahiptir.
Basın hürriyeti, süreli ve süresiz yayın hakkı
Basımevi kurma, süreli ve süresiz yayın
önceden izin alma ve mali teminat yatırma
şartına bağlanamaz. Süreli yayın çıkarabilmek
için kanunun gösterdiği bilgi ve belgelerin,
kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi
yeterlidir. (Ancak Anayasa’ya göre bu hüküm,
radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla
yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına
engel değildir.
Anayasada kanunla yasaklanmış bir dilde yayın
yapılmayacağına ilişkin hüküm ise 2001
değişiklikleri ile kaldırılmıştır.
21
Kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzelkişilerinin
elindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım
araçlarından yararlanma hakkına sahiptir.
Düzeltme ve cevap hakkı
Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin
haysiyet ve şereflerine dokunulması veya
kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar
yapılması hallerinde tanınır ve kanunla
düzenlenir.
İspat hakkı
Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı, bu
görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili
olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret
davalarında, sanık, isnadın doğruluğunu ispat
hakkına sahiptir.
Bilim ve sanat hürriyeti
Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve
öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her
türlü araştırma hakkına sahiptir. Yayma hakkı,
Anayasanın 1. 2. ve 3. maddeleri hükümlerinin
değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz.
Dernek kurma hürriyeti
Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma
hakkına sahiptir. Hiç kimse bir derneğe üye
olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.
Dernekler hakim kararıyla kapatılabilir. Gerekli
hallerde yetkili merci, derneği faaliyetten men
ederse, bu merciin kararı 24 saat İçinde hakim
onayına sunu¬lur. Hakim kararını 48 saat içinde
açıklar.
Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme
hakkı
Herkes önceden izin almaksızın silahsız ve
saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü
düzenleme hakkına sahiptir. Toplantı ve gösteri
yürüyüşü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu
düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel
sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak
ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve
kanunla sınırlanabilir.
Dikkat: 1982 Anayasası’na göre aşağıda
sayılan haklardan yararlanmak önceden izin
alma şartına bağlanamaz.
• Dernek kurma (Kişi hakkı)
• Sendika kurma (sosyal ve ekonomik hak)
• Siyasi Parti Kurma ( Siyasi Hak)
• Basımevi kurma (kişi hakkı)
• Süreli ve süresiz yayın çıkarma (kişi hakkı)
• Toplantı ve Gösteri yürüyüşü hakkı (kişi hakkı)
Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar
• Ölüm cezası ve genel müsadere (mallara el
koyma) cezası verilemez.
• Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri
ancak kanunla konulur. (‘suç ve cezalar ancak
kanunla konulur’ ‘suç ve cezaların kanuniliği’
ilkesi)
• Suç ve cezalar geriye yürütülemez; kimse,
işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç
saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz ve
kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için
konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza
verilemez.
• Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse
suçlu sayılamaz (‘masumiyet karinesi’)
• Ceza sorumluluğu şahsidir
• Herkes meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak
suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya
davalı olarak iddia ve savunma ile adil
yargılanma hakkına sahiptir. (Adil yargılanma
hakkı 2001 Anayasa değişikliği ile eklenmiştir.)
• Kanuni hakim güvencesi; hiç kimse kanunen
tabi olduğu mahkeme dışındaki bir merci önünde
yargılanamaz.
• İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu
doğuran bir müeyyide (yaptırım) uygulayamaz.
• Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil
olarak kabul edilemez.
• Hiç kimse kendisini ve yakınlarını suçlayan bir
beyanda bulunmaya veya bu yolda delil
göstermeye zorlanamaz.
• Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir
yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı
özgürlüğünden alıkonulamaz.
• Uluslararası Ceza Divanı’na (Mahkemesi’ne)
taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç
vatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye
verilemez. (2004 Anayasa değişikliği)
22
 2. Sosyal ve Ekonomik Haklar
ve Ödevler (Pozitif Statü
Hakları - İsteme Hakları)
Ailenin korunması ve Çocuk hakları
2001 Anayasa değişikliğine göre Anayasa’da
Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler
arasında eşitliğe dayanır. Devlet, ailenin huzuru
ve özellikle ana ve çocukların korunması ve aile
planlamasının öğretimi ile uygulanmasını
sağlamak için gerekli teşkilatı kurar.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye
aşağıdaki paragraf eklenmiştir: “Her çocuk,
korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek
yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve
babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve
sürdürme hakkına sahiptir.” Devlet, her türlü
istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu
tedbirleri alır.
Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi
İlköğretim kız ve erkek bütün vatandaşlar için
zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır.
Türkçe’den başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim
kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri
olarak okutulamaz.
Gençliğin korunması
Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet
edildiği gençlerin müsbet ilmin ışığında, Atatürk
ilke ve inkılapları doğrultusunda ve Devletin
ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü
ortadan kaldırmayı amaç edinen görüşlere karşı
yetişme ve gelişmelerini sağlayıcı tedbirleri alır.
Devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden,
uyuşturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve
benzeri kötü alışkanlıklardan ve cehaletten
korumak için gerekli tedbirleri alır.
Sporun geliştirilmesi ve tahkim
Devlet, her yaştaki Türk vatandaşlarının beden
ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri alır, sporun
kitlelere yayılmasını teşvik eder. Devlet başarılı
sporcuyu korur. Spor federasyonlarının spor
faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin
kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim yoluna
başvurulabilir. Tahkim kurulu kararları kesin olup
bu kararlara karşı hiçbir yargı merciine
başvurulamaz
Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması
Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve
değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla
destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır.
Sanatın ve sanatçının korunması
Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur.
Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması
Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama
hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre
sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek
Devletin ve vatandaşların ödevidir.
Konut hakkı
Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını
gözeten bir planlama çerçevesinde, konut
ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu
konut teşebbüslerini destekler.
Kıyılardan yararlanma
Kıyılar, Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.
Deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil şeritlerinden
yararlanmada öncelikle kamu yararı gözetilir.
Toprak mülkiyeti
Devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini
korumak ve geliştirmek, erozyonla
kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya
yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan
köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli
tedbirleri alır.
Devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz.
Devlet ormanları kanuna göre, Devletçe yönetilir
ve işletilir. Bu ormanlar zamanaşımı ile mülk
edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak
hakkına konu olamaz. Ormanları yakmak,
ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla
işlenen suçlar genel ve özel af kapsamına
alınamaz. (madde 169)
Kamulaştırma
Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının
gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin
ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan
taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını,
kanunla gösterilen esas ve usullere göre,
kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar
kurmaya yetkilidir.
Devletleştirme
Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler,
kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde
23
devletleştirilebilir.
Kamulaştırmanın konusu bir taşınmaz mal iken,
devletleştirmenin konusu bir teşebbüstür.
Özelleştirme: Devletin, kamu iktisadi
teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin
mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların
özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller kanunla
gösterilir.
Çalışma Hayatıyla İlgili Sosyal Haklar:
Çalışma hakkı ve ödevi
Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme
hürriyetlerine sahiptir. Çalışma, herkesin hakkı
ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini
yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için
çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı
desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli
ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını
sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Dinlenmek,
çalışanların hakkıdır.
Sendika kurma hakkı
Çalışanlar ve işverenler önceden izin almaksızın
sendikalar ve üst kuruluşlar kurma, bunlara
serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe
çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse bir
sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya
zorlanamaz.
2010 Anayasa değişikliği öncesi bu maddede
“Aynı zamanda ve aynı iş kolunda birden fazla
sendikaya üye olunamaz.” yasağı yer alıyordu.
2010 Anayasa değişikliğiyle bu hüküm
Anayasa’da çıkarılarak aynı iş kolunda işçiler
için birden fazla sendikaya üye olmanın yolu
açılmıştır.
Toplu iş sözleşmesi hakkı
İşçiler ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik
ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını
düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi
yapma hakkına sahiptirler.
Toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında,
uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına
sahiptirler. Grev ve lokavtın yasaklandığı
hallerde veya ertelendiği durumlarda
ertelemenin sonunda, uyuşmazlık Yüksek
Hakem Kurulunca çözülür. Uyuşmazlığın her
safhasında taraflar da anlaşarak Yüksek Hakem
Kuruluna başvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun
kararları kesindir ve toplu iş sözleşmesi
hükmündedir.
Not: 2010 Anayasa değişikliği öncesinde “siyasi
amaçlı grev ve lokavt, dayanışma grev ve
lokavtı, genel grev ve lokavt, işyeri işgali, işi
yavaşlatma, verim düşürme ve diğer direnişler
yapılamaz ve grev esnasında greve katılan
işçilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu
hareketleri sonucu, grev uygulanan işyerinde
sebep oldukları maddî zarardan sendika
sorumludur.” Hükmü yer alıyordu. Bu hükümler
2010 Anayasa değişikliğiyle kaldırılmıştır.
Toplu sözleşme hakkı
Memurlar ve diğer kamu görevlileri, toplu
sözleşme yapma hakkına sahiptirler. 2010
Anayasa değişikliği öncesinde işçiler toplu iş
sözleşmesi, memurlar ise toplu görüşme yapma
hakkına sahipti. 2010 Anayasa değişikliğiyle
memurlar ve diğer kamu görevlilerine de toplu
sözleşme hakkı tanınmıştır.
2010 Anayasa değişikliğine göre toplu sözleşme
yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde
taraflar Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna
başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
kararları kesindir ve toplu sözleşme
hükmündedir.
Not: Memurların grev hakkı yoktur.
Sosyal güvenlik hakkı
Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet
harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle,
malül ve gazileri korur ve toplumda kendilerine
yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet,
sakatların korunmalarını ve toplum hayatına
intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır. Yaşlılar,
Devletçe korunur, Yaşlılara Devlet yardımı ve
sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla
düzenlenir. Devlet, korunmaya muhtaç
çocukların topluma kazandırılması için her türlü
tedbiri alır.
Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşları
Devlet, yabancı ülkelerde çalışan Türk
vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının
eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal
güvenliklerinin sağlanması, anavatanla
bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde
yardımcı olunması için gereken tedbirleri alır.
Not: Sosyal ve ekonomik hak ve ödevler için
Anayasa bir sınır getirmiştir. Madde 65’e göre,
“Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa
ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin
amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî
kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.
(2001 değişikliği)”.
Hiç kuşkusuz bu düzenleme anayasada ifadesini
24
bulan sosyal ve ekonomik hakların içeriğini
boşaltmaktadır. Ancak, Devlet, sendika kurma,
grev, toplu iş sözleşmesi, ücretli tatil gibi
konularda mali kaynaklarının yetersizliğini ileri
süremez.
3. Siyasi Haklar ve Ödevler
(Aktif Statü/Katılma Hakları)
Türk vatandaşlığı
Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan
herkes Türk’tür. Türk babanın veya Türk ananın
çocuğu Türk’tür. Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla
bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça
vatandaşlıktan çıkarılamaz.
Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve
işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.
Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu Denetçisine
Başvurma Hakkı
Dilekçe Hakkı: Vatandaşlar ve karşılıklılık esası
gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden
yabancılar, kendileriyle veya kamu yönetimi ile
ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili
makamlara ve TBMM’ye yazı ile başvurma
hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgili başvurmaların
sonucu gecikmeksizin, dilekçe sahiplerine yazılı
olarak bildirilir.
Bilgi Edinme Hakkı: Bilgi Edinme hakkı 2003
yılında çıkan bir kanunla Türk vatandaşlarına
tanınmıştı. 2010 Anayasa değişikliğiyle bu hak
artık Kamu Denetçisine Başvurma hakkı ile
beraber Anayasa’ya girmiştir.
Herkes, bilgi edinme hakkına sahiptir. Türkiye'de
ikamet eden yabancılar ile Türkiye'de faaliyette
bulunan yabancı tüzel kişiler, isteyecekleri bilgi
kendileriyle veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak
kaydıyla ve karşılıklılık ilkesi çerçevesinde, bu
haktan yararlanırlar.
Bilgi edinme başvurusu, başvurulan kurum ve
kuruluşların ellerinde bulunan veya görevleri
gereği bulunması gereken bilgi veya belgelere
ilişkin olmalıdır. Kurum ve kuruluşlar, başvuru
üzerine istenen bilgi veya belgeye erişimi 15 iş
günü içinde sağlarlar. Ancak istenen bilgi veya
belgenin, başvurulan kurum ve kuruluş içindeki
başka bir birimden sağlanması; başvuru ile ilgili
olarak bir başka kurum ve kuruluşun görüşünün
alınmasının gerekmesi veya başvuru içeriğinin
birden fazla kurum ve kuruluşu ilgilendirmesi
durumlarında bilgi veya belgeye erişim 30 iş
günü içinde sağlanır. Bu durumda, sürenin
uzatılması ve bunun gerekçesi başvuru sahibine
yazılı olarak ve 15 iş günlük sürenin bitiminden
önce bildirilir. Bilgi edinme istemi reddedilen
başvuru sahibi, yargı yoluna başvurmadan önce
kararın tebliğinden itibaren 15 gün içinde Kurula
itiraz edebilir. Kurula itiraz, başvuru sahibinin
idarî yargıya başvurma süresini durdurur.
“Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu”
Cumhurbaşkanınca seçilecek 9 üyeden oluşur.
Bilgi Edinme Kanunu’na göre, Devlet sırrına,
Ülkenin ekonomik çıkarlarına, istihbarata, özel
hayatın ve haberleşmenin gizliliğine, ticarî
sırlara, fikir ve sanat eserlerine, yargı denetimi
dışında kalan işlemlere, idarî ve adlî soruşturma
konusu olan hallere ilişkin bilgi veya belgelere
erişim, bilgi edinme hakkının sınırları yani
istisnaları içindedir.
Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı: Herkes,
kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.
TBMM Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu
Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişi ile ilgili
şikâyet üzerine, idarenin her türlü eylem ve
işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan
haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka
ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek,
araştırmak ve idareye önerilerde bulunmakla
görevlidir.
Ancak, yasama ve yargı yetkisinin
kullanılmasına ilişkin işlemler, Türk Silahlı
Kuvvetlerinin sırf askerî nitelikteki faaliyetleri,
Kurumun görev alanı dışındadır.
Kurum, TBMM Başkanlığına bağlı, kamu tüzel
kişiliğini haiz, özel bütçelidir ve merkezi
Ankara’dadır. Kuruma, illerde valilikler, ilçelerde
kaymakamlıklar aracılığıyla da başvurulabilir.
Başvurulardan herhangi bir ücret alınmaz.
Kurum, inceleme ve araştırmasını başvuru
tarihinden itibaren en geç 6 ay içinde
sonuçlandırır.
Kamu Baş Denetçisi TBMM tarafından gizli oyla
4 yıl için seçilir. İlk iki oylamada üye
tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye
tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü
oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu
oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü
oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy
alan aday seçilmiş olur.
25

Dikkat: Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu
Denetçisine Başvuru hakkı yabancıların da
yararlanabildiği siyasi haklardır. Ancak dilekçe
ve bilgi edinme hakkından yabancıların
yararlanabilmesi karşılıklılık şartına
bağlanmıştır. Kamu Denetçisine Başvuru hakkı
ise karşılıklılık şartına bağlı değildir.
Kamu hizmetlerine girme hakkı
Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına
sahiptir. Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği
niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.
Mal bildirimi
Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde
bulunmaları ve bu bildirimlerin tekrarlanma
süreleri kanunla düzenlenir. Yasama ve yürütme
organlarında görev alanlar, bundan istisna
edilemez.
Vatan hizmeti
Vatan hizmeti, her Türkün hakkı ve ödevidir. Bu
hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu
kesiminde ne şekilde yerine getirileceği veya
getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir.
Vergi ödevi
Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali
gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi
yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye
politikasının sosyal amacıdır. Vergi, resim, harç
ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur,
değiştirilir veya kaldırılır. Vergi, resim, harç ve
benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar
ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde
kanunun belirttiği yukarı ve aşağı sınırlar içinde
değişiklik yapmak yetkisi Cumhurbaşkanına
verilebilir.
Dış ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak
üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve
diğer dış ticaret işlemleri üzerine vergi ve
benzeri yükümlülükler dışında ek mali
yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya
kanunla Cumhurbaşkanına yetki verilebilir.
Seçme, Seçilme, Siyasi Faaliyet Hakları
1982 Anayasasının ilk biçiminde oy verme hakkı
21; 1987 yılında ise 20 yaşın doldurulması
koşuluna bağlanmıştı. Bugün ise:
Seçme yaşı: 18 (1995 değişikliği)
Seçilme yaşı: 18 (Seçilme yaşı 1982
Anayasası’nın ilk halinde 30 idi. 2006 yılında
yapılan değişiklikle 25’e indirilmiştir. 2017 de
yapılan değişiklikle de 18’indirilmiştir.
Şu kişiler seçimlerde oy kullanamazlar:
• Silahaltında bulunan er ve erbaşlar
• Askeri öğrenciler
• Kısıtlılar
• Taksirli suçlardan mahkûm olanlar hariç
hükümlüler; yani kasti suç mahkûmları.
Ancak tutukluların oy kullanma hakkı olduğunu
unutmamak gerekir.
Seçim Kanunlarına göre, seçimlerde oy
kullanmanın şartı sandık seçmen listesine kayıtlı
olmaktır. 1987 yılımda Kanunda yapılan
değişiklikle ilk defa yabancı ülkelerde yaşayan
vatandaşlarımızın oy kullanabilmeleri
sağlanmıştır.
Seçim İlkeleri
Anayasa’ya göre seçim kanunları “temsilde
adalet” ve “yönetimde istikrar” ilkelerini
bağdaştırmak zorundadır.
2001 yılı Anayasa değişikliğine göre, seçim
kanunlarında yapılan değişiklikler yürürlüğe
girdiği tarihten itibaren 1 yıl içinde yapılacak
seçimlerde uygulanmaz.
Serbest ve demokratik bir seçim için 1982
Anayasası şu ilkeleri getirmiştir:
• Genel oy: Servet, vergi, öğrenim durumu ve
cinsiyet gibi sınırlamalar olmaksızın, bütün
vatandaşların oy hakkına sahip olmasıdır.
Türkiye’de Birinci ve İkinci Meşrutiyet
dönemlerinde, servete bağlı oy ilkesi
uygulanmıştır. 1924 yılında seçim kanununun
değiştirilmesi ile erkekler için genel oy ilkesi
benimsenirken, 1930 yılında belediye seçimleri
kanununda yapılan değişiklikle kadınlara da
seçme hakkı tanınmıştır. Bu hak kadınlara genel
seçimler için 1934 yılında tanınmış ve böylece
genel oy ilkesine geçilmiştir. Demokratik devlette
makul görülecek kısıtlamalar ancak yaş ve yargı
kararı sınırlamaları olabilir. Türkiye’de 1934’te
kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanındığından
bu yana bu ilke uygulanmaktadır.
• Eşit oy: Her seçmenin tek bir oya sahip
olmasını ifade eder.
26
• Seçimlerin serbestliği: Bu ilke, vatandaşların
hiçbir baskı ve zorlama olmadan oy
kullanabilmelerini ifade eder. Oy vermek mecburi
tutulamaz. Ancak Türkiye’de oy vermek anayasal
bir yükümlülüktür ve oy kullanmayanlara, İlçe
Seçim Kurulu tarafından para ceza verilir.
• Tek dereceli seçim: Tek dereceli seçimde
seçmenler, temsilcilerini doğrudan seçerler. İki
dereceli seçimde ise seçmenler, ilkin ikinci
seçmenleri seçerler; daha sonra bunlar
temsilcileri seçerler. Türkiye’de 1946 yılına
kadar iki dereceli seçim uygulanmıştır. 1946
seçimleri tek dereceli sisteme göre yapılan ilk
seçimlerdir. Bugün seçimler tek derecelidir.
• Gizli oy ve açık sayım ve döküm: 1950
yılında gizli oy ve açık sayım ve döküm ilkeleri
kabul edilmiştir.
• Seçimlerin yargı organlarının yönetiminde
yapılması: Anayasaya göre, seçimler yargı
organlarının genel yönetimi ve denetimi altında
yapılır. Seçimlerin başlamasından bitimine kadar,
seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile
ilgili bütün işlemleri yapma, seçim süresince ve
seçimden sonra seçimle ilgili bütün yolsuzlukları,
şikayet ve itirazları inceleme ye kesin karara
bağlama ve TBMM üyelerinin seçim tutanaklarını
kabul etme görevi Yüksek Seçim
Kurulu’nundur. Yüksek Seçim Kurulunun
kararları aleyhine başka bir mercie
başvurulamaz. Yerel seçimler,
Cumhurbaşkanlığı seçimi ve halkoylamaları da
Yüksek Seçim Kurulu’nun yönetimi altında
yapılır. Yüksek Seçim Kurulu, 7 asıl ve 4 yedek
üyeden oluşur. Üyelerin 6’sı Yargıtay, 5’i
Danıştay Genel Kurullarınca kendi üyeleri
arasından seçilir.
Not: Seçim sistemiyle ilgili detaylar doğrudan
Anayasa’da düzenlenmemiş seçim
kanunlarıyla düzenlenmiştir. Seçim
kanunlarından kaynaklanan bazı temel bilgiler
şunlardır:
• Türkiye’de yapılan milletvekili genel seçimleri
tek turlu olup seçimlerde %10 ülke barajlı
D’hondt sistemi uygulanmaktadır.
• Seçim çevreleri ve her seçim çevresinin
çıkaracağı milletvekili sayısı, Yüksek Seçim
Kurulu tarafından belirlenir. Kural olarak
seçimlerde her il bir seçim çevresidir. Yapılan
tespit sonunda, çıkaracağı milletvekili sayısı 18'e
kadar olan iller, bir seçim çevresi sayılır.
Çıkaracağı milletvekili sayısı 19'dan 35'e kadar
olan iller iki, 36 ve daha fazla olan iller üç
seçim çevresine bölünür.
• Seçim çevreleri ve her seçim çevresinin
çıkaracağı milletvekili sayısı, YSK tarafından,
genel nüfus sayımı sonuçlarının
açıklanmasından itibaren en geç altı ay içinde
tespit edilerek Resmi Gazete, radyo ve
televizyonla ilan edilir.
• Son Milletvekili seçimlerinde kendi listesinden
TBMM’ye seçilmiş en az bir üyeye sahip olan
veya Yüksek Seçim Kurulunca tespit ve ilan
edilen siyasi partilerden o il ve ilçede teşkilatı
bulunanlar, il ve ilçe seçim kurullarında birer
temsilci bulundururlar.
• TBMM seçimleri beş yılda bir Cumhurbaşkanı
seçimi ile birlikte aynı gün yapılır.
• Seçimlere katılma yeterliliği taşıyan siyasi
partiler, ittifak yaparak seçime katılabilir. İttifak
yapan siyasi partiler, kendi aday listelerini verir.
Siyasi partiler, aday listelerinin teslim edilmesi
için belirlenen tarihten üç gün öncesine kadar,
YSK’ya bildirimde bulunmak suretiyle ittifaktan
vazgeçebilir.
• Genel seçimlerde ülke genelinde, ara
seçimlerde seçim yapılan çevrelerin tümünde,
geçerli oyların % 10'unu geçmeyen partiler
milletvekili çıkaramazlar. Seçim ittifakı yapılması
halinde, yüzde onluk barajın hesaplanmasında
ittifak yapan siyasi partilerin aldıkları geçerli
oyların toplamı esas alınır ve bu siyasi partiler
için ayrıca baraj hesaplaması yapılmaz. Bir
siyasi parti listesinde yer almış bağımsız
adayların seçilebilmesi de listesinde yer aldığı
siyasi partinin ülke genelinde ve ara seçimlerde
seçim yapılan çevrelerin tümünde yüzde onluk
barajı aşması ile mümkündür.
• İttifak yaparak seçime katılma kararı alan
siyasi partiler, seçimin başlangıç tarihinden
itibaren en geç yedi gün içinde, genel
başkanların imzalarını ihtiva eden ittifak
protokolünü YSK’ya teslim eder. Aday listelerinin
teslim edilmesi için belirlenen tarihten iki gün
öncesine kadar, aynı usulle ittifak protokolünde
değişiklik yapılabilir.
• Bir önceki seçimin yapıldığı tarihten itibaren
beş yılın dolmasından önceki son Pazar günü oy
verilir. Oy verme gününden geriye doğru
hesaplanacak altmış günlük sürenin ilk günü
seçimin başlangıç tarihidir.
27
• Seçime katılan siyasi partilerden, en son
yapılan milletvekili genel seçimlerinde en çok oy
almış dört siyasi parti ve TBMM’nde grubu
bulunan siyasi partiler, o siyasi parti genel
başkanları tarafından yazılı olarak yetki verilmiş
olması şartıyla Yüksek Seçim Kurulunda da bir
asıl bir yedek temsilci bulundurabilir.
• Hâkimler ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek
yargı organları mensupları
• Memurlar ve işçi niteliği taşımayan kamu
görevlileri (Ancak kamuda işçi statüsünde
çalışanların üye olmaları mümkündür.)
• Silahlı Kuvvetler mensupları
• Yükseköğretim öncesi öğrencileri

