J E R Z Y H AB E L A

SŁOWNICZEK
MUZYCZNY

PWM
EDmON

1998

Polskie Wydawnictwo Muzyczne

 Okładkę projektował Hieronim Kozłowski
Polskie Wydawnictwo Mu/yc/ne. al. Krasińskiego ! la, Kraków.
Wyd. XIV. Prinicd in Poland 1998. Drukarnia Uniwersytetu
Jagiellońskiego, ul. C/apskich 4, Kraków
Niniejsze XIV wydanie Słowniczka muzycznego jest wydaniem
fotooffsetowym edycji poprzedniej z niewielkimi poprawkami
i uzupełnieniami.
ISBN 83-224-0336-4
PWM 21121
© copyright 1956 by PWM Edition, Kraków, Poland.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie i kopiowanie zarówno całości,
jak i części zabronione. Ali rights reserved.
OD AUTORA
Słowniczek muzyczny ma charakter popularny i jest adresowany do szerokich
kręgów melomanów, do miodzieży szkolnej, do sluchaczy koncertowych, do miło-
śników opery, do tych, którzy słuchają muzyki z głośnika radiowego i telewizyj-
nego, słowem, do tych wszystkich, którym potrzebna jest krótka fachowa informacja z
zakresu podstawowej terminologii muzycznej. Takie założenie wpłynęło na dobór haseł,
który uwzględnia wszystkie dziedziny wiedzy o muzyce w sposób możliwie
wszechstronny. Stąd w ramach ok. 2000 haseł czytelnik znajdzie terminy dotyczące
teorii muzyki, notacji muzycznej, akustyki, instrumentoznawsiwa, form muzycznych,
praktyki wykonawczej, a także hasła dotyczące współczesnego życia muzycznego,
jak również historii muzyki.
Dla wielu haseł (w razie potrzeby) została podana wymowa w popularnej tran-
skrypcji oraz krótka informacja z zakresu etymologii terminu. Jest to o tyle ważne, że
nasza terminologia muzyczna operuje w bardzo małym zakresie słownictwem
rdzennie polskim; przeważnie zyskały u nas prawo obywatelstwa terminy obce w
postaci spolszczonej. W dalszym ciągu objaśnień podana jest definicja lub opis, a w
wielu wypadkach lapiddrne informacje historyczne i dotyczące zastosowania danego
terminu w muzyce. System odnośników do innych haseł (za pomocą gwiazdek
umieszczonych przed terminem) jest drogowskazem ułatwiającym czytelnikowi
uzyskanie dodatkowych informacji jak również objaśnień innych niezrozumiałych
terminów pojawiających się w tekście.
Rysunki (przy objaśnieniach instrumentów muzycznych) oraz niezbędne przykłady
nutowe (przy hasłach dotyczących notacji i pewnych pojąć teoretycznych) stanowią
dopełnienie słownego materiału informacyjnego i ułatwiają jego zrozumienie.
Drukiem pochyłym oznaczone są nazwy dźwięków, tytuły utworów, a takie warianty
terminu hasłowego (podhasła), jak również pewne określenia, na które autor pragnął
czytelnikowi zwrócić szczególną uwagę.
Taki sposób opracowania objaśnień obejmuje oczywiście informacje najważniejsze, nic
więc dziwnego, że czytelnik nie zawsze znajdzie tu wiadomości bar dziej szczegółowe;
w; takim wypadku będzie zmuszony sięgnąć do obszerniejszego wydawnictwa, np. do
Małej encyklopedii muzyki (wyd. PWN), a może nawet ao publikacji
specjalistycznych. Nie istnieje przecież encyklopedia, choćby najobszerniejsza, która
dawałaby dogłębnie wyczerpujące odpowiedzi na wszystkie pytania. Pocieszający jest
jednak fakt, że Słowniczek, choć skromnych rozmiarów, okazuje się na swój sposób
użyteczny, o czym świadczy długi szereg jego wydań. W każdym nowym wydaniu
wprowadzone, są niezbędne zmiany, uzupełnienia, poprawki. Chodzi przede wszystkim o
to, by c zy t e ln i k tnógł docierać zawsze do aktualnych terminów i do aktualnej ich
strony znaczeniowej. Fachowy język muzyczny jest bowiem żywy, podlega — podobnie
jak język potoczny — prawom ewolucji: z biegiem czasu jedne wyrazy zanikają, inne
zmieniają swoje pierwotne znaczenie, jeszcze inne powstają wskutek nowych potrzeb.
Licząc na wyrozumiałość czytelnika w wypadku dostrzeżenia (oby jak najmniej)
braków, uchybień czy niedoskonałości Słowniczka, życzę, by służył on pożytecznie i
stał się pomocą w poznawaniu dobrej muzyki.
J. H.
 WAŻNIEJSZE SKRÓTY
a
an§- język angielski
A, a — 1. nazwa kolejnego szóstego lenie stosowane w partyturze, nakazuje
celt. język celtycki dyrygentowi ścisłe zachowanie rytmu i
dźwięku w diatonicznym (zob. *dia-
chin. język chiński tonika) szeregu podstawowym, licząc oznaczonego tempa (zob. *a tempo);
czes. język czeski od dźwięku C w dowolnej oktawie; występuje zwykle jako unieważnienie
fr. język francuski odpowiada mu sylabowa nazwa la (zob. określeń zezwalających na swobodne
Sr- język starogrecki *solmizacja); litera A odnosi się do odchylenia od wyznaczonego rytmu i
hebr. język hebrajski oktawy wielkiej, a — do oktawy malej; tempa, np. *ad libitum, 'rubato.
hiszp. język hiszpański dla innych oktaw dodaje się do litery
Jap. język japoński A lub a odpowiednie indeksy absolutna muzyka (z lać. absolutus = =
lać. język łaciński cyfrowe: l, 2, 3 itd. (zob. 'klawiatura, niezależny) —- określenie muzyki
niem. język niemiecki *nazwy dźwięków). 2. a1 (a razkreślne) pozbawionej treści pozamuzycznej. w
port. język portugalski — dźwięk o częstotliwości 440 drgań przeciwieństwie do muzyki 'pro-
roś. język rosyjski na sęk.; znajduje się mniej więcej gramowej, wyrażającej idee l ub treści
ukr. język ukraiński pośrodku słyszalnej skali dźwiękowej i literackie albo obrazowe, co zwykle
węg. język węgierski stosowany jest powszechnie jako uwidocznione j e st w tytule utworu.
wł. język wioski dźwięk podstawowy przy strojeniu
absolutny słuch — zob. 'słuch.
dawn. dawny, dawna forma wyrażania instrumentów muzycznych (zob. *strój
dosl. dosłownie muzyczny, 'widełki strojowe). 3. A — a cappcllu (wym. a kappella: wł., dosł.:
skr. skrót, skrócona nazwa umowny skrót dla 'tonacji, 'gamy lub jak w kaplicy, w dalszym znaczeniu—
średn. średniowieczna 'trójdźwięku A-dur; a — dla tonacji, w stylu kościelnym). 1. o-kreślenie
wym. wymawiaj gamy lub trójdźwięku a-nioll. stylu polifonicznej muzyki wokalnej bez
zam. zamiast *• A — najniższy dźwięk w staro- współudziału instrumentalnego, opartej
zdrobn. zdrobnienie, wyrażenie zdrobniale greckim systemie dźwiękowym, tzw. na zasadach ścisłego kontrapunktu; styl
proslambanonlenos. 5. A lub a — skrót a cappella, którego rozkwit przypada
zam. 'alty w 'partyturach chórowych. na wiek XVI (Josquin des Pres, G. P.
B. a, al, a l l ' , alla (wł.) — w, do, na, w da Pa-lestrina), powstał na gruncie
stylu, na sposób, na wzór (np. w muzyki kościelnej, stąd jego nazwa. 2.
określeniach *a due, określenie muzyki przeznaczonej na
* a l fine, *alV antico, *alla breoe 7. druga chór bez towarzyszenia
struna skrzypiec (strojowa). instrumentalnego. 3. określenie
wykonawczej techniki chórowej bez
a battuta (w!., dosł,: wg pałeczki towarzyszenia instrumentalnego.
dyrygenta; zob. 'batuta) — okreś-
a caprlcclo (wyni. a kapriczczo; wl.) — z fantazją, z humorem, żartobliwie, kapryśnie; w dalszym znaczeniu — wg upodobania, swobodnie; określenie wykonawcze.

accclerondo (wym. aczczelerando; skr. accel.; wl.) — oznacza stopniowe zwiększanie tempa wykonywanego utworu, w przeciwieństwie do *ri-tardando, 'rallentando, *allargando;
poco accelerando — niewielkie przyspieszenie tempa; poco a poco accelerando — stopniowe zwiększanie tempa na dłuższym odcinku; często łączone jest z określeniem zwiększenia
głośności dźwięku, np. accelerando e 'crescendo.

aeeentato (wym. aczczentato; wł.) — akcentując, wyraźnie zaznaczając poszczególne dźwięki; określenie arty-kulacyj no-wykonawcze.

accentus (wym. akcentus; łac. podniesienie głosu, akcent) —śpiew liturgiczny w Kościele rzymskokatolickim, pochodzący z pierwszych wieków chrześcijaństwa, polegający na śpiewnej
recytacji tekstu w zasadzie na jednym dźwięku, w przeciwieństwie do "concentus.

acclaccatura (wym. aczczakkatura; wł.) — 'przednutka krótka.

accompagnato (wym. akkompaniato; wł.) — akompaniujący, towarzyszący; zob. 'recitatiyo.

adagio (wym. adadżo; wł.) —- powoli. 1. określenie powolnego tempa w przeciwieństwie do 'allegro; adagio assai, adagio molto — bardzo powoli; adagio soslenuto — powoli,
powściągliwie; adagietto — nieco szybciej niż adagio; adagissimo — bardzo powoli. 2. określenie tytułowe utworu l u b jego części
(np. drugiej w "sonacie, 'symfonii) utrzymanej w tempie powolnym, zwykle o charakterze poważnym i nastrojowym.

adapter (z łac. adaptare = przystosować) — aparat zbudowany na z a sadzie elektromagnetycznej, służący do zamiany mechanicznych drgań igły (lub kolca szmaragdowego) pro-
wadzonej po pofalowanym rowku obracającej się ' pł yt y gramofonowej na drgania elektryczne, umożliwiające odtworzenie przez głośnik utrwalone go na płycie dźwięku.

ad Hbftum (łac.; skr. ad lib.) — wg upodobania, dowolnie; określenie w nutach zezwalające wykonawcy na: a) wyłączenie z zespołu orkiestrowe go pewnych instrumentów celem wy-
konania utworu w zmniejszonym składzie (np. flauto ad lib. oznacza, że utwór można wykonać bez udziału fletu); b) stosowanie swobodnych odchyleń od oznaczonego tempa; c)
opuszczenie przez wykonawcę zaznaczonego fragmentu utworu, najczęściej 'kadencji, lub na swobodne improwizowanie kadencji, jeżeli nie została wypisana przez kompozytora
(cadenza ad lib.}\ zob. też 'obbligato.

a due (skr. a 2; wł.) —we dwoje, na dwa; określenie stosowane w partyturach i głosach orkiestrowych w dwóch przeciwnych znaczeniach: 1. zamiast 'diuisi a due. 2. w wypadku gdy
jednogłosową partię melodyczną, notowaną na jednej pi ę ci ol i nii , mają wykonać 'unisono dwa instrumenty tego samego rodzaju, z których każdy w zasadzie wykonuje odmienną
partię (np. flet I i flet II); zob. też *all unisono.

A-dur—1. 'gama l u b 'tonacja durowa z trzema 'krzyżykami (fis, cis.

gis); zob. 'durowe gamy. 2. *trój-dźwięk durowy a-tis-e.

aerolouy (z gr. ućr = powietrze, pho-ne = dźwięk) — ogólna nazwa instrumentów dętych; wł. liati.

affetłuoso lub oon afletto (wł.) —

z uczuciem; określenie wykonawcze, stosowane często w połączeniu z o-kreśleniem tempa, lip. andante affel-iaoso — umiarkowanie powoli, z uczuciem.

affrettando (wł.) — przyspieszając, stopniowo zwiększać tempo; określenie agogiczne.

agitato lub c-on agitazione (wym. adżitato, koń adżitacjone; wł.) — burzliwie, z podnieceniem, gwałtownie; określenie wykonawcze, a zarazem określenie szybkiego tempa; występuje
często w połączeniach, np. *allegro agitato — szybko i energicznie.

Agnus Dei (łac. Baranek Boży) — początkowe słowa ostatniej części 'ordinarium missae i zarazem ostatnia część formy 'mszy, zbudowana często według schematu trzyczęściowego
A + A + A lub A + B + A ze względu na trzywersetowy tekst.

agogika (z gr. agoge = prowadzenie, ruch) — termin wprowadzony przez teoretyka niemieckiego, H. Riemanna (1884), na określenie wszelkich zjawisk dotyczących zmian tempa w u-
tworze muzycznym (np. 'accellerando, 'ritardando); obecnie oznacza tempo w ogóle i wszelkie zjawiska dotyczące tempa w utworze muzycznym.

agrements (wym. agreman; fr. ozdoby) — ozdobniki melodyczne wy-

stępujące we francuskiej muzyce XVII w., stosowane następnie w całej europejskiej muzyce; rodzaj wariacyjnej ornamentacji melodii, polegający na wypełnieniu rysunku
melodycznego drobnymi wartościami flguracyjnych dźwięków zdobiących.
leli st plertuomg:

r *
air (wym. er; fr.) — 1. termin francuski, oznaczający w XVII i XVIII w. ogólnie śpiew lub pieśń. 2. 'aria.

air de cour (wym. er de kur; fr., dosł.: pieśń dworska) — krótka pieśń zwrotkowa, czasem z refrenem, na jeden lub więcej głosów, wykonywana z
towarzyszeniem lutni, popularna we Francji z końcem XVI i w XVII w.

Ais, ais — 1. nazwa podwyższonego o półton dźwięku A (zob. 'klawiatura, 'nazwy dźwięków). 2. Ais — umowny skrót dla 'tonacji, 'gamy lub *trój-
dźwięku Ais-dur; ais — dla tonacji, gamy lub trójdźwięku ais-moll.

Aisis, alsis — nazwa podwyższonego o cały ton dźwięku A, równobrzmią-cego w systemie równomiernie temperowanym z dźwiękiem H (zob. 'klawiatura, 'nazwy dźwięków).

ais-moll l — 1. *gama l ub 'tonacja molowa z 7 *krzyźykami (fis, cis, gis,

iowa z / "KrzyżyKairu t/ts, cis, Ł/IS, dis, ais, eis, his), równoległa do *Cis-dur, enharmoniczna (zob. *en-harmonia) z *b-moll (zob. *molowe
gamy). 2. trój dźwięk molowy
-cis-eis.
 akademia (z gr. ahudfmeia; szkolą
filozoficzna założona przez Platona w
gaju Akademosa pod Atenami) — 1. od
ok. r. 1600 nazwa stowarzyszeń i
organizacji naukowych i artystycznych,
działających również na polu muzyki; są
to: a) związki uczonych (np. Polska
Akademia Nauk); b) organizacje, których
celem j e st wystawianie oper i są partie głosów lub instrumentów
organizowanie koncertów (np. Academie
de Musique w Par yż u ) ; c) instytuty
kształcenia naukowego i artystycznego,
m. in. muzycznego (np. Royal Akademy
o[ Musie w Londynie). 2. termin uży-
wany z początkiem XIX w. na okreś-
lenie koncertu. 3. publiczna uroczystość
okolicznościowa, której część artystyczną
wypełniają często występy muzyczne lub
program mu-zyczno-literacki.
akcent (z łac. accentus = podniesienie
głosu, przycisk wyrazowy) — 1. wy-
raźniejsze, silniejsze wykonanie dźwięku
lub współbrzmienia; akcent naturalny
pojawia się na 'mocnych częściach taktu;
inne akcenty: melodyczne, rytmiczne,
harmoniczne, ago-giczne, wynikają z
prowadzenia linii melodycznej, z
układu grup rytmicznych (np. w
tańcach), z charakteru współbrzmień
harmonicznych itp. 2. znak graficzny
akcentu (nie stosowany dla akcentów
naturalnych), umie--^ /^ szczany nad
nutą lub pio-f f nem
współbrzmieniowym (zob. ' ' "znaki
dynamiki, "portato, 'sforzando,
*marcato).
akolada (fr. accolade = klamra) —
pionowa klamra łącząca początki dwóch
lub więcej pięciolinii, na których są
notowane współbrzmiące z sobą
przebiegi muzyczne, wykonywane na
jednym lub więcej instrumentach; w
nutach przeznaczonych dla
instrumentó\v klawiszowych i dla
10
harfy akolada w postaci wężykowatej
klamry łączy zazwyczaj dwie pięciolinie,
z których wyższa przeznaczona jest w
zasadzie dla prawej, niższa zaś dla
lewej ręki; w partyturach
orkiestrowych każda z kilku akolad,
zwykle w kształcie klamry prostej, łączy
kilka pięciolinii, na których notowane
jednej rodziny lub grupy.
akompaniament (z wł. accompagna-
mento = towarzyszenie) — partia in-
strumentalna towarzysząca głównej
partii melodycznej, wykonywanej przez
głos solowy, instrument, chór lub
orkiestrę (np. pieśń na głos solo z
akompaniamentem fortepianu);
akompaniament spełnia rolę uzupeł-
nienia harmonicznego, rytmicznego lub
kolorystycznego w wykonywanym
utworze; akompaniator — instrumen-
talista, który wykonuje partię akom-
paniamentu.
akord (z wł. accordo) — 1. współ-
brzmienie (akord harmoniczny) lub
następstwo (akord melodyczny, roz-
łożony) kilku, co najmniej trzech
różnych co do wysokości dźwięków,
których wzajemny stosunek wysokości
określają zasady 'akustyki, "harmonii i
"psychologii muzyki; współbrzmienia
dwóch dźwięków można niekiedy
uważać za niepełne akordy; akordy
stanowiące przedmiot harmonii
klasycznej ("trój dźwięki, akordy
"septymowe, akordy *no-nowe itd.)
mają budowę tercjową, tzn. kolejne ich
składniki dźwiękowe ustawione są nad
sobą w odległościach tercji; w muzyce
nowszej stosowane są również akordy
budowane na innych zasadach, np.
akordy o budowie kwartowej lub innej
(zob. też "pozycja akordu, "przewrót
akordu, "arpeggio). 2. akord strun —
szereg dźwięków, na które nastrojone
są struny danego instrumentu (np. w
skrzypcach: g-d^-a1-^}.
akordeon — perkusyjny (nie dęty!)
instrument stroikowy (zob. "stroik),
zawieszany podczas gry na piersiach za
pomocą pasów, złożony z mechanizmu
dyskantowego, mechanizmu basowego
i miecha; prąd powietrza,
zgęszczonego przez ręcznie poruszany
miech, uderzając w metalowe stroiki,
wywołuje dźwięk; klawiatura o skali 2
— 3'/2 oktawy, zależnie od wielkości
instrumentu, np. g-a", obsługiwana jest
prawą ręką i służy zwykle do
wykonywania melodii;
akordeon
palcami lewej ręki naciska się zgru-
powane według kolejnych tonacji
guziki, które służą do wydobywania
pojedynczych dźwięków basowych lub
gotowych akordów; nowsze typy
akordeonów posiadają — na wzór or-
ganów — od kilku do kilkunastu re-
jestrów, pozwalających na włączanie
lub wyłączanie dodatkowych grup
stroików, tzw. głosó w, a w związku z
tym umożliwiających zmianę barwy i
charakteru brzmienia; akordeon jest
popularnym instrumentem solowym,
lecz służy również do akompaniowania
i wchodzi w skład orkiestr
rozrywkowych i tanecznych;
odmianą akordeonu klawiszowego jest
akordeon guzikowy, 'harmonia ręczna
oraz rosyjski 'bajan; po II wojnie
światowej pojawiły się akordeony elek-
tryczne, umożliwiające uzyskanie wielu
różnych barw instrumentalnych.
akordyka — część wstępna nauki
"harmonii, zajmująca się budową
akordów, ich typami i odmianami oraz
zasadami ich połączeń.
- zob. "bas akustycz-
akustyczny bas -
ny.
akustyka (z gr. akoustikós, dosł.:
dotyczący słuchu) — nauka o zjawiskach
dźwiękowych, część fizyki; akustyka
muzyczna zajmuje się nie tylko
zagadnieniami z zakresu fizyki
(drgania, fale, zjawiska głosowe i ich
cechy), ale również fizjologii (słuch,
cechy subiektywne zjawisk głosowych),
psychologii słyszenia oraz za-
gadnieniami z zakresu akustyki syste-
mów muzycznych i instrumentów mu-
zycznych; *eleklroakustyka wyodręb-
niona została j ak o nauka oddzielna.
al, aU", alla (wł.) — zob. "a.
a la (fr.)—w rodzaju, na sposób; np. d
la 'muselle — na wzór brzmienia "dud;
zob. też "a (6).
alba {wł. świt, brzask) — forma mu-
zyczno-poetycka dworskiej liryki pro-
wansalskiej, opiewająca pożegnanie
kochanków o świcie; autorami i wy-
konawcami byli "trubadurzy; zob. też
"alborada, "aubade, "mattinata.
alborada (hiszp. pieśń poranna) —
rodzaj popularnej w Hiszpanii muzyki
instrumentalnej, wykonywanej na
dulcjanie (odmiana "oboju), z silnie
zrytmizowanym akompaniamentem
"tamburynu; zob. też "alba, "aubade,
"mattinata.
11
 aleatoryzm (z lać. alea = gra w kości) —
termin wprowadzony przez P. Bouleza
(1957) na określenie typu nowoczesnej
konstrukcji dzieła muzycznego,
polegającej na zaleconej przez
kompozytora, częściowo determinowanej,
przypadkowości w realizacji wykonawczej
pewnych elementów konstrukcji utworu
(np, w zakresie rytmu, dynamiki, czasu
trwania, wysokości dźwięków); wobec
wielu możliwych i dopuszczalnych
kombinacji aleatoryzm zakłada nie-
powtarzalność i niejednoznaczność in-
terpretacyjną utworu.
al linę (wł.) — do końca; w określeniach
'da capa al flne, "dal segno al flne.
alikwoty (z łac. dli ąit ol = kilk.a), czyli
tony harmoniczne — składowe tony
dźwięku o różnej częstotliwości, po-
wstające samorzutnie przy skompli-
kowanym zjawisku drgań 'źródła
dźwięku, np. struny; częstotliwość drgań
alikwotów jest wielokrotnością liczby
drgań najniższego składnika dźwięku,
powodującego słyszalną jego wysokość,
np. dźwiękowi C (wielkie) towarzyszą
następujące tony składowe:
fi4 I2S 192 2S6 320 3(U 448 312 576 640
kolejne alikwoty są wyższe od pier-
wszego (tonu podstawowego) i po-
jawiają się w różnej ilości i natężeniu w
każdym dźwięku, co wpływa na jego
*barwę.
all', alla — zob. 'a ( 6 ) .
alla breve (wl. breue = k ró tk i, dosł.:
na sposób krótki) — takt 4, w któ-
12
rym jednostką metryczną jest nie
ćwierćnuta, lecz pólnuta; realizuje się
go więc j ak takt 3, lecz w tempie
dwukrotnie szybszym (pólnutę traktuje
się jak ćwierćnutę, ćwierćnutę j ak
ósemkę itd.); takt alla breue oznacza się
za pomocą znaku (£, umieszczanego na
pięciolinii po znaku klucza, lub za
pomocą określenia słownego.
alla marcia (wym. alla marcza; wł.) —
w charakterze marsza, marszowo;
określenie wykonawcze.
all' antico (wym. allantiko; wł.) — w
starym stylu; określenie tytułowe,
stosowane często dla krótkich utwo-
rów instrumentalnych, utrzymanych w
stylu dawnej inuzyki.
alla polacca (wym. alla polakka; wł.) —
w charakterze poloneza; określenie
wykonawcze.
allargando (wł.) —rozszerzając; ozna-
czenie stopniowego zwalniania tempa
utworu, podobnie jak 'ritardan-do,
'rallentando, w przeciwieństwie do
'accelerando, 'stringendo.
alla stretta (wł.) — zob. 'stretto.
alla turca (wym. alla turka; wł.) — w
stylu tureckiej muzyki; zob. określenie
tytułowe marsza tureckiego
stanowiącego ostatnią część Sonaty A-
dur (KV 331) W. A. Mozarta.
alla zingara lub alla zlnflarese (wym.
cingara, cingareze; wł.) — w stylu
muzyki cygańskiej; określenie wy-
konawcze, stosowane dla krótkich
utworów lub części dłuższych utworów
utrzymanych w charakterze muzyki
cygańskiej.
alleoretto (wł.) — 1. określenie tempa
nieco wolniejszego niż 'allegro.
2. określenie tytułowe niedługiego
utworu instrumentalnego utrzymanego
w tempie allegretto.
allegro (wł.) — wesoło, ruchliwie, prędko.
1. określenie szybkiego tempa,
pośredniego pomiędzy 'allegretto a
'presto, w przeciwieństwie do tempa
powolnego, np. 'adagio; allegro con
brio — szybko, z werwą; allegro con
molo — szybko, ruchliwie; allegro con
fuoco — szybko, z ogniem; allegro molto
lub allegro assai — bardzo szybko;
allegro furioso — szybko i po-rywczo;
allegro giuslo — w prawidłowo
szybkim tempie; allegro maesto-so —
szybko, ale z powagą, umiarkowanie
szybko; allegro moderalo, allegro non
tanio, allegro non troppo — umiar-
kowanie szybko, nie za bardzo szyb-
ko; allegro uiuace— szybko i wesoło;
zob. też 'allegretto. 2. określenie ty-
tułowe samodzielnego utworu instru-
mentalnego lub jednej części utworu
cyklicznego, np. pierwszej części so-
naty (tzw. allegro sonatowe), symfonii,
kwartetu, koncertu itp., utrzymanej w
tempie allegro. 3. allegro sonatowe —
zob. 'forma sonatowa.
alleluja (łac. średn. od hebr. hallelCi-
jah ~ chwalcie Jah[we]) —uroczysty,
pochwalny zwrot, spotykany często w
śpiewach kościelnych; jako część
liturgicznych śpiewów mszalnych o-
pracowywane było przez dawnych
kompozytorów polifonicznie.
allemando (wym. almand; fr., dosł.:
niemiecka) — 1. niemiecki taniec z
końca XVI w. w takcie dwudzielnym.
2. taniec pochodzenia niemieckiego,
popularny w XVI w. we Francji jako
taniec dworski; w drugiej pół. XVII
w. przeszedł w formie stylizowanej do
barokowej 'suity, stanowiąc w niej
pierwszą, obowiązkową część;
posiadał takt parzysty,
zwykle J, tempo umiarkowane i od-
znaczał się krótką odbitką oraz biegni-
kami (por. m. in. 'suity francuskie,
angielskie i 'partity J. S. Bacha). 3.
południowoniemiecki taniec z drugiej
pół. XVIII w. w takcie J lub g,
podobny do szybkiego walca; zob. też
"tedesca.
alronflarese (wym. allongareze; wł.) —
w charakterze muzyki węgierskiej, w
tempie czardasza.
all' ottaya, all' 8Va sopra lub all'8va
(wł.) — w oktawie; rodzaj skrótu
pisowni muzycznej (zob. *skróty
notacji), stosowanego celem uniknięcia
zbyt dużej ilości linii dodanych nad
pięciolinią; oznacza wykonanie
zanotowanej partii o oktawę wyżej; to
samo oznacza również cyfra 8
umieszczona nad nutami z
poprowadzoną od niej poziomą linią
kropkowaną (tzw. przenośnik
oktawowy); od' ottava bassa lub a l l '
8va bassa oznacza analogicznie wy-
konanie o oktawę niżej; przenośnik
dwuoktawowy (stosowany w muzyce
organowej) oznacza się liczbą 15 i po-
ziomą li ni ą przerywaną.
all' unlsono (wł.)—w 'unisonie; w
partyturach lub głosach orkiestrowych
albo wokalnych oznacza, że dwa
instrumenty (głosy), których partie
notowane są na jednej pięcio-liniii,
np. dwie trąbki, grają w unisonie, tj. tę
samą partię; zob. też *a due.
13
 alpejski rożek — zob. "rożek alpejski.
alt (wł. alto, z łac. altus = wysoki,
głęboki) — 1. niski glos żeński lub
chłopięcy o skali f-d* (w przybliżeniu). 2.
popularnie — śpiewaczka o glosie
altowym. 3. drugi po najwyższym głos w
czterogłosowym chórze mieszanym. 4.
skrótowa nazwa odmiany niektórych
instrumentów, budowanych w różnych
wielkościach, o skali zbliżonej do skali
głosu altowego, np. zamiast 'sakshorn
altowy, "saksofon altowy.
alteraeja (z łac. alleralio = zmiana,
odmiana) — chromatyczne podwyż-
szenie lub obniżenie dźwięku składowego
skali diatonicznej, wchodzącego w skład
linii melodycznej lub akordu;
stosowane jest zwykle celem
utworzenia sztucznego dźwięku pro-
wadzącego, ułatwiającego 'modulację
do innej tonacji; alleracja podwójna,
potrójna występuje wówczas, gdy w tym
samym akordzie zachodzi równoczesne
podwyższenie l u b obniżenie dwóch lub
trzech składników dźwiękowych.
alterowany akord — *akord, w którym
została zastosowana 'alteraeja jednego
l ub kilku dźwięków składowych;
akordy alterowane mają zastosowanie
jako akordy wprowadzaj ą c e do nowych
tonacji w modulacjach chromatycznych,
np.:
alto (wł.) — *alt.
altowiolista — grający na altówce.
altówka (wł. viola; skr. Va l u b Via, 1.
mn. Vle) — instrument strunowy,
14
smyczkowy, nieco większy od skrzy-
piec, o miękkiej, łagodnej, głębokiej
barwie brzmienia, mniej jaskrawej niż
skrzypcowa; struny strojone są o kwintę
niżej niż w skrzypcach: c, g, d1 , a1 ;
rzadziej stosowana jako instrument
solowy, wchodzi przede wszystkim w
skład zespołów kameralnych (np. *tria,
'kwartetu i in.) oraz orkiestry
symfonicznej.
a l t ó w ka
altówka miłosna (wł. viola
d'amore) — rzadko dziś
używana, jest nieco większa
od altówki i posiada 7 strun
melodycznych, strojonych
wg trój-dźwięku D-dur (d,
fis, a, d1, fis1, a1, d ' ) , oraz 7
— 14 strun rezonansowych,
biegnących pod gryfem i
pod-stawkiem.
al ud (arab.) — arabski
.instrument strunowy, prototyp 'lutni.
amabile (wł.) — miło, przyjemnie, z
wdziękiem; określenie wykonaw-
ambitus (łac. obwód, obręb) — roz-
piętość interwalowa między najniższym
a najwyższym dźwiękiem danego
utworu lub melodii.
ambrozjaiiskl śpiew — liturgiczny śpiew
w Kościele katolickim, ustalony przez
św. Ambrożego, biskupa
Mediolanu, w IV w.; melodie ambro-
zjańskie odznaczają się wielką o-
zdobnością w porównaniu z melodiami
'chorału gregoriańskiego.
a-uioll — 1. 'gama lub 'tonacja
molowa, bez znaków przykluczo-wych,
równoległa do C-dur; zob. 'molowe
gamy. 2. 'trójdźwięk molowy a-c-e.
amoroso lub 0011 amore (wym. amo-
rozo, koń amore; wł.) — miłośnie,
pieszczotliwie, z uczuciem; określenie
wykonawcze.
amplituda (z łac. amplitudo = ob-
szerność, wielkość) — największe wy-
chylenie dowolnego punktu drgającego
ciała (np. 'źródła dźwięku) z położenia
równowagi; od wielkości amplitudy
drgającego źródła dźwięku zależy
'natężenie jego brzmienia i 'głośność;
im większa amplituda, tym na ogół
głośniejszy dźwięk; na wysokość
dźwięku amplituda nie wpływa.
analiza dźwięku (z gr. andlysis = =
rozłożenie na części) — polega na
wykryciu wszystkich jego tonó w
składowych, zarówno harmonicznych,
tzw. *alikwotów, j a k i nieharmo-
nicznych; analizę dźwięku wykonuje
się różnymi metodami, z których
niestety żadna nie jest zbyt dokładna;
oprócz metod graficznych i modzielnego lub jednej z części utworu
matematycznych stosuje się specjalne
przyrządy, zwane analizatorami dźwięku
(od przestarzałych Helm-holtza do
nowoczesnych, elektrycznych).
analiza muzyczna (z gr. andlysis = =
rozłożenie na części) — szczegółowe
rozpatrywanie wszystkich elementów,
wchodzących w skład konstrukcji
utworu muzycznego, z punktu
widzenia techniki kompozytorskiej i
estetyki dzieła; stąd można mówić o
analizie formalnej, harmonicznej,
melodycznej, ilijnamicznej itd. utworu;
analiza muzyczna służy do wyciągania
ogólnych wniosków dotyczących
rzemiosła kompozytorskiego, stylu itd.
ancora (wym. ankora; wł.)—jeszcze;
stosuje się w wyrażeniach złożonych,
np. ancora piii mosso — jeszcze szybciej.
andante (wł. idąc) — 1. określenie
umiarkowanego tempa, pośredniego
pomiędzy 'allegretto i 'adagio; andante
cantabile — w tempie umiarkowanym i
śpiewnie; andante con molo — w
tempie umiarkowanym, z ożywieniem,
tj. nieco szybciej niż andante; andante
ma non troppo — w tempie niezbyt
umiarkowanym, tj. nieco szybciej niż
andante; an-danle maestoso — w
tempie umiarkowanym i poważnie. 2.
określenie tytułowe utworu
samodzielnego lub jednej z części utworu
cyklicznego (np. części drugiej w
'sonacie, 'symfonii), utrzymanej w
tempie umiarkowanym.
andautlno (wł., zdrobn. od 'andante] — \.
określenie umiarkowanego tempa nieco
szybszego od 'andante, lecz
wolniejszego niż 'allegretto. 2. okreś-
lenie tytułowe krótkiego utworu sa-
cyklicznego w tempie umiarkowanie
szybkim.
anenaikl — rodzaj starorosyjskiego
śpiewu cerkiewnego z XVI i XVII w.,
wykonywanego na sylabach a-ne-ne--
na, stąd jego nazwa.
angielski rożek — zob. 'rożek angielski.
15
anglalse (wym. anglez; fr. — angiel-
ski) — francuska odmiana tańca
pochodzenia angielskiego, utrzymana
w metrum parzystym i żywym tempie;
taniec ten był stosowany we
francuskich baletach w drugiej pół.
XVII w. oraz we francuskich 'suitach
w XVIII w.
anhemltoniczna skala (z gr. an = nie,
bez; hemitónion = półton) — skala
bezpółtonowa, w której nie pojawia
się interwał półtonowy między żad-
nymi stopniami; np. skala "całoto-
nowa, pentatoniczna (zob. "pentato-
nika).
animato lub con anima (wł.) — z oży-
wieniem; określenie dość żywego
tempa; oznacza też niekiedy nagłe
zwiększenie obowiązującego dotąd
tempa w utworze.
ansambl (fr. ensemble = zespół) —
zespół kameralny (zob. "kameralna
muzyka), tj. złożony co najmniej z
dwóch wykonawców, instrumentalistó w
lub śpiewaków (np. w operze),
wykonujący "duety, 'tercety, *tria,
"kwartety itp.; niekiedy oznacza także
zespół chóralny lub orkiestrowy.
anthem (wym. entsem; ang. z lać.
średn. anliphona = odpowiedź) —
chóralna forma liturgiczna Kościoła
anglikańskiego, zbliżona w charakterze
do "motetu lub "kantaty, z tekstem
zaczerpniętym z Pisma św. (H. Purcell,
G. F. Haendel).
antrakt (z fr. entre = między, acte = =
akt) — 1. przerwa między po-
szczególnymi aktami dzieła scenicz-
nego, np. opery, a także między
częściami koncertu estradowego. 2.
epizod instrumentalny, wykonywany
między aktami dzieła sceniczno-mu-
16
zycznego, np. opery, baletu (muzyka
antraktowa).
antybuffoniści — zwolennicy narodowej,
poważnej opery francuskiej (J.-B. Lully,
J.-Ph. Rameau), przeciwnicy
"buffonistów (G. B. Pergo-lesi), tj.
zwolenników włoskiej opery
komicznej, podczas walki o operę w
Paryżu w pół. XVIII w.
antycypacja (z łac. anlidpatio) — wy-
przedzenie; termin z zakresu harmo-
nii; oznacza wprowadzenie jednego lub
więcej dźwięków składowych akordu
następnego do akordu poprzedzającego;
jeden z rodzajów "dźwięków obcych,
np.:
antylona, antyfouiczny śpiew (łac. średn.
anliphona, z gr. anliphonos = =
brzmiący w odpowiedzi, odbrzmie-
wający) — jeden z najstarszych ro-
dzajów śpiewu liturgicznego w Koś-
ciele katolickim, wykonywany na
przemian przez dwa dialogujące chóry,
np. kleryków (zob. "respon-sorialny
śpiew).
antyfonarz (z łac. średn. antipho-
narium] — księga liturgiczna Kościoła
rzymskokatolickiego, zawierająca zbiór
"antyfon; w czasach późniejszych w
skład antyfonarza weszły również
śpiewy używane w liturgii poza mszą.
aperto (wł. odkryty; 1. mn. aperti) —
określenie nakazujące zdjęcie tłumika z
instrumentu; w szczególności dotyczy
to kotłów (timpani aperti); unieważnia
poprzednią wskazówkę "coperto.
a piaccre (wym. a piaczere; wł.) —
według upodobania; określenie po-
zwalające wykonawcy na stosowanie
swobodnych odchyleń od oznaczonego
tempa (zob. "ad libitum).
apllkatura (z lać. applicare = przy-
kładać, dołączać) — 1. technika pal-
cowania na instrumentach muzycznych.
2. oznaczenia palcowania dla
instrumentalisty za pomocą cyfr przy
nutach; np. dla instr. klawiszowych:
l(kciuk), 2(wskazujący) i kolejno 3, 4, 5.
appassionato (wł.) — namiętnie, z pasj ą ;
określenie wykonawczo-wyrazo-we;
ailegro appassionato •— szybko i
namiętnie; Appassionata — nazwa
jednej z najpopularniejszych sonat
fortepianowych L. v. Beethovena (f-
moll op. 57).
appoafllatura (wym. appodżdżatura; z
wł. appoggiare = podpierać) —
"przednutka długa.
a prima Tista (wł.) —zo b . "a vista. a
puuta d areo — zob. "punta d'arco.
<• ąuattro (skr. a 4; wl.) — we czworo,
na cztery; określenie używane w par-
tyturach i głosach orkiestrowych zam.
"djuisi a guattro.
™r-— skr. partyturowy zam. arpa (wł.
"harfa).
arabeska (z fr. arabesque = rodzaj
ornamentyki arabskiej) — krótki u-
twór instrumentalny, zazwyczaj o sub-
telnych efektach ornamentacyjnych >
kolorystycznych (por. arabeski c-
Debussy'ego na fortepian); w dalszym
znaczeniu — określenie powyższych
cech w utworze muzycznym.
•Wgonesa — zo b. "jota aragonesa.
Słowniczek m u z y c z n y
aranżowanie, aranżacja (fr. arrange-ment
= ułożenie, układ) — rozpisanie i
adaptacja na określony zespół in-
strumentalny lub wokalny utworu
przeznaczonego pierwotnie np. na
instrument solo, na głos i fortepian czy
na inny zespół; np. aranżacja piosenki
napisanej w oryginale na głos i fortepian
— na orkiestrę taneczną; zob. też
"transkrypcja; w muzyce jazzowej
aranżacja ma znaczenie dużo szersze,
oznacza bowiem twórcze opracowanie
tematu przez dowolne zaprogramowanie
jego wykonania, m. in. przez
wydzielenie partii realizowanych z nut
oraz partii improwizowanych.
archi (wym. arki; wł. smyczki) —
ogólna nazwa grupy instrumentów
smyczkowych w orkiestrze; w orkiestrze
symfonicznej są to skrzypce I i II,
altówki, wiolonczele i kontrabasy, czyli
tzw. "kwintet smyczkowy.
arco (wym. arko; wł. smyczek) lub
coH'arco — oznacza grę smyczkiem;
określenie to w nutach unieważnia
nakazany poprzednio inny sposób
wydobycia dźwięku, np. "piz-zicato,
"col legno.
ardeiitc (wł.) — płomiennie, ogniście;
określenie wykonawcze.
aria (wł.; tr'. a i r ) — 1. pieśń solowa z
akompaniamentem orkiestry, skła-
dająca się zwykle z dwóch części, np. w
operze lub innej wielkiej formie
instrumentalno-wokalnej: w oratorium,
operetce, kantacie (zob. "arioso,
"recytatyw); aria da capo ma budowę
trzyczęściową, część o-statnia jest w
zasadzie powtórzeniem pierwszej, w
XVII i XVIII w. zwyczajowo
ozdabiana koloraturą; aria koncertowa
(wł. aria concertante] —
 samodzielny utwór wokalny z towa-
rzyszeniem instrumentalnym na wzór
wykonywania akordów na harlie;
arpegfjio oznacza się pionowa l i n i ą
arii operowej. 2. krótki utwór instru-
wężykowatą przed nut a mi ak ord u:
mentalny, samodzielny l ub stanowiący
część np. 'suity, o śpiewnym cha-
rakterze, zbliżonym do arii wokalnej;
zob. np. J. s. Bach: U Suita franc'. c-
moll.
arietta (wł., zdrobn. od aria)_ mała
'aria, zwykle o budowie dwu-
częściowej; zob. *cavatina.
arioso (wł.) — 1. śpiewnie; określenie
wykonawcze. 2. solowy fragment wo-
kalny z akompaniamentem, np. w operze
lu b innej formie instrumentalno--
wokalnej, o charakterze pośrednim
między liryczną arią a deklama-cyjnym
'recytatywem. 3. fragment lub część
utworu instrumentalnego o charakterze
wokalnego ariosa (por. Beethoren:
Sonata op. 110 na fort cz. III).
arpa (wł.) = 'harfa.
arpeflfliando (wym. arpedżdżando; wł.
grając na harfie) — rodzaj ozdobnika o
charakterze kilkudźwiękowej przed-
nutki, w postaci rozłożonego akordu;
dźwięki arpeggianila, notowane drob-
nymi nutkami, wykonuje się możliwie
najszybciej, np.:
Vivace
arpeggio (wym. arpedżdżo; wł. gra na
harfie) — sposób wykonywania
współbrzmień akordowych, polegający
na kolejnym, szybkim następstwie
składowych dźwięków, zwykle w
kierunku od najniższego składnika ku
najwyższemu (tzw. akord łamany);
nazwa pochodzi od techniki
18
arpeggione (wym. arpedżdżone; wł ) lub
chilarra d'amore — instrument strunowy
wielkości wiolonczeli, kształtem
zbliżony do gitary, na którym grało się
smyczkiem; Wynaleziony został w pół.
XIX w. w Wiedniu; Sonata na arpeggione
i fortepian F. Schuberta jest jedynym
znanym utworem na ten instrument.
arrangement (wym. aranzraan; skr. arr.;
fr.) — 'aranżowanie, aranżacja.
ars autląua (lać. dawna sztuka) —
nazwa nadana przez teoretyków
XI V w. muzyce francuskiej XII i
XIII w.; w szczególności chodzi o
działalność kompozytorów szkoły Notre
Damę w Paryżu (Leoninus,
Perotinus); cechą twórczości te»o
okresu, ważnego ogniwa w rozwoju
polifonii, są osiągnięcia w zakresie
wzbogacenia przebiegu rytmicznego
głosów ('modalna rytmika), wytwo-
rzenie się nowej techniki polifonicznej
pn. 'discantus obok "organum
wprowadzenie nowych zasad notacji
tzw. notacji 'menzuralnej, oraz po-
wstanie nowych form wielogłosowych
Cconductus, 'clausula, 'motet).
arsis (gr. podniesienie) — określenie
sylaby nieakcentowanej w starogrec-
kiej deklamacji poetyckiej, w prze-
ciwieństwie do •thesis; w odniesieniu
do muzyki — dźwięk lub współ-
brzmienie na słabej części taktu, bez
akcentu lub ze słabym akcentem.
ars nova (łac. sztuka nowa) — tytuł
traktatu Ph. de Yitry ( XI V w.), a
następnie ogólna nazwa muzyki
polifonicznej XIV w., której cechą
charakterystyczną jest swobodniejsza i
bardziej zróżnicowana rytmika niż w
okresie poprzednim (zob. *ars antiąua),
a także równorzędne stosowanie
metrum dwudzielnego obok niemal
wyłącznie panującego wcześniej
metrum trójdzielnego; do form
wówczas uprawianych należy "motet,
*madrygał, 'caccia.
artykulacja (z łac. articulalio = roz-
członkowanie) — sposób wykonywania
kolejno następujących po sobie lub
współbrzmiących dźwięków; do
najważniejszych rodzajów artykulacji
należą: "legato, 'staccato, 'portato,
"pizzicato, "spiccato, 'frullato, *con
sordino, *col Icgno i in.
As, as — 1. nazwa obniżonego o półton
dźwięku A (zob. "klawiatura, "nazwy
dźwięków). 2. As — umowny skrót dla
"tonacji, "gamy lub "trój-dźwięku
"As-dur; as — dla tonacji, gamy lub
trójdźwięku *as-moll.
Asas, asas — nazwa obniżonego o cały
ton dźwięku A, równobrzmiącego
*" systemie równomiernie tempero-
wanym z dźwiękiem G (zob. 'klawia-
tura, 'nazwy dźwięków).
As-dur — 1. 'gama lub "tonacja du-
rowa z 4 "bemolami (6, es, as, d es ) ;
zob. "durowe gamy. 2. 'trójdżwięk
durowy as-c-es.
as-moll — 1. "gama lub "tonacja
molowa z 7 "bemolami (6, es, as <fe»»
ges, ces, /es), równoległa do
*Ces-dur, enharmoniczna z "gis-moll;
zob. "molowe gamy. 2. "trójdźwięk
molowy as-ces-es.
assai (wł. bardzo) — przysłówek uży-
wany w połączeniu z określeniem tempa
lub dynamiki, np. allegro assai — bardzo
szybko; należy go odróżnić od fr. assez
= dość, dosyć.
ataktowa muzyka — muzyka pisana bez
ograniczeń taktowych, czyli bez
stałego podziału metrycznego (zob.
"metrum); przykładem jest z jednej
strony "chorał gregoriański, z drugiej —
znaczna część muzyki współczesnej.
a tempo (wł.) — we właściwym tem-
pie; oznacza powrót do poprzednio
oznaczonego w utworze tempa, po jego
chwilowej zmianie; oznaczenie często
stosowane w częściach repryzowych.
atonalność (z gr. a = nie, bez, tónos =
= napięcie, dźwięk) — zasada kon-
strukcji dźwiękowej, polegająca na
braku zależności pomiędzy poszcze-
gólnymi dźwiękami i akordami od
określonego centrum tonalnego, np.
toniki; przeciwieństwo "tonalności
(zob. też "dodekafonia); stąd pojęcie
atonalnej muzyki (A. Schonberg, A.
Berg, A. Webern, I. Strawiński, P.
Hindemith, a także przeważająca
większość muzyki współczesnej).
a trę (wi.; skr. a 3) — we troje, na trzy;
określenie stosowane w partyturach i
głosach orkiestrowych w dwóch
przeciwnych znaczeniach (zob. "a d u e) :
1. zam. 'dtwsi a trę. 2. w wypadku gdy
jednogłosową partię melodyczną,
notowaną na jednej pięciolinii, mają
wykonać *uni-sono trzy instrumenty
tego samego rodzaju, z których każdy
w zasadzie wykonuje odmienną partię
(np. corno I, corno II i corno III).
19
attacca (wl., od altaccare = przycze-
piać) — określenie umieszczane w nu-
tach na końcu jednej z części utworu,
nakazujące wykonawcy rozpoczęcie
następnej części natychmiast po ukoń-
czeniu poprzedniej, bez żadnej przerwy,
lub też (rzadziej) nagle przejście do
nowego tempa; raptowność tej zmiany
oznacza często określenie altacca subilo.
aubade (wym. obad; fr.) — uroczysta
pieśń poranna, przeciwieństwo
•serenady; w XVII i XVIII w.
wykonywana była z okazji porannych
audiencji dworskich; w nowszych
czasach kompozytorzy stosowali ten
tytuł dla utworów o charakterze
uwertury (G. Bizet, M. Rim-ski-
Korsakow); zob. też *alba, "albo-rada.
auflmentacja (z lać. augmentatio = =
powiększenie) — powtórzenie motywu
lu b tematu w utworze w pro-
porcjonalnie dłuższych (zwykle dwu-
krotnie) wartościach rytmicznych;
augmentacja należy do typowych
środków techniki imitacyjnej (zob.
'imitacja); odwrotnością augmentacji
jest "dyminucja.
aulos (gr.) — starogrecki instrument
dęty w rodzaju "oboju; auleta —
B, b — 1. nazwa obniżonego o półton
dźwięku 7Y, zam. nie używanej nazwy
Hes (zob. "klawiatura, "nazwy
dźwięków). 2. B — umowny skrót dla
"tonacji, "gamy lub "trójdźwięku
grający na aulosie; aulodia — śpiew z
towarzyszeniem a ul osu; auletyka — gra
na aulosie.
autentyczna 'kadencja lub doskonalą —
połączenie kadencyjne akordu
dominantowego z akordem tonicz-nym.
autentyczne skale — cztery skale śred-
niowieczne, tzw. modalne (kościelne):
od dźwięku d (dorycka), od e (fry-
gijska), od f (lidyjska) i od g (mik-
solidyjska); oprócz autentycznych
istniały także skale "plagalne (pocho-
dne).
Ave Maria (łac. Zdrowaś, Mario) —
pierwsze słowa modlitwy do Matki
Boskiej w religii chrześcijańskiej,
używane jako tytuły opracowań mu-
zycznych, popularnych w różnych
okresach historycznych (m. in. F.
Schubert, Ch. Gounod).
a vista, prima vista lub a prima vista
(wł. na pierwszy rzut oka) — wykonanie
utworu z nut bez uprzed niego
przygotowania.
awivando (wł.) — z ożywieniem:
określenie stopniowego przyspieszania
tempa (zob. też "accelerando).
B-dur; b — dla tonacji, gamy lub
trójdżwięku b-moll. 3. B lub b — skrót
zam. basy w partyturach chórowych;
zob. też "b ąuadratum, "b rotundum.
badinage lub badlnerie (wym. ba-dinaż,
badineri; fr.) — utwór o charakterze
tanecznym i żartobliwym, występujący
w suitach i sonatach XVIII w.
bagatelle (wym. bagatśl; fr. drobnost-
ka)— krótki utwór o pogodnym na-
stroju, zwykle na fortepian (F. Cou-
perin, L. v. Beethoven).
bagpipe (wym. begpajp; ang.) —
staroszkocki instrument ludowy, ro-
dzaj "dud; w terminologii angielskiej
równocześnie oznacza wszelkie
instrumenty działające na zasadzie dud.
bajan (roś., od imienia legendarnego
rosyjskiego śpiewaka, wykonawcy
"bylin) — instrument podobny rto
"akordeonu, wynaleziony i spopula-
ryzowany na terenach Rosji pod ko-
niec XIX w.;*tastatura prawej ręki
posiada chromatyczną skalę dźwięków
od C do c' lub od B do cis 4; tastatura
basowa zawiera 5 rzędów guzików; 2
rzędy służą do uzyskania pojedyn-
czych dźwięków basowych, reszta —
gotowych akordów ("trójdźwięki du-
rowe, molowe i "akordy dominantowe
septymowe, jak w akordeonie).
balet (wł. balletto, zdrobn. od balio =
taniec) — 1. utwór muzyczno-sce-
niczny, w którym treść, tzw. "libretto,
wyrażona jest za pośrednictwem tańców
solowych i zbiorowych oraz gestykulacji
tanecznej wykonawców w oparciu o tło
muzyczne orkiestry (zob. też "panto-
mima). 2. scena tańców zbiorowych
(scena baletowa) w operze, operetce
'tp. 3. zespół taneczny biorący udział
w balecie lub scenach baletowych.
baletmistrz — reżyser i inscenizator
'baletu.
baletowa muzyka — muzyka o cechach
tanecznych, stosowana głównie jako tło
dla scen baletowych i tańcó w
solowych; może być także
przeznaczona do wykonania wyłącz nie
instrumentalnego na estradzie.
ballada (wł. 'ballala; fr. balladę) — 1.
starofrancuska ludowa pieśń taneczna,
która w XII i XIII w. stała się jedną z
podstawowych jednogłosowych form
śpiewu "trubadurów i "truwerów, w
której ten sam refren muzyczny
rozpoczynał i kończył każdą zwrotkę. 2.
w XIV — XV w. podstawowa forma
poetycko-muzyczna (wielogłosowa)
okresu "ars nova we Francji (G. de
Machault). 3. od XVIII w. — utwór
wokalny o charakterze epicko-
dramatycznym, zwykle na głos z
towarzyszeniem instrumentalnym;
forma szczególnie popularna w okresie
romantyzmu; tekst ballady jest
zazwyczaj opowieścią poetycką o
tematyce ludowej lub fantastycznej
(np. ballady S. Moniuszki do tekstów
A. Mickiewicza). ł. utwór
instrumentalny, najczęściej na
fortepian, o swobodnej budowie i
kontrastujących tematach; twórcą
formy ballady fortepianowej był F.
Chopin.
ballad-opera (ang. opera pieśniowa) —
zob. "opera balladowa.
ballata (wł.) — 1. "ballada. 2. rodzaj
wielogłosowej pieśni włoskiej z XIV i
XV w., odpowiadającej francuskiej
"yirelai.
balletto (wł., zdrobn. od balio = taniec)
— 1. mały, wielogłosowy utwór
wokalny o charakterze tanecznym z
XVI, XVII w., utrzymany w stylu
"madrygału (G. Gastoldi). 2. utwór
instrumentalny o podobnym cha-
rakterze, spotykany zwłaszcza w sui-
21
 tach niemieckich z XVII w. 3. "balet;
zob. też "canzonetta.
balio (wł.) — "taniec.
bałałajka (roś.) — popularny w Rosji
ludowy instrument strunowy, szarpany,
pokrewny "mandolinie, o trójkątnym
pudle rezonansowym i długim "gryfie;
dwie z trzech strun nastrojone są na
jedną wysokość (unisono), trzecia zaś
o kwartę wyżej; dźwięk wydobywa się
przez szarpanie strun piórkiem oraz pal-
cami; budowana w pięciu wielkościach
(tzw. "pryma, 'sekunda, "alt, "bas i
"kontrabas), występuje jako instrument
solowy lub zespołowy w orkiestrach
bałałąjkowych. rozpowszechnionych w
byłym ZSSR.
n puszczalnie z zachodniej Afryki; struny
bałałajka
banda (wł. orkiestra dęta; ang.band)—
popularna nazwa zespołu orkiestry
"dętej, szczególnie wojskowej; w o-
statnich czasach
termin ten wychodzi
z użycia.
bandura
(prawdopod. z gr.
panrlóra = =
wszystko dająca) — ukraiński l udowy
instrument strunowy, szarpany,
prawdopodobnie pochodzenia az-
jatyckiego; składa się z dużego pudła
rezonansowego w kształcie nieregu-
larnego owalu i z krótkiej szyjki
22
z "gryfem; część z ogólnej ilości strun
(w starszych instrumentach 12—25,
obecnie 40—50) przebiega nad gryfem
(struny dłuższe, niskobrzmiące), reszta
zaś (struny krótsze, wyżej strojone)
rozpięta jest nad pudłem rezonansowym;
we współczesnych instrumentach
struny bywają strojone chromatycznie;
bandura w zasadzie służy do
akompaniamentu przy śpiewaniu
ukraińskich "dumek; obecnie jest
szczególnie popularna w zespołach
śpiewaczo-tanecznych na Ukrainie
(zespoły bandurzystów).
banjo (wym. banjo, nie bandżo;
prawdopodob. z hiszp. bandurria = =
mandolina) — instrument strunowy,
szarpany, popularny wśród ame-
rykańskich Murzynów, pochodzi przy-
(zwykle 6) rozpięte są nad długim
gryfem i nad pudlem rezonansowym o
kształcie małego bębna, obciągniętego
od strony strun cienką skórą; banjo
budowane jest w różnych wielkościach i
wchodzi m. in. w skład
instrumentalnych zespołów tanecznych;
zob. też "jazz.
banjo
barbaro (wł.) — dziko, w
sposób nieokiełzany;
określenie wykonawcze;
Allegro barbaro — tytuł
popularnej miniatury
fortepianowej B. Bartoka.
barbltos, barblton (gr.) —
starogrecki instrument
strunowy, szarpany "plek-
trem, podobny do "liry, popularny
szczególnie na wyspie Lesbos.
bard, bardowie (z celt.) —średnio-
wieczni poeci i pieśniarze celtyccy,
opiewający najczęściej wydarzenia
historyczne i czyny bohaterskie; naj-
żywsza ich działalność przypada na
okres średniowiecza, ale w Szkocji
utrzymali się jeszcze w późniejszych
wiekach.
bariolage (wym. bariolaż; fr., dosł.:
pstrokacizna) — efekt techniczno-wy-
konawczy w grze na instrumentach
smyczkowych, polegający na wyko-
nywaniu figury o charakterze tre-
molanda na dwóch sąsiednich strunach,
z których jedna jest pusta.
baritono (wl.) — "baryton.
barkarola (z wł. barca = łódź) — li-
ryczna pieśń gondolierów weneckich w
tempie umiarkowanym, o płynnej,
kołyszącej melodii, zwykle w takcie |
(zob. "gondoliera); wielu kompozytorów
nadawało ten tytuł utworom
Instrumentalnym, w których spokojny i
kołyszący charakter melodii
podkreślany był płynnym, jednostajnym
akompaniamentem (F. Mendelssohn, F.
Chopin, J. Offenbach, P. Czajkowski).
barok w muzyce (z wł. barocco —
dziwaczny) — okres kultury muzycznej
XVII i pierwszej pół. XVIII w. w
sztuce, oddzielający okres "rene sansu
od * klasycy zmu; charakteryzuje się
przeniesieniem zdobyczy renesansu na
teren muzyki dworskiej i znaczeniu potocznym — śpiewak o
mieszczańskiej; cechuje go też wy-
tworzenie i rozwój stylu muzyki mo-
nodycznej z akompaniamentem reali-
zowanym przez *bas generalny (ge-
neralbas), powstanie wielkich form
instrumentalno-wokalnych (opera,
oratorium, kantata) oraz instrumen-
talnych (sonata, koncert, suita), a także
monumentalna polifonia o dużej sile
wyrazu (J. S. Bach, G. F. Haen-del).
barre (fr.) — zob. "capotasto.
barwa dźwięku — cecha dźwięku,
dzięki której odróżniamy brzmienie
różnych instrumentów; uzależniona jest
przede wszystkim od ilości, rodzaju i
natężenia tonów składowych,
harmonicznych, czyli tzw. "alikwotów,
oraz nieharmonicznych,
współbrzmiących z tonem podstawo-
wym każdego dźwięku, a także od
sposobu nabrzmiewania, stanu usta-
lonego i wybrzmiewania dźwięku;
barwa dźwięku zmienia się wraz z jego
wysokością, co pozwala na rozróżnianie
tzw. "rejestrów dźwiękowych każdego
instrumentu.
baryton (wł. baritono, z gr. bary-tonos =
o niskim głosie) — 1. głos męski o
średniej skali pomiędzy tenorem a
basem, w przybliżeniu A-o1; w
znaczeniu potocznym — śpiewak o
glosie barytonowym. Z. trzeci po
najwyższym głos w czterogłosowym
chórze męskim, zwany również basem I
(pierwszym). 3. skrótowa nazwa
odmiany niektórych instrumentów,
budowanych w różnych wielkościach, o
skali zbliżonej do głosu barytonowego,
np. zam. "saksofon barytonowy.
bas (wł. basso, z łac. średn. bassus =
= niski, głęboki) — 1. najniższy głos
męski o skali E-f (w przybliżeniu); w
basowej skali głosu (zob. też *basso
profondo). 2. najniższy głos w cztero-
głosowym chórze męskim lub mie-
szanym; w chórze męskim zwany jest
również basem II (drugim), w od-
23
różnieniu od basu I, czyli 'barytonu. 3.
skrótowa nazwa niektórych in-
strumentów, budowanych w różnych
wielkościach, o najniższej skali (niektóre
instrumenty posiadają jeszcze niższe
odmiany: kontrabasowe), np. zamiast
*saksofon basowy. 4. bas. basy —
najniższe dźwięki w instrumentach
muzycznych; lakże nazwa partii lewej
ręki w utworach na i n strumenty
klawiszowe oraz nazwa pojedynczych
dźwięków i akordów wydobywanych
lewą ręką na akordeonie.
bas akustyczny — glos basowy 32-sto-
powy (zob, *stopa) w organach,
polegający na wykorzystaniu "kom-
binacyjnych tonów różnicowych,
otrzymywanych ze współdziałania re-
jestrów 16-stopowego oraz 10|-sto-
powego; np. współbrzmienie dźwięków:
C (wielkiego w rejestrze 16--stopowym)
oraz (i (wielkiego w rejestrze 10|-
stopowym), daje słyszalny dźwięk
różnicowy o wysokości C2 (subkontra).
bas Alberticgo (D. Alberti — kompo-
zytor włoski z XVIII w.)—akom-
paniament, szczególnie lewej ręki na
instrumentach klawiszowych, do
melodii, polegający na powtarzającym
się typie 'figuraeji akordowej w
drobnych, równych wartościach
rytmicznych; bas Albertiego miał na
celu zastąpienie akordów szybko wy-
brzmiewających na instrumentach
strunowo-klawiszowych następującymi
po sobie dźwiękami rozłożonego
akordu, np.:
(Molto vlvace)
bas cyfrowany — zob. "basso con-tinuo.
basek — popularna nazwa struny g
(najniżej strojonej) na skrzypcach.
basetla — 1. popularna nazwa wio-
lonczeli, spotykana do końca XIX w.
2. instrument czterostrunowy, naj-
częściej o stroju C, G, d, a, pośredniej
wielkości pomiędzy 'wiolonczelą a
'kontrabasem, używany w 'kapelach
ludowych.
busolom (niem. Bassethorn} — rzadko
używana altowa odmiana 'klarnetu
(Requiem W. A. Mozarta).
bas generalny — zob. 'basso continuo.
baskijski bębenek — zob. 'bębenek
baskijski.
basklarnet — zob. 'klarnet basowy.
bassa danza (wł.; fr. basse danse. dosł.:
taniec niski)—jeden z najstarszych
dworskich tańców towarzyskich, znany
w XV i XVI w., w metrum parzystym
lub trójdzielnym.
Bassethorn (niem.) — zob. 'basetorn.
basso (1. mn. bassi; wł.) — 'bas, basy.
basso continuo (wym. kontinuo; wł. bas
ciągły; skr. b.c.) — bas cyfrowany lub
generalny (generałbas); w muzyce
kameralnej XVII i XVIII w. była to
partia 'cembala lub 'organów,
notowana w postaci jednogłosowej
melodii basu z systemem oznaczeń
cyfrowych; ten sposób notacji dawał
wykonawcy swobodę im-
prowizacyjnego realizowania współ-
brzmień, ograniczoną jednak przez
ustalone reguły i konieczność stosowania
wyznaczonych cyfrowo następst w
harmonicznych, np.:
basso ostiuato ( wł., dosł.: bas upor-
czywy)— stale powtarzający się mo-
tyw l u b temat w basie, nad którym
rozwija się melodia utworu; stosowany
był często w muzyce wielogłosowej
(zob. 'passacaglia, 'chaconne), np.:
basso profondo (wł., dosł.: bas głęboki,
tj. niski) — śpiewak obdarzony
głosem basowym o szczególnie niskiej
skali i dużej, głębokiej wyrazistości
brzmienia.
basso segueiite (wł., dosł.: bas po-
stępujący)— linia basu organowego,
towarzyszącego w unisonie najniższym
dźwiękom w utworze (w wie-
logłosowych utworach kościelnych).
battement (wym. batmdn; fr.) — termin
francuski, używany w muzyce XVII w.
na określenie ozdobnika polegającego na
zamianie dźwięku melodycznego z
sąsiednim górnym lub dolnym, np.
'mordent, 'tryl.
batteria (wym. batterija; wł.) — grupa
instrumentów perkusyjnych w zespole
orkiestrowym; 'perkusja.
batuta (z wł. baltuta — uderzenie, takt;
zob. *a ball ula] —pałeczka dy-
rygencka; pod batutą — pod kie-
rownictwem danego dyrygenta.
bąk — piszczałka w 'dudach wydająca
stały dźwięk basowy (burdo-nowy —
zob. 'burdon), współbrzmiący
niezmiennie podczas gry na in-
strumencie.
bb (bebe) — nazwa obniżonego o cały
ton dźwięku H, równobrzmiącego w
systemie równomiernie temperowanym
z dźwiękiem A; stosowana jest na równi
z nazwą /ieses; zob. 'nazwy dźwięków.
b. c. — skr. zam. 'basso continuo.
B-dur — 1. 'gama lub 'tonacja durowa
z dwoma 'bemolami (6, es); zob.
'durowe gamy. 2. 'trójdźwięk durowy
b-d-f.
b-dnrum (iac. b twarde) — zob. *b
ąuadratum.
bcat (wym. bit; ang.) — 1. w muzyce
jazzowej stała pulsacja rytmiczna,
wyznaczająca określony schemat me-
tryczny przez specyficzny sposób
akcentowania mocnych i słabych części
taktu. 2. nazwa ozdobnika w muzyce
angielskiej XVII w., zbliżonego do
przednutki długiej lub do
odwróconego trylu.
be-bop (wym. bi bop; ang.) — styl
jazzowy (zob. 'j a z z ), wykształcony na
początku lat czterdziestych XX w. (D.
Gillespie, Ch. Parker, T. Monk); do
jego cech typowych należy stosowanie
postrzępionych, rozpędzonych, jakby
nerwowych fraz z częstym użyciem
skoków trytonowych, oraz stosowanie w
oparciu o duże urozmaicenie rytmiczne
skomplikowanych współbrzmień
harmonicznych; be-bop wykonywany
jest przez niewielką, paroosobową
obsadę.
25
bel — (od nazwiska wynalazcy telefonu,
G. Bella)—jednostka "intensywności
brzmienia zjawiska głosowego;
jednostką praktyczną jest "decybel ( =
0,1 bela).
bel canto (wł., dosł. piękny glos) -—
styl muzyki wokalnej, a także tech-
nika wokalna w operze włoskiej XVII i
XVIII w.: polega na szczególnej
ozdobności śpiewu, pełnej efektów
wirtuozowskich, zaniedbująca zwykle
dykcję oraz wyraz muzyczny utworu,
związany z treścią literacką; tradycje
bel canta utrzymywały się jeszcze w
XIX w.
bemol (z łac. 6 molle — b miękkie) —
znak b, oznaczający obniżenie dźwięku
o półton; bemol podwójny: i>^, oznacza
dwukrotne obniżenie dźwięku o
półton, czyli o cały ton (zob. •znaki
chromatyczne).
ben, bene (wł.) — dobrze; przysłówek
używany przy określeniach dynamicz-
nych, agogicznych i interpretacyjnych
w piśmie nutowym, np. ben marca-to
—dobrze, tj. wyraźnie zaznaczając
(domyślne— wykonywane dźwięki);
ben forte — dość głośno; ben lenuło —
dobrze wytrzymywać, itp.
Beuedlctus (łac. błogosławiony) —
pierwszy wyraz i zarazem tytuł piątej
części "ordinarium missae w Kościele
rzymskokatolickim; piąta część mu-
zycznie opracowanego cyklu mszalnego
(zob. *msza).
berccuse (wym. bersOz; fr.) — "koły-
sanka.
bergamasca (wym. bergamaska; wł.)—
popularny w XVI i XVII w. taniec
włoski o wesołym charakterze i umiar-
kowanym tempie, w takcie parzystym,
pochodzący z miasta Bergamo;
26
utwory z XIX w. o tym tytule od-
znaczają się szybkim tempem i utrzy-
mane są w takcie £.
bergerettc (wym. berżeret; fr. paste-
reczka) — francuska pasterska pieśń
taneczna z XVI w., przeważnie w takcie
f.
bęben — ogólna nazwa instrumentu
perkusyjnego w kształcie mniej lub
bardziej płaskiego walca, którego dno
l u b oba dna obciągnięte są błoną lub
skórą wydającą przy uderzeniu
(najczęściej pałką) odgłos o nieokreś-
lonej wysokości; bębny w wielu od-
mianach używane są w różnych zes-
połach orkiestrowych; do najczęściej
spotykanych należą: a) wielki bęben (wł.
grań cassa; skr. G. c.) o brzmieniu
niskim i głuchym;
wielki bęben
b) mały bąben (wł. tamburo; skr. Tarnb.
lub Tmb.), wydający brzmienie średniej
wysokości; c) werbel (wł. tamburo
mililare, skr. Tamb.
mil. lub Tmb. mil.), czyli mały bęben, bletnlum (łac.) — nazwa stosowana w
niemieckiej muzyce XV—XVI w.,
w którym ponad rozpiętą skórą
naciągnięte są metalowe struny, obok analogicznej greckiej nazwy
powodujące matową, szeleszczącą barwę diphona, na oznaczenie utworu dwu-
głosowego, przeważnie wokalnego.
brzmienia; zob. też "tom-tom,
•bongosy.
biegnik — szereg dźwięków przejścio-
wych o drobnych wartościach ryt-
micznych pomiędzy dwoma głównymi
dźwiękami melodii; biegnik notowany
jest często za pomocą drobnych nut i
zwykle bez ścisłego wyliczenia
metrycznego w ramach taktów.
bifuukcyjność (z łac. bis = dwa razy,
/unctio = funkcja) — zasada stosowania
mały bęben
współbrzmień harmonicznych zło-
bębenek baskijski, czyli lamburyn (wł. żonych z dwóch różnych funkcji
lamburino; skr. Tmbno, lub lamburo harmonicznych; zob. też "polifunk-
basco, skr. Tmb. basco) — instrument cyjność.
perkusyjny o nieokreślonej wysokości
brzmienia; na małej obręczy, pokrytej blg-band (wym. bygbend; ang., dosł.:
jednostronnie napiętą skórą, wielka orkiestra) — duży zespół jaz-
umieszczone są ruchome blaszki albo zowy, w którym instrumentalne głosy
dzwoneczki, które charakterystycznie melodyczne tworzą 2—3 osobowe
dżwięczą przy uderzaniu lub sekcje trąbek, puzonów, klarnetów,
potrząsaniu instrumentem. saksofonów, grupa rytmiczna zaś
pozostaje w obsadzie pojedynczej
(fortepian, gitara, kontrabas, bęben);
big-band oznacza również specyficzny
rodzaj interpretacji jazzowej poszcze-
gólnych grup instrumentalnych.
blg-beat (wym. bygbit; ang. „mocne
uderzenie")—jeden z współczesnych
bębenek ba skij ski biegnik
27
 typów muzyki o cechach jazzowych
uprawianej powszechnie przez zespoły
młodzieżowe, którego specyficzną ce-
chą jest dynamika fortissimo i silnie
zaznaczony rytm.
bis (łac. dwa razy, jeszcze raz) — 1. przy
tekście słownym piosenek oznacza, że
zaznaczoną zwrotkę, lub j ej część
należy powtórzyć (zob.
'repetycja). 2. entuzjastyczny okrzyk
publiczności na sali koncertowej lub w
teatrze, domagającej się od wykonawcy
powtórzenia lub wykonania poza
programem dodatkowego utworu. 3.
dodatkowy utwór, popularnie zwany
„naddatkiem", wykonany przez artystę
poza programem koncertu, na życzenie
publiczności; stąd bisować
wykonywać dodatkowe u-twory poza
programem koncertu.
bisbigliando (wym. bizbiliando; wi.,
dosł.: szeptając, szeptem)—sposób
wykonywania *tremolanda lub *ar-
peggia na harfie, polegający na na-
przemiennym użyciu obu rąk.
bitonalność (z łac. bis = dwa razy;
termin nieściśle utworzony od słowa
„tonalność", powinien bowiem brzmieć
raczej „bitonacyjność") — zasada
stosowania dwóch różnych tonacji w
dwóch różnych, równocześnie
brzmiących głosach utworu, np.:
Vivace assai
zob. także 'połitonalność.
blacha — grupa instrumentów *dę-tych
blaszanych w zespole orkiestrowym.
28
black-bottom (wym. blekbottom; ang.,
dosł.: czarne dno; nazwa dzielnicy
miasta Atlanta w USA, zamieszkałej
przez Murzynów, twórców tego tańca)
— taniec Murzynów amerykańskich w
charakterze powolnego fokstrota, z
synkopami i przesunięciami akcentów
na słabe części taktu; j a k o taniec
stylizowany cieszył się pewną
też popularnością w latach dwudziestych
XX w.
blaszane instrumenty — zob. *dęte
instrumenty.
blues (wym. bluz; ang. smutek, me-
lancholia) — rodzaj popularnych śpie-
— wów nastrojowych wykonywanych
przez północnoamerykańskich Mu-
rzynów; wywarły one duży wpływ na
rozwój *jazzu pod koniec XIX w.;
blues jazzowy pod względem formal-
nym składa się z regularnych odcinków
12-taktowych o zawsze jednakowo
powtarzającym się schemacie
harmonicznym; blue notes — typowe w
bluesie zarówno przy śpiewie, j a k i
przy grze instrumentalnej obniżanie o
półton VI I lu b I I I stopnia tonacji
durowej.
b-moll — I. "gama lub 'tonacja molowa
z 5 'bemolami (6, es, as, des, ges),
równoległa do *Des-dur; zob. 'molowe
gamy. 2. 'trójdźwięk molowy b-des-f.
b miękkie) -- zob. *b
b-molle (łac.
rotundum. bocca chiusa (wym.
bokka kiusa; wł.; fr.
'bouche fermee = zamknięte usta) — w
utworach wokalnych o-znacza śpiew z
zamkniętymi ustami (zob. też
'mormorando).
bolero (hiszp.) — ludowy taniec hisz-
pański z XVIII w., w tempie umiar-
kowanym, w takcie J, o charakte-
rystycznym, jednostajnym rytmie:
lub
wykonywany zwykle ze śpiewem przy
akompaniamencie 'kastanietów i
•tamburynu; występuje często jako
stylizowany utwór instrumentalny (F.
Chopin, M. Ravel).
bomburdou — niemiecka nazwa in-
strumentu dętego blaszanego w rodzaju
'tuby, odmiany basowej *saks-hornu,
w stroju Es lub F, z 3 wentylami,
stosowanego w wojskowych or-
kiestrach dętych; czasem występuje
pod nazwą bombarda.
bongosy (port. bongo, 1. mn. bongos) —
para podłużnycli bębenków kubańskich,
uderzanych palcami, stosowanych we
współczesnych orkiestrach tanecznych
przy wykonywaniu 'rumby i innych
tańców; pojawiają się również we
współczesnej orkiestrze symfonicznej.
woogle (wym. bugi-uu gi; ang.)
lub skr. boogie — rodzaj szybkiej in-
terpretacji 'bluesa na fortepianie z
charakterystycznym 'basso osti-nato w
postaci łamanych oktaw; popularny w
Ameryce od ok. 1938 r.
*»ston (od miasta Boston w USA) —
wmieć towarzyski pochodzenia ame-
o, w charakterze powol-wal ca, o
płynnej, często senty- mentalnej melodii,
w takcie J.
(wym. busz; f r . ) — usta;
""*« fermie — śpiew ż zamknięty-
mi ustami (wł. 'bocca chiusa; zob. też
'mormorando).
bouche (wym. busze; fr .) —zatkany;
bouche cuiure (wym. busze kiiiwr) —
określenie gry na waltorni stłumionej
przez zatkanie lewą ręką czary gło-
sowej; zob. też 'chiuso.
bourdon (wym. burdą; fr.) - • *bur-
don.
bourree (wym. bure; fr.) — ludowy
taniec starofrancuski w dość szybkim
tempie, w takcie parzystym, zwykle z
odbitką cwierćnutową; w formie
stylizowanej często wchodził w skład
barokowej 'suity (J. S. Bach).
b quadratum (łac. b kwadratowe) lub b
darum (łac. b twarde) — znak ^
stosowany w muzyce średniowiecznej
na oznaczenie II stopnia (licząc od
dźwięku A\ tj. dźwięku H ; zob. *b
rotundum; znak powyższy przyj ą ł
później znaczenie 'kasownika.
branie (wym. bra'H; fr.) — starofran-
cuski taniec w tempie umiarkowanym,
w metrum parzystym, wchodził cza-
sem w skład barokowej 'suity.
break (wym. breik; ang., dosł.: zła-
manie, wyłom) — w muzyce jazzowej
krótki pasaż solowy, rodzaj 'kadencji,
zwykle improwizowany.
brevis (łac. krótki) — rzadko dziś j u ż
używana 'wartość rytmiczna dźwięku,
równa sumarycznej wartości dwóch
całych nut; zob. "menzuralna notacja.
brillante (wł.) — błyskotliwie, efek-
townie. 1. określenie wykonawcze,
połączone często z określeniem tempa,
np. allegro brillante — szybko,
29
 błyskotliwie. 2. (wym. brija«t; fr. ) w
połączeniu z tytułem utworu wskazuje
na jego błyskotliwy i efektowny
charakter, np. Yalse b ril la nl e — walc
wirtuozowski.
brindisi (wł. toast) — pieśń przy piciu i
wznoszeniu toastów; występuje w
wielu operach włoskich, m. in. w Tra-
uiacie G. Verdiego, w Rycerskości
wieśniaczej I'. Mascagniego.
brioso lub con brio (wł.) — żwawo, z
życiem, wesoło; określenie wykonawcze,
dotyczące również tempa, np. allegro
con brio — szybko, z życiem.
b rot u ud u m (łac. b okrągłe) lub 6 molle
(łac. b miękkie) — znak b (przyjęty
później jako znak "bemola), stosowany
w muzyce średniowiecznej na
oznaczenie II stopnia szeregu
dźwiękowego, licząc od dźwięku A,
oddalonego od niego o małą sekundę,
tj. oznaczał dźwięk B (zob. *b quad-
ratum).
bucciiia, bucina (wym. bukcina, bu-
cina; łac.) — 1. starorzymski instru-
ment dęty, najczęściej z brązu, w
kształcie rogu, stosowany jak o pas-
terski i wojskowy instrument sygna-
łowy. 2. w średniowieczu rodzaj rogu,
prototyp 'puzonu.
buffo (wł.) — komiczny; *opera bitf-fa
— opera komiczna; tenor buffo —
śpiewak o głosie tenorowym, wykonu-
j ący w operze role komiczne.
buffonlści — zwolennicy włoskiej opery
komicznej ("op era buffa), której
przedstawicielem był G. B. Pergolesi,
30
a zarazem przeciwnicy tzw. tragedie
lyrigue, narodowej opery francuskiej,
którą reprezentował J.-Ph. Rameau,
podczas walki o operę we Francji w
połowie XVIII w.
Buglehorn, Bngelhom, Bii0rlhorn
(niem., z fr. bugle = trąbka i niem.
Horn — róg) — pierwotnie dęty in-
strument blaszany, rodzaj rogu syg-
nałowego, zaopatrzony od r. 1770 w
klapy celem uzyskania skali chro-
matycznej; ok. r. 1830 klapy zamie-
niono na wentyle, co spowodowało
lepszą barwę instrumentu; budowany
w różnych wielkościach, zwykle w stroju
B i Es (Piccolo, Fliigelhorn, Alt-horn,
Tenorhorn); buglehorny są identyczne z
francuskimi 'sakshor-nami.
burdon (fr. bourdon] — niski głos war-
gowy w organach; dźwięki burdono-
we — niskie, długobrzmiące dźwięki,
uzyskiwane na niektórych instru-
mentach (tzw. instrumentach burdo-
nowych), niezależnie od wykonywanej
partii melodycznej, np. na 'dudach,
'lirze korbowej, 'musette; dźwięki
burdonowe pojawiają się również w
utworach naśladujących technikę gry na
instrumentach burdonowych (tzw. a la
museile); zob. też 'organowy punkt.
burleska (z wł. burlesco = żartobliwy,
dziwaczny) — krótki utwór i n-
strumentalny o charakterze żartobli-
wym, wesołym, często zawierający
elementy wirtuozowskie.
bylina (roś.) — rosyjska epicka pieśń--
opowiadanie o treści bohaterskiej i
historycznej.
C, e — \. nazwa pierwszego dźwięku
w diatonicznym szeregu podstawowym,
w każdej oktawie; odpowiada mu
sylabowa nazwa do, a pierwotnie ul
(zob. 'solmizacja); pisownia i nazwy
dźwięku C w różnych oktawach— zob.
'klawiatura, 'nazwy dźwięków. 2. C —
umowny skrót dla 'gamy, •tonacji lub
'trójdźwięku C-dur; c — dla gamy,
tonacji lub trójdźwięku c-moll. 3. c —
skr. zam. 'con, capa w określeniach
złożonych, np. con 'sordino, *da capo. 4.
C — oznaczenie taktu \ w utworze
(pierwotnie był to kształt półkola,
przypominający literę C); (f — ozna-
czenie taktu *alla breve. 5. skr. wy-
razu *canfus. 6. nazwa grupy kluczy, do
których należy 'klucz altowy,
tenorowy i in.
caecla (wym. kaczcza; wł. polowanie;
fr. chasse) — starowłoska forma wo-
kalna (z XIV w.) o tematyce myśliw-
skiej; wprowadzona następnie przez
kompozytorów francuskich; utrzymana
była przeważnie w technice
kanonicznej, dwu- lub trzygłosowej.
oadenza (wym. kadenca; wł.; skr. cad.)
— 'kadencja.
eake-walk (wym. kejk-uok; ang., dosł.:
spacer z ciastkiem) — taniec
amerykański pochodzenia murzyń-
skiego, w charakterze marszowym,
Popularny w Europie na początku XX
w. jako taniec towarzyski.
ealando (wym. kalando; wł.) — zwal-
n'ając, ściszając; określenie wyko-
nawcze, dotyczące jednocześnie tem-
Pa i dynamiki.
cala iiuta ( o ) — 'wartość rytmiczna
dźwięku, którego czas trwania równy
jest czterem ćwierćnutom; całonu-towa
pauza — zob. 'pauzy.
calotouowa skala — 'skala muzyczna
złożona wyłącznie z 'całych tonów,
zawierająca sześć różnych co do
wysokości dźwięków w obrębie każdej
oktawy; spotykana m.in. w muzyce
Dalekiego Wschodu, odgrywała dużą rolę
m. in. w twórczości kompozytorów
impresjonistycznych (zob.
'impresjonizm), np. u C. Debussy'ego.
caly ton — jednostka odległości dwóch
dźwięków różnej wysokości, składająca
się z dwóch 'półtonów, równa
interwałowi 'sekundy wielkiej.
camerata Ilorcncka (wym. kamerata;
wł., dosł.: towarzystwo) — grupa ar-
tystów i miłośników muzyki (tzw.
dilletanti), skupiających się na dworze
hr. G. Bardi we Florencji na przełomie
XVI i XVII w., którzy nawiązując do
tradycji kulturalnych starożytności,
dążyli do wskrzeszenia starogreckiego
dramatu w oparciu o melodeklamację i
śpiew z akompaniamentem
instrumentów, w przeciwstawieniu do
powszechnie dotąd stosowanego stylu
polifonicznego (zob. 'poli fonia );
wysiłki te doprowadziły do powstania
pierwszej opery i przyczyniły się do
skrystalizowania i rozpowszechnienia
stylu monodycz-nego (zob. *monodia).
campanc (wym. kampane; wł.; skr.
Camp. lub C mpn.)— 'dzwony.
31
campanelli (wym. kampanelli; wł.; skr.
Cmpl.) — "dzwonki; Cumpa-nella
(dzwonek) — popularny tytuł "ronda
stanowiącego ostatnią część II Koncertu
skrzypcowego h-moll op. 7 N.
Paganiniego, znanego również w
efektownej transkrypcji F. Liszta na
fortepian.
canarie (wym. kanari; fr.) — taniec
starofrancuski, podobny do *gigue,
pochodzący prawdopodobnie z Wysp
Kanaryjskich; utrzymany jest w tempie
szybkim, w metrum 4, g lub f; spotkać
go można w twórczości kompozytorów
francuskich XVII w.
cancrisans canon (wym. kankrizans
kanon; łac.) — zob. "rak, "canon.
canon (wym. kanon; łac. średn., z gr.
kanon = prawidło, norma) — "kanon;
rodzaje: a) w zależności od wartości
rytmicznej stanowiącej opóźnienie, w
którym pojawia się drugi glos: canon ad
minimom, ad semi-breuem, ad brevem
(ad lempus); zob. "minima,
*semibrevis, *brevis, "tem-pus; b) w
zależności od interwału, w którym
występuje drugi głos: canon ad unisonum
(w unisonie), ad hypodiapente (w dolnej
kwincie), ad hyperdiatessaron (w górnej
kwarcie) itp.; w zależności od rodzaju
imitacji: canon per motam rectum
(ruchem prostym), per molum con-
irarium (w odwróceniu), cancrisans
(ruchem raka), per augmenlationem (w
powiększeniu), per diminutionem (w
pomniejszeniu), per tonos (okrężny,
przez wszystkie tonacje koła kwin-
towego), ad infinitum lub perpetuas
(nieskończony, niekończący się).
cantabilc (wym. kantabile; wł.) —
śpiewnie; określenie wykonawcze; an-
danle cantabile — w tempie umiarko-
wanym i śpiewnie; cantabile espressi-
vo — śpiewnie, z wyrazem.
32
cantata (wym. kantata; wł., dosł.: do
śpiewania) — 1. ogólna nazwa
stosowana w XVI i XVII w. dla
utworów wokalnych, w odróżnieniu od
utworów przeznaczonych do grania,
czyli "sonat. 2. "kantata.
cantica (wym. kantika; łac.) — kan-
tyki, pieśni biblijne w liturgii rzym-
skokatolickiej, podobne do "psalmów,
dzielą się na cantica minora, czyli
mniejsze (ze Starego Testamentu), i
cantica maiora, czyli większe (z Nowego
Testamentu); „Can-iicum canlicorum"
Salomonis, („Pieśń nad pieśniami"
Salomona) była wielokrotnie tematem
motetów w XV i XVI w. (Dunstable,
Palestrina).
canti carnascialescbi (wym. kanti kar-
naszjaleski; wł.)—pieśni karnawa-
łowe; lekkie pieśni w stylu "frottoli,
"yillanelli, "canzonetty itp., popularne
na pocz. XVI w., przeznaczone do
wykonywania na dworach włoskich w
czasie uroczystości karnawałowych.
canto (wym. kanto; wł.) — śpiew; w
dalszym znaczeniu — melodia, a także
głos wykonujący melodię (np. sopran).
cantus (wym. kantus; łac. skr. C.) —
śpiew; termin używany w średniowieczu
i w okresie odrodzenia na oznaczenie
melodii umieszczonej w sopranie.
cantus firuius (łac. śpiew stały; skr.
c.f.) —melodia zaczerpnięta z "chorału
lub pieśni ludowych, która umieszczano
w niezmienionej postaci w jednym z
głosów, zwykle w "tenorze, w
wielogłosowych utworach muzyki
średniowiecznej; do c.f.
dokomponowywano następnie linie
melodyczne głosów pozostałych wg
zasad "kontrapunktu.
eanzone lub canzona (wym. kancone,
kancona; wł. pieśń; fr. chanson) — 1.
zwrotkowa pieśń "trubadurów, zwykle o
tematyce miłosnej. 2. wielogłosowa
forma świeckiej muzyki wokalnej z XV
i XVI w., o budowie trzyczęściowej;
przeniesiona w XVI w. do muzyki
instrumentalnej, wywarła wpływ na
kształtowanie się "fugi, a jej forma z
XVII w. przyczyniła się do powstania
klasycznego cyklu "sonatowego.
canzonetta (wym. kanconetta; wł.,
zdrobn. od "canzona) — krótka, po-
pularna pieśń włoska z XVII w. o
lekkim charakterze; jej odmiana w
stylu tanecznym przybierała często
nazwę balletto.
capotasto (wym. kapotasto; wł.; niem.
Kapodaster; fr. barre) — drewniana łub
metalowa listewka, przesuwana wzdłuż
"gryfu gitary, lutni itp., tworząca
sztuczny próg, który ułatwia grę na
tych instrumentach w odległych
tonacjach, przy zachowaniu nie-
zmiennego palcowania.
eappella (wym. kappella; wł. kaplica)
— zob. "a cappella.
capriccio (wym. kapriczczo; wł. kap-
rys; fr. caprice) — 1. wielogłosowa
forma instrumentalna o swobodnej
budowie uprawiana w XVI—XVIII
w >; jedna z form poprzedzających
*fugę. 2. w XIX w. krótki utwór na
instrument solo o charakterze im-
prowizacyjnym, często wirtuozowskim
(N. Paganini, F. Mendelssohn, H.
Wieniawski i in.).
«aprtccioso (wym. kapriczoso; wł.) —
Kapryśnie, humorystycznie, żartobliwie;
określenie wykonawcze, często
u*ywane w połączeniu z określeniem
tempa, np. allegro capriccioso — szyb-
• Słowniczek muzyczny
ko i żartobliwie; w połączeniu z o-
kreśleniem formy zastępuje często tytuł
utworu, np. Rondo capriccioso na fort.
F. Mendelssohna.
capstrzyk (z niem. Zapfenstreich, dosł.:
zapchanie czopem dna beczki, a więc
sygnał do gaszenia świateł) — 1. sygnał
wojskowy wykonywany na trąbce,
oznaczający zakończenie zajęć
dziennych. 2. uroczysty i efektowny
przemarsz orkiestry wojskowej ulicami
miasta w porze przedwieczornej, często
przy świetle pochodni, w przeddzień
jakiejś uroczystości lub święta.
carillon (wym. kariją; fr.) — zespół
dzwonów zegarowych, najczęściej czte-
rech, umieszczonych na wieży koś-
cielnej, ratuszowej itp. i pobudzanych do
grania przez mechanizm zegarowy lub
za pomocą klawiszy; szczególnie
rozpowszechnione były w zach. Europie
w okresie XV-XVIII w.; zob. też
"kurant.
carioea (wym. karioka; port., dosł.:
mieszkaniec miasta Rio de Janeiro) —
południowoamerykańska odmiana
"fokstrota w takcie *alla breue, z cha-
rakterystycznym rytmem synkopo-
wanym.
cassa (wym. kassa; wł., dosł.: skrzy-
nia) — "bęben; grań cassa — wielki
bęben.
cassatinn (wym. kasasją; wł. cassa-
zione, od cassare = żegnać, lub z łac.
gassatim = uliczny) lub 'serenada, albo
'diveriimento — instrumentalna forma z
XVIII w., ó charakterze pośrednim
między "suitą a "symfonią,
wykonywana zwykle na wolnym po-
wietrzu.
castagnette (wym. kastanjette; wł.; skr.
Cast. lub Cst.) — "kastaniety.
33
cavatlna (wym. kawatina; wł.) —
krótka, prosta w budowie pieśń solowa
z akompaniamentem, występująca
szczególnie w operach XVIII i XIX w.;
cechuje ją brak powtórzeń tekstu i
melodii, co często zdarza się w *arii;
rzadziej występuje jako nazwa utworu
czysto instrumentalnego.
Cb. — skr. partyturowy zam. con-
Irabasso (wł.); zob. 'kontrabas.
C-dur — 1. 'gama lub *tonacja durowa
bez znaków przykluczowych, składająca
się z dźwięków podstawowego szeregu:
c, d, e, f, g, a, h., c1... 2. 'trójdźwięk
durowy c-e-g (zob. •durowe gamy).
eelesta (wym. czelcsta; wł.; skr. Cel.) —
'czelesta.
cello (wym. czelo; wł.; skr. zam.
uioloncello) — zob. 'wiolonczela.
cembalo (wym. czembalo; wł.; skr. zam.
clauicembalo) — klawicymbał lub
klawesyn, który w orkiestrze
barokowej wykonywał partię *basu
cyfrowanego.
eenar — żywy, skoczny taniec po-
chodzenia niemieckiego, popularny w
Polsce w okresie renesansu.
cent (skr. et) — jednostka miary in-
terwałów, wprowadzona w XIX w.
przez J. Ellisa; ponieważ każdy półton
temperowany można podzielić na 100
centów, całemu tonowi odpowiada 200
centów, a oktawie 1200 et; jednostka ta,
obok *mi-lioktawy,
zastosowanie przy
ma duże
badaniach
akustycznych i etnograficznych, np. w
wypadku badania ludowych systemów
tonalnych, egzotycznych skal
dźwiękowych itp.
34
Ces, ces — 1. nazwa obniżonego o
półton dźwięku C, równobrzmiącego w
systemie równomiernie temperowanym
z dźwiękiem H (zob. 'klawiatura,
'nazwy oktaw). 2. Ces — umowny
skrót dla 'gamy, 'tonacji lub
'trójdźwięku Ces-dur; ces — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku ces-moll.
Ces-dur—1. 'gama lub 'tonacja
durowa (zob. 'durowe gamy) z 7 be-
molami (b , es, as, des, ges, ces, fes),
enharmoniczna z gamą H-dur. 2.
'trójdźwięk durowy ces-es-ges.
Ceses, ceses — nazwa obniżonego o cały
ton dźwięku C, równobrzmiącego w
systemie równomiernie temperowanym z
dźwiękiem B (zob. 'klawiatura, 'nazwy
dźwięków).
eezura (z łac. caesura = cięcie) —
nieznaczna przerwa miedzy frazami
utworu, która wykorzystuje śpiewak
lub instrumentalista do zaczerpnięcia
oddechu, zdjęcia ręki z klawiszy itp.; w
utworach wokalnych oznaczana jest
często pionową kreseczką na pięciolinii
(jeżeli nie tworzy j ej
pauza), np.:
c.f. — skr. zam. 'cantus firmus.
Cfg. — skr. partyturowy zam. con-
trafagollo (wł. 'kontrafagot), zob. 'fa-
got.
chace (wym. czejs; ang.; fr. chasse) =
'caccia (wł.).
chueoune (wym. szakón; fr.; wł.
ciaccona} — powolny taniec w takcie |,
prawdopodobnie pochodzenia
hiszpańskiego; forma pokrewna wa-
riacjom, oparta — podobnie j a k *pa- rzających o siebie przy użyciu me-
sakalia — na stale powtarzającym się, chanizmu pedałowego, rozpowszech-
niony w zespołach jazzowych jako
zazwyczaj w basie, motywie lub te-
„charlestonka" lub hi-hat.
macie (zob. też "basso ostinato).
ehanson (wym. sza n są; fr. pieśń; wł. chasse (wym. szas; fr.; ang. chace) =
'caccia (wł.).
'canzona) — 1. pieśń 'trubadurów i
'truwerów. 2. wielogłosowa forma
świeckiej muzyki wokalnej z XV i XVI chitarra (wym. kilarra; wł.) — "gitara.
w. 3. w XIX w. oznacza lekką piosenkę
solową z towarzyszeniem fortepianu lub chitarrone (wym. kitarone; wł.) —
gitary; ehanson de gęsie (wym. de żest wielka 'gitara; typ dawnej, długiej
— pieśń o czynach) — nazwa arcylutni, z której dźwięki wydoby-
francuskich epickich, długich wano przez szarpanie strun specjalnym
poematów średniowiecznych, piórkiem; stosowana była w orkiestrze
składających się z odrębnych tema- do realizacji *basu cyfrowanego; zob.
tycznie części, zw. laises, których też 'teorban.
wiersze śpiewano z udziałem instru-
mentów do tej sa mej melodii. chtuso (wym. kiuso; wł.; fr. bouche) —
zamknięty; określenie efektu brzmie-
ehansonette (wym. szansonet; fr. , niowego na rogu (waltorni), wywoła-
zdrobn. od 'chanson) — krótka, po- nego przez zamknięcie wylotu ręką
pularna francuska piosenka solowa, włożoną do czary głosowej, celem
odpowiednik włoskiej 'canzonetty. uzyskania charakterystycznej przy-
tłumionej barwy.
cham (wym. czaiit; ang.; wym. szan; fr.
śpiew) — w terminologii angielskiej chodzony — ogólna nazwa dawnych
ogólna nazwa liturgicznej muzyki tańców polskich w tempie powolnym,
wokalnej, monofonicznej, bez w takcie trójdzielnym.
akompaniamentu, utrzymanej w swo-
bodnym rytmie. chopinowski akord — charakterystyczny
dla twórczości F. Chopina akord
charakterystyczna nuta — niewłaściwa
dominantowy septymowy z sek-st ą
nazwa "dźwięku prowadzącego.
zamiast kwinty, znajdującą się w głosie
najwyższym lub środkowym akordu;
charleston (wym. czarlston; ang., od
rozwiązuje się na akord toniczny: l,
nazwy miasta w USA) — 1. afry-
kańsko-amerykański taniec w takcie
parzystym, w tempie szybkim, o cha-
j.
rakterystycznym rytmie:
U
P° r. 1923 uzyskał krótkotrwałą
Międzynarodową popularność jako
taniec użytkowy. 2. instrument per-
kusyjny złożony z dwóch poziomo nad
sobą umieszczonych talerzy ude-
35
 chorał gregoriański (z łac. średn.
choralis = chóralny) — liturgiczny
jednogłosowy śpiew w Kościele rzym-
skokatolickim; nazwa pochodzi od
papieża Grzegorza I (koniec VI w.),
który miał te śpiewy zebrać i upo-
rządkować; melodie chorału stanowiły
podstawę ("cantus firmus) wie-
logłosowej muzyki średniowiecznej.
chorał protestancki — śpiewy wpro-
wadzone w XVI w. przez M. Lutra do
Kościoła protestanckiego, czerpane z
religijnych i świeckich pieśni
ludowych; w twórczości wielu kom-
pozytorów niemieckich, szczególnie J. S.
Bacha, spotyka się różne wielogłosowe
opracowania chorału protestanckiego:
"fantazje, "przygrywki, "kantaty,
"preludia i inne; chorał flgurowany —
zob. "flguracja.
chordofony (z gr. chór de = struna,
phone = głos, dźwięk)—ogólna nazwa
instrumentów "strunowych.
chorea (łac.; z gr. choreia = taniec) —
określenie pieśni ludowej w średnio-
wiecznych traktatach; w XVI w. jest to
ogólny termin używany dla
"allemande, "pawany i innych tańców.
choreografia (z gr. choreia = taniec,
grdpho = piszę, dosł.: pismo taneczne)
— ogólna nazwa sztuki tanecznej; w
szczególności dotyczy układania,
notowania, wykonywania i kierowania
sztuką taneczną, zarówno jeśli chodzi o
taniec solowy, j a k i zespołowy
{"balet).
chór (z gr. chorós = taniec zespołowy,
zespół tancerzy i śpiewaków; wł. córo)
— 1. zespół śpiewaczy; podział chórów:
a) ze względu na obsadę: dziecięcy,
męski, żeński, mieszany; b) ze względu na
ilość gło-
36
sów, tj. zależnie od ilości równocześnie
wykonywanych, współbrzmiących ze
sobą partii: jedno-, dwu-, trzy-, cztero- i
więcej głosowy; c) ze względu na
technikę wykonania: bez
towarzyszenia instrumentalnego ("a
cappella) lub z towarzyszeniem in-
strumentalnym (np. fortepianu, or-
kiestry). Najczęściej spotykane rodzaje
chórów: czterogłosowy mieszany—
sopran, alt, tenor, bas; czterogłosowy
męski — tenor I, tenor II, bas I
(baryton), bas II. 2. balkonowa część
kościoła, w której znajdują się organy.
chromatyczna skala (z gr. chroma = =
barwa, kolor) lub schromatyzowa-na
— skala złożona z 12 dźwięków w
ramach każdej oktawy, ułożonych w
następstwach półtonowych; skala
chromatyczna powstaje przez uzu-
pełnienie skali diatonicznej półtonami za
pomocą odpowiednich podwyższeń i
obniżeń, np. gamy C-dur: c, cis, d, dis, e,
f, fis, g, gis, a, b, h, c1...
chromatyczne instrumenty — instru-
menty muzyczne posiadające w zakresie
swojej skali możność wydobycia
chromatycznego szeregu dźwięków
(zob. też "diatoniczne instrumenty).
chromatyczne znaki, interwały, pół-
tony— zob. "znaki chromatyczne,
"interwał, "półton.
chromatyka (z gr. chroma = barwa,
kolor) — zasada takiego doboru
dźwięków, w którym obok dźwięków
właściwych danej tonacji diatonicznej
(np. durowej lub molowej) stosuje się
również ich podwyższenia i obniżenia.
chrotta (łac., z celt. crwih, wym. krut)
— średniowieczny instrument
smyczkowy o prostokątnym pudle
rezonansowym, używany przez "bar-
dów celtyckich, z którego później
rozwinęły się różne instrumenty stru-
nowe.
chwylnlk — polski termin oznacza-
jący "gryf.
C. i. lub Cór. iug. — skr. partyturowy
zam. corno inglese (wł. "rożek angielski).
claccona {wym. czakkona; wł.) —
'chaconne.
einelli (wym. czinelli; wł.) lub częściej
piatii (wł.) — "talerze.
Cis, cis — 1. nazwa podwyższonego o
półton dźwięku C (zob. "klawiatura,
"nazwy dźwięków). 2. Cis —umowny
skrót dla "tonacji, "gamy lub "trój-
dźwięku Cis-dur; cis — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku cis-moll.
CU-dur — \. "gama lub "tonacja
durowa (zob. "durowe gamy) z 7
"krzyżykami (fis, cis, gis, dis, ais, <**,
/lis), enharmoniczna z "Des-dur (zob.
"enharmonia). 2. "trójdźwięk durowy
cis-eis-gis.
Clsls, cisls — 1. nazwa podwyższonego
o cały ton dźwięku C, równo-
orzmiącego w systemie równomiernie
temperowanym z dźwiękiem D (zob.
'klawiatura, "nazwy dźwięków). 2. cisis
— umowny skrót dla "tonacji, gamy lub
"trójdźwięku cisis-moll.
«ls-moll — l. "gama lub "tonacja
molowa z 4 "krzyżykami (fls, cis, »'*,
dis), równoległa do *E-dur (zob.
molowe gamy). 2. "trójdźwięk mo-Io*y
cis-e-gis.
•Jwlnetto (wym. klarinetto; wł; skr.
u-) - "klarnet.
darmo (wym. klarino; wł.) — trąbka
bezwentylowa o wysokiej skali (c!-cs),
używana w XVII-XVIII w.; wymagała
od wykonawcy dużego opanowania
techniki gry; obecnie terminem tym
określa się czasem wysoki rejestr
klarnetu.
clausula (wym. klauzula; łac., dosł.:
zakończenie, zamknięcie) — rodzaj
"kadencji w polifonicznych formach
muzyki średniowiecznej.
claTecin (wym. klawsę; fr.) — "kla-
wesyn.
claricembalo (wym. klawiczembalo;
wł., od clavis = klawisz, cembalo = =
cymbały) — klawicymbał, "klawesyn.
c-moll — 1. "gama lub "tonacja
molowa z trzema "bemolami (6, es,
as), równoległa do "Es-dur (zob. "mo-
lowe gamy). 2. "trójdźwięk molowy c-
es-g.
Cmpn. lub Camp. — skr. partyturowy
zam. campane {wł. "dzwony).
Cmpl. — skr. partyturowy zam.
campanelli (wl. "dzwonki).
coda (wym. koda; wł., dosł.: ogon) —
końcowy fragment utworu o dowolnej
długości, nierzadko o charakterze
przyśpieszającym; występuje np. w
formie sonatowej, w fudze, w tańcach i
stanowi zazwyczaj kulminację
wyrazową i syntezę materiału
tematycznego utworu; codelta — mała
koda.
col, colla, coli (wł. con +il, con + l a ) —
z; przyimek stosowany w połączeniach z
odpowiednim rzeczownikiem w
określeniach wykonawczych (zob. "con,,
np. w określeniach artykula-
37
 cyjnych: col arco — smyczkiem (zob.
*arco), col legno — drzewcem smyczka,
t j . uderzać struny odwrotną stroną
smyczka, nie włosiem; colla punta d'arco
(zob. *punta d'arco); colla bacchetta di
timpani — uderzać (np. talerz) pałeczką
od kotłów; w określeniach mających
znaczenie skrótu notacji, np. colla deslra
— razem z prawą ręką, wskazówka na-
kazująca lewej ręce w grze na instru-
mentach klawiszowych dublowanie
partii prawej ręki, np. w odległości
oktawy; podobnie colla sinislra —
razem z lewą ręką, czyli to samo w od-
niesieniu do ręki przeciwnej; coli' olta-
va (sopra lub bassa]—wykonać daną
partię w oktawach (z dodaniem oktawy
górnej lub dol nej); colla parte
(domyślne v o c e ) — razem z głównym
głosem; zalecenie dla głosu lub głosów
podrzędnych, aby wykonywały partię
głosu głównego, itp.
come (wym. komę; wł.) — j a k , tak
jak; come prima — j a k przedtem l u b
come sopra — j a k wyżej; oznacza
powrót do poprzedniego tempa, zmie-
nionego przez wprowadzenie odpo-
wiednich oznaczeń lub określeń (zob.
*tempo primo, *a tempo); come un' eco
— na sposób echa, j a k gdyby echo, itp.
comes (wym. komes; łac. towarzysz)
lub cousefjuente (wł. następujący) —
stara nazwa odpowiedzi 'tematu 'fugi,
tj. tematu powtórzonego przez drugi z
kolei głos i ewentualnie dalsze głosy
(zob. *dux).
commedia delTarte (wym. kommedia
dellarte; wł.) — ludowe komiczne
przedstawienie teatralne z wstawka mi
muzycznymi; jedna z form po-
przedzających powstanie opery, zwła-
szcza komicznej we Włoszech.
38
comodo (wym. komodo; wł.), także a
comodo — wygodnie, t j. dowolnie,
swobodnie; określenie wykonawcze.
con (wym. koń; wł.) — z; przyimek
stosowany w połączeniach z rze-
czownikiem we włoskich określeniach
wykonawczych (zob. ' c o l } , np. con
abbandono = abbandonalamenle =
= abbandonato — niedbale, bezradnie;
con accuratezza — dokładnie; con affetto
= *affetiuoso — z uczuciem; con
ageuolezza = ageuole — łatwo, lekko,
swobodnie; con agialezza = agia-td —
wygodnie, swobodnie; con agi-litd —
żwawo, zwinnie; con agila-zione =
agitalo — burzliwie, gwałtownie; con
alcuna lizenza — z pewną swobodą; con
allegrezza — szybko i żwawo; con
amarezza — z goryczą, gorzko; con
amore — amoroso -— miłośnie,
pieszczotliwie; con anima =
= animalo = animando — z ożywie-
niem; con brauura — śmiało, odważnie;
con brio = brioso — żwawo, z życiem,
wesoło; con calore = caloroso — z
zapałem; con delicalezza — delica-to =
delicalamente — subtelnie, delikatnie;
con devozione — ze skupieniem,
nabożnie; con dignild — z godnością,
poważnie; con discrezione — z
umiarkowaniem; con disperazione — ze
smutkiem, beznadziejnie; con ele-ganza
— szykownie, elegancko; con
espansione — espansiuo — wylewnie;
con espressione = espresswo — z wy-
razem, uczuciowo; con feruore-—gorąco,
żarliwie; con f orzą — z siłą; con frella =
fretlando — przyspieszaj ą c ; con fuoco
= fuocoso — ogniście, z temperamentem;
con garbo = garba-tamenle — miło,
wdzięcznie, z powabem; con gradeuolezza
= gradeuole •—-przyjemnie, miło; con
grandezza = grandioso — wzniosie,
wspaniale; con grauita — ciężko; con
grazia = gra-zioso — milo, z wdziękiem;
con guslo — z przyjemnością, ochoczo;
con impeto — impeluoso — gwałtownie;
con ira = iralo — gniewnie; con
leggerezza = leggero — lekko; con
malinconia = malinconico — smutno; con
moio — ruchliwie, szybko; con
morbidezza — pieszczotliwie; con oltaoa
— con 8ua, con Sva oassa — zob. 'otlava;
con passione = passio-nata — namiętnie;
con pedale — przy grze na fortepianie
oznacza, że należy użyć prawego
"pedału; con nowe = rigoroso — ściśle
(w rytmie i tempie); con senlimenlo — z
uczuciem, tkliwie; con sordino — z
'tłumikiem; con spirito = spiriluoso — z
ożywieniem; con strepito = strepiloso —
hałaśliwie; con tenerezza = teneramen-te
— delikatnie, tkliwie; con trlslez-za —
trisle — smutnie, żałośnie; con tatta la
forza = lulla la /orzą — możliwie
najgłośniej; con uariazioni — z
'wariacjami (np. tema con uariazioni,
andanle con uariazioni); con oigore =
vigoroso — z siłą; con oi-uacita = con
vlvezza —— żywo, z ożywieniem, i in.
coneentus (wym. koncentus; iac.,
wspólny śpiew) — rodzaj ozdobnego
(melizmatycznego — zob. 'melizmat)
śpiewu, wykonywanego przez chór i
'kantorów w liturgii Kościoła rzym-
skokatolickiego (zob. 'accentus).
conewtlna (wym. koncertina) —
wczesna odmiana 'akordeonu z mie-
chem o przekroju czworokątnym lub
sześciokątnym, popularna na przełomie
XIX i XX w.
*oneertlno (wym. konczertino; wł.
zdrobn. od 'concerfo) — 1. zob. concerto
grosso. 2. 'koncert małych rozmiarów,
często jednoczęściowy; zob. też
'Konzertstuck.
soncerto (wym. konczerto; łac., od
conceriare = współzawodniczyć, wal-)
__ zob -koncert.
concerto grosso (wym. konczerto grosso;
wł. wielki koncert) — kilkuczęś-ciowa
forma wykształcona w XVII w., w
której dialogują ze sobą dwie grupy
instrumentalne: orkiestra, tzw. *l ulli
lub *ripi eni, oraz grupa kilku instru-
mentów „koncertujących", tzw. con-
certino, składająca się najczęściej z 'tria
smyczkowego; concerfo grosso,
którego twórcą jest Corelli w drugiej
pół. XVII w., a dalszymi przedsta-
wicielami — A. Vivaldi, G. F. Haen-
del, J. S. Bach, jest formą poprze-
dzającą klasyczny 'koncert.
concerts spirituels (wym. kąser spi-rituel;
fr.; w}, concerti spiriluali = koncerty
duchowne) — nazwa zainicjowanego
przez A. Philidora w r. 1728 we Francji
corocznego festiwalu muzycznego, na
którego program składały się
zasadniczo koncerty wokalnej muzyki
religijnej; z czasem do koncertów tych
weszły również formy instrumentalnej
muzyki świeckiej; podobne imprezy
organizowano później i w innych
miastach, np. w Londynie i Wiedniu.
conductus (wym. konduktus; łac., dosł.:
pochód) — podstawowa forma
wokalna muzyki wielogłosowej XII i
XIII w. (w okresie tzw. *ars anti-qua)
z tekstem łacińskim, utrzymana w
technice 'organum, 'nota contra notam;
główny głos, tzw. 'cantus flrmus, nie
był czerpany z 'chorału, lecz stanowił
oryginalną kompozycję kompozytora.
cootinuo (wym. kontinuo; wł.) — skr.
zam. 'basso continuo.
contra (wym. kontra; !ac.; wł.) —
przeciw; przedrostek dodawany do
niektórych terminów celem uzyskania
znaczenia przeciwstawnego, np.
conlratenor (zob. 'kontratenor, skr.
con(ra); dodawany do nazw głosów
39
l ub instrumentów, oznacza ich najniższą
odmianę, np. contralto (łac. con-trallus,
zob. 'kontralt), contrabbasso
("k ont ra ba s), contrafagotto ('kontra-
fa g ot ) itp.
conlrapunetus (wym. kontrapunktus;
lać. średn.; wl. contrappunto) —
'kontrapunkt; conlrappunto al la men-le
— kontrapunkt improwizowany (XVI
w. ); contrappunlo cloppio — struny lub trę corde — trzy struny;
kontrapunkt podwójny.
cool (wym. kuł; ang. zimny) — styl
muzyki jazzowej, wykształcony ok. r.
1950, przeciwieństwo tradycyjnego stylu
*/jo( przez wyeliminowanie efektów
wibracyjnych i dynamicznych, jak to
miało miejsce w7 stylu *be~bop, z
którego się rozwinął; do jego cech
typowych należy też linearne
prowadzenie głosów w miejsce
harmonicznego ich traktowania,
prowadzenie melodii w sekundach,
stosowanie elementów po-litonalnych,
atonalnych i dodeka-fonicznych.
ooperto (wym. koperto; wł.) — na-
kryty; w partyturze oznacza użycie
tłumika, w szczególności dla mem-
branofonów (np. tirnpani coperli) w po-
staci kawałka sukna położonego na
powierzchnię membrany; w wypadku
instrumentów dętych blaszanych, np.
rogów (corni coperli) oznacza zatkanie
<wylotu instrumentu ręką celem
uzyskania stłumionej barwy; zob. też
'bouche, *chiuso.
copula (wrym. kopuła; łac., dosł.: pas,
sznur, wiązanie) — krótki zwrot
zakończeniowy, utrzymany w drobnych
wartościach rytmicznych, prze-
biegający na opadającej skali, stosowany
w polifonicznych utworach muzycznych
XIII w. (*organum, 'conductus);
ówczesny rodzaj 'kadencji.
40
Cór. l ub Cr. — skr. partyturowy zam.
corno (wł. *róg).
cordn (wym. korda; wł.) — struna;
un a corda — jedna struna; w nutach
utworów fortepianowych oznacza użycie
lewego pedału celem uzyskania
delikatniejszego, stłumionego dźwięku;
powrót do normalnej gry oznacza się
określeniem tutte le corde — wszystkie
corda uuola (skr. c.v.) — pusta struna,
tj. nie przyciśnięta palcem na
instrumentach smyczkowych.
Cór. ing. lub C.i. — skr. partyturowy
zam. corno inglese (wł. *rożek angiel-
ski).
cornamusa (wym. kornamuza; wł.) —
pierwotne *dudy włoskie; zob. też
'musette.
cornetto (wym. kornetto; wł.; fr. cornel)
— 'kornet; cornel d pistons (fr. ) —
kornet wentylowy, w odróżnieniu od
kornetu naturalnego, tj.
bezwentylowego.
corno (wym. korno; wł.; skr. Cór. lub
Cr.) — 'róg; corno naturale — róg
naturalny; corno da caccia — róg
myśliwski; corno inglese — 'rożek
angielski.
cornu (wym. komu; łac.) — róg,
instrument dęty naturalny, pierwotnie
wykonywany z rogu zwierzęcego,
potem blaszany, używany w sta-
rożytnym Rzymie jako wojskowy
instrument sygnałowy.
córo (wym. koro; wł.) = 'chór.
corrcnte (wym. korrente; wł.) — zob-
"couranle.
courantc (wym. kurant; fr.; wf-corrente)
— taniec francuski z XVII w.
aalr
w tempie żywym, w takcie trójdziel-
nym (34, 4, 2), zwykle z odbitką
ósemkową; stanowił jedną z obowią-
zkowych części barokowej 'suity.
Cr. lub Cór. — skr. partyturowy zam.
corno (wł. *róg) Cr.i. lub Cór. ing. —
zam. corno inglese (wł. "rożek angielski).
eredo (wym. kredo; łac. wierzę) —
nazwa trzeciej części cyklu mszalnego
(zob. 'msza), rozpoczynającej się od słów
Credo in unum Deum, intonowanych
przez kapłana; chór podejmuje dopiero
następne słowa: Patrem omnipolenlem...
crescendo (wym. kreszendo; wł. = =
wzrastając; skr. cresc.) lub znak
*—^— — oznacza stop
niowe wzmacnianie natężenia dźwię
ków, w przeciwieństwie do 'decresce-
ndo, 'diminuendo (zob. 'znaki dyna
miki).
e. sord. lub c.s. — skr. zam. *con
sordino.
Cst. lub Cast. — skr. partyturowy zam.
'caKtagnette (wł. 'kastaniety).
euhrre (wym. kiiiwr; fr.) — miedź; les
cuiures — instrumenty dęte blaszane.
euhrre (wym. kiiiwre; fr.) — miedzia-
ny; określenie ostro i silnie artykuło-
wanych dźwięków na instr. dętych
blaszanych, szczególnie na rogu; zob.
tez bouche cuiyre.
—• skr. zam. 'corda vuota.
cyfrowany bas — zob. 'bas cyfrowany.
*ygańskie skale — 'skale pojawiaj ą-
** si e w muzyce cygańskiej, ludowej
węgierskiej oraz narodów bałkańskich;
cechą ich jest obecność in-terwałów
sekundy zwiększonej, np. c, d, es, fis, g,
as, h, c1... albo c, des, e, f, g, as, h, c'...
cykliczne formy — formy muzyczne
składające się z kilku samodzielnych
części (np. 'sonata, 'suita), niekiedy
powiązanych ze sobą tematycznie.
cymbałki (z gr. kymbalon = małe ta-
lerze) — małe cymbały; popularny
instrument dziecięcy, rodzaj 'rneta-
lofonu, składający się z luźno umo-
cowanych sztabek metalowych na
drewnianej ramie; w sztabki — stro-
jone zwykle diatonicznie, o skali do
dwóch oktaw — uderza się drew-
nianymi pałeczkami.
cymbały (z gr. kijrnbalon = małe talerze)
— instrument strunowy pochodzenia
wschodniego, który pojawi) się w
Europie w X I I w.; składa się z pudła
rezonansowego w k szt ałcie poziomego
trapezu, na którym rozpięte ?ą stalowe
st ru n y różnej długości; dźwięki
wydobywa się przez uderzanie o struny
drewnianymi pałeczkami; cymbały
ulepszone, o skali chromatycznej E-eł,
posia dają pedałowy mechanizm
tłumiący, podobny j a k w fort e pi a ni e ,
ale działający odwrotnie: naciśnięcie
pedału włącza działanie tłumika;
spotykane są często na Węgrzech w
ludowych i cygańskich zespołach
orkiestrowych.
W n
cymbały
41
cynk (z niem. Zinken, Zink] —
drewniany instrument dęty z lejko-
watym ustnikiem, rozpowszechniony
w XVI i XVII w. i budowany w róż-
nych odmianach i wielkościach; po-
pularną odmianą basową był *serpent.
cytra (z gr. "kilhara; w}, cetra) —
instrument strunowy, szarpany; składa
się z płaskiego pudła rezonansowego,
na którym napiętych jest ok. 40 strun;
kilka z nich (3—5) przechodzi nad
*gryfem i służy do wykonywania
melodii, pozostałe zaś do akom-
paniamentu; struny służące do wyko-
nywania melodii szarpie się specjal-
nym pierścieniem założonym na kciuk
prawej ręki, inne zaś struny — po-
zostałymi palcami obu rąk; obecnie
cytra jest stosunkowo mało używana;
można ją jeszcze spotkać m. in. w
krajach podalpejskich.
cytra
czara głosowa — końcowa, wylotowa
część piszczałki instrumentu dętego,
rozszerzona w kształcie np. kielicha;
nie ma jej we flecie; w innych in-
strumentach drewnianych jest mała, w
blaszanych duża; kształt j ej i rozmiary
mają pewien wpływ na barwę dźwięku.
czardasz (z węg. csdrdds dosł. karcz-
miarski, potem taniec wykonywany w
karczmie, od csarda = karczma) —
42
ludowy taniec węgierski w takcie
parzystym; składa się w zasadzie z
dwóch części: pierwszej powolnej,
zwanej lassan lub lassu (węg. powolny),
o charakterze melancholijnym i l l ł (Hertz), odpowiadający jednemu
patetycznym, zwykle w tonacji
molowej, w takcie \ oraz z drugiej —
bardzo szybkiej, gwałtownej, zwanej
friss lub friska (węg. szybki), w tak-
czas trwania dźwięku — jedna z
głównych cech dźwięku, zależna od
długości czasu trwania drgań jego
źródła; w instrumentach dętych zależy
od długości trwania wydechu, w
instrumentach smyczkowych — od
długości smyczka; dźwięk
w pa.
instrumentach szarpanych i ude-
rzanych szybko zanika wskutek tłu-
miącego działania powietrza; nie-
zależnie od warunków instrumental-
nych rozróżniamy w utworze: a) bez-
względny czas trwania dźwięku, który
mierzyć możemy np. w jednostkach
czasu (w sekundach); b) względny —
zależny dla każdej wartości rytmicznej
od określonego tempa, wyrażonego
słownie lub dokładniej za pomocą
oznaczenia metronomicznego (zob.
*metronom).
czastuszkl (roś.) — skoczne rosyjskie
pieśni ludowe o charakterze tanecz-
nym, treści satyrycznej lub żartobli-
wej, oparte na wielokrotnie powta-
rzającej się, stosownie do ilości strofek,
krótkiej, prostej melodii-
czclesta (wl. celesld; skr. Cel.) —
instrument perkusyjny klawiszowy,
wynaleziony pod koniec XIX w.,
przypominający wyglądem 'harmo-
nium; naciskane klawisze powodują
uderzanie młoteczków w sztabki
metalowe, które wydają dźwięk zbli"
żony do "dzwonków; posiada skale '
czelesta
ezelo — popularny skrót zam. 'wio-
lonczela.
ezeng (wg ang. transkrypcji cheng;
chin.) — chiński instrument strunowy
(nie mylić z *szeng!).
lub krótko ćwierć (czasem
tel używana jest niezręczna forma
ćwiartka) j — 'wartość rytmiczna
dźwięku, której czas trwania równy Jest
i całej nuty.
•wlertton — odległość równa położę
półtonu; stąd oktawę możemy Podzielić
na 24 równo temperowane '"ierćtony.
""lerttonowa muzyka — muzyka
Propagowana przez grupę kompozy-
*0w XX w. z A. Habą na czele,
^Wowadzająca do tradycyjnego dwu-
"oskładnikowego materiału dźwię-
częstotliwość drgań — ilość drgań ciała
drgającego, np. struny, słupa powietrza,
płyty, membrany, sztabki, w jednostce
czasu; ogólnie przyjętą jednostką jest l
drganiu na sekund?; l kHz (Kilohertz) =
1000 drgań na sęk.
czterogłosowy układ — w skład jego
wchodzą dwa głosy żeńskie (sopran i
alt) oraz dwa głosy męskie (tenor i
bas); stosowany jest w czterogłosowym
chórze mieszanym oraz tradycyjnie w
klasycznych konstrukcjach
harmonicznych.
czterostopowe piszczałki — zob. *sto-
'talerze.
czyńcie
kowego ćwierćlony, osiągalne
praktycznie tylko na instrumentach
smyczkowych, na puzonie i na
instrumentach elektrycznych oraz
głosem ludzkim; impulse m do tego
rodzaju rozszerzenia materiału
dźwiękowego były zjawiska
występujące w muzyce ludowej ;
istniały również próby podziału półtonu
na t r z y części (| całego tonu).
ćwierćlonowa skala — skala składająca
się z 24 składników w oktawie,
następujących po sobie w odległościach
ćwierćtonowych; zob. 'ćwierć-ton,
'ćwierćtonown muzyka.
43
 d ^ e. — skr. zam. "da capo.
D, d — 1. nazwa kolejnego drugiego
dźwięku w szeregu diatonicznym, licząc
od dźwięku C w dowolnej oktawie;
odpowiada mu sylabowa nazwa re
(zob. *solmizacja); pisownia i nazwy
dźwięku D w różnych oktawach —
zob. "klawiatura, 'nazwy dźwięków. 2.
D — umowny skrót dla "tonacji, "gamy
lub "trójdźwięku D-dur; d — dla
tonacji, gamy lub trójdźwięku d-moll.
3. d — skr. zam. 'da, dal, deslra w
określeniach złożonych, np. da capo, dal
segno, mano deslra. 4. D — skr. zam.
"dominanta.
da, dal (wl. d a + i l ) — od, do, z; przyimek
stosowany w określeniach złożonych, np.
'da camera, ' d a l segno.
da camera (wym. da kamera; wł., od
camera = pokój, komnata) — w okresie
baroku określenie muzyki
przeznaczonej na użytek świecki, w
przeciwieństwie do muzyki kościelnej:
"da chiesa; dotyczyło to w szczególności
takich form, jak "sonata, "kantata,
"duet i in.; w późniejszych czasach
musica da camera oznacza muzykę
kameralną.
da capo (z wł. capo = głowa, początek;
skr. d. c.) — od początku; określenie
umieszczane w nutach przy końcu
utworu lub jego części, zalecające
wykonawcy powtórzenie utworu od
początku; zastępuje znak "repetycji;
d. c. al fine — powtórzyć utwór od
początku do oznaczenia *fine (\vł.
k oniec ); d. c. al segno — powtórzyć od
początku do znaku umownego (zwykle
?§, zob. "skró-
44
ty notacji); forma da capo — forma
trzyczęściowa, w której część trzecia
jest powtórzeniem części pierwszej
(zob. "aria da capo).
da chiesa (wym. da kieza; wł., od chiesa
= kościół) — w okresie baroku
określenie muzyki przeznaczonej na
użytek kościelny, w przeciwieństwie do
muzyki świeckiej: 'da camera', dotyczyło
to w szczególności takich form, j a k
"sonata, "kantata, "duet i in.
dal scfjno (wym. dal senio; wł.; skr.
d.s.) — od znaku; określenie nakazujące
powtórzenie utworu od znaku (zwykle
^, zob. "skróty notacji); d. s. al flne —
nakazuje powtórzenie utworu od znaku
% do miejsca, w którym znajduje się
określenie flne (wl. koniec); zob. też "da
capo.
danza (wym. danca; wł.) — taniec;
danza ledesca (wym. tedeska; wł. ta-
niec niemiecki) — określenie stosowane
ok. r. 1800 dla "lendlera lub ówczesnego,
tj. wczesnego, "walca; zob. też 'bassa
danza.
dasia, dascia, dazjańska notacja,
(z gr. prosodia daseia — rodzaj akcentów
starogreckich) — typ notacji
muzycznej z okresu ok. IX—XIV w.,
opartej na literowym starogreckim
piśmie instrumentalnym; pismo to
składało się z czterech podstawowych
znaków dla czterech dźwięków
diatonicznego "tetrachordu (G, A, B, c);
w dalszych tetrachordach znak1 ulegały
odwróceniu i pewnym mody' flkacjom.
D-dur — 1. "gama lub "tonacja durowa
z dwoma krzyżykami (fis, cis); zob.
"durowe gamy. 2. "trój-dźwięk durowy
d-fis-a.
deehant (wym. desza11; fr.) — zob.
•discantus.
deeiso (wym. deczizo; wł.) — zdecy-
dowanie, z energią; określenie wy-
konawcze.
deereseendo (wym. dekreszendo; wł.,
dosł.; malejąc; skr. decresc.) lub
znak ' — oznacza
stopniowe ściszanie, osłabianie głoś
ności brzmienia (zob. "znaki dy
namiki, "crescendo).
deeybel — jednostka "intensywności
brzmienia zjawiska głosowego, równa
0,1 *bela.
deeyma (z łac. decimas = dziesiąty) —
odległość, czyli interwał, między
dwoma dźwiękami różnej wysokości, z
których wyższy jest notowany na
dziesiątym miejscu w układzie pię-
cioliniowym (licząc kolejne pola i linie) w
stosunku do niższego, np. c-e1; de-
eyma jest sumą interwałów oktawy i
tercji.
*»eymola (z wł. decimo = dziesiąty) —
ngura rytmiczna składająca się z 10
"miast z 8 dźwięków tej samej "icznej
wartości czasowej, np.:
> którą w zapisie nutowy
regularnego podziału "wartości rytmi-
cznej na 5 zamiast na 4 części (zob.
też *kwintola).
dehors (fr.) — zob. *en dehors.
delicato, delicatamente (wym. deli-kato;
wł.) — delikatnie, subtelnie; określenie
wykonawcze.
Des, des — 1. nazwa obniżonego o
półton dźwięku D (zob. "klawiatura,
"nazwy dźwięków). 2. Des — umowny
skrót dla "tonacji, "gamy lub
"trójdźwięku Des-dur; des — dla
tonacji, gamy lub trójdźwięku des--moll.
descort (wym. dekór; fr., dosł.: nie-
porządek) — typ poezji i lirycznej
pieśni truwerów; zob. "lai.
Des-dur — 1. "gama lub "tonacja
durowa z pięcioma bemolami (6, es,
as, des, g es); zob. "durowe gamy. 2.
"trójdźwięk durowy des-f-as.
Deses, deses — nazwa obniżonego o
cały ton dźwięku D, równobrzmią-
cego w systemie temperowanym z
dźwiękiem C (zob. "klawiatura, "nazwy
dźwięków).
dessus (wym. desu; fr. część górna;
ang. treble) — najwyższy głos wokalny
("discantus) lub instrumentalny w
dawnych kompozycjach wielogło-
sowych; np. dessus de molon — pierwsze
skrzypce.
detache (wym. detasze; f r. oderwany,
rozłączony) — rodzaj techniki wy-
dobywania dźwięków z instrumentów
smyczkowych, polegającej na
wykonywaniu każdego dźwięku od-
dzielnym ruchem smyczka.
detonowanie — w odniesieniu do
śpiewu: nieczyste pod względem wy-
45
sokości wykonywanie dźwięków, po-
wodujące często wykraczanie (zwykle
opadanie) z tonacji.
deuterus modus (tac. średn. druga
skala) — druga w systemie średnio-
wiecznych skal 'modalnych, czyli skala
*Irygijska, rozpoczynająca się od
dźwięku e.
dęta orkiestra — składa się z instru-
mentów dętych i perkusyjnych, przy
czym podstawową grupę tworzą
instrumenty dęte blaszane. 1. mała
o r k i es t r a dęta, dawniej tzw. „fanfara",
posiada zwykle następujący skład: 4
kornety, 4 trąbki, sakshorny: 3 alty, 3
tenory, baryton, 2 basy (helikony),
ewentualnie para kotłów. 2. śr ed n i a,
dawniej tzw. „harmonia" albo
marszowa: 2 flety, 4 klarnety, 2
kornety, 4 trąbki, 4 rogi, 3 puzony,
sakshorny: 3 alty, 3 tenory, baryton, 2
basy, wielki
1 mały bęben, talerze. 3. w i e l k a lub
koncertowa: 2 flety, 2 oboje, rożek
angielski, 5 klarnetów (z odmianami),
2 fagoty, 4 saksofony, 2 kornety, 4
trąbki, 4 rogi, 3 puzony, sakshorny: 3
alty, 3 tenory, baryton, 2 basy oraz
wielki i mały bęben, talerze, kotły,
trójkąt, dzwonki, tam-tam, ksylofon;
składy powyższe w praktyce podlegają
różnym odchyleniom.
dęte Instrumenty (wł. fiali], czyli
aerofony — instrumenty muzyczne, w
których dźwięk powstaje przez drgania
słupa powietrza; ogólnie przyjęta
systematyka dzieli je ze względu na
materiał, z którego zawsze dawniej
wykonywane były piszczałki, na: a)
d r e w n i a n e ('drzewo), chociaż obecnie
wykonuje się je z metalu, masy a nawet
szkła; są to: Het, obój, klarnet,
saksofon, fagot i ich odmiany, oraz b)
b l a s z a n e ("blacha): trąbka, kornet,
róg (waltornia), puzon, saks-
46
horny, tuba—wraz z odmianami:
istota powyższego podziału leży w ro-
dzaju *stroika, co biorąc pod uwagę,
można instrumenty dęte ściślej jeszcze
podzielić na: a) wargowe (flety),
b) stroikowe ze stroikiem własnym,
pojedynczym lub podwójnym (obój,
klarnet, saksofon, fagot, głos ludzki),
c) stroikowe, w których stroikiem są
wargi grającego (wszystkie blaszane:
trąbka, kornet, róg, puzon, sakshorny,
tuba); powyższą systematyką nie są
objęte organy, które stanowią zespół
różnego typu piszczałek; zob. także
instrumenty *transponujące; akordeon,
harmonijka ustna, harmonium
pomimo pozorów nie należą do in-
strumentów dętych, j ak to się często
utrzymuje, gdyż dźwięk w nich po-
wstaje przez drgania języczków meta-
lowych, a nie przez drgania słupa
powietrza zamkniętego w piszczałce, co
stanowi warunek definiujący in-
strumenty dęte.
diabolus iu musiea (łoc. diabeł w mu-
zyce) — 'tryton w postępie melo-
dycznym, np. f-h, który w XV-wiecz-
nej teorii muzyki uchodził za inter-
wał szczególnie ryzykowny i fałszywy.
diafonia (z gr. diaphonla = rozdźwie.11'
niezgoda) — pierwotna forma wielo-
głosowości w IX—Xli w.; zob. *°r '
ganum, 'discantus.
dlapason (z gr. dii pasón = przez
wszystkie, domyślne struny) — !• na~
zwą interwału 'oktawy czystej w m^~
zyce antycznej i średniowiecznej-2. w
terminologii francuskiej oznacza: a)
skalę głosu ludzkiego; dźwięk strojowy;
c) widełki strojów"'
dtapente (z gr. did pinie = przez
pi« ' domyślne strun) — nazwa i
*kwinty czystej w muzyce anty i
średniowiecznej.
diatouicznu skala (z gr. diii = poprzez,
lónos = dźwięk) — skala złożona z
określonej ilości dźwięków (stopni)
powtarzających się w każdej oktawie, o
ściśle wyznaczonych odległościach
między sobą i pozostających w
określonym stosunku funkcyjnym
(zob. 'funkcja) do dźwięku centralnego
(zob. 'diatonika); do skal diatonicznych
należą: skala 'durowa, 'molowa, skale
modalne i in.
dtatoniezne instrumenty — instrumenty
muzyczne posiadające w zakresie
swojej skali możność wydobycia tylko
dźwięków diatonicznych skali, wg
której są nastrojone (najczęściej wg
skali durowej), np. fujarki ludowe,
okaryna, harmonijka ustna i in.
<Hatoniezny półton, cały ton, inter-wał
— zob. 'półton, 'cały ton, *in-terwał.
dUtonika (z gr. dialonikós = prze-
chodzący od tonu do tonu, tj. dia-
toniczny) — zasada doboru dźwięków
różnej nazwy, wchodzących w skład
jakiejś skali siedmiodźwiękowej, mię-
d*y którymi istnieją ściśle określone
wUegłości, np. cało- i półtonowe, które
są uzależnione od dźwięku "•Btralnego;
dobór ten ogranicza się
* Wsadzie do dźwięków sklado-
*™ (gamowłaściwych) określonej
a system (Didymos — I w.
'system dźwiękowy wy-°ny z
podziału struny *mo-1 na 2, 3, 4
i 5 części; uzy-J^ten sposób
interwały (kwin-1 czyste
!*»8rta
oraz tercja wielka) Podstawą do
utworzenia teoretycznie
możliwych ilość w ramach 197;
ze względów
praktycznych przyjęto do użytku tylko
niektóre wysokości, uzyskując tzw.
system 'naturalny,
dimiuuendo (wł., dosł.: zmniejszając;
skr. dim.) lub znak -^^—
— oznacza stopniowe ściszanie dźwię
ków (zob. 'znaki dynamiki, 'decre-
scendo).
diminutlo (lać., dosł.: zmniejszenie) =
= 'dyminucja.
di molto (wł.) — bardzo, bardzo dużo;
allegro di molto — allegro molto —
bardzo szybko; zob. też 'molto.
Dis, dis 1. nazwa podwyższonego o
półton dźwięku D (zob. 'klawiatura,
'nazwy dźwięków). 2. Dis — umowny
skrót dla 'tonacji, 'gamy lub 'trój
dźwięku Dis-dur; dis — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku dis-moll.
dlscantus (łac. średn. niezgodny śpiew,
tj. niejednogłosowy; fr. dechani) —
rodzaj pierwotnej dwugłosowości, w
której głosowi niższemu (w tenorze) o
stałej melodii (tzw. canlus firmus)
towarzyszył dokomponowany głos
wyższy (tzw. discantus}; zob. też
'dyszkant.
Dlsis, disis — nazwa podwyższonego
o cały ton dźwięku D, równobrzmią-
cego w systemie równomiernie tem-
perowanym z dźwiękiem E (zob.
'klawiatura, 'nazwy dźwięków).
dis-moll — 1. 'gama lub 'tonacja mo-
lowa z 6 'krzyżykami (fis, cis, gis, dis,
ais, eis), równoległa do *Fis-dur,
enharmoniczna z es-molł (zob. *en~
harmonia); zob. 'molowe gamy. 2.
'trójdźwięk molowy dis-fis-ais.
dltoniczna skala — skala, której cechą
charakterystyczną są odległości
47
tercji wielkiej między niektórymi są-
siednimi dźwiękami; np. ditoniczna
skala pentatoniczna: c, e, f, g, h', c, e, f, a,
h; c, e, fis, g, h] c, e, f, g, b.
ditonus (lać. średn.; z gr. ditonos = =
o podwójnym tonie) — nazwa interwalu
tercji wielkiej w muzyce
średniowiecznej.
div. — skr. zam. *diuisi.
diYertimento (wl., dos!.: przyjemność,
rozrywka; fr. diuertissemeni] —
ulubiona forma instrumentalna z XVIII
w., pośrednia między *suitą a
"symfonią; składa się z szeregu części
kontrastujących ze sobą pod względem
tempa i charakteru; diYertimento,
występujące też pod nazwą •serenady,
"divertissement, przeznaczone było dla
niewielkich zespołów orkiestralnych (J.
Haydn, W. A..Mozart, L. v.
Beethoven).
dirertissement (wym. diwertisma11; fr.)
— 1. *divertimento. 2. nazwa epizodu
*fugi. 3. balety, antrakty i inne części
barokowej opery francuskiej,
pozostające poza zasadniczą akcją;
także "potpourri fragmentów
operowych.
dlvisi (wł. podzieleni, od diuidere = =
dzielić, skr. div.) — oznacza, że
instrumenty w wielokrotnej obsadzie
w zespole orkiestrowym (np. skrzyp-
ce), wykonujące w zasadzie *unisono
tę samą partię, wymagają podziału na
dwie (div. "a d u e ), trzy (div. 'a trę} lub
więcej grup, z których każda wykonywać
będzie odmienną partię melodyczną.
dlxieland (wym. dixilend; ang.; lu-
dowo-poetycka nazwa pd. części USA)
— najważniejsza forma naśladownictwa
stylu nowoorleańskiego w 'jazzie przez
białych muzyków;
48
początki jej wywodzą się od stylu
'ragtime i sięgają ostatnich lat
XIX w., lecz rozkwit przypada na lata
1916—25; dixieland polega na silnej
stylizacji linii melodycznej w oparciu o
rytmizację synkopowaną, tonalność
europejską oraz zasadę harmonicznego
współbrzmienia instrumentów
melodycznych; od stylu no-
woorleańskiego dixieland przejął ob-
sadę instrumentów.
d-moll — 1. *gama lub "tonacja mo-
lowa z jednym "bemolem ( b ) , równoległa
do *F-dur; zob. "molowe gamy. 2.
"trójdźwięk molowy d-/-a.
do — sylabowa nazwa dźwięku C w
każdej oktawie (zob. "solmizacja,
"nazwy dźwięków).
dobosz — staropolska nazwa grającego
na bębnie w kapeli wojskowej,
janczarskiej itp.
dodana seksta — zob. "seksta.
dodane linie — krótkie linie poziome,
umieszczane w miarę potrzeby
równolegle i w odpowiednio równych
odległościach nad (linie dodane górne)
lub pod (dodane dolne) pięciolinią; służą
one do notowania dźwięków nie
mieszczących się na pięciolinii; zob.
"klawiatura (schemat rysunkowy na s.
90).
dodekafonia {z gr. dódeka = dwanaście,
phone = dźwięk), czyli technika
dwunastodźwiękowa, atonalna (zob.
"atonalność) — cechą jej je8' brak
centrum tonalnego dzięki rów-
nouprawnieniu wszystkich 12 dźwie.-
ków oktawy, w przeciwieństwie d°
techniki tonalnej (zob. "tonalność);
technikę dodekafoniczną reprezentuje
muzyka wykształcona na początku
XX w. przez A. Schonberga, A. Berga,
A. Weberna (zob. też "seria).
(wym. dolezę; wł.) —słodko
łagodnie; określenie wykonawcze; dul-
eissinto (wym. dolczissimo) — bardzo
słodko, bardzo łagodnie.
ioloroso lub con dolore albo dolente
(wl.) — boleśnie; określenie wykonawcze.
dominanta (z łac. dóminans = panu-
jący) — 1. V stopień "skali lub "gamy
durowej albo molowej, znajdujący się
w odległości kwinty czystej w górę lub
kwarty czystej w dół od toniki, jeden z
trzech głównych stopni gamy obok
toniki i subdominanty (zob. *triada). 2.
jedna z trzech głównych funkcji
harmonicznych, charakteryzująca się
ciążeniem do funkcji toniki przede
wszystkim dzięki dźwiękowi
prowadzącemu (V II stopień)
wchodzącemu w skład reprezentowa-
nych przez nią akordów (zob. "do-
minantowe akordy).
dominantowe akordy — akordy po-
siadające funkcję dominanty: Irój-
dzwięfc dominantowy, zbudowany na V
stopniu skali durowej l u b molowej
(harmonicznej lub melodycznej), np.
*•*•» w tonacji F-dur lub I-moll; inne
trójdźwięki, posiadające co naj-ej dwa
składniki wspólne z trój-
dominantowym, mogą "ni** zastępczą
jego funkcję, np. "ójdźwięki I I I i V I I
stopnia; akord dominantowy
septymowy jest to czte- rod*Więk
złożony z trójdźwięku du-
•^"•go j t ercjj maiej (septymy ma-|JI»
licząc od podstawy akordu); wy-
"•sPuje w jednakowej postaci w skali
orowej oraz molowej (harmonicznej
^^melodycznej) na V stopniu, np.
JT** w tonacji F-dur lub f-moll;
|"*™Y dominantowy nonowy jest pię-
wiekiem złożonym z akordu do-'ego
septymowego z doda-!
jedną tercją, która
tworzy
interwał nony, licząc od podstawy
akordu; występuje na V stopniu w
dwóch postaciach: z wielką noną w
skali durowej, np. g-h-d-f-a w C-dur,
albo z małą noną w skali molowej
harmonicznej lub w moll-dur, np. g-h-d-
f-as w c-moll; funkcję zastępczą akordów
dominantowych mogą mieć jeszcze inne
akordy septymowe lub nonowe,
posiadające z wymienionymi poprzednio
akordami niektóre składniki wspólne,
np. akord septymowy III stopnia, akord
septymowy V I I stopnia (tzw. akord
dominantowy nonowy bez prymy) i in.
dominantowe pokrewieństwo — w od-
niesieniu do gam lub tonacji —
powinowactwo dwóch gam lub tonacji,
których toniki, a równocześnie wszystkie
kolejne stopnie, oddalone są od siebie o
kwintę czystą; obie gamy odznaczają się
tym, że w skład ich wchodzą te same
dźwięki z wyjątkiem jednego, a ilość
ich znaków przykluczowych jest
różna o l; zob. "koło kwintowe.
clomra (roś.) — znany już w XVI w.
rosyjski instrument szarpany z gryfem,
z drewnianym pudłem rezonansowym,
zaopatrzony w trzy struny strojone
kwartami; w końcu XIX w. domra
budowana już była w różnych
wielkościach: mała (pikolo), altowa,
tenorowa, basowa i kontrabasowa; z
początkiem XX w. zaczęto budować
domry czterostrunowe, strojone kwin-
tami; domra jest ważnym instrumen-
tem w rosyjskich ludowych zespołach
orkiestralnych.
doppio (wł.) — podwójny; doppio be-
molle — podwójny bemol; doppio die~
sis — podwójny krzyżyk; doppio ca-
none — podwójny kanon; doppio mo-
uimento = doppio tempo — dwukrotnie
szybsze tempo; doppio pedale —
podwójny pedał.
49
Dopplera elekt — pozorna zmiana wy-
sokości dźwięku w wypadku zmniej-
szania się lub zwiększania odległości
między źródłem dźwięku a obserwa-
torem: gdy odległość ta się zmniejsza,
pozorna wysokość dźwięku będzie
wyższa, gdy zaś się zwiększa — po-
zorna wysokość dźwięku będzie niższa
od rzeczywistej.
doryeka skala (od Dorów, plemienia
starogreckiego) — 1. starogrecka skala
diatoniczna: e1 , d1 , c1 , h, a, g, f, e. 2.
pierwsza z kolei skala w systemie
średniowiecznych skal tzw. kościelnych:
c!, e, f, g, a, h, c1, d1 (tzw. modus
aulhenlus protus albo lonus primus; zob.
skale *modalne; do-rycka seksla —
charakterystyczna sek-sta wielka,
występująca w skali do-ryckiej
(średniowiecznej) między I a VI
stopniem, tj. d-h.
double (wym. duble; fr. podwójny) —
określenie tytułowe w suitach XVII i
XVIII w. (początkowo we francuskich
suitach klawesynowych) dla
powtarzalnych części suity w postaci
•wariacji ornamentalnej; zob. *agre-
ments.
dramat muzyczny — typ opery stwo-
rzonej przez R. Wagnera, którą cha-
rakteryzuje ścisłe podporządkowanie
muzyki dramatycznemu wyrazowi
tekstu, brak podziału na oddzielne
ustępy muzyczne (arie, ariosa, recy-
tatywy i in.) j a k w *operze, oparcie
konstrukcji muzycznej na zasadzie
•motywów przewodnich, reprezentu-
jących postacie, przedmioty, określone
pojęcia itp.
dramma per muslca (wł., dosł.: dra-
mat dla muzyki) — 1. nazwa form
dramatycznych z muzyką, poprze-
dzających powstanie opery (zob.
•Singspiel). 2. nazwa wczesnej opery
włoskiej z I pół. XVII w. 3. termin
50
zastosowany przez J. S. Bacha dla
niektórych kantat utrzymanych w for-
mie dialogowanej, przeznaczonych do
wykonania scenicznego.
drammatico (wym. dramatiko; wł.) —
dramatycznie, z napięciem; określenie
wykonawcze.
Dreher (wym. drejer; niem., od dre-
hen = kręcić) — austriacki taniec lu-
dowy podobny do 'lendlera.
drewniane Instrumenty — zob. *dęte
instrumenty.
druk muzyczny — powstał w XV w.
niedługo po wynalazku Gutenberga
(1440); pierwsze druki wykonane były
systemem drzeworytowym, dopiero w
r. 1501 O. dei Petrucci zastosował
system ruchomych czcionek z metalu,
ulepszonych w r. 1855 przez
Breitkopfa; stosowana do niedawna
powszechnie technika litograficzna z
wykonywaniem sztychu na matrycach
cynkowych zastąpiona została w
Polsce (*PWM) techniką offsetową przy
użyciu matryc wykonywanych tuszem
lub farbą drukarską (ręcznie lub
maszynowo) na białej kalce
(szkicówce).
drumla (ze średniogórnoniem. Tru-mel
= bęben) — prymitywny ludowy
instrument, używany m. in. przez
Cyganów, w kształcie małej metalowej
ramki, którą grający wkłada między
zęby; dźwięk powstaje przez drgania
blaszki metalowej umieszczonej na
ramce, szarpanej palcami, przy czym
usta spełniają rolę 'rezonatora.
drumla
drzewo — popularna nazwa grupy in- na której wykonuje się melodię; pod-
strumentów "dętych drewnianych w czas gry powietrze, doprowadzone
zespole orkiestrowym. ustami przez osobną rurkę (d ) lub
wtłaczane przy pomocy specjalnego
d. s. — skr. zam. ' d a l segno.
mieszka, przechodzi do piszczałek z
dualizm harmoniczny (z łac. duniis = = worka umieszczonego pod pachą i
podwójny) — teoria H. Riemanna naciskanego ramieniem; zależnie od
oparta na koncepcji G. Zarlina (XVI terenu dudy występują w różnych
w.), rozszerzonej przez A. Ot-tingena odmianach i przyjmują rozmaite na-
( X I X w.); za punkt wyjścia przyjmuje zwy, np. kozioł, koza (nie kobza!), we
ona przeciwstawienie trój-dźwięku Francji musette, w Anglii bagpipe, w
molowego trójdźwiękowi durowemu; Niemczech Dudelsack, we Włoszech
jeżeli trójdźwięk durowy ma swoje piva.
uzasadnienie w alikwotach, to wg
powyższej koncepcji trójdźwięk
molowy może mieć swoje źródło w
hipotetycznych alikwotach roz-
wijających się w kierunku w dół:
rozwinięta teoria dualizmu konsek-
wentnie przeprowadza wszystkie zwią-
zki harmoniczne w oparciu o tę za-
sadę; została jednak całkowicie za-
rzucona, jako pozbawiona podstaw
fizycznych.
dudnienie — zjawisko akustyczne po-
dające na równomiernie następującym
po sobie wzmacnianiu i osłabianiu
słyszanego dźwięku; dudnienie
Powstaje przez nakładanie się dwóch dudy
fa' głosowych o zbliżonych często-
tliwościach drgań, przy czym często- duet (z wł. duello, od due = dwa) — 1.
tliwość słyszanego dźwięku jest śred- zespół wykonawczy złożony z dwóch
"ia. arytmetyczną częstotliwości obu śpiewaków. 2. samodzielny utwór
Współdziałających dźwięków. wokalny na dwa głosy lub fragment
dużej formy instrumentalno-wokal-nej,
widy — jeden z najstarszych dętych np. opery, operetki, kantaty, oratorium
'nstrumentów ludowych; składa się z itp., wykonywany przez dwóch
^a) skórzanego worka będącego śpiewaków, utrzymany w swobodnej
zbiornikiem powietrza; b) jednej (lub formie; zob. też *duo.
i?cej) piszczałki, zwanej bakiem, «tóra
wydaje stale ten sam niski, duet kameralny — instrumentalno--
w - burdonowy dźwięk; oraz c) tzw.
wokalna forma muzyki świeckiej,
Pr zebierki, tj. piszczałki z otworami,
stworzona przez A. Steffaniego (1683),
ł»
51
w której dwa samodzielne, koncertu- dur-moll (z łac. durus — twardy, mollis b) gamy krzyżykowe rozpoczynające się od V stopnia (od 'dominanty)
jące głosy oparte są na "basie cyfro- = miękki) — durowy moll, tj. skala gamy posiadającej o jeden krzyżyk mniej:
wanym; zob. też 'bicinium. molowa z elementem durowym,
uzyskanym przez podwyższenie VII nazwa
ilość
duet kościelny — wokalna forma mu- stopnia celem otrzymania dźwięku krzyżyków
zyki kościelnej z XV—XVIII w. w prowadzącego na tonikę; jest to skala G-dur G A H c de fis g
formie *arii da capo lub o budowie 1
molowa melodyczna. D-dur d e lis g a k cis1 d1
imitacyjnej (zob. *imitacja) przezna- 2
A-dur A H cis d e fis gis a
czona do wykonania przez 2 glosy. durowa skala (z łac. durus = twardy) 3
E-dur e fis gis a li cis1 dis1 e1 4
lub majorowa — skala złożona z 7 H-dur H cis dis e. fis gis ais h
dumka (ukr.) — ukraińska pieśń ludowa dźwięków (stopni) powtarzających się Fis-dur fis gis ais h cis1 dis1 eis1 fis'
o charakterze lirycznym lub epickim, w każdej oktawie, posiadająca półtony Cis-dur cis dis eis fis gis ais his cis1
wykonywana zwykle z to- między stopniami III—IV oraz VII— itd.
warzyszeniem 'bandury. VIII (= I); między pozostałymi
sąsiednimi stopniami są odległości c) gamy bemolowe rozpoczynające się od IV stopnia (od *
duo (łac. dwa) — 1. zespól wyko- całotonowe; charakterystyczny jest tu gamy posiadającej o jeden bemol mniej:
nawczy złożony z dwóch instrumen- postęp dwóch całych tonów, dający
talistów. 2. swobodny utwór instru- interwał tercji wielkiej między
mentalny, często zbudowany wg reguł Uość
stopniami I—III; na poniższym bemoli
cyklu "sonatowego, przeznaczony na schemacie podane są odległości całych F-dur / g a b c1 d1 e1 f1
dwa instrumenty (np. na dwoje 1
tonów (1) i półtonów (g) między B-dur B c d es f g1 a b 2
skrzypiec). sąsiednimi stopniami skali durowej, Es-dur es f g as b c d1 es1 3
tzw. naturalnej (zob. *moll-dur): As-dur As B c des es f g1 as 4
duodecyma (z łac. duodecimus = dwu- stopnie: I II III IV V VI VII V I I I = I Des-dur des es f ges as b c des 1
nasty) — odległość ('interwał) między 5
Ges-dur ' Ges As B ces des es / ges
dwoma dźwiękami, z których wyższy 6
Ces-dur ces des es fes ges as b ces1
notowany jest na dwunastym miejscu
odległość: itd.
w układzie pięcioliniowym (licząc ko-
lejne pola i linie) w stosunku do l l durowy trójdźwięk lub wielki, albo wierzchnią a spodnią płytą skrzypiec i
niższego, np. c'-g!; duodecyma odpo- np.: c d majorowy — "trójdźwięk złożony pokrewnych instrumentów smycz-
wiada sumie interwałów * oktawy i * * tercji wielkiej i tercji małej w obrę- kowych; umiejscowiony Pod prawą nóżką
e f
kwinty. We kwinty czystej, np. c-e-g. Wystę- 'podstawka, służy do kon_ strukcyjnego
durowe flamy — skale 'durowe roz- P"je na stopniach: I (tonika), IV usztywnienia pud}a
duola (z łac. duo = dwa) — figura poczynające się od określonych dźwię- (subdominanta) i V (dominanta)
rytmiczna składająca się z dwóch ków (w dowolnej oktawie), od których * skali durowej naturalnej oraz dux (łac. wódz) — da*na nazwa 'tematu w
zamiast z trzech nut tej samej war- przybierają swe nazwy; poniższe ze- *• stopniach V i VI w skali molowej 'łudzę, wystepującego w jednym głosie,
""ttmonicznej; trójdźwięk durowy ma powtar2anego na_ stępnie kolejno przez
, 4. stawienie obejmuje gamy durowe na-
naturalną genezę w szeregu alikwo- ws2ystkie po _ zostałe głosy jako tzw.
turalne do 7 znaków chromatycznych
tości czasowej; np.: o Jj zamiast 6 włącznie (zob. 'koło kwintowe, *t°' ~*i W którym 6 pierwszych skład- *coif,es (dosł.: towarzysz), czyli
I I I ; duola, oznaczana w nutach nacja): j~™w pokrywa się ze składnikami J *odpowie<j^
a) gama C-dur złożona z dźwięków zwięku durowego zbudowanego
cyfrą 2, powstaje z podziału trójdzielnej dźwięku zasadniczym, tj. naj- dwuchórowośc — zob. •polichóro. wość.
jednostki rytmicznej na dwie równe szeregu naturalnego, t j . bez żadnych
(Pierwszym) tego szeregu, m alikwot y:
części. krzyżyków i bemoli: dźwięki: c d e dwukreślna oktawa — zob. 'oktawa
czwarty, piąty , przedstawiają 'klawiatura.
f g a. h c1 bezpośrednio ek durowy.
dur (z Jac. durus = twardy), major l u b
tryb durowy, majorowy — gatunek stopnie: *»*• dwunastotouowa skala (ścijie: szereg
'skali, 'gamy, "tonacji lub 'trójdźwięku w I II III IV V VI VII V I I I = I * " niew ielki drewniany słupek dwunastopółtonowy) — szereg 12
odróżnieniu od gatunku *moll. rolę rozporki między dźwięków ułożonych w następstwach