• Bu temsilciler kurulun bütün çalışmalarına ve

görüşmelerine katılırlar, oy kullanamazlar. Dikkat: Yükseköğretim öğrencileri ve
Yükseköğretim elemanları siyasi partilere üye
• Seçmen olan vatandaşları tek olarak olabilirler. Yükseköğretim elemanlarının siyasî
tanımlayan ve seçmenin oturduğu yeri belirleyen partilere üye olmaları ancak kanunla
bilgileri kapsayan bilgisayar ortamına "Seçmen düzenlenebilir ve bunlar siyasî partilerin
Kütüğü" denilir. merkez organları dışında kalan parti görevi
alamazlar. (1995 değişikliği)
• Sandık seçmen listesinde yazılı olmayan
seçmen oy veremez. • Ayrıca Siyasi Partiler Kanunu’na göre: Taksirli
suçlar hariç, 5 yıl ağır hapis veya 5 yıl ve daha
• Milletvekilleri ile milletvekili adayları seçmen fazla hapis cezasına mahkûm olanlar, Terör
bilgi kağıdını göstermek suretiyle kayıtlı oldukları eyleminden mahkûm olanlar, yüz kızartıcı
seçim çevresi dışında da oylarını kullanabilirler. suçlardan mahkûm olanlar ve kamu
hizmetlerinden yasaklılar da siyasi partilere üye
• Yurt dışı seçmen kütüğüne kayıtlı bulunan olamaz.
seçmenler seçimin yapılacağı günün kırkbeş
gün öncesinden başlamak üzere seçim günü
saat 17:00’a kadar gümrük kapılarında
kurulacak seçim sandıklarında oy kullanabilirler. Siyasi Partilerin Yasaklanması ve
Kapatılmaları

Siyasi Partiler Hukuku 1961 ve 1982 Anayasaları, siyasi parti faaliyetleri

konusunda militan (mücadeleci) bir demokrasi
Kurulma anlayışını benimsemiş ve siyasi partilerin
faaliyetlerine ilişkin birçok yasaklayıcı hüküm
Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın getirmiştir. Buna göre:
vazgeçilmez unsurlarıdır ve önceden izin
almadan kurulurlar. Siyasî partiler, partiye üye Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi
olma yeterliğine sahip en az 30 Türk vatandaşı düzenlemeleri ve çalışmaları demokrasi
tarafından kurulur. Siyasi partiler, kanunda ilkelerine uygun olmalıdır.
belirtilen bildiri ve belgelerin, İçişleri Bakanlığına
verilmesiyle tüzelkişilik kazanırlar. Siyasi partiler, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve
milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan
Siyasî partilerin seçimlere katılabilmesi için illerin haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine,
en az yarısında oy verme gününden en az 6 ay millet egemenliğine, demokratik ve lâik
evvel teşkilat kurmuş ve büyük kongrelerini Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya
yapmış olması veya TBMM’de grubu bulunması zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür
şarttır. diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi
amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.
Bir ilde teşkilatlanma, merkez ilçesi dahil o ilin
ilçelerinin en az üçte birinde teşkilat kurmayı Bir siyasi parti bu nitelikteki eylemler içinde
gerektirir. olursa Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’nın
açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesi’nce
Üyelik kapatılır.

Medeni ve siyasi hakları kullanma ehliyetine Başsavcılığın açacağı kapatma davası; ya

sahip bulunan her Türk vatandaşı siyasi parti re’sen (kendi kararıyla) ya Adalet Bakanı’nca
üyesi olabilir. Parti üyesi olabilmek için 18 yaşını veya bir siyasi partinin isteği üzerine talep edilir.
doldurmuş olmak gerekir. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, Adalet
Bakanı’nın veya siyasi partilerin istemde
Ancak aşağıdakiler siyasi partilere üye bulunması hallerinde, yeterli delil bulunmadığı
olamazlar: kanısına varırsa dava açmaz. Bu durumda
28
Adalet Bakanının veya siyasi partinin,
Cumhuriyet Başsavcılığının bildirimi üzerine,
“Siyasi Partilerle İlgili Yasakları İnceleme
Kurulu”na itirazda bulunma hakkı vardır. Kurul,
itirazı haklı görürse, Cumhuriyet Başsavcısı,
Anayasa Mahkemesi’nde dava açmakla
yükümlüdür. (“Siyasi Partilerle İlgili Yasakları
İnceleme Kurulu”, Yargıtay Ceza Daireleri
Başkanlarından oluşur.)
Bir siyasi partinin kapatılabilmesi için
Anayasa’nın 68. maddesinde yer alan eylemlerin
odağı haline gelmiş olması gerekir.
“Odak ölçütü” İlk kez 1995 Anayasa
değişikliğiyle 1982 Anayasası’na girmiştir. 2001
yılında yapılan bir Anayasa değişikliği ile de şu
şekilde tanımlanmıştır:
“Bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin
üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu
durum o partinin büyük kongre veya genel
başkan veya merkez karar veya yönetim
organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki
grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca
zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller
doğrudan doğruya anılan parti organlarınca
kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu
fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.”
2001 Anayasa değişikliğine göre Anayasa
Mahkemesi, partinin eylemlerinin ağırlığına göre
partiyi kapatma yerine, partinin Devlet
yardımından kısmen veya tamamen yoksun
bırakılmasına da karar verebilir.
Siyasi partiler yurtdışında örgütlenebilir,
temsilcilik açabilir ancak; Yabancı devletlerden,
uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyruğundan
olmayan gerçek ve tüzel kişilerden mali yardım
alan siyasi partiler kapatılır.
Anayasa Mahkemesi, partinin kapatılması ya da
Devlet yardımından yoksun bırakılması
kararlarını, toplantıya katılan üyelerin üçte iki
(2/3) oy çokluğu ile alır. (2010 Anayasa
değişikliği, önceden 3/5 idi).
Siyasi Partinin Kapatılmasının Sonuçları
• Anayasa Mahkemesi’nin kapatma kararı ile
beraber partinin tüzel kişiliği sona erer.
• Siyasi partinin bütün malları Hazineye geçer.
• Siyasi partinin temelli kapatılmasına beyan ve
faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dâhil üyeleri,
Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya
ilişkin kesin kararının Resmi Gazetede gerekçeli
olarak yayımından itibaren 5 yıl süreyle, bir
başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve
denetçisi olamazlar.
• Kapatılan bir parti bir başka ad altında tekrar
kurulamaz.
Bir parti hakkında Anayasa Mahkemesi’nde
açılan kapatma davası sürerken partinin kendini
feshetmesi bir şey ifade etmeyecek yine de
yukarıdaki yaptırımlara maruz kalacaktır.
Not: 2010 Anayasa değişikliği öncesinde;
partisinin kapatılmasına sebep olan
milletvekillinin, milletvekilliği de düşüyordu.
Ancak 2010 Anayasa değişikliğiyle bu hüküm
kaldırılmış ve parti kapatma neticesinde
milletvekilliğinin düşürülmesi uygulamasına son
verilmiştir.
Siyasi Partilerin Gelirleri
• Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere girişemezler.
• Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve
hakça malî yardım yapar. Buna göre, yardım
partilere eşit olarak dağıtılmayıp genel
seçimlerde geçerli oyların % 3’ünden fazlasını
alan partiler Devlet yardımı alabilmektedir.
Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına
uygun olması gereklidir.
• Siyasi partilerin mali denetimini Anayasa
Mahkemesi gerçekleştirir. Anayasa Mahkemesi
bu denetimi yerine getirirken Sayıştay’dan
yardım alır.
• Siyasi partiler Kanununa göre partiler, aşağıda
belirtilen gelirleri elde edebilirler:
• Parti üyelerinden, milletvekillerinden,
milletvekilliği aday adaylarından alınan aidatlar,
Parti mal varlığından elde edilecek gelirler, Parti
yayını, bayrağı, flaması, rozeti ve benzeri
rumuzların satışından sağlanacak gelirler ve
bağışlar.
29
 TEMEL HAKLARIN SINIRLANDIRILMASI
Devlet belirli durumlarda Anayasa’da ifadesini
bulan hak ve hürriyetleri sınırlayabilir. Bu
sınırlamaların neden, nasıl ve nereye kadar
yapılabileceği (sınırlamanın sınırları) soruları
temel hakların sınırlandırılması rejiminin
konusunu oluşturur. Burada asıl sorun, temel
hak ve hürriyetlerin nasıl ve ne ölçüde
sınırlandırılacağı sorunudur.
Öncelikle altını çizmek gerekir ki her hak ve
hürriyetin bir takım doğal/objektif sınırları
vardır. Örneğin, herkes ifade hürriyetine sahiptir
ancak bu hürriyet hakaret etme özgürlüğünü
içermez. Gene herkes toplantı ve gösteri
yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir ancak bu
hak her durumda saldırısız ve silahsız olmak
zorundadır.
İkinci olarak, belirli durumlarda Anayasa
doğrudan temel hak ve hürriyetleri
sınırlandırmaktadır. Örneğin siyasi partiler ticari
faaliyete girişemezler, Hakim ve Savcılar
Kurulu’nun bazı kararlarına karşı yargı yolu
kapalıdır, Bilim ve sanatı yayma hakkı
Anayasanın 1. 2. ve 3. maddeleri hükümlerinin
değiştirilmesini sağlamak amacı taşıyamaz gibi
hükümler doğrudan Anayasa’da yer almaktadır.
Bunların dışında Anayasa, temel hak ve
hürriyetlerin belli ilkelere uygun bir şekilde
kanunla sınırlanabileceğini düzenlemiştir. Ancak
Anayasa bu sınırlamaların hangi kurallar dikkate
alınarak yapılacağını da belirleyen bazı ilkeler
öngörmüştür. Bu ilkeler sınırlamanın sınırlarını
yani sınırlamada dikkate alınması gereken
ölçütleri ve temel ilkeleri kapsar. Anayasa’nın bu
konuda ortaya koyduğu ilkeler 1961
Anayasası’nda günümüzde dek birçok
değişikliğe uğramış ve son halini 2001 yılında
yapılan değişiklikle kazanmıştır.
1982 Anayasası’nın mevcut 13. maddesine
göre temel hak ve hürriyetler sınırlanırken
dikkate alınacak ilkeler şu şekildedir:
Sınırlama ancak kanunla yapılabilir.
Sınırlama anayasanın ilgili maddesinde
belirtilen özel sebeplere bağlı olmalıdır.
Sınırlama temel hak ve hürriyetin özüne
dokunmamalıdır.
Sınırlama “demokratik toplum düzeninin
gerekleri” ne aykırı olmamalıdır.
Sınırlama “lâik Cumhuriyetin gerekleri”ne
aykırı olmamalıdır.
Sınırlama “ölçülülük ilkesi”ne aykırı
olmamalıdır.
Sınırlama Anayasanın sözüne ve ruhuna
uygun olmalıdır.
• Sınırlama ancak kanunla yapılabilir: Temel hak
ve hürriyetler, kanunla sınırlanabilir; yani,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle, yönetmelikle
veya diğer idarî işlemler ile sınırlanamaz.
• Sınırlama anayasanın ilgili maddesinde
belirtilen özel sebeplere bağlı olmalıdır:
Hukukumuza 1961 Anayasasına 1971 yılında
giren genel sınırlama sebepleri, 2001 yılında ya-
pılan Anayasa değişiklikleri ile kaldırılmış ve
1961 Anayasasının ilk sistemine dönülmüştür.
Not: 1971‘de Anayasa’ya giren ve 1982
Anayasası’nda 2001 değişikliklerine kadar var
olan genel sınırlama sebepleri; devletin ülkesi ve
milletiyle bölünmez bütünlüğü, milli egemenlik,
milli güvenlik, kamu düzeni, genel asayiş, kamu
yararı, genel ahlak, genel sağlık gibi nedenlerdir.
2001 değişikliği ile genel sınırlama maddesi
Anayasa’dan çıkarılmış ve bu sebeplerden hak
ve özgürlüklerin her birinin bünyesine uyanlar,
ilgili maddede tek tek sayılmak şartıyla özel
sınırlama nedeni haline getirilmiştir. Özel
sınırlama sebepleri, bir temel hak ve hürriyetin
Anayasa’da düzenlendiği ilgili maddede
belirtilmiş olan sebeplerdir. Bunlar her hakkın
niteliğine göre değişkenlik gösterir. İlgili
maddelerde belirtilmiş sebepler o hakka özel
sınırlama sebeplerdir.
• Sınırlama temel hak ve hürriyetin özüne
dokunmamalıdır: Bir hak veya hürriyetin özü,
onun vazgeçilmez unsuru, dokunulduğu takdirde
söz konusu hürriyeti anlamsız kılacak olan aslî
çekirdeğidir. Anayasa Mahkemesi’ne göre bir
hakkın veya özgürlüğün kullanılmasını, “açıkça
yasaklayıcı veya örtülü bir biçimde yapılamaz
hale koyucu veya ciddi surette güçleştirici ve
amacına ulaşmasını önleyici ve etkisini ortadan
kaldırıcı nitelikteki yasal sınırlamaların o hakkın
özüne dokunduğu” kabul etmiştir
Bu kriter ilk kez 1961 Anayasası ile gelmiş, 1982
Anayasası’nın ilk halinde yer almamış 2001
değişiklikleri ile tekrar Anayasa’ya girmiştir.
Anayasa’da yer almadığı dönemlerde de
Anayasa Mahkemesi içtihadında bir ilke olarak
her zaman kullanılmıştır.
• Sınırlama “ölçülülük ilkesi”ne aykırı
30
olmamalıdır: Bu ilke, sınırlamada başvurulan
aracın sınırlama amacını gerçekleştirmeye
elverişli, gerekli ve orantılı olmasını ifade eder.
Sınırlamada başvurulan önlem ve ulaşılmak
istenen amaç arasında bir denge olmalıdır.
Ölçülülük ilkesi, ilk kez 2001 Anayasa
değişiklikleri ile Anayasaya girmiştir. Ancak
bunun öncesinde de Anayasa Mahkemesi
içtihadında kullanılagelen bir ilke olmuştur.
• Sınırlama “demokratik toplum düzeninin
gerekleri” ne aykırı olmamalıdır: İlk kez 1982
Anayasası ile gelmiş ve devam etmektedir.
• Sınırlama “lâik Cumhuriyetin gerekleri”ne aykırı
olmamalıdır: İlk kez 1982 Anayasası 2001
değişiklikleri ile gelmiş ve devam etmektedir.
• Sınırlama Anayasanın sözüne ve ruhuna
uygun olmalıdır: Bu ilke ilk kez 1961 Anayasası
ile gelmiş ve devam etmektedir.
Not: 1982 Anayasası’na göre Temel hak ve
hürriyetler, yabancılar için ise milletlerarası
hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir.
1961 ANAYASASI
Öze dokunmama
Kanunla sınırlama
Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun sınırlama
Anayasadaki özel sebeplere bağlı olarak
sınırlama
1971 Değişiklikleri ile ekleme
Genel sınırlama sebepleri
1982 ANAYASASI
Demokratik toplum düzeninin gereklerine
uygunluk
Ancak kanunla sınırlama
Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun sınırlama
Anayasadaki genel ve özel sebeplere bağlı
olarak sınırlama
Sınırlama, öngörüldükleri amaç dışında
kullanılamaz.
2001 Değişiklikleri ile ekleme
Öze dokunmama
Ölçülülük ilkesi
Genel sınırlama sebepleri kaldırıldı, bundan
böyle yalnızca Anayasa’daki özel nedenlere
dayanılabilir
Laik Cumhuriyetin gereklerine uygunluk
TEMEL HAKLARIN DURDURULMASI
Temel hak ve özgürlükler bazı şartlar altında
sınırlamanın daha da ötesine geçilerek kısmen
veya tamamen durdurulabilir ve bunlar için
Anayasada öngörülen güvencelere aykırı
tedbirler alınabilir.
Temel hak ve hürriyetlerin durdurulması için bazı
şartların varlığı gerekir:
• Ülkede, savaş, seferberlik, veya olağanüstü
hallerden biri mevcut olmalıdır.
• Milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler
ihlâl edilmemelidir.
• Ölçülülük ilkesine uyulmalıdır.
• Anayasa’da sayılan aşağıdaki sert çekirdekli
haklara hangi halde olursa olsun
dokunulmamalıdır:
- Savaş hukukuna uygun fiiller sonucu
meydana gelen ölümler dışında; kişinin
yaşama hakkına dokunulamaz.
- Kişinin maddi ve manevi varlığının
bütünlüğüne dokunulamaz (işkence yasağı).
- Kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini
açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı
suçlanamaz.
- Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez.
- Suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya
kadar kimse suçlu sayılamaz (masumiyet
karinesi).
31
Dikkat: “ölçülülük” ilkesi temel hakların Üçüncü Bölüm
sınırlandırılması noktasında hem de
durdurulması hallerinde geçerli ortak bir ilkedir. YASAMA
YASAMA FONKSİYONUNUN
ÖZELLİKLERİ
TEMEL HAKLARIN KÖTÜYE
KULLANILMAMASI 1982 Anayasası, tıpkı 1961 Anayasası gibi
yasamayı bir 'yetki' olarak düzenlemiş ve bu
İlk kez 1971 değişiklikleriyle anayasal sisteme yetkinin TBMM tarafından kullanılacağını hükme
sokulan bu düzenlemeye göre, Anayasada yer bağlamıştır. Gene her iki anayasa da bu yetkinin
alan hak ve hürriyetlerden hiç biri Anayasanın devredilemeyeceğini açıkça hüküm altına
14. maddesinde sayılan amaçlar için almıştır. Herkes için geçerli genel kurallar
kullanılamaz. koymak anlamına gelen yasama yetkisi TBMM’nin
“kanun yapma” ve “parlamento kararları
Buna göre: “Anayasada yer alan hak ve alma” yetkisi olarak tanımlanabilir.
hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle
bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan Yasama fonksiyonunun üç özelliği vardır:
haklarına dayanan demokratik ve lâik
Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan Yasama Yetkisinin Genelliği İlkesi
faaliyetler biçiminde kullanılamaz. Anayasa
hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Yasama yetkisinin genelliği ilkesi, hukuk düzeni
Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin içinde kanunla düzenleme alanının konu
yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden bakımından sınırlandırılmamış olduğu ve
daha geniş şekilde sınırlandırılmasını Anayasaya aykırı olmamak koşuluyla her
amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün konunun kanunla düzenlenebileceği anlamına
kılacak şekilde yorumlanamaz.” gelir. Bu ilkenin doğal bir sonucu olarak yasama
organı dilediği bir konuyu düzenlerken dilediği
Hakları kötüye kullanma yasağı, Avrupa İnsan kadar ayrıntıya inebilir.
Hakları Sözleşmesi BM İnsan Hakları Evrensel
Beyannamesi’nde de yer alır. Ancak, altını çizmek gerekir ki yasama yetkisinin
genelliği ilkesinin bazı istisnaları vardır. Örneğin
TBMM, yargı işlemleri yapamaz, mahkemelerin
verdiği kararları değiştiremez. Münhasıran
yürütme organına ait bir yetki olarak açıkça
Anayasa’da düzenlenmiş bazı alanlar
bulunmaktadır. Örneğin 2017 Anayasa
değişikliği ile aşağıdaki belirtilen konuların
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile
düzenleneceği açıkça hükme bağlanmıştır. Bu
konular şunlardır:

• Bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri

ve yetkileri, teşkilat yapısı ile merkez ve taşra
teşkilatlarının kurulması,

• Üst kademe kamu yöneticilerini atanmalarına

ilişkin usul ve esaslar,

• Devlet Denetleme Kurulunun işleyişi, üyelerinin

görev süresi ve diğer özlük işleri,

• Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin

teşkilatı ve görevleri.

Bu konular yasama yetkisinin genelliğinin

istisnaları olarak kabul edilir.