53
52
półtonowych w ramach każdej oktawy;
szereg ten, równobrzmiący ze skalą
chromatyczną, w przeciwieństwie do
niej nie posiada dźwięku centralnego, a
składniki jego — zależności
funkcyjnej; na szeregu dwu-
nastopółtonowym oparta jest tzw.
muzyka atonalna (por. "atonalność,
*dodekafonia).
dyminucja (lać. diminutio — zmniej-
szenie) — powtórzenie motywu lub
tematu w krótszych (zwykle dwukrotnie)
wartościach rytmicznych; jeden ze
sposobów *imitacji; odwrotnością jest
*augmentacja.
dynamika (z gr. dgnamikós = posia-
dający siłę) — określenie wszystkich
zjawisk związanych z głośnością
dźwięków i j ej zmianami w utworze
(zob. *znaki dynamiki).
dyrygent (z łac. dirigens = kierujący) —
muzyk kierujący zespołem
orkiestrowym lub chóralnym za po-
mocą "taktowania i umownych ruchów
rąk; zadaniem dyrygenta jest
przygotowanie artystycznego wyko-
nania utworu przez zespół.
dyrygentura (z łac. dirigens = kierujący)
— 1. całokształt problemów
związanych z "dyrygowaniem. 2. nauka
dyrygowania.
dyrygowanie (z lać. dirigere = kierować)
— funkcja "dyrygenta polegająca na
kierowaniu zespołem or-kiestralnym lub
chóralnym podczas wykonywania
utworu za pomocą taktowania i innych
ruchów rąk, 'batuty i mimiki twarzy;
ruchy te wyrażają wszystkie elementy
wykonawcze utworu (metrum, tempo,
dynamikę, artykulację, frazowanie,
miejsca wejść instrumentów solowych i
grup instrumentalnych itp.).
54
dysonans (z łac. dissonans = niezgodnie
brzmiący) — współbrzmienie (dysonans
harmoniczny) lub następstwo
(dysonans melodyczny) co najmniej
dwóch różnej wysokości dźwięków,
które dają wrażenie niezgodnego
brzmienia; przeciwieństwem jest
konsonans; pojęcie dysonansu zmieniało
się często, zależnie od okresu
historycznego; teoria okresu klasycznego
uznała za dysonanse następujące
interwaly: "sekundę, "sep-tymę,
wszystkie interwały "zwiększone i
"zmniejszone, a ponadto -— wszystkie
"akordy, z wyjątkiem trój-dźwięków
durowych i molowych (zob. też
"rozwiązanie); w muzyce współczesnej
pojęcie dysonansu zmieniło się
radykalnie, lecz jeszcze nie zostało
teoretycznie sprecyzowane.
dyszkaut {z lać. discantus) •—wysoki
głos dziecięcy.
dytyramb (gr. dythyrambos) — w sta-
rożytnej Grecji uroczysta pieśń chó-
ralna, wykonywana z towarzyszeniem
"aulosu i tańca podczas uroczystości
świątecznych ku czci bożka Dionizosa
przez uczestników przebranych w skóry
kozłów (gr. Iragos).
dzwonki (wł. campanelli; skr. Cmpl-lub
Cmpnl.) — instrument perkusyjny
podobny do ksylofonu o skali <7a-c6;
na drewnianej ramie ułożone są
metalowe płytki, w które uderza się
drewnianymi pałeczkami; udosko-
nalone na początku XX w. dzwonk'
zaopatrzone są w klawiaturę, podob-
nie j ak *czelesta.
dzwony (wl. campane; skr. Cmpn. lub
Camp.) — instrument perkusyjny o
określonej wysokości dźwięku, złożony
z różnej wielkości dzwonó w
sporządzonych zwykle ze spiżu, tj. ze
stopu miedzi (76 % ) i cyny (24%);
dzięki dużej ilości wysokich alikwotów
dzwony odznaczają się
charakterystyczną soczystą, szczegól-
nie pełną i dźwięczną barwą; ze
względów praktycznych zastosowanie
zwykłych dzwonów w zespole
orkiestrowym jest prawie niemożliwe
(dzwon o wysokości brzmienia c* przy
średnicy 42 cm waży 45 kg; dzwon o
wysokości c1 ma średnicę 152 cm i waży
2083 kg; największy dzwon na świecie,
tzw. car-kołokoł w Moskwie na Kremlu,
ma 6,6 m średnicy i waży ok. 200 ton);
zob. "dzwony orkiestrowe, "dzwonki,
*ca-rillon.
dzwony orkiestrowe (wł. campane; skr.
Camp. lub Cmpn.) — instrument
perkusyjny zastępujący oryginalne
"dzwony w orkiestrze, w postaci
metalowych (mosiężnych) rur lub
Półkul strojonych od c do /', zawie-
szonych w dwóch szeregach na ra mie;
dźwięk wydobywa się przez uderzanie
w nie młotkiem o główce obciągniętej
filcem lub skórą; brzmią bardzo
dźwięcznie i donośnie.
dzwony
orkiestrowe
dźwięk — słyszalne zjawiska akustyczne
wywołane przez drgania "źródła
dźwięku; głównymi cechami dźwięku
są: wysokość (ściśle określona lub
nieokreślona), głośność, barwa i czas
trwania.
dźwięk centralny — główny dźwięk,
najczęściej początkowy, gamy dia-
tonicznej (np. tonika w gamach
durowych lub molowych), od którego
uzależnione są w sposób funkcyjny
(zob. "funkcja harmoniczna) wszystkie
inne dźwięki składowe gamy.
dźwięk prowadzący — składnik gamy
diatonicznej dążący do przejścia na
sąsiedni dźwięk wyższy (dolny dźwięk
prowadzący) lub niższy (górny dźwięk
prowadzący) oddalony od niego o pół-
ton; w gamach durowych i molowych
(harmonicznych i melodycznych) naj-
ważniejsze znaczenie prowadzące ma
dźwięk na V I I stopniu (zwany też
niezbyt szczęśliwie nutą charakte-
rystyczną), dążący do przejścia na
stopień V I I I ( = I) , czyli na "tonikę,
np. w gamie C-dur: h-* c1.
dźwięk strojowy — dźwięk o ściśle
określonej wysokości, przyjęty jako
podstawowy przy strojeniu instru-
mentów muzycznych; w starogrec-kim
systemie dźwiękowym był to jego
najniższy dźwięk, tzw. proslam-
banómenos (A wielkie), którego ok-
tawa (a małe) była podstawą stroju
"kithary; przez długi czas dźwięk
strojowy (a małe, później a raz-kreślne)
nie miał ściśle ustalonej jednolicie
wysokości; zależało to najczęściej od
warunków miejscowych, np. od stroju
miejscowych organów; stąd też w
różnych miastach wysokość dźwięku a1
była różna (rozbieżności wynosiły od ok.
390 do ok. 480 drgań na sęk.); w r.
1858
55
Akademia Paryska zatwierdziła jed-
nolity strój obowiązujący a 1 = 435
drgań na sęk. (tzw. *diapason nor-
mal); wobec stałych tendencji wzro-
stowych przyjęto w r. 1939 na mię-
dzynarodowej konferencji w. Londynie
obowiązujący obecnie strój a1 = = 440
drgań na sęk.
dźwięki obce — w strukturach har-
moniki funkcyjnej dźwięki nie należące
do akordów budowanych wg
E, e — 1. nazwa kolejnego trzeciego
dźwięku w podstawowym szeregu
diatonicznym, licząc od dźwięku C w
dowolnej oktawie; odpowiada mu
sylabowa nazwa mi (zob. 'solmi-
zacja); pisownia i nazwy dźwięku E
w różnych 'oktawach — zob. 'kla-
wiatura, 'nazwy dźwięków. 2. E —
umowny skrót dla 'tonacji, 'gamy lub
'trójdźwięku E-dur; e — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku e-moll. 3.
pierwsza (najwyżej strojona: e ' ) struna
skrzypiec. 4. e lub ed (przed
spółgłoskami), wł. i, np. rallenlando e
diminuendo = zwalniając i ściszając.
echo (z gr.) — 1. zjawisko odbicia się
fali głosowej od jakiejś przeszkody lub
od szeregu kolejnych przeszkód (echo
wielokrotne), powodujące powtórne lub
kilkakrotne słyszenie zjawiska
głosowego (np. dźwięku); jeżeli źródło
dźwięku znajduje się w pobliżu
obserwatora, warunkiem słyszalności
echa, częstego zjawiska w górach, jest
co najmniej 17-metrowa odległość
obserwatora od przeszkody,
56
zasady tercjowej, traktowane j a k o
elementy dysonujące o charakterze
dysonansów melodycznych zabarwia-
jących strukturę akordową bez zmie-
niania jej istoty; dźwięki obce mogą być
diatoniczne, t j . składające się z
dźwięków danej tonacji, lub chro-
matyczne, powstałe przez 'alteracje. Tu
należą opóźnienia, wyprzedzenia
(antycypacje), dźwięki oderwane, za-
mienne, pomocnicze (wg terminologii K.
Sikorskiego).
co wynika z prędkości fali głosowej i
ze zdolności ucha do odróżniania
powtarzających się z pewną często-
tliwością odgłosów. 2. głos stosowany
w dawnych organach (XVIII w.).
ecossaise (wym. ekosez; fr., od ecos-sais
— szkocki) — typ jednego z naj-
starszych tańców szkockich, wykony-
wanego pierwotnie z towarzyszeniem
dud, utrzymanego w szybkim tempie,
w metrum nieparzystym: \ lub 3t; na
przełomie XVI i XVII w. przedostał się
do Francji, gdzie zyskał dużą
popularność na równi z 'me-nuetem,
jako jeden z gatunków tanecznych
występujących pod ogólna nazwą
'anglaise. W XVIII i XIX w. nazwę
ecossaise stosowano dla tańców
angielskich utrzymanych w metrum
parzystym (J), występujących w formie
stylizowanej (L. v. Beetho-ven, F.
Schubert, F. Chopin).
E-dnr — 1. 'gama lub 'tonacja durowa
z czterema krzyżykami (fts> cis, gis,
dis); zob. 'durowe gamy-2. 'trójdźwięk
durowy e-gis-h.
ety — popularna nazwa dwóch ot-
worów rezonansowych w wierzchniej
płycie skrzypiec i instrumentów
pokrewnych, w kształcie litery /.
egualc (wł.) — równo, jednakowo,
podobnie; określenie wykonawcze; poci
eguali — głosy równe.
Els, eis — nazwa podwyższonego o
półton dźwięku E, równobrzmiącego w
systemie równomiernie temperowanym,
z dźwiękiem F (zob. 'klawiatura,
'nazwy dźwięków).
Eisls, eisis — nazwa podwyższonego o
cały ton dźwięku E (zob. 'klawiatura,
'nazwy dźwięków).
ekspozycja (z lać. ezpositio = wyłożenie,
rozwinięcie) — I. pierwsza część 'formy
sonatowej, w której przedstawione są
kolejno dwa tematy. 2. w fudze:
pierwsza część, czyli pierwsze
'przeprowadzenie tematu kolejno przez
wszystkie głosy biorące udział w
utworze.
ckspresjonizm w muzyce (z łac.
czpressio = wyrażenie, przedstawie-
">«) — naz wa zaczerpnięta z termi-
nologii używanej w zakresie sztuk
Plastycznych, w odniesieniu do stylu
•"""yki z początku XX w., szcze-
8*lnie w Niemczech i Austrii, stano-
reakcję na styl reprezento-przez
'impresjonizm; istotą .-jsjonizmu jest
przeniesienie cenni zainteresowania z
wrażeń uzy-^*anych ze świata
zewnętrznego na l¥ n^ a czysto
subiektywne, do-własnej osobowości;
stąd abstrakcyjne, zrywające z
*6W ~4 tradycją, oraz całkowicie _ _ _
orskie brzmienia harmoniczne;
ViKV1rł« J
— muzyka dodekafo-
'ćwierćtonowa itp.
elejjia (z gr. elegeia, od elegos = lament,
śpiew żałobny) — pieśń lub krótki
utwór instrumentalny o poważnym,
melancholijnym charakterze.
elektroakustyka (z gr. elektron = bur-
sztyn, oraz 'akustyka) — dział akustyki
zajmujący się drganiami elek-
tromagnetycznymi i związanymi z nimi
zjawiskami; elektroakustyka muzyczna
ogranicza się do zjawisk związanych z
drganiami elektromagnetycznymi
występującymi w muzyce.
elektroniczna muzyka — rodzaj współ-
czesnej techniki kompozytorskiej, której
materiałem są tony proste, dźwięki i
inne odgłosy tworzone na drodze
elektronicznej i utrwalane na taśmie
magnetofonowej; wprowadzona eks-
perymentalnie przez H. Eimerta w studio
radia w Kolonii (1952), daje
nieograniczone możliwości uzyskiwania
nowych efektów akustycznych; ujemną
jej stroną jest wyeliminowanie
indywidualnego czynnika odtwórczego;
do najwybitniejszych kompozytorów
należą: H. Eimert, E. Kfenek, K.
Stockhausen, P. Bou-lez, B. Maderna; w
Polsce W. Ko-toński, K. Penderecki, B.
Schaffer i in.
elektryczne instrumenty, czyli elek-
trofony — instrumenty muzyczne, w
których dźwięk albo jest wzmocniony
na drodze elektrycznej, albo powstaje
przez impulsy elektryczne; do
pierwszych należą elektryczne
fortepiany, wiolonczele, gitary itd., do
drugich zaś szereg całkowicie nowych
instrumentów, w których źródłem
dźwięku są drgania elektryczne, np.
elektrofon, fale Marte-nota, hellertion,
magneton, neo-Bech-stein,
thereminovox, trautonium, su-
perpiano i in.; instrumenty tej ostat-
57
niej grupy, które pojawiły się w pierw-
szych dziesiątkach lat XX w., dają w
wielu wypadkach nieograniczone
możliwości w zakresie dynamiki, wy-
sokości, czasu trwania, a często i barwy
dźwięków, jednak większość ich nie
zyskała trwałej popularności.
elizja (z łac. etisio = wypychanie) —
w przebiegu formalnym utworu —
wypadnięcie części lub całego taktu
należącego do kończącej się jednostki
formotwórczej (zdania, frazy, okresu)
na skutek wcześniejszego rozpoczęcia
się następnej jednostki.
cmbouehure (wym. anbusziir; fr.) —
1. ustnik w instrumentach dętych
przykładany do warg, a nie wkładany
do ust, a więc w instrumentach
blaszanych i we flecie. 2. właściwe
ustawienie warg, języka i oddechu w
technice zadęcia na wyżej wymie-
nionych instrumentach.
emisja głosu (z łac. emissio = wy-
puszczanie) — 1. wydobywanie głosu
przez śpiewającego. 2. nauka kształ-
towania głosu uwzględniająca wszy-
stkie elementy fizjologiczne, akustyczne
i artystyczne.
e-moll — 'gama lub 'tonacja molowa z
jednym 'krzyżykiem (fis), równoległa
do *G-dur; zob. 'molowe gamy. 2.
'trójdźwięk molowy e-g-h.
en dehors (wym. andeór;
fr. na ze-
wnątrz) — wskazówka w partyturze i
głosach instrumentalnych nakazuj ąca
wyraziste wydobywanie dźwięku z
instrumentów dętych; instrumentalista
często wówczas wstaje, a zawsze
podnosi wylot instrumentu w górę.
cnergico (wym. enerdżiko; wł.) —
energicznie; określenie wykonawcze.
58
euflando (wł., od enfiare = nabrzmie-
wać, puchnąć) — efekt dynamiczny
polegający na nabrzmiewaniu głośności
(crescendo) i następującym zaraz po
nim ściszaniu (decrescendo), wyrażany
w nutach w sposób następujący:
enharmonia (z gr. enarmónios ~ =
zgodny, enharmoniczny) — w muzyce
tradycyjnej właściwość równomiernie
temperowanego systemu dźwiękowego
polegająca na niezmienności wysokości
brzmienia dźwięków przy zmianie ich
nazwy i pisowni (tzw. dźwięki
enharmonicz-ne, np. / = geses; zob.
'nazwy dźwięków).
enharmoniczne dźwięki — w systemie
równomiernie temperowanym dźwięki
posiadające tę samą wysokość brzmienia
przy zastosowaniu różnej nazwy i
pisowni, np. c = = his = deses, dis = es
— feses, gis = as; zob. 'enharmonia,
'nazwy dźwięków.
enharmoniczne gamy lub enharrno-
nlcznie równoważne gamy — dwie
gamy durowe lub dwie molowe o
identycznym brzmieniu, lecz o różnej
nazwie i różnej pisowni kolejnych
składników; zob. 'enharmonia, 'koło
kwintowe.
ensemble (wym. ansśmbl; fr.) •—
'ansambl.
entr'acte (wym. antrakt; fr.) -~
'antrakt.
cntrata (wł.) — 'intrada.
Eola harfa — zob. 'harfa Eola.
, colodiou, eolodlkon oraz eolo-
melodikon lub choraleon — różne
formy ręcznego instrumentu miecho-
wego, w którym dźwięk wywołany jest
przez prąd zgęszczonego powietrza,
płynący z miecha i uderzający w
metalowe języczki; były to prototypy
guzikowe 'akordeonu, konstruowane
w wielu krajach w pierwszych latach
XIX w.
eolska skala (Eolowie — plemię sta-
rogreckie) — starogrecka, a także
'modalna (średniowieczna) skala roz-
poczynająca się od dźwięku a, rów-
nobrzmiąca z gamą a-moll naturalną;
eolska septyma — charakterystyczna
mała septyma występująca między I a
VII stopniem skali eolskiej, a więc w
skali molowej naturalnej.
epilog (z gr. epilogos = końcowy ustęp
mowy) — 1. końcowy fragment utworu,
szczególnie opery, dramatu
muzycznego i in. 2. w formie
sonatowej — końcowy ustęp
'ekspozycji, tonikalizujący główną
tonację.
epizod (z gr. epeisódion = epizod,
dygresja) — drugoplanowy odcinek
utworu, w szczególności w fudze
fragment między kolejnymi przepro-
wadzeniami tematów, w rondzie —
odcinek oddzielający sąsiadujące ze
"Oba wystąpienia głównego tematu,
czyli 'refrenu, zwany także kupletem.
woleo (wym. eroiko; wł.) — boha-
terako, triumfalnie; określenie wyko-
78 *026; ^ro ":a — nazwa /// Symfonii Es-
dur L. v. Beethovena.
**» eg — j. nazwa obniżonego o pół-
. dźwięku B (zob. -klawiatura,
n
Zw y dźwięków). 2. Es — umow-
skrót dla 'tonacji, 'gamy lub
'trójdźwięku Es-dur; es — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku es-
-moll.
Es-dur — 1. 'gama lub 'tonacja
durowa z trzema 'bemolami ( b, es,
a s ] ; zob. "durowe gamy, 2. 'trójdźwięk
durowy es-g-b.
Eses, escs — nazwa obniżonego o cały
ton dźwięku E, równobrzmiącego w
systemie równomiernie temperowanym
z dźwiękiem D (zob. 'klawiatura,
'nazwy dźwięków).
es-moll — 1. 'gama lub "tonacja
molowa z 6 bemolami (b, es, as, des,
ges, ces), równoległa do "Ges-dur; zob.
'molowe gamy. 2. 'trójdźwięk molowy
es-ges-b.
espressivo lub con espressioue (wł.) —
z wyrazem; określenie wykonawcze.
estampie (wym. estampi, prawdopod.
od starofr. eslampir = rozbrzmiewać;
prowans. eslampida; łac. slanlipes) —
prowansalska piosenka taneczna po-
pularna wśród "trubadurów w XII—
—XIV w., wykonywana z towarzy-
szeniem prostych instrumentów dę-
tych; główna forma średniowiecznej
świeckiej wokalnej i instrumentalnej
muzyki.
estetyka muzyczna (z gr. aislhelikćs = =
zdolny do odczuć) — nauka o funkcji
muzyki, kierunkach i prawach
rozwojowych, o kryteriach oceny dzieła
muzycznego jako dzieła sztuki i o
historycznym rozwoju tych kryteriów;
współczesne, postępowe poglądy
estetyczne opierają się na filozofii
marksistowskiej.
etiuda (z fr. elude, dosł.: studium, nauka)
— krótki utwór na instrument solo
przeznaczony w założeniu
59
dla celów ćwiczeniowo-technicznych;
szkolne etiudy, np. fortepianowe,
opierają się zwykle na jednym wy-
branym problemie technicznym (Czer-
ny, Cramer); etiudy koncertowe —
obok walorów dydaktycznych mają
wartość dziel artystycznych (F. Cho-
pin, F. Liszt, C. Debussy, A. Skria-bin,
S. Rachmaninow, K. Szyma-nowski).
etnografia i etnologia muzyczna (z gr.
etlinos = naród, lud, grdpho = piszę,
logos = nauka) — nauki zajmujące się
badaniem ludowej twórczości mu-
zycznej, czyli folkloru, różnych epok i
kultur oraz wszelkich związanych z nią
zjawisk kulturowych; etnografia
zajmuje się stroną opisową (gro-
madzenie, rejestrowanie i systematy-
f 2*? Możliwe jest uzyskanie
I", f — 1. nazwa kolejnego czwartego
dźwięku w podstawowym szeregu
diatonicznym, licząc od dźwięku C w
dowolnej oktawie; odpowiada mu
sylabowa nazwa fa (zob "solmizacja);
pisownia i nazwy dźwięku F w róż-
nych oktawach — zob. "klawiatura,
"nazwy dźwięków. 2. F — umowny
skrót dla "tonacji, "gamy lub "trój-
dźwięku F-dur; f — dla tonacji, gamy
lub trójdźwięku f-moll. 3. nazwa
kluczy, do których należy "klucz
basowy.
f—skr. zam. *forle (zob. "znaki dy-
namiki).
fa — sylabowa nazwa dźwięku f w
każdej oktawie (zob. "solmizacja,
"nazwy dźwięków).
60
ka materiału), etnologia zaś — stroną
analityczną (porównywanie, szukanie
związków, wpływów, wyciąganie
wniosków).
cufon — (z gr. eufonos = dobrze, mile
brzmiący) — instrument perkusyjny
skonstruowany przez Chladniego
(1790), składający się z szeregu różnej
długości rur szklanych pocieranych
zwilżoną dłonią.
cufonlum (z gr. eufonos = dobrze lub
mile brzmiący): 1. lub baryton — duży,
niskobrzmiący instrument dęty
blaszany z 4 wentylami, skonstruo-
wany przez Sommera (1843), stoso-
wany w orkiestrze dętej zamiennie z
sakshornem barytonowym. 2. glos
organowy.
fagot (wł. fagollo — dosł.: wiązka, pęk;
skr. Fg.) — niskobrzmiący instrument
dęty drewniany o skali Bi — es2; tworzą
go dwie połączone ze sobą piszczałki
różnej długości z ustnikiem o
podwójnym stroiku, osadzonym na
wygiętej rurce; najsilniej, najbardziej
wyraziście brzmią niskie dźwięki
fagotu, wysokie są łagodne, niezbyt
donośne, jakby wymuszone; odmiana
fagotu — kontrafagot (skr. Cfg.) o bar-
wie bardziej ponurej, ma piszczałkę
zgiętą we czworo i zwykle bywa w ca-
łości budowany z metalu; stanowi
przedłużenie skali dźwiękowej fagotu
w kierunku basowym (B, -f) .
fagotto (wł.) = "fagot.
kontrafagot
faktura (z łac. factura = wykonanie
czegoś, obróbka, budowa) — rodzaj
utytych przez kompozytora środków
technicznych i sposób ich realizowa-
nia w kompozycji; najczęściej mówi
się. o fakturze z punktu widzenia
techniki użycia współbrzmień i pro-
wadzenia głosów, odróżniając fakturę
Polifoniczną od homofonicznej (zob.
Polifonia, "homofonia); faktura o-
*nacza również rodzaj użytych przez
kompozytora środków właściwych da-
*łj technice instrumentalnej lu b vro-
~*™eJ» np. fortepianowa, chóralna,
"•tyczkowa.
*»Maitenota (fr. ondes Marlenol) —
^™TfCzny instrument klawiszowy
wW«leziony w r. 1928 przez M. Mar-
^^ we Francji; stosowana jest na
^ ^ w zasadzie gra
fagot jednogłosowa przy
dużej
elektów dynamicznych i bar-
wnych; czas trwania dźwięku może
być nieograniczony.
talset (wł. falsetto) lub fistuła albo też
rejestr głowowy — rodzaj głosu
sztucznie wydobywanego wskutek na-
prężenia pewnych mięśni w krtani, co
powoduje dwukrotnie większą
częstotliwość drgań strun głosowych, a
więc brzmienie o oktawę wyższe od
normalnej skali śpiewającego; technika
śpiewania falsetem, popularna w XVI
w., umożliwiała śpiewakom
wykonywanie arii i pieśni przezna-
czonych na głosy żeńskie.
falso bordone zob. *fauxbourdon.
fandaugo (hiszp.) —
andaluzyjski taniec w umiarkowanym
tempie, w metrum trójdzielnym (8, 4),
wykonywany z akompaniamentem gi-
tary i kastanietów; w postaci styli-
zowanej występuje m. in. w operze
Wesele Figara W. A. Mozarta.
fanfara (wl.) — 1. krótka melodia oparta
zwykle na dźwiękach rozłożonego
trójdźwięku durowego, wykonywana
najczęściej na trąbce (naturalnej), np.
jako sygnał rozpoczęcia uroczystości
lub jako hasło wojskowe. 2. nazwa
dawnego typu małej orkiestry *dętej. 3.
trąbka bezwenty-lowa (naturalna), czyli
sygnałówka.
fantazju — 1. utwór instrumentalny,
często o charakterze wirtuozowskim,
swobodnie zestawiający różne melodie
operowe, operetkowe lub ludowe
(zob. też *potpourri, "parafraza).
2. oryginalny utwór instrumentalny
oparty na wielu kontrastujących ze
sobą tematach (zob. także "rapsodia).
3. fantazja chorałowa — forma opra-
cowania "chorału uprawiana w XVII i
XVIII w., pokrewna "przygrywce
chorałowej (J.S. Bach).
61
lauxbourdon (wym. foburdą; fr., od faux
= fałszywy; wl. falso bordone) — 1.
rodzaj pierwotnej techniki wielo-
głosowej (trzygłosowej) stosowanej
początkowo w Anglii (XV w.), roz-
powszechnionej następnie w szkole
burgundzkiej, polegającej na towa-
rzyszeniu melodii w równoległych
tercjach i sekstach, co przedstawiało
pochody równoległych akordów sek-
stowych.
favola in inusica (wł. bajka w muzyce),
fauola pastorale (wł. bajka pasterska)
— nazwy (orni dramatycznych z
muzyką poprzedzających powstanie
opery; zob. *dramma per m lisica.
lavori (fr.) — ulubiony; Andante fauori
— tytuł popularnej miniatury
fortepianowej L. v. Beethovena.
F-dur — 1. *gama lub *tonacja durowa z
jednym *bemolem (6); zob. "durowe
gamy. 2. "trójdźwięk durowy f-a-c.
fermata (wł., dosi.: zatrzymanie) —
dowolne przedłużenie wartości ryt-
micznej, oznaczane w nutach za pomocą
znaku /^ umieszczonego nad nutą, nad
współbrzmiącymi mitami iub pauzą w
utworze; spotykana jest także czasem
spolszczona nazwa: korona.
fcroce (wym. ferocze; wł.) — dziko,
namiętnie; określenie wykonawcze.
Fes, fes — 1. nazwa obniżonego o półton
dźwięku F, równobrzmiącego w
systemie równomiernie temperowanym z
dźwiękiem E (zob. "klawiatura, 'nazwy
dźwięków). 2. Fes — umowny skrót
dla "tonacji, "gamy lub "trójdźwięku
Fes-dur; fes —
62
dla tonacji, gamy lub trójdźwięku fes-
moll.
Feses, feses — 1. nazwa obniżonego o
cały ton dźwięku F (zob. "klawiatura,
"nazwy dźwięków), równobrzmiącego
w systemie temperowanym z utwór chorałowy na organy (zob.
dźwiękiem Es albo Dis.
festiwal muzyczny (ang. festiual) — cykl
uroczystych koncertów i imprez
muzycznych organizowanych zwykle
pod jakimś hasłem, np. uczczenia
rocznicy, pamięci jakiegoś kompozy-
tora itp.; do najbardziej znanych należą
coroczne festiwale Międzynarodowego
Towarzystwa Muzyki Współczesnej (od
r. 1923); w Pradze odbywają się
coroczne festiwale „Prażskie Jaro"
(„Praska Wiosna"); w Polsce —
jesienne festiwale muzyczne
„Warszawska Jesień" (od r. 1956),
coroczne festiwale chopinowskie w
Dusznikach (w połowie sierpnia) i in.
ff — skrótowe oznaczenie zam. for-
tissimo (zob. "forte, "znaki dynamiki).
Fg — skr. zam. *fagollo.
fiatl (wł., od flato = oddech) — ogólna
nazwa włoska instrumentów dętych,
tzw. aerofonów.
lidel (z łac. fldes = struna; niem. Fiedel;
fr. (ideille, vielle] — pierwotny
instrument, smyczkowy spotykany w
Europie od VIII w., prototyp póź-
niejszych "wiol, "skrzypiec i innych;
posiadał płaskie, zwykle owalne pudło
zaopatrzone w podstawek i otwory
rezonansowe oraz krótką, szeroka
szyjkę.
figuraeja (z łac. figuratio = kształto-
wanie) — 1. w muzyce wielogłosowej
XV—XVI w. swobodne rozwijanie linii
melodycznej jakiegoś głosu w drobnych
wartościach rytmicznych na tle melodii
innego głosu (np. zaczerpniętej z
chorału), utrzymanej w dłuższych
wartościach; chora! figu-rouiany —
"preludium chorałowe), w którym
pewna charakterystyczna figura
powtarza się często w różnych głosach
na tle dłuższych wartości rytmicznych.
2. przetwarzanie przez kompozytora
motywów rytmicznych, melodycznych
lub współbrzmień akordowych danego
tematu w drobniejszych wartościach
rytmicznych, często w połączeniu z
ozdobnikami, z zastosowaniem
dźwięków przejściowych itp. (np. w
wariacjach); stąd można mówili o
flgurowanej melodii, o figu-rowanym
basie itp.; można też mówić o flguracji
harmonicznej (np. bas *Albertiego) lub
melodycznej.
filharmonia (z gr. philćo = lubię, har-
monia = zgodność) — instytucja lub
stowarzyszenie organizujące koncerty
publiczne.
flnalls (łac. końcowy) — końcowy,
Podstawowy, centralny dźwięk melodii
w skalach modalnych; odpowiednik
*toniki w systemie dur-moll.
"••• (wł. finale) — końcowa część
wielkiego, często wieloczęściowego
utworu, np. w "sonacie, *symfoniii,
'operze.
nn* (wł.) — koniec; w nutach oznaka
miejsce zakończenia utworu, 'którym
powtórzenie pewnej partii określono
skrótowo, np. 'da capa
flauto (wł.) — "flet. (wł., dosł.: kwiat, ozdoba)
— "Obnik, figura ozdobna, ściśle ozna-
lub improwizowana w wo-
kalnej muzyce, tworząca efektowną
"figurację melodyczną na jednej sy-
labie tekstu, najczęściej na niezmien-
nej harmonii akompaniamentu.
Fis, fis — 1. nazwa podwyższonego o
półton dźwięku F (zob. "klawiatura,
"nazwy dźwięków). Z. Fis — umowny
skrót dla "tonacji, "gamy lub
"trójdźwięku Fis-dur; fis — dla to-
nacji, gamy lub trójdźwięku fis-moll.
Fis-dur — 1. "gama lub "tonacja
durowa z 6 krzyżykami (fis, cis, gis,
dis, ais, eis); zob. "durowe gamy. 2.
"trójdźwięk durowy fls-ais-cis.
fisharmonia (z niem. Physharmoni-ka =
harmonia miechowa od gr. physa =
miech) — zob.*harmonium.
Flsls, fisls — nazwa podwyższonego o
cały ton dźwięku F, równobrzmiącego
w systemie równomiernie tempe-
rowanym z dźwiękiem G (zob. "kla-
wiatura, "nazwy dźwięków).
fls-rooll — "gama lub "tonacja mo-
lowa z trzema krzyżykami (fis, cis,
gis}, równoległa do A-dur; zob. 'mo-
lowe gamy. 2. *trójdźwiek molowy fis-a-
cis.
flstnla — zob. "falset.
Flatterzunge (niem., dosł.: wibrujący
język) — "frullato.
flautato (wł.) — fletowo, w grze na
instrumentach smyczkowych oznacza
grę smyczkiem ponad gryfem w celu
uzyskania bardziej miękkiej,
„fletowej" barwy; zob. "sul tasto.
flażolet (z fr. flageolet) — 1. instru-"8
ment dęty drewniany, odmiana fletu 63
o wyższej skali (<z!-c'), używany w
XVIII w., a obecnie stosowany także w
niektórych utworach orkiestrowych o
bogatej obsadzie instrumentalnej. 2.
dźwięk o miękkiej, delikatnej barwie,
podobnej do barwy fletu (flażoletu),
wydobywany z instrumentów
strunowych z gryfem i z harfy przez
lekkie dotknięcie struny palcem w
określonym jej punkcie, co powoduje
powstanie tutaj węzła i eliminuje
niektóre niższe tony składowe dźwięku;
rozróżniamy fla-żolety naturalne,
uzyskiwane na pustej strunie, np.
skrzypiec, i flażolety sztuczne — na
skróconej już strunie przez naciśnięcie
jej palcem. Miejsce lekkiego dotknięcia
struny oznacza się nutą romboidalną,
uzyskany zaś dźwięk flażoletowy
może być znacznie wyższy, jak to
wskazuje poniższy przykład w folia A. Corellego z VI Sonaty skrzyp-
wypadku struny G na skrzypcach:
Het (wl. flauto; skr. Fl.) — 1. flety —
ogólna nazwa instrumentów dętych
wargowych (zob. *wargowe piszczałki.
2. flet wielki (wl. flauto grandę] —
instrument dęty drewniany z bocznym
otworem służącym do zadęcia, o wy-
sokiej skali (c'-c4), dużych możliwościach
technicznych i znacznej ruchliwości;
posiada barwę miękką i łagodną w
dźwiękach niskich, wyrazistą i ostrą w
wysokich; flet stosowany jest j a k o
instrument solowy, a w utworach
orkiestrowych powierza mu się partie
melodyczne i flgu-racyjne. 3. flet maty
(wł. flaulo piccolo}, pikulina lub pikolo
— jest mniejszą odmianą fletu
wielkiego; skala o oktawę wyższa od
fletu wielkiego (d2-/z*), dźwięk
przenikliwy,
64
bardzo ostry. 4. flet altowy jest rzadko
używaną odmianą fletu o skali niższej
od fletu wielkiego.
flet mały B
flet wielki
fletnia Pana (Pan — starogrecki bożek
leśny) — prymitywny instrument dęty
składający się ze związanych z sobą
kilku różnej długości piszczałek, z
których każda wydaje dźwięk innej
wysokości; instrument ten, spotykany
pod różnymi nazwami (w starożytnej
Grecji — syrinx, w Polsce —
multanki), uważany jest za pierwotyp
organów.
flicorni (wym. flikorni; wl.; 1. P°J-
flicorno; niem. Flugelhórner) — wioski
odpowiednik "sakshornów.
floridus lub fontrapunetus floridus
(lać.) — kontrapunkt ozdobny (dosl.
kwiecisty), tj. flgurowany, w którym,
w przeciwieństwie do techniki 'nota
contra no tam, na jeden dźwięk *can-
tus flrmus przypada więcej dźwiękow o
nieokreślonej ściśle ilości i różnic
rytmizowanych, o charakterze flgu"
racyjnym; zob. *gatunki.
FMlgelhorn (1. mn. FliigelhSrner; niem.)
— zob. "flicorni.
{-moll — 1. 'gama lub 'tonacja molowa
z 4 'bemolami (6, es, os, des),
równoległa do As-dur; zob.
•molowe gamy. 2. 'trójdźwięk molowy
f-as-c.
fokstrot (ang. fox-lrot, dosł.: lisi krok)
— popularny współczesny taniec
towarzyski pochodzenia ame-
rykańskiego, w szybkim tempie, silnie
zrytmizowany, w charakterze
marszowym, utrzymany w takcie
parzystym.
folia (hiszp.) — stary taniec portu-
galski w wolnym tempie zbliżony
charakterem do 'sarabandy; np. La
cowej op. 5.
folklor muzyczny (z ang. folklore = ™
podania ludowe) — ludowa twórczość
muzyczna: pieśni, tańce, muzyka
instrumentalna itd.; (zob. 'etnografia i
etnologia muzyczna).
'on (z gr. phone — głos, dźwięk) —
Używana w akustyce muzycznej jed-
nostka 'głośności; zakres głośności
dźwięków w używanej w muzyce "tali
dynamicznej od pp possibile
*°ff possibile dzieli się na 120 tonów.
'•negraf (z gr. phone = dźwięk, gra-
j*°_ = Piszę) — przyrząd do utrwa-
«nia dźwięków na walcu lub płycie,
5>atający na zasadzie zamiany fal
__ ""Tch na mechaniczne drgania i
połączonej z nią igły, *lobi na
powierzchni obracają-S'S spiralnie
walca lub płyty ° zmiennej
głębokości; od-uie odbywało się
drogą od-'•"1. przez wprowadzenie do
rowka ! wynaleziony w
r. 1878
muzyczny
S1
»Wniczek
przez Edisona, był prototypem prak-
tyczniejszego "gramofonu; ulepszone
fonografy służą do badań etnogra-
ficznych, wypierane jednak przez
znacznie doskonalsze 'magnetofony.
fonola (z gr. phone = dźwięk) — zob.
'pianola.
forma muzyczna — termin określa-
jący konstrukcję dzieła muzycznego z
punktu widzenia współdziałania
wszystkich elementów muzyki (rytmu,
metrum, melodyki, harmoniki,
dynamiki, agogiki i kolorystyki); formy
muzyczne dzielimy ze względu na
technikę konstrukcji, czyli ze względu na
fakturę, na: a) polifoniczne (zob.
'polifonia), np. 'kanon, 'fuga; b)
homofoniczne (zob. 'horno-fonia), np.
sonata, formy taneczne, pieśń; ze
względu na element wykonawczy
dzielimy je na: a) instrumentalne —
przeznaczone na instrumenty solowe
ewentualnie z towarzyszeniem, na
zespoły kameralne i orkiestrowe, np.
suita, kwartet, poemat symfoniczny;
b) wokalne — dla wykonania
solowego lub zespołowego, bez
współudziału instrumentów, np.
jednogłosowe pieśni ludowe, u-twory
na chór *a cappella; c) wokalno--
instrumentalne, np. pieśń solowa z
akompaniamentem, kantata, opera;
ponadto odróżniamy formy sceniczne,
jak np. opera, balet, oraz formy cy-
kliczne, np. koncert, suita itd.
forma okresowa — umowne określenie
budowy formalnej utworów dających
się podzielić na 'okresy, 'zdania, 'frazy,
tj. na odcinki symetrycznej budowy,
często ośmio-, cztero- i dwutaktowe;
spotykany niekiedy termin forma
pieśni jest dosłownym tłumaczeniem
niezręcznego terminu niemieckiego
(Liedform); zob. też *da capo.
65
1'ormu sonatowa albo alleyro sonatowe
— forma muzyki instrumentalnej
wykształcona w swej klasycznej
postaci na przełomie XVIII i XIX w. w
zasadzie jako pierwsza CZĘŚĆ
utworów zbudowanych według zasad
cyklu "sonatowego: "sonaty.
*sonatiny, *syrnfonii, *koncertu, "tria,
'kwartetu itp.; forma sonatowa, oparta na
tzw. dualizmie tematycznym, składa się
z trzech głównych odcinków; są to: a)
ekspozycjo, w której przedstawione są
oba. zwykle kontrastujące tematy po-
łączone łącznikiem, a którą zamyka
epilog; przy wykonaniu ekspozycję
zwykle się powtarza; b) przetworzenie,
polegające na poddawaniu jednego lub
obu tematów różnym zmianom
melodycznym, rytmicznym, har-
monicznym i fakturalnym; c) re-pryza,
tj. powtórzenie ekspozycji z drobnymi
zmianami, zakończona zwykle koda
(zob. *coda); w "koncercie przed
repryzą lub pomiędzy repryzą a kodą
występuje często
•kadencja dla solisty o charakterze
wirtuozowskim; forma sonatowa wy-
stępuje zwykle w pierwszej części sonaty
i innych form zbudowanych według
zasad cyklu sonatowego, i utrzymana
jest zwykle w tempie allegro (stąd nazwa
— - allegro sonatowe}; budowę formy
sonatowej mają niekiedy i inne utwory
instrumentalne, np. uwertury, poematy
symfoniczne.
lormanty — ściśle określone dla da-
nego instrumentu muzycznego zakresy
częstotliwości drgań, w obrębie których
istniejące tony składowe zostają
szczególnie silnie wzmocnione;
formanty stałe posiadają stały pod
względem wysokości zakres wzmocnienia
tonów składowych bez względu na
wysokość wykonywanego dźwięk u;
formanty zaś ruchome mają
66
zmienną wysokość, dotyczą bowiem
stale tych samych kolejnych tonów
składowych, przesuwają się więc w
związku z wysokością wydobywanego
dźwięku.
formiiix (gr.) — starogrecki instrument
strunowy szarpany bez gryfu, rodzaj
'liry.
forle (wł.; skr. f] — silnie, głośno;
forlissimo (skr. ff) — bardzo głośno;
forte-piano (skr. f p] — głośno i zu-
raz cicho; określenia dynamiczne.
fortepian (wł. pianoforle skr. Pf. lub
Pfte) — instrument strunowy kla-
wiszowy, powstał z dawnego klawi-
kordu przez zastosowanie mechanizmu
młoteczkowego (B. Cristofori, 1711),
stąd pierwotna nazwa niemiecka
fortepianu: Hammerldauier (dosł.
instrument strunowo-klawi-szowy,
.młoteczkowy); w nowoczesnym
fortepianie struny stalowe napięte są
krzyżowo na metalowej ramie po trzy
dla dźwięków wysokich i średnich, po
dwie dla niskich, po jednej dla
najniższych, przy czym struny
dźwięków niskich są dodatkowo owinięte
spiralnym drutem; skala chromatyczna
obejmuje 7 oktaw: od A, do a4, a
czasem do cs; prawy pedał służy do
przedłużania dźwięku-lewy do
tłumienia i zmiany barwy, w
niektórych instrumentach istnieje
fortepian
jeszcze trzeci, środkowy pedał pozwa-
lający na przetrzymanie dźwięku po
oderwaniu palca od klawisza; odmianą
fortepianu jest "pianino; zol). także
"piramida, "żyrafa, "pianola;
fortepian preparowany — w muzyce
współczesnej fortepian przystosowany
do nietradycyjnego sposobu wydo-
bywania dźwięków, np. przez prze-
łożenie strun papierem, granie pałe-
czkami bezpośrednio na strunach itp.
fortissimo — zob. "forte.
ferzando, forzato (wym. forcando,
forcato; wł.; skr. fa) — to samo co
'sforzando, sforzalo.
fox-trot (ang.) — zob. "fokstrot.
ff — skr. zam. forte-piano zob.
•forte.
fraza (z gr. phrdsis = sposób mówienia,
zwrot) — 1. cząstka budowy formalnej
utworu składająca się z dwóch lub
więcej motywów tworzących
zamkniętą myśl muzycz-"4 i określoną
całość wyrazową; afewłaściwie jest
czasem zwana dwu-wktem, co
pochodzi stąd, że w struk-"»ach
klasycznych często składa się fawoch
taktów; nie może to jednak
*** uważane za regułę. 2. odcinek
tworu objęty często w piśmie nu-
wym hikiem frazowym (raczej w
instrumentalnej) lub oddzie-znakami
oddechu (w muzyce
te (z gr. pnrasis = sposób
*ftaz a> Zwrot) — l - wyznaczanie ^^ w
utworze za pomocą łuków
*8> aubL**' dokonuJe teS° kompozytor łt»cz
opracowania utworu. 2. pla-;L ' lo Siczne
wyodrębnianie przez "awcę
odcinków wyrazowych e
muzycznym.
Irls lub friskii (wyrn. frisz, friszka; węg.
szybki) — druga, szybka część
"czardasza.
frottola (wł.) — popularny we Wło-
szech na przełomie XV i XVI w. typ
3- lub 4-głosowej pieśni o treści miłosnej
lub satyrycznej; najczęściej melodia
umieszczona była w głosie naj-
wyższym; towarzyszyły jej dwa lub
trzy głosy instrumentalne spełniające
rolę uzupełnienia harmonicznego.
frullato (z wł. frullare = brzęczeć,
ćwierkać; niem. Flalterzunge) — rodzaj
techniki wydobywania dźwięku i
artykulacji dźwiękowej na niektórych
instrumentach dętych, szczególnie na
flecie, polegający na szybkim,
drgającym ruchu języka, co wywołuje
brzmienie drżące o charakterze zbli-
żonym do "tremolanda.
fryflijska skala (Frygia, starożytna
kraina w Azji Mniejszej) — 1. sta-
rogrecka skala diatoniczna: d1, c1, h, u, g,
f, e, d. 2. średniowieczna, tzw. kościelna
albo "modalna. skala (III tonus lub II
modus): e, f, y, a, h, c1, d1, e ' ; frygijska
sekunda — charakterystyczna sekunda
mała e-f występująca między I a II
stopniem w skali frygijskiej.
tuga (łac. fuga = ucieczka) — najwa-
żniejsza forma muzyki polifonicznej,
która w XVII w. rozwijała się stopniowo
z "ricercaru, a osiągnęła szczyt rozwoju w
twórczości J. S. Bacha; temat ( *d u x),
pojawiający się w jednym z głosów,
powtarzany jest w odległości kwinty
przez drugi, a następnie przez pozostałe
głosy ("comes): pierwsze pojawienie się
tematu we wszystkich głosacłi, tzw.
pierwsze przeprowadzenie fugi, stanowi
ekspozycję fugi; fuga z reguły zawiera
co najmniej trzy przeprowadzenia mo-
67
gacę różnić się między sobą kolejnością
występowania tematu i odpowiedzi w
poszczególnych głosach, tonacją oraz
sposobem imitacji; kolejne
przeprowadzenia połączone są tzw.
łącznikami, w których wyzyskiwany
bywa materiał tematu lub fragmenty
głosów kontrapunktujących, tj.
współbrzmiących z tematem
występującym w jakimś glosie (zob.
'kontrapunkt); ilość głosów w fudze
waha się najczęściej od dwóch do
sześciu; obok fugi jednotematycz-nej
mogą istnieć fugi dwu- lub trzy-
tematyczne (podwójne lub potrójne),
polegające na równoczesnym stoso-
waniu dwóch lub trzech tematów; w
fudze chorałowej temat jest za-
czerpnięty z chorału; fuga może wy-
stępować jako forma samodzielna albo
też w połączeniu z inną formą
poprzedzającą, np. z preludium, tocca-tą
itd., często też wchodzi w skład
większych form cyklicznych, np. so-
naty, wariacji i in.; fuga podwójna,
potrójna — fuga opierająca się na 2,3
różnych tematach.
fugato (wł.) — część lub fragment
utworu muzycznego stanowiący naj-
częściej jednorazowe imitacyjne prze-
prowadzenie fugowe tematu (zob. *fuga).
fughetta (wym. fugetta; wł.) — mała
'fuga; forma 'polifoniczna o swo-
bodniejszej budowie i mniejszych
rozmiarach niż fuga; występuje sa-
modzielnie lub jako część składowa
większego utworu.
fujarka — prymitywny ludowy ins-
trument dęty w formie prostej pisz-
czałki z kilkoma otworami bocznymi.
68
lunebre (wł.) — smutno, żałobnie;
określenie wykonawcze; marcia fu~
nebre — marsz żałobny.
funkcja harmoniczna (z łac. functio =
= czynność) — typ zależności między
jednym dźwiękiem lub akorde m
zbudowanym na danym stopniu a in-
nymi dźwiękami lub akordami w da-
nej tonacji; najważniejsze znaczenie
mają trzy główne funkcje: tonika,
dominanta i subdominanta; zob. też
'triada.
funkcyjna harmonika — harmonika
tradycyjna, ograniczająca się do akor-
dów zbudowanych na poszczególnych
stopniach skali dur lub moll i pole-
gająca na ścisłej ich wzajemnej za-
leżności od siebie w danej tonacji;
zob. 'funkcja harmoniczna.
fuocoso (wym. fuokozo; wł.), con
fuoco — z temperamentem, ogniście;
określenie wykonawcze.
furiant — szybki ludowy taniec czeski
polegający na następstwie odcinków
utrzymanych na przemian w metrum
dwudzielnym i trójdzielnym (zob. też
'trojak).
furioso (wym. furiozó; wł.) — dziko,
porywczo, wściekle; określenie wy-
konawcze.
lusa (łac.) — wartość rytmiczna
muzyki menzuralnej, odpowiednik
współczesnej ósemki, zob. 'menzu-ralna
notacja.
ft. —oznaczenie skrótowe zani. f0'
nando zob. też 'sforzando.
elegancki, strojny, parad-., a*y'
muzyki rokokowej w E w-»
charakteryzujący się lek-
przeciwieństwie do po-Panującego
'baroku) i bo-imentyką melodii na
gj g — l. nazwa kolejnego piątego tle *mentu akordowego (homo-^o\va); w
dźwięku w szeregu diatonicznym licząc
okresie tym rozwi-instrurnentalna,
od dźwięku C w dowolnej oktawie; szcze-'wesynowa (we Francji l» J.-
odpowiada mu sylabowa nazwa soi
Ph. Rameau, w Niem-;»ie J. S. Bacha,
(zob. 'solmizacja); pisownia i nazwy we Wło-
dźwięku G w różnych oktawach —
zob. 'klawiatura, 'nazwy dźwięków. 2.
G — umowny skrót dla 'tonacji, 'gamy
lub 'trójdżwię-ku G-dur; g •— dla
tonacji, gamy lub trtjdiwięku g-moll.
3. czwarta (najniżej strojona: g) struna
skrzypiec, t*w. basek. 4. nazwa
kluczy, do których należy 'klucz
wiolinowy.
friUnde (wym. gajard; fr., dosł.:
wesoła, dziarska; wł. gagliarda) —
starofrancuski taniec o wesołym,
•kwanynj charakterze, w takcie trój-
•Wetaym; obok *pavany gagliar-d»
wchodziła w skład dwuczęściowej
•»ttv często pod nazwą 'saltarello.
popularna we wschodniej
nazwa odmiany 'dud; gaj-"
[Cyna gajdach, tj. dudziarz.
• Qalop) — szybki, skoczny
ie parzystym, spopula-
g

ryzowany w połowie XIX w.; two-

rzył zwykle ostatnią część 'kadryla.

gama (z gr. gamma = trzecia litera

alfabetu greckiego) — skala diato-
niczna, zwykle durowa lu b
molowa, której poszczególne
składniki w nie zmienionym
stosunku wzajemnych odległości
przeniesione zostały na pewną ściśle
określoną wysokość; dźwięk
centralny, tj. tonika ustalonej w ten
sposób skali, nadaje jej nazwę
odpowiedniej gamy, np. C-dur, g-
moll itp.; zob. 'tonacja, gamy
'durowe, 'molowe.

gamba (wł. noga) — skr. zam.

'uiola da gamba.

yanibowe glosy w organach (z wl.

'gamba) — 'głosy z piszczałkami
wargowymi o małej menzurze;
brzmienie ich zawiera
charakterystyczny szmer typowy dla
instrumentów smyczkowych; z tego
też względu należące tu głosy
posiadają nazwy instrumentów
smyczkowych: violino, viola,
violoncello, violone, contrabas-so,
gamba, gambetta, quintviola i in.

gamelan — pierwotna orkiestra per-

kusyjna mieszkańców Jawy.

gatunki kontrapunktu — różne ro-

dzaje kontrapunktowania (zob. 'kon-
trapunkt), czyli tworzenia drugiego i
ewentualnie dalszych głosów, równo-
legle prowadzonych do głosu
kontrapunktowanego; niezależnie od
ilości głosów rozróżniamy
następujące gatunki: a) nuta przeciw
nucie (łac. nota contra notam) —
gdy na jeden dźwięk głosu
kontrapunktowanego

69
("cantus flrrnus) przypada jeden
dźwięk głosu kontrapunktującego; b)
dwie, trzy, cztery lub więcej nut
przeciw nucie — gdy na jeden dźwięk
cantus firmus przypada 2, 3, 4 lub
odpowiednio więcej dźwięków głosu
kontrapunktującego; c) kontrapunkt
synkopowany — gdy głos lub głosy
kontrapunktujące pozostają w stosunku
*synkop do głosu kontrapunk-
towanego; d) kontrapunkt ozdobny
(contrapunctus floridus — gdy na
jeden dźwięk głosu kontrapunktowa-
nego przypada więcej, nie określona
ściśle ilość dźwięków głosu kontra-
punktującego.
flawot (fr. gaootte) — starofrancuski
taniec ludowy w tempie umiarkowa-
nym, w takcie 4 lub \, z 'odbitką
(przedtaktem) półtaktową; budowa
początkowo dwu-, potem trzyczęścio-
wa; kontrastującą część środkową, tzw.
trio, stanowił drugi gawot, oparty na
stale brzmiącym dźwięku (dźwięku
burdonowym) w basie (d la muselle,
tj. na wzór brzmienia d u d) ; w XVII
w. gawot rozpowszechnił się jako
taniec dworski i często wchodził w
skład barokowej suity.
G. c. — skr. partyturowy zam. grań
cassa (wł. wielki *bębenj.
G-dur — 1. *gama lub "tonacja du-
rowa z jednym 'krzyżykiem (fis); zob.
"durowe gamy. 2. *trójdźwięk durowy
g-h-d.
ifeneralna pauza — zob. "pauza ge-
neralna.
— zob. *basso continuo.
Ges, ges — 1. nazwa obniżonego o
półton dźwięku G (zob. "klawiatura,
"nazwy dźwięków). 2. Ges — umowny
skrót dla "tonacji, "gamy lub "trój-
70
dźwięku Ges-dur; ges — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku ges-moll.
Ges-dur — 1. "gama lub "tonacja
durowa z 6 be molami (6, es, as, des,
ges, ccs); zob. "durowe gamy. 2. *trój-
dżwięk durowy ges-b-des.
Geses, gcscs — nazwa obniżonego o
cały ton dźwięku G, równobrzmią-
cego w systemie równomiernie tem-
perowanym z dźwiękiem F (zob.
"klawiatura, *nazwy dźwięków).
Bęśle (nazwa spokrewn. ze staropol.
gędiba = muzyka) — stary, prymi-
tywny, łudowy instrument smyczko-
wy, którego kształt i strój zmieniał się
zależnie od epoki i terenu; dźwięki
wydobywa się przez pociąganie strun
prymitywnym smyczkiem, rzadziej
przez szarpanie; do dziś bywają uży-
wane m. in. na góralszczyźnie.
gęśle
fligue (wym. żig; fr.; ang. jig; wl. fffff"' -
—1. średniowieczna nazwa różnych ifl"
strumentów smyczkowych; stąd P°~
chodzi np. niemiecki termin G«'~
ge = skrzypce. 2. staroangielski tatu e w
bardzo szybkim tempie i płynny
ruchu, w takcie trójkowym, nP'
f, J; posiada budowę trzyczęścio* 3 '
często z odwróceniem ("inwersją) '
matu w drugiej części; stanowił ost" ^
nią z czterech części głównycli bar
kowej "suity; zob. też *canarie-
(wym. dżokozo; wł.) — we-
określenie wykonawcze.
glg, flis — 1. nazwa podwyższonego o
półton dźwięku G (zob. "klawiatura,
'nazwy dźwięków). 2. Gis — umowny
skrót dla "tonacji, "gamy lub "trój-
dźwięku Gis-dur; gis — dla tonacji,
gamy lub trójdźwięku gis-moll.
GIsis, fllsis — nazwa podwyższonego o
cały ton dźwięku G, równobrzmią-
cego w systemie równomiernie tempe-
rowanym z dźwiękiem A (zob. "kla-
wiatura, "nazwy dźwięków).
|is-moll — 1. "gama lub "tonacja
molowa z 5 krzyżykami (fis, cis, gis,
dis, ais), równoległa do H-dur; zob.
'molowe gamy. 2. "trójdźwięk molowy
gis-h-dis.
gitara (wł. chilarra) — znany w Europie
już w średniowieczu stary instrument
strunowy szarpany pochodzenia
arabskiego, używany do akompania-
mentu lub jako instrument solowy;
występuje w trzech popularnych
odmianach: a) gitara włoska, sześcio-
•trunowa, o stroju E, A, d, g, h, e1; b)
rosyjska, siedmiostrunowa, o stroju D>
G, H, d, g, h, d 1, która pojawiła f^ w
Rosji z początkiem XIX w.
gitara
i zyskała dużą popularność; obie
powyższe odmiany wchodzą w skład
orkiestr mandolinowych i tanecznych;
c) hawajska (odmiana amerykańska)
o stroju włoskim, rzadziej rosyjskim,
umożliwia charakterystyczne dla tego
typu instrumentu portamentowe (zob.
"portamento) wykonanie dźwięków.
iliusto, tempo giiisto, jjiustameute
(wym. dżusto, dżustamente; wł.) —
prawidłowo, ściśle; oznaczenie zacho-
wania właściwego (a nie dowolnego!)
tempa, odpowiadającego charakterowi
utworu.
fllissando (neologizm wł., z fr. glisser — =
ślizgać się) — oznaczenie płynnego
przejścia od jednego dźwięku do dru-
giego wzdłuż skali dźwiękowej instru-
mentu; na instrumentach strunowych
z gryfem glissando uzyskuje się przez
przesuwanie palcem po strunie wzdłuż
jej długości przy równoczesnym pro-
wadzeniu smyczka, na instrumentach
klawiszowych — przez szybkie prze-
sunięcie palcem po białych lub czar-
nych klawiszach, na harfie — po
strunach, na puzonie — przez ruch
suwaka podczas zadęcia; zob. "porta-
mento.
Gloria (łac. chwała) — pierwsze słowo
drugiej części "ordinarium mszy i
drugiej części cyklu mszalnego; zob.
"msza.
głos — 1. naturalny dęty (nie struno-
wy!) instrument muzyczny; źródłem
dźwięku jest drgający słup powietrza
zawarty w górnych drogach oddecho-
wych, pobudzonych do drgań przez
wibrację wiązadeł (tzw. strun głoso-
wych) spełniających rolę stroika;
71
głosy dzielimy na męskie (* tenor,
•baryton, *bas), żeńskie ("sopran,
'mezzosopran, *alt, 'kontralt) i chło-
pięce (*dyszkant, *alt). S. w utworach
przeznaczonych do wykonania
zespołowego — partia wokalna lub
instrumentalna wykonywana przez
jednego lub unisono przez wielu wy-
konawców i wypisana na oddzielnym
egzemplarzu nutowym; głos dyrekcyj-
ny — dla instrumentalnych zespołów
rozrywkowych głos głównego instru-
mentu (fortepian, akordeon), w któ-
rym zaznaczone są partie wszystkich
grających instrumentów — rodzaj
partyturki. 3. zbiór jednakowego ro-
dzaju piszczałek w organach, lecz różnej
wielkości, wydających w obrębie
określonej skali dźwięki tej samej
barwy, naśladującej barwę np. skrzy-
piec, fletu czy innych instrumentów.
4. zbiór stroików metalowych wmon-
towanych na specjalnej ramce w akor-
deonie, wydających dźwięki o nor-
malnym brzmieniu (głos zasadniczy),
dźwięki o oktawę lub dwie oktawy
wyższe lub niższe od głosu zasadni-
czego względnie minimalnie wyżej lub
niżej strojone od dźwięków głosu
zasadniczego (tzw. głosy *tremola
górnego i dolnego).
głośnik — urządzenie elektroakustyczne
służące do zamiany drgań prądu
elektrycznego na drgania słyszalne,
akustyczne, na drodze elektromagne-
tycznej lub elektrodynamicznej; na
zasadzie głośnika jest zbudowana
również słuchawka telefoniczna czy
radiowa; działanie głośnika jest od-
wrotne niż 'mikrofonu.
głośność dźwięku — subiektywna cecha
dźwięku, której jednostką praktyczną
jest l fon; dla każdej słyszalnej
wysokości dźwięków głośność ledwie
słyszalna, tzw. próg słyszalności,
określany w praktyce mu-
72
zycznej jako pianissimo poss<6i/e,
wynosi O fonów, głośność zaś graniczna,
powyżej której ucho nie odróżnia już jej
zwiększania, lecz zaczyna odczuwać ból
fizyczny, co możemy określić jako
forlissimo possibile, wynosi 120 fonów;
określenie „siła dźwięku" jest błędne;
zob. też obiektywne cechy dźwięku:
'intensywność i 'natężenie.
głowowy rejestr śpiewaczy = 'falset.
g-moll — 1. 'gama lub 'tonacja molowa
z dwoma bemolami (b, es), rów-
noległa do B-dur; zob. 'molowe gamy.
2. 'trójdźwięk molowy g-b-d.
gondoliera (z wł., od gondola •= łódź
wenecka) — pieśń gondolierów we-
neckich (zob. 'barkarola).
gong (chin.) — instrument perskusyj-
ny o nieokreślonej wysokości brzmie-
nia, w kształcie grubej metalowej tar-
czy zawieszonej na ramie, niesłusznie
identyfikowany z *tam-tam; donośne,
metaliczne brzmienie uzyskuje się
przez uderzanie pałką zakończoną
filcową główką.
gong
goniony — szybki taniec staropolski
podobny do 'cenara.
gorgia (wym. gordża; wł. krtań, śpię*
koloraturowy) — technika śpiewać28
charakterystyczna dla wokalnej n"J"
zyki włoskiej w XVI i XVII w., Pole"
gająca na ozdabianiu zapisanej J116.
lodii improwizowanymi ozdobnikaB11 i
koloraturą.
g. P. — skr. zam. Generalpause (niem.);
zob. 'pauza generalna.
gradevole lub con gradevolczza (wł.) —
przyjemnie, miło; określenie wyko-
nawcze.
(radna! (z łac. graduale) — druga część
'proprium missae, wykonywana jako
śpiew 'responsorialny.
gramofon (z gr. grdmma = zapis, pho-
nt = głos) — przyrząd służący do
odtwarzania głosu utrwalonego na
płycie, wynaleziony przez E. Ber-linera
(1887) i będący ulepszeniem 'tonografu
Edisona; przesuwająca się z pewną
prędkością igła lub kolec szafirowy na
powierzchni obracającej się. płyty, po
spiralnym rowku, którego brzegi
odpowiednio poprzecznie pofalowane
odpowiadają wysokości, barwie i
głośności utrwalonych dźwięków,
wprowadzona zostaje w odpowiednie
drgania, które wzmocnione membraną
wydają słyszalne drgania, akustyczne;
zob. też 'fonograf, 'adapter.
•ran cassa (wym. grań kassa; wł.; 8 *r-
Gr. c.) = wielki 'bęben.
Inndioso lub con grandezza (wł.) —
Wzniosie, wspaniale; określenie wy-
konawcze.
W*nd-jeu (wym. gran-żo; fr.; dosł.:
•>*Uta gra) — gra organowa przy
Uczeniu wszystkich rejestrów, tj.
•tutti" organowe.
(wł.) — ciężko, poważnie; okreś-
powolnego tempa.
wym. gracjozo; wł.) lub —
|**»azia—miło, z wdziękiem; okre-
miło, z wykonawcze.
Gr. e. — skr. partyturowy zam. grań
cassa (wł. wielki 'bęben).
greckie skale — zob. 'starogreckie
skale.
gregoriański chorał, gregoriański śpiew
— zob. 'chorał.
ground, ground bass (wym. graund;
ang.) — nazwa krótkiej frazy w basie,
powtarzającej siew charakterze 'basso
ostinato, spotykana w angielskiej
muzyce barokowej.
Grupa Sześciu — zob. *Les Six.
gruppetto (wł.) — 'obiegnik.
gryf (niem. Gri/J) — listwa z twardego
drzewa w instrumentach strunowych,
nad którą przebiegają struny; w nie-
których instrumentach, np. w gitarze,
mandolinie, gryf posiada lekko wysta-
jące poprzeczne sztabki metalowe, tzw.
progi, na których opiera się naciśnięta
palcem struna; ułatwia to uzyskanie
czystego brzmienia.
guziki — osadzone na sprężynkach
niewielkie przyciski w akordeonie,
wykonane z kości lub masy, ułożone
w tzw. tastaturę; obsługiwane palcami
lewej ręki, spełniają rolę klawiszy, z tą
różnicą, że część z nich daje wprost
brzmienia akordowe; w niektórych
typach akordeonów i w harmonii
ręcznej guziki znajdują się również po
stronie melodycznej, tj. dla prawej ręki.
gyniel (z łac. cantus gemellus = śpiew
bliźniaczy) — rodzaj pierwotnej śred-
niowiecznej wielogłosowości (ściśle
dwugłosowości), powstałej na terenie
Anglii, a polegającej na następstwie
równoległych tercji.
73
H, h — 1. nazwa kolejnego siódmego
dźwięku w podstawowym szeregu
diatonicznym, licząc od dźwięku G w
dowolnej oktawie: odpowiada mu
sylabowa nazwa si (zob. 'solmizacja);
pisownia i nazwy dźwięków H w róż-
nych oktawach — zob. 'klawiatura,
*nazwy dźwięków. 2. H — umowny
skrót dla 'tonacji, *gamy lub *trój-
dźwięku H-dur; h — dla tonacji, gamy
lub trójdźwięku h-moll.
habanera (hiszp.) — silnie zrytmizo-
wany taniec kubański pochodzenia
hiszpańskiego; powstał w pol.XIXw.;
utrzymany jest w takcie J, w tempie
umiarkowanym lub szybkim; wyko-
nywany z towarzyszeniem różnych
instrumentów perkusyjnych; cha-
rakterystyczny rytm:
m przymocowanej na dole do ukośnego
hajduk — skoczny polski taniec ludo-
wy, prawdopodobnie pochodzenia wę-
gierskiego, w takcie parzystym (^};
pojawił się w Polsce w XVI w. i zbli-
żony jest w charakterze do ukrai ń-
skiego 'kozaka i tańca 'zbójnickiego na
góralszczyźnie.
hallinfi (norw.) — norweski taniec
ludowy w takcie parzystym, w tempie
umiarkowanym; w formie stylizowanej
spotykany m. in. u E. Griega.
Ha mmerklayier (niem., dosl.: instru-
ment strunowo-klawiszowy młotecz-
kowy) — niemiecka nazwa stosowana
początkowo na oznaczenie 'fortepianu
w odróżnieniu od innych dawniejszych
typów instrumentów strunowo-kla-
wiszowych (zob. *Klavier); zob.
określenie w tytule: Sonatę fur das
Hammerklamer op. 106 L. v. Beetho-
vena.
Hammonda organy (od nazwiska wy-
nalazcy) — organy elektryczne, wy-
nalezione w Ameryce (1934), w któ-
rych dźwięki, produkowane drogą
elektryczną, przypominają charakte-
rem brzmienia piszczałki organowe;
organy Hammonda posiadają zwykle
dwa manuały i klawiaturę pedałową.
harfa (wł. arpa; skr. Ar.) — instru-
ment strunowy, szarpany, znany już w
starożytności; nowoczesna harfa
posiada 47 strun rozpiętych na ramie
pudła rezonansowego, ułożonych dia-
tonicznie wg ga my Ces-dur: od Gęsi
do ges'; siedem pedałów, z których
każdy odpowiada dźwiękom tej samej
nazwy we wszystkich oktawach,
umożliwia przestrajanie strun przez
podwyższenie ich brzmienia o półton
(przy pojedynczym naciśnięciu pedału)
l u b o cały ton (przy dwukrotny*
harfa
ięciu pedału) równocześnie we rtgtkich
oktawach; barwa dźwięku elna i
delikatna; oprócz typowej B harfy
techniki 'arpeggio możliwa gra
akordowa oraz 'glissando; b«rfa
używana jest często w wielkiej
orkiestrze symfonicznej, rzadziej jako
(natrument solowy.
harfa Eola (Eol — grecki bóg wiat-
rtw) — znany już w starożytności
jMtrument składający się z pudła
jjjtónansowego, nad którym rozpięta
Jwt dowolna ilość — zwykle kilku do
kilkunastu — strun różnej grubości
nastrojonych na jednakową wysokość
diwięku; pod wpływem prądu po-
tffetrza, np. wiatru, w każdej strunie
powstają inne dźwięki alikwotowe,
l|t*y czym zmienna prędkość wiatru
powoduje efektowne zmiany głośności
pfljBczególnych tonów harmonicz-WBh;
harfa Eola cieszyła się dużą
^pularnością na początku XVIII w.
(z gr. harmonia = zgod-
— 1. nauka o współbrzmieniach
•kordowych, o ich połączeniach i
między nimi; jest jednym h
elementów muzyki icznej {zob.
'homofonia); skupiona, rozległa —
zob. j*l«Plony, 'rozległy układ. 2.
okre-
•flpM* charakteru
budowy i połączeń wych
w danym utworze (np.
brzydka, uboga, bogata,
pry-itp.). 3. dawna
nazwa orkiestry 'dętej,
— instrument po-
akordeonu, lecz zamiast dla
prawej ręki posiada guziki;
specjalny układ Pozwala na
łatwiejsze uzys-;i technicznej
niż w akor-
tzw. mar-zob. 'harmonia
ręczna.
harmonlczna skala -^- 1. molowa, z
podwyższonym VII stopniem w celu
uzyskania dźwięku prowadzącego na
górną tonikę, co jednak powoduje
powstanie odległości l| tonu między
stopniami VI-VII, np. gama a-moll
harmoniczna: a, h, c, d, e, f, gis, a 1... 2.
durowa, z obniżonym VI stopniem, tj.
*moll-dur, np. C-dur: c, d, e, f, g, as,
h, c1 ...; niezbyt udany termin skali czy
gamy „harmonicznej" powstał
zapewne jako wynik praktyki
harmonicznej w wypadku skali molo-
wej, w której chodziło o uzyskanie
durowego trójdźwięku dominantowego
przy zachowaniu molowego subdo-
minantowego; w skali durowej termin
ten miał odróżnić skalę moll-dur od
naturalnej.
harmoniczne tony — zob. 'alikwoty.
harmonijka ustna — mały, podłużny,
płaski instrument perkusyjny, w któ-
rym dźwięk wydają drgające języczki
metalowe ('stroiki) wprawiane w
drgania przez uderzenie prądu
powietrza dopływającego z ust gra-
jącego; specjalny układ kolejnych
stroików powoduje inną wysokość
dźwięku przy wdechu, inną przy
wydechu oraz umożliwia grę akordo-
wą, ale o bardzo ograniczonych
możliwościach.
harmonijka ustna
harmonika (z gr. harmonikós = dźwię-
czny) — całokształt problemów zwią-
zanych z konstrukcją współbrzmień
harmonicznych w omawianym utwo-
rze, w twórczości danego kompozytora,
w danym okresie historycznym itp.
75
harmonium (z gr. harmonia = zgod-
ność) lub fisharmonia — instrument
klawiszowy wynaleziony z początkiem
XIX w., zewnętrznie podobny do
małego pianina; dźwięki wydają drga-j
ące j ęzy czki metalowe (* stroiki)
wprawione w drgania przez prąd po-
wietrza; naciśnięcie klawisza umożli-
wia dopływ powietrza do właściwego
stroika, regulowany przez mechanizm
pedałowy i miechy; udoskonalone
instrumenty posiadają kilka do kilku-
nastu głosów obsługiwanych przez
dźwignie rejestrowe umieszczone przy
klawiaturze, podobnie jak w organach; z
harmonium spokrewniony jest
*akordeon i 'harmonia ręczna.
harmonium
harmonizacja (z gr. harmonia = zgod-
ność) — technika tworzenia współ-
brzmień akordowych towarzyszących
jakiejś melodii.
harpsichord (wym. harpsikGrd; ang.)
— 'klawesyn.
hawajska gitara — zob. *gitara.
H-dur — 1. *gama hib 'tonacja durowa
z 5 krzyżykami (fis, cis, gi$, dis, ais};
zob. 'durowe gamy. 2. *trójdźwięk
durowy h-dis-fis.
hejnał (z węg. hajnal = poranek, brzask
dnia) — 1. pierwotnie pieśń poranna na
rozpoczęcie dnia, pobudka
76
wykonywana na trąbce; z czasem
powstał zwyczaj trąbienia hejnałów w
różnycb porach dnia z wież ratu-
szowych i kościelnych; najpopular-
niejszy w Polsce hejnał z wieży
kościoła Mariackiego w Krakowie
pochodzi z okresu średniowiecza. 2.
popularna nazwa zespołów śpiewaczych.
hekelfon (Heckel — nazwisko wyna-
lazcy, z gr. phonć =głos, dźwięk; niem.
Heckelphon] — dęty instrument drew-
niany, rodzaj barytonowego oboju,
wynaleziony w r. 1904.
heksachord (z gr. hex = sześć, chor-dć
= struna) — diatoniczny postęp
sześciu dźwięków; podstawa systemu
solmizacyjnego Guidona z Arezzo (zob.
*solmizacja).
helikon (z gr. helix — zwój, splot) —
instrument dęty blaszany o niskim
brzmieniu, używany w orkiestrach
dętych, marszowych zamiast niewy-
godnego 'sakshornu basowego; grający
zawiesza go sobie podczas gry na
plecach.
hemlola (z gr. hemiolia = półtora) —
1. nazwa grupy nut w notacji menzu-
ralnej, która miała charakter rytmiczny
trioli lub pe wnego rodzaju syn-kopy.
2. w późniejszej muzyce termine m
tym określa się niekiedy syn-
kopowaną figurę rytmiczną powodują."
ca pozorną zmianę metrum, np-'
r f"7]- r r ^**isko spotykane w muzyce wczes-
leggiero
hemltonlczne skale (z gr. hemitonion,
tac. hcmitonium = półton) — skala po-
siadająca postępy półtonowe, np. skala
durowa, molowa, pentatonicz-na
hemitoniczna (zob. *pentatonika); zob.
też *anhemitoniczna skala.
hemltontuin lub semltonlum (łac.) —
półton w terminologii średniowiecznej.
heptachord (z gr. heptd — siedem,
chordć = struna) — diatoniczny postęp
siedmiu dźwięków, skala siedmio-
dźwlękowa.
here (od nazwiska R. Hertza, fizyka
nlem. z II pół. XIX w.; skr. Hz) —
jednostka częstotliwości drgań; l Hz = l
drganie na sekundę; l ki-loherc (l kHz)
= 1000 drgań na sekundę; jednostka
stosowana do wszelkich zjawisk ruchu
falowego, najczęściej do drgań
akustycznych l elektromagnetycznych.
He«, hes — zob. *B, b.
Błses, heses lub BB (bb) — nazwa
obniżonego o cały ton dźwięku H,
rtwnobrzmiącego w systemie równo-
miernie temperowanym z dźwiękiem
•* (zob. 'klawiatura, "nazwy dźwię-
Ww).
""•wfonla (z gr. Mteros = drugi, ""y,
phont = dźwięk) — prowadze-™*
równocześnie z melodią główną
*™**w swobodnie improwizowanych;
7*80 Średniowiecza, a obecnie jeszcze »
muzyce ludowej.
™8 — nazwa podwyższonego
.Półton dźwięku H, równobrzmiące-m
8 ystemie równomiernie tempero-
z
dźwiękiem C (zob. *kla-*nazwy
dźwięków).
IIIsls, hlsls — nazwa podwyższonego
o cały ton dźwięku H (zob. 'klawia-
tura, 'nazwy dźwięków).
histńricus (łac. historyk) — oznacza
to samo, co 'testo.
h-moll — 1. *gama lub 'tonacja mo-
lowa z dwoma krzyżykami (fis, cis),
równoległa do D-dur; zob. 'molowe
gamy. 2. *trójdźwięk molowy h-d-fts.
bomofonla (z gr. homóios = jednako-
wy, phoni = dźwięk) — typ techniki
kompozytorskiej; 'faktura polegająca
na opieraniu jednej głównej melodii
znajdującej się zwykle w głosie naj-
wyższym na współbrzmieniach har-
monicznych; faktura homofoniczna
rozwija się od końca XVI w., wypiera-
j ąc stopniowo na plan dalszy wcześ-
niej niepodzielnie panującą fakturę
polifoniczną (zob. 'polifonia).
homofoniezny — oparty na zasadach
'homofonii, dotyczący homofonii,
harmoniczny, akordowy; formy ho-
mofoniczne — formy, w których do-
minuje melodia oparta na współ-
brzmieniach akordowych.
homofoulzaeja — polifoniczna struk-
tura fakturalna (zob. 'polifonia), w
której w pewnych fragmentach lub w
całości można mówić o wyraźnie
występujących współbrzmieniach typu
harmonicznego, o akordach, ich
łączeniu, o funkcjach harmonicznych,
na tle linearnie prowadzonych głosów
w utworze.
hopak (ukr.) — energiczny i wesoły
ukraiński taniec ludowy w takcie J,
rzadziej J, w szybkim ruchu, z cha-
rakterystyczną figurą rytmiczną:
spotykany jest również w postaci
stylizowanej (M. Rimski-Korsakow, P.
Czajkowski, M. Musorgski).
hoquetus (wyrn. hoketus; lać. średn.
łkanie) lub ochetus — maniera kom-
pozytorska stosowana w muzyce po-
li fo ni c z ne j XII—X I I I w., spotykana
również w muzyce XV w., polegająca
na wymianie dźwięków i pauz między
poszczególnymi głosami, co powoduje
powstawanie mimowolnych,
nieregularnych akcentów i wywołuje u
słuchacza wrażenie łkania:
r r
horror subsemitonii (łac., dosł.: strach
przed półtonem) — popularne w teorii
muzycznej XIV w. wyrażenie precy-
zujące niechęć do stosowania odległości
półtonowej szczególnie w kadencjach
przed '{inalis (czyli postępu VII — V II I
stopnia, jak określilibyśmy to dzisiaj w
systemie dur-moll); postęp ten
zastępowano skokiem ?. VI stopnia,
zwanego 'sekstą Landina, na V I I I
stopień.
hot (ang., dosł. : gorący, płomienny) —
rodzaj improwizacji i wykonawstwa
jazzowego, występującego w różnych
okresach muzyki jazzowej, odnoszący
się szczególnie do j a z z u tradycyjnego;
odznacza się si l ną ekspresją.
Hudiaflelsehrifl {nie m., dosł.: pismo
hufnalowe) lub Nafjelsthrift — zob.
'neumy.
78
humoreska (niem. Humoreskę) —
krótki utwór instrumentalny, rodzaj
*miniatury muzycznej o żywej, efek-
townej rytmice, wesołym, często gro-
teskowym charakterze; tytuł wpro-
wadzony przez R. Schumanna, stoso-
wany był przez wielu kompozytoró w
XIX w. (A. Dvofak, E. Grieg).
hymn (z gr. hymnos = pieśń uroczysta)
— 1. uroczysta pieśń jednogłosowa w
średniowiecznej muzyce religijnej
(zob. też 'psalm). 2. uroczysta pieśń
narodowa, organizacyjna, związkowa
itp., symbolizująca określoną ideę.
hyper (gr. nad), hypo (gr. pod) — 1.
przedrostki dodawane do nazw skal
starogreckich, oznaczały skale położone
o kwintę wyżej lub o kwintę niżej, np.
skala hyperdorycka, hy-podorycka itp.
2. hypodorycka, hypo-frygijska,
hypolidyjska, hypomikso-lidyjska —
cztery skale pochodne, tzw. plagalne,
które złożone były z dźwiękó w
odpowiednich skal: do-ryckiej,
frygijskiej, lidyjskiej i mik-
solidyjskiej, lecz rozpoczynały si? i
kończyły o kwartę niżej, zatrzymując
jednak ten sam dźwięk kończący, czyli
fmalis; zob. skale 'modalne. 3.
przedrostki dodawane do nazw
interwałów w terminologii dawnej,
oznaczające interwał górny lub dolny-
tzn. wzięty w górę lub w dół. np-
hypodiatessaron = dolna kwarta, h>"
perdiapente = górna kwinta i t p.
Hz — skr. zam. 'herc, jednostka
częstości.
htó« Hxe (wym. idę Iłks; f r. , dosł.: stała
idea) — termin, jakim II. Berlioz
określił główny temat swej Symfonii
fantastycznej zaopatrzonej podtytułem:
Epizod z życia artysty; temat ten,
reprezentujący bohatera, przewija się
we wszystkich pięciu częściach
symfonii i jest rodzajem 'motywu
przewodniego.
Idlofony (z gr. idios = własny, pho-
n e— dźwięk) — ogólna nazwa instru-
mentów perkusyjnych samobrzmią-
cych, czyli takich, w których dźwięk
powstaje przez drgania całego instru-
mentu, np. gong, talerze, kastaniety.
igrzee (staropol., od igra = gra; l.mn.
igrce) lub szpilman (z niem.) albo
jokiłlaior (z łac.) — ludowy Poeta,
śpiewak, muzykant i żartow-niś, który
w dawnych czasach układał pieśni dla
ludu opiewające różne ciekawe i
aktualne zdarzenia.
lustracyjna muzyka — muzyka cha-
rakteryzująca środkami muzyczny-mł
zjawiska pozamuzyczne, towarzysząca
utworom scenicznym, obrazom
filmowym, słuchowiskom radiowym
**P-» której charakter związany jest
**i£le z nastrojem i wyrazem akcji
Tematycznej; cykl utworów ilustru-
jących dany utwór sceniczny czy np.
łla łączony bywa przez kompozytów w
'suitę; zob. też muzyka
ro"
m. imbrolio; wł., dosł.:
— równoczesne pro-
różnych,
kontrastujących pod
względem rytmicznym
znym, lecz zgodnych
harmo-partii głosowych
w utworze
(np. w 'ansamblach niektórych scen
operowych) celem uzyskania wrażenia
zamieszania i niezgodności.
IMG — skr. zam. Internationale Mu-
sikgesellschaft (Międzynarodowe To-
warzystwo Muzycznej; zob. też
'towarzystwa muzyczne.
imitacja (z łac. imitare = naśladować)
— technika kompozytorska stosowana
szczególnie w utworach polifonicznych,
np. w kanonie, w fudze, polegająca na
powtarzaniu pewnego fragmentu
melodycznego (np. motywu czy tematu)
występującego w jednym głosie przez
inny głos lub kolejno przez różne
(wszystkie) głosy; zależnie od
odległości, w jakiej głos naśladujący
powtarza partię głosu naśladowanego,
rozróżniamy imitację w oktawie,
kwincie, kwarcie itp.; zależnie od
stałego stosunku wartości rytmicznych
głosu naśladującego i naśladowanego
imitacja może przebiegać w
niezmienionych wartościach ryt-
micznych, w 'augmentacji lub w *dy-
minucji; zależnie od kierunku następstwa
interwałów zachodzić może imitacja
prosta, gdy kierunek występujących
interwałów w głosie naśladowanym i
naśladującym jest zgodny, lub imitacja
w odwróceniu, gdy ten kierunek jest
przeciwny; zależnie od kierunku
naśladowania imitowanej partii
rozróżniamy imitację ruchem prostym
— gdy jej kierunek jest zgodny z
kierunkiem imitowanej melodii, oraz
imitację ruchem wstecznym (ruchem
'raka); zależnie od ścisłości
naśladowania występować może
imitacja ścisła — gdy powtórzenie
imitowanego odcinka jest dokładne
według jednego z wymienionych
powyżej sposobów, lub też
79
11TI
imitacja swobodna — gdy występują
w niej pewne zmiany melodyczne lub
rytmiczne; w praktyce często można
się spotkać z różnymi kombinowanymi
rodzajami imitacji; kontrapunkt
imitacyjny jest to taki kontrapunkt, w
którym poszczególne glosy prowa-
dzone są z zastosowaniem imitacji.
imperleetum tempus (łac. średn., dosl.:
czas niedokonany) — w muzyce
XIII—XVI w. oznaczenie tzw. nie-
doskonałego podziału metrycznego,
który odpowiada współcześnie metrum
parzystemu; zob. *tempus.
impetuoso (wł.) — burzliwie, agresyw-
nie; określenie wykonawcze.
impresario (wł.) — pierwotnie przed-
siębiorca operowy lub koncertowy,
później również organizator koncertów,
przedstawień, widowisk.
impresjonizm (fr. impressionisme, od
impression = wrażenie) — kierunek w
twórczości malarskiej i literackiej,
zapoczątkowany we Francji w drugiej
pół. XIX w.; w muzyce — styl
twórczy reprezentowany przez C. De-
bussy'ego i jego naśladowców na
przełomie XIX i XX w.; powstał jako
reakcja na muzykę klasyczną,
romantyczną, w szczególności na mu-
zykę Wagnera; styl ten na pierwszym
miejscu stawia elementy kolo-
rystyczne muzyki (np. wyszukiwanie
nowych instrumentalnych elektów
brzmieniowych), stosowanie nie uży-
wanego dotąd materiału dźwiękowego
(np. całotonowej *skali), co w kon-
sekwencji daje nowe efekty harmo-
niczne, zerwanie z tradycyjnymi for-
mami, skrajny subiektywizm.
impromptu (wym. ęprąptii; fr. im-
prowizacja, utwór napisany bez przy-
gotowania) — liryczny utwór na
instrument solo, zwykle na fortepian,
80
o kontrastujących tematach, często
utrzymany w formie trzyczęściowej (A
+B +A) (F. Schubert, F. Chopin).
improperia (łac., dosł.: wymówki,
wyrzuty) — śpiewy wykonywane w
Wielki Piątek w Kościele katolickim,
wprowadzone do liturgii w XIII w.;
składają się z trzech części, przy czym
tekst zaczerpnięty jest ze Starego
Testamentu; słynną muzykę do
improperiów komponowali G. P. da
Palestrina (wykonywana uroczyście co
roku w kaplicy Sy-kstyńskiej), L. da
Yittoria i in.
improwizacja (wł. improuisazione, z łac.
improvisus = niespodziewany) — 1.
komponowanie muzyki bez przygoto-
wania, przez bezpośrednie wykony-
wanie jej na instrumencie; popularna
szczególnie w okresie klasycznym i
romantycznym improwizacja solowa
solistów instrumentalnych, obecnie
dużą rolę odgrywa jedynie w 'jazzie. 2.
określenie tytułowe utworu
skomponowanego bez przygotowania,
pod wpływem chwilowego impulsu, lub
nie ujętego w typową formę..
In (wł.) — w; przyimek używany przy
określaniu stroju instrumentu, np.
clarinetto in B (tj. klarnet w stroju B).
incalzando (wym. inkalcando; wl-i
dosł.: napierając, goniąc) — przyspie-
szać tempo, podobnie jak 'iringendo,
określenie agogiczne.
imleclso (wym. indecziso; wł.) •"
niezdecydowanie; określenie wyk°"
nawcze.
iufradźwięki (z łac. infra = poniżej) """
dźwięki poniżej dolnej granicy słV"
szalności, tj. wywołane przez drgań'
o częstości mniejszej niż ok. 16 hę
ców (drgań na sęk.); zob. też 'ultra-
dźwięki.
^strumentacja lub orkiestracja —
Układ utworu muzycznego na zespół
Instrumentalny (orkiestrowy lub ka-
meralny); sporządzenie 'partytury;
jeden z głównych przedmiotów nau-
czania w szkołach muzycznych, szcze-
gólnie ważny dla kompozytorów.
Instrumentalista — muzyk grający na
instrumencie muzycznym.
Instrumentalna muzyka — muzyka
przeznaczona do wykonania przez
instrumenty muzyczne bez współ-
udziału śpiewu; należą tu utwory
wykonywane przez instrumenty solowe
(fortepian, skrzypce itp.), przez
zespoły kameralne (duety, tria, kwar-
tety itp.) oraz orkiestrowe.
Instnunentoznawstwo — nauka o ro-
dzajach instrumentów muzycznych, o
ich budowie, technice gry i możli-
woSciach wykonawczych; jeden z
gtównych przedmiotów nauczania w
sokołach muzycznych, stanowiący nie-
xbędną podstawę do nauki instru-
mentacji.
*••łrumenty muzyczne (z łac. instru-
"Mnium = narzędzie) — przyrządy
"•ywane w muzyce, służące do wy-
dobywania dźwięków różnej barwy
**ysokości; ze względu na rodzaj
*?*<Ua dźwięku instrumenty dzielą r* na:
a) s t r u n o w e (ohordofony); ' *<te
(aerofony); c) per kus yj ne
WWolony i membranofony); d) elek-
"frezne (elektrofony).
muzyczne — 1. nazwa stoso-
czasem dla wyższej uczelni
np. Instytut Muzyczny i
założony w r. 1861 przez ifigo,
przemianowany w na
Konserwatorium Muzycz-
P° II wojnie światowej
na r°wą Wyższą Szkołę
Muzyczną, Wa towarzystwa
naukowo-ba-
tczek
muzyczny
dawczego lub naukowej placówki, np.
uniwersyteckiej, a także nazwa zrze-
szenia o różnym charakterze, podanym w
bliższym określeniu, np. Instytut
Fryderyka Chopina (przemianowany w
r. 1949 na Towarzystwo im. F. Chopina),
Ludowy Instytut Muzyczny (LIM) o
charakterze pedagogicznym i
umuzykalniaj acym itd.
intensywność zjawiska głosowego —
wielkość proporcjonalna do 'natężenia
zjawiska głosowego, będąca jego
funkcją logarytmiczną; mierzona jest
w decybelach.
interludium (z łac. inier = między, ludus
— zabawa, gra, widowisko) — część
składowa większego utworu
muzycznego, np. 'suity, stanowiąca
kontrastowe połączenie dwu sąsiednich
głównych jego części (zob.
'intermedium, 'intermezzo); interlu-
dium występuje często w utworach
muzyczno-scenicznych, np. w operze,
rzadziej jako samodzielna forma in-
strumentalna.
intermedium (z łac. intermedius =
umieszczony w środku) — utwór
instrumentalny lub wstawka scenicz-
no-muzyczna w 'antraktach między
głównymi aktami dawnej opery po-
ważnej, utrzymany w kontrastowym,
lekkim, często wesołym charakterze;
czasem stanowi jedną z części środ-
kowych wieloczęściowego utworu in-
strumentalnego.
intermezzo (wym. intermecco; wł.,
dosl.: środkowy) — 1. krótki fragment
orkiestrowy o charakterze nastrojowym,
wpleciony w akcję dramatyczną opery
albo występujący jako wkładka
baletowa w operze. 2. miniatura na
fortepian (rzadziej przeznaczona na
inny instrument czy na orkiestrę),
mająca najczęściej budowę okresową
(R. Schumann, J. Brahms).
81
interwal (z lać. inleruallum = odległość, mierzoną w stopniach diatonicznycli (wł.) — poufnie, z uczuciem, inwencja (z łac. inuentio = wynalazek,
ograniczona przestrzeli) — odległość podstawowego szeregu dźwięków (c, d jerdecznie; określenie wykonawcze. pomysł) — krótki instrumentalny
określona różnicą wysokości między e, f, g, a, h, c1...), a wyrażaną w zapisie utwór polifoniczny oparty na "imi-
dwoma współbrzmiącymi (in-terwał nutowym różnicą położenia nut (tj. obu (•tonacja (z łac. inlonare = wydawać tacji, często zbliżony do uproszczonej
harmoniczny) lub następującymi po składników interwału) na pięciolinii, glos) — 1. rozpoczynanie przez jedną *fugi (J. S. Bach).
sobie (interwał melodyczny) przy czym bierzemy pod uwagę osobę śpiewu zbiorowego. 2. sposób
dźwiękami; nazwy interwałów, po- oczywiście zawarte między obydwie- wydobywania dźwięków muzycznych, inwersja (z łac. inuersio = odwrócenie)
chodzące od nazwy łacińskich liczeb- ma nutami kolejne pola i linie; np. określany dokładniej przez odpowiedni — powtórzenie motywu lub tematu w
ników porządkowych, określają od- kolejne interwały od dźwięku c1: przymiotnik charakteryzujący stopień ruchu przeciwnym, tj. przy zamianie
ległość między dwoma dźwiękami precyzji w osiąganiu danej wysokości, wznoszących się interwałów na takie
w osiąganiu właściwej barwy same, lecz opadające, i odwrotnie;
czyste ujielkie małe zmniejszone zwiększone brzmienia itd., np. intonacja czysta, inwersja jest jednym z rodzajów
nieczysta, dobra, zła itp. (szczególnie w "imitacji.
'i T- śpiewie, następnie w grze na instr.
smyczkowych). 3. strojenie organów, istesso tempo (wł.) — zob. *ł'islesso
akordeonu i innych instrumentów, a tempo.
także korektura niektórych
sekundy instrumentów, mająca na celu izometria (z gr., dosł.: równomierność)
•U iJ !l
^ .J l>bJ
4- <j-^= ^^ uzyskanie właściwego brzmienia (np.
na fortepianie przez nakłuwanie igłą
— określenie jednakowego przebiegu
metrycznego (zob. *metrum) we
tercje młoteczków filcowych celem ich wszystkich współdziałających głosach
J l J. IJ. spulchnienia). utworu i na całej długości utworu lub
jego większej części, w przeciwieństwie
Intrada (wł., dosł.: wejście) — krótki do *polimetrii.
kiuarly W=i wstęp, np. do suit w XVII w., zazwy-
*Hi - J
' ——— ' ——— U ŁJ U »J J czaj w charakterze marszowym (zob.
*introdukcja).
izorytmia (z gr. isós = równy; dosł.:
układ o równym rytmie) — struktura o
jednakowym rytmie. 1. w odniesieniu
kiuinty Introdukcja (z łac. inlroductio = wpro- do twórczości XIV w. oznacza
wadzenie) — wstęp instrumentalny budowę utworu opartą na jednakowym
*>0 Właściwego, zwykle wieloczęścio- schemacie rytmicznym powtarzającym
*«go utworu, np. do opery, operetki się stale w tenorze, przy zmiennych
seksty 2 (Mmiast uwertury) lub do poszczegól- rytmicznie liniach melodycznych innych
"ych ich aktów, do utworów symfo- głosów (np. motety izorytmiczne G. de
"fenrych, tanecznych itd.; introduk-2* Machault). 2. w odniesieniu do
septymy odznacza się rytmem i tempe m twórczości nowszej oznacza jednakowa
^-h-f^i kontrastującym w stosunku do na- strukturę rytmiczną we wszystkich
łt*Pującego po niej utworu, lecz Wejto
współdziałających głosach, co d aj e
oparta jest na jego głównych '•"wtach ściśle akordową budowę.
oktawy ; J i = i U i motywach.

4a ' = J ^^^
interwały mogą być: c z y s t e (pry-ma, skali diatonicznej, interwały zaś c
kwarta, kwinta, oktawa), wi el k i e i matyczne powstają przez pod
małe (sekunda, tercja, seksta, szanie lub obniżanie (zob. *alter
septyma), zmn i ej s zo n e (wszystkie składników skali diatonicznej ^
oprócz prymy), zwi ęks zo n e (wszyst- występują w skali chromaty"2 *
oprócz prymy), z wi ^ K sz o n e (wszysi--
występują w a^-an v,mwni«-^ k i e ); interwały diatoniczne znajdują i
dwunastotonowej; zob. także P
83
się w postaci naturalnej w dowolnej wrót.