Yasama Yetkisinin Asliliği (ilk-elliği) İlkesi

Yasama yetkisinin asliliği ilkesi, yasama

32
organının istediği konuyu doğrudan doğruya,
yani araya başka bir işlem girmesine ihtiyaç
duymaksızın düzenleyebilmesidir. Normlar
hiyerarşisi içerisinde örneğin bir yönetmelik,
hukuksal dayanağını yasadan alır. Oysa yasa,
dayanağını hiçbir yerde aramak zorunda
değildir. Doğrudan Anayasa’ya dayanır.
Yasama Yetkisinin Devredilmezliği İlkesi
Yasama yetkisi kanun yapma iktidarı olduğuna
göre yasama yetkisinin devredilmezliği ilkesi
kanun yapma yetkisinin sadece TBMM
tarafından kullanılabileceği veya başkasına
devredilemeyeceği anlamına gelir.
YASAMA ORGANI (TBMM) VE
YAPISI
TBMM’nin Kuruluşu
1982 Anayasasının ilk şekline göre 400 olan
TBMM üye tamsayısı 1987 yılında yapılan
değişiklikle 450'ye, 1995 yılında yapılan
değişiklikle de 550'ye yükseltilmiştir. 2017
değişikliği ile de milletvekili sayısı 600’e
çıkarılmıştır.
Yasama dönemi 1961 Anayasası’nda 4 yıl, 1982
Anayasası’nın ilk halinde ise 5 yıl idi. 2007
yılında yapılan değişiklikle seçimler 4 yılda bir
yapılır kuralı gelmiş, 2017 değişikliği ile
seçimlerin 5 yılda bir yapılacağı düzenlenmiştir.
Bugün TBMM, 5 yıl için seçilen 600
milletvekilinden oluşur.
1961 Anayasası döneminde TBMM, Cumhuriyet
Senatosu ve Millet Meclisi olarak ikili bir yapıdan
oluşuyordu. 1961 Anayasasının aksine 1982
Anayasası tek meclis sistemine dayanmaktadır.
TBMM Genel Seçimleri
TBMM genel seçimleri şu üç halde yapılır:
1) TBMM’nin Seçim Döneminin Sona Ermesi:
Anayasaya göre seçimler 5 yılda bir yapılır.
2) TBMM’nin veya Cumhurbaşkanı’nın
Seçimleri Yenileme Kararı Alması:
• TBMM, 5 yıllık süre dolmadan dilediği zaman
üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun kararı
ile seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Buna
uygulamada erken genel seçim kararı denir.
• Aynı şekilde Cumhurbaşkanı da hiçbir koşula
bağlı olmaksızın dilediği zaman TBMM
seçimlerini yenileyebilir yani erken seçim kararı
verebilir.
• TBMM ya da Cumhurbaşkanı seçimlerin
yenilenmesine karar verir ise bu halde TBMM
genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte
yapılır.
Dikkat: Erken genel seçim için bir süre kaydı
bulunmamaktadır. TBMM seçimlerinden 30 ay
geçmedikçe yeni seçimlere gidilememe kaydı
“ara seçimlere” ilişkin bir kuraldır.
• Cumhurbaşkanının ikinci döneminde Meclis
tarafından seçimlerin yenilenmesine karar
verilmesi halinde, Cumhurbaşkanı bir defa daha
aday olabilir.
• Seçimlerinin birlikte yenilenmesine karar
verilen Meclisin ve Cumhurbaşkanının yetki ve
görevleri, yeni Meclisin ve Cumhurbaşkanının
göreve başlamasına kadar devam eder.
• Bu şekilde seçilen Meclis ve
Cumhurbaşkanının görev süreleri de beş yıldır.
3) Cumhurbaşkanlığı Makamının Boşalması
• Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir
nedenle boşalması (ölüm, istifa, seçilmeye engel
bir suçtan Yüce Divan’da mahkûmiyet gibi.)
halinde, 45 gün içinde Cumhurbaşkanı seçimi
yapılır. Yenisi seçilene kadar en yaşlı
Cumhurbaşkanı yardımcısı Cumhurbaşkanlığına
vekâlet eder ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri
kullanır.
• Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir
nedenle boşalması halinde genel seçime bir yıl
veya daha az zaman kalmışsa TBMM seçimi de
Cumhurbaşkanı seçimi ile birlikte yenilenir.
• Genel seçime bir yıldan fazla kalmışsa seçilen
Cumhurbaşkanı TBMM seçim tarihine kadar
görevine devam eder. Kalan süreyi tamamlayan
Cumhurbaşkanı açısından bu süre dönemden
sayılmaz ve TBMM genel seçimlerinin yapılacağı
tarihte her iki seçim birlikte yapılır.
TBMM Ara Seçimleri
Milletvekili genel seçimlerinden farklı olarak
Anayasa bir de ara seçimler öngörmüştür.
TBMM üyeliklerinde boşalma olması halinde,
ara seçime gidilir. Ara seçim, her seçim
döneminde bir defa yapılır.
Ara seçime gidebilmek için üç ihtimal vardır:
33
1) TBMM üyeliklerindeki boşalma %5’ten (30
milletvekili) az:
Bu durumda ara seçime gitmek tamamen
TBMM’nin takdirindedir. Eğer TBMM ara seçim
kararı alacaksa genel seçimin üzerinden 30 ay
geçmesi gerekir.
2) TBMM üyeliklerindeki boşalma %5’i (30
veya daha fazla milletvekili) bulmuşsa:
Bu durumda ara seçim mecburidir ve 3 ay
içinde yapılmasına karar verilir.
Dikkat: Yukarıdaki her iki durumda da genel
seçimlere bir yıl kalmışsa, ara seçim yapılamaz.
3) Bir ilin veya seçim çevresinin, TBMM’de
üyesinin kalmaması:
Yukarıdaki hallerden farklı olarak bu durumda
boşalmayı takip eden 90 günden sonraki ilk
Pazar günü ara seçim yapılır. Burada yeni
seçimlere 1 yıldan az bir zaman kalsa bile ara
seçimin yapılması bir zorunluluktur.
Seçimlerin Geriye Bırakılması
Savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına
imkân görülmezse, TBMM, seçimlerin 1 yıl geriye
bırakılmasına karar verebilir. Geri bırakma sebebi
ortadan kalkmamışsa, erteleme kararındaki usule
göre bu işlem tekrarlanabilir.
Dikkat: Seçimlerde Birleştirme Kuralı:
Anayasa’da daha önce yer alan; milletvekili
genel veya ara seçiminden önceki veya sonraki
bir yıl içinde yapılması gereken mahalli idareler
seçimleri milletvekili genel veya ara seçimleriyle
birleştirilir kuralı 2017 Anayasa değişikliğiyle
kaldırılmıştır. Bundan böyle bu iki seçim
birleştirilmeyecektir.
Türkiye’de yerel seçimler, 5 yılda bir yapılan ve
mahalli idarelerin (yerel yönetimlerin: belediye,
köy ve il özel idareleri) seçimle işbaşına gelen
organlarının (belediye başkanı, belediye meclis
üyeleri, il genel meclis üyeleri, muhtarlar gibi)
belirlendiği seçimdir.
TBMM’NİN FAALİYETLERİNE İLİŞKİN
HÜKÜMLER
Yasama dönemi: TBMM’nin iki milletvekili genel
seçimi arasındaki süre olup, 5 yıldır.
Yasama yılı: 1 Ekimde başlayıp 30 Eylülde sona
eren süredir.
Birleşim: Genel Kurulun belli bir gününde açılan
toplantısıdır.
Oturum: Bir birleşimin ara ile bölünen
kısımlarından her biridir.
• TBMM, her yıl Ekim ayının ilk günü
kendiliğinden toplanır. TBMM bir yasama yılında
en çok 3 ay tatil yapabilir ve 15 günü
geçmemek üzere çalışmalarına ara verebilir.
• TBMM, ara verme veya tatil sırasındayken,
doğrudan doğruya Cumhurbaşkanınca
toplantıya çağrılır. Meclis Başkanı da doğrudan
doğruya veya TBMM üyelerinin 1/5’inin yazılı
istemi üzerine, Meclis’i toplantıya çağırır.
• Ara verme veya tatil sırasında toplanan
TBMM’de, öncelikle bu toplantıyı gerektiren konu
görüşülmeden ara verme veya tatile devam
edilemez.
• TBMM, çalışmalarını kendi yaptığı içtüzük
hükümlerine göre yürütür.
• Siyasi parti grupları, en az 20 üyeden oluşur.
Bu sayı 1961 Anayasasında 10 kişi idi.
20 milletvekiline ulaşamayan siyasi partiler
Mecliste grup kurmazlar ve siyasi partilerin
Meclis gruplarının yararlandığı imtiyazlardan
yararlanamazlar.
İçtüzük hükümlerine göre TBMM’nin bütün
faaliyetleri, siyasi parti gruplarının üye sayısı
oranında katılımlarıyla gerçekleşir.
Siyasi parti grupları,
- Üye sayıları oranında Meclis Başkanlık
Divanı’nda temsil edilir,
- Genel görüşme ve meclis araştırması
açılmasını isteyebilir,
- TBMM’de kapalı oturum yapılmasını
isteyebilir,
- Meclis görüşmelerinde diğer
milletvekillerinden farklı ve öncelikli söz
hakkına sahiptirler.
Ancak Siyasi parti grupları;
- Yasama dokunulmazlığının kaldırılması ile
ilgili görüşme yapamaz ve karar alamazlar.
- TBMM Başkanlığı seçiminde aday
gösteremezler.
TBMM’nin Toplantı Yeter Sayısı
2007 değişikliği sonrası TBMM, yapacağı
seçimler dâhil bütün işlerinde üye tamsayısının
en az üçte biri ile toplanır. Buna göre üye
tamsayısı 600 olduğuna göre;
34
Toplantı yeter sayısı: Üye tamsayısının en az
1/3’ü (200)’ dür. TBMM Üye TBMM Üye
TBMM Üye
Tamsayısının en Tamsayısının en
Tamsayısının en
TBMM’nin Karar Yeter Sayısı az salt az 3/5’i
az 2/3’ü (400)
çoğunluğu (301) (360)
TBMM, Anayasada başkaca bir hüküm yoksa
Cumhurbaşkanınc
toplantıya katılanların salt çoğunluğu (yarının Anayasa
a TBMM’ye geri
fazlası) ile karar verir. Anayasa’nın Mahkemesi’ne ilk
gönderilen bir
değiştirilmesi tur oylamada üye
kanunun yeniden
Örneğin seçmek
kabulü
Toplantıya 500 milletvekili katılmışsa,
Karar Yeter Sayısı= 251,
Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı,
Toplantıya 480 milletvekili katılmışsa,
Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı
Karar Yeter Sayısı= 241,
yardımcıları ve yardımcıları ve yardımcıları ve
Toplantıya 400 milletvekili katılmışsa,
Bakanlar hakkında Bakanlar hakkında Bakanlar hakkında
Karar Yeter Sayısı= 201 olacaktır.
soruşturma soruşturma Yüce Divan’a
Ancak Anayasa’ya göre karar yeter sayısı hiçbir
açılması için açılmasına karar sevk kararı
şekilde üye tamsayısının dörtte birinin bir
önerge verilmesi verilmesi verilmesi
fazlasından az olamaz.

Üye tamsayısı 600 olduğuna göre, ¼+1’iı 151’dir. Devamsızlık

TBMM’de yapılan oylamada katılanların salt nedeniyle bir TBMM seçimlerinin
çoğunluğuna ilişkin hesap bu rakamın altında milletvekilinin yenilenmesi kararı
olmamalıdır. üyeliğinin
düşürülmesine
Örneğin, 280 milletvekilinin katıldığı bir oylamada karar verilmesi
Karar Yeter Sayısı 141 değil 151 olacak;
250 milletvekilinin katıldığı bir oylamada Genel ya da özel af
Karar Yeter Sayısı 126 değil 151 olacak; ilanı
200 milletvekilinin katıldığı bir oylamada ise
Karar Yeter Sayısı 101 değil yine 151 olacaktır.

T BMM’de Nitelikli Çoğunluk Aranan Ayrıca TBMM’nin yaptığı bazı üyelik

Oylamalar seçimlerinde de bazı turlarda nitelikli çoğunluk
aranmaktadır. Bunlar şunlardır:
Anayasa yukarıda anlatılan genel karar yeter
sayısının dışında bazı işlemler için nitelikli
çoğunluk aramaktadır. Bu işlemler şunlardır: 1. Tur 2. Tur 3. Tur 4. Tur
oylama oylama oylama oylama

Üye
İki adaydan
TBMM Üye Üye Tamsayının
en fazla oy
Başkanı Tamsayının Tamsayının salt
alan üye
Seçimi 2/3’ü (400) 2/3’ü (400) çoğunluğu
seçilir.
(301)

Kamu Üye
İki adaydan
Üye Üye Tamsayının
Baş en fazla oy
Tamsayının Tamsayının salt
Denetçisi alan üye
2/3’ü (400) 2/3’ü (400) çoğunluğu
Seçimi seçilir.
(301)

Anayasa Üye
İki adaydan
Üye Tamsayının
Mahkeme en fazla oy
Tamsayının salt
si’ne üye alan üye
2/3’ü (400) çoğunluğu
seçimi seçilir.
(301)

HSK’ya İki aday

Üye Üye
arasında ad
üye Tamsayının Tamsayının
çekme
seçimi 2/3’ü (400) 3/5’i (360) usulü
uygulanır

35

Not 1: TBMM Başkanı veya oturumu yöneten
Başkanvekili oy kullanamazlar.
Not 2: 2017 değişikliği öncesinde bakanlar,
TBMM’nin katılamadıkları oturumlarında,
kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana
vekâlet verebiliyordu. Ancak 2017 değişikliği
sonrası bakanların TBMM’de oy kullanmaları
mümkün olmadığından bu uygulama sona
ermiştir.
TBMM’de Oylama Yöntemleri
TBMM’de oylama üç şekilde yapılır:
İşaretle oylama: İşaretle oylama üyelerin el
kaldırması; tereddüt halinde ayağa kalkmaları;
beş üyenin ayağa kalkarak teklif etmesi halinde
de salonda olumlu ve olumsuz oy verenlerin
ikiye bölünerek sayılmaları suretiyle yapılır.
Açık oylama: Üzerinde milletvekillerinin ad ve
soyadlarıyla seçim çevrelerinin yazılı olduğu oy
pusulalarının kutuya atılması veya elektronik
oylama mekanizmasının çalıştırılması yahut ad
cetvelinin okunması üzerine adı okunan
milletvekilinin ayağa kalkarak “kabul”, “çekimser”
veya “ret” kelimelerinden birini yüksek sesle
söylemesi ve böylece açıkladığı oyunun kâtip
üyelerce kaydedilmesi suretiyle olur.
Gizli oylama: üzerinde hiçbir işaret bulunmayan
yuvarlakların kürsüden kutuya atılması suretiyle
yapılır. Beyaz yuvarlak olumlu, yeşil yuvarlak
çekimser ve kırmızı yuvarlak olumsuz oy
anlamına gelir.
TBMM aşağıdaki oylamaları ‘gizli oy
yöntemiyle’ yapmak zorundadır:
• Anayasa Değişiklik tekliflerinin kabulü
• TBMM Başkanı’nın seçimi
• Anayasa Mahkemesine üye seçme
• HSK' ya üye seçmek
• Kamu Baş denetçisinin (Ombudsman) seçimi
• Meclis soruşturması açılıp açılmayacağına
karar vermek
• Yüce Divan’a sevk kararı vermek
• Üyelikle bağdaşmayan işlerde ısrar nedeniyle
milletvekilliğinin düşürülmesi kararı
• Sayıştay Başkan ve üyelerinin seçimi
Not: Yukarıdaki haller dışında gizli oylama
yapılabilmesi için 20 milletvekilinin bir önerge ile,
gizli oylama yapılmasını istemesi ve bu istemin
Genel Kurulca kabulü lâzımdır.
TBMM’NİN GÖREV VE YETKİLERİ
TBMM’nin en önemli görevi kanun yapmak,
değiştirmek ve kaldırmaktır. TBMM görev ve
yetkilerini iki tür yasama işlemiyle yerine getirir.
Yasama işlemleri şunlardır:
• Kanun yapmak
• Parlamento (Meclis) kararı almak
1. KANUNLAR
Kanunlar, şekli ve maddi kanun olmak üzere ikili
bir ayrımla açıklanır.
Maddi kanun: Bu sınıflamaya göre kanun,
içeriğinde; genel, soyut, objektif, kişisel olmayan,
sürekli kurallar olarak tanımlanır.
Şekli kanun: Parlamento tarafından anayasada
öngörülen usule göre yapılan kanun, şekli
anlamda kanunu oluşturur. Bu sınıflamada
dikkati çeken, işlemin içeriği önemli olmaksızın
yapan organ ve uyulması gereken usuldür.
Türk hukukunda şekli kriter benimsenmiştir. Bu
nedenle, kanunun içeriğinin genel-özel, soyut-
somut, objektif-sübjektif olup olmasına
bakmaksızın yasama organı (TBMM) tarafından
yapılan ve herkes için bağlayıcı olan bütün
işlemlere kanun denilmektedir.
Kanunların Yapılış Usulü
Öneri (Teklif)
Kanun teklif etmeye milletvekilleri yetkilidir.
2017 Anayasa değişikliği ile Bakanlar Kurulu
kaldırıldığı için Bakanlar Kurulunun TBMM’ye
kanun tasarısı sunma yetkisi kaldırılmıştır.
Her bir milletvekili, kanun teklif etme yetkisine
sahiptir. Yani, kanun teklif etmek için belli sayıda
milletvekilinin bir araya gelmesi gerekli değildir.
Kanun teklifleri gerekçeli olmak zorundadır.
Kanun teklifleri gerekçesiyle birlikte TBMM
Başkanlığı’na verilir ve Başkanlıkça doğrudan
doğruya ilgili komisyonlara havale edilir. Teklif
sahipleri, verilen teklifleri gündeme alınmadan
önce Genel Kurul’a bilgi verilmek şartıyla geri
alabilirler.
36
Görüşme
Kanun teklifleri ile ilgili rapor, ilgili komisyondan
Meclis Genel Kuruluna sevk edilip Meclis
üyelerine dağıtıldıktan en az 48 saat sonra
Meclis gündemine alınabilir. (Ancak, öncelikle ve
ivedilikle görüşülmeyen kanun teklifleri genellikle
Meclis Başkanlığının tespit ettiği bir program
doğrultusunda gündeme alınır.)
TBMM Genel Kurulu’nda kanun tekliflerinin
görüşülebilmesi için, her şeyden önce, Genel
Kurulda “toplantı yeter sayısının olması gerekir.
(Üye tam sayısının en az üçte biri, yani 200
milletvekili)
Bu sayı bulunduktan sonra iki aşama vardır:
Birinci Aşama: Genel Kurulda önce kanun
teklifinin tümü üzerinde görüşme yapılır
İkinci Aşama: Maddelerin tek tek görüşülmesine
geçilir.
Not 1: Öncelikle görüşme: Bir teklifin meclis
gündeminde kendisinden önceki tekliflerden
daha önce görüşülmesidir. Buna TBMM Genel
Kurulu, oylama ile karar verebilir.
Not 2: İvedilikle görüşme: Teklifin TBMM’de bir
kez görüşülmesidir. İvedilikle görüşme kanunlar
için genel bir kuraldır. Ancak Anayasa değişiklik
teklifleri TBMM’de öncelikle görüşülebilir fakat
ivedilikle görüşülemez. Anayasanın
değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulda
iki defa görüşülür.
Not 3: Temel Kanunlar: TBMM içtüzüğünde
2005 yılında yapılan bir değişiklikle temel
kanunların görüşülme usulüne ilişkin önemli bir
yenilik getirilmiştir. Buna göre yüzlerce
maddeden oluşan bir temel kanun (örneğin Türk
Ceza Kanunu) 30 maddeyi geçmemek kaydıyla
bölümlere ayrılacak ve her bölüm sanki tek bir
madde imiş gibi TBMM’de görüşülecektir. İlgili
düzenleme şüphesiz yasama faaliyetlerini
hızlandırma amacı gütmektedir.
Kabul
Kanun teklifleri hakkında yapılan görüşmeler
tamamlandıktan sonra oylamaya geçilir.
Oylamada kanunun kabul edilebilmesi için;
toplantıya katılanların salt çoğunluğunun,
yani yarıdan bir fazlasının kabul oyu gerekir.
(Ancak bu kabul yeter sayısı, hiçbir şekilde üye
tam sayısının 1/4 + 1’den (151) az olamaz.)
TBMM tarafından reddedilen teklifler, red
tarihinden itibaren 1 tam yıl geçmedikçe aynı
yasama dönemi içinde yeniden verilemez.
Bir yasama döneminde görüşülemeden
sonuçlandırılamayan teklifler ise hükümsüz
sayılır; yani kadük kalırlar.
Yayım
➢ Yayımlama görevi, 1924 ve 1961 Anayasala-
rında olduğu gibi Cumhurbaşkanına aittir.
Cumhurbaşkanı, TBMM'ce kabul edilen kanunları
15 gün içinde Resmi Gazetede yayımlar.
• Cumhurbaşkanı, Yayımlanmasını kısmen
veya tamamen uygun bulmadığı kanunları, bir daha
görüşülmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe
ile birlikte aynı süre içinde, TBMM’ye geri
gönderebilir. Bütçe kanunları bu hükme tabi
değildir.
• Cumhurbaşkanınca kısmen uygun
bulunmama durumunda, TBMM sadece uygun
bulunmayan maddeleri görüşebilir.
• TBMM, geri gönderilen kanunu üye
tamsayısının salt çoğunluğuyla aynen kabul
ederse, kanun Cumhurbaşkanınca yayımlanır;
Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir değişiklik
yaparsa, Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar
Meclise geri gönderebilir.
Not 1: 2017 değişikliği öncesinde,
Cumhurbaşkanı, bir kanunu tekrar görüşülmek
üzere TBMM’ye geri gönderdiğinde TBMM,
toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile kanunu
yeniden kabul edebiliyordu. Ancak 2017 değişikliği
uyarınca TBMM, Cumhurbaşkanı’nca geri
gönderilen bir kanunu ancak üye tamsayısının salt
çoğunluğuyla ile kabul edebilir.
Not 2: Anayasa, kanunlar için halkoylaması
öngörmemiştir. Halkoylaması yalnızca ‘Anayasa
değişiklikleri hakkında kanunlar’ için söz konusu
olabilir.
Yürürlük
15 Temmuz 2018’den önce Kanunlar özel bir
yürürlük tarihi belirlenmediği sürece yayımından
45 gün sonra yürürlüğe girerdi. 15
Temmuz 2018’de çıkarılan “Resmî Gazete
Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi “ ile
bu durum tekrar düzenlenmiştir.
Buna göre;
“Kanunlar, ayrıca bir yürürlük tarihi belirtilmediği
sürece, yayımlandığı gün yürürlüğe girerler.”
37
 Özel Nitelikli Kanunlar Merkezî yönetim bütçesiyle verilen ödenek,
harcanabilecek tutarın sınırını gösterir.
TBMM’de hemen hemen bütün kanunlar Harcanabilecek tutarın Cumhurbaşkanlığı
yukarıda anlatılan usul ve sürece göre kararnamesiyle aşılabileceğine dair bütçe
yapılmaktadır. Ancak bazı kanunlar için kanununa hüküm konulamaz.
Anayasa’da ve TBMM İçtüzüğünde farklı usuller
öngörülmüştür. Bunlar, görüşme, oylama Carî yıl bütçesindeki ödenek artışını öngören
yöntemleri ve hukuki rejimleri bakımından değişiklik teklifleri ile carî ve izleyen yılların
genel kanunlardan farklılıklar gösterirler. Bu bütçelerine malî yük getiren tekliflerde,
nedenle bu kanunlar ‘özel nitelikli kanunlar’ öngörülen giderleri karşılayabilecek malî kaynak
olarak da adlandırılırlar. gösterilmesi zorunludur.

Bu kanunlar şunlardır: Kabul: Bütçe kanununun TBMM’de kabulünde

nitelikli çoğunluk aranmaz. Katılanların salt
• Bütçe ve kesin hesap kanunu görüşmek ve kabul çoğunluğunun kabul oyu (genel kural) geçerlidir.
etmek. Metin Genel Kurulda görüşülür ve malî yılbaşına
kadar karara bağlanır.
• Milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını bir
kanunla uygun bulmak. Bütçe kanununun süresinde yürürlüğe
konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu
• Para basılmasına karar vermek çıkarılır. Geçici bütçe kanununun da
çıkarılamaması durumunda, yeni bütçe kanunu
• TBMM üye tamsayısının 3/5 çoğunluğunun kararı kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi
ile genel ve özel af ilânına karar vermek (Ancak yeniden değerleme oranına göre artırılarak
orman suçları af kapsamına giremez) uygulanır.