82
 Janczarska kapela — zespół instru-
mentalny na wzór tureckiego, złożony
w przeważającej mierze z różnych
hałaśliwych instrumentów perkusyj-
nych oraz z prymitywnych dętych;
kapele janczarskie, znane w Polsce od
XV w., popularne były na dworach
szczególnie w XVIII w. w okresie
wojen tureckich.
Jazz (wym. dżaz; ang.) — improwizo-
wana muzyka instrumentalna łącząca
elementy afrykańskiej (murzyńskiej)
rytmiki, opartej na charakterystycz-
nych rytmach synkopowanych, euro-
pejsko-amerykańskiej melodyki i eu-
ropejskiej harmoniki; orkiestry jazzowe
posiadają różne zestawy instrumentów,
w skład których wchodzą najczęściej:
klarnet, saksofon, trąbka, puzon, tuba,
fortepian, gitara, banjo, kontrabas i
perkusja; jazz powstał na przełomie
XIX i XX w. w Nowym Orleanie i
rozwijał się szczególnie na terenie
Ameryki; spośród charakterystycznych
stylów jazzowych należy wymienić styl
nowoorleański, rag-time, swing, be-
bop, cool.
jednoglosowość — muzyka w postaci
jednej linii melodycznej bez żadnych
towarzyszących współbrzmień; jedno-
głosowość panowała niepodzielnie do
średniowiecza, kiedy to zaczęły po-
wstawać pierwsze formy muzyki wie-
logłosowej, czyli polifonicznej (zob.
*organum, *discantus, *gymel).
jednolmienne gamy — dwie gamy:
durowa i molowa, rozpoczynające się
od tego samego dźwięku, który nadaje
im nazwę, np. C-dur i c-moll, itp.;
podobnie też można mówić o
jednoimiennych tonacjach.
84
jednokreślna lub razkreślna oktawa —
zob. 'oktawa, "klawiatura.
jeu-partie (wym. że parti; fr.) — typ
poezji i pieśni dialogowanych, zwykle
o tematyce miłosnej, układanych i
wykonywanych przez 'trubadurów i
'truwerów (Adam de la Halle XIII
w.).
Jeune France (wym. żeń frans; fr.,
dosł.: Młoda Francja) — nazwa grupy
kompozytorów francuskich (O. Mes-
siaen, A. Jolivet, Y. Baudier, D. Le-
sur), utworzonej w latach trzydzie-
stych XX w., których celem był na-
wrót do dawnych tradycji muzycznych,
do muzyki programowej i reakcja
przeciw muzyce formalistycznej i
abstrakcyjnej.
Języczek — zob. "stroik (2).
jig (wym. dżig; ang.) — odpowiednik
Ir. *gigue.
jodłowanie (z niem. jodeln) —maniera
śpiewacza górali alpejskich, polegająca
na stosowaniu 'wokaliz falsetowych
(zob. 'falset), a więc na śpiewie bez
tekstu, opartym jedynie na p« w' nych
samogłoskach i sylabach, o efek"
łownych i dużych skokach melodyk"
nych, często wykonywana do melodi'
walców styryjskich; stąd iodlerzy"
śpiewacy jodłujący.
Jokulatorzy (z łac. ioculalor =
żartów niś) — zob. 'igrzec.
jongleur (wym. żąglćr; fr., <Jos'-j
sztukmistrz) — typ średniowiecz"^
muzykanta, śpiewaka, a zaraz 6 ^
wędrownego sztukmistrza; zob. *™
batt, 'minstrel, "trubadur, '
skala (Jonowie — jeden ze greckich)
— 1. starogrecka diatoniczna: c1, h, a,
g, f, e, d, c. 'modalna (średniowieczna)
skala je^MJCzynająca się od dźwięku c:
4 d, e, f, g, a, h, c1; obie więc były
rtwnobrzmiące z gamą C-dur.
|*ta aragonesa (wym. chota aragone-
u; hiszp.) — ludowy taniec z Ara-
— 1. melodyczno-harmoniczny postęp o
charakterze zakończeniowym (zob. ttt
'clausula); w sensie klasycznym j*lt to
połączenie akordów tworzące bardziej
lub mniej szeroko rozbudowane
zakończenie utworu lub jego
e akordów
V - I
k»d»ucja (z wł. cadenza, dosł.: upadek)
gMaokreślonej długości odcinek u-•
łfSłii O charakterze wirtuozowskim; l*
go solista bez udziału to-.
l^łezenii mu instrumentów; ty-
kadencja przy końcu
przykłady najprostszych kadencji w tonacji C-dur:
doskonała
pierwszej formy
'koncertu, oparta na
vr j
ach tej części, była do
końca • zawsze
improwizowana
f
JJYkonawcę partii
solowej; krót-często nie skrępowane
taktowym, notowane są
gonii (Hiszpania pn.) w trójdzielnym
metrum (|) i szybkim tempie, wy-
konywany z towarzyszeniem kasta-
nietów.
jubtlaeje (z łac. iubilatio = wydawanie
radosnych okrzyków) — efektowne
'melizmaty wykonywane na jednej
sylabie wyrazu Alleluja kończącego
liturgiczne śpiewy średniowieczne.
mentu, np. frazy, okresu; kadencja
doskonała (autentyczna) jest połą-
czeniem akordu dominantowego (na V
stopniu) z akordem tonicznym (na I
stopniu);
IV -I IV-V
V-VI
części, albo nawet mniejszego frag-
w utworze zwykle małymi nutami; w
niektórych utworach wykonanie ka-
dencji kompozytor pozostawia uznaniu
wykonawcy (cadenza ad libilum).
plagalna zawieszona zwodnicza
(kościelna) (półkadencja)
^^ - 3
m^^
kadryl (fr. ąuadrille} — wytworny
taniec salonowy, popularny na dwo-
rach francuskich w okresie napoleoń-
skim, wywodzący się z 'kontredansa;
kadryl tańczony jest w grupach, z
których każda składa się z dwóch
85
par tworzących kwadrat; muzyka
składała się początkowo z pięciu,
później z sześciu fragmentów (pan-
talon, śle, poule, Irenis, paslourelle,
finale); kolejne fragmenty, utrzymane
na zmianę w metrum $ lub * i J,
kontrastowały ze sobą pod względem
tempa i charakteru; finałem był za-
zwyczaj 'galop.
kakofonia (gr. kakophonta = brzydkie
albo nieprzyjemne brzmienie} —
współbrzmienie i następstwo nie po-
wiązanych harmonicznie i melodycznie
dźwięków, dających nieprzyjemne
wrażenie estetyczne.
kalafonia — zob. *kolofonia.
kalikowanle (z łac. calcare = deptać)
— czynność napełniania miechów or-
ganowych powietrzem za pomocą me-
chanizmu ręcznego lub pedałowego;
kalikant — wykonawca tej czynności;
specjalnie zatrudnianych dawniej ka-
likantów podczas gry na organach
zastąpił obecnie powszechnie motor
elektryczny.
kamariuskaja (roś.) — rosyjska ludo-
wa pieśń taneczna utrzymana w szyb-
kim ruchu, w takcie parzystym (J).
kameralna muzyka (wł. musica 'da
camera) — muzyka przeznaczona w
założeniu do wykonywania w małych
pomieszczeniach, początkowo w kom-
natach dworskich, w odróżnieniu od
muzyki przeznaczonej do wykonywania
w kościele (musica 'da Mesa}; od XVIII
w. w związku z roz wojem form muzyki
symfonicznej termin ten obejmuje
tylko utwory instrumentalne
niewielkim składzie, w pojedynczej
obsadzie instrumentów, w prze-
ciwieństwie do zwielokrotnionej obsady,
np. instrumentów smyczko wych, w
orkiestrze symfonicznej; do
86
form muzyki kameralnej należą: duo
instrumentalne, trio (fortepianowe,
smyczkowe), kwartet, kwintet, sekstet
itd.
kamerton (niem. Kammerton) — 1.
'dźwięk strojowy, tj. a1, o wzorcowej,
ściśle określonej wysokości (440 drgań
na sekundę). 2. przyrząd do podawania
dźwięku strojowego przy strojeniu
instrumentów; są to zazwyczaj 'widełki
strojowe lub mały kieszonkowy
instrument z metalowym 'stroikiem,
który przy zadęciu wydaje dźwięk
strojowy albo też kilka różnych
dźwięków, np. dla każdej struny
skrzypiec, a nawet gotowe trójdżwięki
dla podawania tonacji chórowi.
kancjonały (łac. średn. canlionale, od
canlio = śpiew) — nazwa zbiorów
religijnych pieśni z XVI i XVII w.,
zawierających teksty i melodie opra-
cowane nieraz na kilka głosów.
kankan (fr. cancan) — popularny w
XIX w. taniec zbliżony do "kadryla, w
bardzo żywym tempie, w rytmie
galopu lub szybkiego marsza, w takcie
parzystym, o dość swobodnych, często
drastycznych figurach; J. Offen-bach
stosował go w swych operetkach.
kanon (z gr. kanon; łac. canon = =
prawidło, norma) — jeden z naj-
starszych typów techniki polifonicznej
opartej na ścisłej 'imitacji; powsW w
średniowieczu na terenie rouzy
świeckiej (zob. 'rondellus, •caccw
linię melodyczną głosu rozpoczynaj*
cego powtarzają kolejno z pewny
opóźnieniem wszystkie
występuj* głosy (2, 3, 4 lub
o
rodzaj kanonu zależy od spo» ^
powtarzania melodii przez drugi i
stępne głosy, a więc od ro dz
'imitacji; zależnie od odległości, kiej
zachodzi imitacja, rozróz
nawet
my kanon w oktawie, w kwincie it p.;
zależnie od stałego stosunku warlości
rytmicznych w biorących udział gło-
sach — kanon w augmentacji, w dy-
minucji; poza tym może być kanon w
ruchu prostym, w ruchu przeciwnym,
w ruchu wstecznym (*rak); kanon
okrężny lub kołowy polega na
kolejnym przechodzeniu przez wszy-
stkie tonacje koła kwintowego; kanon
podwójny uważać można za współ-
brzmienie równoczesne dwóch różnych
kanonów; kanon chorałowy opiera się
na jakiejś stałej melodii, np.
zaczerpniętej z chorału; kanon może
występować jako forma samodzielna
lub jako część względnie odcinek innej
lormy, np. 'fugi, 'wariacji.
kantata (wł. canlata) — początkowo
każda forma wokalna w odróżnieniu
od 'sonaty; od pocz. XVII w. jedna
* głównych form wokalnych, rozwi-
nięta we Włoszech z 'madrygału XVI
w.; pierwsze kantaty o charakterze
lirycznym lub dramatycznym składały
się z 'arii i 'recytatywu, Później z
dwóch arii kontrastujących
recytatywu, i wykonywane były
* towarzyszeniem instrumentalnym;
l>yła to tzw. cantala da camera (G. Ca-
"*Winu, M. A. Cesti, A. Scarlatti); tentata
włoska nabrała z czasem cha-Wkteru
wybitnie dramatycznego;
*Wyw opery objawił się w niej wpro-
,*M»eniem P artii chórowych i *an-
Wskutek cze S° J e J forma nie si ? w zasadzie
od opery, tylko no ją na
estradzie bez kos-i
dekoracji; w XVII w. roz-
8fę
również kantata
kościelna da chiesa); w
Niemczech czasie
rozwinęła się kantata va (S.
Scheidt, H. Schutz, Bach); w
XVIII w. powstał typ Y
okoli eznościowej o skromnej
16 *ormalnej, wykonywanej
chó-b nawet unisono; forma
kan-
taty przetrwała do czasów współ-
czesnych; u kompozytorów XX w.
wzbudza większe zainteresowanie.
kaiitcle (lin.)—narodowy instrument
fiński, zbliżony do cytry, posiadający
5—13 strun.
kantor (łac. canlor = śpiewak) —
pierwszy śpiewak, a zarazem nauczy-
ciel i kierownik chóru kościelnego lub
klasztornego, połączonego często ze
szkołą śpiewaków duchownych (np.
przy kościele św. Tomasza w Lipsku);
odpowiednik Mattre de Chapelle w
analogicznych francuskich szkołach
kościelnych; także wybitny śpiewak
kościelny lub synagogalny, intonujący
śpiew zbiorowy.
kantyczki (z łac. canlicum = pieśń) —
zbiory pieśni religijnych, szczególnie
kolęd i pastorałek.
kantylena (z łac. canlilena = piosenka)
— melodia zasadniczo wokalna,
raczej o lirycznym charakterze.
i
kapela (z wł. cappella = kaplica) —
pierwotnie zespół wokalny przy kate-
drach i klasztorach; w XVII i XVIII w.
oznacza zespół orkiestralny
utrzymywany na dworach magnackich,
a obecnie ludowy zespół instru-
mentalny.
kapelmistrz (z niem. Kapellinelsler) —
zob. 'dyrygent orkiestry.
Kapodaster (niem.) tasto zob. *capo-
(wł.).
kaprys— zob. 'capriccio (wł.).
karafułka — zob. 'żabka.
kasownik (fc) — znak graficzny umie-
szczany przed nutą, unieważniający
poprzednio w tym samym takcie
87
zastosowany 'krzyżyk l u b 'bemol
(pojedynczy lub podwójny), tzn. przy-
wraca nucie, przed którą stoi, znaczenie
wysokości należącej do podstawowego
szeregu dźwięków; dawniej stosowano
również znak podwójnego kasownika
fcl|, kasującego znaczenie podwójnego
krzyżyka lub podwójnego bemola;
obecnie rolę tę spełnia kasownik
pojedynczy; wychodzi również z użycia
znak kasownika z krzyżykie m l|$ lub
bemolem B b, oznaczający zastąpienie
zastosowanego uprzednio podwójnego
podwyższenia lub obniżenia
pojedynczym; obecnie w takich
wypadkach stosuje się sam krzyżyk lub
bemol; zob. też 'znaki podwyż szeń i
obniżeń.
knstanlety (wł. caslagnette, od casta-gna
= kasztan) — instrument perkusyjny o
nieokreślonej wysokości brzmienia,
używany w tańcach hiszpańskich (przez
tancerki) do podkreślenia rytmu; składa
się z połączonych ze sobą muszli
drewnianych, które uderzane o siebie,
wydają charakterystyczne klekocące
brzmienie.
kasta niety
orkiestrowe
kastracl (wł. caslralo, 1. mn. castrati) —
śpiewacy włoscy z XVII i pierwszej
pół. XVIII w., kastrowani w młodości
celem zachowania wysokiego soprano-
wego lub altowego głosu; obdarzeni
dużą siłą głosu, zasłynęli jako niezrów-
nani wykonawcy ról kobiecych w ope-
rach i doprowadzili technikę śpiewu
"bel canto do najwyższej perfekcji
(Farinelli, Orsini, Senesino i in.).
katarynka (od początkowych słów po-
pularnej piosenki: Charmanle Cathe-
rine) — wynaleziony z pocz. XVIII w.
(G. Barbieri) mechanizm, umiesz-
czony w niewielkiej przenośnej skrzynce,
działający przy obracaniu korbą na
zasadzie miniaturowych organów;
obecnie używany rzadko przez mu-
zykantów ulicznych.
kawatyua — zob. *cavatina.
kiloherc — jednostka częstotliwości
drgań, skr. kHz; zob. 'herc.
kinowe organy — zob. 'organy.
kithara (gr.) — starogrecki instrument
strunowy złożony z dwóch ramion,
wzdłuż których rozpiętych byio po-
czątkowo kilka, potem kilkanaście
strun biegnących ponad niewielkim
pudłem rezonansowym: instrument
opierano na lewym ramieniu, struny
zaś szarpało się 'piórkiem (plektron)
trzymanym w prawej ręce; kithara
miała największe znaczenie jako in-
strument używany przy uroczystoś-
ciach kultowych; kitharodia — śpiew z
towarzyszeniem kithary; kilhary-styka
— gra na kitharze.
KL — skr. partyturowy zam. 'klarnet.
klapy — okrągłe uszczelnione podu-
szeczki metalowe służące do zamyka-
nia i otwierania otworów bocznych w
instrumentach dętych; poduszeczki te
połączone są z dźwigniami, które
obsługuje się palcami obu rąk; zasto-
sowanie klap w pół. XIX w., w miejsce
otwierania i zamykania otworów
bocznych przy pomocy palców,ulat~
wiło znacznie technikę gry na instru-
mentach dętych.
klarnet (wł. clarinetto; skr. Cl.) """"
instrument dęty drewniany, skonstru
owany na przełomie XVII i XVIII ^
o ciepłej i soczystej barwie, ciemniej
szej w niskich dźwiękach, jaśniej 8^
i wyraźniejszej w wysokich; poi
możliwości techniczne; stoso-jest w
zespołach instrumentalnych i jako
instrument solowy; skala d-g'.
klarnet
klarnet
basowy
™«niet basowy (wł. clarinello basso;
*•*• Cl. b.) zwany czasem niepopraw-
~* z niemiecka bas-klarnetem —
*^oet o nieco większych rozmiarach,
*"*ygiętą ku górze czarą głosową
*Mtnikiem osadzonym na wygiętej ;
skala D-/1 ; do innych, mniej ch
odmian należy klarnet klarnet
kontrabasowy, ba-
(ang. tone-cluster = wiązka,
dźwięków) — efekt
brzmienio-j* muzyce
współczesnej uzyskany
współbrzmienie wszystkich
isl-W określonych
granicach 'w przyjętej skali,
często z uży-
ciem 'ćwierćtonów; klaster może być
ściśle sprecyzowany przez wyznaczenie
wszystkich współbrzmiących dźwięków
lub aleatoryczny {zob. 'aleatoryzm),
gdy wykonawca ma pewną swobodę
co do jego składu dźwiękowego; w
nutach oznacza się
różnie, np.:
klasycyzm (neologizm łac. classicismus, z
łac. classicus = pierwszorzędny) —
nazwa stylu twórczego w literaturze i
sztuce rozwijającego się w XVIII w.,
nawiązującego do tradycji kulturalnych
starożytności; w muzyce — styl
twórczości z II pół. XVIII w., którego
cechami są: przeniesienie punktu
ciężkości z muzyki wokalnej na
instrumentalną, wykształcenie się
•formy sonatowej jako głównej części
składowej sonaty, koncertu, symfonii i
in., rozwój faktury harmonicznej przy
usunięciu na odległy plan polifonii,
wykształcenie nowoczesnej orkiestry i
instrumentalnych zespołów
kameralnych; styl klasyczny wytworzył
się w II połowie XVIII w. w szkole tzw.
mannheimskiej i staro-wiedeńskiej; do
najważniejszych przedstawicieli tego
okresu należą: W. A. Mozart, J. Haydn
i L. v. Beet-hoven, tzw. klasycy
wiedeńscy.
KIavier (wym. klawfr; niem.; dawna
pisownia Clauier) — ogólna niemiecka
nazwa wszystkich instrumentów stru-
nowo-klawiszowych (klawikord, kla-
wesyn, fortepian); w języku polskim
brak jest jednowyrazowego odpowied-
nika; tłumaczenie tego terminu przez
„fortepian" jest błędnym ogranicze-
niem.
klawesyn (fr. clauecin; wł. clauicem-balo)
lub klawicymbal — dawny instrument
strunowo-klawiszowy, po-
89
dobny zewnętrznie do fortepianu;
naciśnięcie klawisza powoduje szarp-
nięcie piórkiem struny, która wydaje
dźwięk delikatny i krótkotrwały;
wprowadzenie dwóch klawiatur oraz
rejestrów pedałowych wzmocniło
brzmienie i umożliwiło zmianę barwy
dźwięków; przed wprowadzeniem for-
tepianu (XVI—XVIII w.) klawesyn był
używany jako instrument solowy, a
także stale towarzysząc orkiestrze,
służyt do wykonywania "basso ron-tinuo.
klawiatura (z łac. clauis — klucz) —-
zbiór 'klawiszy (białych, umieszczonych
nieco niżej — dla podstawowego
szeregu dźwięków: c, d, e, f.... oraz
czarnych, umieszczonych wyżej, dla
podwyższeń i obniżeń szeregu
podstawowego), stosowanych w in-
strumentach klawiszowych i uszere-
gowanych według kolejnej wysokości
dźwięków skali systemu temperowa-
nego; zob. rysunek obok; fortepian,
pianino, czelesta, dzwonki, akordeon,
harmonium posiadają jedną klawiaturę;
klawesyn ma dwie klawiatury: w
wyższej każdy klawisz obsługuje jedną
strunę, w dolnej — dwie struny
nastrojone na tę samq wysokość:
•w organach zespół 2, 3, 4 klawiatur
ręcznych umieszczonych schodkowe
ponad sobą nazywa się manuałem,
klawiatura zaś nożna, identycznie
zbudowana, lecz dostosowana wymia-
rami do obsługiwania jej przy pomocy
stóp, nosi nazwę "pedału: zob. też
"tastatura.
klawlcymhal (wł. clavicembalo ) =
*klawesyn.
klawikord (z łac. clauls = klucz, chorda
= struna; wł. clamcordo] — dawny
instrument strunowo-klawi-szowy,
prototyp fortepianu; dźwięk powstający
przez uderzenie metalo-
90
Igl płytki, tzw. tangentu, o strunę był niej linii swym spiralnym zaokrągle-
delikatny, wibrujący i stiu-klawikord niem dźwięk g1 oraz grupy F wyzna-
czających swym początkowym zgru-
znany był już XV w., lecz
bieniem oraz dwoma kropkami dźwięk f
spopularyzował się ^bardziej w XVIII
pozostały w użyciu do dziś tylko cztery
w.
klucze: z grupy G — klucz wiolinowy,
czyli skrzypcowy, dla notowania
(z lać. clauis = klucz) —
wysokobrzmiących instrumentów,
rodzaj dźwigni stosowanej w niektó-
wysokich głosów i prawej ręki
rych instrumentach muzycznych, któ-ra
instrumentów klawiszowych, z grupy
przy naciśnięciu podnosi młoteczek
kluczy F — klucz basowy dla
uderzający o strunę (w fortepianie, w
niskobrzmiących instrumentów, niskich
pianinie) lub piórko szarpiące ją (w
klawesynie), podnosi młoteczek głosów i lewej ręki instrumentów
klawiszowych, a z grupy kluczy C —
uderzający w płytkę metalową (w cze-
klucz altowy dla altówki oraz czase m
leście, w dzwonkach) albo też otwiera
jeszcze klucz tenorowy dla wiolonczeli,
dopływ powietrza do piszczałek (w or-
fagotu i puzonu.
ganach) lub do stroików (w akorde-
onie), powodując w ten sposób po-
WBtawanie dźwięku; klawisze ułożone klucze:
w szereg obok siebie tworzą "klawia-
tsre..
wlolinotuu fr*acułkl
ktewtszowe instrumenty — instru-
menty, w których działanie elementu
grupaG
1=1
pobudzającego źródło dźwięków do
drgań uzyskuje się przez naciskanie
klawiszy; mechanizm klawiszowy mo- IP*' —
KWB
84 mieć instrumenty strunowe ude- f f H
**ane (fortepian, pianino), strunowe topranoBg
IfcL
<X»rpane (klawesyn), a nawet struno- :
T* smyczkowe (lira korbowa), następ- ac c' =S
ni* instrumenty dęte (organy) i per-
»'"" K o - ffc
w
c'
***yjne (czelesta, dzwonki, akordeon. S
"B^-s —
£ — a —— C'
—
c' d
!•"* — znak graficzny umieszczany **
Początku każdej pięciolinii, wyzna- kobza (z tur. kopuz rodzaj bandury) —
dokładnie położenie i nazwę luty prymitywny instrument ludowy o kilku
odpowiadającej dźwięko-określonej strunach, błędnie utożsamiany z
wysokości; wszystkie "ML"* nuty "dudami.
pisane wyżej lub niżej i-^M^eciolinii
odpowiadają kolejnym ^zym lub
kocioł — zob. "kotły.
niższym dźwiękom we-zasad "pisma
nutowego; istnieją kluczy: C, G i F;
spośród * grupy c wyznaczających koda — zob. "r.oda.
swym towym wcięciem dźwięk c 1, gru-
P' wyznaczających na odpowied- kolo!onia (od miasta Kolofon w Azji
M niej sz ej ), a także kalafonia— sub-
91
stancja używana do nacierania włosia
smyczka celem zwiększenia jego tarcia
o strunę, i wyeliminowania możliwości
poślizgu; otrzymuje się ją z żywicy
niektórych drzew szpilkowych po
oddestylowaniu terpentyny.
koloratura (wł. cotoralura, dosł.: za-
barwienie) — 1. w utworach wokal-
nych ozdabianie melodii za pomocą
bogatych ornamentów, flguracji i wir-
tuozowskich pasaży; zob. też *gorgia.
2. wokalna technika wykonawcza ko-
loraturowej melodii; koloraturowy —
określenie głosu zdolnego do wyko-
nywania koloratury, szczególnie sop-
ranu.
kolorystyka — element formy muzycznej
wiążący się ściśle z środkami wy-
konawczymi muzycznego dzieła (rodzaj
instrumentu, sposób artykulacji), a
mający decydujące znaczenie, jeśli
chodzi o jakość brzmienia dźwięku;
znaczenie kolorystyki rozwija się
stopniowo dopiero od okresu klasycz-
nego.
koloryści, szkoła kolorystów — kierunek
niemieckiej twórczości organowej w
XVI w., odznaczający się utworami o
bogato kolorowanej, tj. ozdabianej
melodii (E. N. Ammer-bach, A. Schlick,
B. Schmid).
koło kwintowc, ściślej okrąg kwinto-
«y — poglądowy układ kolejnych gam
lub tonacji (durowych lub molowych),
wyznaczonych na obwodzie koła, lub
lepiej spirali, według narastającej ilości
znaków przykluczowych; postępując w
kierunku ruchu wskazówek zegara
wzdłuż obwodu okręgu, 'tonika
kolejnej gamy (lub "tonacji), nadająca
równocześnie jej nazwę, jest V
stopniem, tj. górną kwintą
(*dominantą), gamy poprzedniej; po-
stępując zaś w kierunku przeciwnym,
92
tonika kolejnej gamy jest IV stopniem,
tj. kwintą dolną ('subdominan-tą),
gamy poprzedniej; w tych samych
punktach okręgu spotykają się gamy
'enharmoniczne, w których suma
stałych (przykluczowych) "znaków
chromatycznych wynosi 12.
okręgi k wintowe
dla gam durowych
H,, IM
dla gam molowych
kolomyjka (od miasta Kołomyi3 na
Ukrainie) — szybki taniec ludowy w
metrum parzystym (J), n'ec wolniejszy
od 'kozaka, połączony ze śpiewem
żartobliwych kuplet""' szczególnie
rozpowszechniony na zac Ukrainie.
(fr. berceuse) — pieśń
liryczna o płynnej melodyce i koły-
oacym rytmie, często w takcie f, m
tempie umiarkowanym; przeniesiona
na teren muzyki instrumentalnej (Bp-
fortepianowej, orkiestrowej), sta-J»się
dość popularną formą stosowaną przez
kompozytorów z okresu romantyzmu i
później (m. in. F. Chopin, J. Brahms,
M. Reger, K. Szymanow-«tt).
temat (z łac. coma = włos) — bardzo
mały interwał, trudny do uchwycenia
dachem, stanowiący rezultat mate-
matycznych rozważań nad systemami
dźwiękowymi; komat pilagorejski (tzw.
ditoniczny lub wielki) — interwał sta-
nowiący różnicę między półtonem
chromatycznym (większym, tzw. apo-
toz&e) a półtonem diatonicznym
{mniejszym, tzw. limma) w *pi-
tagorejskim systemie dźwiękowym,
wyrażający się stosunkiem drgań: 2187
256 3":
*Srnr —— = —— = 1,OH; komat Di-
2048 243 2"
dymosa (tzw. syntoniczny lub mały) —
interwał stanowiący różnicę Wiedzy
wielką tercją uzyskaną jako
*twarta kwinta w systemie Pitago-roaa
i wyrażającą się stosunkiem ||
* Wielką tercją uzyskaną jako różnica
Między piątym a czwartym alikwo-
łem w systemie 'Didymosa i wyrażo-
stosunkiem |; różnica ta wynosi
fl:f 1,012.
***Wnacyjne tony — nie istniejące
**ykalnie tony, lecz słyszalne w wy-
dłuższego trwania współbrzmie-
tonów o niezbyt odległych
słyszalność tych tonów,
Wytłumaczona dotychczas
ściśle naukę, polega na
specyficz-właściwościach ucha;
rozróżnia-a) kombinacy jny ton
różnicowy •tości równej różnicy
obu współ-tonów, praktycznie
uży-
wany w organach jak o tzw. *bas
akustyczny, dający bardzo niskie
dźwięki przy współdziałaniu dwóch
niezbyt długich piszczałek; b) kombi-
nacyjny ton sumowy, znacznie słabiej
słyszalny od różnicowego, którego
częstość jest równa sumie drgań obu
współbrzmiących tonów; różnicowe
tony kombinacyjne odkryte zostały w
pół. XVIII w. (Sorge i Tartini), sumowe
zaś w połowie XIX w. przez
Helmholtza.
komedia madrygałowa — zob. 'ma-
drygałowa komedia.
kompozycja (z łac. composilio — po-
łączenie, ułożenie) — 1. utwór mu-
zyczny. 2. budowa utworu muzycznego
(zob. 'forma muzyczna). 3. technika
tworzenia utworu.
koncert (wł. concerto, z łac. concerta-
re = współzawodniczyć) — 1. publiczne
wykonywanie utworów muzycznych;
praktyka koncertów publicznych
rozwinęła się w zach. Europie z
końcem XVII w. 2. forma in-
strumentalna zazwyczaj trzyczęściowa,
wykształcona w okresie klasycznym,
na przełomie XVIII i XIX w.,
zbudowana według zasad cyklu 'so-
natowego, z opuszczeniem menueta lub
scherza, tj. trzeciej części cyklu;
koncert przeznaczony jest do wyko-
nania przez dwa współdziałające ze
sobą, jak gdyby rywalizujące elementy
wykonawcze, zwykle na instrument
solowy i zespół orkiestralny; od
instrumentu solisty koncert otrzymuje
bliższe określenie, np. fortepianowy,
skrzypcowy, a także na dwa fortepiany,
na skrzypce i fortepian itd.; pod koniec
pierwszej, a czasem i dalszych części
znajduje się zwykle wirtuozowska partia
solisty, tzw. 'kadencja; pierwowzorem
koncertu było 'concerto grosso.
93
koncertmistrz (z niem. Konzertmeister}
— najlepszy, tzw. pierwszy instru-
mentalista w wieloobsaclowe.j grupie
instrumentów orkiestry symfonicznej,
np. pierwszy skrzypek, pierwszy alto-
wiolista; pierwszy skrzypek był daw-
niej zastępcą dyrygenta; obecnie wy-
konuje partie solowe i reprezentuje
zespół orkiestrowy na zewnątrz.
konkretna muzyka — rodzaj muzyki
współczesnej, wprowadzonej przez P.
Schaeffera w radio paryskim w r. 1948;
materiałem jej jest bogaty zasób
naturalnych odgłosów, poddawanych
opracowaniom rytmicznym,
kontrapunktycznym i utrwalonych na
taśmie magnetofonowej.
konkurs}' muzyczne — kompozytorskie
lub wykonawcze, krajowe i wychowankowie uzyskiwali m. in.
międzynarodowe, połączone z nagrodami
pieniężnymi lub z nagrodami w formie
np. stypendiów — organizowane są
przez towarzystwa, związki, instytucje
muzyczne lub społeczne oraz osoby
prywatne; konkursy bywają stałe,
powtarzane (np. co roku lub co parę
lat) względnie okazyjne; do
najważniejszych stałych konkursów
międzynarodowych organizowanych w
Polsce należą: a) pianistyczny im. F.
Chopina w Warszawie: I — 1927 (I
nagroda L. Oborin, ZSRR), II — 1932
(A. Uniński, Francja), III — 1937 (J.
Żak, ZSRR), IV — 1949 (H. Czerny-
Ste-fańska, Polska i B. Dawidowicz,
ZSRR), V — 1955 (A. Harasiewicz,
Polska), VI — 1960 (M. Pollini,
Wiochy), VI I — 1965 ( M. Argerich,
Argentyna), VIII — 1970 (G. Ohls-son,
U S A ) , IX — 1975 (K. Zimer-man,
Polska); b) skrzypcowy im. H.
Wieniawskiego w Poznaniu: I — 1935
(I nagroda G. Neveu, Fra nc j a ),
II — 1952 (I. Ojstrach, ZSRR),
II I — 1957 ( R . Fajn, ZSRR), IV —
94
1962 (Ch. Treger, USA), V — 19^7 (P.
Janowski, Polska), VI — 1970 (T.
Grindienko, ZSRR); do najważ-
niejszych zagranicznych konkursów
kompozytorskich należą Prix de Ronię
(Nagroda Rzymska), organizowany
przez konserwatoria w Paryżu i Bru-
kseli od 1803 r.; oraz w Niemczech
Nagroda Mozartowska dla młodych
kompozytorów, od 1838 r., i Meyer-
beerowska (dwukrotnie jej laureatem
był F. Nowowiejski); w Anglii Nagroda
Mendelssohnowska i in. Uzupełnienia na
s. 224.
konserwatorium (wł. conserualorio. z łac.
średn. conserualorium = miejsce służące
do przechowywania) — pierwotnie, -w
XVI, XVII w., zakład wychowawczy
dla sierot we Włoszech, gdzie
wykształcenie muzyczne; w nowszych
czasach — zawodowa uczelnia
muzyczna kształcąca wszechstronnie, w
pełnym zakresie, twórców
(kompozytorów), odtwórców (dyry-
gentów, instrumentalistów, śpiewaków),
teoretyków i pedagogów; we
współczesnej organizacji szkolnictwa
muzycznego w Polsce termin nie używany;
zol), ^szkolnictwo muzyczne.
konsonans (z łac. consonans — zgodnii-
brzmiący) — współbrzmienie (kon-
sonans harmoniczny) lub następstw"
(konsonans melodyczny) co najmniej
dwóch dźwięków, które daje wrażenie
zgodności brzmienia; pojęcie konso-
nansu, podobnie j a k i jego przeci-
wieństwa, *dysonansu, zmieniało - l f < w
różnych okresach historycznych;
harmonia klasyczna zalicza do konso-
nansów następujące "interwały: tercje i
seksty wielkie i małe, prymy, kwarty,
kwinty i oktawy czyste; z akordów z a ś
tylko trójdźwięki durowe i mol°~ we;
w muzyce współczesnej pojecl
konsonansu zostało znacznie rozsze-
rzone) JGCZ jeszcze dokładnie nie jest
^precyzowane.
krataklon (gr.; roś. kondaki) — nazwa
hymnów bizantyńskich; notacja
kondakarna — notacja muzyczna
zbliżona do neumatycznej (zob. *ne-
umy); znaki umieszczane w dwóch
szeregach nad tekstem; podobnie jak w
neumach, nie wskazywały określonej
wysokości dźwięku, lecz tylko kierunek
ruchu melodii i ewentualnie sposób
wykonania; zob. *kriuki.
kontra (z łac. conlra = przeciw) —
zob. 'conlra.
kontrabas (wł. conlrabasso; skr. Cb.) — t.
największy instrument strunowy z
grupy smyczkowych, o najniższej
skali; posiada cztery lub pięć strun
strojonych: (Ci), E, , Ai, D, G; rzadziej
spotykany jest kontrabas o trzech
strunach strojonych na dźwięki A,, D,
G albo G,, D, A. 2. skrótowa nazwa
odmiany niektórych instrumentów
budowanych w różnych wielkościach, o
najniższej skali. np. bała-Ujka
kontrabasowa.
kontrabas
kontrafagot — odmiana basowa fagotu;
zob. *fagot.
kontrataktura (z łac. conlra = [na]-
przeciw, factura = budowa)— przero-
bienie świeckiego tekstu poetyckiego
na religijny lub przeciwnie; metoda ta
stosowana była w muzyce okresu
*ars antiąua, następnie w niemieckiej
pieśni XVI w., a nawet w świeckich
kantatach J. S. Bacha.
kontralt (wł. coniralto) — najniższy głos
żeński o skali f-gz (w przybliżeniu); w
znaczeniu popularnym — śpiewaczka o
głosie kontraltowym.
kontra oktawa — zob. "oktawa,
"klawiatura.
kontrapunkt (z łac. średn. conlrapunc-
tus, z łac. punctus conlra punctum = nuta
przeciw nucie) — 1. teoria rów-
noczesnego prowadzenia samodzielnych
linii melodycznych (głosów) w
utworach polifonicznych (wielogłoso-
wych), np. w "fudze, "kanonie; zob.
"gatunki kontrapunktu. 2. samodzielna
melodia towarzysząca w innym głosie
tematowi w utworze polifonicznym.
kontratenor (łac. średn. conlratenor; skr.
conlra) — nazwa trzeciego głosu
występującego obok "tenoru i "dis-
cantus w utworach XIV i XV w.
kontredans (prawdop. z ang. country
dance = taniec wiejski; fr. contre danse;
wł. contraddanza) — efektowny taniec
figurowy pochodzenia angielskiego,
popularny w XVIII, a szczególnie w
XIX w. we Francji, następnie i w
innych krajach; polegał na
współdziałaniu tanecznym dwóch par
ustawionych naprzeciw siebie; muzyka
składała się z szeregu regularnych
ośmiotaktowych fraz; w drugiej pół.
XIX w. przekształcił się w *ka-
95
dryla; w formie stylizowanej wyko-
rzystany rn. in. przez W. A. Mozarta i
L. v. Beelhovena; zob. też 'kotylion,
'lansjer.
kontuar—zob. *stół gry.
Konzertstiick (niem.) — jednoczęś-
ciowy utwór koncertowy.
kopulacja (z łac. copulalio = połącze-
nie; niem. Koppel) — połączenie w or-
ganach za pomocą specjalnego urzą-
dzenia dwóch lub więcej głosów o
różnej barwie, lecz o jednej wyso-
kości, wykonywanych normalnie na
różnych manuałach, celem umożliwienia
wykonania ich na jednym manuale
(kopulacja manuałowa); możliwa jest
też kopulacja pedałowa, łącząca głos
manuałowy z pedałowym.
kornet (wł. cornello; skr. Crn.) —
instrument dęty blaszany podobny do
trąbki, o skali e-b3 ; odznacza się
barwą bardziej miękką niż trąbka i
posiada większe od niej możliwości
techniczne; często jest stosowany w
orkiestrze dętej do wykonywania partii
melodycznych, rzadziej w orkiestrze
symfonicznej; w obecnej postaci
pojawił się we Francji ok. 1830 r.
kornet
korona — 'fermata.
koryfeusz (gr. koryphdios) — pierwszy
chórzysta, przodownik chóru w teatrze
starogreckim, który poda wał
chórzystom tempo i wysokość dźwięku;
współcześnie — 1. artysta w zespole
baletowym. 2. wybitny działacz na polu
nauki lub sztuki.
96
kościelna kadencja lub plagalna - - -
zob. 'kadencja.
kościelne skale — 'modalne skale.
kotły (wł. timpani; skr. Tp., Tmp.) —
instrumenty perkusyjne należące do
grupy membranofonów, w kształcie
półkul wykonanych z metalu, pokrytych
napiętą skórą; zależnie od napięcia
skóry, regulowanego za pomocą
specjalnego mechanizmu, można
zmieniać wysokość dźwięku w gra-
nicach .F-/; nazwa instrumentu uży-
wana jest zwykle w liczbie mnogiej,
ponieważ w orkiestrze symfonicznej
występują co najmniej dwa kotły,
dawniej strojone z reguły na tonikę i
dominantę tonacji wykonywanego
utworu.
kocioł
kotylion (fr. cotillon) — nazwa dowol-
nego rodzaju tańca (np. walc koty-
lionowy, polka, mazur) wykonywanego
w XIX w. zwykle pod koniec
zabawy czy balu; cechą jego by'a
duża ilość różnorodnych kroków i fl?u
wskazywanych przez wodzireja i w'
konywanych przez wszystkie Pa
tańczące.
koza — zob. 'dudy.
kozak — ukraiński taniec ludowy w
tempie szybkim, w takcie J, t
charakterystycznymi „prysiudami".
kozioł — zob. 'dudy.
K8chel-Verzelchnis (niem.; katalog
K6chla; skr.KY) — katalog tematyczny
wszystkich dzieł W. A. Mozarta, który
swych utworó w nie opusował (zob.
'opus), sporządzony przez L. KOchla
(1862).
krakowiak — żywy polski taniec lu-
dowy w takcie J, z charakterystycz-
nym rytmem synkopowanym i z ak-
centem na słabej części taktu, np.:
r p " ŁT r P
ctęsto występuje w postaci stylizowa-
nej (F. Chopin, I. J. Paderewski).
krągUki — dodatkowe odcinki od-
powiednio wygiętych rur o różnej
długości, stanowiące części zamienne
w instrumentach dętych blaszanych z
XVIII w., szczególnie w rogu
* trąbce, celem uzyskania innego
*troju; tak np. strój rogu F można było
zamienić na B itp.; we współczes-
*yeh dętych instrumentach wentylo-
*ych jest to nazwa dodatkowych
Odcinków rurek dołączanych do rury
Biownej kolejno przez naciskanie
Poszczególnych wentyli, dzięki czemu
łjyskuje się przy tym samym zadęciu
źwięki: przy naciśnięciu pierw-wentyla
— o cały ton, drugie-
5.7" ° Półton, trzeciego — o trzy
Ipttony.
piśmie nutowym — 1. pod-
element 'neum średnio-'ch. 2.
kreska taktowa wpro-'na PO r.
1600 oddziela od siebie
utworu; dwie kreski pionowe,
zewnętrzna jest grubsza,
Sl, '"Wilczek muzyczny
stosuje się przy zakończeniu utworu
lub jego części; podobnie przy znakach
'repetycji; niekiedy spotyka się dwie
cienkie kreski taktowe obok siebie celem
wyraźnego oddzielenia dwóch różnych
fragmentów utworu od siebie.
3. kreski dodane — krótkie kreski
poziome nad lub pod pięciolinią,
umożliwiające notację dźwięków nie
mieszczących się w ramach pięciolinii
(zob. 'nazwy dźwięków, 'klawiatura).
4. cienka kreseczka pozioma nad lub
pod nutą oznacza 'tenuto. 5. pionowa
kreska przy główce nuty — zob.
'pałeczka nutowa. 6. krótka pionowa
kreseczka w górnej części pięciolinii
oznacza 'cezurę.
kriukl (roś., dosł.: haki) — znaki
starocerkiewnego pisma nutowego,
pochodzące z notacji bizantyńskiej XII i
XII I w.; podobne były do
zachodnioeuropejskich *neum, szcze-
gólnie do neum gotyckich ("Hufna-
gelschrift), lecz przeważał kształt ha-
czyków początkowo czarnych, później
czarnych i czerwonych, i umieszczane
były nad tekstem, bez linii; zob. też
'konta kion.
kropka w piśmie nutowym — 1. pod-
stawowy element 'neum średnio-
wiecznych. 2. kropka przy nucie lub
pauzie ma znaczenie rytmiczne, prze-
dłuża wartość rytmiczną nuty, przy
której stoi, o połowę; stosowana jest
równolegle z łukiem przetrzymującym;
w wypadku dwóch kropek — druga
przedłuża dodatkowo wartość
rytmiczną nuty o l, np.:
3. kropka nad nutą oznacza 'siaccalo.
4. dwie kropki należące do znaków
repetycji, umieszczane na drugim i
trzecim polu pięciolinii, podobnie j a k
dwie kropki należące do klucza
97
basowego, notowane na trzecim i
czwartym polu, są
częściami składowymi
nieodzownymi
tych znaków;
coraz częściej jednak kompozytorzy
współcześni pomijają kropki przy
kluczu basowym.
krytyka muzyczna — publikowana
zwykle forma oceny wartości dzie!
muzycznych, ich strony wykonawczej
oraz wszelkich innych zjawisk życia
muzycznego; pierwsze oceny krytyczne
pojawiły sio w publikacjach
książkowych przed wprowadzeniem
periodyków, w XVI w. (np. Glarea-
nus: Dorłekachordon i in.); do najwy-
bitniejszych krytyków spośród kom-
pozytorów XIX w. należeli m. in.: C.
M. Weber, R. Schumann, H. Ber-lioz,
F. Liszt, R. Wagner, C. Debussy, K.
Szymanowski.
krzyżyk — znak $ oznaczający pod-
wyższenie dźwięku o półton; krzyżyk
podwójny X — znak dwukrotnego
podwyższenia dźwięku o półton, czyli
o cały ton; zob. *znaki chromatyczne,
*bemol, *kasownik.
księgi ((losowe lub chórowe — pisane, a
później drukowane zbiory wielogło-
sowych utworów chóralnych w postaci
ksiąg wielkiego formatu; poszczególne
głosy współbrzmiące nie były notowane
w sposób partyturowy (zob.
•partytura), tj. jeden pod drugim, lecz
jeden obok drugiego: po lewej stronie u
góry sopran, pod nim alt, z prawej
strony u góry tenor, a u dołu bas; taka
jedyna księga rozłożona na pulcie
służyła równocześnie wszystkim
członkom zespołu; księgi głosowe
używane były aż do pół. XVI w.
ksylofon (z gr. ksylón = drewno, phone
= dźwięk) — instrument perkusyjny o
określonej wysokości brzmienia; na
poziomej ramie ułożone
98
są w kilku rzędach drewniane listewki
różnej wielkości, w które grający
uderza drewnianymi pałeczkami w
kształcie łyżeczek; dźwięk ostry,
krótkotrwały, klekocący; skala, zależna
od ilości oddzielnych płytek, waha się
między g'-gł lub c'-cs; w orkiestrze
symfonicznej ksylofon jest używany od
połowy XIX w.; zob. też *tubafon.
ksylofon
kujawiak — polski taniec ludowy,
odmiana mazura, w tempie umiarko-
wanym, w takcie ^; towarzyszy mu
melodia śpiewna, liryczna; występuje
często w formie stylizowanej również
pod nazwą mazurka (F. Chopin, K. -
Szymanowski).
kuplet (z fr. couplet = zwrotka) — 1.
inaczej epizod; odcinek "ronda
oddzielający dwa sąsiadujące z sobą
wystąpienia tematu {'refreny). 2.
zwrotka popularnej lub ludowej pi°"
senki o prostej budowie i żartobli" wej
treści.
kurant (fr. courante) — 1. melodia
wygrywana przez mechanizm pozY"
tywkowy (zob. "pozytywka) w staro-
świeckich zegarach po uderzenW
każdej godziny lub w dowolnej chwil'*
za pociągnięciem odpowiedniej dźwig
ni. 2. "zegar grający. 3. kuranty -~
przyśpiewki wiwatowe przy s^°
biesiadnym w dawnej Polsce. 4. z°
"courante.
KV — skr. zam. "Kdchel-Verzeichr"s'
(wł. ąuarla, z łac. ąaarlus =
giwarty) — !• odległość, czyli inter-
wal, między dwoma dźwiękami, l
których wyższy jest czwartym
ftopniem diatonicznym z ewentualnymi
zmianami chromatycznymi i notowany
jest na czwartym miejscu w układzie
pięcioliniowym (licząc kolejne pola i
linie) w stosunku do niższego; zob.
tabelę interwałów (s. 8 2 ); kwarta
zmniejszona jest równo-brzmiąca z
"tercją wielką, a zwiększona — z
kwintą zmniejszoną; różnica polega na
sposobie notacji (zob.
*enharmonia). 2. kwarta lidyjska — •
zob. 'lidyjska kwarta.
kWCTtdeeyma (z łac. gaartus decimus =
Czternasty) — odległość ("interwał)
między dwoma dźwiękami, z których
wyższy jest notowany na czternastym
miejscu w układzie pięcioliniowym
(licząc kolejne pola i linie) w stosunku
do niższego np. c-h1; kwartdecyma jest
sumą interwałów oktawy i sep-tymy.
kwartet (wł. ąuartello, od guarlo =
czwarty) — 1. kameralny zespół
wykonawczy, złożony z czterech
instrumentalistów (kwartet instru-
mentalny) lub śpiewaków (kwartet
*okalny); zob. muzyka "kameralna.
«• utwór zbudowany według reguł cy-
*™ "sonatowego, przeznaczony na
****ry instrumenty, np. kwartet
"Byczkowy: skrzypce I, skrzypce II,
**Wwka i wiolonczela; kwartet forte-
Wanowy: skrzypce, altówka, wiolon-
e**«a i fortepian i in. 3. fragment "j
formy instrumentalno-wokal-
i p. opery, operetki, kantaty, wy-
*&ywany równocześnie przez czte-
śpiewaków.
!z wł. ąuarlo = czwarty) —
rytmiczna składająca się z czte-
zamiast z trzech nut tej samej
Wartości czasowej, np.:
zamiast 3
kwartola, oznaczana w nutach
cyfrą 4, powstaje z podziału
m
trójdzielnej wartości
rytmicznej na cztery zamiast na trzy
równe części.
kwartowy akord — akord, w którym
między sąsiednimi składnikami dźwię-
kowymi są interwały kwarty, np. C-/-6;
akordów kwartowych, zrywających z
tradycyjną tercjową budową stosowaną
jako zasada w harmonii klasycznej,
użyli w swej twórczości F. Liszt, A.
Skriabin, a szczególnie C. Debussy i in.
kompozytorzy impresjonistyczni; zob.
"impresjonizm.
kwartsekstowy akord — drugi "prze-
wrót trójdźwięku, składający się z
kwarty i seksty (licząc od najniższego
dźwięku), np. akord g-c^-e* je st
przewrotem kwartsekstowym t rój -
dźwięku c-e-g.
kwinta (wł. ąuinla, z łac. f^aintas =
piąty) — 1. odległość, czyli "interwał,
między dwoma dźwiękami, z których
wyższy jest piątym stopniem diato-
nicznym, ewentualnie ze zmianami
chromatycznymi, i notowany j e st na
piątym miejscu w układzie pięcioli-
niowym (licząc kolejne pola i linie) w
stosunku do niższego; zob. t a be l ?
interwałów (s. 82); kwinta zmniejszona
jest równobrzmiąca z kwartą
zwiększoną, a zwiększona z sekstą małą;
różnica polega na sposobie notacji (zob.
"enharmonia); kwinto czysta j est
charakterystycznym inter-wałem w
stroju skrzypiec, altówki i wiolonczeli. 2.
głos wargowy, manuałowy w organach.
3. kwinta akordu — trzeci składnik
dźwiękowy akordu o tradycyjnej
budowie tercjowej, oddalony o kwintę w
górę od "podstawy akordu. 4. czase m
stoso-
99
wana nazwa dla najwyżbzej struny
skrzypiec (e*). 5. kwinty równolegle, a
także kwinty mozartowskie — zob.
'równolegle kwinty, oktawy. 6. kwinty
waltorniowe — 'ukryte kwinty
powstające między dwoma glosami, z
których górny postępuje diatonicznie,
dolny zaś na rozłożonym trójdźwięku,
np.:
t l 11M11
kwinty waltorniowe, typowe dla wal-
torni (rogów) lub trąbek, były zakazane
w muzyce wokalnej.
kwintet (wł. ąuinlello, od quinlo = piąty)
— 1. zespól wykonawczy złożony z
pięciu instrumentalistów lub
śpiewaków; zob. muzyka 'kameralna. 2.
kwintet smyczkowy w zespołach
orkiestrowych — grupa instrumentów
smyczkowych w wielokrotnej obsadzie:
skrzypce I, skrzypce II, altówki,
wiolonczele i kontrabasy, czyli tzw.
'archi. 3. utwór zbudowany według
reguł cyklu 'sonatowego, przeznaczony
na pięć instrumentów, z których każdy
ma w zasadzie samodzielną partię, np.
kwintet fortepianowy (skrzypce I,
skrzypce II, altówka, wiolonczela,
fortepian) i in. zespoły o dowolnym
składzie instru-
la — sylabowa nazwa dźwięku a w
każdej oktawie; zob. 'solmizacja,
•nazwy dźwięków.
lacrimoso (wym. lakrimozo; wł.) —
płaczliwie; określenie wykonawcze.
100
mentów. 4. fragment większej formy
instrumentalno-wokalnej, np. opery,
operetki, kantaty, wykonywany przez
pięciu śpiewaków.
kwintola (z wł. ąuinto = piąty) —
figura rytmiczna składająca się z pię-
ciu zamiast z czterech dźwięków tej
samej łącznej wartości czasowej, np.:
zamiast ; kwin-
ŚJ3333
tola, oznaczana w nutach cyfrą 5, po-
wstaje z podziału dwudzielnej 'war-
tości rytmicznej na pięć zamiast na
cztery części.
kwintowe koło — zob. 'koło kwinto we.
kwintowe pokrewieństwo gam lub
tonacji — zob. 'pokre wieństwo.
kwiutsekstowy akord — pierwszy
przewrót akordu septymowego, uzys-
kany przez przeniesienie najniższego
składnika akordu o oktawę w górę, np.
przewrotem kwintsekstowym akordu g-
h-d*-/> jest akord /i-d'-/1-?'-
Kyrie (gr. Panie!) — tytui i zarazem
pierwszy wyraz pierwszej części
'ordinarium mszy w Kościele katoli-
ckim; pierwsza część muzycznego cyklu
mszalnego; zob. 'msza.
lal (wym. le; fr.; 1. mn. lais; nieffl;
Leich) — popularny we Francji w
okresie średniowiecza typ p°ez^ i
lirycznej pieśni 'truwerów, o teW*
tyce związanej z miłością do ko
wykonywanej przez 'truwerów, a
p1
•fcj l przez 'minnesangerów; ten typ
pieśni, znanej również pod nazwą
«aescort, przejęty został później
Kościół jako pieśń maryjna; składała
się z szeregu różnomelo-dycznych
fragmentów.
(•mentablle. lamentoso (wł.) — opła-
kując; określenie wykonawcze.
tunentacje (z lać. lamentalio = głośne
narzekanie) — wielkopostne śpiewy
kościelne, wykonywane pod koniec
Wielkiego Tygodnia z tekstem psal-
mów z Pisma św., po których nastę-
pują tzw. 'responsoria; początkowo
jednogłosowe, od XV w. opracowywane
były wielogłosowo (G. P. da Palestrina,
M. A. Ingegneri, L. da Yittoria; w Polsce
Wacław z Szamotuł).
hntento (wł. skarga) — pieśń o treści
łmutnej i żałosnej na głos solowy
* towarzyszeniem instrumentów (np.
C. Monteverdi: Lamenlo d'Arianna
* opery Arianna}.
•«"el«r(wym. lansjś; fr., dosl.:ułan) —
"tonsjer.
kadencja (F. Landino,
XIV w.) — kadencja, a właściwie
**fot zakończeniowy, rodzaj *clau-
*""> w której występuje połączenie
**lodyczne VI stopnia skali modalnej,
*wanego w tym wypadku sekstą
**ndina, z V I I I stopniem:
"""tanie VII stopnia w kadencji było
tione powszechną wówczas
przed osiągnięciem VIII sto-
(flnalis) postępem
półtonowym ! zob. "horror
subsemilonii.
languendo (wł.) — omdlewająco;
określenie wykonawcze.
lansjer (fr. lancier lub quadrille de la
cour) — efektowny taniec dworski,
odmiana 'kadryla, ułożony w Dublinie
przez nauczyciela tańców, Duvala, na
wzór dawnych figur w 'anglaise;
składał się z pięciu figur tanecznych.
larghetto (wym. largetto; wł., zdrobn.
od *largo) — określenie powolnego
tempa, ale mniej wolnego niż 'largo.
largo (wł.) — szeroko; określenie
powolnego tempa; largo maesloso —
powoli i poważnie.
lascirus modus (łac. tryb swawolny,
rozwiązły) — średniowieczna nazwa
trybu jońskiego (odpowiadającego
tonacji C-dur), którego unikano w
śpiewach kościelnych jako mało szla-
chetnego; był natomiast często uży-
wany w muzyce świeckiej.
laseczka nuty — zob. 'pałeczka nutowa.
lassan lub lassu (węg. powolny) —
pierwsza, powolna część 'czardasza.
lauda (wł. pochwala; 1. mn. laudi) —
typ włoskich religijnych hymnów po-
chwalnych, popularnych w okresie od
XIII do XVI w.; początkowo jako
śpiewy jednogłosowe wykazywały pe-
wien wpływ muzyki trubadurów; w XV
i XVI w. posiadały fakturę polifoniczną
o najprostszej budowie: 'nota contra
notam (tzw. laudi spiri-tuali);
wykonywane przez bractwa i
stowarzyszenia muzyczne we Wło-
szech, stanowiły formę wstępną przed
powstaniem 'oratorium.
Landler (niem.) — zob. 'lendler.
legato (wł. związany) — sposób arty-
kulacji, tj. wykonywania kolejnych
101
 Les Slx (wym. le sis; fr . szóstka) -, grupa l i muzyki; w istocie były to ie
młodych kompozytorów francuskich stowarzyszenia chóralne (pier-w «•» , ""'
(pierwotnie „Les Nouveaux Jeunes" = nowa Berlinie 1800, następne ,gku,
dźwięków w sposób ciągły, nieprzer-
wany, bez oddzielania jednego od dru-
giego; w notacji stosuje się oznaczenie
młodzież), którzy ok. 1920 r. za
pośrednictwem poety Jeana Cocteau
sformułowali swój program skierowany
przeciw 'impresjonizmowi, uwzględniający
Frankfurcie, Magdeburgu, jltiiBburgu,
Wrocławiu i innych §jH$tach);
charakteryzowały się po-liittkowo
r-,:".«.» »r, -r
słowne lub za pomocą wiązania 'łu- wysokim poziomem arty-dycznym,
kiem; legatissima (stop. najw. od legata]
— oznacza szczególnie dokładne
łączenie dźwięków.
motorykę Strawińskiego, kierunek anty-
romantyczny, umiarkowany ekspre-
sjonizm; klasycznym ideałem były sonaty
fortepianowe Haydna; do grupy należeli:
który pod koniec XIX w. fjjtgt
obniżeniu przez nadmierny
ijiatymentalizm i konwencjonalizm.
*
t x iw.); odgrywały one ; -b.
UniejącychWówczasklucz>,h ^
legenda (łac. legere = czytać) w mu- G. Aui-ic, L. Durey, A. Honegger, D. •Me (wł.) — wesoło; określenie wy- ciolinia.
Milhaud, F. Pou-lenc, G. Tailleferre. umieszczano na ty ^^ .u/
zyce — tytuł nadawany wielu u- toraawcze. — 1. starożytny
dzy nimi; później ; v v l i X v n w . Ii
tworom instrumentalnym w okresie
Les Siouveaux Jetmes (wym. le nuwó Btprtnra (lać. połączenie, związa-n») — 1. instru składający się
romantyzmu, o budowie swobodnej, .
żeń; fr. nowa młodzież) — zob. 'Les 'łuk. 2. ligatury — skomplikowane znaki z r e z o n a o a l n ^ ^^
zbliżonej do 'ballady; bliższą treść w notacji modalnej Ittttenzuralnej (XIII— i wyginę poto
programową określa często szczegółowy Six. (zwyk-
XVI w.) zło-fcwie z dwóch i więcej
podtytuł (F. Liszt, H. Wieniawski, L. libretto (wł. książeczka) — 1. tekst Utórej
znaków nutowych, występujące wtedy, szarpane P»^
nacmgmĘte , a
a c roi 2. lira śred-le 7),
Różycki, I. J. Paderewski). Q .ednej
słowny utworu muzyczno-sceuicz-nego, gdy jedną zgłoskę tekstu przypada niż oczątK
niowiectna, P ° z walijskiej
np. opery, operetki, oratorium; libretto jeden dźwięk.
leggero, legglero lub con legerezza strunie, rozwinęła się z
powinno uwzględniać wokalno-muzyczne Jtpmkk — długi, drewniany, dęty •chrotty; zbliżone d , ««J * ą na
(wyra. ledżdżero, koń ledżdżerecca; wymagania utworu, dając kompozytorowi fjMtruiuent pasterski o niskim brzmie-»; 3. „„ da ^"^rrjako forma
wł.) — lekko; określenie wykonawcze. możność wykorzystania jego odcinków zob. "rożek alpejski. przełomie xv średniowieczną
lęgni (wym. lenii; wł., od legno = do tworzenia *arii, 'recytatywów, 'duetów, — skr. zam. przejściowa między braccio;
ustępów chóralnych itd. 2. scenariusz do wiolą a późniejszą ^ol , .2
drewno) — ogólna nazwa instrumentów
'baletu; librecista — autor libretta. •Ludowy Instytut siada 7 strun: 5 melo y
dętych drewnianych (tzw. drzewo) w
orkiestrze symfonicznej; zob. też "col Udyjskn skala (Lidia, kraina w starożytnej
legno. Anatolu) — 1. 'starogrecka skala , n e
diatoniczna równobrzmiaca ze współczesną any powszechnie ' z
Leieh (niem.; 1. mn. Leiche) — zob. C-dur: c1, h, a, 9, '' e, d, c. 2. tzw. iki polifonicznego prowadź^
•lai. l y d iu s modus — 'tonus lub III 'modus lira grecka
w systemie średniowiecznych skal
LeitmoUv (wym. lajtmotiv; niem.) — 'modalnyc (kościelnych): f, g, a, h, c1, d1,
* motyw przewodni. e1, l ' lidyjska kwarta — charakterystyk' na
kwarta zwiększona f-h (tryton)'
zob, muzyka *roz- występująca w skali lidyjskiej mię<iz* I a IV
lekka muzyka stopniem. rund-
rywkowa. Łiedertalel (niem.)— nazwa stosowa"£ dla ;:|^fH); w zuiuŁciii" —
5