Bunlardan bazıları aşağıda incelenecektir. Yayım: Cumhurbaşkanınca Resmi Gazetede

Bütçe ve Kesin Hesap Kanunu
Bütçe Kanunu
Kamu idarelerinin ve kamu iktisadî teşebbüsleri
dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları yıllık
bütçelerle yapılır.
Malî yıl başlangıcı ile merkezi yönetim
bütçesinin hazırlanması, uygulanması ve
kontrolü ile yatırımlar veya bir yıldan fazla
sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usuller
kanunla düzenlenir. Bütçe kanununa, bütçe ile
ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz.
Teklif: Cumhurbaşkanı bütçe kanun teklifini,
malî yılbaşından en az 75 gün önce, TBMM’ye
sunar.
Görüşme: Bütçe teklifi, Bütçe Komisyonunda
görüşülür. (Komisyon 30 üyelidir) Komisyonun
55 gün içinde kabul edeceği metin TBMM Genel
Kurulu’nda görüşülür ve malî yılbaşına kadar
karara bağlanır.
TBMM üyeleri, Genel Kurulda kamu idare
bütçeleri hakkında düşüncelerini her bütçenin
görüşülmesi sırasında açıklarlar, gider artırıcı
veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar.
Genel Kurulda kamu idare bütçeleri ile değişiklik
önergeleri, üzerinde ayrıca görüşme
yapılmaksızın okunur ve oylanır.
yayımlanır.
Kesin Hesap Kanunu
Bütçenin denetlenmesi, yani gelirlerin
toplanmasının ve harcamaların yapılmasının
bütçeye uygun olup olmadığı, TBMM adına
Sayıştay tarafından yerine getirilir. TBMM’nin
bütçenin uygulanışı üzerindeki denetimi, kesin
hesap kanununu kabul etmek suretiyle olur.
Merkezî yönetim kesin hesap kanunu teklifi, ilgili
olduğu malî yılın sonundan başlayarak en geç 6
ay sonra Cumhurbaşkanı tarafından TBMM’ye
sunulur. Sayıştay genel uygunluk bildirimini,
ilişkin olduğu kesin hesap kanun teklifinin
verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde
Meclise sunar.
Kesin hesap kanunu teklifi ve genel uygunluk
bildiriminin TBMM’ye verilmiş olması, ilgili yıla ait
Sayıştay’ca sonuçlandırılamamış denetim ve
hesap yargılamasını önlemez ve bunların karara
bağlandığı anlamına gelmez.
Kesin hesap kanunu teklifi, yeni yıl bütçe kanunu
teklifiyle birlikte görüşülür ve karara bağlanır.
Milletlerarası Antlaşmaların Uygun
Bulunmasına Dair Kanunlar
• Türkiye adına yapılan milletlerarası
antlaşmaların onaylanması, kural olarak
38
TBMM'nin onaylamayı bir kanunla uygun • Bütçe ve kesin hesabı kabul etmek
bulmasına bağlıdır.
• Milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını bir
• İmzalanan bir milletlerarası antlaşmanın onay kanunla uygun bulmak, (onaylamak değil)
ve yayım yetkisi 1961 ve 1982 Anayasalarında
Cumhurbaşkanı’na aittir. • OHAL döneminde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı
Kararnamelerini onaylamak
• Anayasa’nın 90. Maddesine göre: “Usulüne
göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası • Para basılmasına karar vermek
antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar
hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile • TBMM üye tamsayısının 3/5 çoğunluğunun
Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. kararı ile genel ve özel af ilânına karar
vermek
• Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak
ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası
antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı
hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek TBMM’nin parlamento kararıyla yaptığı işlemler
uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma konuları bakımından şu şekilde gruplandırılabilir:
hükümleri esas alınır. (2004 değişikliği)
Yasama organının iç yapısına ve çalışma
• Milletlerarası bir antlaşmaya dayanan düzenine ilişkin olan konular
uygulama antlaşmaları ile kanunun verdiği
yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticarî, • TBMM ve Cumhurbaşkanı seçimlerini
teknik veya idarî antlaşmaların TBMM tarafından yenileme kararı vermek
uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu
fıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel • TBMM İçtüzüğü (yapma ve değiştirme)
kişilerin haklarını ilgilendiren antlaşmalar,
yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz. TBMM İçtüzüğü Meclisin iç çalışma esaslarını
düzenler. Bu nedenle sessiz anayasa olarak
• Ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri adlandırılırlar. İçtüzükler bizzat meclis tarafından
düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan yapılır. Bu meclisin çalışmalarındaki yöntemsel
antlaşmalar, Devlet Maliyesi bakımından bir bağımsızlık ilkesinin bir sonucudur. TBMM
yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türklerin içtüzük değişikliği yalnızca milletvekilleri
yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına tarafından teklif edilebilir. Kanunla düzenlenecek
dokunmamak şartıyla, yayımlanma ile yürürlüğe bir konu içtüzükle düzenlenemez. Aksi halde usul
konabilir. Bu takdirde bu antlaşmalar, saptırması söz konusu olur.
yayımlarından başlayarak iki ay içinde
TBMM’nin bilgisine sunulur. • TBMM Başkanı ve Başkanlık Divanının
seçilmesi
• Ancak Türk kanunlarında değişiklik getiren her
türlü antlaşmaların onaylanması, TBMM’nin TBMM Başkanlık Divanı, Başkanlık Divanı, bir
onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına Başkan; 4 Başkanvekili; 3 İdare Amiri; 7 Katip
bağlıdır. Üyesinden kurulur. Gerektiğinde, Genel Kurul,
Danışma Kurulunun teklifi üzerine İdare
Amirlerinin veya Katip Üyelerinin sayısını
artırabilir. Başkanlık Divanı, Meclisteki siyasî
2. PARLAMENTO KARARLARI parti gruplarının üye sayısı oranında Divana
katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur.
TBMM'nin kanun dışındaki bütün işlemleridir.
TBMM görev ve yetkilerinin bir kısmını TBMM Başkan adayları, Meclis üyeleri içinden,
‘parlamento kararı’ alarak yerine getirir. Meclisin toplandığı günden itibaren 5 gün içinde,
Başkanlık Divanına bildirilir, Başkan seçimi gizli
oyla yapılır. TBMM Başkanlığı için bir yasama
döneminde iki seçim yapılır. İlk seçilenlerin
Not: TBMM, Anayasa’da sayılan bazı görevlerini görev süresi iki, ikinci devre için seçilenlerin
mutlaka ‘kanun’ yaparak yerine getirir. Bu görev süresi ise o yasama döneminin sonuna
konulardaki görevini hiçbir şekilde ‘parlamento kadar devam eder.
kararı’ şeklinde yapılacak bir işlemle yerine
getiremez. Mutlaka kanunla düzenlenmesi İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve
gereken konular şunlardır: üçüncü oylamada üye tamsayısının salt
çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt
39
çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy • Olağanüstü hal ilân kararlarının onaylanması
alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; ve sürelerinin uzatılması kararları
dördüncü oylamada en fazla oy alan üye,
Başkan seçilmiş olur. Başkan seçimi, aday • Kalkınma plânlarının onaylanması kararı
gösterme süresinin bitiminden itibaren, beş gün
içinde tamamlanır. Diğer konulara ilişkin parlamento
kararları
TBMM Başkanvekillerinin kâtip üyelerinin ve
İdare amirlerinin adedi, seçim nisabı, oylama • Savaş ilânı kararı
sayısı ve usulleri, Meclis İçtüzüğünde belirlenir.
• Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere
TBMM Başkanı, Başkanvekilleri, üyesi gönderilmesi veya yabancı silahlı kuvvetlerin
bulundukları siyasî partinin veya parti grubunun Türkiye’de bulunmasına izin verilmesi
Meclis içinde veya dışındaki faaliyetlerine; kararları TBMM tatilde veya ara vermede
görevlerinin gereği olan haller dışında, Meclis iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması
tartışmalarına katılamazlar. ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına
derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması
TBMM İçtüzüğüne göre TBMM Başkanının halinde Cumhurbaşkanı da, Türk Silahlı
görevleri şunlardır: Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir.
• TBMM’yi Meclis dışında temsil etmek;
• RTÜK üyelerini seçmek: RTÜK 9 üyeden
• Genel Kurul görüşmelerini yönetmek
oluşur. Üyeler, siyasi parti gruplarının üye
• Tutanak dergisi ile tutanak özetinin
sayısı oranında belirlenecek üye sayısının
düzenlenmesini denetlemek;
ikişer katı olarak gösterecekleri adaylar
• Başkanlık Divanına başkanlık etmek ve
arasından, her siyasi parti grubuna düşen
Divanın gündemini hazırlamak;
üye sayısı esas alınmak suretiyle TBMM
• Danışma Kuruluna başkanlık etmek
Genel Kurulunca seçilir
• TBMM komisyonlarını denetlemek; işlerde
birikme olması halinde komisyon başkanı ve
• Sayıştay başkan ve üyelerini seçmek
üyelerini uyarmak ve durumu Genel Kurulun
bilgisine sunmak
• Anayasa Mahkemesi’nin 15 üyesinden 3’ünü
• Başkanlık Divanı kararlarını uygulamak;
seçmek (2017 Anayasa değişikliği)
• TBMM’nin idarî ve malî işleri ile kolluk işlerini
yürütmek ve denetlemek;
• Kamu Baş Denetçisini seçmek (2010 Anayasa
• Başkanlık Divanı bünyesinde oluşturulacak
değişikliğiyle eklenmiştir.)
“TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu”
aracılığıyla Meclisi ve çalışmalarını yurt içinde ve
• Hakimler ve Savcılar Kurulu’na 7 üye seçmek
yurt dışında tanıtıcı tedbirler almak ve yayın
(2017 değişikliği ile eklenmiştir.)
yapmak;
• TBMM’nin tatile girme kararı vermesi • Kişisel Verileri Koruma Kurulu’na 5 üye
seçmek: (Kurul, 9 üyeden oluşur. Kurulun 5
• TBMM Komisyonlarına üye seçmek üyesi TBMM; 4 üyesi Cumhurbaşkanı’nca
seçilir).
• Bir milletvekilinin yasama dokunulmazlığının
kaldırılması ve üyeliğinin düşürülmesi • KİT’lerin denetiminin yapılması
kararını vermek
Not 1: TBMM’nin kesinleşen ölüm cezalarının
Yasama organının Yürütme organı ile yerine getirilmesine karar verme yetkisi 2004’te
olan ilişkilerine dair parlamento kararları kaldırılmıştır.

• Cumhurbaşkanı hakkında bir suç işlediği Not 2: 1924 Anayasası döneminde TBMM,
iddiasıyla soruşturma açmak Yüce Divan’a “yasama yorumu” yolu ile kanunların
sevkine karar vermek Anayasa’ya uygunluğunu denetlemekte idi.
Ancak 1961 Anayasası ile Anayasa
• Cumhurbaşkanı yardımcıları ve Bakanlar Mahkemesi’nin kuruluşu sonrası TBMM’nin bu
hakkında meclis soruşturması açmak ve yetkisi kaldırılmıştır.
Yüce Divan’a sevkine karar vermek.
Kanunlar ve Parlamento Kararlarının
• TBMM’de Meclis araştırması ve Genel Farkları
görüşme açılmasına ilişkin kararlar
• Parlamento kararları, kanunlardan farklı olarak
40
 doğrudan doğruya TBMM Başkanlığı • Yazılı soru; Yazılı olarak en geç 15 gün
tarafından Resmî Gazetede “TBMM Kararı” içerisinde cevaplanmak üzere milletvekillerinin,
başlığı altında yayımlanırlar yani Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı
yayımlanmak üzere Cumhurbaşkanı’na olarak soru sormalarından ibarettir.
sunulmazlar.
• Meclis araştırması; Belli bir konuda bilgi
• Kural olarak parlamento kararları, yargı edinmek için yapılan incelemeden ibarettir.
denetimi dışındadırlar. Bu kuralın üç
istisnası vardır: • Genel görüşme; Toplumu ve Devlet
faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM
- TBMM içtüzüğü Genel Kurulunda görüşülmesidir.
- Dokunulmazlığın kaldırılması kararı
• Meclis soruşturması; Cumhurbaşkanı
- Milletvekilliğinin düşürülmesi kararı yardımcıları ve bakanlar hakkında görevleriyle
ilgili suç işledikleri iddiasıyla yapılan
Yargı denetimine konu olan parlamento
soruşturmadır.
kararlarıdır. Bunların yargı denetimi Anayasa
Mahkemesi’nce yapılır.
Önerge: Cumhurbaşkanı yardımcıları ve
bakanlar hakkında, görevleriyle ilgili suç
Dikkat: Anayasa Mahkemesi zaman zaman bazı işledikleri iddiasıyla, TBMM Üye tamsayısının
parlamento kararlarını “eylemli içtüzük salt çoğunluğunun vereceği önergeyle
değişikliği” sayarak denetlemiş ve iptal etmiştir. soruşturma açılması istenebilir.
Bu, Anayasa Mahkemesi’nin içtihat yoluyla
kendine tanıdığı bir yetkidir. Örneğin Anayasa Kabul: Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde
Mahkemesi, TBMM’nin kanun ile yapması görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli
gereken bir işlemi parlamento kararıyla yapması oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir.
durumunda TBMM’nin yaptığı işleme koyduğu
adla bağlı olmayacak ve bu işlemi Soruşturma Komisyonu: Soruşturma
denetleyebilecektir. Ya da TBMM İçtüzüğü’ndeki açılmasına karar verilmesi halinde, Meclisteki
usullere uyulmadan alınan bir kararı iptal siyasi partilerin, güçleri oranında komisyona
edebilecektir. verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak
gösterecekleri adaylar arasından, her siyasi parti
için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak 15
kişilik bir komisyon tarafından soruşturma
TBMM’NİN BİLGİ EDİNME VE yapılır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten
DENETİM YOLLARI raporunu 2 ay içinde Meclis Başkanlığına sunar.
Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde,
TBMM’nin yürütme üzerindeki denetiminin komisyona bir aylık yeni ve kesin bir süre verilir.
gerçekleştirilmesini sağlayan hukuki araçlara,
denetim yolları veya denetim araçları denir. Yüce Divan aşaması: Rapor Başkanlığa
2017 Anayasa değişikliği öncesinde soru, verildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır
genel görüşme, meclis araştırması, meclis ve dağıtımından itibaren on gün içinde Genel
soruşturması ve gensoru olmak üzere 5 denetim Kurulda görüşülür. TBMM, üye tamsayısının
yolu bulunmaktaydı. Ancak Anayasa değişikliği üçte ikisinin gizli oyuyla Yüce Divana sevk kararı
ile parlamenter sistem uygulaması sona alabilir. Yüce Divan yargılaması üç ay içinde
erdiğinden ve bakanlar kurulu kaldırıldığından tamamlanır, bu sürede tamamlanamazsa bir
TBMM’nin yürütme üzerindeki denetimi araçları defaya mahsus olmak üzere üç aylık ek süre
yeniden düzenlenmiş, gensoru uygulaması son verilir, yargılama bu sürede kesin olarak
bulmuştur. tamamlanır.
2017 değişikliği sonrası Anayasa’nın 98. Yüce Divanda seçilmeye engel bir suçtan
Maddesi uyarınca artık TBMM; Meclis mahkûm edilen Cumhurbaşkanı yardımcısı veya
araştırması, genel görüşme, Meclis bakanın görevi sona erer.
soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi
edinme ve denetleme yetkisini kullanacaktır. Bu kişilerin görevde bulundukları sürede,
görevleriyle ilgili işledikleri iddia edilen suçlar
Meclis araştırması, genel görüşme ve yazılı soru bakımından, görevleri bittikten sonra da
önergelerinin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile yukarıdaki hükümler uygulanır.
araştırma usulleri Meclis İçtüzüğü ile
düzenlenir. Dikkat: Meclis soruşturması, Cumhurbaşkanı
yardımcıları ve bakanlar hakkında, görevleriyle
41
ilgili bir suç işledikleri iddiasıyla işletilen bir hükümlerden yararlanırlar.
denetim yoludur.

Bunların görevleriyle ilgili olmayan suçlarda

yasama dokunulmazlığı bulunmaktadır.
Göreviyle ilgili olmayan suçlar söz konusu
olduğunda dokunulmazlıklarının kaldırılması
gerekir. Yani bu noktada milletvekillerinin tabi
olduğu yasama dokunulmazlığına ilişkin

TBMM ÜYELİĞİ İLE İLGİLİ Not: Devlet memurları, görevlerinden

HÜKÜMLER ayrılmadıkça milletvekili seçimlerinde aday
olamazlar. Devlet memurları ve diğer kamu
Milletvekili Seçilme Yeterliliği görevlileri, seçim sonuçlarının ilanını takip eden
bir ay içinde müracaat etmeleri kaydıyla eski
TBMM üyeleri seçildikleri bölge ya da kendilerini görevlerine veya kazanılmış hak aylık
seçenleri değil, bütün milleti temsil ederler. derecelerindeki başka bir göreve dönebilirler.
Milletvekili seçimlerimde aday olabilmek için (Yüksek mahkeme üyeleri, hâkimler, savcılar,
belirli şartlar gerekmektedir. Bunlar; subay ve astsubaylar hariç). Kamuda çalışan
işçiler için ise istifa etme koşulu
• T.C Vatandaşı olmak aranmamaktadır.

• 18 yaşını doldurmuş olmak (Seçilme yaşı 1982

Anayasası’nın ilk halinde 30 idi. 2006 yılında
yapılan değişiklikle 25’e indirilmiştir. 2017 de
yapılan değişiklikle de 18’indirilmiştir ve hüküm
yürürlüğe girmiştir.
• Askerlikle ilişiği olmamak (2017 değişikliği.
Daha önceki hüküm askerlik hizmetini yapmış
olmak şeklindeydi).
Milletvekilliği sıfatının başlangıç anı il seçim
kurulunun milletvekili seçildiğine ilişkin tutanağın
düzenlenmesi anıdır. Yani milletvekilliği sıfatı
seçimle birlikte kazanılmaktadır. Dolayısıyla,
henüz and içmemiş olsa bile milletvekili,
milletvekilliği sıfatına bağlı olan ayrıcalıklardan
örneğin yasama dokunulmazlığından yararlanır.

• En az ilkokul mezunu olmak And içme ise milletvekilinin göreve başlaması

ile ilgilidir. And içmemiş bir milletvekili göreve
• Kısıtlı olmamak başlamamış sayılır. Bu durum 5 birleşim
sürdüğünde o milletvekilinin milletvekilliği
• Kamu hizmetinden yasaklı olmamak devamsızlığı nedeniyle TBMM kararıyla
düşürülebilir.
• Taksirli suçlar hariç kasti suçlardan toplam 1
yıl ve daha fazla hapis cezası almamış olmak
Parlamenter Muafiyetler
• Bazı suçlardan hüküm giymemiş olmak (Yasama Bağışıklıkları)
gerekir:
1. Yasama Sorumsuzluğu
- Yüz kızartıcı suçlardan (zimmet, ihtilas, (Mutlak Dokunulmazlık)
irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık,
sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı • Yasama sorumsuzluğu, milletvekillerinin
iflas gibi) hüküm giymemiş olmak. görevlerini yerine getirmeleri sırasında
açıkladıkları düşüncelerinden ve verdikleri
- Devlet sırlarını açığa vurma, terör oylardan dolayı herhangi bir soruşturmaya
eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik uğramamalarını ifade eder.
ve teşvik suçlarından hüküm giymemiş
olmak. • Anayasa’ya göre “TBMM üyeleri, Meclis
çalışmalarındaki (genel kurul toplantıları,
Bu suçlardan hüküm giyenler affa uğramış komisyon toplantıları ve siyasi parti gurup
olsalar bile milletvekili seçilemezler. Bu kişilerin toplantıları) oy ve sözlerinden, Mecliste ileri
aldıkları mahkûmiyetin süresi de önemli değildir. sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki
Başkanlık Divanının teklifi üzerine Meclisçe
başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis
dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu
42
tutulamazlar.” çekilebilir, tutuklanabilir ve yargılanabilir.

• Bu düzenlemenin amacı milletvekillerinin • Yasama dokunulmazlığı, sorumsuzluktan farklı

meclis çalışmalarındaki söz ve düşünce olarak kaldırılabilir. TBMM, dokunulmazlığı
hürriyetini tam olarak korumaktır. Bu kaldırıp kaldırmamakta geniş bir takdir yetkisine
sorumsuzluk sayesinde, milletvekilleri hiçbir sahiptir. Hatta bir milletvekilinin TBMM’ye
şeyden çekinmeyerek, düşüncelerini serbestçe başvuru yapıp dokunulmazlığının kaldırılmasını
açıklayabilecekler, serbestçe oy istemesi durumunda dahi TBMM dokunulmazlığı
kullanabileceklerdir. kaldırmayabilir. Çünkü yasama dokunulmazlığı
kamu yararı amacıyla milletvekillerine tanınmış
• Milletvekilinin yaptığı bir eylem ya da işlemin bir ayrıcalık olup şahsi bir ayrıcalık değildir.
yasama sorumsuzluğundan yararlanabilmesi için Dokunulmazlığı kaldırılan bir milletvekili normal
bu eylemin veya işlemin, oy, söz veya düşünce bir vatandaş gibi yargılanır.
açıklaması yoluyla yapılmış olması gerekir.
Bunlar dışında kalan hareketlerden dolayı • Ancak, milletvekilinin dokunulmazlığı, sadece
yasama sorumsuzluğu işlemez. yasama dokunulmazlığı kaldırılma kararında
belirtilen fiiller için kalkar.
• Yasama sorumsuzluğu mutlak olup, yukarıdaki
şartların gerçekleşmesi halinde yasama • TBMM’de siyasi parti grupları, yasama
milletvekiline tam bir koruma sağlar. dokunulmazlığının kaldırılması ile ilgili görüşme
Sorumsuzluğun mutlak olması ise şu üç noktada yapamaz ve karar alamazlar.
kendini gösterir:
• Milletvekili hakkında, seçiminden önce veya
- Yasama sorumsuzluğu milletvekilini hem sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getiril-
cezai hem de hukuki takibata karşı korur. mesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır;
üyelik süresince zamanaşımı işlemez. Tekrar
- Kaldırılamaz seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve
kovuşturma, Meclis’in yeniden dokunulmazlığını,
- Süreklidir: milletvekilliği sıfatının sona kaldırmasına bağlıdır.
ermesinden sonra da milletvekili hakkında
cezai ve hukuki bir takibat yapılamaz. • TBMM’nin yasama dokunulmazlığını
kaldırma kararı Anayasa Mahkemesi’nin
denetimine tabidir. TBMM dokunulmazlığın
kaldırılması kararı vermişse, 7 gün içinde,
2. Yasama Dokunulmazlığı dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili veya bir
(Nisbi Dokunulmazlık) diğer milletvekili kararın iptali için Anayasa
Mahkemesi’ne başvurabilir. Anayasa
• Yasama sorumsuzluğunun amacı, Mahkemesi iptal istemini 15 gün içinde kesin
milletvekillerinin söz ve düşünce hürriyetini karara bağlar.
korumak iken, yasama dokunulmazlığının amacı,
milletvekillerinin keyfi ve asılsız ceza • Yasama sorumsuzluğundan farklı olarak,
kovuşturmalarından ve tutuklamalarından yasama dokunulmazlığı sürekli değil geçicidir.
korunmasıdır. Dokunulmazlık yalnız milletvekilliğinin devamı
sürecince korur. Milletvekilliği sıfatı sona erince,
• Anayasa’ya göre seçimden önce veya sonra bir milletvekili hakkında ceza kovuşturması
suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili, Meclisin yapılabilir. Daha önce verilmiş ceza hükmü
kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, yerine getirilir.
tutuklanamaz ve yargılanamaz.
• Yasama dokunulmazlığı milletvekilini sadece
Ancak; cezai kovuşturmalara karşı korur. Hukuk
davalarına karşı korumaz. Milletvekili hakkında
- Ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ceza davası açılmasa da suçtan zarar gören kişi
hukuk davası açıp, tazminat isteyebilir icra takibi
- Seçimden önce soruşturmasına başla- yapabilir.
nılmış olmak kaydıyla Anayasanın 14’üncü
maddesindeki durumlar (temel hakların Dikkat: Anayasa’ya göre Cumhurbaşkanı
kötüye kullanılması) yardımcıları ve bakanlar, görevleriyle ilgili
olmayan suçlarda yasama dokunulmazlığına
dokunulmazlığın istisnalarıdır ve bu iki durumda ilişkin hükümlerden yararlanır.
dokunulmazlığının kaldırılmasına gerek
kalmadan milletvekili, tutulabilir, sorguya
43
 Yasama Yasama • TBMM üyeleri, Devlet ve diğer kamu tüzel
Sorumsuzluğu Dokunulmazlığı kişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda; Devletin
Milletvekillerini veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya ya
keyf i ve asılsız da dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda;
Milletvekillerinin
ceza özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla
düşünce ve oy
Amacı kovuşturmalarınd sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve
hürriyetini
an ve Devletten yardım sağlayan ve vergi muaf iyeti olan
korumak.
tutuklamalardan vakıf ların, kamu kurumu niteliğindeki meslek
korumak kuruluşları ile sendikalar ve bunların üst
Koruduğu
Geçicidir. kuruluşlarının ve katıldıkları teşebbüs veya
Yalnızca ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev
zaman Süreklidir.
milletvekilliği alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt işini
dilimi
döneminde korur. doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler,
• Ağır cezayı temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Bu kurum ve
gerektiren kuruluşlarda ücret karşılığı iş takipçiliği,
suçüstü hali komisyonculuk, müşavirlik yapamazlar. Bu kurum ve
TBMM aksine • Seçimden önce kuruluşlarda genel sekreter, sekreter veya benzeri
karar alarak soruşturması herhangi bir nam altında hiçbir yönetim görevi
İstisna konuşmanın başlanan A.Y. alamazlar.
dışarıda tekrarını madde 14’e giren
yasaklayabilir. durumlarda
• Yürütme organının teklif , inha, atama veya
dokunulmazlık
onamasına bağlı Resmî veya özel herhangi bir işle
milletvekilini
görevlendirilemezler.
korumaz.
• TBMM
• Devlete karşı işlenen suçlar ile zimmet, ihtilas,
oylamayla
kaldırabilir. Bu irtikap, kaçakçılık ve döviz suçları gibi Devletin mad d i
karara 7 gün çıkarlarıyla ilgili davalarda Devlet aleyhine vekil
içinde Anayasa olamazlar
Mahkemesi’nde
Kaldırılması Kaldırılamaz. itiraz edilebilir. • Milletvekilleri, yabancı bir devlet veya milletlerarası
Anayasa bir kuruluş taraf ından verilen idari ve siyasi, ücretli
Mahkemesi iptal herhangi bir işi veya görevi TBMM kararı olmadıkça
istemini 15 gün kabul edemezler.
içinde kesin
karara bağlar. • Serbest işlerinde milletvekili unvanlarını
kullanamazlar.