niemieckich stowarzyszeń XIX w., ||iw typ współczesnego .- lira korbowa

lendler (niem. Landler, prawdopod. od zrzeszających miłośnik *
6
'»»którym współbrzmieniu ...
Land — wieś) — ludowy taniec, *fe^„L„,eśnie prowadzonych
austriacki o spokojnym charakterze w Unii „oaycznych w różnych
takcie \ lub J, prototyp walca, znany #^^ (regulowane i
zależnie od okolicy pod różnymi ograniczane ^^
nazwami i w niewiele różniących się -puami, jak w dawnym,
między sobą odmianach, np. klasycznym Wtrapunkcie, co
•allemande (3), 'dreher, -tyrolienne. powoduje z reguły
-'- współbrzmienia 103
lento (wl.) — powoli; określenie po- dysonansowe.
wolnego tempa.
- w średniowiecznej
8sstem
muzycznej 'neumy "oto-
5. lira korbowa (organistrum), stosowana
przez średniowiecznych śpiewaków,
posiada trzy struny o rńż-nyra stroju,
rozpięte na dużym, poziomym pudle,
które posiada z boku małą klawiaturę,
złożoną z 8—ł l klawiszy; grający
trzyma instrument na kolanach,
obraca lewą ręką korbę, poruszającą
koło obciągnięte włosiem natartym
kalafonią i trącym o struny; struna
środkowa służy do wykonywania
melodii, pozostałe nie zmieniają
długości i brzmią niezmiennie w od-
ległości kwinty jako dźwięki burdo-
nowe; dźwięk silny, ostry, nieco nosowy.
6. nazwa dawnej odmiany klawikordu ze
strunami rozpiętymi pionowo na ramie
w kształcie ramion starogreckiej liry;
prototyp pianina; zob. *żyrafa,
*piramida. 7. lira dzwonkowa —
instrument perkusyjny w kształcie
ramion starogreckiej liry, na której
zawieszone są płytki stalowe uderzane
młoteczkiem; używana w wojskowych
orkiestrach dętych.
liryka instrumentalna — ogólne okreś-
lenie powszechnie uprawianych w XIX
w. krótkich utworów instrumentalnych
o budowie okresowej; należą tu
typowe romantyczne 'miniatury, a
więc utwory o tytułach ogólnych, j a k
'impromptu, 'intermezzo, *no-velletta i
in., o różnej, nie określonej ściśle treści
wyrazowej, jak również utwory o
tytułach bliżej określających charakter,
j ak 'nokturn, 'romans, 'kołysanka,
'barkarola, 'humoreska, 'kaprys, 'pieśń
bez słów, a także różne utwory o
najrozmaitszych tytułach
programowych, np. Dziwna historia,
Prośba dziecka, Mlyn w lesie, Odglosy
wiosny, Motyl itp.
1'lstesso tempo (wł.) — to samo tempo,
nie zmieniając tempa; określenie
wykonawcze.
104
literowe nazwy dźwięków — Z0jj 'nazwy
dźwięków.
liturgiczne dramaty — zob. 'misteria
lituus (łac.) — 1. rzymski instrument
dęty blaszany o długości ponad l m
używany w wojsku przez konnicę
rzymską. 2. łacińska nazwa stosowana
w XVII w. dla 'kornetu lub 'trąbki.
loco (wym. loko; wł.) — w miejscu;
oznaczenie wykonywania dźwięków
ściśle według pisowni, kasujące po-
przednio zastosowaną pisownię skró-
tową, np. coli' ottaua bassa.
lokrycka skala (Lokryda — kraina w
starożytnej Grecji) albo lokryjska — 1.
hyperfrygijska skala 'starogrecka: a',
(J1, f1, e1, d1, c1, h, a. 2. zob. *mo-dalne
skale.
lonffa (łac. długa) — wartość rytmiczna
nuty, dwukrotnie większa od *brevis,
równa czterem 'całym nutom; zob.
'menzuralna notacja.
lontano (wł.) — odległe, daleko;
określenie wykonawcze.
loure (wym. lur; fr. ) — 1. starofran-
cuski instrument ludowy podobny do
'dud. 2. francuski taniec z XVII i
X V I I I w. w takcie J l ub J, w tempie
powolnym, początkowo wykonywany
z towarzyszeniem instrumentu tej
nazwy, spotykany w formie stylizo
wanej w suitach barokowych.
louri- (wym. lur<5: fr. ) — rodzaj arty-
kulacji smyczkowej, polegający
pociągnięciu jednym powolnym
chem smyczka kilku oddzielny0,
dźwięków oznaczonych kreseczK
portatowymi i objętych
łukiem, "P"
fr r r (zob. 'smyczkowanie)-
& muzyka — muzyka w zasadzie dzenia arabskiego; była ulubionym
nowych twórców, charakterys-» dla instrumentem średniowiecznych "tru-
każdego kraju i jego regio- badurów; w XVI i XVII w. zyskała
przekazywana z pokolenia na lenie dużą popularność nie tylko jako
drogą tradycji; obejmuję tlrtrczość instrument solowy, lecz także akom-
pieśniarską, instrumentalną t taneczną; paniujący lub nawet orkiestrowy;
zob. 'folklor muzyczny. a*'-. począwszy od końca XVII w. stop-
fjlfewy Instytut Muzyczny (LIM) — niowo wypierana jest przez klawesyn;
j»h>żony w Polsce po II wojnie świa- pokrewna lutni jest 'mandolina; zob.
iłw«j w celu organizowania i rozpo- też 'teorban.
iUMchniania kultury muzycznej, lutnia
gł&wnie za pośrednictwem ognisk mu-
Ąretnych i popularnych koncertów.
lutnictwo — sztuka
budowania in-
htlNrisarstwo — rzemiosło o bardzo strumentów
rtarych tradycjach, którego zadaniem
strunowych z
JMt odlewanie dzwonów; w Polsce gryfem, szczególnie
ttewinęło się szczególnie w XVI w.;
skrzypiec; lutnik —
MKl ludwisarz — rzemieślnik trud- budowniczy
<P|Gy się odlewaniem dzwonów.
skrzypiec i
instrumentów
l||«bre (wł.) — ponuro, żałośnie, pokrewnych.
*W>tno; określenie wykonawcze.
(wł. długa, domyślne pauza
fermata) — oznacza 'pauzę
lną lub szczególnie długą *fer-
l
(wł. Huto) — dawny instrument
y szarpany z gryfem, pocho-
nia ciążenia poszczególnych składni-
ków ku sobie; w terminologii polskiej
brak odpowiednika; istnieje tylko ter-
min 'skala, mający o wiele szersze zna-
czenie, względnie skala diatoniczna.
łamany akord — zob. 'arpeggio.
') — termin używany w ro- 105
nazewnictwie muzycznym
czenie skali diatonicznej j
dźwięk centralny (to-której
stwierdzić można ^kreśloną
zależność funkcyjną stopnia
oraz zależność stop-
łucznik — odcinek utworu między
dwoma tematami, np. w * formie so-
natowej, lub między dwoma 'prze-
prowadzeniami tematu, np. w 'f u d ze,
oparty często na motywach tematu;
wprowadza zwykle tonację, w której
ma się pojawić powtórzony lub nowy
temat, oraz służy do stworzenia
atmosfery kontrastu przed nowym
pojawieniem się tematu.
luk — 1. pierwotny, prymitywny
instrument strunowy z jedną struną,
którą była cięciwa łuku; prototyp
wszelkich instrumentów strunowych.
2. wygięta linia łącząca dwie lub więcej
nut, tzw. ligatura; a) luk lega-
m w XIV w. podobny był do francuskiej
M., m. — 1. skr. zam. 'manuał,
manualiter w muzyce organowej. 2. m.
-— skr. zam. *inano. 3. M. — skr.
zam. 'metroiiom; M. M. = me-tronom
Malzla.
m — skr. zam. *mezzo; zob. 'mezzo-
forle, 'mezzopiano.
ma (wł.) — lecz, ale; wyrażenie
stosowane w określeniach "tempa,
"dynamiki, np. allegro ma non troppo =
szybko, ale nie za bardzo, tj. nieco
wolniej niż ' a ll e g ro.
madrygał (wł. rnadrigale, prawdopod.
od mandra = trzoda) — 1. typ
starowłoskiej świeckiej poezji lirycznej
o treści kontemplacyjnej lub satyrycznej,
składający się z dwóch lub trzech strof
oraz ze strofy końcowej, tzw.
'rilornello: termin ten oznaczał też
wielogłosowy utwór mu-
106
Iowy — oznacza wykonanie dźwięków
w sposób ciągły, bez przerw (zob. 'le-
gato); b) luk frazowy — obejmuje frazy
l ub inne cząstki całościowe budowy
formalnej; c) l u k smyczkowy, artyku-
lacyjny, w utworach na instrumenty
smyczkowe — oznacza wykonanie
dźwięków jednym pociągnięciem
smyczka; d) l u k lączącij dwie nuty
określające tę samą wysokość dźwięku;
zastąpiony być może przez jedną nutę
o łącznej wartości rytmicznej
połączonych nut, przy czym nie
powtarza się dźwięku wyrażonego
przez drugą nutę, np.: T [) " f
zyczny, w którym ta sama muzyka
powtarza się do każdej strofy, a zmienia
się dla ritornela (Jacopo da Bologna, G.
da Cascia w XIV w.); madrygał włoski
'ballad y i utrzymany był w technice
'conductus. 2. madrygał XVI w.,
wykształcony z 'frottoli posiada
większą swobodę formalną; pod
względem muzyczny utrzymany jest
początkowo w stj^ homofonicznym 3-
lub 4-SlosoW^iej z zastosowaniem
'imitacji; P°z posiada 4—6 głosów
prowadzony^ ściśle polifonicznie i
przybiera <^ rakter zbliżony do
'motetu, nierz z zastosowaniem
chromatyki.
madrygałowa komedia — utw ^
niczny z XVI w. z muzyką v r p °, l : t -
rnadrygałów i innych form P" 1 '1 ^
nych tego okresu (O. Vecchi, A; „b
chieri); jedna z form poprzedzaj
'operę.
(wł.) — majestatycznie; ie
wykonawcze, połączone z
określeniem wolnego tempa,
andante maestoso.
pjjglori- (wym.
madżdżore; wł.; majeur)
— tryb durowy, dur;
Sienie stosowane w nutach,
od-się do części lub
odcinków Spworów utrzymanych w
równoległej ' " durowej (np. w
wariacjach, h, w części środkowej w
sche-1— w tzw. trio, w marszu, w me-
itp.), podczas gdy główna i utworu
jest molowa; zob. 'minore.
tetofon (z gr. magnes = magne-iny,
phone = głos, dźwięk) — dzenie
do utrwalania dźwięku specjalnej
taśmie na zasadzie liany drgań
głosowych na elek-tych zaś na
odpowiedni Ob namagnesowania
taśmy; mag-ofon służy również do
odtwarzania ilonego dźwięku drogą
odwrotnej any drgań; zastosowanie
ma chstronne, szczególnie w radiofo-
»,Przy produkowaniu muzyki 'elek-
licznej, 'konkretnej itp.
tteat (anima mea Dominum —
^wlelbij, duszo moja, Pana) — a
zarazem tytuł popular-hymnu
pochwalnego ku czci Panny w
Kościele katolickim; fwaatem wielu
muzycznych opra-*i szczególnie w
XV—XVII w. Lasso, G. P. da
Palestrina,
n; w Polsce M. Mielczewski,
Ifkfcński i in.).
™« (wym. malagenia; hiszp.,
prowincji Malaga) — ka
ludowa piosenka liryczna ><lnym
charakterze i ryt mi e ^*odzaj
tańca popularnego w *••
opartego na ostinatowym 1
harmonicznym trójdżwięków
zbudowanych kolejno na IV, I II , II i I
stopniu w skali frygijskiej, na których tle
rozwija się improwizowana melodia;
często jest spotykana jako taniec
stylizowany (I. Albeniz, E. Gra-nados,
M. Ravel i in.).
mała, mały — przymiotnik stosowany
do bliższego określenia niektórych
pojęć muzycznych, np.: 1. mały bęben
— zob. 'bęben. 2. mały flet, czyli pikolo
— zob. 'flet. 3. małe interwały:
sekundy, tercje, seksty, septymy i ich
wielokrotności oktawowe — interwały
o półton mniejsze od analogicznych
'wielkich. 4. mała oktawa — zob.
'oktawa, 'klawiatura.
5. mała orkiestra symfoniczna, dęta —
zob. orkiestra 'symfoniczna, 'dęta.
6. mały trójdźwięk — trójdźwięk
'molowy, itp.
Mań. lub M. — skr. zam. 'manuał w
organach.
mandola l ub mandora (wł.; skr. Mn.
lub Mdlą) — średniowieczny instru-
ment strunowy, pokrewny 'lutni,
popularny w XII i XIII w. wśród
wędrownych śpiewaków; pochodząca
od niej współczesna odmiana posiada 8
strun strojonych parami o 'oktawę
niżej niż skrzypce: G, G, d, d, a, a, e1,
e1; spotyka się również strój
mandola
c> c, g, g, d', d1, a', a1 j a k w altówce;
mandola jest nieco większa od popu-
larnej 'mandoliny i stosowana jest w
orkiestrach mandolinowych.
mandolina (wł. mandolino; skr. Mn. lub
Mno) — mała odmiana *mandoli;
popularny obecnie instrument strunowy
szarpany, solowy lub zespołowy (zob.
orkiestra "mandolinowa); najczęściej
używana jest mandolina neapolitańska
z 8 strunami strojonymi parami j a k w
skrzypcach: g, g, d1 , d1, a1, a1, e ' , e'
(zob. też 'mando-loncello).
mandolinowa orkiestra — zespół
instrumentalny o charakterze roz-
rywkowym, w którego skład wchodzą
w zasadzie instrumenty szarpane
(mandoliny, mandole, banjo, gitary i
in.); zestaw instrumentów w tych
zespołach bywa najzupełniej dowolny i
zwykle przypadkowy; w większych
orkiestrach spotyka się czasem kon-
trabas, akordeon lub fortepian i per-
kusję.
mandolonoello (wym. mandolonczello;
wł.) — tenorowo-basowa odmiana
'mandoliny o stroju C, G, d, a, czyli
identycznym j ak "wiolonczela.
Manieren (wym. maniren; niem.) —
zob. 'ozdobniki.
mannheimska szkoła (Mannheim, miasto
w Niemczech, w Badenii) — grupa
kompozytorów działających w niony również w Ameryce Środkowej,
Mannheimie przy nadwornej orkiestrze
pod kierownictwem J. Śta-mica w pół.
XVIII w. (F. Richter, A. Filtz, J.
Holzbauer i in.); szkoła mannheimska
oraz szkoła "starowie-deńska
wykształciły główne podstawy
'klasycyzmu w muzyce.
mano (wł.) ręka; mano destra prawa
(skr. m. d.) ręka; mano
108
sinistra {skr. m. s.) — lewa ręka; uwaga
w nutach, zalecająca wykonanie danej
partii przeciwną ręką, niż to zapis
normalnie przewiduje, np. na
fortepianie.
manualiter (łac. ręcznie) — w muzyce
organowej oznacza wykonanie danej
partii utworu tylko na 'ma nuale, bez
użycia 'pedału.
manuał (wł. manuale, od mano — ręka;
skr. M. lub mań.) — klawiatura ręczna
w organach, w przeciwieństwie do
nożnej, tzw. 'pedału; zwykle orga ny
posiadają 2—5 manuałów, z których
każdy obsługuje pewną grupę 'głosów.
maqam (wym. makam; arab.) —
podstawowe schematy melodyczne w
muzyce arabskiej; zob. 'nomos w
muzyce starogreckiej, *raga w muzyce
hinduskiej,
marcato, marcando (wł.) — zaznacza-
jąc, wyraźnie akcentując; określenie
wykonawcze.
marcia (wym. marcza; wł.) — 'marsz;
all a marcia — w charakterze marsza;
tempo di marcia — w tempie marsza;
marcia funebre — marsz żałobny;
marcia mililare — marsz wojskowy.
marlmba — ludowy instrument Mu-
rzynów afrykańskich, rozpowszech-
rodzaj olbrzymiego 'ksylofonu, który
obsługuje kilku wykonawców.
marimbafon — instrument perkusyjny
wynaleziony w Ameryce prze* Deagana
(1936), ulepszona "marimW-
marsz (fr. marche; wł. 'marcia) "
samodzielny utwór instrumentalny albo
instrumentalno-wokalny, 'u
składowa większej formy (so-
y, symfonii, suity, opery) w takcie
*1ub J, o charakterystycznym rytmie
•punktowanym, np.:
D
czasem można spotkać marsze w tak-
cie | (wojskowe, kawaleryjskie), «
wyjątkowo na wet w takcie J (np. finał
Karnawalu R. Schuman-na); w 'menzuralna notacja.
założeniu marsz przezna-oiony jest do
towarzyszenia rytmicznym pochodom
zespołowym (ma-ftze pochodowe,
wojskowe) i stąd J»go tempo
umiarkowane, normalnego kroku
(andante); budowa dwu- lub
trzyczęściowa, z kontrastującym, me-
lodyjnym triem, utrzymanym często w
tonacji subdominanty; charakter ł.
tempo zmienia się zależnie od oko-
ttćznościowego przeznaczenia, np. Marsz
wojskowy, weselny, żałobny <tp.
••rtellato lub rzadziej martcllando
W- J fr. marlele, dosł.: wystukiwany
Błotem) — rodzaj artykulacji instru-
mentalnej w postaci akcentowanego
•«taccato; w grze na instrumentach
••Byczkowych — technika polegająca
IP wydobywaniu ostrych i silnych
fłtę.ków zmiennymi ruchami smycz-
SL_ ^z°k* 'detache), co zaznacza się
l?**cinkami nad nutami; w grze
Ittepianowej oznacza podobną tech-
P~*. wykonawczą, szczególnie przy
§W>kich pasażach oktawowych.
(wym. marcjale; wl.) —
dziarsko; określenie wy-
'Wcze.
pieśń — zob. 'pieśń.
(wym. masks; ang.) — połą-le
pantomimy, muzyki i tańca;
jedna z form poprzedzających powstanie
opery w Anglii w XVII w.
mattinata (wł.) — pieśń poranna; zob.
fr. 'aubade, hiszp. 'alborada.
maxima (łac. najdłuższa) albo dup-lex
lonjia (podwójnie długa, podwójna
longa) — stosowana od XI I I w.
nazwa wartości rytmicznej, dwukrotnie
lub trzykrotnie dłuższej od 'longi; zob.
mazankl — prymitywny instrument
smyczkowy z trzema strunami, niniej-
szy i wyżej strojony niż skrzypce,
spotykany do niedawna na terenach
Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej.
mazur — żywy. skoczny polski taniec
ludowy w takcie 4, oparty na charak-
terystycznym rytmie 'punktowanym,
l, T. akcen-
tem na drugiej lub trzeciej ćwierci; do
odmian mazura należy 'oberek
(szybszy) i "kujawiak (powolniejszy);
bogactwo rytmiczne i melodyczne tego
tańca przyczyniło się do szerokiego
rozpowszechnienia go w postaci sty-
lizowanej pod nazwą mazurka (F. Cho-
pin, K. Szymanowski i in.).
m. d. — skr. zam. mano destra (wł.
prawa ręka; fr. main droite) — ozna-
czenie użycia prawej ręki w partii
notowanej na dolnej pięciolinii, prze-
znaczonej z reguły dla ręki lewej, w grze
na instrumentach klawiszowych, np. na
fortepianie.
mechaniczna muzyka — muzyka
odtwarzana na instrumentach 'me-
chanicznych.
mechaniczne instrumenty — aparaty
odtwarzające utwory muzyczne drogą
109
mechaniczną lub zautomatyzowaną, bez
bezpośredniego udziału lub z o-
graniczonym udziałem artysty-wyko-
nawcy; należą tu przede wszystkim
'katarynki, 'szafy grające, 'pozytywki,
'zegary grające, 'pianole itp.
mechanika fortepianu — układ prze-
kładni dźwigniowych pośredniczących
między klawiszem a struną na for-
tepianie; ogólnie rozróżnia się tzw.
mechaniko wiedeńską, o wiele od niej
doskonalszą mechanikę angielską oraz
jej odmiany z ulepszoną repetycją
klawiszy, stosowane przez czołowe
współczesne firmy produkujące for-
tepiany (Steinway, Bechstein, Pleyel i
in.).
medesimo tempo (wł.) — to samo tempo,
co poprzednio; zob. *a tempo, tempo
*primo.
mcdianta (z łac. medians = rozdzie-
lający pośrodku) — w skali durowej
lub molowej nazwa III 'stopnia
{medianta górna, połowiąca odległość
toniki od jej górnej kwinty) lub nazwa
VI stopnia (medianta dolna, połowiąca
odległość toniki od jej dolnej kwinty).
mediator (lać. pośrednik) — 'piórko.
meisterslnjjerzy lub meistersanjjerzy
(z niem. Meisler = mistrz, singen =
śpiewać) — niemieccy poeci i śpiewacy,
którzy w XIV i XV w. kontynuowali
tradycje 'minnesangerów; rekrutowali
się ze sfer mieszczańskich i utwór sceniczny z partiami śpię*8
rzemieślniczych i zorganizowani byli w
rodzaj związków cechowych.
melika (łac. meticus, z gr. melikós =
dotyczący śpiewu, muzyczny) —
melodyka bez uwzględnienia rytmu;
pojęcie wprowadzone w związku z ba-
daniami struktury interwałowej linii
melodycznej, jej kształtu i przebiegu
110
w całkowitym oderwaniu od jej strony
rytmicznej; badania tego rodzaju służą
m. in. do porównywania różnych
struktur nielicznych, co ma zastoso-
wanie w pracach etnograficznych.
melizmat (z gr. melisma = śpiew,
melodia) — efektowny, ozdobny zwrot
melodyczny w muzyce wokalnej,
wykonywany na jednej sylabie tekstu,
a także analogiczny zwrot w muzyce
instrumentalnej; spotykany w ludowej
muzyce egzotycznej oraz w muzyce
dawnej (np. w śpiewie gregoriańskim).
melodeklamacja (z gr. melos = melodia,
oraz łac. declamatio = deklamacja) —
deklamacja tekstu zsynchronizowana z
towarzyszeniem instrumentalnym.
melodia (z gr. melodia = sposób śpie-
wania, szereg zespołów dźwięków) —
następstwo dźwięków różnej wysokości,
ujętych w logiczną strukturę formalną,
opartych na określonej prawidłowości
rytmiczno-metrycznej.
melodico* melodioso (wł.) — melo-
dyjnie, śpiewnie; określenie wyko-
nawcze; zob. *cantabile.
melodicon — wynaleziony ok. r. 1800
instrument klawiszowy, w któryn>
młoteczki uderzają w różnej wielkości
sztabki metalowe; prototyp *cze" lesty.
melodramat (z gr. melos = melodiS'
śpiew, drdma = utwór sceniczny) ~"~
nymi i z ilustracją instrumentalni'
forma rozpowszechniona w pierwsz
połowie XIX w.
melodramma (wł.) — termin P
wszechnie stosowany we Włoszech
'opery.
dyczna skala — umowny termin l;
a) skali molowej z podwyższo-jpn VI
i VII stopniem, np. w gamie »,inoll a,
h, c, d, e, fls, gis, a'...; j) skali durowej z
obniżonym VI f VII stopniem, np. w
gamie C-dur: Ł d, e, f, g, as, b, c...;
zob. 'harmoniczna skala, 'naturalna
skala.
•wlodjczny interwal — zob. 'inter-wał.
nriodyka (z gr. meloidia - śpiew) —
(fement składowy dzieła muzycznego,
Skreślający w nim przebieg linii
Melodycznych; rozróżnia się melodykę
wokalną i instrumentalną, a ponadto,
lależnie od jej charakteru, melodykę
Hguracyjną, np. opartą na jednostaj-
9ym ruchu ósemkowym, na rozło-
ionych akordach (np. w etiudach,
preludiach), melodykę kantylenową {i
cechach śpiewności, np. pieśni, We),
melodykę ornamentalną zawierającą
figury ozdobne, zbliżoną cza-l**n do
figuracyjnej (np. niektóre tańce).
••Umlmlka (z gr. melos = pieśń,
Hhnikós = naśladujący) — kierunek
iczątkowany przez tancerkę Izadorę
Duncan, Wegający na odtwarzaniu
środkami łttaiicznymi treści dzieła
muzyczne-zob. też 'pantomima.
(gr.) — 'melodia.
ifony (z łac. membrana —
gr. phone = dźwięk) —
ogólna tych instrumentów
perkusyj-których źródłem
brzmienia uderzona
membrana, tj. napięta lub
skóra, np. w bębnach, •!
zob. *idiofony.
'l (fr.) — zob.
'minstrel.
(wł.) — mniej;
wyrażenie w określeniach
tempa, np.
meno mosso, poco men0 mosso, pocą
meno — mniej ruchu, nieco wolniej:
nie stosuje się przy tym skrótu w postaci
litery „ m.", która mogłaby wzbudzić
wątpliwość, czy nie oznacza wyrażenia
"mezzo lub ' mo tto .
mensura (tac. miara) — 'menzura.
menuet (wł. minuetto] — lekki, wy-
tworny taniec dworski, rozpowszech-
niony we Francji w XVII i XVIII w.;
posiada tempo umiarkowane, takt \,
pierwotnie był formą dwu-, potem
trzyczęściową, w której część środkową
tworzył drugi, kontrastujący menuet
jako tzw. *trio; menuet wchodził w
skład barokowej 'suity, a w drugiej
połowie XVIII w. stał się obowiązującą
trzecią częścią sonaty, symfonii i in.
form zbudowanych wg zasad cyklu
'sonatowego; później (u L. v.
Beethovena) został wyparty i
zastąpiony przez 'scherzo.
menzura (z łac. mensura = miara,
wymiar) — 1. stosunek charakterysty-
cznych wymiarów w instrumentach
muzycznych, w szczególności: a) sto-
sunek średnicy do długości piszczałki w
organach i in. instrumentach dętych;
stosunek ten wyraża się liczbą nie
mianowaną i waha się w granicach
0,04—0,1; można więc mówić o małej
(nie „wąskiej") menzurze — np. w
puzonie, o średniej — np. w kornecie,
oraz o dużej (nie „szerokiej") — np. w
tubie; w organach wszystkie piszczałki
należące do jednego 'głosu mają
jednakową menzurę, która ma wpływ
na barwę brzmienia; b) stosunki
wymiarowe wyznaczające rozmiesz-
czenie otworów, wentyli i klap w in-
strumentach dętych; c) w instrumen-
tach strunowych ogólnie — stosunek
między grubością a długością struny;
d) w instrumentach smyczkowych —
111
stosunek długości gryfu i pudła rezo-
nansowego, a ściśle — całej długości
struny do czynnej części struny, tj. do
odległości między progiem a pod-
stawkiem. Z. określenie wartości
rytmicznych w muzyce 'menzuralnej.
menzurakia muzyka (w przeciwieństwie
do muzyki chorałowej, tzw. canlus
planus lub cantus gregoria-nus) —
muzyka XIII—XIV w., w której
odpowiednio wyznaczony jest już czas
trwania poszczególnych dźwięków
utworu i ich wysokości (zob.
'menzuralna notacja).
menzuralna notacja — pismo nutowe
późnego średniowiecza; rozwinęło się
równolegle z rozwojem polifonii, w
której ścisłe określenie wartości
czasowej dźwięków było niezbędne; w
XV w. system wartości menzural-nych
przedstawiał się następująco:
8^ maxima (duplex longa)
R longa
ca brevis
$ semibrevis
T minima
t semiminima
f fusa
semifusa
większa wartość rytmiczna mogła
dzielić się na trzy mniejsze (mensura
perfecta, tj. menzura doskonała) lub na
dwie mniejsze (mensura imper-fecta, tj.
niedoskonała); zob. także *tempus.
112
messa voce lub messa dl voce (wy m
messa wocze; wł. osadzenie głosu) ~!
technika włoskiego śpiewu, polegająca
na opanowaniu stopniowego wzma-
cniania i osłabiania dźwięków n a
długich wartościach rytmicznych, np/
J
technika messa di voce jest jednym z
podstawowych elementów nauki
śpiewu.
mesto (wł.) — smutnie; określenie
wykonawcze.
metalofony (z gr. metallion = kruszec,
metal, phone = głos, dźwięk) —
instrumenty perkusyjne składające się
z płytek metalowych nałożonych na
ramę, w które uderza się palecz-karni
lub za pomocą dźwigni klawi-
szowych; należą tu *dzwonki, 'wibra-
ton, "czelesta, "lira dzwonkowa i in.
metronom (z gr. metronomós = koń-
troler miar i wag), czyli takto" mierz —
przyrząd do ścisłego wyznaczania
tempa utworu; skonstruowany został w
r. 1816 przez Malzla (8W> skrót: M.
M. = metronom MSfeM wahadło
metronomu wystukuje szy ' ciej lub
wolniej, zależnie od re Sula^ '
;
równomierne uderzenia rytmie* >
liczby na podziałce regulacyj" ><
metronom
J które j przesuwa się umieszczo-
wahadle ciężarek, określają
derzeń na minutę; określenie ,
nutach, np. (M. M.) J = 60, że
czas trwania jednej w
danym utworze wynosić
sekundę.
(z gr. metron = miara) — t
regularnego następstwa natu-
akcentów w rytmicznym i
utworu (zob. 'takt, *rytm);
dowo: w metrum (w takcie)
Q, np. w marszu, gdy
• na „dwa", akcent naturalny i
zawsze na „raz"; w metrum a,
np. w walcu, gdy się |lw
„trzy", akcent przypada na
„raz"; wynikiem perio->
powtarzających się akcentów ych,
tj. naturalnych, jest utworu
na 'takty; oprócz dla danego
utworu lub jego tmetrum 2-, 3-,
4-, 5-, 6- i wię-wego spotyka się,
zwłaszcza yce nowszej, metrum
mieszane, (ja.Ce się co parę
taktów, czasem w każdym takcie.
jednostka — wartość służąca
jako jednostka •czasowej taktu,
np. ćwierć-a; wartość tę
wskazuje i w oznaczeniu
cyfrowym . ap.: f.
»nwzza (wym. medzdzo, medz-f
Pół; mezzo uoce (skr. m. v.) — B;
określenie wykonawcze;
*nf) — określenie
1 pośredniej głośności mię-
* piano; mezzopiano
*' — określenie pośredniej
nńe.dzy forte a piano,
ciszej niż mezzoforte.
— głos żeński pośredni
|«opranem a altem o skali
«k muzyczny
a-c3 (w przybliżeniu); w potocznym
znaczeniu — śpiewaczka o glosie mez-
zosopranowym.
męskie glosy — zob. *tenor, *baryton,
*bas.
mf — skr. zam. *mezzoforte.
mg — skr. zam. main gauche (f r. ) —
lewa ręka; zob. *m. s., "mano.
mi — sylabowa nazwa dźwięku e w
każdej oktawie (zob. 'solmizacja,
*nazwy dźwięków).
ml eontra fa esi diaboius in masica
(lać. „mi" w stosunku do „fa" jest
diabłem w muzyce) — popularna
uwaga praktyczna związana z teorią
średniowiecznego systemu *solmiza-cji
Guidona z Arezzo, ostrzegająca przed
niepożądanym następstwem kwinty
zmniejszonej lub kwarty zwiększonej
(zob. "tryton).
miech — część instrumentu służąca do
sprężania powietrza; w organach —
dochodzącego do piszczałek, w dudach
— do przebierki, w akordeonie,
harmonium — uderzającego w stroiki
lub w płytki metalowe.
mleehowauie — czynność operowania
miechem, polegająca na sprężaniu i
ewentualnie rozprężaniu powietrza w
instrumentach, w których miech się
znajduje; szczególną rolę odgrywa w
grze na akordeonie, gdzie służy
artykulacji dźwiękowej, podobnie jak
smyczkowanie w grze na instrumen-
tach smyczkowych; np. powtarzanie
tego samego dźwięku można uzyskać
przez repetycję palcową na klawiszu
lub miechową za pomocą samego ruchu
miecha.
mikrofon (z gr. mikrós = mały, pho-ne
= głos, dźwięk) — urządzenie
113
elektroakustyczne służące do zamiany
drgań fal głosowych na drgania prądu
elektrycznego w celu utrwalenia
dźwięku na taśmie magnetofonowej,
płycie, filmie, przekazania dźwięku na
odległość (np. drogą radiową, telefo-
niczną) lub bezpośredniego jego
wzmocnienia; ze względu na zasadę
działania rozróżnia się mikrofony
oporowe, kondensatorowe, elektro-
dynamiczne, piezoelektryczne i in.
mikrofony (z gr. mikrós = mały, tonćs =
napięcie, ton) — ogólny termin dla
interwałów mniejszych od półtonu,
wynikających z podziału półtonu na 2,
3 czy nawet więcej części; zob.
*ćwierćtony, muzyka
*ćwierćtonowa, a także *milioktawa,
'centy.
mikser — zob, reżyser muzyczny.
miksolidyjska skala (z gr. mixoly-dios =
na wpółlidyjski; zob. *lidyjska skala)
— 1. 'starogrecka skala diato-niczna:
h1, a1, g1, f1, e1, d\ c1, h. 2.
średniowieczna skala *modalna lub
kościelna { V I I *tonus lub tetrardus
*modus): g, a, h, c1, d', e1, f1, g1,
miksolidyjska septyma — charakte-
rystyczna mała septyma występująca
w skali miksolidyjskiej między jej I a
VII stopniem.
mikstura (z łac. mixlura — mieszanina)
* 1. połączenie kilku głosów w orga-
nach za pomocą włączenia odpowied-
niego rejestru; uzyskany efekt brzmie-
niowy stanowi współbrzmienie pewnych
tonów składowych szeregu har-
monicznego, najczęściej oktawy i
kwinty, czasem też i tercji wielkiej,
oraz ich zwielokrotnień oktawowych.
2. współbrzmienie dające się rozdzielić
analitycznie na kilka, co najmniej na
dwa różne akordy, np. c-g-cis-e-fis-ais =
c-e-g +fts-ais-cis.
114
milioktawa (skr. mO) — jednostka
miary interwałów, wprowadzona XIX
w., dzieląca odległość oktawy czystej
na 1000 równych jednostek służąca
obok jednostki — 'cent m. in. do
badań etnologicznych.
milonga — taniec argentyński spo-
pularyzowany przy końcu XIX w. w
krajach Ameryki Pd.; wkrótce potem
został utożsamiony z 'tangiem jako
jego nieco szybsza odmiana.
miniatura muzyczna (fr. piece = krótki
utwór, tzw. „kawałek") — ogólna
nazwa krótkich form muzyki
instrumentalnej, rozpowszechnionych
szczególnie w okresie romantyzmu, np.
preludium, etiuda, kołysanka, moment
musical, nokturn, bagatelle,
stylizowane utwory taneczne oraz
szereg innych o różnych, często pro-
gramowych tytułach; zob. 'liryka
instrumentalna.
minima (łac. najmniejsza) — nazwa
menzuralnej wartości rytmicznej dwa
lub trzy razy mniejszej od 'semibr'"
vis, odpowiadająca współczesnej P°<'
nucie, zob. 'rnenzuralna notacja.
i
minnesangerzy (z niem.
MinM * miłość, Sanger =
śpiewak) — Poec1' , a zarazem
kompozytorzy i śpiew8 '* i
niemieccy z XII i X I I I w.,
W°™ wzorowali się na
prowansalsk' | 'trubadurach.
minore (wł.), mineur (fr., z łac-
nor = mniejszy) — tryb
niolo ^ moll; określenie
stosowane w "u odnoszące się do
części lub odo utworu,
utrzymanych w równo tonacji
molowej (np. w wariac' -. w
tańcach, w części środkowej"s v
zu — w tzw. trio, w marszu, w
^j ecie itp.), podczas gdy główna
to j-utworu jest durowa; zob.
(jjja
też. giore.
(ang.), menestrel (f r.) —
muzyk i śpiewak średnio-
znane są w X I I I w. to-i
zawodowe minstreli.
atanetto (wł.) — 'menuet; tempo di
jjnuelto — w tempie menueta.
fltea (lać. średn. missa — odesłanie
Kiochumenów przed Offertorium) —
•guza; missa breuis — msza krótka,
twykła, pod względem muzycznym
Mada się tylko z 2 części: 'Kyrie
li^GIoria, w przeciwieństwie do [
solemnis, czyli mszy uroczystej, forma
muzyczna jest szeroko WWłmdowana,
wielogłosowa na chór łeappella lub chór
z towarzyszeniem illjestry; missa
caniala — msza śpie-udziałem chóru i
ewentu-organów; missa lecla — msza a,
tzw. cicha, bez towarzysze-
rihuzycznego; missa pro defunctis,
'requiem — msza za zmarłych, missa
parodia — gatunek Sjący na stosowaniu
całego utworu wielogłosowego jako awy
kompozycji mszalnej, upra-r w okresie
szkół niderlandzkich.
— (z gr.; łac. mysteria = tajem-
Obrzędy) — 1. obrzędy
kultowe
•rożytnej Grecji (np.
misteria r*°1 ^ie), będące
jednym ze źró-~?ckiego
dramatu. 2. w śred-- —
przedstawienia sceniczne
biblijnych; szczególnie
ulu-tematem byia męka
Chrystu-fywanej akcji
towarzyszyła złożona z
pieśni religijnych,
""'szeniem
instrumentalnym; misteriów
były dramaty (kościelne)
w formie dialo-ii które
powstały w IX i X w. ^) a
wykonywane były pod-lych
okazji, szczególnie w świąt
Bożego Narodzenia l
Nocy; są źródłem powstałej
'*• formy 'oratorium.
misterioso (wł.) — tajemniczo; okreś-
lenie wykonawcze.
Młoda Francja — zob. 'Jeune france.
Młoda Polska — nazwa grupy kompo-
zytorów polskich działających na
przełomie XIX i XX w. (M. Karło-
wicz, G. Fitelberg, L. Różycki, A.
Szeluto, K. Szymanowski); celem jej
działalności było uwspółcześnianie
polskiej twórczości kompozytorskiej i
odrodzenie wielkich tradycji muzyki
polskiej z XVI i XVII w. drogą
głębokich studiów i kontaktów z przo-
dującą muzyką krajów zachodniej
Europy.
M.M. — skr. zam. 'metronom Malzla.
mO — skr. zam. 'milioktawa.
mobile (wł.) — ruchliwie; określenie
wykonawcze.
mocna cześć taktu — jednostka
'metryczna 'taktu, na której spoczywa
akcent naturalny; jest to w zasadzie
pierwsza po kresce taktowej jednostka
metryczna (przy taktach prostych) lub
pierwsze jednostki metryczne grup
częściowych (przy taktach złożonych),
z tym że na pierwszą jednostkę
metryczną pierwszej grupy pada
najsilniejszy akcent naturalny; akcent
ten istnieje nawet wówczas, gdy pierwszą
jednostką metryczną jest pauza.
modalna rytmika (zob. "modus) —
wprowadzona w XII w., opiera się na
schematach rytmicznych wzorowanych
na metryce antycznej; zob. też
'menzuralna notacja.
modalne skale (zob. 'modus), określane
również jako średniowieczne lub
115
kościelne — system złożony początkowo XVII w., nazwy skal pochodzą Oj nazw (łac. = sposób, tryb; 1. mn. ii) — 1. jest odległość półtonowa między II i
z 8, później z 12 skal, na których skal *starogreckich, lecz oznaczają inne także tonus — oznacza ;alę w III stopniem; na poniższym schemacie
opierała się europejska muzyka do następstwa dźwiękowe: terminologii średniowiecznej b. podane są odległości całych tonów (1) i
'modalne skale). 2. modi — ; półtonów (J) między sąsiednimi
nazwa : 'modus: * tonus: * skala: schematy w muzyce śred-liowiecznej; stopniami w różnych rodzajach skali
dorycka authenlus prolus I d, e, a, a, h, c', d zob. 'modalna rytmika. '4j|ji w muzyce
hypodorycka plagius proti II A, H, c, /, d, e, f:
g, 1a 'menzuralnej XIV— i!|KVn w. —
molowej:

frygijska aulhenlus deuterus III e» f, a, h, c1 , d1

e stosunek między war-lodciami
g, rytmicznymi: modus ma-jlr
a) skala molowa naturalna
hypofrygijska plagius deuteri IV H, C, d, o, f, B, 1h
,
o,
lidyjska authentus tritus V f, g a, h, c1, d1 e1 ,
f (malimarum) — między maxima i stopnie:
hypolidyjska plagius triti VI c, d, e, f,1 9, ,1
«. h,
c longa, modus minor (longarum) — I II III IV V VI VII V1II=I
miksolidyjska aulhentus tetrardus VII >
0, a, h, c, d, 1 e,
r9
'1 jjjjędzy longa a brevis; modus major
hypomiksolidyjska plagius telrardi VIII d, e, 1, 0, a, h. c1, d •jOrfectus zachodził, gdy maxima była odległości: l i l l l
, ' IWjdzielna i dzieliła się. na trzy l l
w teorii XVI w. pojawiają się jeszcze dalsze skale: iHBgae; modus major imperfectus — riy
maxima była dwudzielna i dzie-l »ię na np.:
eolska (molowa, a-moll) IX a, h, c1, d1, e1, f1, g1, a' dwie longae; analogicznie totniał modus
hypoeolska X e, f, g, a, h, c1, d1, c1 minor perfeclus i imper-fefluf, zależnie od AH c d e f g a
jońska (durowa, C-dur) XI c1, d1, e\ /', g', a ' , h', c' tego, czy longa 4H8)a znaczenie
d1, b) skala molowa harmoniczna
hypojońska X II g, a, h, c', e ' , /', g' trójdzielne, czy dwu-
•ilUdne; zob. 'tempus. stopnie:
u późniejszych teoretyków jako do- kadencją (zob. też 'zboczenie modu- 3ł'
pełnienie występuje jeszcze skala lacyjne); w procesie modulacji istotną HHUCZIIJR Knczka (roś.) — 'Potężna I II III IV V VI VII VIII =I
lokrycka (h, c1, (i 1, e\ f, g\ a ' , h1) oraz rolę odgrywa tzw. akord wprowadza- Gromadka.
hypolokrycka (/, g, a, h, c1 , d1, e1 , /'); jący do nowej tonacji, którym w odległości:
wytłuszczone nazwy dźwięków modulacji diatonicznej jest akord (lać. mollis = miękki), li
1 2 *
l 1 li
2
l*
X2 2
i

oznaczają "finalis, tj. dźwięk kończący występujący w niezmiennej molowy minorowy —

gatunek 'skali, *ga-lub np.:
dla muzyki utrzymanej w danej skali. postaci, lecz w innej funkcji w
dwóch różnych tonacjach, np. w 'tonacji w odróżnieniu A H c d e f gis a
tonacji wyjściowej i docelowej od tj. 'trybu, 'dur.
moderato (wł.) — umiarkowanie; c) skala molowa melodyczna
(zob. *diatonika); modulacja
określenie tempa. -Jur (zob. 'moll, *dur) —
chromatyczna polega na sto- stopnie:
sowaniu podwyższeń i obniżeń molowy skala lub gama
moderator (z łac. moderare = ograni- (zob. •alteracja, *chromatyka) durowa, w której S i n ni iv v vi vii vi n = i
czać, hamować) — urządzenie dźwig- pewnych składników akordu "tetrachord jest wzięty ze
niowe w niektórych pianinach, rzadziej wprowadzającego) co ułatwia skali '«j (harmonicznej); odległości:
w fortepianach, służące do tłumienia szybsze dojście do odległych jest to więc durowa z l i l l l l J np.:
dźwięków; przesunięcie dźwigni tonacji; w modulacji enharmo- obniżonym VI stop- AH c d e fis gis a
znajdującej się przy klawiaturze nicznej wykorzystuje się zmiany tendencja do stosowania
powoduje wsunięcie się paska filcu nazwy i pisowni nie lub obni-ł VI stopnia ma molowe gamy — skale molowe roz-
między struny a uderzający w nie wszystkich składników swoje źródło > ze w poczynające się od określonych dźwię-
młoteczek i tłumi dźwięk. wprowadzającego, bez zmiany systemie równomiernie ków (w dowolnej oktawie), od których
kości ich brzmienia (zob. 'enna^ >wanym VI stopień przybierają swe nazwy: poniższe
nią). 2. zmienianie cech dźwl?l(). (seksta Jest nieco za zestawienie obejmuje gamy molowe
modulacja (z łac. modulalio = pier-
wotnie: zgodność, regularność w mu- (wysokości, głośności, barwy) naturalne do 7 znaków: a) gamę a-moll
w. g^_ się śpiewaczym. 3. w (z łac. mollis = miękki) złożoną z dźwięków szeregu
zyce i poezji, później: zmiana) — 1.
radiotom" proces nakładania się •torowa — skala diatoniczna podstawowego, t j . bez żadnych pod-
przejście melodyczne i harmoniczne z z siedmiu dźwięków (stopni)
jednej tonacji do innej, utrwalone drgań elek wy nych (niskiej wyższeń (krzyżyków) i obniżeń (be-
częstotliwości) na d 1^ nią fali " się w każdej oktawie; moli):
elektromagnetycznej (tz*- ^ >czna dla skali molowej
116 nośnej, wysokiej wysoki (wyraża U1»kiem
ści). 117
częstotliwoś konujący się w 1,682) w stosunku do
radiostacji. >nla, tj. seksty wielkiej,
w sys-naturalnym (1,667).
 dźwięki: A H d e / naciągniętej na desce (prz ez zastoso- sekundą; oznacza się so w nutach krótką
stopnie: II III IV V VI wanie ruchomego podstawka) można li ni ą zygzakowatą, przekreśloną
I fcyio dowolnie zmieniać, a przez to pionową kreską (przykł. a ) ; szybka
b) gamy krzyżykowe rozpoczynające się od V stopnia, tj. od dominanty ^zyskiwać różnej wysokości dźwięki; zmiana danego dźwięku z jego górną
gamy posiadającej o jeden krzyżyk mniej (zob. koło kwintowe): aionochord jako przyrząd fizyczny sekundą, oznaczana taką samą linią
iłużyl od czasów starożytnych m. in. do zygzakowatą, ale bez przekreślenia, nosi
nazwa: ilość
pomiarów odległości między dźwię-liami w wielu językach nazwę mordentu
krzyżyków: różnej wysokości, do mierzenia odwróconego (wł. rnordente inuerso,
e-moll e fis g a h c1 d1 e1 1 stosunków interwałowych w różnych ang. inuerted mordenl, fr. pince renoerse
h-moll h cis 1 d1 e1 fis 1 91 a1 h1 2 jystemacli dźwiękowych itp. itp.), a w terminologii niemieckiej
fls-moll fls gis a h cis 1 d1 e1 fis 1 3 Pralllriller (gdy akcent pada na pierwszy
cis-moll cis 1 dis 1 e1 fis 1 gis 1 a1 h1 cis' 4 i (z gr, monodia = śpiew solo-— 1. dźwięk ozdobnika — przykł. b) lub
gis-moll gis ais h cis 1 dis1 e1 fis1 gis1 5 Schneller (gdy akcent pada na jego
muzyka wykonywana jednego
dis-moll dis1 eis1 fis* gis1 ais 1 h1 cis* dis' 6 śpiewaka. 2. jednogłosowy śpiew ostatni dźwięk — przykł. c); w
ais-moll ais his cis 1 dis1 eis 1 fis 1 gis 1 ais 1 7 solowy wykonywany i towarzyszeniem terminologii polskiej ustaliła się nazwa
itd. instrumentalnym. 9b termin używany w „rnordent" dla obu rodzajów ozdobnika,
c) gamy bemolowe rozpoczynające się od IV stopnia, tj. od subdominanty znaczeniu 'monotonii; zob. też ewentualnie z dodaniem przymiotnika
'homofonia. „górny" lub „dolny" celem
gamy posiadającej o l bemol mniej: wyraźniejszego sprecyzowania; stąd
ilość wynika, że spotykany czasem w języku
nazwa: *Mnofonla (z gr. monóphonos = wy-
1 1 bemoli: *H|ący jeden tylko dźwięk) — mu- polskim termin „ mordent odwrócony"
d-moll d e f g a 6 c d na oznaczenie mordentu dolnego jest
1 Jjffca, którą tworzy wyłącznie jedna
g-moll g a b c1 d1 es1 f1 S1 błędny i prowadzić może do
1 2 Mttia melodyczna bez akompaniamen-
c-moll c d es 1 g1 as b c nieporozumień w skojarzeniu z
3 *a lub innych współistniejących linii
f-moll g as b c des 1 es1 terminologią w obcych językach.
b-moll B
f c des es / ges as b 4 r Wfriodycznych; jest więc przeciwsta-
5 Khniem polifonii, a także homofonii
es-moll es f ges as 6 ces 1 des 1 es1
6 ttwdowej; monotonia realizująca w
as-moll As B ces des es /es ges as *Wezystszej postaci melodię jest naj- pisownia wykonanie
itd. ****zym typem muzyki (np. muzyka i,
molowy trójdżuiek (mały, minorowy) — molto (wł.) — bardzo; przysłówek śpiew gregoriański, bi-i,
*trójdźwięk złożony z tercji malej i tercji stosowany przy określeniach dyna- hiszpańskie cantigas, włos-'di,
wielkiej w obrębie kwinty czystej, np. c- micznych, tempa i innych, np> adagio niektóre rodzaje muzyki i in.).
es-g; występuje na stopniach II, II I i molto — bardzo powoli; a\W> molto —
VI w skali durowej naturalnej oraz na bardzo szybko; crescendo molto — silne * (niem. Moraliliil, z łac. mo-
stopniach I (tonika) i IV (subdominanta) "crescendo na krótkim odcinku; mollo moralność) — rodzaj śred-rch
w skali molowej harmonicznej, a w skali espresswo — z bar(* wielkim wyraze m przedstawień religij-z muzyką,
molowej naturalnej jeszcze na V itp. popularnych jeszcze It * W-1 ktor ych
stopniu; powstanie trójdźwięku cechą była per-cech dobrych i
molowego nie znalazło dotychczas moment musical (wym. moma n n1 ^ złych czlo-
właściwego wytłumaczenia; H. Rie- zikal; fr. dosł.: chwila muzyczna) -' morendo (wł.) — zamierając; określe-
mann doszukiwał się jego genezy w krótki utwór instrumentalny, cz?s. e nie nakazujące wykonawcy zwalnianie
fikcyjnych dolnych tonach harmo- fortepianowy, o swobodnej budo ' tempa przy równoczesnym przy-
nicznych (zob. *dualizm harmoniczn y ) ; zwykle trzyczęściowy (F. Schuber Mordent; fr. pince; wł. a"g. ciszaniu dźwięku {zob. *diminuendo,
biorąc pod uwagę szereg alikwo-tów, mordent) — termin w ję z. *calando).
trójdźwiękowi molowemu odpowiada monochord (gr, monóchordon, o ^ nos włoskim, angiel-ieckim i
stosunek 10:12:15; zob. trójdźwięk * = jedyny, chorde = slru °aL yBi in. ozdobnik pole-zamianie moresca lub morisea (wym. moreska;
durowy. prymitywny instrument, w u„y napięcie dźwięku, s'« odnosi, z jego wł. moresco = mauretański) — zbio-
oraz długość jedynej dolną rowa nazwa dla tańców pochodzę-
118
119
nią mauretańskiego, które cieszyły się
.szczególną popularnością w Europie w
XV—XVII w.; tańce te miały
charakter groteskowy; tancerze, w
strojach mauretańskich, mieli po-
czernione twarze i przymocowane do
nóg małe dzwoneczki; we Włoszech
termin ten oznaczał również balet,
szczególnie scenę baletową na zakoń-
czenie opery.
mormoraudo (wł.) — mrucząc; ozna-
cza śpiew z zamkniętymi ustami; zob.
'bocca chiusa.
mosso (wł.) — szybko, ruchliwie; meno
mosso — mniej ruchu, tj. wolniej; piit
mosso — więcej ruchu, tj. szybciej.
mostek = 'podstawek.
motet (prawdopodobnie od fr. moi =
słowo) — jedna z najważniejszych
kościelnych wokalnych form poli-
fonicznych, rozwinięta z techniki
*organum i 'conductus w XIII w.;
częściowo uprawiany już w średnio-
wieczu, składał się z szeregu odcinków o
różnej melodii i różnym tekście dla
poszczególnych głosów; szczególną
popularność uzyskał w okresie "re-
nesansu (m. in. J. Dunstable, O. di
Lasso, G. P. da Palestrina; w Polsce:
Wacław z Szamotuł i in.); istniała
również forma motetu czysto instru-
mentalnego.
molo (wł.)—ruch; con molo = ruch-
liwie, w szybkim tempie; molo per-
peiuo (dosł.: ciągły ruch); zob. *per-
petuum mobile.
motus (łac.) — ruch; w terminologii
średniowiecznej — ruch głosów w
•imitacji polifonicznej; motus con-
Irarius — ruch przeciwny (rak); zob.
też *canon.
120
motyw (z łac. średn. moliuum = ele-
ment wprawiający w ruch, od mo-tiuas
= zdatny do ruchu) — 1. rytmiczny
lub melodyczny; najmniejsza cząstka
formotwórcza utworu muzycznego,
stanowiąca pewną logiczną całość
zarówno pod względem metro--
rytmicznym, j a k i melodycznym;
zawiera z reguły od dwóch do kil-
kunastu dźwięków, w których odróżnić
można części nie akcentowane (*arsis) i
akcentowane (Hhesis). 2. w znaczeniu
popularnym — charakterystyczny
odcinek melodyczny jakiegoś utworu.
motyw przewodni (niem. Leitmotw) —
charakterystyczny motyw, a raczej
temat melodyczny, rytmiczny, har-
moniczny, towarzyszący nieodłącznie
danej osobie (np. w operze) czy też
symbolizujący dany przedmiot, zja-
wisko, pojęcie itp.; motywy przewodnie
wprowadził R. Wagner jako zasadę
konstrukcyjną swych "dramatów mu-
zycznych (cykl: Pierścień Nibelunga);
zob. 'idee flxe.
motywiczna praca — opracowywanie
kompozytorskie motywów, np. wcho-
dzących w skład tematu — w dalszych
partiach utworu, np. w wariacjach, w
przetworzeniu formy sonatowej itp>
movimento (wł.) — ruch; dopP>°
mouimento — podwójny ruch —• *
dwukrotnie szybszym tempie.
mozurnbski śpiew — hiszpańska od-
miana gregoriańskiego śpiewu; «*'
'chorał.
Mozarteum — instytucja w Są «
burgu (Austria), w miejscu urodZ' W. A.
Mozarta, która jest siedź*
stowarzyszenia, tzw. „Mozart-"*
meinde" pielęgnującego pamięć W- ^
Mozarta, organizującego koncerty
isrtowskie oraz studia jego dzieł i pro-
wadzącego muzyczne zakłady naukowe.
trio • — oznaczenie skrótowe zam.
*mezzopiano.
m. s. — skr. zam. mano sinislra fwł.
lewa ręka; fr. mam gauche, ikr. m. g.) —
oznaczenie zalecające Ożycie lewej
ręki w wykonaniu partii notowanej na
górnej pięciolinii, przeznaczonej z
reguły dla ręki prawej, w grze na
instrumentach klawi-Bowych i na
harfie.
»sza (z łac. średn. missa) — jedna l
najstarszych form wokalnych muzy-tó
liturgicznej ; początkowo ( XI V w.) iia
chór a cappella, później (od XVII w.) też
z towarzyszeniem in-Słumentalnym; w
XIV w. zaczęto Opracowywać 6-
częściowy cykl mszal-iiy złożony z
części stałych ('ordina-rtum): Kyrie,
Gloria, Credo, Sanctus, tknediclus,
Agnus Dei (szkoły nider-fcndzkie, G. P.
da Palestrina, J. S. J*ach); zob. 'missa.
multankl — popularny "9
Polsce ludowy instrument dęty, P»zony
z kilku piszczałek, pochodzący '
Mołdawii; rodzaj 'fletni Pana.
— oktawy łamane w basie,
na instrumentach kla-,
towarzyszące melodii; po-
maniera w okresie stylu
(wym. niiizet; f r . ) — 1. sta-
ancuski instrument ludowy w ro-:u
'dud; & la muselle— na wzór ienia
dud; określenie tytułowe •tych
utworów, szczególnie ta-(np. w
suicie), odznaczają-. właściwym
dla dud stałym 'leniem niskiego
dźwięku w ba-
sie (zob. 'burdon). 2. starofrancuski
taniec ludowy w spokojnym tempie,
grany pierwotnie na instrumencie tej
samej nazwy, z charakterystycz nym
stałym brzmieniem dźwięku
'burdonowego w basie; wchodził
czasem w skład barokowej suity,
zwykle jako część środkowa ('trio)
innych tańców, np. menueta.
musical lub musical play (wym.
mjuzikal piej; ang.) — współczesny
typ muzycznego przedstawienia sce-
nicznego rozpowszechnionego w Ame-
ryce pod koniec XIX i w XX w.; formę
tę można uważać za rozwinięcie
popularnej na przełomie X I X i XX w.
komedii muzycznej w charakterze
zbliżonym do 'operetki.
muta in... (wl. zamień na...) —
określenie w partyturze orkiestrowej i
w głosach dla wykona wców obsłu-
gujących: a) na zmianę dwa instru-
menty w danym utworze; nakazuje
wówczas zmianę jednego instrumentu
na drugi, np. flaulo I muta in flauto
piccolo; b) instrument o zmiennym
stroju, w szczególności kotły; nakazuje
wówczas zmianę stroju kotłów, np.
limpani in Es, B mulą in F, C.
mutacja (z łac. mutatio = zmiana,
wymiana) — 1. zmiana głosu u mło-
dzieży w okresie dojrzewania, szcze-
gólnie wyraźna u chłopców — z dzie-
cięcego na męski, na skutek rozwoju
aparatu głosowego w związku z ogól-
nym rozwojem fizycznym. 2. termin
użyty przez Guidona z Arezzo w teorii
'solmizacji w znaczeniu przechodzenia z
jednego heksachordu do drugiego za
pośrednictwem zmiany nazwy j e d nego
dźwięku.
muzy (z gr.) — w mitologii staro-
greckiej — 9 córek Zeusa i Mnemozy-
ny, które miały się opiekować róż-
121
nymi dziedzinami nauki i sztuki, wśród
nich: Euterpe (poezja liryczna i gra na
aulosie), Melpomena (tragedia). Talia
(komedia oraz pieśni pasterskie),
Terpsychora (taniec i pieśń z
towarzyszeniem kithary), Polihymnia
(poezja chóralna); opiekunem i 'programowa,
przewodnikiem muz był Apollo.
muzyk (z łac. musicus = muzykfant])
— człowiek wykształcony muzycznie, a
więc zarówno kompozytor, jak i
wykonawca, teoretyk czy pedagog.
muzyka (łac. mus/ca, z gr. musike——
wszelka sztuka i nauka będąca pod
opieką 'muz, w odróżnieniu od gi-
mnastyki; później—w średniowieczu
— znaczenie tego terminu ograniczono
wyłącznie do muzyki) — sztuka piękna
przebiegająca w czasie, której
materiałem są "dźwięki i inne odgłosy
(np. *szmery), wydobywane przez głos
ludzki i różnego rodzaju instrumenty
muzyczne i posiadające określoną
"głośność, *czas trwania oraz sposób
wykonania, następujące po sobie
pojedynczo lub we współbrzmieniach w
myśl pewnej prawidłowości melodyki,
harmonii i kontrapunktu, ujęte w
prawidłowość metro-
-rytmiczną (zob. 'metrum, *rytm) i
określoną całość formalną (zob. 'forma
muzyczna), zgodnie z wymaganiami
'estetyki; popularny podział na muzykę
poważną i lekką lub rozrywkową nie
ustala wyraźnych granic; oddziela
zasadniczo muzykę
122
koncertową: symfoniczną, kameralną,
solistyczną, operową itd., od
piosenkarskiej, tanecznej, jazzowej,
operetkowej itd.; podział muzyki
pokrywa się z systematyką *form
muzycznych; zob. muzyka: 'absolutna,
jednogłosowa,
wielogłosowa, 'poważna, 'rozrywkowa,
'popularna, 'salonowa, symfoniczna,
'kameralna, 'zespołowa, operowa,
'baletowa, 'instrumentalna, 'wokalna,
'solistyczna, religijna, 'świecka,
'ludowa, wojskowa, filmowa,
'elektroniczna, 'konkretna, 'me-
chaniczna.
muzykullu (z nowołac. musicalis) —
książki, nuty drukowane, rękopisy,
instrumenty muzyczne i inne przed-
mioty związane z muzyką.
muzykalność — połączenie cech zdol-
ności, zamiłowania i wrażliwości na
muzykę.
muzykant — dawny termin mający
to samo znaczenie co 'muzyk; obec-
nie oznacza muzyka o niskich kwa-
lifikacjach, a także dyletanta.
muzykologia (z gr. musike i logos =
nauka) — całokształt wiedzy o mu-
zyce, obejmujący dyscypliny teore-
tyczne oraz historyczne; kierunek
studiów uniwersyteckich (w Polsce-
Kraków, Poznań, Warszawa).
ni. v. — skr. zam. 'mezza voce-
Naehtanz (niem., dosł.: taniec nastę-
pujący), Proporlz lub tripla — szybki
taniec w metrum trójdzielnym, nastę-
pujący po innym tańcu utrzymanym
W metrum parzystym, spotykany w
niemieckiej muzyce tanecznej m XV i
XVI w.
Kagelschrlftlub Ilumayel-cliiiU (niem.)
• zob. 'neumy.
•utfpnlk — 'zdanie muzyczne wy-
łtejjujące po 'poprzedniku; następnik
jest jakby odpowiedzią, rozładowaniem
napięć nagromadzonych w po-
przedniku; poprzednik i następnik
tworzą 'okres muzyczny.
••Hienie dźwięku — jedna z glów-
•ych fizycznych cech dźwięku, która
Wieży od wielkości 'amplitudy drgań
l*go 'źródła; pod względem fizycznym
J**t to ilość energii głosowej przepły-
•>J4cej w jednostce czasu przez
iWnostkę powierzchni pola głosowego;
Werzy się w mikrowatach na cm1 );
zob. 'intensywność, *głoś-
skala durowa, molowa —
ł*"- *durowa, 'molowa skala.
W*"*»Ine flażolety — zob. 'flażolety.
~jP**«uiy system dźwiękowy — sys-
"zyskany drogą
praktycznego
*» niektórych dźwięków
spośród różnych wysokości w
ramach "y (w systemie
'Didymosa);
*ość kolejnych dźwięków w
skali weJ przedstawia się
następująco:
n
f g
a
9 5 4 3
5 15
l - - -- — — 2
8 4 3 2 3 8
9 10 16 9 10 9 16 8 ¥ 15 ¥ ~9
~8 15 (pod nazwami dźwięków
podane są współczynniki cyfrowe,
określające stosunek ilości drgań między
danym dźwiękiem a toniką, a niżej —
współczynniki określające odległość
między sąsiednimi dźwiękami); zob.
też system 'Pitagorasa,
'temperowany.
naturalny szereg dźwięków — szereg
dźwięków alikwotowych; zob. *ali-
kwoty.
uauka o muzyce — podstawowy
przedmiot studiów muzycznych obej-
mujący 'zasady muzyki oraz podstawy
'instrumentoznawstwa, 'form mu-
zycznych i 'harmonii.
nazwy dźwięków — a) sylabowe: do, re,
mi, f a, soi, la, si... — zob. 'solmizacja;
b) literowe: c, d, e, f, g, a, h... —
powtarzają się kolejno w każdej
oktawie i odpowiadają białym
klawiszom fortepianu, tworząc tzw.
podstawową skalę dźwięków; nazwy
dźwięków odpowiadające czarnym
klawiszom urabiane są od nazw
literowych i traktowane są jako
podwyższenia lub obniżenia dźwięków
podstawowej skali; przy podwyższaniu
o półton i o cały ton do ich literowej
nazwy dodaje się końcówkę -is lub -
isis, a przed nutą stawia się znak
'krzyżyka pojedynczego lub
podwójnego; przy obniżaniu o półton
123
l ub o caly ton do ich literowej nazwy stosowanie — w przeciwieństwie do
dodaje się końcówkę -s, -es lub -ses, - zob. także "klawiatura (schemat), Jiompozytorskiej; w szkole neapoli- improwizacyjnej twórczości roman-
eses, -sas, z wyjątkiem nie praktyko- "enharmonia; w praktyce — oznaczenia iańskiej wykształciła się m. in. trzy- tycznej — ścisłych form klasycznych,
wanej nazwy hes, zamiast której literowe przyjmuje się dla oznaczania jięściowa forma "arii da capo. faktury polifonicznej, w oparciu o małe
stosujemy nazwę 6, a przed nutą stawia tonacji utworu; wówczas literowa często kameralne zespoły instru-
się znak bemola pojedynczego lub nazwa dźwięku oznacza tonikę tonacji, gtapolltańskl akord — trójdźwiek mentalne, przy równoczesnym posłu-
podwójnego; w ten sposób dla każdego a zarazem jej nazwę, do której dodaje iubdominantowy molowy z małą sekstą giwaniu się współczesnym językiem
dźwięku uzyskać możemy trzy różne się nazwę odpowiedniego trybu: -moll (tzw. seksta neapolitańską) zamiast muzycznym i skierowaniu zaintereso-
nazwy, z wyjątkiem dźwięku as = gis, lub -dur, np. Sonata A-dur; zob. *koto kwinty, np. w C-dur lub c-moll: f-as- wań twórczych ku muzyce "absolutnej (I
posiadającego tylko dwie możliwe kwintowe, gamy *durowe, *molowe. des; akord ten jest rów-pobrzmiący z Strawiński, S. Prokoflew, w Polsce
nazwy; zob. poniższą tabelę; przewrotem seksto-wym trójdźwięku m.in. G. Bacewicz, A. Malawski, B.
durowego zbudowanego na obniżonym Woytowicz).
nazwy oktaw — zob. *oktawa. II stopniu w tonacji durowej lub
molowej; akord neapolitański był neoromautyzm („nowy "romantyzm") w
neapolitauska seksta — zob. *nea- heses 1 c szczególnie często ttosowany przez muzyce — nazwa późnego okresu
politański akord. kompozytorów szkoły 'neapolitańskiej romantycznego (II pół- XIX w., a nawet
Neapolu przy końcu XVII w. (m. in-K. (stąd jego nazwa), jakkolwiek używany częściowo pocz. XX w.), który
neapolitańska szkolą — grupa kom- Durante, G. B. Pergolesi, N. P»t-pora, już był snacznie wcześniej. charakteryzuje się rozluźnieniem formy
pozytorów operowych działająca w F. Provenzale, A. Scarlatti). kładąca muzycznej na korzyść elementu
nacisk na homofoniczna fakturę emocjonalnego oraz twórczością
124 kompozycyjną i piękno tech" niki programową, przy dużym nacisku na
śpiewaczej (zob. "bel canto), przy stronę brzmienia i barw dźwięku (H.
Berlioz, F. Liszt, R. Wagner, J. Brahms,
aais • liisis cLsis' ', dists' : eisis'feis1 '• gisis' ', aisis i H. Wolt, A. Bruckner, R. Strauss).
Begro splrituals (wym. nigro spirit-
J» \ ' . ! ! Jl i to {" i P* ' ł" ' *°
jualz; ang.) — religijne śpiewy ame- neumy (z gr. neuma = skinienie,
O j5 i |D (t» T" : r> *"i rykańskich Murzynów, oparte na znak) — prymitywne znaki średnio-
ais ; /us cis' ciis' charakterystycznych rytmach synko- wiecznej notacji muzycznej, której
znacznym zubożeniu techni'11 powanych, wykonywane z towarzy- podstawowymi elementami była kreska
•zeniem instrumentów perkusyjnych, (Yirga) i kropka (punctum); inne
szczególnie bębenków; wywarły wpływ neumy są kombinacją tycn znaków
na tworzenie się "jazzu. (pes lub podatus, clivis lub flexa,
torculus, porrectus, cliroacus, scandicus
•M-Bechsteiu („nowy Bechstein"; i in.); neumy, nie określające dokładnie
Bechstein — znana firma budownicza wysokości i czasu trwania dźwięków,
fortepianów) — instrument elektry- w różnych krajach i różnych okresach
czny zbudowany przez Nernsta w przybierały różną postać, stąd neumy
•• 1931, w kształcie fortepianu o krót- bizantyńskie, włoskie, francuskie,
re mi fu soi ia Wch, stalowych strunach przebiega- gotyckie (Hufnagelschrift) itp.
jących pod elektromagnesami; dźwięk
Tabela nazw dźwięków "zyskuje się z głośnika przez elektro- nokturn (fr. nocfume = nocny) —
"nagnetyczne wzmocnienie drgań. krótki utwór instrumentalny, często na
fortepian, popularny w XIX w.,
••oklasycyzm („nowy "klasycyzm") odznaczający się spokojnym i nastro-
* muzyce — współczesny kierunek jowym charakterem i szeroką, śpiewną
kompozytorski nawiązujący do trady- linią melodyczną, zwykle z kon-
«H ataroklasycznych, do twórczości S.
Bacha, G. F. Haendla, przez 125
trastującą szybką częścią środkową (J.
Field, F. Chopin, E. Grieg, F. Liszt, A.
Skriabin).
nómos (gr. = prawo, zasada) — tra-
dycyjna melodia w muzyce staro-
greckiej, zbudowana według pewnych
ustalonych prawideł, którą śpiewak, (gr.
aoidós) stosował przy melorecytacji
poetyckich utworów epicznych lub
wykonywał w charakterze
akompaniamentu na 'aulosie, *kitharze
lub *forminx.
non (wł.) — nie; non diuisi — w party-
turze lub głosach orkiestrowych ozna-
cza, że dwugłosową partię przeznaczoną
dla wieloobsadowej grupy
instrumentów (np. dla skrzypiec I)
wszyscy instrumentaliści mają wyko-
nywać dwugłosowo, nie dzieląc się na
dwie grupy wykonawcze (zob. *divi~
si); non legato — pośredni sposób arty-
kułowania dźwięków między 'legato a
*staccato, polegający na niełączeniu
ścisłym kolejnych dźwięków ze sobą
j ak również i na nieostrym odrywaniu
ich od siebie; non mollo = non tanto =
non troppo — nie bardzo, nie za bardzo,
zwykle przy określeniach tempa, np.
allegro ma non tanio; non staccato —
zalecenie niezrywania ostrego dźwięków,
ale i niełączenia ich ścisłego z sobą.
noua (łac. dziewiąta) — odległość, czyli
interwał, między dwoma dźwiękami, z
których wyższy jest dziewiątym
stopniem diatonicznym (l u b drugim w
następnej wyższej oktawie) z Notre Damę szkoła — grupa
ewentualnymi zmianami chroma-
tycznymi i notowany jest na dzie wiątym
miejscu w układzie pięcioli-niowym,
biorąc pod uwagę kolejne pola i linie, w
stosunku do niższego; nona jest
interwałem złożonym z oktawy i
sekundy; zob. tabelę interwałów (s. 82).
126
nonet (wł. nonello) — 1. zespół wy-
konawczy złożony z dziewięciu instru-
mentalistów. 2. utwór przeznaczony do
wykonania przez zespół kameralny
złożony z dziewięciu instrumentów,
zbudowany zwykle według zasad cyklu
'sonatowego.
nonowy akord lub pięciodźwięk no-
nowy — akord złożony z pięciu
dźwięków zbudowanych ponad sobą w
odległości tercji; odległość skrajnych
dźwięków w tak zbudowanym akordzie
tworzy interwał nony, stąd jego nazwa;
najbardziej charakterystyczny jest akord
nonowy na V stopniu w tonacjach
durowych i molowych, np. w C-dur: g-h-
d-f-a; w a-moll e-gis-h-J-J .
nota (łac. znak, znak graficzny) — nuta
w terminologii średniowiecznej; nota
catliva — nuta oznaczająca dźwięk nie
akcentowany, tj. słabą część taktu; noto
choralis — nuta chorałowa, tj. służąca
do notacji "chorału, a więc bez
określonej wartości rytmicznej (w
chorałowej notacji), w odróżnieniu od
nota men-suralis o określonej wartości
rytmicznej (zob. 'menzuralna
not a c ja ); nola conlra notom ( = nuta
przeciw nu " cię) — zob. 'gatunki
kontrapunktu; nota ąuadrata — znak
nuty o kształcie kwadratowym; znaki te
były uz^" wane od X I I w. (szkoła "iNotre
Danie).
notacja muzyczna — zob. 'pism0
nutowe.
komp°~ zytorów francuskich
skupionych prz" katedrze Notre
Da mę w Paryżu ninus, Perotinus) w
XII i
których zainteresowania twórcze
o
racały się wokół *organum, *^1S
•nokturn.
ntus i 'eonductus.
notturno (wł.)
lpevelletta (wł.; niem. Nomllelie) —
liryczny utwór instrumentalny, naj-
częściej fortepianowy, składający się :»
następstwa szeregu kontrastujących te
sobą tematów (R . Schumann);
aovelletta, podobnie j a k 'ballada,
•fantazja, nie posiada ściśle ustalonej
budowy formalnej.
B«vemolu (wł. novemola] — figura
łytmiczna składająca się z dziewięciu
tamiast z ośmiu dźwięków tej samej
łącznej wartości czasowej, np.:
Zamiast' novemola,
JJJJJJJJ
oznaczana w nutach cyfrą 9, powstaje
« podziału dwudzielnej wartości ryt-
micznej na 9 zamiast na 8 części.
Mwoorleański styl jazzowy (od miasta
•Nowy Orlean) — pierwszy historyczny
styl jazzowy, wykształcony ok. '*•
1910; cechy charakterystyczne: '*)
heterofonia — prymitywny 3-gło-<owy
kontrapunkt instrumentów me -'-
todycznych: kornetu lub trąbki, klar-
!**tu i puzonu, przy
równouprawnie-ifwB głosów;
b) typowa, stale powta-
'••i**ana przez instrumenty
tzw. sekcji Wmicznej formuła
rytmiczna, pole-ijjWaca na
jednostajnym, ostrym
jffceentowaniu pierwszej i
trzeciej :nuty w takcie J
(two beat);
••) — albo; zob. też *zero.
' skr. partyturowy zam. oboe
*ot>ój).
c) ekspresja wykonawcza *hot; na
repertuar orkiestr nowoorleańskich
składały się przede wszystkim tematy
ragtime'owe oraz bluesy; w stylu tym
najpełniej ujawniła się typowa dla
jazzu praktyka improwizacji zbiorowej.
Nuove Mnsichc (wł. „Nowa Muzyka")
— tytuł zbioru pierwszych świeckich
pieśni z basem cyfrowanym G. Cacci-
niego (1601), do którego wstęp zawiera
program nowych dążeń kom-
pozytorskich, skierowany przeciw
przestarzałej polifonii na korzyść
muzyki monodycznej, w oparciu o
ścisłe związanie muzyki z poezją i
wzmożenie jej wyrazu wg zaleceń
florenckiej 'cameraty; tytuł tego zbioru
stał się z czasem określeniem tych
dążeń.
nuta (z łac. nota) — 1. znak graficzny
w 'piśmie nutowym, określający
wysokość dźwięku (zależnie od jego
położenia na pięciolinii) oraz jego
wartość rytmiczną (zależnie od kształtu);
zob. też 'nazwy dźwięków, 'wartość
rytmiczna, 'tab.ulatura, 'partytura, a
także 'dźwięk organowy, 'pedałowy,
'prowadzący, 'przejściowy, zamienny,
'dźwięki obce i in.; nu ta przeciw nucie
— zob. 'gatunki kontrapunktu. 2. w
dawnej terminologii polskiej —
melodia. 3. nuty — pisany lub
drukowany obraz graficzny utworu
muzycznego.
obbligato (wł.) — obowiązkowy. 1. w
muzyce orkiestrowej oznacza glos
instrumentalny, którego nie można
opuścić (np. flauto obbliga-
O
127
t o ) , jako przeciwieństwo ad libitum.
2. w muzyce rozrywkowej z niezro-
zumiałych powodów ma znaczenie
zupełnie przeciwne: oznacza możność
pominięcia danego głosu instrumen-
talnego (tzw. obligat); zob. też *ad
libitum.
oberek, obcrtas — polski taniec lu-
dowy „obracany w koło" w takcie J,
w bardzo żywym tempie, o charak-
terze skocznym i wesołym; jest szyb-
szq odmianą 'mazura; występuje w
postaci stylizowanej często pod
pisownia:
obligat — zob. *obbligato.
oboe (wł.) — "obój; oboe d'amore —
obój miłosny; oboe da caccia — obój
myśliwski.
obój (wł. oboe; skr. Ob.) — instrument
dęty drewniany z podwójnym stroi-
kiem, w kształcie lekko stożkowatej
piszczałki, o skali b-f; barwa dźwięku
miękka, nieco nosowa, przypomina
brzmienie fujarki pasterskiej; powstał
we Francji w XVII w. jako odmiana
popularnej średniowiecznej *szałamai;
obój stosowany jest w zespołach
128
nazwą 'mazurka (F. Chopin, K. Szy-
manowski).
obiegnik (wł. gruppello, stqd czasem
spotykana spolszczona nazwa „gru-
pet") — jeden z 'ozdobników, pole-
gający na szybkim opisaniu dźwięku,
do którego się odnosi, przez jego
sąsiednią wyższą i niższą sekundę (znak
s\s, przykł. a), lub przeciwnie (znak
v^s lub e/s, przykł. b); znak obiegnika
umieszcza się nad nutą, przy czym
dołącza się w razie potrzeby znaki
chromatyczne, np.:
jeden z sposobów
wykonania:
orkiestrowych i kameralnych, a
rzadziej występuje jako
instrument solowy; do waż-
niejszych odmian oboju należy
nie używany już dziś obój
miłosny (oboe d'amore) w stroju
A oraz obój myśliwski (oboe da
caccia), z którego pod koniec
XVIII w. powstał rożek
angielski (wi. 'corno ing-lese),
nieco większych rozmiarów od
oboju, o skali niższej (e-b 1 ),
odznaczający się pełniejszą,
bardziej miękką i ciemniejszą
barwą brzmienia.
żar słyszalności
zob. 'słyszal-
— zob.
'hoąuelus.
tjt* (S1' °de] — uroczysta pleśń
'8||arogrecka o treści mitologicznej
*jL narodowej; najsławniejsze są ody
'fjindara, które składają się z tzw.
•,:|frofy, antystrofy (śpiewanych do tej
%Bnej melodii) i epody (z inną ]Jj«lodią).
radiowy — aparat stano-końcowe
ogniwo w radiofonii, W którym
dokonuje się zamiana fal
Ijiektromagnetycznych na akustycznie;
ekłada się z anteny chwytającej ftde
elektromagnetyczne, z obwodu
ptmocnienia wysokiej częstotliwości,
izięki któremu można za pomocą
f|!j>owiedniej regulacji wychwytać
jkpdaną falę, następnie z lampy pro-
ffcowniczej, przepuszczającej tylko
Jjlną fazę drgań fali nośnej, z koti-
f*Watora, który pochłania drgania
Wysokiej częstotliwości, a pozostawia
niskiej częstotliwości; te
ktnie po wzmocnieniu
dostają się głośnika, gdzie
następuje ich ma na fale
głosowe; uproszczo-
typem odbiornika, bez
lamp
•nowych, jest detektor.
- zob. 'przedtakt.
gr. ode7on) — 1. w
staro-klasycznej nazwa
amfi-
•Inego, krytego dachem
budyn-!znaczonego
pierwotnie na muzyczne,
a także poetyckie, nazwa
współczesnych sal fch i
gmachów operowych.
orkiestry rozrywkowej
zło-hilku do kilkunastu
instru-'• zwykle: flet, obój,
2 klarnety, "°Ri, 2 trąbki,
puzon, har-(lub
fortepian), kwintet
'k muzyczny
smyczkowy i perkusja; utwory napi-
sane na orkiestrę, odeonową mogą być
wykonywane przez zespół o różnym,
dowolnym ilościowo składzie
instrumentów, począwszy np. od
skrzypiec z fortepianem.
odlejilość — ?,nh. 'interwał.
odpowiedź, ożyli 'comes — powtórzenie
tematu w fudze kolejno przez drugi głos
i ewentualnie dalsze: odpowiedź realna
poleya na ścisłym powtórzeniu odcinka
imitowanego, z zachowaniem rozmiarów
poszczególnych interwałów tematu,
wskutek czego może czase m
wykroczyć poza jego tonację;
odpowiedź tonalna zaś, zachowując
ściśle tonację, zmienia czasem rozmiar
interwałów (np. wielkie na małe i
przeciwnie).
odrodzenie w muzyce — zob. *rene-
san? w muzyce.
odwrócenie— 'inwersja.
oeuvre (wym. owr; fr. ) -— dzieło;
oeuvres fompleles = dzieła wszystkie;
veuvre posthume = dzieło wydane po
śmierci kompozytora; zob. 'opus.
offerlorium (lać. ofiarowanie) —
zmienna część mszy w Kościele
katolickim, której tekst bywał częstym
tematem opracowań polifonicznych w
formie motetu lub kantaty, zwłaszcza
w XVI—XVII w. (G. P. da Palestrina; w
Polsce — Mikołaj Zieleński).
ol'1'ii-iiim (łai:., dosł.: służba, powinność)
— nazwa katolickich nabożeństw, z
wyłączeniem mszy; podczas nabożeństw
tych duchowni sami lub wraz z
wiernymi wykonują modlitwy w
formie antyfonicznej (zob. 'antyfona).
129
oflklejda (z gr. óphis = wąż) — dęty,
niskobrzmiący instrument blaszany
budowany w różnych wielkościach
(odmiany: altowa, basowa, kontraba-
sowa), używany w pierwszej połowie
XIX w. w orkiestrach wojskowych;
powstał z dawnego 'serpentu i wyparty
został później przez *tubę; oflklejda
jest basową odmianą *bug-lehornu,
czyli rogu sygnałowego; miała również
zastosowanie w operze (G. Spontini,
1817).
ogonek przy nucie — zob. *pałeczka
nutowa.
okaryna (wł. ocarina] — wynaleziony
w połowie XIX w. we Włoszech
(prawdopod. wg istniejących wzorów
ludowych) mały, prymitywny instru-
ment dęty z wypalonej gliny, w kształcie
zbliżonym do gruszki z ośmioma
otworami palcowymi; dźwięki o skali
jednej oktawy przypominają pod
względem barwy brzmienie fletu.
okaryna
zob. 'koło kwin-
okrąg kwintowy
towe.
okres — cząstka formotwórcza utworu
muzycznego złożona najczęściej z ośmiu
taktów (z dwóch dopełniających się
*zdań, z których pierwsze jest
poprzednikiem, drugie następnikiem);
okres zakończony jest zwykle kadencją
i może nawet stanowić samodzielną
całość muzyczną, zwaną czasem
niesłusznie prostą, jednoczęściową
„formą pieśni", właściwą m. in. dla
wielu pieśni ludowych i popularnych.
130
oktawa (wł. otlava, z łac. octauus =
ósmy) — 1. odległość, czyli 'interwał,
między dwoma dźwiękami, z których
wyższy jest ósmym stopniem diato-
nicznym, ewentualnie ze zmianami
chromatycznymi, i notowany jest na
ósmym miejscu w układzie pięcioli-
niowym, licząc kolejne pola i linie, w
stosunku do niższego; pod względem
rozmiaru oktawa może być czysta,
zwiększona lub zmniejszona; zob. tabelę
interwałów (s. 82); oktawa czysta,
nazywana w potocznym języku po
prostu oktawą, jest to odległość dwóch
najbliższych dźwięków tej sa mej
nazwy o podobnym brzmieniu, lecz o
różnej wysokości; jest obok "prymy
czystej najdoskonalszym konsonansem.
2. odcinek skali dźwiękowej obejmujący
w systemie równomiernie temperowa-
nym 12 różnych co do wysokości
dźwięków, od dźwięku C do naj-
bliższego H w górę; skala dźwiękowa
dzieli się w ten sposób na szereg oktaw
różnej nazwy, od które] przyjmują swe
bliższe nazwy i oznaczenia zawarte w
nich dźwięki: °^" tawa subkontra
(najniższa): C,—#>• kontra: Ci—
H,, wielka: C—H, mała: c—h,
razkreślna lub jednokreślna: e>—h\
dwukreślna: c'—h', trzykreśl-na:
c!—h3, czterokreślna: c4 —h' itd-!
zob. 'klawiatura, 'nazwy
dźwięków.
oktawowy, -a, -e —
doty«a-c> oktawy; oktawowy
przenośnik — z° * a l l ' ottaua;
oktawowa klapa w niektórych
instrumentach dę t y ^
drewnianych, np. w oboju,
sakso nie, obsługująca otwór w
Piszcz ułatwiający uzyskanie
0^ta
h a r - przedecia, tj. drugiego
dźwięku ' nionicznego (zob.
'alik woty); ° wowe 'przedęcie
— uzyskiwał^ _ instrumentach
dętych dźwięków giej, wyższej
oktawy skali instrumentu przez
wprowadzę"
piszczałki strumienia powietrza o
trfekszej prędkości; w niektórych in-
strumentach drewnianych uzyskanie
przedęcia oktawowego ułatwia klapa
Oktawowa.
4ktet (z łac. odo = osiem) — 1. ze-061
złożony z ośmiu wykonawców jttib.
muzyka 'kameralna). 2. utwór
jj&udowany według reguł cyklu 'so-
natowego, przeznaczony na osiem
Instrumentów.
(gr. októ = osiem, echos =
brzmienie, dźwięk — odpowiednik Iłc.
średn. modus) — system ośmiu skal w
muzyce bizantyńskiej, odpo-
łiadających skalom 'modalnym.
tfKfant (starofr. oliphanl — róg z kości
ifcłniowej) — prymitywny róg z kości
Ktoniowej należący do ekwipunku
rycerza średniowiecznego.
llando (wym. ondedżando; wł.)
falując, kołysząc; maniera wykona
instrumentach smyczko-i, popularna
w XVIII w., sto-ina przy
powtarzanych dźwię-i>
polegająca na wykonywaniu
jednym nieprzerwanym
ruchem 'czka, z popularnym charakterze przeplatane są
zastosowaniem odpowied-
nacisku na kolejnych
wartoś-
rytmicznych.
musicales de Martenot —
zob. Martenota.
(wym. uan-step; ang. j eden
- taniec amerykański,
który - ok. r. 1900, w
tempie szyb-w takcie
parzystym: |, f, w cha-
^"tycznym rytmie
ósemkowym; ny w
pierwszym ćwierćwieczu
(wł. '•' wyszedł później z
"•ese. użycia.
węgierski) — zob.
op. — skr. zam. 'opus (wł.).
opera (wł. działanie, praca) — utwór
dramatyczno-muzyczny, w którym całe
libretto jest śpiewane; w skład opery
wchodzą śpiewane partie solowe ("arie,
'ariosa, 'recytatywy), partie zespołowe
('duety, "tercety, 'kwartety itp., czyli
tzw. 'ansamble), partie chóralne oraz
ustępy czysto instrumentalne
('uwertura, 'intermezza, 'antrakty);
całość podzielona jest na akty, sceny,
obrazy; opera powstała pod koniec XVI
w. we Włoszech z różnego typu
wcześniejszych form dramatycznych,
następnie we Francji i w innych
krajach; od treści libretta zależy typ
opery: opera seria (poważna), opera
bufla (fr. opera comiąue — komiczna);
opera balladowa (ang. ballad opera] —
popularny w XVIII w. typ scenicznego
widowiska muzycznego, złożonego ze
scen mówionych i wesołych wstawek
muzycznych, często ludowego
pochodzenia, w charakterze aktualnych,
satyrycznych kupletów; zob.
'Singspiel.
operetka (wł. operetla = mała opera) —
komedia muzyczna; utwór sceniczny z
towarzyszeniem orkiestry, w którym
śpiewane krótkie i lekkie ustępy o
ustępami mówionymi i efektownymi
tańcami baletowymi; jednym z
twórców operetki był J. Offenbach;
największy jej rozwój przypada na
XIX i początek XX w. (J. Strauss, F.
Lehar, E. Kalman).
opóźnienie — termin z zakresu har-
monii; oznacza zatrzymanie jednego
lub więcej dźwięków akordu w chwili
pojawienia się następnego akordu, z
którym zatrzymane dźwięki tworzą
dysonans harmoniczny; opóźnienie
przypada na mocnej części taktu,
rozwiązanie zaś jego — na słabej, np.:
131