Milletvekilliğinin Sona Ermesi ve Dikkat: 2017 Anayasa değişikliği "Bir üyenin

Düşmesi belli konuda ve altı ayı aşmamak üzere Bakanlar
Kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul
Milletvekilinin ölümü, hakkında gaiplik kararı etmesi, Meclisin kararına bağlıdır." hükmünü
verilmesi, vatandaşlıktan çıkarılması, kaldırmıştır.”
Cumhurbaşkanı seçilmesi, Cumhurbaşkanı
yardımcısı veya bakan olarak atanması (2017 3. Meclis çalışmalarına özürsüz veya
değişikliği), yasama döneminin bitmiş olması izinsiz olarak 1 ay içerisinde toplam 5 birleşim
milletvekilliğini sona erdirir. günü katılmamak.

Anayasa’nın 84 maddesinde “Milletvekilliğinin Yukarıdaki üç durumda milletvekilliğinin düşmesi

düşmesi” başlığında sayılan sebepler ise şu TBMM’ce yapılan oylamayla kararlaştırılır.
şekildedir:
4. Kesin hüküm giyme veya kısıtlanma hali:
1. İstifa
Milletvekilliğinin düşmesine yol açacak “kesin
2. Milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir hüküm giyme”yi, milletvekili seçilmeye engel
görev veya hizmeti sürdürmekte ısrar etmek olacak bir suçtan dolayı “kesin hüküm giyme”
olarak anlamak gerekir.
Üyelikle bağdaşmayan işler (Yasama
uyumsuzluğu) şunlardır: Milletvekilliğinin kesin hüküm giyme veya
kısıtlanma halinde düşmesi, bu husustaki kesin
44
mahkeme kararının Genel Kurula bildirilmesiyle Beşinci Bölüm
olur. Dolayısıyla bu durumda TBMM’de bir
oylama yapılmaz. YÜRÜTME
Not 1: 2010 Anayasa değişikliği öncesinde; beyan YÜRÜTME ORGANI
ve eylemleriyle partisinin kapatılmasına sebep olan
ve bundan dolayı Anayasa Mahkemesi’nin parti Bu bölümde yürütme fonksiyonu ve yürütme
kapatma kararında adı verilen milletvekilinin de organı ele alınacaktır. Yürütme organı
milletvekilliği düşüyordu. Ancak 2010 Anayasa dendiğinde, Anayasanın 8. maddesinde de ifade
değişikliğiyle bu hüküm kaldırılmıştır. Bundan böyle edildiği üzere, Cumhurbaşkanı anlaşılmaktadır.
Anayasa Mahkemesi’nin parti kapatma kararları 2007 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile
sonucunda milletvekilliği düşmeyecektir. Cumhurbaşkanı’nın seçim usulü büyük çapta
değişikliklere uğramıştır. Aslı önemli değişiklikler
Not 2: Yasama dokunulmazlığı kaldırma kararında ise 2017 yılında yapılmıştır. İlgili değişiklikler
olduğu gibi üyeliği düşürülen bir milletvekili, Meclis yürürlüğe girmiş ve bakanlar kurulu kaldırılmıştır.
Genel Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak 7 Böylelikle İki kanatlı yürütme anlayışına son
gün içinde, kararın iptali için Anayasa verilmiş ve yürütmeden sorumlu tek mercii
Mahkemesi’ne başvurabilir. Bu başvuru bir başka cumhurbaşkanı olmuştur.
milletvekili taraf ından da yapılabilir. Anayasa
Mahkemesi, bu iptal istemini 15 gün içerisinde kesin Anayasa’nın 8. Maddesine göre “Yürütme
karara bağlar. Bu konularda parti gruplarında yetkisi ve görevi, Cumhurbaşkanı tarafından,
görüşme yapılamaz ve karar alınamaz. Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır
ve yerine getirilir”
Not 3: Bir milletvekilinin partisinden istif a etmesi,
partisinin kapatılması, dokunulmazlığının kaldırılması, 1982 Anayasası 1961 Anayasasından farklı
TBMM başkanı olması milletvekilliğini düşürmez olarak yürütmeyi hem görev hem de bir yetki
olarak düzenlemiştir. (1961’ de yalnızca görev).
Kural olarak yürütme organı doğrudan doğruya
işlem yapmak yetkisine sahip değildir. Yürütme
Milletvekilliği Düşme Düşme kararının organının işlemleri kanundan kaynaklanır.
Nedenleri alınması
Yasama fonksiyonu, ilk-el yetki olarak
TBMM’de oylama adlandırılırken yürütme fonksiyonu türevsel
İstifa yapılır, (katılanların (tali) niteliğe sahiptir. Ancak bazı alanlarda
salt çoğunluğu ) yürütmenin düzenleme yetkisi doğrudan
Anayasadan kaynaklanır. Dolayısıyla kanunla
Milletvekilliğiyle TBMM’de oylama ayrıca yetkilendirmeye gerek bulunmamaktadır.
bağdaşmayan bir görev yapılır (oylamada gizli Bu alanlarda yürütmenin özerk bir düzenleme
veya hizmeti sürdürmekte oy ve katılanların salt yetkisi bulunduğu için 1982 Anayasası’nda
ısrar etmek çoğunluğu aranır) yürütme görev olduğu gibi aynı zamanda bir
“yetki” olarak kabul edilmiştir. Özellikle 2017
Meclis çalışmalarına değişiklikleri ile Cumhurbaşkanlığı
TBMM’de oylama kararnamesinin düzenleme alanları genişletilmiş
özürsüz veya izinsiz
yapılır ve üye tam ve yürütmenin bu yönü daha da güçlendirilmiştir.
olarak bir ay içerisinde
sayısının salt
toplam beş birleşim günü
çoğunluğu aranır.
katılmamak

Mahkeme kararının
Genel Kurula
Kesin hüküm giyme veya
bildirilmesiyle
kısıtlanma hali
milletvekilliği düşer,
oylama yapılmaz.

45
 CUMHURBAŞKANI Cumhurbaşkanlığına aday gösterebilecek
olanlar şunlardır:
1982 Anayasası’nın ilk halinde
Cumhurbaşkanının seçimiyle cumhurbaşkanı; • Siyasi parti grupları,
kırk yaşını doldurmuş, yükseköğrenim yapmış
milletvekilleri veya bu niteliklere ve milletvekili • En son yapılan genel seçimlerde toplam
seçilme yeterliğine sahip Türk vatandaşları geçerli oyların tek başına veya birlikte en az
arasından 7 yıllık bir süre için TBMM’ce yüzde 5’ini almış olan siyasi partiler
seçiliyordu. Milletvekilleri doğrudan doğruya
cumhurbaşkanlığına aday olabilirken TBMM • En az 100 bin seçmen aday
dışından aday olacakların Meclis üye
tamsayısının en az beşte birinin yazılı önerisini Not: 2017 değişikliği öncesi hüküm şu
alması gerekiyordu. TBMM’de şekildeydi: “Cumhurbaşkanlığına TBMM üyeleri
cumhurbaşkanının seçimi için en fazla dört turlu içinden veya dışından aday gösterilebilmesi 20
bir oylama öngörülmüş ve dördüncü turda milletvekilinin yazılı teklifi ile mümkündür. Ayrıca,
cumhurbaşkanının seçilememesi durumunda ise en son yapılan milletvekili genel seçimlerinde
TBMM seçimlerinin yenilenmesi kurala geçerli oylar toplamı birlikte hesaplandığında
bağlanmıştı. Ayrıca Cumhurbaşkanı’nın TBMM %10’u geçen siyasi partiler ortak aday
dışından seçilme imkânı da ilk kez 1982 gösterebilir.”
anayasası ile getirilmişti.
Cumhurbaşkanı seçilenin, varsa TBMM üyeliği
2007 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile sona erer. 2017 değişikliği öncesinde,
cumhurbaşkanının seçiminde önemli “Cumhurbaşkanı seçilenin varsa partisi ile ilişiği
değişiklikler getirilmiştir. Cumhurbaşkanı’nın halk kesilir” hükmü de yer almaktaydı. Ancak 2017
tarafından 5 yıllık bir süre için seçilmesi ve Anayasa değişikliği bunu kaldırmıştır. Bundan
seçilen kişinin ikinci kez Cumhurbaşkanı böyle Cumhurbaşkanı seçilenin partisiyle ilişiği
olabileceğine ilişkin düzenlemeler yapıldı. devam edebilecektir.
2017 yılında Cumhurbaşkanı’nın seçiminde yeni Seçim
değişiklikler yapılmış ancak 2007
değişikliklerinin ana çatısı büyük ölçüde Cumhurbaşkanı ve TBMM seçimleri 5 yılda bir
korunmuştur. aynı günde yapılır.
Aşağıda yeni seçim sisteminin ayrıntıları Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı
anlatılacaktır. seçilebilir. Ancak Cumhurbaşkanının ikinci
döneminde Meclis tarafından seçimlerin
Adaylık yenilenmesine karar verilmesi hâlinde,
Cumhurbaşkanı bir defa daha aday olabilir.
Anayasa’nın 101. maddesine göre
Cumhurbaşkanı, 40 yaşını doldurmuş, Cumhurbaşkanlığı seçiminin ne zaman
yükseköğrenim yapmış, milletvekili seçilme yapılacağı şu ihtimaller dâhilinde ele alınabilir:
yeterliliğine sahip Türk vatandaşları arasından,
doğrudan halk tarafından seçilir. 1) Cumhurbaşkanı ve TBMM’nin görev
sürelerinin dolmasından önceki son Pazar günü
Cumhurbaşkanının görev süresi 5 yıldır. Bir oy verme günüdür. Oy verme gününden geriye
kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı doğru hesaplanacak altmış günlük sürenin ilk
seçilebilir. günü seçimin başlangıç tarihidir.

Not: 1924 Anayasası’na göre art arda iki kez 2) Seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi
Cumhurbaşkanı seçilmek mümkündü. 1961 hâlinde ise bu kararın verildiği günden sonra
Anayasası’na göre ise araya ikinci bir kişinin gelen 60. günü takip eden ilk Pazar günü
girmiş olması kaydıyla seçilen bir Cumhurbaşkanı ile TBMM genel seçimi birlikte
Cumhurbaşkanı ikinci kez seçilebilirdi. 1982 yapılır.
Anayasası 2007 değişikliğine kadar ise 7
yıllığına yalnızca bir kez seçilebilirdi. 3) Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir
nedenle boşalması ve TBMM genel seçimine 1
Yukarıdaki şartları taşıyan bir kişinin yıl veya daha az süre kalması hâlinde,
Cumhurbaşkanlığına aday olabilmesi için aday Cumhurbaşkanı seçimi, makamın boşaldığı
gösterilmesi gerekir. günden sonra gelen 60. günü takip eden ilk
Pazar günü TBMM genel seçimiyle birlikte
yapılır.
46
4) Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir bir sınıflandırmaya tabi tutuyordu. 2017
nedenle boşalması ve TBMM genel seçimine 1 değişikliği ile bu sınıflandırmadan vazgeçilmiş ve
yıldan fazla süre kalması hâlinde, Cumhurbaşkanı’nın görev ve yetkileri
Cumhurbaşkanı seçimi, makamın boşaldığı Anayasa’nın 104. Maddesinde sınıflandırmaya
günden sonra gelen 45 gün içindeki son Pazar tabi tutulmadan madde madde sayılmıştır.
günü yapılır.
Anayasa’nın 104. Maddesine göre
Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların Cumhurbaşkanı’nın görev ve yetkileri şu
salt çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı şekildedir:
seçilir.
• Cumhurbaşkanı Devletin başıdır. Yürütme yetkisi
İlk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu Cumhurbaşkanına aittir.
oylamayı izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama
yapılır. Bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy • Cumhurbaşkanı, Devlet başkanı sıf atıyla Türkiye
almış iki aday katılır ve geçerli oyların Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eder;
çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir. Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının
düzenli ve uyumlu çalışmasını temin eder.
İkinci oylamaya katılmaya hak kazanan
adaylardan birinin herhangi bir nedenle seçime • Gerekli gördüğü takdirde, yasama yılının ilk günü
katılmaması halinde; ikinci oylama, boşalan TBMM’ de açılış konuşmasını yapar.
adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame
edilmesi suretiyle yapılır. Ancak ikame, geçici • Ülkenin iç ve dış siyaseti hakkında Meclise mesaj
sonuçların ilânını takip eden gün saat 17.00’ye verir.
kadar yapılabilir.
• Kanunları yayımlar.
İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde, bu
oylama referandum şeklinde yapılır. Aday, • Kanunları tekrar görüşülmek üzere TBMM’ye geri
geçerli oyların salt çoğunluğunu aldığı takdirde gönderir.
Cumhurbaşkanı seçilir. Oylamada, adayın
geçerli oyların çoğunluğunu alamaması halinde, • Kanunların, TBMM İçtüzüğünün tümünün veya
sadece Cumhurbaşkanı seçimi yenilenir. belirli hükümlerinin Anayasaya şekil veya esas
Seçimlerin tamamlanamaması halinde, yenisi bakımından aykırı oldukları gerekçesiyle Anayasa
göreve başlayıncaya kadar mevcut Mahkemesinde iptal davası açar.
Cumhurbaşkanının görevi devam eder.
• Milletlerarası antlaşmaları onaylar ve yayımlar.
Adaylar, yabancı devletlerden, uluslararası
kuruluşlardan, tüzel kişilerden ve Türk • Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları gerekli
uyrukluğunda olmayan gerçek kişilerden bağış gördüğü takdirde halkoyuna sunar.
ve yardım alamazlar. Adaylar, Yüksek Seçim
Kurulu tarafından belirlenecek adaylık • Cumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanları atar ve
başvurusu süresi içinde mal bildiriminde görevlerine son verir.
bulunmak zorundadır. Seçilen adayın mal
bildirimi, seçim sonuçlarının kesinleşmesini • Üst kademe kamu yöneticilerini atar, görevlerine
müteakip Resmî Gazetede yayımlanır. son verir ve bunların atanmalarına ilişkin usul ve
esasları Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenler.
Her bir kişinin adaylara yapabileceği nakdî
yardım miktarı, her bir tur için en yüksek Devlet • Yabancı devletlere Türkiye Cumhuriyetinin
memuruna mali haklar kapsamında fiilen temsilcilerini gönderir, Türkiye Cumhuriyetine
yapılmakta olan her türlü ödemelerin bir aylık gönderilecek yabancı devlet temsilcilerini kabul eder.
brüt tutarını geçemez. Alınan bağış ve yardımlar
veraset ve intikal vergisinden müstesnadır. • Milli güvenlik politikalarını belirler ve gerekli
Adaylar ödünç niteliğinde para kabul edemez. tedbirleri alır.

• TBMM adına Türk Silahlı Kuvvetlerinin

Başkomutanlığını temsil eder.
Cumhurbaşkanı’nın Görev ve Yetkileri
• Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar
2017 değişikliği öncesinde Anayasa, verebilir.
Cumhurbaşkanı’nın görev ve yetkilerini
‘yasamaya ilişkin olanlar’, ‘yürütmeye ilişkin • Sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebiyle
olanlar’ ve ‘yargıya İlişkin olanlar’ şeklinde üçlü kişilerin cezalarını haf if letir veya kaldırır.
47
• Cumhurbaşkanı, yürütme yetkisine ilişkin konularda
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir.
• Cumhurbaşkanı, kanunların uygulanmasını
sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla,
yönetmelikler çıkarabilir.
• Cumhurbaşkanı, ayrıca Anayasada ve kanunlarda
verilen seçme ve atama görevleri ile diğer görevleri
yerine getirir ve yetkileri kullanır.
Yukarıdaki hükümden de anlaşılacağı üzere
Cumhurbaşkanı’nın Anayasa’nın 104. Maddesi
dışındaki diğer maddelerinden ve kanunlardan
kaynaklanan başka görev ve yetkileri de vardır.
Cumhurbaşkanı’nın Anayasa’nın diğer
maddelerinden kaynaklanan görev ve
yetkileri ise şunlardır:
• TBMM’yi gerektiğinde toplantıya çağırabilir
• TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar verebilir.
• Bütçe ve Kesin Hesap kanun teklif ini, TBMM’ye
sunar.
• Devlet Denetleme Kurulunun üyelerini ve Başkanını
atar
• Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, araştırma ve
denetleme yaptırır
• Millî Güvenlik Kuruluna Başkanlık eder
• Genel Kurmay Başkanı’nı atar
• Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kamu tüzel
kişiliği kurabilir
• Yurdun tamamında veya bir bölgesinde, süresi 6
ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebilir.
• Olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir.
• Anayasa Mahkemesi’nin 15 üyesinden 12 ‘sini
seçer (Kalan 3 üye TBMM taraf ından seçilir).
• Danıştay üyelerinin dörtte birini seçer
• Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcı vekilini seçer
• Hâkimler ve Savcılar Kurulu’na 4 üye seçer
• Yükseköğretim Kurulu üyelerini seçer
• Üniversite rektörlerini seçer
• Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin
muaf lık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişk in
hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aşağı
sınırlar içinde değişiklik yapabilir.
• Mahalli idarelerin belirli kamu hizmetlerinin
görülmesi amacı ile kendi aralarında birlik kurmaları
Cumhurbaşkanının izniyle olur.
Cumhurbaşkanı’nın çeşitli kanunlardan
kaynaklanan görev ve yetkilerine bazı
örnekler ise şunlardır:
• Kişisel Verileri Koruma Kurulu’nun 9 üyesinden
4’ünü seçer (Kalan 5 üye TBMM taraf ından seçilir.)
• Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu üyelerini
seçmek (11 üyenin tamamı.)
• Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu üyelerini
seçmek (9 üye.)
• Ekonomik ve Sosyal Konsey’e başkanlık eder
• Belediye Cumhurbaşkanı kararı ile kurulur
• Yabancıların Türk vatandaşlığına alınması veya bir
Türk vatandaşının vatandaşlıktan çıkarılması
kararlarını vermek
Cumhurbaşkanı’nın Sorumluluğu
2017 değişikliği öncesi Cumhurbaşkanı’nın
göreviyle ilgili tek sorumluluğu vatana ihanet
olup yürütme ve hükümet fonksiyonundan
sorumluluk, Bakanlar Kuruluna aitti. 2017
Anayasa değişikliği ile Cumhurbaşkanı yürütme
yetkilerini artık tek başına kullanacağından
yaptığı işlemlerden, eylemlerden ve aldığı
kararlardan ötürü sorumluluğu bulunmaktadır.
Anayasa’nın 105. Maddesi “Cumhurbaşkanının
Cezai Sorumluluğu” başlığı altında bu konuyu
şu şekilde düzenlemiştir:
• Cumhurbaşkanı hakkında, bir suç işlediği
iddiasıyla TBMM üye tamsayısının salt
çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma
açılması istenebilir.
• Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve
üye tamsayısının beşte üçünün gizli oyuyla
soruşturma açılmasına karar verebilir.
• Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde,
Meclisteki siyasi partilerin, güçleri oranında
komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı
olarak gösterecekleri adaylar arasından her siyasi
parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak
15 kişilik bir komisyon tarafından soruşturma
48
yapılır.
• Komisyon, soruşturma sonucunu belirten
raporunu 2 ay içinde Meclis Başkanlığına sunar.
Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde,
komisyona bir aylık yeni ve kesin bir süre verilir.
Rapor Başkanlığa verildiği tarihten itibaren on
gün içinde dağıtılır, dağıtımından itibaren on gün
içinde Genel Kurulda görüşülür.
• TBMM, üye tamsayısının üçte ikisinin gizli
oyuyla Yüce Divana sevk kararı alabilir. Yüce
Divan yargılaması 3 ay içinde tamamlanır, bu
sürede tamamlanamazsa bir defaya mahsus
olmak üzere üç aylık ek süre verilir, yargılam a bu
sürede kesin olarak tamamlanır.
• Hakkında soruşturma açılmasına karar verilen
Cumhurbaşkanı, seçim kararı alamaz.
• Yüce Divanda seçilmeye engel bir suçtan
mahkûm edilen Cumhurbaşkanının görevi sona
erer.
• Cumhurbaşkanının görevde bulunduğu sürede
işlediği iddia edilen suçlar için görevi bittikten
sonra da bu madde hükmü uygulanır.
Not: Anayasa’da, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve
bakanlar hakkında, görevleriyle ilgili bir suç
işledikleri iddiasıyla işletilen denetim yolunun adı
“Meclis soruşturması” olarak adlandırılmışken
Cumhurbaşkanı hakkında işletilen denetim yolu
yalnızca “soruşturma” olarak belirtilmiştir. Buna
Meclis soruşturması denmemiştir.
Ayrıca Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar
hakkında, “Meclis soruşturması”, “görevleriyle
ilgili bir suç işledikleri iddiasıyla” açılırken
Cumhurbaşkanı’na açılacak soruşturma için
Anayasa böyle bir ifade kullanmamış, “bir suç
işlediği iddiasıyla” ifadesini kullanmıştır.
Dolayısıyla Cumhurbaşkanı hakkındaki
soruşturma hem “kişisel” hem de “görev”
suçlarını kapsamaktadır.
Cumhurbaşkanı’na Vekâlet
Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve
Bakanlar
Cumhurbaşkanı, seçildikten sonra bir veya daha
fazla Cumhurbaşkanı yardımcısı atayabilir.
Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir
nedenle boşalması halinde, 45 gün içinde
Cumhurbaşkanı seçimi yapılır. Yenisi seçilene
kadar en yaşlı Cumhurbaşkanı yardımcısı
Cumhurbaşkanlığına vekâlet eder ve
Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır.
Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına çıkma
gibi sebeplerle geçici olarak görevinden
ayrılması hallerinde, Cumhurbaşkanı yardımcısı
Cumhurbaşkanına vekâlet eder ve
Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar,
milletvekili seçilme yeterliliğine sahip olanlar
arasından Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve
görevden alınır.
TBMM üyeleri, Cumhurbaşkanı yardımcısı veya
bakan olarak atanırlarsa üyelikleri sona erer.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar,
Cumhurbaşkanına karşı sorumludur.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar,
Anayasa’nın 81 inci maddesinde yazılı şekilde
TBMM önünde and içerler.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar
hakkında görevleriyle ilgili suç işledikleri
iddiasıyla, TBMM üye tamsayısının salt
çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma
açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir
ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte
üçünün gizli oyuyla soruşturma açılmasına karar
verebilir.
Soruşturma Komisyon’un raporu TBMM
Başkanlığı’na verildiği tarihten itibaren 10 gün
içinde dağıtılır ve dağıtımından itibaren 10 gün
içinde Genel Kurulda görüşülür. TBMM üye
tamsayısının üçte ikisinin gizli oyuyla Yüce
Divana sevk kararı alabilir. Yüce Divanda
seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen
Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakanın görevi
sona erer.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar,
görevleriyle ilgili olmayan suçlarda yasama
dokunulmazlığına ilişkin hükümlerden yararlanır.
Not: Bakanlıkların kurulması, kaldırılması,
görevleri ve yetkileri, teşkilat yapısı ile merkez
ve taşra teşkilatlarının kurulması
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenlenir.
Devlet Denetleme Kurulu
Devlet Denetleme Kurulu ilk 1982 Anayasası ile
kurulmuş Cumhurbaşkanına bağlı bir denetim
organıdır. Devlet Denetleme Kurulu’nun görev
ve yetki alanına ilişkin 2017’de Anayasa
değişikliği yapılmıştır. Buna göre daha önceden
yalnızca inceleme, araştırma ve denetleme
yetkileri varken 2017 değişikliği ile “idari
soruşturma” yapma yetkisine de kavuşmuştur.
49
2017 değişikliği öncesi Silahlı Kuvvetler ve MİLLİ GÜVENLİK VE MİLLİ
yargı organları denetim dışında tutulmuştu. SAVUNMA
2017 değişikliği ile Silahlı kuvvetler de denetime Anayasa’ya göre Milli güvenliğin
alınmıştır. Yine 2017 değişikliği ile Devlet sağlanmasından ve Silahlı Kuvvetlerin yurt
Denetleme Kurulunun işleyişi, üyelerinin görev savunmasına hazırlanmasından, TBMM’ye
süresi ve diğer özlük işlerinin Cumhurbaşkanlığı karşı, Cumhurbaşkanı sorumludur.
kararnamesiyle düzenleneceği hükme
bağlanmıştır. Başkomutanlık, Türkiye Büyük Millet Meclisinin
manevi varlığından ayrılamaz ve
Anayasa’nın 108. Maddesi Kurul’un görev Cumhurbaşkanı tarafından temsil olunur.
alanını şu şekilde düzenlemiştir:
Cumhurbaşkanınca atanan Genelkurmay
İdarenin hukuka uygunluğunun, düzenli ve Başkanı; Silahlı Kuvvetlerin komutanı olup,
verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin savaşta Başkomutanlık görevlerini
sağlanması amacıyla, Cumhurbaşkanlığına Cumhurbaşkanlığı namına yerine getirir.
bağlı olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu, 2018’de Genel Kurmay Başkanlığı Milli
Cumhurbaşkanının isteği üzerine; Savunma Bakanlığı'na bağlanmıştır.
• Tüm kamu kurum ve kuruluşlarında ve
sermayesinin yarısından fazlasına bu
Millî Güvenlik Kurulu (MGK)
kurum ve kuruluşların katıldığı her türlü
Üyeler:
kuruluşta,
• Kamu kurumu niteliğinde olan meslek
MGK, Cumhurbaşkanının başkanlığında,
kuruluşlarında,
Cumhurbaşkanı yardımcıları, İçişleri, Dışişleri
• Her düzeydeki işçi ve işveren meslek
Adalet, Millî Savunma Bakanları, Genelkurmay
kuruluşlarında,
Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri
• Kamuya yararlı derneklerle vakıflarda,
Komutanından kurulur.
her türlü idari soruşturma, inceleme, araştırma
ve denetlemeleri yapar. Cumhurbaşkanı
• Yargı organları, Devlet Denetleme Cumhurbaşkanı Yard. Genel Kurmay Başkanı
Kurulunun görev alanı dışındadır.
• Devlet Denetleme Kurulunun Başkan ve İçişler Bakanı Kara Kuvvetleri Komutanı
üyeleri, Cumhurbaşkanınca atanır. Dışişleri Bakanı Deniz Kuvvetleri Komutanı
• Devlet Denetleme Kurulunun işleyişi,
üyelerinin görev süresi ve diğer özlük işleri, Milli Savunma Bakanı Hava Kuvvetleri Komutanı
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle Adalet Bakanı
düzenlenir.