Jj J ^=h u orehestrlon (z gr.) — instrument me-
'f f "F r
opus (}ac. dzieło; skr. op.; fr. 'oeuu-re)
— oznacza utwór lub niewielki zbiór
utworów, numerowany przeważnie
wedhig kolejności wydawania dziel
kompozytora; opus poslhumum (tj.
pośmiertne) — dzieło wydane po
śmierci kompozytora; praktyka opu-
sowania utworów muzycznych, sto-
sowana powszechnie w XIX w., obecnie
zanika.
oratorium (wł. oratoria z łac. oratorium
— miejsce modlitwy, dom modlitwy)
— wielka forma wokalno-
-instrumentalna, zbliżona do opery,
lecz pozbawiona akcji scenicznej,
wykonywana na estradzie koncertowej;
w oratorium biorą udział śpie-waey-
soliści, zespoły wokalne ("a nsamble),
chór i orkiestra; epickie fragmenty
recytuje (lub wykonuje
*recitativo) narrator (łac. iestis lub
hisloricus — świadek, historyk); forma
oratorium powstała z pocz. XVII w. (E.
Cavalieri: Rappresenla-zionę di anima e
di corpo, 1600) z różnego typu
'misteriów (zob. też
'laudi],
przeżywała okres wielkiej popularności
w XVII i XVIII w. (S. Landi, D.
Mazzocchi, G. Carissimi, A. Stradella,
H. Schfitz, G. F. Haen-del) i przetrwała
przez XIX w. do dnia dzisiejszego (J.
Haydn, L. v. Beethoven, F.
Mendelssohn, A. Ho-negger, I.
Strawiński, F. Hindemith,
D.
Szostakowicz); początkowo oratoria
posiadały tekst łaciński; stopniowo
pojawiły się również oratoria z tekstami
w językach narodowych.
orchestra (wł., z gr. orchestra = podium
dla chóru w teatrze starogrec-kim) —
'orkiestra.
132
chaniczny, wynaleziony w r. 1851 przez
F. Kaufmanna,
brzmieniu barwy
naśladujący w
instrumentów
orkiestry dętej.
ordinario (wł.; skr. ord.) — zwyczajnie,
normalnie; określenie w partyturach
kasujące uprzednie zalecenie specjalnej
artykulacji lub specjalnego sposobu
wykonania, np. po określeniu
"padiglione in alto; iempo ordinario —
w normalnym tempie; także po okreś-
leniach oznaczających zalecenie od-
chylenia od tempa; to samo co 'tempo
primo.
ordinarium missar (łac.)—porządek
mszy; układ niezmiennych części rnszy:
Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus,
Benedictus, Agnus Dei; zob. *pro-prium
missae.
ordo (łac. porządek; 1. mn. órdi-nes] —
powtarzające się lub zmienne grupy
rytmiczne w utworach utrzymanych
w rytmice 'modalnej.
ordre (wyru. ordr; fr.) — termin
wprowadzony przez F. Couperina
(1713), kompozytora utworów klawe-
synowych, na oznaczenie 'suity,
celem podkreślenia różnicy między obu
formami, polegającej na wprowadzeniu do
cyklu — oprócz czterech i zasadniczych
— szeregu innych tan- j ców, a także
utworów nietanecznycli-
orfianetto (wł.) — 'portatyw.
organista — grający na 'organach'
wirtuoz gry organowej.
organistrum (z łac. średn.; z° 'organy)
— pierwotna, średniówce na nazwa
'liry korbowej.
organowy punkt, organowy dźwi? '
pedałowy dźwięk — dźwięk brzmią6-
w ciągu wykonywania utworu przez wanych dawniej ręcznie (zob. 'kaliko-
dłuższy czas, niezależnie od rozwoju wanie), obecnie przez motor elektryczny
linii melodycznej i zmieniających się
Współbrzmień harmonicznych; w prze-
{t zw. traktura elektryczna), prze-
dostaje się do piszczałek za pośrednic-
biegu utworu tworzy nieraz ostre, tęcz twem skomplikowanego mechanizmu
dopuszczalne dysonanse ze współ- rozdziału powietrza; skala w większości
brzmiącymi dźwiękami; występuje instrumentów obejmuje do 10 oktaw;
najczęściej w basie i wtedy nosi nazwę organy są instrumentem bardzo starym
dźwięku pedałowego; nazwa pochodzi z i ich zasada znana j u ż była w
techniki gry organowej, która starożytności; organu wodne (gr.
umożliwia pełną realizację takiego hydraulos) — skonstruowane w III w.
dźwięku, najczęściej zatrzymywanego p. n. e. przez Ktesibiosa z Aleksandrii,
w pedale; termin nuta organowa, nuta miały napęd wodny, zastąpiony później
przez napęd pneumatyczny, służący do
pedałowa — nie jest błędem, jeżeli
wtłaczania powietrza do piszczałek;
odnosi się do zapisu nutowego, a nie do
organy kinowe (Wurlitzera) są
efektu brzmieniowego; zob. też
szczególnie rozbudowane i zawierają
'burdon.
liczne głosy perkusyjne; służą
najczęściej w muzyce rozrywkowej;
•rganum (łac.) l ub diaphonia — je den
organy Hammonda, wynalezione w
z najstarszych typów techniki
USA w r. 1934, są instrumentem
wielogłosowej (2-, 3- i 4-głosowej) l
elektrycznym; dźwięk powstaje na
okresu średniowiecza (do X I I I w.)
drodze elektrycznej, instrument ma
polegającej zasadniczo na prowadze-
kształt małych przenośnych organów,
niu głosów w równoległych kwartach i
posiada dwie klawiatury, pedał i
kwintach, później ze stopniowym
pozorowane piszczałki; zob. także
usamodzielnianiem się głosów; zob.
'pozytyw, 'portatyw, 'regał.
'discantus.
orientale (wł.)—wschodni; określenie
(wł. órgano, z gr. órganon =
tytułowe utworów opartych na skalach
*•rzędzie) — instrument dęty klawi-
dźwiękowych, rytmice lub melodyce
**owy, składający się z dużej ilości
ludów Wschodu.
*piszczałek; zbiory piszczałek wydają-
^fch dźwięki różnej wysokości, lecz
orkiestra (wł. orcheslra, z gr. or-cheslra =
*ft| samej barwy, tworzą tzw. głosy,
podium dla chóru przed sceną w
wóre naśladują brzmienia różnych
starogreckim teatrze) — wieloosobowy
f*trumentów, a także dają całkowicie
zespół instrumentalny pod
r^fewe barwy; stół gry (zwany też
kierownictwem dyrygenta; zależnie od
* J*,z. niem. kontuarem) składa
doboru instrumentów oraz od
się — 5-szeregowej ręcznej
przeznaczenia rozróżniamy orkiestrę,
klawiatu-tzw. manuału,
'symfoniczną, 'd ętą. 'salonową,
klawiatury nożnej, pedału, oraz
'odeon, 'mandolinową, akordeonową i
kilkunastu do ięciu dźwigni
in.
rejestrowych, do włączania
odpowiednich 'W; naciśnięty orkiestracja — 'instrumentacja.
klawisz manuału Pedału otwiera
dostęp powietrza Piszczałki i orkiestralna muzyka — muzyka prze-
powoduje powstanie 'ku; znaczona do wykonywania przez or-
odpowiednio sprężone po-w
dużych miechach, obsługi-
133
kiestrę, tj. przez wieloobsadowe grupy
instrumentalne pod kierownictwem
dyrygenta.
Ormuz — skr. zam. Organizacja Ruchu
Muzycznego; założona przez
Towarzystwo Wydawnicze Muzyki
Polskiej w r. 1934, działała do r. 193i>;
zadaniem jej było popularyzowanie
muzyki polskiej przez organizowanie
koncertów w najlepszych wykonaniach,
audycji szkolnych itp. na terenie całej
Polski.
ornamentyka (z łac. ornamenlum =
ozdoba) — 1. nauka o 'ozdobnikach. 2.
stosowanie ozdobników w utworze;
stąd np. pojęcie ornamentalnej melodii.
oryl (staropol. cieśla flisacki, flisak) —
staropolski taniec flisacki.
ossla (wł.) — albo; określenie w nu-
tach wskazujące, że dany motyw,
ozdobnik, {rażę czy większą partię
utworu można wykonać w inny, po-
dany obok sposób, najczęściej w wersji
ułatwionej.
ostinato (wł., dosł.; uporczywy) —
wyrazisty motyw lub temat powta-
r zaj ąc y się wielokrotnie i rytmicznie
\\ utworze; najczęściej występuje w
basie jako tzw. 'bosso oslinato.
nśmlostopowc piszczałki — zob. "stopa.
ottava ( wł.) — 'oktawa; zob. ' a l l ' o l -
łaca, 'coli ollai'1.
ottavlno (w)., zdrobn. od ' o l l a u a ] lub
flauto piccolo -• - muł y flet, tzw. flet
oktawowy, pikolo.
Otton! (wł,, od oltone = mosiądz) —
ogólna nazwa instrumentów dętych
blaszanych.
134
ouTert (wym. uwar; fr.; wł. 'aperlo) —
otwarty. 1. w zapisie partyturowym
•oznacza grę bez tłumika na instrumentach
dętyc h, szczególnie na t rą bc e lub rogu;
kasuje poprzednio zastoso wane
zalecenie gry z tłumikie m: cios (fr.
zamknięty; wł. 'coprrlo'. 2. w utworach
francuskich X IV w. (ballada, estampie i
in.) oznacza pierwsze zakończenie
powtarzanego odcinka utworu (obecnie
prima * u o l l a ] w odróżnieniu od
końcowego, innego zakończenia (fr. c/os;
wł. seconda uolla lub tillima uolta}. 3.
pusta struna na instrumentach
smyczkowych wy terminologii
francuskiej (wl. corda u u ol a}.
ouyerture (wym. uwertur; fr. ) — cem o nazwie *pavana; tempo powolne,
'uwertura.
ozdobniki — figury ornamentalne w
me l od i i nie wpływające na zasadniczy
przebieg jej linii; do współcześnie
używanych ozdobników nolfi/.l
•przednutka, "mordent, 'obiegnik,
"tryl, *arpeggio, "glissando, 'tre molo,
'k a d e n c j e ornamentalne.
oznaczeniu artykulacji — zoli. "z n;iki
artykulacji.
oznaczenia akordów w konst r ukcj a' 1
harmonicznych — 1. . oznaczenia basu
cyfrowanego polegają na stosowaniu
liczb oznaczających i nt e r wa v
składowe akordów, liczone od podanej
melodii basu z dodaniem ewentualn10
znaków chromatycznych; znaki c h T °~
matyczne bez cyfry interwalu ° noszą
się do tercji; brak cyfry oznacz"
trójdźwięk bez przewrotu; p<iZ>'CJ?
akordu oznacza się nad nutami O '
interwału akordu (w na wia sie ], cząc
od jego podstawy. Z. u te°ret f0 ków
harmonii XIX w. używa si? tego celu
literowych nazw ^ź*'6 wych: duże
litery — trójdźwięki
rowe, małe — trójdżwięki molowe oznaczenia basu cyfrowanego — zob.
zbudowane na danych dźwiękach. 3. "oznaczenia akordów, 'basso conti-nuo.
zwolennicy teorii 'dualizmu harmo-
nicznego (Ottingen, Riemann) oznaczali oznaczenia dynamiki — zob. "znaki
akord durowy małą literą określającą dynamiki.
dźwięk podstawowy z krzyżykiem u oznaczenia pr/ykiuezowe
zob.
góry (np. a"), trójdźwięk molowy zaś z "znaki przykluczowe.
indeksem zero u góry (np. °a), ale
oznaczał on akord liczony w dół, a więc oznaczenia tempa —- zob. "tempo.
trójdźwięk d-moll. 4. oznaczenia
funkcyjne; T = tonika, D = dominanta,
oznaczenia tonacji — zob. "tonacja.
S = subdominanta; S n = akord
subdomi-nantowy II stopnia itp. 5.
oznaczenia stosowane obecnie w ósemka J1 —- 'wartość rytmiczna
Polsce w nauce harmonii (wg K. dźwięku, której czas trwania równy jest
Sikorskiego) są połączeniem wszystkich l ćwierćnuty l ub | całej nuty.
wyżej wymienionych systemów.
takt dwudzielny, niekiedy trójdzielny;
padovana wchodziła czasem w skład
barokowej "suity.
palcowanie l ub aplikatura (z wł.) —
P metoda stosowania określonych palców
f — skr. zam. *piano (zob. "znaki w technice gry na instrumentach
dynamiki). muzycznych; odpowiednie palcowanie
^t — oznaczenie użycia, tj. naciśnięcia oznacza się w nutach za pomocą cyfr,
przy czym numeracja kolejnych
prawego pedału w nutach utworów
palców nie jest jednakowa na wszyst-
fortepianowych; zwolnienie pedału kich instrumentach:
oznacza się najczęściej gwiazdką: $;
zob. 'con pedale. palce: instrumenty instrumenty
klawiszowe strunowe z
(wym. padilione; wł.; fr. — 'czara gryfem
głosowa w instrumentach dętych; kciuk ł —
padiglione in allo wskazujący 2 l
' P""""0 " en ''air lut3 pa-uillon en środkowy 3 2
czara głosowa w górę) — §r( 2 z serdeczny 4 3
podniesionym w górę, kierunku mały 5 4
słuchaczy, wylotem in- u celem
dla obu rąk dla lewej
spotęgowania do-dźwięku;
unieważnienie tej zówki określa ręki
uwaga "ordmano • zwyczajnie).
wł.; prawdopod. od 135
miasta 'Va = Padwa) —
taniec włoski w., często
utożsamiany z tań-
w Instrumentach dętych drewnianych
(gra się palcami obu rąk) i blaszanych
(gra się trzema palcami środkowymi
prawej ręki) każdy palec obsługuje te
same dźwignie klapowe, otwory czy
wentyle; palcowanie jest niezmienne.
palcówki — krótkie ćwiczenia instru-
mentalne, których celem jest wyrobienie
technicznej biegłości palcowej.
paleografia muzyczna (z gr. palaiÓK =
stary, dawny, grapho — piszę) — nauka
o historii, rozwoju i rodzajach pisma
nutowego, zajmująca się badaniem
zabytków notacji, ich porównywaniem i
odczytywaniem.
pałeczka dyrygencka—* ba tu ta.
pałeczka nutowa (zwana też laseczką,
ogonkiem) — pionowa kre-seczka przy
główce półnuty i wszystkich
mniejszych wartości rytmicznych;
nieodłączna część znaku graficznego
nuty, umieszczana po prawej stronie
główki nutowej, gdy jest skierowana do
góry (dla nut położonych poniżej
trzeciej l i ni i systemu pięcioliniowego),
l u b po lewej stronie główki, gdy jest
skierowana w dół (dla nut położonych
powyżej trzeciej linii); zasada powyższa
dopuszcza wyjątki, np. przy nutach
wiązanych (zob. *wiązania nut) lub przy
konstrukcjach dwugłosowych notowa-
nych na jednej pięciolinii wg zasady, że
wyższy głos ma pałeczki skierowane ku
górze, dolny zaś w dół.
Pandora (łac. średn., przekształcona z
gr.-łae. pandiira = starożytny instrument,
o 3 st runa c h) — lutnia 7-strunowa w
stroj u G,. C. D, G, c, e, a al b o C, D. G,
c, e, a, d, służąca od połowy XVII w. —
obok innych i nstrumentów — do
realizacji 'basso cnntinuo.
136
panharmonlkon (z gr. pan = wszystko,
harmonihós = muzyczny) — instrument
mechaniczny, wynaleziony w r. 1807
przez J. N. Malzla (zob. •metronom),
który mógł naśladować brzmienie całej
orkiestry ł ą cznie z perkusją przez
zastosowanie odpowiedniego
mechanizmu opartego na zasadzie
działania metalowych stroików i
mechanizmu mie-chowego.
pantaleon, pantalon — instrument
strunowy, klawiszowy; ulepszone
'cymbały, prototyp fortepianu, wy-
naleziony przez Pantaleona Heben-
streita na przełomie XVII i XVIII w.,
popularny jeszcze w pierwszej połowie
XIX w.; zob. 'żyrafa.
pantomima (z gr. pantómimos =
wszystko naśladujący) — 1. utwór
muzyczno-dramatyczny, sceniczny lub
muzyczno-sceniczny, w którym treść
wyrażona jest przez ruchy taneczne i
ruchy artystów zastępujące tekst
słowny; zob. 'balet. 2. gestykulacja
artystów w balecie i pantomimie
wyrażająca akcję dramatyczną i
zastępująca tekst słowny.
papier nrający — nawinięty na szpul?
długi pasek papieru z utrwalonym
fotograficznie dźwiękiem w postaci
różnego stopnia zaczernienia Pa~
pieru; odtwarzanie dźwięku odby«a
się za pomocą komórki
fotoelektryW" nej; metoda papieru
grającego by> stosowana
przejściowo, przed wyna-lezieniem
znacznie lepszego i Pra"~ tyczniejszego
'magnetofonu.
parafonia (z gr. parrifonos = °bo
brzmiący) — nazwa śpiewu prowaoz
nego w równoległych odległości"
^ kwarty l u b kwinty czystej w niuzyi(,
późnej starożytności, a nastąp
w muzyce wczesnego śrcdniowie
parafraza (z gr. pardphrasis) — 1.
utwór, najczęściej instrumentalny,
stanowiący oryginalną kompozytorską
przeróbkę jednego lub więcej tematów
lub nawet jakiegoś całego utworu; może
to być rodzaj obszernego opracowania
danego motywu, fragmentu, ezy
całego utworu. 2. wiązanka szeregu
znanych, popularnych, najczęściej
lekkich melodii operetkowych, opero-
wych (zob. 'fantazja, 'potpourri).
faralelizm, czyli równoległość (z gr.
farallelismós = zestawienie, porówna-
nie) — 1. pokrewieństwo zjawisk
harmonicznych zachodzących w 'rów-
noległych tonacjach durowych i mo-
lowych, tj. posiadających tę samą Bóść
znaków przykluczowych; analogiczne
zjawiska paralelne zachodzą Wie.c w
obu tonacjach w odległości małej tercji;
paralelą trójdźwięku tonicznego w
tonacji C-dur, c-e-g, jest trojdźwięk a-c-
e, tj. toniczny w tonacji •-moll. 2.
prowadzenie głosów w 'równoległych
interwałach.
fttejalne tony — tony harmoniczne,
;*«Bkwoty.
Mrlando, parlante (wl. mówiąc) —
P'ew'e polegający na spo-
rytmicznej, wyrazistej dekla-
tekstu stanowiącego
odcinek pieśni, zwykle na tle
akom-'amentu
instrumentalnego.
(z gr. parodia =
parodia, ~ ł- podłożenie
tesktu do '' Posiadającej
j u ż inny tekst, 1 'motetu, a
także wykorzysty-całego
utworu do innej kom-*
(zob. 'missa parodia}. Z, o-
«enie przez karykaturalne
na-Wnictwo jakiegoś dzieła
sztuki, woru literackiego,
muzycznego
partlta (wł. partia) — włoska nazwa
stosowana często w XVIII w. na
określenie 'suity.
partycja (z wł. partire = dzielić) lub
spartowanie — czynność sporządzania
'partytury.
partytura (z wł. parlire = dzielić) —
szczegółowy zapis nutowy wszystkich
głosów instrumentalnych i wokalnych
utworu symfonicznego, kameralnego,
chórowego itp.; poszczególne głosy
zanotowane są na odpowiedniej ilości
spiętrzonych ponad sobą pięciolinii, z
których każda odnosi się. do jednego
lub dwóch różnych instrumentów lub
głosów wokalnych w powszechnie
przyjętym tzw. porządku partyturo-
wym; od góry: instrumenty dęte
drewniane (flet, obój, klarnet, fagot),
blaszane (róg, trąbka, puzon, tuba),
instrumenty perkusyjne, instrumenty
solowe (np. fortepian, harfa), głosy
wokalne, instrumenty smyczkowe
(skrzypce I, II, altówki, wiolonczele,
kontrabasy); instrumenty 'transpo-
nujące zanotowane są w partyturze w
notacji właściwej dla danego
instrumentu, a nie w właściwej wyso-
kości brzmienia; partyturę chóralną
sporządza się od głosu najwyższego (u
góry) do najniższego (u dołu); system
notacji partyturowej wprowadzony
został pod koniec XVI w.; przedtem
istniała tylko notacja dla
poszczególnych głosów; zob. 'księgi
głosowa; zob. też przykł. nutowe na s.
138 i 139.
pas (wym. pa; fr.) — krok; jednostko-
wy ruch taneczny nóg w tańcu.
pasakalia (wł. passacaglia lub passo di
gallo — koguci krok; fr. passacaille] —
1. starowłoski taniec w powolnym
tempie, w takcie 4. 2. forma pokrewna
'wariacjom, pochodząca
137
 N2 6. MAZDR

Allegro

Przyktad współczesnej notacji partyturowej

Ir-*- (Penderecki: Wymiary c z a s u i fiszy]

. '*

7t

yb

Przykład tradycyjnej notacji partyturowej

(Moniuszko: Halka; akt l, M az ur).

138 139
od t ań ca tpj samej nazwy, oparta na
stale powtarzającym się motywie lub
temacie umieszczonym w głosie
basowym (zob. 'basso ostinato); nie
sprecyzowano dotychczas wyraźnie
różnicy pomiędzy pasakalią a *cha-
conne.
pasaż (z fr. pnssuye = przejście) —
wirtuozowski zwrot wykonawczy,
oparty zwykle na rozłożonym akor-
dzie, utrzymany w równych, drobnych
wartościach rytmicznych.
pasja (z lać. passio ~ cierpienie) —
duży utwór religijny na głosy solowe,
chór i orkiestrę, zbliżony pod wzglę-
dem formy do 'oratorium; treścią pasji,
formy popularnej szczególnie w XVI—
XVIII w., jest męka Chrystusa,
śpiewana w formie recytatywów przez
ewangelistę (zob. *testo); poszczególne
fragmenty ewangelii przedzielone są
ustępami lirycznymi: ariami, duetami,
tercetami, ustępami chóralnymi, a
czasem czysto instrumentalnymi (O.
di Lasso, H. Schutz, J. S. Bach i in.,
współcześnie K. Pen-derecki}.
paso dobie (hiszp. podwójny krok) —
współczesny taniec hiszpański w szyb-
kim tempie, w metrum ^ lub |
(częściej).
passacafjlia (wym. pasakalią; wł.) =
*pasakalia.
passamezzo (wym. passamedzdzo; \vł.
półtora kroku) — taniec włoski w
takcie parzystym, w szybkim tempie;
szybka odmiana *pawany; czasem
wchodził w skład barokowej ' s i i i f y.
passepied (wym. paspie; z fr. passę =
przesunięcie, pied = noga) — taniec
starofrancuski (powstał jako taniec
140
marynarzy bretońskich) w szybkim
tempie, takcie | lub J, o budowie
trzyczęściowej; wchodził czasem w
skład barokowej *suity.
passionato (wł.) — namiętnie; określe-
nie wykonawcze.
pasticeio (wł.; fr. pastiche, dosl.:
pa sz te t, w dalszym znaczeniu naśla-
downictwo) — rodzaj opery kompilo-
wanej z fragmentów muzycznych
różnych oper do nowego libretta;
termin ten służył również jako okreś-
lenie tytułowe różnych oryginalnych
utworów.
pastorale (wł. pasterski, pastoralny) —
1. utwór dramatyczno-mu-zyczny o
tematyce wiejskiej, popularny
szczególnie we Francji w XVI i XVII w.
2. utwór wokalny lub instrumentalny,
zwykle programowy, o tematyce
wiejskiej; Symfonia pastoralna —
nazwa VI Symfonii L. v. Beet-hovena, w
której kompozytor sięga do tematyki
wiejskiej. 3. na sposób wiejski;
określenie wykonawcze.
pastorałki — ludowe pieśni polskie,
utrzymane zwykle w rytmie tanecz-
nym, związane z tematyką Bożego
Narodzenia, o charakterze wesołym i
lekkim.
pastourelle (wym. pasturel; fr. Pa~
stuszka) lub pastorela (prowans.)
—~ lekka piosenka francuska o
charakterze pastoralnym; jedna
z form uprą" wianych przez
'trubadurów i *tru " werów.
patetico (wym. patetiko; wł.; f f -
Pa ~ Ihehąue) — patetycznie;
określeni6 wykonawcze; Sonata
patetyczna ( SonaW
nale pathetique) — nazwa
fortepianowej c-moll op. 13 L. v.
jhovena; Symfonia patetyczna — na-
t twa VI Symfonii op. 74 P. Czajkow-!%
skiego.
pauza (łac. pausa, z gr. pdusis =
zaprzestanie, przerwa) — 1. chwila
ijogicznej przerwy w przebiegu dźwię-
kowym utworu; pauza generalna - (skr.
G. P. od niem. Generalpause) — «hwila
milczenia całego zespołu wy-
konującego dany utwór; jej długość,
nie określona ściśle, zależy od wy-
konawcy (dyrygenta). 2. znak graficzny
określający długość trwania przerwy
między wykonywaniem następujących
po sobie dźwięków utwo-. ru (zob.
'wartość rytmiczna.)
parana — *pawana.
9*vlllon (wym. pawiją; fr .) — 'czara
głosowa w instrumentach dętych;
paoillon en 1 ' a i r lub pamllon en haut
(vi. padiglione in allo) — zob. 'padi-
glione.
(wł. pauana, prawdoporl.
x łac. pavo — paw) — taniec pocho-
dzenia włoskiego lub hiszpańskiego -f*
Charakterze uroczystym, w tempie
1?0wolnym, w takcie J; w XVI w.
>tanowił pierwszą część składowa
.dwuczęściowej "suity (zob. 'passa-
Jtoezzo, *padovana).
(gr. paidn) — 1. starogrecka pieśń
chóralna pierwotnie cześć
Apollina, następnie również
czci innych bogów; później
pieśń w ogóle z okazji jakiegoś
*SS**nego wydarzenia. 2.
pieśń ku zwycięstwa.
—-«vjiu \/,uu. uuij — i« p"-
(zob.pe'pedał)
Siwanie się 'pedałem instrumentu
•czas wykonania, w szczególności
l *ym pedałem fortepianu. 2. ozna-
'n'a użycia pedału w nutach za
loca umownych znaków.
pedał (wł. pedale, z łac. pedalis = no-
żny, od pes = noga) — mechanizm
dźwigniowy w instrumentach muzy-
cznych, obsługiwany stopami. 1. w or-
ganach: klawiatura nożna dla niskich
dźwięków. 2. w fortepianie lub pianinie
prawy pedał służy do przedłużania
brzmienia dźwięków przez wyłączenie
działania tłumików filcowych;
umownym znakiem użycia prawego
pedału w nutach jest 66ft lub <$ albo
określenie con pedale (wł. z pedałem),
znakiem zaś kasującym jest najczęściej
gwiazdka: $fc ; lewy pedał powoduje
tłumienie dźwięku i zmianę barwy przez
nieznaczne przesunięcie klawiatury w
prawo, dzięki czemu młoteczki uderzają
w jedną lub dwie zamiast w dwie lub
trzy struny (nastrojone na jedną
wysokość); trzeci (środkowy pedał w
niektórych fortepianach) służy do
przetrzymywania brzmienia dźwięku
przy zdjętej ręce z klawisza. :!. w hartie
pedały służą do prze-strajariia strun o
półton i cały ton \v górę. 4. w kotłach
— mechanizm służący do przestrajania
instrumentu przez zmianę napięcia
skóry. 5. w har-monium dwa pedały
służą do zasilania miechów powietrzem.
pedałowy dźwięk lub organowy dźwiąk
— zob. "organowy punkt.
pentaehord (z gr. pente ~ pięć, chorde
= struna) — diatoniczny postęp pięciu
kolejnych dźwięków, np. c-d-
-e-f-g.
pentatonika (z gr. p en le = pięć, tono* =
dź wi ęk ) — jeden z najstarszych
'syste mó w dźwiękowych, pol e g a j ą c y
na układzie pięciu dźwięków w ramach
oktawy, tworzących tzw. skalę
peiitat onic z ną: a; bezpółtonową, czyli
"anhe mitoniczną, którą tworzy
141
 pięć kolejnych czystych kwint spro- kotły, gong, triangel, cymbały); c)
wadzonych do jednej oktawy, np. <•' 4- młoteczka klawiszowego (dzwonki
{7 -f^ 1 -f a1 + ez = c-d-e-g-a, lub b) klawiszowe, fortepian); d) strumienia
półtonową, czyli "hemitoniczną, np. c-e- powietrza (akordeon, harmonium, harfa
f-g-h; skale pentatoniczne spotyka się Eola); ponadto odróżnia się
obecnie jeszcze w muzyce Wschodu oraz instrumenty perkusyjne o określonej
w muzyce ludowej (por. pieśń Oj, wysokości dźwięku, np. kotły, ksylo-
ch mielu}. fon, dzwony, dzwonki, wibrafon,
czelesta (tu właśnie zaliczamy też —
penultima (lać. przedostatnia) — niewłaściwie kwalifikowane powszechnie
przedostatni dźwięk utworu, będący do instrumentów dętych — harmonię
zwykle dźwiękiem prowadzącym przed ręczną, harmonium, harmonijkę ustną,
'fmalis w dawnej muzyce; penultima ponieważ dźwięk powstaje w nich nie
miała ważne znaczenie kadencyjne (zob. w piszczałce, lecz przez uderzenie
"kadencja). sprężonego powietrza w metalowy
stroik), i — o nieokreślonej wysokości
perdendo, perdendosi ( wł . ) — zanika- dźwięku, np. bębny, talerze, trójkąt,
j ą c ; określenie dynamiczne stosowane tam-tam, gong, kastaniety, bębenek
c z a se m przy zakończeniach utworu; baskijski; do perkusyjnych
oznacza stopniowe ściszanie, zamiera- instrumentów klawiszowych
nie dźwięku przy równoczesnym należy czelesta, dzwonki,
zwalnianiu tempa (zob. *morendo). fortepian, pianino, akordeon,
liar-monium.
perfeełmn tempus, perfectus modus —
zob. 'modus, 'tempus. perpetuum mobile (lać.
nieprzerwanie poruszające się; wl.
perkusja (z lać. percnssio = uderzenie) molo perpeluo) — tytuł
•— 1. grupa instrumentów perkusyjnych niektórych wirtuozowskich
w orkiestrze. 2. efekty dźwiękowe i utworów muzycznych utrzy-
brzmieniowe wydobywane '/. manych w szybkim ruchu, w
instrumentów 'perkusyjnych. drobnych wartościach
rytmicznych (m. i"-K. M.
perkusyjne instrumenty (z lać. pp.r-cuasio Weber, N. Paganini, F. Men-
= uderze nie ), czyli uderzano — delssohn).
instrumenty, w których wzbudzenie
drgań wibratora odbywa się przez pesante (wl.) — ciężko, ociężale;
uderzenie; wg ogólnie przyjętego określenie wykonawcze.
zwyczaju zalicza się tu 'idiofony i
'membranofony, gdy tymczasem np. w Pl. — ski. zam. 'pianofortc.
niektórych instrumentach st r u n o wy c h
dźwięk uzyskuje się równi e ż przez p f — skr. zam. 'pianof orte
uderzenie (np. w fortepianie, cymbałach) i (2).
z punktu wid z e ni a orkiestralnego
instrumenty te należy uważać za P.G. — skr. zam. 'pau za
perkusyjne; uderz e ni e odbywać się generalna, częściej stosowany
może za pomocą: a) ręki (bę be nek bywa skrót (z niein.
ba skij ski ); b) pałki, pałeczki trzymanej Generalpause).
w ręce (bębny,
pianino (wł., zdrobn. od P"""'~
142 cicho) — instrument strun°Wk°onje6
wiszowy, skonstruowany P° te .
XVIII w.; mniejsza odmia" 3
jjianu, ze strunami naciągniętymi w gólnie typu salonowego (zob. muzyka
płaszczyźnie pionowej. 'salonowa) w muzyce XIX w. (tzw.
„kawałek"); zob. 'miniatury muzyczne,
planista (wł. pianista} — i nst rume n- 'liryka instrumentalna.
talista grający na fortepianie.
pieno (wł.) — pełny; (a) uoce piena —
jiafio (wł.) — 1. znak p — cicho; pełnym głosem; córo pieno —- cały chór;
jjkreślenie dynamiczne (zob. *dyna- pieno organa — pełne organy, tj.
,paika, 'znaki dynamiki); pp —pianis- wszystkie głosy — tutti organowe.
;|imo (bardzo cicho). 2. skr. zam. .
pianoforte (wl. 'fortepian). pieśń — krótki utwór wokalny do
tekstu poetyckiego (na głos solo, na
płanoforte (wl.) — 1. 'fortepian, skr. głos z towarzyszeniem instrumentu lub
piano, Pf. 2. lub znak p f— cicho orkiestry, na wokalny zespół ka-
Jjjagle głośno; określenie dynamiczne meralny, na chór). \. pieśń ludowa
jfob. 'dynamika, 'znaki dynamiki). (prawie zawsze anonimowa) posiada
•'•,%• prostą budowę, często utrzymana jest w
J|fauiola — instrument w kształcie rytmie tanecznym. 2. pieśń popularna
i|Jharmonium bez klawiatury, wyna- (masowa, taneczna), zazwyczaj o
leiiony pod koniec XIX tematyce popularnej, aktualnej,
w., służący odznacza się również prostą budową,
mechanicznej gry na często zwrotkową z 'refrenem. 3. pieśń
fortepianie; Jlftrument estradowa (F. Schu-bert, R- Schumann,
przysuwa się do J. Brahms, H. Wolf, P. Czajkowski; w
fortepianu aby rząd Polsce: S. Moniuszko, J. Gali, S. Niewia-
młoteczków pianoli domski, M. Karłowicz, K. Szyma-
,|!«uazł się nad nowski) przeznaczona jest do wykony-
klawiaturą; sprężone wania przez zawodowych śpiewaków;
pomocą mechanizmu odróżniamy tu następujące rodzaje: a)
pedałowego itrze obraca pieśń zwrotkową z ewent. wariacyjnymi
dwa wałki, na •ych zmianami; b) pieśń deklamacyjną lub
przewija się papierową, recytatywną oraz zbliżoną do niej c)
od-idnio podziurkowana pieśń balladową; d) pieśń
taśma; sprężonego przekomponowaną z nową melodią do
powietrza, prze-ŁC każdej zwrotki tekstu. 4. pieśń bez słów
swobodnie przez otwory — rodzaj instrumentalnej 'miniatury
rj*apierze, powoduje muzycznej, np. na fortepian, o śpiewnej
uderzanie po-igólnych melodii (F. Mendelssohn).
młoteczków pianoli
odpowiednie klawisze pięcioczcściowy takt — 'takt liczony
fortepianu; ilne dźwignie, na pięć, złożony z pięciu jednostek
obsługiwane ręka- 'metrycznych, np. J, |.
umożliwiają regulowanie
tempa imiki pięciodźwięk — akord złożony z pięciu
odgrywanego utworu. dźwięków; pięciodźwięk nonowy —
zob. akord 'nonowy.
!•; 1. pojed. pi atlo; skr.
ptto, 'talerze. 143
(wl. mały) —
przymiotnik Jłcy
najmniejszą odmianę in-
intów budowanych w
różnych ch, np. flaulo
piccolo (zob. Pikulina),
mandolina piccola
Pies; fr.) — ogólna nazwa
krótkich utworów, szcze-
 picciokreślna oktawa zob. 'oktawa.
'klawiatura.
pięciolinii) — element podstawowy
'pisma nutowego, składający się z
pięciu równoległych li nii poziomych, na
k t ó ryc h, nad i pod którymi u mi e szcza
się zuaki nutowe:
pikardyj.ska tercja (Pikardia — region
historyczny we Francji) — wielka tercja
w tonicznym trójdźwięku molowym
występującym w kadencji kończącej
utwór utrzymany zasadniczo w tonacji
molowej; termin wprowadzony przez J.
J. Rousseau.
pikolo (wł. piccolo = mały) lub także
pikulina — spolszczenie włoskiego
terminu *piccolo, oznaczającego naj-
mniejszą odmianę instrumentów bu-
dowanych w różnych wielkościach,
szczególnie w znaczeniu małego 'fletu.
piórko, mediator albo pleklr — cienka,
elastyczna płytka celuloidowa lub z
innego materiału, którą trzyma się w
palcach, służąca do wydobywania
dźwięku z niektórych instrumentów
szarpanycii ('banjo, "mandolina,
'mandoła).
piramida — prototyp 'pianina; nazwa
dawnej odmiany 'klawikordu ze
strunami rozpiętymi pionowo w pudle
rezonansowym w kształcie ostrosłupa;
zob. *lira (5), 'żyrafa.
pismo mito\ve — system znaków
graficznych służących do notacji
wszystkich muzycznych cech dźwięków
oraz sposobów ich realizacji w utworze
muzycznym; naj st a rsze znane rodzaje
pisma muzycznego, określające tylko
wysokość dźwięków, składały się z liter
al fa bet u (pismo
144
nutowe starogreckie); średniowieczne
'neurny wskazywały tylko kierunek
postfjpu melodycznego, podczas gdy
wartości rytmiczne zależały od akcen-
tacji śpiewanego tekstu; wprowa-
dze nie linii (Guid o z Arezzo) pozwoliło
na dokładniejsze precyzowanie
wysokości brzmienia; w XII w. neu-my
przybierają postać kwadratową ( n o t a
ąuadrala); notacja modalna i
"meiizurałna ( X I I—XVI w. ) wpro-
wadza j uż wartości rytmiczne nut
oraz ujmuje je początkowo w sche maty
na wzór metrum starogreckiego (zob.
rytmika 'modalna), a następnie w
dwudzielne lub trójdzielne jednostki
rytmiczne (zob. 'temp u s); pismo nutowe
w dzisiejszej postaci składa się z
następujących elementów: 'pięciolinia,
'klucze, nuty określające wysokość (zob.
'nazwy dźwięków) i wartość rytmiczną
dźwięków, znaki "chromatyczne,
oznaczenia metrycz-no-taktowe (zob.
"metrum, "takt), znaki i określenia
słowne dotyczące "tempa, "dynamiki,
"artykulacji, "frazowania oraz "skróty
notacji.
pistou (fr, pislon = wentyl) — ł. "wentyl
tłoczkowy w instrumentach dętych
blaszanych. 2. kornet z wentylem
tłoczkowym (fr. cornet ii pisions}.
piszczałka — 1. główna część instru-
mentu 'dętego w kształcie prostej l u b
odpowiednio zgiętej rury, w której
powstają dźwięki przez drgania słupa
powietrza; zmienną wysokość dźwię-
ków uzyskuje się przez skracanie lub
wydłużanie słupa powietrza zawartego
w piszczałce za pomocą: a) system"
otworów bocznych i klap (w instru-
mentach dętych drewnianych); ^'
krąglików (np. w trąbce, r og u); c) su-
waka (np. puz on); d) 'przedęcia; każda
piszczałka organów wydaj" tylko
j e d e n określony pod wzgle de"'
kości dźwięk; w piszczałkach mentów
naturalnych uzyska-wyższych dźwięków
jest możliwe o drogą przedęcia; ogólnie
roz-niamy piszczałki "wargowe i "stroi-
re; w piszczałkach wargowych flet)
dźwięk powstaje przez ię strumienia
powietrza o ostry g otworu służącego
do zadęcia, piszczałkach zaś
stroikowych stru-ń powietrza wprawia
w ruch ja.cy "stroik (np. w oboju, klar-
ie), którego drgania udzielają się powi
powietrza zawartemu w rurze czałki; rolę
stroika w instru-ntach dętych blaszanych
spełniają grającego. 2. popularna nazwa
JJigólna prostych, najczęściej ludo-
IPtych instrumentów dętych, np. fu-
f"
'ipltagorasa system dźwiękowy (Pi-
yJNsoras — VI w. p.n.e.), czyli system
kwintowy — system dźwiękowy
Wyprowadzony z podziału struny
Waionochordu na 2, 3 i 4 części; uzy-
.^tane w ten sposób interwały (kwin-. :-
$8 czysta i kwarta czysta) stały się
<=JNMistawą do utworzenia wszystkich
JOOżliwych wysokości, których ilość
ramach oktawy wynosi 35 (dla j "nazwy
dźwięku — inna wy-•*0kość); dźwięki
enharmoniczne, np. :*6w i fas, różniły
się w tym systemie iśSłeznacznie
między sobą pod wzglę-wysokości;
wycinek tego syste-tworzy diatoniczny
system kwin-w którym skala durowa
przed-się następująco: ' d « f g a h c'
9 81 4 3 27 243
— _ _ _ _ __ 2 plagius proti, deuteri, triti, tetrardi —
8 64 3 2 16 128
* 9^ 256 9 9^ 9
256
8 8 "243" 8 8~ 8
"243
nazwami dźwięków podane są
'PóJezynniki liczbowe, określające
"~~ Słowniczek muzyczny
stosunek ilości drgań między danym
dźwiękiem a początkowym — toniką, a
niżej — współczynniki określające
odległość między sąsiednimi dźwiękami).
piii (wym. pij u; wł.) — bardziej; piu
mosso — więcej ruchu, t j . szybciej;
poco pili (domyślne mosso) = =
"accelerando — stopniowo coraz
szybciej; piii f orle — głośniej; piu lenlo
— wolniej.
pizzicato (wym. piccikato; wł. szarpa-
ny, zrywany; skr. pizz.) — określenie
artykulacyjne w nutach, oznaczające
wydobywanie dźwięków przez
szarpanie strun palcem na instru-
mentach smyczkowych; powrót do gry
smyczkiem zaznacza się określeniem
(col) *arco.
plagalna "kadencja lub kościelna —
połączenie końcowe (kadencyjne)
akordu subdominantowego z tonicz-
nym w tonacji durowej lub molowej.
plaualne skale — cztery skale śred-
niowieczne, tzw. *modalne, pochodne
od skal podstawowych, tzw. "auten-
tycznych: od dźwięku A (hypodoryc-
ka), od H (hypofrygijska), od c
(hypolidyjska), od d (hypomiksoli-
dyjska); dźwięki kończące (tzw. "fma-
lis) znajdowały się o kwartę wyżej niż
początek skali plagalnej, a więc
kolejno dla wymienionych skal: d, e, f, g.
skale "plagalne; zob. skale "modalne.
plektron (gr.; łac. pleclram] — "piórko,
plektr.
płyta flramolonowa — cienka tarcza
z masy plastycznej z utrwalonym na
niej dźwiękiem w postaci wyżło-
bionego spiralnego rowka; częstotli-
145
wość drgań dźwięku rejestrowana jest w
postaci odpowiednio pofalowanych
krawędzi bocznych rowka, a głośność
przez ich zmienną amplitudę; utrwalenia
dźwięku dokonuje się z nagrania na
taśmie magnetofonowej przez zamianę
drgań prądu elektrycznego na ruchy
mechaniczne kolca żłobiącego rowek na
tarczy roboczej, z której następnie pro-
dukuje się negatywowe matryce słu-
żące do tłoczenia płyt; odtwarzanie
dźwięku polega na wprowadzeniu do
rowka obracającej się z jednakową
prędkością płyty — tępej igły (lub kolca
szafirowego), drgającej stosownie do
pofalowanych brzegów rowka i
przekazującej drgania mechaniczne na
membranę {w patefonie, 'gramofonie)
lub do głośnika, po uprzedniej zamianie
ich na drgania elektryczne (w
'adapterze); współczesne płyty
długogrające różnią się od dawnych o
wiele mniejszą szybkością obrotową
oraz mniejszymi wymiarami rowków, a
przez to większym ich zagęszczeniem;
płyty stereofoniczne wymagają do
odtwarzania dwóch głośników; rowek
nagrania posiada w nich nie tylko
pofalowane krawędzie boczne, ale
również i dno.
poco (wym. poko; wł.) — trochę; poco a
poco — stopniowo; występuje w
połączeniu z określeniami dynamiki lub
tempa, np. poco crescendo —
wzmacniając nieco głośność dźwięku;
poco f orle — trochę głośniej; poco a poco
accelerando — stopniowo coraz
szybciej.
podstawa akordu, zwana także prymą
akordu — najniższy składnik dźwię-
kowy akordu w postaci zasadniczej ( b e z
przewrotu), t j. dźwięk, na którym akord
je st zbudowany.
podstawek, czyli mostek (wł. ponti-cello]
— drewniana płaska pod-
146
pórka, ustawiona prostopadle na pudle
instrumentów strunowych z gryfem, na
której opierają się naciągnięte struny;
podstawek oddziela część struny
służącą do wydobywania dźwięku od
części pozostałej i przenosi jej drgania
na pudło rezonansowe instrumentu.
podstrunnica — spotykane czasem
określenie 'gryfu, które się na ogól nie
przyjęło.
poemat symfoniczny — instrumentalny
utwór programowy (zob. muzyka
'programowa) bez ustalonej ściśle
formy, który wyobraża lub sugeruje
pewne określone treści literackie,
wskazane w tytule (np. Mazepa F.
Liszta, Don Juan R. Straussa,
Powracające fale M. Karłowicza, Pan
Twardowski L. Różyckiego); twórcą
poematu symfonicznego był F. Liszt.
po! (wł.) — później; "da capo al segno
e poi la coila — powtórzyć utwór od
początku do miejsca określonego zna-
kiem, po czym ma nastąpić coda.
pokrewieństwo gani, tonacji, akordów
— bliskie powinowactwo dwóch
akordów, gam, tonacji, wynikające z
dużej ilości wspólnych składników
dźwiękowych lub z zależności funk-
cyjnych; a) pokrewieństwo gam (tona c j i )
kwiniowe zachodzi między g3' mami
(tonacjami) jednego trybu* których
toniki oddalone są od siebie o kwintę
czystą, np. C-dur i G-d«r. c-moll i f-
moll; w obu w ten sposób dobranych
gamach (tonacjach) wszystkie składniki
dźwiękowe są wspólne z wyjątkiem
jednego; pokrewieńsW0 tercjowe
(mediantouje) zachodzi mi?' d z y gamami
(tonacjami) jednego trybu, których
toniki odległe sa o tercję wielką lub
małą, np. C-dur i As-dur, a-moll i c-
moll;
ttwo sekundowe (sekundy wielkiej lub
małej) — wg podobnej zasady, jip. C-
dur i D-dur; pokrewieństwo
równoległości, rodzaj pokrewieństwa
tercjowego — między gamami (to-
nacjami) różnych trybów składających
się w naturalnej postaci z tych samych
dźwięków, np. C-dur i a-moll; dotyczy
więc gam (tonacji) o tej samej ilości
znaków przykluczowych; b)
pokrewieństwo akordów przedstawia się
analogicznie; w kwintowym oba akordy
mają j e d e n dźwięk wspólny, w
równoimiennym i równoległym — dwa
dźwięki wspólne, w sekundowym brak
jest dźwięku wspólnego, lecz chodzi tu
o akordy należące do jednej tonacji, np.
F-dur i G-dur, d-moll i E-dur, E-dur i
F-dur itp.
polacca (wym. polakka; wł.) — 'polonez;
alla polacca = a la polonaise (fr.) — w
charakterze, w tempie poloneza.
polichord (z gr. polychordos = mający
wiele strun) — rozwinięty 'mono-chord,
do którego dodano dalsze struny; w XI
w. polichord otrzymał mechanizm
klawiszowy, a ruchome podstawki
zastąpiono przez *tan-Senty, tj. przez
metalowe języczki •Mrpia.ce strunę; w
ciągu dalszego rozwoju z polichordu
powstał *kla-wikord.
PoHchńrowoM- (z gr. polys — liczny,
fhorós = chór) — technika wielo-
chórowa, szczególnie dwuchórowa,
^arakterystyczna dla kompozytorów
szkoły -weneckiej (A. Willaert, XVI
W0; na rozwinięcie się tej techniki
wpłynęły warunki architektoniczne
kościoła Św. Marka w Wenecji.
(z gr. polyphonia — wielka
— 'wielogłosowość li-
nearna; typ techniki kompozytorskiej
polegającej na równoczesnym
prowadzeniu kilku samodzielnych pod
względem rytmicznym i melodycznym,
lecz równorzędnych głosów wokalnych
lub instrumentalnych; muzyka
polifoniczna, oparta na zasadach
'kontrapunktu, dominowała w
twórczości muzycznej do końca XVI w.,
jakkolwiek w XVII i X V I I I w.
przejawiła się w największej oka-
załości w twórczości J. S, Bacha; z
faktury polifonicznej nie rezygnują
kompozytorzy późniejsi, a także
współcześni; zob. też "faktura, 'imi-
tacjo, 'homofonia.
polifonizowanie, polifonizaeja (zob.
•polifonia) — faktura w zasadzie
'homofoniczna, w której stwierdzić
można tendencje do usamodzielnienia
melodycznego poszczególnych głosów
obok podstawowej linii melodycznej
opartej na strukturze akordowej; zob.
też 'homofonizacja.
polifoniczny, -a, -c (zob. 'polifonia) —-
oparty na zasadach 'polifonii, dotyczący
polifonii; formy polifoniczne — formy,
w których odróżnić rnożna kilka
rozwijających się samodzielnie
głosów, np. 'kanon, *fuga, wariacje
polifoniczne.
polifunkcyjność (z gr. polys = liczny, i
z łac. functio = czynność, funkcja),
czyli wielofunkcyjność — zasada rów-
noczesnego stosowania współbrzmień
akordowych różnych 'funkcji, np.
współbrzmienie akordu tonicznego i
dominantowego (w C-dur: c-e-g + + g-h-
d}; typowym akordem polifunk-cyjnym
(dwufunkcyjnym) j e st akord
dominantowy nonowy, który można
traktować ja k o współbrzmienie do-
minanty i subdominanty bez kwinty
lub subdominanty II stopnia, np. w C-
dur: g-h-d-f-a = g-h-d +f-a lub
147
 g-h-d + !a)-f-a; najczęstszym rodzajem
polifunkcyjności jest bifunkcyj-ność
(tj. dwufunkcyjność), czyli stosowanie
współbrzmienia dwóch różnych funkcji
harmonicznych.
polimetria (z gr. polys = liczny, me-
Iron = miara) — 1. zasada równo-
czesnego stosowania różnego podziału
metrycznego w różnych głosach u-
tworu (zob. *metrum); zob. W. A. Mozart
Menuel z finału I aktu opery Don Juan.
2. termin ten używany jest również w
znaczeniu metrum mieszanego, tj. w
wypadku następstwa częstych zmian
metrum w przebiegu utworu.
polirj tinia (z gr. polys = liczny, rhylmós
= rytm) — zasada równoczesnego
stosowania różnego przebiegu
rytmicznego w różnych głosach utworu
muzycznego, szczególnie cha-
rakterystyczna w muzyce polifonicznej,
np.:
politonalność (z gr. polys = liczny, tonós
= dźwięk) — termin nieprawidłowo
utworzony od „tonalny", „to-nalność",
powinien brzmieć raczej
„politonacyjność"; zasada równocze-
snego stosowania różnych 'tonacji w
różnych głosach utworu; najczęstszą
postacią politonalności jest bi-
tonalność, czyli współbrzmienie dwóch
głosów utrzymanych w dwóch różnych
tonacjach.
polka (z czes. pulka = półkole) •—
czeski taniec ludowy w szybkim ruchu
ósemkowym, w takcie J; obok
148
walca odegrał dużą rolę jako popularny
taniec towarzyski w XIX w.; polka-
mazurka — odmiana polki, stanowiąca
jej połączenie z mazurem: takt (J) i rytm
mazurka, figury taneczne — polki.
polonnise {wym. polonez; fr.) —
•polonez; A la polonaise = alla po-lacca
(wł.) — w charakterze poloneza.
polonez (fr. polonaise; wl. polacca], tzw.
polski taniec — uroczysty taniec
staropolski w tempie umiarkowanym,
w taKcie ^, o charakterystycznym
rytmie:
irnrmi
a w zakończeniu:
I.933J J»-
w formie stylizowanej pojawia się j u ż
w 'suicie barokowej, a następnie u wielu
późniejszych kompozytorów (M. K.
Ogiński, F. Chopin).
Polskie Wydawnictwo Muzyczne,
skr. PWM — założone w r. 1945 w Krakowie
wydawnictwo nut i książek o f*mposo (wym. pompozo; wł.) —
wszechstronnej tematyce muzycznej
(wydawnictwa typu naukowego, podręczniki
i literatura dla szkolnictwa muzycznego,
wydawnictwa muzyki P0' pularnej i
upowszechnieniowej, albumy); do r. 1990
wydano ok. 9000 tytułów, z których szereg w
wielu wydaniach; niektóre typy
wydawnictw mają trwałą wartość
eksportową; szczególny nacisk
przedsiębiorstwo kładzie na wydawnictwa
dotyczące dawnej i współczesnej polskiej
twórczości kompozytorskiej, produkcja nut
odbywała się przez w'ie" le lat systemem
matryc, wykonywanych maszynami własnej
konstrukcji, obecnie komputerowo, przy
zastosowani
-ijjflsetowej techniki drukarskiej; wy-
:ljawnictwo posiada też pracownię
Ijaateriałów pisanych ręcznie (party-
óClmry i głosy współczesnych utworów
ii^olskich) dla wykonań w filharmo-
Biach krajowych i zagranicznych.
%
— 'dyminucju.
pomocniczy dźwięk — termin z zakresu
harmonii, oznaczający dźwięk 8bcy
występujący w wypadku powtórzonego
lub przetrzymanego dźwięku w jakimś
głosie; tworzy go górna lub dolna
sekunda, o którą wychyla *tt<S ten głos,
by następnie powrócić to swoją
wysokość, np.:
fomort — dęty instrument drewniany
Biskobrzmiący, budowany dawniej w
różnych wielkościach; jego odmiana
dyszkantowa jest prototypem 'oboju;
łob. też 'bombardon, 'zarnr.
okazale, z przepychem; określenie
Wykonawcze.
P»nderoso (wym. ponderozo; wl.) —
*ażko, ze znaczeniem; określenie
*ykonawcze.
pOntlcello (wym. ponticzelło; wł.) —
Podstawek w instrumentach stru-
"OWych z gryfem; sul ponlicello —
pfzy podstawku; określenie w nutach j
nakazujące wykonawcy pociąganie
;«»yczkiem w pobliżu podstawka
uzyskania bardziej szorstkiej
ostrej barwy dźwięku; zob.
*sul
— 'zdanie muzyczne sta-
[Ce pierwszą strukturalną część
'okresu; zawiera pewien ładunek
napięciowo-emocjonalny, rozładowujący
się w następnym zdaniu, tzw.
'następniku, który stanowi drugą część
okresu, jak gdyby dopowiedzenie lub
odpowiedź.
popularna muzyka — muzyka łatwo
zrozumiała, przeznaczona dla masowego
odbiorcy; należy tu w pierwszym rzędzie
muzyka lekka, taneczna, jazzowa,
ludowa, operetkowa, fragmenty
operowe, niektóre miniatury
instrumentalne itp.
portamento (wł. noszenie) — płynne
przeniesienie dźwięku z jednej wysokości
na inną, możliwe do wykonania w
śpiewie, na instrumentach
smyczkowych, gitarze hawajskiej i na
puzonie; nie mylić z 'portato!
portato (wł. przenoszony) — rodzaj
'artykulacji pośredni między "legato a
'staccato, polegający na oddzielnym,
wyrazistym, lecz nie ostrym wykony-
waniu kolejnych dźwięków; oznacza
się poziomą kreską nad nutami:
portatyw (z fr. porlalif, od porter =
nosić; wł. organetlo = małe organy) —
małe przenośne organy bez 'pedału,
popularne w okresie 'renesansu.
posslblle (wł.) — możliwie; presio
possibile — możliwie najszybciej.
postludium (nowołac. gra, zabawa) —
stosowany czasem tytuł zakończeniowej
części instrumentalnej wielo-
częściowego utworu muzycznego.
Potężna Gromadka (roś. Mogaczaia
Kuczka) — nazwa grupy pięciu
kompozytorów rosyjskich, którzy ok.
149
 r. 1875 sprecyzowali wspólne zało-żenia
zmierzające do utworzenia prawdziwie
narodowej muzycznej szkoły rosyjskiej,
zwalczając twórczość kosmopolityczną
wielu rosyjskich kompozytorów, m. in.
P. Czaj-kowskiego; do grupy tej
należeli: C. Cui, A. Borodin, M.
Bałakiriew, M. Musorgski i M. Rimski-
Korsakow.
potpourri (wym. popuri; fr. bigos)
* wiązanka instrumentalna różnych
popularnych melodii z oper, operetek,
pieśni ludowych i in. utworów po-
dobnego typu lub utworów jednego
kompozytora; jedna z form muzyki
popularnej i rozrywkowej; zob. też
'fantazja, 'parafraza.
pousse" (wym. puse; fr.; wł. arcata in
gid — smyczkiem w g órę); oznacza
się symbolem v na(i nutami; zob.
*lire, "smyczkowanie.
poważna muzyka — muzyka kon-
certowa: symfoniczna, 'kameralna,
*solistyczna, operowa itp., w przeci-
wieństwie do muzyki 'rozrywkowej.
pozycja — 1. akordu — stosunek
odległości składnika dźwiękowego
akordu w głosie najwyższym do jego
dźwięku podstawowego, określany w
interwałach bez uwzględnienia
zwie.lokrotnień oktawowych; oznacza
się cyfrą interwału w nawiasie ponad
akordem: pozycja oktawy (przyki. a),
pozycja tercji (przykł. b), pozycja
kwinty (przykł. c), pozycja septymy f
przykł. d).
a) b) c) d)
(«) (3) (5) (7)
2. układ ręki na gryfie w instru-
mentach strunowych z gryfem, okre-
150
siany położeniem pierwszego palca
(wskazującego); w I pozycji 1. pal ec
naciska strunę w odległości sekundy w
II — w odległości tercji; w I I I — w
odległości kwarty itd. 3. odpowiednie
wysunięcie suwaka puzonu celem
uzyskania kolejnych coraz niższych
dźwięków, nie biorąc pod uwagę
przedęcia.
pozytyw (z łac. średn. organum po-
fitiuum = organy ustawiane; wł. or-
gano di legno) — małe organy utwier-
dzone na stałe, w przeciwieństwie do
'portatywu.
pozytywka — instrument mechaniczny,
składający się z metalowego grzebienia
z zębami nastrojonymi na odpowiednią
wysokość wg żądanego następstwa oraz
z walca z kolcami; obracający się walec
(za pomocą nakręcanej sprężyny) trąca
kolcami zęby i wprawia je w drgania,
co powoduje powstanie dźwięków; uży-
wany był m. in. w staroświeckich
zegarach.
pólkadeurja lub kadencja zawieszona —
zob. 'kadencja.
pólnuta J — 'wartość rytmiczna
dźwięku, którego czas trwania JesŁ
równy | całej nuty; półnutowa
pauza (pół pa uza ) — pauza tej
samej wartości.
pólpauza — pauza półnutowa; zob.
'półnuta.
półton — najmniejsza jednostka o
ległości dwóch dźwięków różnej
WV" sokości w powszechnie
stosowany europejskim systemie
dźwiękowy > odległość tę tworzą
dwa bezpośredM sąsiadujące ze
sobą klawisze for planu; póllon
chromatyczny
podwyższenie lub obniżenie t
samego dźwięku, np. c-czs, g-ges
^dpowiada interwałowi prymy
:szonej; pótlon dialoniczny tworzą i
sąsiednie stopnie skali diatonicz-o
odległości 'sekundy małej, >.«-/•
g-"* ; w systemie równomiernie
jjperowanym wysokość brzmienia
ęków składowych półtonów dia-
znych i chromatycznych jest
Btyczna, różnią się tylko nazwy
irzących je dźwięków, np. c-cis =
des (zob. 'enharmonia).
nniejszony akord — akord septy-
yjjjpwy złożony z trójdźwięku zmniej-
i|^(mego i tercji wielkiej; występuje
.^naturalnej postaci na VII stopniu ;|jg
skali durowej, na II stopniu jpj»li
molowej harmonicznej, a także ••Ąfk V'I
stopniu w skali molowej melodycznej ;
zbudowany na VII JJppniu skali, ma
funkcję dominanty 'fibaktuje się go
wó wczas jako akord nonowy bez
prymy.
•:'$f — oznaczenie skrótowe zam.
PM/lissimo (zob. 'piano, 'znaki dy-
motywiczna — zob. 'motyla
praca.
imbulum {łac. średn.; niem.
— improwizowana forma mowa
lub lutniowa z XV i XVI w.,
przyjęła później nazwę 'prelu-:!
'przygrywka chorałowa.
i«Uum (łac.) — 'preludium.
(niem.; fr. pincć renuersć;
"luerfed mordenl = odwrócony
;ent) — pojedynczy krótki tryl,
•zaj ozdobnika, polegającego na
zamianie dźwięku głównego
sąsiednią górną sekundą, przy
dźwięk ostatni, kończący figurę
ozdobnika, jest akcentowany (zob.
'Schneller); w terminologii polskiej
ozdobnik ten nosi nazwę 'mordontu
zamiast — j a k w innych językach —
mordentu odwróconego; np.:
pisownia:
wykonanie
w przybliżeniu:
Praska Wiosna (czes. „Prażske Jaro")
— międzynarodowy festiwal muzyczny,
odbywający się od r. 1946 corocznie na
wiosnę w Pradze; program obejmuje
cykl koncertów, których głównym
założeniem jest najwyższy poziom
odtwórstwa muzycznego.
prawykonanie — pierwsze publiczne
wykonanie utworu; to samo co
prapremiera w odniesieniu do utworu
scenicznego, np. do opery.
preambulum (z łac.) — zob. 'praeam-
bulum.
prccipitando (wym. preczipitando; wł.)
— gwałtownie przyspieszając;
określenie agogiczne.
preludium (nowołac.) — w zasadzie
utwór wprowadzający, rodzaj wstępu
do innej właściwej formy, np. do suity,
do fugi (J. S. Bach); w muzyce
romantycznej i nowszej jest to zwykle
samodzielny utwór instrumentalny o
charakterze improwiza-cyjnym (F.
Chopin, C. Debussy i in.);
improwizowane preludia lutniowe,
organowe, utrzymane w stylu imita-
cyjnym, popularne były również w
okresie 'renesansu (zob. też 'fantazj a);
organowe preludia chorałowe oparte
były na chorale protestanckim.
151
 pressante lub pressando (wl.)
przynaglając, napierając, określenie
agogiczno-wykonawcze.
prcsto (wl.) — szybko; określenie
tempa; prestissimo — bardzo szybko;
prestissimo possibile — możliwie naj-
szybciej.
prędkość fali głosowej — prędkość, z
jaką drgania cząsteczek ośrodka, np.
powietrza, przenoszą się w kierunku
prostym od źródła dźwięku; między
prędkością fali głosowej (v) a czę-
stotliwością drgań (n), okresem (T) i
długością fali (A) zachodzi następujący
związek: v = -^~ = n • A; prędkość fali
głosowej zależy m. in. od gęstości
ośrodka i od jego temperatury i wynosi:
w powietrzu 0° — 332 m/sek.
w powietrzu 18° — 340 m/sek.
w żelazie — ok. 5000 m/sek.
w kamieniu — ok. 4000 m/sek.
w korku — ok. 500 m/sek.
w wodzie 15° — ok. 1450 m/sek.
primo, prima (wi. pierwszy, pierwsza)
— 1. *pryma. 2. prima vista = "a uisla. 3.
prima, uolta — zob. *volta. 4. prima
ballerina — pierwsza tancerka w
balecie, wykonująca role tytułowe i
solowe. 5. prima donna — pierwsza
śpiewaczka w operze, wykonująca role
główne, (j. primo uomo — pierwszy tenor
w operze. 7. uiolino primo — pierwsze
skrzypce w zespole instrumentalnym. 8.
primo — w utworach fortepianowych na
cztery ręce oznaczenie wyższej partii w
odróżnieniu od niższej (*secondo). 9.
tempo primo lub tempo I — oznacza powrót
do początkowego tempa w utworze, po
chwilowej jego zmianie.
progi — lekko wystające poprzeczne listwy
metalowe na gryfie niektórych
152
—
instrumentów strunowych, np. na
mandolinie, gitarze, ua których opiera
się naciskana palcami struna, ułatwia-
j ą ć uzyskanie czystego brzmienia.
programowa muzyka — muzyka, która
za pośrednictwem odpowiednich
czynników (melodyka, harmonia,
kolorystyka instrumentalna itp.)
sugerować ma pewne wyobrażenia na
temat określonych w tytule treści
literackich, obrazowych czy
ideologicznych, w przeciwieństwie do
muzyki *absolutnej. Typową formą
programową jest *poemat symfoniczny.
progresja (łac. progressio, dosł.: postę-
powanie naprzód) — "sekwencja (2).
prolog (z gr. prólogos) — stosowany
czasem wstęp do opery, operetki,
dramatu muzycznego lub innej formy
scenicznej, którego treść objaśnia akcję
dramatyczną utworu, jej środowisko
itp. (np. prolog do opery Pajace R.
Leoncavalla).
Proportz (niem., od proportio) —~ utwór
utrzymany w tzw. proporfto tripla, tj. w
takcie trójdzielnym; zob' "Nachtanz.
proposta (wł. poprzednik) lub dttt (łac.
wódz) — główny, rozpoczynający temat
kanonu lub fugi (rzut); zob.
*risposta, *comes.
proprlum mlssae (łac.) —
zesta zmiennych części mszy na
poszczę gólne święta kościelne w
przeciwien stwie do "ordinarium
missae, W' części niezmiennych.
proslambanomenos (gr. dodany, d°"
rzucony) — najniższy dźwięk ^
(wielkie) w starogreckim system*6
dźwiękowym, który był dodany P 0 '
jjałżej najniższego tetrachordu koń-
Jpącego się. (w kierunku z góry w d ó ł )
JH dźwięku H (wielkim).
-^
inspekt (z lać. prospeclus = wi-
4©k) — frontowa, widoczna na ze-
-|P$ątrz część organów, zwykle wyko-
jpfrnfl bardzo ozdobnie, zawierająca
Uęsto piszczałki tylko dekoracyjne
|tew. prospektowe).
itancki chorał — zob. 'chorał.
jp»tus modus (łac. średn. pierwsza
łkała) — pierwsza w systemie śred-
iiowiecznych skal *modalnych, do-
tycka (tonus primus) rozpoczynająca
<4t od dźwięku d.
łrowadzi|fy dźwięk — zob. *dżwięk
prowadzący.
Powadzenie głosów — sposób budo-
jtłnia konstrukcji wielogłosowej (za-
rawno harmonicznej, j a k i kontra-
fUnktycznej) w myśl obowiązujących
?J*tuł i zasad dotyczących współ-
jBrzinień, następstw interwałowych,
fjichu głosów i in.
'-r*
||t«zodia w muzyce (z gr. prosodia =
jfBiyśpiew, akcent) — nauka o ilości .Ji:
przebiegu akcentów w poezji;
w muzyce wokalnej — za-
prawidłowej akcentacji muzy-
zgodnej z akcentacją podło-
tekstu muzycznego pod mu-
'— 1. zob. "progi. 2. próg sły--
— najmniejsza, graniczna
intensywności zjawiska gło-
przy której ucho zaczyna >
próg słyszalności zmienia się z
wysokością dźwięku (naj-jest
dla dwu- i trzykreślnej )» a
także ma inną wartość ego
człowieka.
pryma (wł. prima, z łac. primus =
pierwszy) — 1. odległość, czyli in-terwał,
między dwoma dźwiękami, z których
obydwa utworzone są na tym samym
stopniu diatonicznym z ewentualnymi
zmianami chromatycznymi i notowane
są na tej samej wysokości w układzie
pięcioliniowym; zob. "interwał; prymę
czystą tworzą dwa dźwięki tej samej
nazwy i wysokości, pryma
zwiększona jest rów-nobrzmiąca z
sekundą małą; pryma zmniejszona nie
istnieje (teoretycznie byłoby to c-ces,
co jednak jest pryma zwiększoną w
kierunku w dół). 2. pryma "akordu —
podstawa akordu. 3. prymy równoległe
— mają to samo znaczenie w harmonii
co oktawy równoległe. 4. nazwa naj-
wyższej odmiany niektórych instru-
mentów budowanych w różnych wiel-
kościach, np. "bałałajka (o najwyższej
skali i najmniejszych rozmiarach).
prymas (z łac, primus = pierwszy,
przodujący) — pierwszy skrzypek w
kapeli łudowej (np. w kapeli
cygańskiej), prowadzący zespół i wy-
konujący główną melodię oraz partie
solowe.
prymka (z łac. primus = pierwszy) —
popularny termin określający jedno-
głosowo przedstawioną melodię pieśni
lub innego utworu.
pryncypał (wł. principale = główny) —
główne piszczałki wargowe w organach,
umieszczane często po zewnętrznej,
widocznej stronie instrumentu, tzw.
piszczałki prospektowe (zob. "prospekt).
przcbierka — piszczałka z otworami
bocznymi, obsługiwana palcami obu
rąk w "dudach, "siesieńkach itp.
instrumentach.
153
 przedccie — silniejsze zadęcie w celu
uzyskania większej szybkości stru-
mienia powietrza w grze na instru-
mentach dętych dla wydobycia dźwię-
ków wyższych, alikwotowych, tzw.
oktawowanie, kwintowanie; zob. też
"zadęcie.
przednutka — rodzaj ozdobnika w
postaci dźwięku wykonywanego bardzo
szybko w połączeniu z dźwiękiem
głównym, najczęściej oddalonego od
niego o sekundę; przednutka kr ótk a
(wł. *acciaccalura) nie posiada
dokładnie określonej wartości rytmi-
cznej, lecz odbiera część wartości zwykle
dźwiękowi poprzedniemu fprzykł. a),
czasem zaś dźwiękowi głównemu
(przykł. b); notowana jest j ak o drobna
nutka (ósemka, szes-nastka) z pisownia
przekreśloną chorągiewką; przednutka
długa (wł. 'appoggialura), notowana
również jako drobna nutka, przestała
być stosowana z pocz. XIX w.; odbiera
dźwiękowi głównemu, przy którym stoi,
tę część wartości rytmicznej, jaką sama
posiada, i przyjmuje akcent dźwięku
głównego (przykł. c); przednutki
grupowe: podwójne, potrójne i wielo-
krotne, składają się z dwóch, trzech i
więcej dźwięków notowanych w postaci
drobnych nutek; nie posiadają również
— podobnie j ak przednutka krótka —
określonej wartości rytmicznej, lecz
pewną drobną wartość odbierają
dźwiękowi poprzedniemu lub głównemu
(przykł. d); zob. *ar-peggiando.
pisownia
wykonanie
154
b)
pisownia
wykonanie (fe J J l F»'' J ~
pisownia
wykonanie
d)
wykonanie
przedtakt — niepełny takt rozpo-
czynający utwór, np.;
przedtakt składający się z jednej
(ostatniej) jednostki metrycznej taktu
lub jej części nosi nazwę odbitki:
Wzewrót — 1. interwału — nowy
Mterwał uzyskany drogą wymiany :
*olejności składników bez względu na
"klawe, w której się one znajdują;
przejściowe dźwięki — termin z zakresu
harmonii, oznaczający dźwięki obce w
akordzie, powstające przez wypełnienie w
jakimś głosie skoku między dwoma
akordami jednym dźwiękiem l ub
większą ilością dźvvi?" ków, nierzadko z
zastosowanie!*1 chrornatyki, np.:
2. przewrót akordu polega na zmianie
najniższego dźwięku akordu drogą
przestawienia kolejności składników
dźwiękowych zarówno w układzie
•skupionym, j ak i w "rozległym; zob.
trójdźwięk (przykł. a) oraz jego
przewroty: sekstowy (przykł. b),
kwartsekstowy (przykł. c),
a) b), c)
frzekomponowana pieśń — zob.
*pieśń.
a także czterodżwięk septymowy
przenośnik oktawowy — zob. *a(l'
(przykł. a) wraz z jego przewrotami:
oilaua.
kwintsekstowym (przykł. b), terc-
przeprowadzenie — odcinek fugi, w kwartowym (przykł. c), sekundowym
którym pojawia się temat w jakimś (przykł. d)
głosie i powtórzony zostaje kolejno
a) b)
przez wszystkie pozostałe; pierwszym
przeprowadzeniem jest 'ekspozycja
fugi; dalsze przeprowadzenia (zwykle
3—5) mogą być kompletne, nad-
przygrywka
kompletne lub niekompletne, zależnie
chorałowa — popularna w XVII w.
od tego, czy temat pojawi się we
forma muzyki instrumentalnej,
wszystkich, czy tylko w niektórych
najczęściej organowej; rodzaj
głosach lub nawet więcej niż raz w
wielogłosowego opracowania chorału (D.
danym głosie; w kolejnych prze-
Buxtehude, J. Pachelbel, J. S. Bach).
prowadzeniach kompozytor może sto-
sować różne rodzaje "imitacji. przykluczowc znaki — krzyżyki lub
W*etworzenle — drugi odcinek*formy bemole określające *tonację; pisze się je
łonatowej, następujący po *ekspozy- bezpośrednio po znaku klucza na
cji. w którym oba tematy występujące w każdej pięciolinii, w ustalonej kolejności,
ekspozycji, a czasem tylko ich <*ęści zgodnej z kolejnością powsta wania
lub nawet motywy, ulegają zmianom stałych podwyższeń lub obniżeń w
melodycznym, rytmicznym ' gamach durowych lub molowych; znaki
harmonicznym; czasem spotyka się przykluczowe oznaczają zastąpienie
dawniej używany, niezbyt szczęśliwy wszystkich dźwięków skali
termin „przeróbka". podstawowej, do których się odnoszą,
przez ich podwyższenia lub obniżenia;
konieczność unieważnienia stałego
podwyższenia lub obniżenia w
przebiegu utworu należy zaznaczyć za
pomocą kasownika; zob. znaki
Przewrót prosty jest "przynutowe.
wówczas, gdy
•owo uzyskany interwał
155
uzupełnia z pierwszym
do oktawy; zob.
przewrotu kwarty czystej
 przynuton-e znak! — 'znaki podwyższeń
lub obniżeń (krzyżyki, bemole,
kasowniki), umieszczane bezpośrednio
przed nutami w tekście muzycznym, w
przeciwieństwie do znaków
"przykluczowych; znak umieszczony
przed nutą zatrzymuje swoją ważność
do końca taktu, w którym został użyty,
tj. odnosi się do wszystkich dźwięków tej
samej wysokości; stosowany
powszechnie termin: znaki
„przypadkowe" lub „przygodne", nie
jest całkowicie właściwy; np. w piśmie
nutowym dla rogów (waltorni) nie
stosuje się oznaczeń przykluczowych,
lecz wyłącznie przynutowe; znaki te
mają znaczenie tonacyjne, diatoni-czne,
podobnie jak znaki przyklu-czowe, i nie
mają nic wspólnego z przypadkowością.
przypadkowe znaki, przygodne znaki
— zob. znaki 'przynutowe.
przytony (z niem. Beilone) — stoso-
wany czasem termin dla "alikwotów.
psalmy (z gr. psalmós = pieśń) — 1.
starohebrajskie pieśni religijne z
tekstami Starego Testamentu. 2. w
średniowieczu — uroczyste pieśni
kościelne, oparte na chorale gregoriań-
skim; w późniejszych czasach opra-
cowywane były chóralnie (O. di Lasso,
G. P. da Palestrina, B. Mar-cello, J. S.
Bach, G. F. Haendel, W. A. Mozart, F.
Schubert, J. Brahms. F. Liszt i in.).
psalmodia (łac. średn. psalmodia =
śpiewanie psalmów) — średniowieczna
recytacja psalmów utrzymana na
dłuższych odcinkach na dźwiękach
jednej wysokości, często w formie
antyfonicznej (zob. *antyfona).
psalterhim (łac., z gr. psallerion) — 1.
starogrecki instrument strunowy,
156
rodzaj harfy. 2. średniowieczny in..
j "istru-
ment strunowy szarpany, pośród '
między harfą a cymbałami, zbud 0
wany w kształcie trapezu l ub trń'
kąta.
J wysuwana, skracająca lub
" nkt (z łac. punclum) — 'kropka;
psałterz (zob. 'psalmy) — zbiór 150
psalmów Dawida, łącznie z nutami
opracowali wielogłosowych (w XVI w
— C. Goudimel, M. Gomółka).
psycholofjin muzyki — nauka o pro-
cesach psychicznych towarzyszących
muzyce; wchodzą tu więc w grę;
zagadnienia apercepcji słuchowej zja-
wisk dźwiękowych, zagadnienia kon-
sonansu i dysonansu, zagadnienia
ekspresji, dynamiki, barwy dźwięko-
wej, budowy formalnej utworu itd.;
psychologia muzyki zajmuje się rów-
nież problemami muzykalności, usta-
laniem typów muzykalności i in.
pudciko (wł. cassa di legno) — instru-
ment perkusyjny, którym jest wy-
drążone pudło rezonansowe kształtu
owalnego lub graniastosłupowego;
używane najczęściej w orkiestrach
tanecznych i rozrywkowych.
pudło ekspresyjne w organach — wy-
nalezione w Anglii na początku X VII I
w. urządzenie w ksztalcie szafy z
ruchomą zasłoną, przez której
otwieranie i zamykanie za pomocą
specjalnej dźwigni można uzyskiwać
płynne zmiany dynamiczne (crescendo i
decrescendo).
pudło rezonansowe 'rezonator.
punetum lub pmiHus
(iac. punkt, kropka) — 1. znak 'kropki,
element podstawowy obok kreski
(*virga) w średniowiecznej notacji
muzycznej; zob. 'neumy. 2. punclum
diuisionis lub signum diuisionis (punkt
lub znak podziału) — w notacji
menzuralnej
mający znaczenie zbliżone do
iejszej kreski t a kt o we j ; oprócz -
były jeszcze używane: punclum
fectionis, imperfeclionis, alleralionis
tncopalionis.
,^.r_... organowy — zob.
'organowy ;S|«inkt; punklowany
rytm lub kropko-— zob. 'rytm.
punktuulizm (zob. 'punclum) — jitden z
kierunków stylistyczno-twór-
j aych muzyki współczesnej, wywodzący
się z „melodii barw dźwięko-
.farjrch" A. Schonberga, polegający na
i»łkowitym rozkładzie linii melodyjnej i
na zastąpieniu jej kolorysty-««nymi
plamami dźwiękowymi two-łiącymi jak
gdyby pewne punkty fcarwne utworu.
pnnta d arco lub a punta d 'ar co
(wł.) — końcem smyczka; określenie
techniczno-wykonawcze w grze na
Instrumentach smyczkowych.
struna — zob. *corda uuola.
Huon (w}_ irombone; skr. Tbn.,
Trbn.) — instrument dęty blaszany
łoadrllle (wym. kadrij; f r. )
V»arta (wym. kwarta; łac., dosł.:
czwarta) — 'kwarta.
WMtetto (wym. kuartetto; wł.) —
'kwartet.
(wym. kuazi; wl.) — jakby, lak
gdyby, w rodzaju, np. w wyra-**niach:
quasi piano, quasi cnntabile,
o małej *menzurze i dość
ostrym brzmieniu; skala:
B,-'/2 ; brak wentyli
zastępuje tzw. suwak,
czyli część rury ręcznie
wydłużająca łączną dłu-
gość rury, dzięki czemu
uzyskuje się. różnej
wysokości dźwięki; istnieje
również typ puzonu z
wentylami; instrument ten
pochodzi ze Wschodu i
znany był już w XV w.;
zob. też 'buccina.
puzon
PWM — skr. zam. 'Polskie Wyda-
wnictwo Muzyczne. PWSM — skr.
zam. Państwowa Wyższa Szkoła
Muzyczna; zob. 'szkolnictwo muzyczne.
pyknón (z gr. pyknós = zwarty, ścisły,
mocny) — odległość półtonowa lub
mniejsza między sąsiednimi dźwiękami
należącymi do 'tetrachordu
chromatycznego lub enharmonicznego
w starogreckim systemie dźwiękowym.
allegrello Quasi presfo; Sonata quasi u n a
fanlasia — określenie tytułowe Sonaty
księżycowej L. v. Beethovena (op. 27 nr
2).
ąnattro (wym. kuattro; wł.) — cztery; a
guaiiro mani — na cztery ręce; a ąuattro
uoci — na cztery głosy; zob. * d iv i si a
qualtro.
quatuor (wym. kuatiior; f r . ) — 'kwar-
tet.
157
quleto (wym. kuieto; wl.) — spokoj-
nie; określenie wykonawcze.
quinta (wym. kwinta; łac. piąta) —
*kwinta; guinta falsa — dosl. kwinta
fałszywa (tj. zmniejszona), w średnio-
wiecznej terminologii.
radio (z łac. radius =* promień) — zespół
urządzeń służący do przekazywania
zjawisk głosowych na odległość za
pośrednictwem fal elektromagne-
tycznych; w rozgłośni fale głosowe
rejestrowane są przez mikrofon lub
zespół mikrofonów i zamieniane na
impulsy elektryczne (w studio ra-
diowym), które są odpowiednio wzma-
cniane i synchronizowane przez mik-
sera, tj. reżysera radiowego, oraz
przekazane drogą kablową do radio-
stacji; tu przy pomocy anteny nada-
wczej i lamp elektronowych dużej mocy
wytwarzana jest lala elektro-
magnetyczna o określonej, wysokiej
częstotliwości i długości; impulsy prądu
niskiej częstotliwości płynące ze studia
nakładane są w radiostacji na falę
raket
elektromagnetyczną (tzw. modulacja) i
emitowane w przestrzeń; w odbiorniku
za pośrednictwem anteny wychwytuje
się f alę elektromagnetyczną żądanej
długości; po dostosowaniu j ej do
odbioru głosowego za pomocą lampy
prostowniczej oraz po odpowiednim jej
wzmocnieniu lampowym impulsy
elektryczne zos t a j ą przekazane do
'głośnika.
rają (hind.) — podstawowy schemat
melodyczne w muzyce starohinduskiej.
ijuodllbet (wym. kwodlibet; łae. „ C o się
podoba") — żartobliwe zmieszanie
różnych tematów melodycznych w
jednej formie muzycznej; stosowane
między innymi w dawnych
wielotekstowych motetach XV—XVII
w.
ragtlme (wym. ragtajm; ang., dosł.:
rytm łamany) — rodzaj jazzowej
techniki pianistycznej opartej na
ostrych synkopach, którą stosowano
przy wykonywaniu murzyńskich pie śni
ludowych o charakterze marszowym;
jeden z elementów genetycznych
klasycznego *jazzu, a później jego
odmiana stylistyczna.
rak — rodzaj *imitacji polegający na
powtarzaniu motywu lub tematu przez
inny glos od końca do początku
(ruchem „ ra k a "); w kanonie ruchem
raka lub rączym całą partię jednego
głosu powtarza głos drugi w kierunku
wstecznym.
zob. *ranket.
rallentaudo (wl.; skr. raił.) — zwal"
niając; oznacza stopniowe, chwilowe
zwalnianie tempa, podobnie Ja*
'ritenuto, 'allargando, \v przeci-
wieristwie do *accelerando.
ranket lub raket (niem. ftankel lu
Rackell, z niem. Rank = zakrzyw16"
nie; ang. ranking = mający wie
zakrzywień, powykrzywiany) — '
strument dęty z drewna lub ko
słoniowej w kształcie puszki, z obój
wym ustnikiem podwójnym, uzy
, B y w XVI i XVII w.; wskutek spi-H
ralnego wiercenia otwór wewnętrzny .SS
był 9 razy dłuższy od długości instru-i«
mentu; budowany był w różnych •|;
wielkościach, ale nie odznaczał się :;
lilnym dźwiękiem.
V rapldo (wł.) — nagle, gwałtownie; ,
określenie wykonawcze.
, jrappresentativo stile (wł.) -- „styl '..
.reprezentacyjny", t j. typ ujęcia tekstu
słownego w monodycznych wielkich
formach wokalno-instrumen-talnych, np.
w operze, oratorium, z początków XVII
w.; recytatyw jest tu stosowany w celu
uzyskania najwyższej ekspresji i fr.; ang. recital] —występ koncertowy
odzwierciedle-iiia uczuć; zob.
'recytatyw, stile *recitativo.
rapsodia (gr. rhapsodia = recytacje
poezji o charakterze epickim) — nazwa
utworu instrumentalnego opartego na
szeregu kontrastujących ze sobą
tematów; zob. 'fantazja (F. Liszt, J.
Brahms).
niTanastron — jeden z najstarszych
znanych instrumentów smyczkowych;
/składał się z wydrążonego drewnianego
walca, przez który przechodziła długa
szyjka z dwoma kołkami slu-i do
naciągania dwóch strun; wydobywało się
za pomocą sporządzonego z cienkiego
bambusowego, na którym roz-było
pasmo włosia; instrument znany był
wielu narodom A zj i ; jego są
prawdopodobnie .^ Indie.
oktawa albo jeduokreślna
— zob. "oktawa, 'klawiatura.
— • sylabowa nazwa dźwięku d
każdej oktawie; zob. 'solmizacja,
izwy dźwięków.
realizm (nowołac., z łac. średn. realis =
rzeczywisty) — metoda twórczości
artystycznej polegająca na zrozumiałym
odzwierciedlaniu rzeczywistości;
realizm socjalistyczny jest metodą
artystycznego odtwarzania ideologii
socjalistycznej.
realna odpowiedź — zob. 'odpowiedź.
rebab, rebec. rubeba — identyfikowane
ze sobą średniowieczne instrumenty
arabskie smyczkowe o różnych
kształtach, posiadające 2 lub 3 struny.
recital (przyjęła się wymowa reczital;
jednego wykonawcy ('solisty); termin
wprowadzony w pół. XIX w. przez F.
Liszta.
recitando (wym. reczitando; wł.) —
recytując; określenie wykonawcze.
recitatiyo (wym. reczitatiwo; wł.) —
recitativo secco, accompagnalo — zob.
'recytatyw; recitaliuo stile — zob.
'recytatyw.
reeytatyw (wł. recitaliuo, od łac. reci-
lare = deklamować, wygłaszać) — 1.
rodzaj śpiewu zbliżony pod względem
rytmicznym i melodycznym do de-
klamacji tekstu; stosowany w operach,
oratoriach i in. formach wo-kalno-
instrumentalnych, poprzedza często
'arioso lub 'arię, podkreślając jej
śpiewność swym kontrastowym
charakterem; recitatiuo 'secco (rodzaj
parlanda) cechuje prosty, rytmiczny
akompaniament opracowywany da-
wniej tylko w postaci basu cyfrowa-
nego; w recitatiDO 'accompagnato
akompaniament jest znacznie szerzej
rozbudowany. 2. slile recitatiuo — styl
recytujący, recytatywny typ ujęcia
muzycznego tekstu słownego
 w operze, w odróżnieniu od stile
espressivo i stile *rappresentativo. 3.
fragment utworu instrumentalnego o
cechach recytatywu wokalnego, często
swobodny rytmicznie, bez ścisłego
ujęcia w ramy taktowe.
redova (czes.) — czeski taniec w tem-
pie umiarkowanie szybkim, w takcie
trójdzielnym, stanowiący połączenie
cech walca i polki; osiągnął pewną
popularność w pół. XIX w. jako taniec
towarzyski.
refren (fr. refrain] — 1. powtarzający
się. kilkakrotnie temat w "rondzie,
zwany też *rilornelem. 2. powtarzający
się odcinek melodii i tekstu po każdej
zwrotce w piosenkach rozrywkowych,
popularnych, tanecznych i ludowych;
zob. leż *bis.
reflal (niem. Regal, z łac. regalis =
królewski) — małe, utwierdzone na
stałe organy, podobnie j a k 'pozytyw
(w przeciwieństwie do *portatywu),
zawierające wyłącznie głosy języczkowe
(wargowe); pojawiły się pod koniec XIV
w. i używane były do XVIII w.
rejestr lub renestr (z łac. średn. regestrum
= zapis) — 1. część skali dźwiękowej
instrumentu o charakterystycznej
barwie, odmiennej od innych części
skali; zwykle mówi się o pięciu rejestrach:
najwyższy, wysoki, średni, niski i
najniższy. 2. dźwięki jednakowej
barwy, jakie śpiewak uzyskuje przez
specjalny sposób śpiewania; stąd
rozróżnia się rejestr piersiowy, rejestr
głowowy (zob. 'falset) i in. 3. rejestry
— mechanizmy zaopatrzone w dźwignie
umieszczone przy klawiaturze,
umożliwiające włączanie: a) w organach
grupy piszczałek o pewnej jednakowej
barwie, tzw. głosu; h) w klawesynie
— nastrojone (np. struna burdonowa w
160
pewnych rzędów 'tangentów; c) w
akordeonie — grup stroików, tzw.
głosów, zmieniających barwę brzmie-
nia instrumentu.
rejestracja (z łac. średn. regestralio) —
czynność dobierania odpowiednich
głosów w organach, klawesynie, akor-
deonie za pośrednictwem odpowied-
niego operowania rejestrami; rejestracja
w tych instrumentach spełnia
analogiczną rolę j ak 'instrumentacja
na orkiestrę.
relatywny słuc-h — zob. 'słuch.
renesans w muzyee (z fr. renaissance)
lub odrodzenie w muzyce — kultura
muzyczna okresu drugiej połowy XV i
XVI w.; cechy charakterystyczne: a)
nawiązywanie do kultury muzycznej
starożytności; b) przenikanie elementów
świeckich do muzyki religijnej; c)
powstanie nowych form świeckich o
nowych postaciach wyrazowych: pieśni,
madrygały, opera (z tekstami w
językach narodowych, a nie —
jak dotychczas — w języku
łacińskim), następnie preludium,
ricercar, capriccio, toccata, sonata;
d) krystalizowanie się systemu
tonalnego dur-moll; do najwybit-
niejszych przedstawicieli tego
okresu należą J. des Pres, O. di
Lasso, G. P. da Palestrina; w
Polsce jest to tzw. Złoty Wiek
muzyki polskiej (Mikołaj z
Krakowa, Wacław z Szamotuł,
Mikołaj Gomółka, Marcin
Leopolita, Krzysztof Borek,
Wojciech Długoraj, Jakub Polak,
Diomedes Cato).
repertuar (fr. repertuire)
muzyczny-^ zapas utworów
przygotowanych wykonania
przez danego śpiewa >
instrumentalistę, dyrygenta,
ch • orkiestrę, operę, operetkę,
balet
i*ny repertuar — zapas utworó w
fcliwych do wykonania w każdej ili i
szczególnie często wykony-nych
przez danego artystę czy pól.
etyeja (z łac. repelitio) — powtórka,
wtórzenie; 1. powtórzenie odcinka „>
części utworu, zaznaczone zwykle l nie
wypisywane w całości) w piśmie ntowym
w określony sposób; a) za umownych
znaków w po-podwójnych linii
pionowych itjfcdwiema kropkami od
strony wewnę-powtarzanego odcinka:
Pzy czym inne zakończenie za pierw-
razem i przy powtórzeniu za-jbacza się
cyframi 1 1 2 nad pięcio-(tzw. prima
uolta, seconda uolla,
1127
P * «
za pomocą określeń słownych:
capo, da capo al flne, dal segno,
da w al segno itp.; znaki
repetycji Określenia należą do
'skrótów nota-muzycznej;
repetycja jest jedną
*ch wielu utworów
muzycznych '• pieśni
zwrotkowej, arii da capo,
izycji w formie sonatowej i
in.); szybkie powtarzanie tej
samej lokości dźwięku na
instrumencie; .^doskonalonym
fortepianie szybka 'itycja
została umożliwiona przez
•sowanie podwójnego
'wymyku mechanizmie
młoteczkowym -, 1821); na
instrumentach i repetycję
wykonuje się przez
•kie wymawianie spółgłosek,
„t" '•" (tktktk...) na zmianę;
jest to 1 Podwójne zadęcie; na
instru-
*ch smyczkowych
rozróżniamy
Słowniczek muzyczny
repetycję palcową i smyczkową; po-
dobnie na akordeonie — palcową i
miechową (zob. 'miechowanie).
repryza (fr. reprise = powtórzenie) —
trzeci odcinek formy sonatowej, bę-
dący powtórzeniem (w formie kla-
sycznej) z pewnymi zmianami odcinka
pierwszego, czyli 'ekspozycji; repryza
kończy się zwykle mniej lub bardziej
rozbudowaną *codq.
requiem aelernam (łac. wieczne od-
poczywanie) — msza żałobna; zob.
'missa.
responsorialny śpiew, responsoria (łac.
średn. responsorium) — liturgiczny
śpiew kościelny stanowiący odpowiedź
chóru lub wiernych na wersety
śpiewane przez kapłana (zob. *anty-
fona, 'antyfoniczny śpiew); słynne są
wielkotygodniowe responsoria M. A.
Ingegneriego (XVI w.) opracowane
wielogłosowo.
rewia (fr. reuue) — rozrywkowe przed-
stawienie sceniczno-estradowe, złożone z
szeregu lekkich, wesołych, często
satyrycznych i o treści aktualnej, nie
powiązanych tematycznie ze sobą
monologów, dialogów, skeczów,
numerów pieśniarskich i tanecznych,
połączonych ze sobą za pomocą
dowcipnej konferansjerki.
rezonans (z fr. resonance, od łac.
resonantia = oddźwięk) — zjawisko
wzmocnienia dźwięku, spowodowane
pobudzeniem ciała sprężystego, sąsia-
dującego ze źródłem dźwięku, do drgań o
tej samej częstotliwości; rezonans
swobodny pojawia się, gdy w polu
głosowym znajduje się ciało sprężyste,
reagujące drganiami na określonej
wysokości dźwięk, na który jest
niektórych instrumen-
161