Not: 2017 Anayasa değişikliği ile Görevi:

Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği
kaldırılmıştır. İlk kez 1961 Anayasası ile kurulmuş ve 1982
Anayasası’nda da yer almıştır.

MGK; Devletin millî güvenlik siyasetinin tayini,

tespiti ve uygulanması ile ilgili alınan tavsiye
kararları ve gerekli koordinasyonun sağlanması
konusundaki görüşlerini Cumhurbaşkanına
bildirir. Kurulun, Devletin varlığı ve bağımsızlığı,
ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun
huzur ve güvenliğinin korunması hususunda
alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar
Cumhurbaşkanınca değerlendirilir.

MGK’nın gündemi; Cumhurbaşkanı yardımcıları

ve Genelkurmay Başkanının önerileri dikkate
alınarak Cumhurbaşkanınca düzenlenir.

50
Cumhurbaşkanı katılamadığı zamanlar MGK,
Cumhurbaşkanı yardımcısının başkanlığında
toplanır.
Gündemin özelliğine göre Kurul toplantılarına
ilgili bakan ve kişiler çağrılıp görüşleri alınabilir.
• 2017 Anayasa değişikliği ile Jandarma Genel
Komutanı Kurul üyeliğinden çıkarılmıştır.
uzatabilir. Savaş hallerinde bu 4 aylık süre
aranmaz.
Olağanüstü hallerde vatandaşlar için getirilecek
para, mal ve çalışma yükümlülükleri ile temel
hak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya
geçici olarak durdurulacağı, hangi hükümlerin
uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği
kanunla düzenlenir.

• MGK Genel Sekreteri de MGK toplantılarına Olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı,

katılır. Ancak MGK üyesi sayılmaz. Milli olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda,
Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin olağan dönem Cumhurbaşkanlığı
teşkilatı ve görevleri Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin tabi olduğu sınırlara bağlı
kararnamesiyle düzenlenir. olmaksızın OHAL Cumhurbaşkanlığı
kararnamesi çıkarabilir.

Olağanüstü Hal Yönetimi

Devletin normal hukuk rejimi ile sürdürmesi
imkânı olmayan durumlarda başvurulan yönetim
usulüdür. Olağanüstü yönetim rejiminde devletin
ve idarenin takdir yetkisi artar; hak ve özgürlük İlan
alanı daralır. İlan
Süre Onay/Red Süre uzatımı
Yetkisi
si
Anayasa 2017 değişikliğinden önce, Olağanüstü
Hal ve Sıkıyönetim olmak üzere iki tür • OHAL ilanı kararı, • Cumhurbaşkanı
olağanüstü yönetim usulü öngörüyordu. 2017 verildiği gün Resmî nın talebiyle,
Anayasa değişikliği ile Sıkıyönetim uygulaması, Gazetede yayımlanır TBMM her
Anayasa'dan bütünüyle çıkarılmıştır. ve aynı gün TBMM defasında 4 ayı
Anayasa’nın 119. Maddesinde Olağanüstü Hal onayına sunulur. geçmemek üzere
Yönetimi şu şekilde anlatılmıştır: süreyi uzatabilir.
Cumhur (En • TBMM tatilde ise
“Cumhurbaşkanı; savaş, savaşı gerektirecek başkanı fazla) derhal toplantıya • Savaş
bir durumun baş göstermesi, seferberlik, çağırılır hallerinde bu 4
ayaklanma, vatan veya Cumhuriyete karşı 6 ay aylık süre şartı
kuvvetli ve eylemli bir kalkışma, ülkenin ve • Meclis gerekli aranmaz.
milletin bölünmezliğini içten veya dıştan gördüğü takdirde
tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin olağanüstü halin
yaygınlaşması, anayasal düzeni veya temel hak süresini uzatabilir,
ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın kısaltabilir veya
şiddet hareketlerinin ortaya çıkması, şiddet olağanüstü hali
olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddî şekilde kaldırabilir.
bozulması, tabiî afet veya tehlikeli salgın
hastalık ya da ağır ekonomik bunalımın ortaya
çıkması hallerinde, yurdun tamamında veya bir
bölgesinde, süresi 6 ayı geçmemek üzere
olağanüstü hal ilan edebilir.”

Olağanüstü hal ilanı kararı, verildiği gün Resmî

Gazetede yayımlanır ve aynı gün TBMM
onayına sunulur.

TBMM tatilde ise derhal toplantıya çağırılır;

Meclis gerekli gördüğü takdirde olağanüstü halin
süresini kısaltabilir, uzatabilir veya olağanüstü
hali kaldırabilir.

Cumhurbaşkanının talebiyle TBMM her

defasında 4 ayı geçmemek üzere süreyi
51
 YÜRÜTME İŞLEMLERİ Kararname çıkarma yetkisi Cumhurbaşkanı’na
aittir. Cumhurbaşkanlığı kararnameleri doğrudan
2017 değişikliği öncesinde Anayasa’da, Kanun Anayasa’ya dayanmakta olup çıkarılması için
Hükmünde Kararname (KHK), Tüzük, yasama organının kanunla Cumhurbaşkanı’nı
Yönetmelik ve Cumhurbaşkanlığı yetkilendirmesine ihtiyaç yoktur.
Kararnamesi olmak üzere dört tür düzenleyici
işlem bulunmaktaydı. Ancak 2017 değişikliği ile Düzenlenebilecek Konular
Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ve Tüzük
kaldırılmıştır. 1) Cumhurbaşkanı, “yürütme yetkisine ilişkin
konularda” Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
Artık Anayasa’da Cumhurbaşkanlığı çıkarabilir.
Kararnamesi ve Yönetmelik olmak üzere iki tür
düzenleyici işlem bulunmaktadır. 2) Anayasa, aşağıdaki dört konunun
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile
2017 değişikliği öncesi yalnızca
“Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği” düzenleneceğini; “düzenlenir” ifadesi kullanarak
konusunda düzenleme yapabilen açıkça hükme bağlamıştır. Bu konular şunlardır:
Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin konu ve
düzenleme alanı oldukça genişlemiş a) Bakanlıkların kurulması, kaldırılması,
bulunmaktadır. görevleri ve yetkileri, teşkilat yapısı ile
merkez ve taşra teşkilatlarının kurulması,
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri doğrudan
Anayasa’ya dayanmakta olup çıkarılması için b) Üst kademe kamu yöneticilerini
yasama organının kanunla Cumhurbaşkanı’nı atanmalarına ilişkin usul ve esaslar,
yetkilendirmesine ihtiyaç yoktur. Bu yönüyle
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri, yürütme c) Devlet Denetleme Kurulunun işleyişi,
organının doğrudan Anayasa’ya dayalı asli üyelerinin görev süresi ve diğer özlük işleri,
düzenleme yetkisi kapsamında olan bir işlemdir.
d) Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin
Ancak yönetmelik için aynı şey söylenemez. teşkilatı ve görevleri.
Yönetmelikler dayanaklarını ya bir kanundan ya
da Cumhurbaşkanlığı kararnamesinden alır. Bu Düzenlenemeyecek Konular
yönüyle yürütmenin tali (ikincil) yani türevsel
nitelikte bir işlemidir. Yani bir konunun doğrudan Anayasa aşağıdaki konuların, Cumhurbaşkanlığı
yönetmelikle düzenlenme imkânı yoktur. kararnamesiyle düzenlenemeyeceğini açıkça
Yönetmelikler, kanunların ve Cumhurbaşkanlığı hükme bağlamıştır:
kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak üzere
ve bunlara aykırı olmamak şartıyla 1. Anayasa’da Temel Haklar ve Ödevler
çıkarılabilirler. Kısmında düzenlenmiş olan Kişi Hakları ve
Ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, olağan
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile
dönemde olduğu gibi OHAL döneminde de
çıkarılabilmektedir. Ancak her iki Kararnamenin düzenlenemez.
tabi olduğu hukuki rejim birbirinden oldukça
farklıdır. Dikkat: Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler
ise Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile
Aşağıdaki yürütmenin düzenleyici işlemlerinin düzenlenebilir. Ancak sınırlandırılamaz.
ayrıntıları ele alınacaktır.
2. Anayasada münhasıran kanunla
Not: Anayasa’da adı açıkça belirtilen düzenlenmesi öngörülen konular
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile
Yönetmeliklerin dışında uygulamada yürütme düzenlenemez.
organı ve idari kurumlar, genelge, talimat, tebliğ,
sirküler gibi adlar altında başka düzenleyici idari Anayasa, düzenlemiş olduğu konuların
işlemler de çıkarmaktadırlar. Ancak bunlar birçoğunda ayrıntıların kanunla düzenleneceğini
Anayasa’da ismen belirtilmemişlerdir. O yüzden açıkça hükme bağlanmıştır. Dolayısıyla bu
bunlara ‘Adsız Düzenleyici işlem’ denmektedir. konulara ilişkin ayrıntılar kanunla düzenlenebilir.
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile
1. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi düzenlenemez.
Yetki
52
Anayasa’da kanunla düzenlenmesi öngörülmüş Anayasa’ya göre olağan dönem
olan konulardan bazılarına şu örnekler verilebilir: Cumhurbaşkanlığı kararnameleri için öngörülen
“Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak sınırlamalar (yukarıda anlatılan Anayasa 104.
kanunla konulur” Maddedeki sınırlar), OHAL dönemi
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri için geçerli
“Temel hak ve hürriyetler, ancak kanunla değildir. Bu dönemde Cumhurbaşkanı,
sınırlanabilir.”
olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda
“Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır kararname çıkarabilir. Yani bu tip bir kararname
ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.” ile Anayasa’da Temel Haklar ve Ödevler
“Yükseköğretim elemanlarının siyasi partilere üye Kısmında düzenlenmiş olan Kişi Hakları ve
olmaları ancak kanunla düzenlenebilir.” Ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler, Sosyal ve
Ekonomik Haklar ve Ödevler düzenlenebilir
“Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve
hatta kullanılması kısmen veya tamamen
yargılama usulleri kanunla düzenlenir”
durdurulabilir.
“Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler
kanunla konulur, değiştirilir veya kaldırılır” Ancak bu sınırlama ya da durdurma, OHAL’in
“Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin diğer usul ve gerektirdiği konularda, ölçülülük ilkesine uygun,
esaslar kanunla düzenlenir.” milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal
edilmemek kaydıyla ve sert çekirdekli haklara
“Üniversiteler Devlet taraf ından kanunla kurulur”
(yaşama hakkı, işkence yasağı, düşünce, din ve
vicdan özgürlüğü, suç ve cezalar geriye
3. Kanunda açıkça düzenlenen konularda yürütülemez, masumiyet karinesi)
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. dokunmaksızın yapılabilir.

Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunlarda Usul ve Şekil Kuralları

farklı hükümler bulunması halinde, kanun
hükümleri uygulanır.
TBMM’nin aynı konuda kanun çıkarması
durumunda, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
hükümsüz hale gelir.
Yürürlük
Yayımdan sonraki bir tarih belirlenmemişse,
Resmî Gazetede yayımlandıkları gün yürürlüğe
girer.
Yargısal Denetim
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, Anayasaya
şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu
Anayasa Mahkemesi denetler.
Kanun hükmündeki bu kararnameler Resmî
Gazetede yayımlanır, aynı gün Meclis onayına
sunulur. Bu hükümden de anlaşılacağı üzere
OHAL dönemi Cumhurbaşkanlığı kararnameleri
normlar hiyerarşisinde kanun ile eşdeğer bir
güce sahiptir.
Savaş ve mücbir sebeplerle TBMM’nin
toplanamaması hâli hariç olmak üzere;
olağanüstü hal sırasında çıkarılan
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri 3 ay içinde
TBMM’de görüşülür ve karara bağlanır. Aksi
halde olağanüstü hallerde çıkarılan
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi kendiliğinden
yürürlükten kalkar.
Yargısal Denetim

OHAL ve savaş hallerinde çıkarılan

Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine Anayasa
2. OHAL Cumhurbaşkanlığı Mahkemesinde dava açılamaz.
Kararnamesi 3. Yönetmelik
Yetki: OHAL döneminde Kararname çıkarma Yetki:
yetkisi Cumhurbaşkanı’na aittir. OHAL dönemi
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri de doğrudan Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu
Anayasa’ya dayanmakta olup çıkarılması için tüzelkişileri yönetmelik çıkarabilir.
yasama organının kanunla Cumhurbaşkanı’nı Yönetmeliklerin dayanağı kanunlar ve
yetkilendirmesine ihtiyaç yoktur. Cumhurbaşkanlığı kararnameleridir.
Yönetmelikler, idarenin en geniş uygulama
Düzenleme Alanı alanına sahip düzenleyici işlem türüdür.

53
Düzenleme Alanı yönetmelikler de ilk derece mahkemesi olarak
Danıştay’ın denetimine tabidir.
Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu
tüzelkişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren Bunların dışında kalan, ülke çapında
kanunların ve Cumhurbaşkanlığı uygulanmayan yönetmelikler idare
kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak üzere mahkemelerinin denetimine tabidir.
ve bunlara aykırı olmamak şartıyla,
yönetmelikler çıkarabilirler.

Usul- Şekil: Altıncı Bölüm

Yönetmelikler yayımdan sonraki bir tarih YARGI
belirlenmemişse, yayımlandıkları gün yürürlüğe
girer. 1921 Anayasası yargıdan hiç söz etmemiş, 1924
Anayasası güçler birliğinden söz etmiş olmasına
Tüm yönetmelikler Resmi Gazetede rağmen yargı fonksiyonunu ayrı bir kuvvet olarak
yayımlanmaz hangilerinin Resmi Gazetede nitelemişti. 1961 ve 1982 Anayasası, yargıyı bir
yayımlanacağı bir kanunla düzenlenir. Bu kanun yetki olarak düzenlemiştir.
1984 yılında çıkarılan ‘Resmi Gazete
1982 Anayasası’nın 9. Maddesine göre: “ Yargı
Yayımlanacak Yönetmelikler Hakkında
yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız ve tarafsız
Kanun’dur. mahkemelerce kullanılır.” (2017 değişikliği ile
yargının tarafsızlığı ilkesi Anayasa’ya
Bu kanuna göre; Cumhurbaşkanlığı, bakanlıklar eklenmiştir.)
ve kamu tüzelkişilerinin;
GENEL HÜKÜMLER
a) İşbirliğine, yetki ve görev alanlarına ait
hükümleri düzenleyen, Mahkemelerin bağımsızlığı

b) Kamu personeline ait genel hükümleri • Hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar;

kapsayan,
c) Kamuyu ilgilendiren,
Yönetmelikler Resmi Gazetede yayımlanır.
Milli güvenlikle ilgili olan ve gizlilik derecesi
taşıyan yönetmelikler yayımlanmaz.
Mahalli idarelerin yönetmelikleri, mahallinde
çıkan gazete veya diğer yayın yolları ile ilan
olunur.
Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak
vicdanı kanaatlerine göre hüküm verirler.
• Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı
yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve
hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge
gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.
• Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama
Meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili
soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya
herhangi bir beyanda bulunulamaz.

Yönetmelikler ilgililere duyurulmadan, • Yasama ve yürütme organları ile idare,

yayımlanmadan yürürlüğe girmez
muhataplarına uygulanamaz.
Yargısal Denetim
Yönetmelikler, İdari Yargının (İdare Mahkemeleri
ve Danıştay) denetimine tabidir.
Cumhurbaşkanınca çıkarılan yönetmeliklerin
tamamı ilk derece mahkemesi olarak Danıştay
denetimine tabidir.
Bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu
kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca
çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak
ve mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu
organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir
suretle değiştiremez ve bunların yerine
getirilmesini geciktiremez.
Hâkimlik ve savcılık teminatı
• Hakimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri
istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan önce
emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya
kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık,
ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun
kılınamaz.
• Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan
dolayı hüküm giymiş olanlar, görevini sağlık
bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak
54
anlaşılanlar veya meslekte kalmalarının uygun
olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki
istisnalar saklıdır.
Hâkimlik ve savcılık mesleği
• Hâkimler ve savcılar adli ve idari yargı hakim
ve savcıları olarak görev yaparlar. Bu görevler
meslekten hakim ve savcılar eliyle yürütülür.
Hakimler, mahkemelerin bağımsızlığı ve
hakimlik teminatı esaslarına göre görev ifa
ederler.
• Hâkim ve savcıların nitelikleri, atanmaları,
hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte
ilerlemeleri, görevlerinin ve görev yerlerinin
geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi,
haklarında disiplin kovuşturması açılması ve
disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili veya
görevleri sırasında işledikleri suçlarından dolayı
soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar
verilmesi, meslekten çıkarmayı gerektiren
suçluluk veya yetersizlik halleri ve meslek içi
eğitimleri ile diğer özlük işleri mahkemelerin
bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına
göre kanunla düzenlenir.
• Hâkimler ve savcılar 65 yaşını bitirinceye
kadar hizmet görürler; askeri hâkimlerin yaş
haddi, yükselme ve emeklilikleri kanunda
gösterilir.
• Hâkimler ve savcılar, kanunda belirtilenlerden
başka, Resmî ve özel hiçbir görev alamazlar.
• Hâkimler ve savcılar idari görevleri yönünden
Adalet Bakanlığına bağlıdırlar.
• Hâkim ve savcı olup da adalet hizmetindeki
idari görevlerde çalışanlar, hâkimler ve savcılar
hakkındaki hükümlere tabidirler. Bunlar,
hâkimler ve savcılara ait esaslar dairesinde
sınıflandırılır ve derecelendirilirler, hâkimlere ve
savcılara tanınan her türlü haklardan
yararlanırlar.
Duruşmaların açık ve kararların gerekçeli
olması
• Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır.
Duruşmaların bir kısmının veya tamamının
kapalı yapılmasına ancak genel ahlakın veya
kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı
hallerde karar verilebilir. Küçüklerin yargılanması
hakkında kanunla özel hükümler konulur.
• Bütün mahkemelerin her türlü kararları
gerekçeli olarak yazılır.
• Davaların en az giderle ve mümkün olan
süratle sonuçlandırılması, yargının görevidir.
Mahkemelerin kuruluşu
• Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri,
işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.
• Adalet hizmetleri ile savcıların idarî görevleri
yönünden Adalet Bakanlığınca denetimi, adalet
müfettişleri ile hâkim ve savcı mesleğinden olan
iç denetçiler; araştırma, inceleme ve soruşturma
işlemleri ise adalet müfettişleri eliyle yapılır.
Buna ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
HÂKİMLER VE SAVCILAR
KURULU (HSK)
2017 Anayasa değişiklikleri Hakimler ve Savcılar
Kurulu’nun yapısını önemli ölçüde değiştirmiştir.
Aşağıda yeni sistem anlatılacaktır.
Üyelik
• Kurul’un adındaki “Yüksek” ifadesi
Anayasa’dan çıkarılmıştır.
• Kurul’un 22 asıl 12 yedek olan üyelik sayısı 13’
e düşürülmüştür. Yedek üyelik uygulaması
kaldırılmıştır.
• Daha önce olduğu gibi Kurulun Başkanı Adalet
Bakanıdır ve Adalet Bakanlığı ilgili Bakan
Yardımcısı Kurulun tabiî üyesidir.
• Kurul’un 7 üyesi TBMM tarafından (3 üyesi
Yargıtay üyeleri, 1 üyesi Danıştay üyeleri, 3
üyesi nitelikleri kanunda belirtilen yükseköğretim
kurumlarının hukuk dallarında görev yapan
öğretim üyeleri ile avukatlar arasından olmak
üzere)
• Kurul’un 4 üyesi ise Cumhurbaşkanı tarafından
(3 üye birinci sınıf adli yargı hâkim ve savcıları
arasından, 1 üye birinci sınıf idari yargı hâkim ve
savcıları arasından olmak üzere) seçilir.
• Üyeler 4 yıl için seçilir. Süresi biten üyeler bir
kez daha seçilebilir.
• Kurul’un daha önce 3 olan daire sayısı daireye
2’ye düşürülmüştür.
55
 Üye Seçimi bu oylamada seçimin sonuçlandırılamaması
Üye yapılacak halinde, ikinci oylamada üye tamsayısının beşte
Seçen Makam üç çoğunluğu aranır. İkinci oylamada da üye
Sayısı meslek grubu
seçilemediği takdirde en çok oyu alan iki aday
Adalet Bakanı Tabii üye arasında ad çekme usulü ile üye seçimi
1 tamamlanır.
Adalet Bakanlığı Tabii üye
• Kurul üyeliği seçimi, üyelerin görev süresinin
Bakan
1 dolmasından önceki otuz gün içinde yapılır.
Yardımcısı Seçilen üyelerin görev süreleri dolmadan Kurul
üyeliğinin boşalması durumunda, boşalmayı
1.Sınıf Adlî Yargı Cumhurbaşkanı takip eden otuz gün içinde, yeni üyelerin seçimi
Hâkim ve yapılır.
3
Savcıları
• Kurul, kendi üyeleri arasından daire
1.Sınıf İdari Yargı Cumhurbaşkanı başkanlarını ve daire başkanlarından birini de
Hâkim ve başkanvekili olarak seçer. Başkan, yetkilerinden
1 bir kısmını başkanvekiline devredebilir.
Savcıları

Yargıtay üyeleri TBMM • Kurula bağlı Genel Sekreterlik kurulur. Genel

3 Sekreter, birinci sınıf hâkim ve savcılardan
Danıştay üyeleri TBMM
1 Başkanı tarafından atanır. Kurul müfettişleri ile
Hukuk dallarında TBMM
görev yapan
3 öğretim üyeleri ile
avukatlar
• Kurulun, Adalet Bakanı ile Adalet Bakanlığı
yardımcısı dışındaki üyeleri, görevlerinin devamı
süresince; kanunda belirlenenler dışında başka
bir görev alamazlar veya Kurul tarafından başka
bir göreve atanamaz ve seçilemezler.
• Kurulun yönetimi ve temsili Kurul Başkanına
aittir. Kurul Başkanı dairelerin çalışmalarına
katılamaz.
• Kurulun TBMM tarafından seçilecek
üyeliklerine ilişkin başvurular, Meclis
Başkanlığına yapılır. Başkanlık, başvuruları
Anayasa ve Adalet Komisyonları Üyelerinden
Kurulu Karma Komisyona gönderir.
Komisyon aşaması: Her bir üyelik için 3 adayı,
üye tamsayısının üçte iki çoğunluğuyla belirler.
Birinci oylamada aday belirleme işleminin
sonuçlandırılamaması halinde ikinci oylamada
üye tamsayısının beşte üç çoğunluğu aranır. Bu
oylamada da aday belirlenemediği takdirde, her
bir üyelik için en çok oyu alan iki aday arasında
ad çekme usulü ile aday belirleme işlemi
tamamlanır.
TBMM Genel Kurul aşaması: TBMM, Komisyon
tarafından belirlenen adaylar arasından, her bir
üye için ayrı ayrı gizli oyla seçim yapar. Birinci
oylamada üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu;
Kurulun teklif ettiği üç aday arasından Kurul
Kurulda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak
hâkim ve savcıları, muvafakatlerini alarak atama
yetkisi Kurula aittir.
• Adalet Bakanlığının merkez, bağlı ve ilgili
kuruluşlarında geçici veya sürekli olarak
çalıştırılacak hâkim ve savcılar ile adalet
müfettişlerini ve hâkim ve savcı mesleğinden
olan iç denetçileri, muvafakatlerini alarak atama
yetkisi Adalet Bakanına aittir.
Görevleri
• Kurul, adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarını
mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici
yetki verme, yükselme ve birinci sınıfa ayırma,
kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun
görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin
cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini
yapar.
• Hâkim ve savcıların görevlerini; kanun ve diğer
mevzuata (hâkimler için idarî nitelikteki
genelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıklarını
denetleme; görevlerinden dolayı veya görevleri
sırasında suç işleyip işlemediklerini, hal ve
eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarına uyup
uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında
inceleme ve soruşturma işlemleri, ilgili dairenin
teklifi ve Hâkimler ve Savcılar Kurulu Başkanını
oluru ile Kurul müfettişlerine yaptırılır.
Soruşturma ve inceleme işlemleri, hakkında
soruşturma ve inceleme yapılacak olandan daha
kıdemli hâkim veya savcı eliyle de yaptırılabilir.
• Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin
kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi
konusundaki tekliflerini karara bağlar; ayrıca,
56
Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri temyiz ya da başka bir başvuru yolu
yerine getirir. olmayışından kaynaklanır.

Kurul Kararları Not : Sayıştay, HSYK ve YSK yüksek mahkem e

Kurulun meslekten çıkarma cezasına ilişkin
olanlar dışındaki kararlarına karşı yargı
mercilerine başvurulamaz.
Dikkat: 2010 Anayasa değişikliği öncesinde
Kurul’un hiçbir kararına karşı yargıya başvurma
olanağı yoktu. Ancak 2010 Anayasa
değişikliğiyle Kurul’un meslekten çıkarma
kararlarına karşı yargı yolu açılmıştır.
YÜKSEK MAHKEMELER
Anayasa’ya göre, Anayasa Mahkemesi,
Yargıtay, Danıştay ve Uyuşmazlık Mahkemesi
yüksek mahkemelerdir.
değildir.
2017 Anayasa değişikliği ile daha önce yüksek
mahkeme olan Askeri Yargıtay ve Askeri
Yüksek İdare Mahkemesi kaldırılmıştır. 2017
değişikliği ile Anayasa’nın 142. maddesine
aşağıdaki hüküm getirilmiştir:
“Disiplin mahkemeleri dışında askerî
mahkemeler kurulamaz. Ancak savaş halinde,
asker kişilerin görevleriyle ilgili olarak işledikleri
suçlara ait davalara bakmakla görevli askerî
mahkemeler kurulabilir.”

Bunlara yüksek mahkeme denilmesinin nedeni;

nihai karar vermeleri ve kararlarına karşı

57
 Yüksek Üyelerinin Alt
Yargı Kolu Görevleri
Mahkeme Seçimi Mahkeme
1961 Anayasası ile kurulmuştur. En önemli
Anayasa Anayasa Cumhurbaşkanı görevi norm denetimi yapmaktır. Norm
Yok
Yargısı Mahkemesi ve TBMM denetimi ve onun dışında yaptığı diğer işler
detaylı olarak anlatılacaktır.
Adli yargı, olağan ve genel yargı olarak en
yaygın yargı koludur. Ceza yargısı ve
medeni yargı bu yargı kolunda görülür.
Yargıtay, adliye mahkemeleri kararlarının
son inceleme yeridir.
Bunun dışında bazı davalara ilk ve son • Hukuk
derece mahkemesi olarak bakar Mahkemeleri
Yargıtay üyeleri, birinci sınıf a ayrılmış adli (sulh, asliye)
HSK
Adli Yargı Yargıtay yargı hakim ve Cumhuriyet savcıları ile bu
meslekten sayılanlar arasından Hakimler ve • Ceza
Savcılar Kurulunca üye tamsayısının salt Mahkemeleri
çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. (asliye, ağır
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve vekili ceza)
ise Yargıtay Genel Kurulunun kendi üyeleri
arasından belirleyeceği 5’er aday arasından
Cumhurbaşkanı taraf ından dört yıl için
seçilirler. Süresi bitenler yeniden
seçilebilirler.
İdari yargı, devletin yürütme ve idari
organlarının işlem (karar) ve eylemlerine
karşı açılan davaların görüldüğü yerdir.
Danıştay idare ve vergi mahkemelerinin
verdiği kararların son inceleme yeridir.
Bunun dışında bazı davalara ilk ve son
derece mahkemesi olarak bakar. • Bölge idare
Mahkemeleri
¼ Danıştay, davaları görmek, kamu hizmetleri
Cumhurbaşkanı ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri • İdare
İdari Yargı Danıştay
hakkında 2 ay içinde düşüncesini bildirmek, Mahkemeleri
¾ HSK idari uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla
gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir. • Vergi
Mahkemeleri
Danıştay Başkanı, Başsavcı,
başkanvekilleri ve daire başkanları, kendi
üyeleri arasından Danıştay Genel
Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu
ve gizli oyla dört yıl için seçilirler. Süresi
bitenler yeniden seçilebilirler.
Başkan: Uyuşmazlık Mahkemesi, adlî ve idarî yargı
Anayasa mercileri arasında ortaya çıkan görev ve
Mahkemesi hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak
kendi üyeleri çözümlemeye yetkilidir.
arasından
Uyuşmazlık Uyuşmazlık Ancak Anayasa Mahkemesi ile diğer
görevlendirir Yok
Yargısı Mahkemesi mahkemeler arasındaki görev
Üyeler: uyuşmazlıklarında, Anayasa Mahkemesinin
kararı esas alınır.
Diğer yüksek
mahkemelerce
seçilir.

58
 ANAYASA MAHKEMESİ Üye Öneren Atayan
sayısı makam Makam
Üyelik
Sayıştay
2017 yılında Anayasa Mahkemesi üyelik
2 TBMM
yapısında değişiklikler olmuştur. (Kendi başkan ve
üyeleri arasından)
1982 Anayasası’nın ilk halinde Anayasa
Mahkemesi 11 asıl ve 4 yedek üyeden Baro
oluşmakta ve tüm üyeleri Cumhurbaşkanı Başkanları
seçmekteydi. 2010 Anayasa değişikliği ile ise 1 TBMM
(Serbest avukatlar
Anayasa Mahkemesi üye sayısı 17 olmuştu. arasından)
Bunlardan 14 üyeyi Cumhurbaşkanı, 3 üyeyi ise
TBMM seçmekteydi. Yargıtay
3 (Kendi başkan ve Cumhurbaşkanı
2017 Anayasa değişikliği ile Askeri Yargıtay ve üyeleri arasından)
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi kapatıldığı için
Cumhurbaşkanı’nın buralardan Anayasa Danıştay
Mahkemesi’ne seçtiği 2 adet üyelik kontenjanı 2 (Kendi başkan ve Cumhurbaşkanı
düşürülmüştür. Son durum şu şekildedir: üyeleri arasından)

Anayasa Mahkemesi üye sayısı: 15’tir. (Yedek YÖK

üyelik yoktur) (Kendi üyesi
olmayan
12 üyeyi Cumhurbaşkanı, 3 üyeyi ise TBMM yükseköğretim
seçmektedir. kurumlarının
3 Cumhurbaşkanı
hukuk, iktisat ve
• TBMM; iki üyeyi Sayıştay Genel Kurulunun siyasal bilimler
kendi başkan ve üyeleri arasından, her boş yer dallarında görev
için gösterecekleri üçer aday içinden, bir üyeyi yapan öğretim
ise baro başkanlarının serbest avukatlar üyeleri arasından)
arasından gösterecekleri üç aday içinden Doğrudan
yapacağı gizli oylamayla seçer. TBMM’de Cumhurbaşkanı
yapılacak bu seçimde, her boş üyelik için ilk
oylamada üye tam sayısının üçte iki ve ikinci (üst kademe
oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu yöneticiler +
aranır. İkinci oylamada salt çoğunluk serbest
sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki avukatlar +
aday için üçüncü oylama yapılır; üçüncü 4 Öneri yok birinci sınıf
oylamada en fazla oy alan aday üye seçilmiş hakim ve
olur. savcılar +
Anayasa
• Cumhurbaşkanı; üç üyeyi Yargıtay, iki üyeyi Mahkemesi
Danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve Raportörleri
üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri arasından
üçer aday içinden; en az ikisi hukukçu olmak seçer)
üzere üç üyeyi Yükseköğretim Kurulunun kendi
üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının
hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev
yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği Anayasa Mahkemesi üyesi olarak atanabilmek
üçer aday içinden; dört üyeyi üst kademe için şu koşullardan birini taşımak gerekir:
yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim
ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış • Yargıtay, Danıştay veya Sayıştay’da başkan
Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından ya da üye olmak
seçer. • Anayasa Mahkemesi’nde asgarî 5 yıldır
raportör olarak görev yapıyor olmak

• 45 yaşını doldurmuş, yükseköğrenim görmüş

olması ve hâkimlik mesleğine alınmaya engel bir
hâlinin bulunmaması kaydıyla;
59
 - Yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat
veya siyasal bilimler dallarında profesör
veya doçent unvanını kazanmış olmak,
- En az 20 yıl fiilen serbest avukatlık yapmış
olmak,
- En az 20 yıl kamu hizmetinde fiilen
çalışmış üst kademe yöneticileri arasından
seçilecek üye için Yükseköğretim Kurulu
Başkan veya üyesi ya da bir yükseköğretim
kurumunun rektör veya dekanı ya da bakan
yardımcısı, müsteşar, müsteşar yardımcısı,
büyükelçi veya vali olmak,
- Birinci sınıf hâkim ve savcılar için adaylık
dâhil en az 20 yıl çalışmış olmak.
Dikkat: Görüldüğü gibi Yargıtay, Danıştay,
Sayıştay başkan ve üyeleri ile Anayasa
Mahkemesi Raportörleri için 45 yaş şartı
aranmamaktadır.
• Anayasa Mahkemesi üyeleri 12 yıl için
seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi
üyesi seçilemez. Anayasa Mahkemesi üyeleri 65
yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
• Anayasa Mahkemesi üyeleri kendi arasından
gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile
4 yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçer.
Süresi bitenler yeniden seçilebilirler. Anayasa
Mahkemesi üyeleri aslî görevleri dışında resmi
veya özel hiçbir görev alamazlar.
• Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir üyenin
hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir
suçtan dolayı hüküm giymesi halinde
kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine
getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması
halinde de Anayasa Mahkemesi üye
tamsayısının salt çoğunluğunun kararı ile sona
erer.
Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesi’nin görev ve yetkilerini iki
grupta toplamak mümkündür: norm denetimi
ve norm denetimi dışındaki görevleri.
Norm denetimi dışındaki görevleri
1. Yüce Divan Sıfatıyla Yargılama Yapmak
Aşağıdaki tabloda belirtilenler görevleri ile ilgili
bir suç işlediklerinde normal bir ceza
mahkemesinde değil, Yüce Divan sıfatı ile
Anayasa Mahkemesi’nde yargılanırlar.
Yüce Divanda, savcılık görevini Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcısı veya Başsavcı vekili
yapar.
Cumhurbaşkanı
Cumhurbaşkanı Yardımcıları, Bakanlar
TBMM Başkanı
Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava
Kuvvetleri Komutanları
Bütün Yüksek Mahkemelerin Başkanları, Üyeleri
ve Başsavcıları
(Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Başkan
ve üyeleri, Başsavcıları, Cumhuriyet Başsavcı vekili)
Hâkimler ve Savcılar Kurulu üyeleri
Sayıştay Başkan ve üyeleri
Dikkat: 2017 Anayasa değişikliği ile Jandarma
Genel Komutanı, Yüce Divan’da yargılanacak
olanlar arasından çıkarılmıştır.
2010’da yapılan Anayasa değişikliği uyarınca
Yüce Divan tarafından verilen hükmün
açıklanmasından itibaren 15 gün içinde Yüce
Divan’a bir dilekçe ile “yeniden inceleme”
başvurusu yapılabilir. Başvuru, Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcısı veya Başsavcı vekili,
sanık, müdafi, katılan veya vekili tarafından
yapılabilir. Hüküm, yeniden incelemeye
başvurma hakkı olanların yokluğunda
açıklanmışsa, süre tebliğ tarihinden başlar.
Yüce Divan yeniden incelemeyi dosya üzerinden
yapar. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının veya
Başsavcı vekilinin, sanığın veya katılanın istemi
üzerine ya da re’sen incelemenin duruşma
açılarak yapılmasına da karar verilebilir.
2. Bireysel Başvuruları karara bağlamak
2010 Anayasa değişikliğiyle eklenmiştir. 23 Eylül
2012 itibarıyla Anayasa Mahkemesi’ne bireysel
başvuru yapılmaya başlanmıştır.
Başvuru hangi haklar için olabilir?
Herkes, Anayasada güvence altına alınmış
temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi
birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği
iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir.
Başvuru yapılamayacak konular:
Yasama işlemleri, düzenleyici idari işlemler,
60
Anayasa Mahkemesi kararları ve Anayasanın kaynaklanmışsa, ihlali ve sonuçlarını ortadan
yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler aleyhine kaldırmak için yeniden yargılama yapmak üzere
bireysel başvuru yapılamaz. dosya ilgili mahkemeye gönderilir.

Kimler başvuru yapabilir? • Yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar

bulunmayan hâllerde başvurucu lehine
• Bireysel başvuru ancak ihlale yol açtığı ileri tazminata hükmedilebilir veya genel
sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle mahkemelerde dava açılması yolu gösterilebilir.
güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler
tarafından yapılabilir. • Yeniden yargılama yapmakla yükümlü
mahkeme, Anayasa Mahkemesinin ihlal
• Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. kararında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadan
kaldıracak şekilde mümkünse dosya üzerinden
• Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla karar verir.
ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru
yapamaz.

Başvuru için usul ve süreler: 3. Siyasi partilerin kapatılması Hakkında

davalara bakmak
• Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun
yollarının tüketilmiş olması şarttır. Bireysel 4. Siyasi Partilerin mali denetimini yapmak
başvuruda, kanun yolunda gözetilmesi gereken (Sayıştay yardımıyla)
hususlarda inceleme yapılamaz.
5. TBMM’nin milletvekillerinin yasama
• Bireysel başvurunun, başvuru yollarının dokunulmazlığının kaldırılması ve
tüketildiği tarihten; başvuru yolu milletvekilliğinin düşürülmesi kararlarını
öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten denetlemek
itibaren 30 gün içinde yapılması gerekir.
6. Uyuşmazlık Mahkemesi’ne başkan
seçmek.

Başvurunun İncelenmesi

Başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi

Komisyonlarca yapılır, kabul edilemezlik
kararları kesindir. Kabul edilebilirliğine karar
verilen bireysel başvuruların esas incelemesi
bölümler tarafından yapılır.

İnceleme sonucunda alınabilecek kararlar

Esas inceleme sonunda, başvurucunun hakkının

ihlal edildiğine ya da edilmediğine karar verilir.
İhlal kararı verilmesi hâlinde ihlalin ve
sonuçlarının ortadan kaldırılması için yapılması
gerekenlere hükmedilir. Buna göre;

• Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararından

61
 Norm Denetimi ve Anayasa Yargısı
Anayasa Mahkemesi’nin ikinci önemli görevi, normların Anayasa’ya uygunluğunu denetlemektir.
Norm denetimi anayasanın üstünlüğü ilkesinin dolayısıyla hukuk devletinin gereklerinden birisisidir.
İlk defa ABD’ de ortaya çıkan bu mekanizma 1961 Anayasası ile birlikte Anayasa Mahkemesi’nin
kurulmasıyla Türk hukuk sistemine de girmiştir. Anayasa Mahkemesi bu konuya has kurulmuş özel bir
mahkeme olup genel mahkemeler, bu işlevi yerine getiremez. Ülkemizde Anayasa Mahkemesi’ne
açılacak davalar açısından;

1. Soyut norm denetimi (iptal davası)

2. Somut norm denetimi (itiraz yolu)

olmak üzere iki tür denetim yolu öngörülmüştür. Aşağıda bunlar incelenecektir.

1. İptal Davası (Soyut Norm Denetimi)

Anayasa Denetimin Dava açma
Dava açma yetkileri
Mahkemesi’nin Kapsamı süresi
Denetimine
Tabi Normlar Şekil Esas Şekil Esas Şekil Esas

Anayasa • Cumhurbaşkanı 10 gün

Değişiklikleri + − − −
• Milletvekillerinin 1/5’i
• Cumhurbaşkanı • Cumhurbaşkanı 10 gün 60 gün
Kanunlar • Milletvekillerinin 1/5’i • Milletvekillerinin1/5’i
(İnkılap Kanunları + +
hariç) • TBMM’de en f azla
üyeye sahip ilk iki siyasi
parti grubu
Cumhurbaşkanlı • Cumhurbaşkanı • Cumhurbaşkanı 60 gün 60 gün
ğı Kararnameleri
(OHAL ve Savaş • Milletvekillerinin1/5’i • Milletvekillerinin1/5’i
+ +
hali • TBMM’de en f azla • TBMM’de en f azla
Cumhurbaşkanlığı üyeye sahip ilk iki üyeye sahip ilk iki siyasi
Kararnameleri hariç siyasi parti grubu parti grubu
• Cumhurbaşkanı • Cumhurbaşkanı 60 gün 60 gün
• Milletvekillerinin1/5’ • Milletvekillerinin1/5’i
TBMM İçtüzüğü + + • TBMM’de en f azla • TBMM’de en f azla
üyeye sahip ilk iki üyeye sahip ilk iki siyasi
siyasi parti grubu parti grubu

Şekil: Normların anayasada belirlenmiş şekil kurallarına uygun yapılıp yapılmadığının denetimidir. Şekil
bozukluklarına dair iptali istemi Anayasa Mahkemesinde öncelikle karara bağlanır.
• Kanunların şekil bakımından denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı;
• Anayasa değişikliklerinde ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivedilikle görüşülemeyeceği şartına uyulup
uyulmadığının incelenmesi anlamına gelir.
Esas: Normun içeriğinin, anayasaya uygunluğunun denetlenmesidir.

62

Not 1: Anayasa’nın 148. Maddesine göre:
“Olağanüstü hallerde ve savaş hallerinde çıkarılan
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil ve esas
bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla,
Anayasa Mahkemesinde dava açılamaz.”
Not 2: Anayasa’nın 174. Maddesine göre:
“Anayasanın hiçbir hükmü, aşağıda gösterilen
inkılap kanunlarının, Anayasaya aykırı olduğu
şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz:
• Tevhidi Tedrisat Kanunu
• Türk Harf lerinin Kabul ve Tatbiki hakkında Kanun
• Şapka İktisası Hakkında Kanun
• Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve
Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve
İlgasına Dair Kanun
• Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun.
• Türk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme
akdinin evlendirme memuru önünde yapılacağına dair
medeni nikah esası ile aynı kanunun 110 uncu
maddesi hükmü
• Beynelmilel Erkamın Kabulü Hakkında Kanun
• Ef endi, Bey, Paşa gibi Lakap ve Unvanların
Kaldırıldığına dair Kanun
2. İtiraz Yolu (Somut Norm Denetimi-
Def’i Yolu)
Bir mahkemede görülmekte olan bir davada
mahkeme, uygulayacağı bir kanun veya
Cumhurbaşkanı Kararnamesi'nin Anayasaya
aykırı olduğunu görürse veya taraflardan birinin
bu yönde ileri sürdüğü aykırılık iddiasını ciddî
bulursa davayı geri bırakarak kanun ya da
Cumhurbaşkanı Kararnamesi'nin iptali için
Anayasa Mahkemesi’ne başvurur. (Mahkeme,
Anayasaya aykırılık iddiasını ciddî görmezse bu
iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte
karara bağlanır.)
Anayasa bu konuyu “Anayasaya aykırılığın diğer
mahkemelerde ileri sürülmesi” başlığı altında
düzenlemiştir. Bu yönteme Anayasa yargısında
itiraz yolu adı verilir.
Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden
başlamak üzere 5 ay içinde kararını verir ve
açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse mahkeme
davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre
sonuçlandırır. Ancak, Anayasa Mahkemesinin
kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye
kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadır.
Özetle İtiraz yolunun işletilebilmesi için şu dört
şartın bulunması gerekir:
• Bakılmakta olan bir dava
• Davaya bakmakta olan bir mahkeme
• Davada uygulanacak bir normun olması
(Kanun ya da veya Cumhurbaşkanı
Kararnamesi'nin )
• Mahkemenin davada uygulanacak kuralı
anayasaya aykırı görmesi ya da taraflardan
birinin aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına
varması.
Not 1: İtiraz yolunda kanun ya da Cumhurbaşkanı
Kararnamesi'nin şekil bozukluğu ileri sürülemez
Not 2: itiraz yolunda, Anayasa Mahkemesinin işin
esasına girerek verdiği red kararının Resmî
Gazetede yayımlanmasından sonra 10 yıl
geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasaya
aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda
bulunulamaz.
Anayasa Mahkemesi’nin Çalışma ve
Yargılama Usulü
2010 ve 2017 yılı Anayasa değişiklikleriyle
beraber Anayasa Mahkemesi’nin yapısı ve karar
alma usullerinde yenilikler gelmiştir. Anayasa
Mahkemesinin kuruluşu, Genel Kurul ve
bölümlerin yargılama usulleri, Başkan,
başkanvekilleri ve üyelerin disiplin işleri kanunla;
Mahkemenin çalışma esasları, bölüm ve
komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi
yapacağı İçtüzükle düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul
halinde çalışır.
Bölümler; bireysel başvuruları karara bağlar.
Bölümler, başkanvekili başkanlığında 4 üyenin
katılımıyla toplanır. Bireysel başvuruların kabul
edilebilirlik incelemesi için komisyonlar
oluşturulabilir.
Genel Kurul; Siyasî partilere ilişkin dava ve
başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile Yüce Divan
sıfatıyla yürütülecek yargılamalara bakar. Genel
Kurul, Mahkeme Başkanının veya Başkanın
belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az
10 üye ile toplanır. (2017 değişikliği. Daha önce
sayı 12 idi.)
Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt
çoğunlukla alır.
Ancak; Anayasa değişikliğinde iptale ve siyasî
partilerin kapatılmasına ya da Devlet yardımından
yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi için
toplantıya katılan üyelerin üçte iki (2/3) oy çokluğu
şarttır. (2010 değişikliği öncesi 3/5 idi.)
Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla baktığı
davalar dışında kalan işleri dosya üzerinde
inceler. Ancak, bireysel başvurularda duruşma
63
yapılmasına karar verilebilir. Mahkeme ayrıca,
gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını
dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi
olanları çağırabilir.
Siyasî partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda,
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından sonra
kapatılması istenen siyasî partinin genel
başkanlığının veya tayin edeceği bir vekilin
savunmasını dinler.
Anayasa Mahkemesi’nin Kararları
• Geriye yürümez: Norm yapıldığı andan itibaren
değil iptal edildiğine dair kararının R.G.’ de
yayımından itibaren geçersiz olur. Bu norma
dayanılarak geçmişte yapılan işlemler, hukuki
statüler ve kazanılmış haklar iptal edilmez.
SAYIŞTAY
• Sayıştay, merkezî yönetim bütçesi
kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik
kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını
TBMM adına denetlemek ve sorumluların hesap
ve işlemlerini kesin hükme bağlamakla görevlidir.

Anayasa Mahkemesi norm üzerine yaptığı • Sayıştay kararlarına karşı yargı yoluna
denetimden sonra; başvurulamaz. Yalnızca ilgililer, 15 gün içinde bir
kereye mahsus olmak üzere Sayıştay’da karar
• Norm Anayasa’ya aykırıysa İptal kararı, değilse düzeltilmesi isteminde bulunabilirler.
davayı red kararı alır.
• Vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler
• Anayasa Mahkemesi bir kanun veya hakkında Danıştay ile Sayıştay ararları arasındaki
Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin hükümlerini uyuşmazlıklarda Danıştay kararları esas alınır.
iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni
bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis • Sayıştay başkan ve üyeleri TBMM tarafından
edemez. seçilir.

Dikkat: Anayasa Mahkemesi dava yoluyla önüne • Mahallî idarelerin hesap ve işlemlerinin denetimi
getirilmiş bir normun uygulanması kamu yararı ve kesin hükme bağlanması Sayıştay tarafından
açısından sakınca yaratacak ya da telafisi güç yapılır.
zararlar doğuracaksa dava bitimine kadar normun
yürürlüğünü durdurma kararı da alabilir. • 2004 Anayasa değişikliğiyle Türk Silahlı
Kuvvetlerinin malları da Sayıştay denetimine tabi
(1982 Anayasası Anayasa Mahkemesi’ne kılınmıştır.
yürürlüğü durdurma yetkisi vermemişti ancak
Anayasa Mahkemesi 1993 yılında içtihat yoluyla • KİT’ler de Sayıştay denetimine tabidir (Daha
böyle bir yetkiye sahip olduğunu kararlaştırmıştır.) önce Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu
tarafından denetleniyordu, Aralık 2010’da
YDK’nın kaldırılmasıyla bu görev Sayıştay’a
Anayasa Mahkemesi Kararlarının verildi.)
Özellikleri
• Sayıştay, Anayasa’da yargı bölümünde
• Kesin ve bağlayıcıdır: Anayasa Mahkemesi düzenlenmesine rağmen bir yüksek mahkeme
kararları Resmî Gazetede hemen yayımlanır ve değildir.
yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare
makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar.
Kararlara karşı itiraz, temyiz, karar düzeltmesi gibi
yollar yoktur ve aynı uyuşmazlık yeni bir dava
konusu olamaz. (Yalnızca Yüce Divan kararlarına
karşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir.)

• Gerekçelidir ve Resmi Gazete’de yayımlanır:

Kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya
TBMM İçtüzüğü ya da bunların hükümleri, iptal
kararlarının Resmî Gazetede yayımlandığı tarihte
yürürlükten kalkar. Gereken hallerde Anayasa
Mahkemesi iptal hükmünün yürürlüğe gireceği
tarihi ayrıca kararlaştırabilir. Bu tarih, kararın
Resmî Gazetede yayımlandığı günden başlayarak
1 yılı geçemez. İptal kararının yürürlüğe girişinin
ertelendiği durumlarda, TBMM, iptal kararının
ortaya çıkardığı hukuki boşluğu dolduracak kanun
teklifini öncelikle görüşüp karara bağlar.
64
ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ Ancak, anayasa değişikliğinin kabul edilmesinde
ulaşılan karar yeter sayısının 3/5 veya 2/3
Anayasa değişikliği yapma yetkisi hukukumuzda olmasına göre onay usûlü değişmektedir:
TBMM’ye aittir. Ancak belli durumlarda
Cumhurbaşkanı ve seçmenler de (halkoylaması • Eğer anayasa değişiklik teklifi TBMM üye
yolu ile) değişiklik sürecine katılırlar. Anayasayı tamsayısının 3/5’ini bulmuş ancak 2/3’ten az bir
değiştiren iktidara tali (türev) kurucu iktidar oyla kabul edilmiş ise, yani kabul oyları 360
denilir. (dahil) ile 399 (dahil) arasında ise,
Cumhurbaşkanının anayasa değişikliğine ilişkin
Teklif kanunu bir daha görüşülmek üzere TBMM’ye geri
gönderip göndermeme yetkisi vardır.
• Anayasanın değiştirilmesi TBMM üye
tamsayısının en az 1/3 (200 mv.) tarafından • Eğer Cumhurbaşkanı böyle bir anayasa
yazıyla teklif edilebilir. (Cumhurbaşkanı, değişikliği kanununu, Meclis’e bir kez daha
Cumhurbaşkanı yardımcıları ya da bakanlar görüşülmek üzere geri göndermiyorsa, anayasa
Anayasa değişikliği öneremez.) değişikliği kanununu, zorunlu olarak
halkoylamasına sunulmak üzere Resmî
Görüşme Gazetede yayımlar.

• Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler
Genel Kurulda iki defa görüşülür.
• İkinci görüşmeye birinci görüşmenin bitiminden
48 saat geçmeden başlanamaz (“ivedilikle
görüşme yasağı”. Ancak “öncelikle görüşme”
konusunda sakınca yoktur).
• İkinci görüşmede, yalnızca maddeler üzerinde
verilmiş değişiklik önergeleri görüşülür, birinci
görüşmede üzerinde değişiklik teklifi bulunmayan
bir madde hakkında ikinci görüşmede önerge
verilemez.
• TBMM, Anayasa değişikliklerine ilişkin
kanunların kabulü sırasında, bu Kanunun
halkoylamasına sunulması halinde Anayasanın
değiştirilen hükümlerinden, hangilerinin birlikte
hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da karara
bağlar.
Kabul
• Anayasa değişiklik tekliflerinin birinci ve
ikinci görüşmelerinde, maddelerin kabulü ile ikinci
görüşmenin sonunda tümünün kabulü TBMM üye
tamsayısının en az 3/5 (360 mv.) çoğunluğunun
gizli oyuyla mümkündür.
• Eğer Anayasa değişikliği teklifi Türkiye Büyük
Millet Meclisi üye tamsayısının en az 2/3’ü ile
kabul edilmiş ise, yani kabul oyları en az 400 ve
daha fazla ise, anayasa değişikliği kanunu
üzerinde Cumhurbaşkanının onay, TBMM’ye
geri gönderme (veto), halkoylamasına sunma
yolları arasında seçme hakkı vardır. (Bu durumda
cumhurbaşkanı anayasa değişikliğini zorunlu
olarak halkoyuna sunmak durumunda değildir.
(ihtiyari halkoylaması)
• Eğer Anayasa değişikliği kanunu
halkoylamasına sunulmuşsa; halkoylamasında
geçerli oyların yarısından çoğu “kabul” oyu
olması halinde, anayasa değişikliği kanunu
kesinleşmiş olur.
Not: Daha önceden 120 gün olarak öngörülen
halkoyu (referandum) süresi, 2010’da yapılan bir
kanun değişikliği ile 60 güne indirilmiştir.

• Birinci görüşmede gerekli çoğunluğu

alamayan bir madde ikinci görüşmede de gerekli
çoğunlukta kabul oyu alamamışsa reddedilmiş
olur.

Onay
Anayasa değişikliği usulünün son aşaması onay
aşamasıdır. 1982 Anayasası onay yetkisini
Cumhurbaşkanı ile halk arasında
paylaştırmıştır.
65
 (EK) esasları Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle
2017 ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİ düzenler. TBMM üyeleri, Cumhurbaşkanı
yardımcısı ve bakan olarak atanırlarsa üyelikleri
• Bakanlar Kurulu kaldırılmıştır. “Yürütme yetkisi ve sona erer
görevi, Cumhurbaşkanı taraf ından, Anayasaya ve • Milli güvenlik politikalarını belirler ve gerekli
kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir” tedbirleri alır.
hükmü getirilmiştir. • Ülkenin iç ve dış siyaseti hakkında Meclise mesaj
• TBMM’nin milletvekili sayısı 600’e çıkarılmıştır. verir.
• TBMM ve Cumhurbaşkanı seçimi aynı gün ve beş • Bütçe kanununu Cumhurbaşkanı hazırlayıp
yılda bir yapılacaktır. Cumhurbaşkanlığı makamının Meclise sunacaktır. Yeni düzenlemeye göre:
herhangi bir nedenle boşalması halinde 45 gün içinde “Cumhurbaşkanı bütçe kanun teklif ini, malî
Cumhurbaşkanı seçimi yapılır. Yenisi seçilene kadar yılbaşından en az 75 gün önce, TBMM’ye sunar.
Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cumhurbaşkanlığına Bütçe teklif i Bütçe Komisyonunda görüşülür.
vekâlet eder ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır. Komisyonun 55 gün içinde kabul edeceği metin
• TBMM üye tamsayısının 3/5 çoğunluğu ile seçimlerin Genel Kurulda görüşülür ve malî yılbaşına kadar
yenilenmesine karar verebilir. Bu halde TBMM genel karara bağlanır. Bütçe Kanunu’nun süresinde
seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır. yürürlüğe konulamaması halinde, geçici bütçe
• Cumhurbaşkanının seçimlerin yenilenmesine karar kanunu çıkarılır. Geçici bütçe kanununun da
vermesi halinde TBMM genel seçimi ile çıkarılmaması durumunda yeni bütçe kanunu kabul
Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır. edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden
• Genel seçime bir yıl ve daha az kalmışsa TBMM değerleme oranına göre artırılarak uygulanır.”
seçimi de Cumhurbaşkanı seçimi ile birlikte yenilenir. • Bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri ve
Genel seçime bir yıldan f azla kalmışsa seçilen yetkileri ile teşkilât yapısı ile merkez ve taşra
Cumhurbaşkanı TBMM seçim tarihine kadar görevine teşkilatlarının kurulması Cumhurbaşkanlığı
devam eder. kararnamesi ile düzenlenir.
• Cumhurbaşkanının ikinci döneminde Meclis • Cumhurbaşkanı, yürütme yetkisine ilişkin
taraf ından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
halinde Cumhurbaşkanı bir def a daha aday olabilir. çıkarabilir. Ancak kişi hakları ve ödevleriyle siyasi
• Cumhurbaşkanı seçiminde aday gösterme usulü şu haklar ve ödevler Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
şekilde değişmiştir, Cumhurbaşkanlığına siyasi parti ile düzenlenemez. Anayasada münhasıran kanunla
grupları, en son yapılan genel seçimlerde toplam düzenlenmesi öngörülen konularda
geçerli oyların tek başına veya birlikte en az %5’ini Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz.
almış olan siyasi partiler ile en az 100 bin seçmen Kanunda açıkça düzenlenen konularda
aday gösterebilir. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz.
• Cumhurbaşkanının partisiyle ilişiği kesilir hükmü Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunlarda
Anayasa’dan çıkarılmıştır. f arklı hükümler bulunması halinde kanun hükümleri
• Cumhurbaşkanının görev ve yetkilerinde bazı uygulanır. TBMM’nin aynı konuda kanun çıkarması
değişiklikler ve eklemeler yapılmıştır: durumunda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
• Cumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanları atar ve hükümsüz hale gelir.
görevlerine son verir. Cumhurbaşkanı yardımcıları • Sıkıyönetim uygulamasına son verilmiştir. OHAL
ve bakanlar, Cumhurbaşkanına karşı sorumludur. ilan yetkisi Cumhurbaşkanında onay ve süre
• Üst kademe kamu yöneticilerini atar, görevlerine uzatma yetkileri TBMM’de olacaktır. OHAL ilanı
son verir ve bunların atanmalarına ilişkin usul ve için MGK görüşü artık alınmayacaktır.
66
 • Olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı, olağanüstü Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı yardımcısı ve
halin gerekli kıldığı konularda Cumhurbaşkanlığı bakanlar hakkında, bir suç işlediği iddiasıyla TBMM
kararnamesi çıkarabilir. Kanun hükmündeki bu üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği
kararnameler RG de yayımlanır, aynı gün Meclis önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis,
onayına sunulur. Savaş ve mücbir sebeplerle önergeyi en geç 1 ay içinde görüşür ve üye
TBMM’nin toplanamaması hariç olmak üzere; tamsayısının 3/5’inin gizli oyuyla soruşturma
olağanüstü hal sırasında çıkarılan açılmasına karar verebilir.
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri 3 ay içerisinde • TBMM üye tam sayısının 2/3’ünün gizli oyuyla
TBMM’de görüşülür ve karara bağlanır. Aksi halde Yüce Divana sevk kararı alabilir. Yüce Divanda
olağanüstü hallerde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilenlerin
kararnamesi kendiliğinden yürürlükten kalkar. görevi sona erer.
• Cumhurbaşkanı, kanunların uygulanmasını • Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve bakanlar
sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak görevleriyle ilgili olmayan adi suçlarından dolayı
şartıyla, yönetmelikler çıkarabilir. sorumludurlar ancak dokunulmazlıkları vardır.
• Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin • Başbakanlık makamı kaldırılacağından başbakan ve
muaf lık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin başbakan yardımcıları MGK üyeliğinden çıkarılmıştır.
hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aşağı Jandarma Genel Komutanı da MGK üyeliğinden
sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi çıkarılmıştır. Cumhurbaşkanı yardımcıları MGK üyesi
Cumhurbaşkanına verilebilir. (Daha önce bakanlar yapılmıştır. Millî Güvenlik Kurulu teşkilatı ve görevleri
kurulu yetkiliydi.) Cumhurbaşkanı kararnamesi ile düzenlenir.
• Kanunların TBMM’ye geri gönderilmesi konusu Anayasa’da yer alan “Kamu tüzelkişiliği, ancak kanunla
değişmiştir. Buna göre Cumhurbaşkanı’nca veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak
TBMM’ye geri gönderilen kanun üye tam sayısının kurulur” hükmü “Kamu tüzel kişiliği, kanunla veya
salt çoğunluğu ile aynen kabul edilirse (daha önce Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kurulur” olarak
katılanların salt çoğunluğu idi), kanun değiştirilmiştir.
Cumhurbaşkanınca yayımlanır; Meclis, geri • Mahalli idare seçimlerinin genel seçimlerle
gönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, birleştirilme kuralı kaldırılmıştır.
Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar Meclise • Mahalli idarelerin belirli kamu hizmetlerinin görülmesi
geri gönderebilir. amacı ile kendi aralarında birlik kurabilmeleri artık
• Bakanlar Kurulu kaldırıldığı için Kanun tasarısı Cumhurbaşkanının izni ile olacaktır. (Eskiden Bakanlar
hazırlama, KHK, Tüzük uygulamaları sona ermiştir. Kurulu izni ile).
• Devlet Denetleme Kurulu Kurulu’na idari soruşturma • Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu,
yapma ve Silahlı Kuvvetleri de denetleme imkânı Başbakanlıktan alınıp Cumhurbaşkanlığına
tanınarak yetkileri genişletilmiş. DDK artık bağlanmıştır.
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenecektir. • Milletvekili seçilme yaşı 18’e düşürülmüştür.
• Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği kaldırılmıştır. Milletvekili olmak için “askerlik hizmetini yapma” şartı
• TBMM’nin bilgi edinme ve denetim yolları değişmiştir. değiştirilip” “askerlikle ilişiği olmama” şartına
• Artık TBMM; “meclis araştırması, genel görüşme, dönüştürülmüştür.
meclis soruşturması ve yazılı soru” yollarıyla bilgi • Üyelikle bağdaşmayan işler başlığında daha önce
edinme ve denetleme yetkisini kullanır. var olan “Bir üyenin belli konuda ve 6 ayı aşmamak
• Gensoru kaldırılmıştır. üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçici bir görevi
• Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı yardımcıları kabul etmesi, Meclisin kararına bağlıdır.” hükmü
hakkında meclis soruşturması açılabilir. Anayasa’dan çıkarılmıştır.
67
• Anayasa’ da Yargının bağımsızlığını düzenleyen
bölüme yargının taraf sızlığı hükmü eklenmiştir.
• HSK üye sayısı 13’e indirilmiştir. Kurulun daire sayısı
3’ten 2’ye indirilmiştir. Adalet Bakanı ve müsteşarı
doğal üye olmak üzere 4 üyeyi Cumhurbaşkanının ve
7 üyeyi de TBMM’nin seçmesi yöntemi belirlenmiştir.
• Askeri Yargıtay ve AYİM kaldırılmıştır ve şu hüküm
getirilmiştir: “Disiplin mahkemeleri dışında askeri
mahkemeler kurulamaz. Ancak, savaş halinde asker
kişilerin görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait
davalara bakmakla görevli askeri mahkemeler
kurulabilir.”
• Anayasa Mahkemesi üye sayısı 15 indirilmiştir. 3 üye
TBMM 12 üye Cumhurbaşkanınca seçilecektir.
• Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin,
TBMMİ İçtüzüğüne karşı Anayasa Mahkemesi’nde iptal
davası açma hakkı Cumhurbaşkanına, TBMM’de en
f azla üyeye sahip 2 siyasi parti grubuna ve üye
tamsayısının en az 1/5’i tutarındaki üyelere aittir.
Görevler
• Adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarını mesleğe kabul
etme, atama, nakletme, yükselme ve birinci sınıf a
ayırma, kadro dağıtma, geçici yetki verme, meslekte
kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme,
disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemleri,
• Hâkim ve savcıların görevlerini; hukuk kurallarına
uygun olarak yapıp yapmadıklarını, görevlerinden
YARARLANILAN KAYNAKLAR
• Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Basım
Yayım, 2012.
• Ergun ÖZBUDUN: Türk Anayasa Hukuku,
Yetkin Yay., 2011/03 Gözden Geçirilmiş 12.
Baskı.
• Bülent Tanör, Necmi Yüzbaşıoğlu: Türk
Anayasa Hukuku: 1982 Anayasasına Göre
(Son Değişikliklere Göre), Beta Yay.,11. Baskı,
İstanbul 2012.
dolayı suç işleyip işlemediklerini, hal ve eylemlerinin
sıf at ve görevleri icaplarına uyup uymadığını
denetleme ve gerektiğinde haklarında inceleme ve
soruşturma işlemleri yapma,
• Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin kaldırılması
veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki
teklif lerini karara bağlama.
• Kurul’un meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar
dışındaki kararlarına karşı yargı mercilerine
başvurulamaz. (2010 Anayasa değişikliği öncesinde
Kurul’un hiçbir kararına karşı yargıya başvurma
olanağı yoktu. Ancak 2010 Anayasa değişikliğiyle
Kurul’un meslekten çıkarma kararlarına karşı yargı
yolu açılmıştır. )
1) 2010 Anayasa değişikliğiyle ekonomik ve sosyal
politikaların oluşturulmasında hükümete danışma
niteliğinde görüş bildirmek amacıyla Ekonomik ve
Sosyal Konsey kurulmuştur.
2) 2010 Anayasa değişikliğiyle Geçici 15. Madde
tamamen kaldırılmıştır. 1982 Anayasası Geçici 15.
Maddesi, 12 Eylül 1980-1983 yılları arasında
Türkiye’de yasama ve yürütme yetkilerini kullanan Milli
Güvenlik Konseyi’nin aldığı kararlara yargı yolunu
kapatmış ve bu kararları uygulayanlar hakkında cezai,
hukuki ve mali sorumluluk iddiasının ileri
sürülemeyeceğini hükme bağlamıştı.
3) 2011 yılında Anayasanın, ''Sporun geliştirilmesi''ni
düzenleyen 59. maddesine, ''Spor f ederasyonlarının
spor f aaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin
kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim
yoluna başvurulabilir. Tahkim Kurulu kararları kesin
olup bu kararlara karşı hiçbir yargı
merciine başvurulamaz'' f ıkrası eklendi.
• Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Bursa,
Ekin, 2. Baskı, Temmuz, 2018.
68