lach, kawałek metalu, szklą itp.);
rezonans wymuszony występuje wów-
czas, gdy częstotliwość drgań ciała
znajdującego się w polu głosowym jest
mu narzucona przez 'źródło dźwięku
(np. membrana mikrofonu, głośnika).
rezonator {z łac. resonare = dawać
oddźwięk) lub pudlo rezonansowe (zob.
'rezonans) — część składowa wielu
instrumentów muzycznych służąca do
wzmacniania dźwięku, np. pudło
skrzypiec, płyta rezonansowa w
fortepianie, rury w wibrafonie itp.;
rezonatory Helmholtza są to różnej
wielkości kule szklane lub metalowe z
dwoma otworami, tak dobrane, że
częstości ich drgań własnych pozostają
w stosunku liczb całkowitych:
1:2:3:4...; dawniej, przed wprowa-
dzeniem udoskonalonych metod ele-
ktrotechnicznych, służyły do 'analizy
dźwiękowej. 2. jakakolwiek przestrzeń
jednostronnie otwarta, umożliwiająca
wzmacnianie dźwięków i innych
zjawisk głosowych (np. pokój, beczka
bez dna itp.).
reżyser (fr. regisseur) lub insceniza-lor —
organizator wszystkich czynności
(aktorskich, dekoracyjnych, świetlnych
itd.) związanych z wystawieniem
sztuki scenicznej, a więc m. in. opery,
operetki, a także filmu; reżyserem
baletu jest 'baletmistrz; stąd termin
reżyseria lub inscenizacja określa
czynności reżysera, a także jego
koncepcję realizacyjną dzieła
scenicznego.
reżyser muzyczny (ang. mixer) —
szczególnie w radiofonii i telewizji —
specjalista, działający w oddzielnym
pomieszczeniu [kabina reżyserska); do
jego zadań należy czuwanie nad
całością nagrania i odtwarzania, w
szczególności odpowiednia regulacja
162
wzmocnienia poszczególnych elemen-
tów dźwiękowych każdej audycji, co
je st bardzo ważne przy wszelkiego
typu montażach dźwiękowych.
ręka Guidona (Guido z Arezzo, teoretyk
z XI w.) — mnemotechniczny sposób
zapamiętywania zgłosek sol-
mizacyjnych wraz z metodą posługi-
wania się systemem heksachordów i
'mutacji za pomocą rozmieszczenia
nazw dźwięków na poszczególnych
członach palców, co ułatwiało zrozu-
mienie i posługiwanie się nowo wpro-
wadzonym systemem Guidona.
r f lub rfa — skr. zam. 'rinforzando.
rlcercar (wym. riczerkar; z wł. ri-
cercare = szukać) — wielogłosowa
forma instrumentalna na lutnię lub
organy z XVI w., oparta na technice
imitacyjnej (zob. 'imitacja); rieerear
odegrał dużą rolę w procesie kształ-
towania się fugi; zob. też "tiento.
ricochet (wym. rikosze; fr. odbicie) —
'saltato.
rigaudon (wym. rigodą; fr.) — staro-
francuski taniec prowansalski z XVII--
XVIII w. w tempie żywym, w takcie
parzystym \ (alla breve) z odbitką
ćwierćnutową lub ósemkową; trzeci
odcinek tańca stanowiło zwykle kon-
trastujące trio; spotykany był w 'suitach
barokowych.
rigoroso (wym. rigorozo; wł.} lub con
rigore — ściśle, dokładnie pod
względem rytmu i tempa; określenie
wykonawcze; zob. też 'senza rigore.
rinforzando (wym. rinforcando; wł.; skr.
rf lub rfz) — wzmacniając; określenie
nagłego wzmocnienia jednego dźwięku
lub współbrzmienia; rodzaj nagiego i
gwałtownego 'crescendo; zob.
'sforzando, 'akcent.
rtpleuo (wł. pełny; 1. mn. ripieni) —
oznaczało dawniej w partyturze pełny
skład smyczków, np. w 'concerto
grosso, w przeciwieństwie do senza
ripieno (bez dopełnienia, tj. tylko
pierwszy pult) lub solo (tylko jeden
wykonawca); ripieni — 'tutti.
risoluto (wym. rizoluto; wł.) — zdecy-
dowanie, śmiało; określenie wyko-
nawcze.
risposta (wł.) — odpowiedź tematu w
kanonie lub w fudze; to samo co
*comes; zob. 'proposta.
ritenuto lub ritardaudo (wł.; skr. rit.) —
opóźniając, powstrzymując; określenie
stopniowego zwalniania tempa utworu,
podobnie jak 'rallen-tando,
'allargando, w przeciwieństwie do
'acceleraudo.
ritornel (wł. ritornello, od rilornare =
powracać) — 1. dwuwierszowy refren w
dawnej 'ballacie lub 'frottoli. 2.
przygrywka instrumentalna przed i po
'arii da capo oraz między po-
szczególnymi jej zwrotkami we wczes-
nych operach XVII w., a także między
zwrotkami pieśni niemieckich XVII w.;
zob. 'interludium. 3. taniec w szybkim
tempie w takcie trójdzielnym,
stosowany w baletach (J.-B. Lul-ly) w
XVII w. 4. termin stosowany czasem
dla określenia powracających
odcinków tutti w 'concerto grosso. 5-
główny temat ronda, powracający
kilkakrotnie po zmiennych odcinkach,
tzw. 'epizodach; to samo co 'refren.
*°«k and roli (wym. rókendról; ang.,
dosł.: kołysać się i huśtać) — oznacza
"Spólczesny rodzaj muzyki rozrywko-
Wo-tanecznej, silnie zrytmizowanej, *
umiarkowanie szybkim tempie,
formalnie zbliżonej do 'bluesa, z cha-
rakterystycznym rytmem punkto-
i u*
wanym w ósemkach; muzyka ta,
stojąca na granicy jazzu, często ją
przekracza w banalnych i hałaśliwych
wykonaniach; odznacza się z reguły
nieciekawym i często nonsensownym
tekstem w P°*taci powtarzanych
bezmyślnie słów, działa wybitnie
podniecająco na słuchaczy i sugesty-
wnie zmusza — Jak zaobserwowano —
do tańca, który polega na kołyszących
się ruchach całego ciała.
rodzina instrumentów — popularne
określenie całościowe wszystkich od-
mian danego typu instrumentu, np.
rodzina sakshornów: sopran, alt, te-
nor, baryton, bas, albo rodzina obo-
jów: obój, obój miłosny, rożek an-
gielski itp.
romauce (wym. romans; fr.; wł.
romanza) — 'romans.
romanesca (wym. romaneska; wł.) —
popularna w XVI w. włoska pieśń
taneczna w tempie szybkim, w takcie
trójdzielnym, o charakterze wesołym,
podobnie jak. 'gagliarda, 'saltarello;
główny jej motyw, oparty na opada-
jącym tetrachordzie, używany był w
różnych przeróbkach przez wielu
kompozytorów, np. jako basso osti-
nato w 'passacaglii, 'chaconme itp.
romans (fr. romance; wł. romanza; niem.
Romanze) - l- P^śń solowa z
akompaniamentem, utrzymana w
charakterze lirycznym; nazwę tę
stosowano we Francji (od XVIII w.) a
szczególnie w Rosji ( XI X w.) dl a
pieśni o charakterze sentymentalnym,
w odróżnieniu od 'chanson - pieśni
wesołej Z krótki, sentymentalny,
nastrojowy, lekki utwór instrumentalny
(często »a skrzypce), bez ścisłe
określonej formy, szczególnie popularny
w okresie romantyzmu.
163
romantyzm w muzyce (nowołac., z łac.
średn. romanice = po rzymsku,
ludowo) — styl twórczości muzycznej
obejmujący okres od ok. 1815 r. do ok.
1850 r., charakteryzujący się: a)
dalszym rozwojem form klasycznych,
prowadzącym później do ich rozkładu,
przy równoczesnym zwrocie do
krótkich form wokalnych (F. Schu-bert,
R. Schumann — pieśni) i in-
strumentalnych (F. Mendelssohn, F.
Chopin, R. Schumann — miniatury
fortepianowe); b) przejęciem legen-
darnej, baśniowej, fantastycznej lub
ludowej tematyki z literatury roman-
tycznej, objawiającej się m. in. w ope-
rze, pieśniach, formach instrumen-
talnych, jak np. 'ballada, formy
taneczne; c) pogłębieniem wyrazu,
uczuciowości i nastrójowości; d) po-
głębieniem i wzbogaceniem harmoniki
oraz kolorystyki dźwiękowej w sto-
sunku do muzyki klasycznej; e) roz-
wojem form programowych ("poemat
symfoniczny); f) rozwojem wirtuozo-
stwa instrumentalnego i muzykowania
domowego; g) powstawaniem szkół
narodowych; do najwybitniejszych
kompozytorów tego okresu należeli: F.
Schubert, K. M. Weber, F.
Mendelssohn, F. Chopin, R. Schu-
mann, F. Liszt, H. Berlioz, G. Rossini,
N. Paganini, M. Glinka; zob. też
*neoromantyzm.
romanza (wym. romanca, wl.; fr.
romance) — zob. 'romans.
rondeau (wym. rado; fr., od ronde =
taniec w koło) — 1. podstawowa krótka
forma pieśniowa francuskich
trubadurów ( XIII w.), a także wokalna
forma polifoniczna w XIV i XV w.;
charakterystyczne są kilkakrotne
powtórzenia tego samego fragmentu
melodycznego ('refrenu) na przemian z
innymi partiami melodycznymi. Z.
forma instrumentalna
164
szczególnie popularna u francuskich
klawesynistów i w muzyce operowej z
XVII w., składająca się z powta-
rzającego się 'refrenu i różnych
'kupletów; zob. 'rondo.
rondellus (łac. średn.) —jednogłosowe
'rondeau francuskie w XI I I w., póź-
niej wielogłosowa pieśń oparta na
ścisłej imitacji, rodzaj kanonu.
rondino (wł. zdrobn. od 'rondo) —
małe 'rondo.
rondo (fr. 'rondeau) — klasyczna forma
instrumentalna wywodząca się z
'rondeau popularnego we francuskiej
muzyce klawesynowej i operowej;
polega na kilkakrotnym powtarzaniu
wyrazistego
'refrenem lub
tematu, zwanego
'ritornelem; po-
wtórzenia tematu oddzielone są tzw.
'epizodami lub 'kupletami, których
charakter, zwykle kontrastujący, pod-
kreśla wyrazistość powracającego re-
frenu; rondo występuje jako forma
samodzielna lub np. jako część ostatnia
form o budowie cyklu 'sonatowego,
szczególnie 'koncertu, 'sonaty; zob. też
'rondino.
rota (lać. koło) — 1. średniowieczny
termin oznaczający 'kanon kołowy.
2. dawna nazwa liry korbowej.
3. zob. 'rotta. 4. polska pieśń patrio-
tyczna.
rotta (łac. średn.) lub rota — śred-
niowieczny instrument strunowy, J"'6"
słusznie identyfikowany czasem z l"1'
nią lub lirą; zob. 'chrotta.
rozległy układ harmoniczny — K°n"
strukcja, w której kolejne składml"
akordów są rozmieszczone dowolni* w
poszczególnych głosach, a odleg^ łości
interwałowe między sąsiedniW głosami
są większe od tercji i kwar y-
przeciwnie niż w układzie skupiony 10 '
kuwa muzyka — muzyka ope-
»wa, taneczna, pieśniarska, częś-i
też jazzowa, tj. muzyka lekka,
aczająca się wyrazistą i łatwą dyką,
prostą, często banalną i harmoniką.
interwału lub akordu
JjJMonansującego — przejście na kon-
iaBS dysonansującego interwału
akordu w oparciu o zasady har-
zalecającej w miarę możli-
. postęp sekundowy kolejnych
jjlBadników dysonansu przy zacho-
Jl^niu właściwego kierunku rozwiąza-
>lp|» (dźwięk prowadzący V I I stopnia
v1W tonikę do góry, a jeżeli jest w gło-
^^p0 środkowym — może przejść o se-
"jjBBde. w dół, inne zaś składniki w za-
;j|»dzie w dół, a gdy są alterowane —
jeiwiązują się prawidłowo w kie-
Hinku alteracji, przy czym bas
v|fj|ordu może poruszać sią skokiem);
:>Hi6które składniki mogą pozostać
<• miejscu; oto kilka przykładów:
alpejski (niem. Alphorn lub
Hl/pen/iorn) — prymitywny instru-
•iSlieilt dęty, spotykany do dziś wśród
wjskich pasterzy używających go i
dawania sygnałów na dalekie od-iści;
wykonany jest z powiązali ze sobą
drewnianych deszczu-. może być przy
tym prosty lub •krzywiony; podobne
instrumenty "dotyka się w różnych
krajach.
angielski (wł. corno inglese; C.I.
lub Cór. ing.) — instrument
drewniany, odmiana altowa
(stąd też często stosowana
na-
zwą „obój altowy") o skali e-o!;
rożek angielski przy jednakowej
z obojem apli-katurze i
pisowni brzmi o kwintę niżej,
jest więc instrumentem
transponu-jącym; barwa
dźwięku jest bardziej miękka i
pełniejsza od obojowej;
nazwa instrumentu jest przypad-
kowa i pochodzi od błędnego
zastosowania przymiotnika
francuskiego anglais (angielski)
zamiast angle (róg, kąt) dla
oboju myśliwskiego o zgiętej
piszczałce pod kątem rozwartym,
od którego właśnie pochodzi
rożek angielski.
rożek
angielski O
rófl (wł. corno; skr. Cr. lub. Cór.),
czyli wallornia (z niem. Waldhorn] ——
instrument dęty blaszany o miękkiej,
głębokiej barwie dźwięku; róg dzisiejszy
powstał z naturalnego rogu zwierzęcego
drogą stałych ulepszeń; przez długi czas
można było wydobywać z niego tylko
dźwięki tzw. naturalne (tj. 'alikwotowe)
przez różny sposób 'zadęcia; w
pierwszej pół. XIX w. otrzymał
mechanizm wentylowy, uzyskując pełną
skalę chromatyczną od Hi do /*; róg
165
sygnałowy — zob. *buglehorn; róg
pocztowy jest dawną odmianą rogu
bezwentylowego.
równe glosy — określenie dotyczące
obsady chórowej dla danego utworu
(np. pieśń na 3 głosy równe) — oznacza
zespół złożony wyłącznie z głosów
męskich lub wyłącznie z głosów
żeńskich; rzadziej w znaczeniu tego
samego rodzaju głosu, np. wyłącznie
tenoru.
równoimienne gamy, tonacje — zob.
'jednoimienne gamy, tonacje.
równoleflly, -a, -e — 1. równoległe
gamy, tonacje, np. C-dur i a-moll —
zob. *paralelizm. 2. równoległe in-
terwały: prymy, oktawy, kwinty
(czyste), które w prowadzeniu głosów
były zabronione w klasycznej harmonii,
a które polegały na zachowaniu
odległości wymienionych interwałów
między dwoma głosami (zob. *or-
ganum); do dopuszczalnych wyjątków
należały tzw. kwinty mozartowskie
(polegające na połączeniu dwóch kwint
ruchem małej sekundy w dół, a jeden
z głosów akordu jest dźwiękiem
prowadzącym, np. alteracją roz-
wiązującą się w kierunku w górę); w
kontrapunkcie klasycznym reguła ta
dotyczy również i kwart czystych, a
ponadto ograniczone jest tam również
następstwo większej ilości (więcej niż
trzech) innych równoległych interwałów;
zob. też *ukryte oktawy, kwinty.
równomiernie temperowany system —
wprowadzony z pocz. XVIII w., polega
na równomiernym podziale odległości
oktawy na 12 równych części, t j .
półtonów, których kolejne ilości drgań
tworzą postęp geometryczny o stałym
mnożniku /2 = ok. 1,059; liczba ta jest
czynnikiem, o który
166
zwiększa się ilość drgań każdego kowany) operuje wartościami rytmi- 2. całokształt przebiegu rytmicznego
dźwięku położonego o półton wyżej w cznymi przedłużonymi o połowę war- w utworze muzycznym. 3. nauka
stosunku do niższego. tości przez 'kropkę, np.: wyrabiająca poczucie rytmu, oparta na
ruchowych ćwiczeniach gimnasty-
rubato (wł., dosł.: ukradziony) lub lempo czno-tanecznych.
rubalo — określenie chwilowych zmian
tempa w utworze; zmiany te polegają co nadaje utworowi charakter mar- rzymska szkoła — grupa kompozy-
na swobodnym stosowaniu zwolnień i szowy. torów działających w Rzymie w pół.
przyspieszeń (accelerando i ritardando); rytmiczna jednostka — 'wartość XVI w. w okresie 'renesansu, których
rubato prowadzi do pewnej chwiejności rytmiczna pojedynczego dźwięku l u b najwybitniejszym przedstawicielem jest
rytmicznej i melodycznej, co jest po- G. P. da Palestrina; styl twórczy tej
pauzy.
żądane dla uzyskania właściwego wy- szkoły polega na uproszczeniu
razu. rytmiczna wartość — zob. 'wartość skomplikowanej faktury polifonicznej
rytmiczna. kompozytorów poprzedniego okresu (w
rubeba — *rebab. rytmika (z gr. rhythmikós = dotyczący szkołach 'niderlandzkich) i na
rytmu) — 1. nauka o *rytmie. wprowadzeniu stylu *a cappella.
rulada (fr. roulade; dosł.: toczenie się | w
dół) — efektowne szybkie biegniki
pasażowe w śpiewie koloraturowym,
stosowane w ariach XVIII i XIX w., w
szczególności wprowadzające dźwięki o
drobnych wartościach rytmicznych między
S, s — skr. zam. 1. *subdominanta wany jest w różnych wielkościach:
głównymi dźwiękami melodii, często
(S). 2. segno, np. d.s.al fine = dal tegno sopran ("skrzydłówka), alt, tenor,
przebiegające sekwencje (zob. "sekwencja).
al fine. 3. sinistra, np. m.s. = rnano baryton (tzw. eufonium), bas (*bom-
sinislra. 4. 'sopran, soprany w bardon); sakshorny mają szczególne
rumba (z hiszp.) — szybki taniec
partyturach chórowych i głosach. zastosowanie w orkiestrach dętych.
pochodzący z Kuby, w rytmie syn-
kopowanym, w takcie parzystym,
Ukshorn (wł. 'flicorni] — instrument saksofon (wł. saxojono; skr. Sxf.) —
spopularyzowany jako taniec towa- instrument dęty należący do grupy
dęty blaszany, wynaleziony we Francji
rzyski w Europie w latach trzydzie- drewnianych (chociaż wykonywany
przez A. Saxa w XIX w.; budo-
stych XX w.
rybałt (z łac. średn. ribaldus = włó-
częga, rybałt, od wł. ribaldo = szelm3'
nicpoń) — pierwotnie śpiewak, kantor,
organista kościelny, potem w<^' drowny,
bezdomny śpiewak (w XI^ ^' i później),
wykonujący pieśni na bożne, ballady
historyczne i in.
rytm (z gr. rhylhmós = miarowy
przebieg) — czynnik organizują"^
następstwo dźwięków utworu w "za się;
rytm synkopowany polega n
stosowaniu *synkop (szczególnie
•jazzie); rytm punktowany (krop-
i
167
sakshorn
altowy
 jes t z metalu), skonstruowany przez w późniejszym czasie dochodzą jeszcze — szybki taniec brazylijski takcie używany w orkiestrze symfonicznej
A. Saxa w r. 1840 i budowany w róż- inne instrumenty, np. saksofon, gitara; parzystym; pojawił się i W Europie (kompozytorzy francuscy, I. J. Pade-
nych wielkościach (mały sopranowy, zob. *odeon. niedługo przed II wojną kwiatową. rewski).
sopranowy o skali as-des*, altowy o
skali des-as*, tenorowy o skali As-es*, p^rabanda (hiszp.) — starohiszpań-ski snutllle (wym. sotije; fr.) — *spiccalo.
salonowa muzyka — muzyka kameralna
barytonowy o skali Des-ges*, basowy i i solistyczna, której uprawianie, taniec, znany j u ż w XVI w., p
kontrabasowy); do najczęściej Saxhorn (niern., od Sax — nazwisko
popularne w domach arystokratycznych charakterze uroczystym i nastrojowym,
używanych należy saksofon sopranowy, wynalazcy, oraz Horn = róg) —
i mieszczańskich XIX w., zanikło w XX w tempie powolnym, w takcie J, z
altowy, tenorowy i barytonowy; w.; typowe formy: *miniatury solowe charakterystycznym akcentem na *sakshorn.
zarówno technika gry, j ak i barwa instrumentalne, afektowane i płytkie (np. drugiej (słabej) części taktu, o typo- saxofono (wł., od Sax — nazwisko
dźwięku zbliżone są do klarnetu; Modlitwa dziewicy). wym rytmie: wynalazcy, phone = dźwięk) — 'sa-
saksofon często stosowany jest w ksofon,
instrumentalnych zespołach
rozrywkowych i tanecznych, lecz
salpinx (gr.) — starogrecki dęty in-
strument blaszany, ze spiżu lub żelaza,
! J>|J J scandicus (łac. średn.) — element
występuje też czasem w orkiestrze w kształcie prostej piszczałki o małej graficzny średniowiecznych *neum.
symfonicznej. "menzurze z lejkowatym ust-nikiem,
służący jako instrument sygnałowy w
iJ scenariusz — pełny tekst słowny utworu
wojsku, na igrzyskach itd. garabanda stanowiła stałą (trzecią) scenicznego (w operze — 'libretto) wraz
salendro — zob. *slendro. część "suity barokowej. z uwagami i wskazówkami reżyserskimi
saltaiido — zob. "sallato. co do sposobu wystawienia dzieła;
saliejonał (z wł. salice = wierzba) — Mrnsofon (od Sarrus — nazwisko scenariusz do filmu zawiera ponadto
nazwa głosu wargowego w organach (4- wynalazcy, phone = dźwięk) — in-
saltarello (wł., dosł.: mały skok) — dokładne wskazówki co do charakteru
, 8- i 16-stopowego) o szlachetnym strument z grupy dętych drewnianych, zdjęć, usytuowania każdej sceny itp.;
szybki i skoczny taniec włoski w takcie |
brzmieniu. wynaleziony w połowie XIX w.; scenariusz do baletu (tzw. 'libretto)
lub |, spotykany w 'suitach
budowany jest w różnych wielkościach uwzględnia dodatkowo wszystkie
barokowych, z charakterystycznym
salonowa orkiestra — mały zespół (mały sopranowy, sopranowy, altowy, szczegóły taneczne zespołu i solistów.
rytmem: tenorowy, barytonowy, basowy, kon-
instrumentalny, służący do wykony-
trabasowy); prze wyższa *kontrafagot
wania muzyki 'rozrywkowej; roz-
różniamy trzy zasadnicze składy in- m czystością brzmienia oraz możliwoś-
ciami technicznymi (skala chromatyczna
scherzando, rzadziej scherzoso (wym.
skercando, skercozo; wł.) — żarto-
strumentalne: w XVI w. nazwa ta oznaczała taniec bliwie; określenie wykonawcze; zob. też
Bs-ff); rzadko jest
utrzymany w metrum trójdzielnym 'scherzo.
a) b) c) jednak
Cgagliarda, *romanesća), występujący sarusofon scherzlno (wł.) —• małe 'scherzo.
fortepian -f- -f + jako dopełnienie tańca w takcie pa-
harmonium -f -j- — rzystym, np. *pawany, 'passamezza.
scherzo (wym. skerco; wł. żart) — utwór
skrzypce -f + + instrumentalny, w okresie klasycznym i
skrzypce obligato + (+) — saltato (wł. podskakujący; fr. rico-chel romantycznym zwykle o budowie
altówka — + — lub jęte] — rodzaj staccata w grze na trzyczęściowej, w założeniu o
wiolonczela + (+) + instrumentach smyczkowych przy charakterze żartobliwym, pełen
kontrabas — + + nieoczekiwanych efektów rytmicznych i
wykonywaniu szeregu dźwięków
net — + + melodycznych; z pocz. XIX w. L. v.
klarnet — + — jednym podskakującym ruchem
Beethoven wprowadził scherzo jako I I I
kornet — + + smyczka (zob. też *spiccato); oznacza część składową sonaty i form
puzon — + — się za pomocą kropek staccatowych pod pokrewnych (zob. cykl 'sonatowy) na
perkusja -f- + + lukiem: zob. 'smyczkowanie. miejsce 'menueta, a w jednym znanym
wypadku nawet równocześnie z
a) skład wiedeński menuetem (S o n at a fort. Es-dur
b) skład berliński
c) skład paryski
169
168
 op. 31 nr 3); scherzo występuje również
jako utwór samodzielny; u (VI/VII w.), której zasługą jest zebranie
kompozytorów romantycznych posiada
często poważny i wybitnie dra-
matyczny wyraz wbrew naz wie tytu-
łowej (F. Chopin); przedklasyczne
utwory tej nazwy (scherzo, scher-zando
— C. Monteyerdi, J. S. Bach) — to
samodzielne utwory wokalne.
Sehleifer (wym. szlajfer; niem., dosl.:
szlifierz) — nazwa ozdobnika używa-
nego w barokowej muzyce niemieckiej
(w jęz. polskim brak odpowiednika);
składał się on z dwóch przed-nutek o
postępie sekundowym (zob. 'toczek), z
których pierwsza była akcentowana; na
przykładzie podano notację
wcześniejszą (a), późniejszą (b) oraz
wykonanie (c).
Schneller (wym. szneller; niem., od
schnell = szybki) — ozdobnik wpro-
wadzony w pół. XVIII w. przez K. Ph. E.
Bacha i stosowany do dziś; oznacza
szybką zmianę dźwięku głównego z jego
sąsiednią górną sekundą, przy czym
pierwszy dźwięk jest akcentowany;
identyczną notację ma *Pralllriller,
różnica jest tylko w realizacji;
odpowiednikiem obu tych ozdobników
w terminologii polskiej jest 'mordent
(górny); na przykładzie podano
pisownię wcześniejszą (a), późniejszą
(b) oraz wykonanie (c).
b) c)
Schola cantorum (łac. szkoła śpi e waków)
— 1. nazwa papieskiej szkoły śpiewu
liturgicznego, założonej
170
w Rzymie za papieża Grzegorza l
i ujednolicenie śpiewów do mszy i
officium, ujętych w księgach litur-
gicznych pod nazwą 'antyfonarza. 2.
założona w Paryżu w r. 1894 uczelnia
zrzeszająca wybitnych muzyków i
pedagogów (założyciele: F. A. Guilmant,
Ch. Bordes oraz V. d'In dy); w uczelni
tej stosowano metodę opartą na
wzorach czerpanych z dawnej muzyki
francuskiej (F. Cou-perin, J.-Ph.
Rameau) oraz z twórczości wielkich
mistrzów 'renesansu, 'baroku i smyczkowy o składzie: skrzypce I, II,
'klasycyzmu (G. P. da Palestrina, J. S.
Bach, L. v. Beetho-ven); Schola
cantorum wywarła duży wpływ na
odrodzenie się narodowej twórczości
francuskiej.
sciolto (wym. szolto; wl.) — non legato;
rodzaj artykulacji smyczkowej
polegającej na energicznym pocią-
gnięciu całym smyczkiem; zob. *smy-
czkowanie.
seordatura (wym. skordatura; wł.) —
'skordatura.
secco (wym. sekko; wł.) — sucho;
określenie wykonawcze; recitativo
secco — zob. 'recytatyw.
seconda volta — zob. *volta, 'repety ej
a.
secondo (wym. sekondo; wł. drugi) —
w utworach fortepianowych na cztery
re.ce oznacza niższą partię w odróż-
nieniu od wyższej, melodycznej, tzw-*
primo.
sefliio (wym. senio; wł. znak, s.) —
umowny znak w nutach, najczęściej %
lub -0-, określający miejsce, od którego
albo do którego należy powtórzyć
wykonanie utwo ' zob. *da capo, 'al
segno, 'repetycj •
f»9»* ( w''i tTb rozkazujący od iłejuire
= postępować) — 1. oznacza
ikachowanie danego sposobu wyko-i
gania, podobnie jak 'simile. Z. wska-
|tówka stosowana dawniej w nutach,
tnp. na końcu strony, oznaczająca, że
iutwór jeszcze nie jest skończony.
(wym. segidilia; hiszp.) —
Ktaniec hiszpański zbliżony do bolera, l
w takcie \ lub \, wykonywany z towa-
^rzyszeniem kastanietów i gitary, iio
charakterystycznym rytmie:
[l JT57H.nSiJW3.ni
'. seksta (wł. scsio; z łac. seiia = szó-
r.Sta) — 1. odległość, czyii 'interwnł.
między dwoma dźwiękami, z których i
wyższy jest szóstym stopniem diato-i
sicznym, ewentualnie ze zmianami
'•chromatycznymi, w stosunku do
niższego i notowany jest na szóstym ;
miejscu w układzie pięcioliniowym,
'licząc kolejne pola i linie, w stosunku
?do niższego; zob. 'interwal; seksta
• tmniejszona jest równobrzmiąca z ^
*kwintą czystą, zwiększona zaś — ' *
septymą małą; różnica polega tylko ; M
odmiennej notacji (zob. 'enhar-
j/ttionia). 2. seksta dodana (termin
**P*owadzony przez J.-Ph. Rameau)
J:— dodany dźwięk do trójdźwięku du-
!*bwego lub molowego, tworzący z jego
interwał seksty, np. c-e-g-a; r harmonii
klasycznej seksta dodana najczęstsze
zastosowanie w trój-u
subdominantowym (zob. też *seksty
zwiększonej); tworzy onans i
wymaga 'rozwiązania; 1 okresie
klasycznym akordy z do-\ seksta mają
częste zastosowanie |l»ie bywają
rozwiązywane; seksta "czas jest
traktowana jako ele-• zabarwiający
brzmienie akordu trójdźwięk toniczny
z dodaną jest często akordem
kończą-'itwory taneczne). 3. seksta
I.andina — zob. kadencja 'Landina. 4.
seksta dorycka — zob. skala 'dorycka.
5. seksta neapolitańska —
charakterystyczna mała seksta w
akordzie 'neapolitańskim.
sekstet (wł. seslello, z łac. serlus =
szósty) — I. zespół wykonawczy
złożony z sześciu instrumentalistów
l u b śpiewaków (zob. muzyka 'kame-
ralna). 2. utwór zbudowany według
zasad cyklu 'sonatowego, przeznaczony
na sześć instrumentów (np. sekstet
altówka I, II, wiolonczela, kontrabas.
3. fragment większej formy
instrumentalno-wokalnej, np. opery,
operetki, kantaty, wykonywany przez
sześciu śpiewaków.
sekstola (z łac. sez/us = szósty) — figura
rytmiczna składająca się z sześciu
zamiast czterech dźwięków o tej samej
łącznej wartości czasowej; seks- • tola,
oznaczana w nutach cyfrą 6, powstaje z
nieregularnego podziału np. półnuty na 6
zamiast na 4 ósemki,
np :
-
zamiast
sekstowy akord — pierwszy 'przewrót
Hrójdźwięku, którego tercja jest teraz
podstawą; składa się z tercji i seksty
(licząc od dźwięku najniższego); np. e-g-
cl jest przewrotem sekstowy m
trójdiwięku c-e-g; w systemie basu
cyfrowanego oznaczony był cyfrą 6.
seksty zwiększonej akord — t rój -
dźwięk molowy lub durowy z dodaną
seksta wielką alterowaną w górę;
utworzony na subdominancie ( np. w C-
dur f-a-c-ais), ma duże zastosowanie w
modulacjach chromatycz-
171
 nych do tonacji o większej ilości nza (wym. senca; wł.) — bez; nza mym miejscu w układzie pięciolinio-
krzyżyków (lub mniejszej ilości be moli). semlbrevls (lać. średn. „pół bre-vis") — wym, licząc kolejne pola i linie, w sto-
accompagnamento — bez akom-
menzuralna wartość rytmiczna sunku do niższego; zob. *interwał;
aniamentu; senza fwri — bez ozdob-ków;
dwukrotnie lub trzykrotnie krótsza od
sekunda (w), seconda; łac. secunda = senza pedale — bez pedału septyma zmniejszona jest równo-
*brevis, odpowiadająca współczesnej brzmiąca z sekstą wielką; zwiększona
druga) — 1. odległość, czyli interwal, fortepianie); senza ripetizione — ffiez
całej nucie; w XII I w. była to — z oktawą czystą; różnica polega tylko
między dwoma dźwiękami, z których repetycji, bez powtarzania, np. : capo
najmniejsza używana wartość
wyższy jest drugim stopniem diato- senza ripetizione al fine; senza fetempo lub na odmiennej notacji (zob.
rytmiczna; mniejsze od niej dochodziły *enharmonia). 2. septyma eolska —
nicznym, z ewentualnymi zmianami
stopniowo później; zob. •menzuralna senza rigore — bez ścisłego
chromatycznymi, w stosunku do Jjjachowywania tempa, z uwz ględnie- zob. skala "eolska. 3. septyma akordu
notacja. — zob. akord 'septy-mowy. 4. głos
niższego i notowany jest na drugim pewnej swobody w zakresie «mpa i
miejscu w układzie pięcioliniowym, rytmu, np. w recytatywach; »b. też wargowy manuałowy lub pedałowy w
licząc kolejne pola i linie, w stosunku semlfusa (łac. średn., od setni = pól, i organach.
fusa) — najmniejsza wartość ryt- 'rubato; senza sordino — Jjfcez
do niższego; zob. *interwał; sekunda tłumika; w większej części wy-itenie
mała zawiera jeden półton; wielka — miczna w piśmie menzuralnym, wpro- septymola — zob. *septola.
wadzona mniej więcej od XI V w., senza ma znaczenie unie-
*cały ton; zmniejszona jest równo- |SrażniaJQce poprzednio zalecony spo-
brzmiąca z prymą czystą, zwiększona dwukrotnie mniejsza od *fusy, odpo-
wiadająca współczesnej szesnastce; zob. Ijłób wykonania, np. po *con sordino, septymowy akord (zob. * septyma) lub
— z tercją małą; różnica polega tylko |*con pedale itp. &; czterodźwięk septymowy — akord złożony
na różnej notacji (zob. "menzuralna notacja.
H^tet (z wł.) — 1. zespół złożony pi z czterech dźwięków zestawionych
*enharmonia). 2. sekunda Irygijska — ponad sobą w odległości tercji;
semimiuima (łac. średn., od setni = pół siedmiu instrumentalistów lub śpie-
zob. skala 'frygijska.
i minima) — wartość rytmiczna w |:%ak6w (zob. muzyka "kameralna). > odległość skrajnych dźwięków (tj.
muzyce menzuralnej, wprowadzona utwór zbudowany wg reguł cyklu najniższego do najwyższego) tworzy
sekundowy akord — trzeci przewrót 1 interwał charakterystyczny septymy,
mniej więcej od XIV w., dwukrotnie Jj_**onatowego, przeznaczony na siedem
akordu septymowego, uzyskany przez
mniejsza od *minimy, odpowiadająca tstrumentów. stąd nazwa akordu, który składa się z
przeniesienie trzech najniższych skła- trójdźwięku i septymy; akordy
współczesnej ćwierćnucie; zob. •men-
dników akordu o oktawę w górę (w septymowe można utworzyć na
zuralna notacja. lub czasem septymola (z łac.
najprostszej postaci), np. przewrotem
"pWmus = siedem, siódmy) każdym stopniu dowolnej skali molowej
sekundowym akordu g-h-d1-/1 jest akord /'- — 'opera pół- lub durowej; do najbardziej jednak
— 'a rytmiczna składająca się
g1-/!1-^'; istotą przewrotu jest semiserla opera (wi.' charakterystycznych należą: akord *
z sie-zamiast z czterech nut
umiejscowienie septymy w basie, poważna. tej samej iej wartości dominantowi/ septymowy, złożony z
podczas gdy inne składniki mogą być trójdźwięku durowego i septymy
czasowej, np.
ponad nią dowolnie rozmieszczone. semitonlum (łac.) — półton w termi- małej, np. g-h-df (przykł. a) ; akord
nologii średniowiecznej, a także in- półzmniejszony na VII stopniu w
sekwencja (łac. senuentia, dosł.: na- terwał małej sekundy; semitonium J7JJJJJJTT3 tonacjach durowych i na II stopniu w
stępstwo) — 1. jednogłosowy śpiew w majus — półton większy, tj. diato- zamiast molowych, złożony z trójdźwięku
liturgii Kościoła rzymskokatolickiego, niczny, np. c-des; semitonium minus — zmniejszonego i septymy małej, np. h-
którego tekst był specjalnie podłożony półton mniejszy, tj. chromatyczny, np. d-f-a (przykł. b ); akord seplymowy
pod 'melizmat ostatniej sylaby wyrazu c-cis; zob. też 'subsemito-nium. jutach oznacza się cyfrą 7; po-z
zmniejszony, złożony z trójdźwięku
„alleluja". 2. sekwencja, czyli progresja nieregularnego podziału np. na
zmniejszonego i septymy zmniejszonej,
— powtarzanie dowolną ilość razy semplice (wyni. semlicze; wl.) 7 zamiast na 4 ósemki.
tj. z samych małych tercji (tzw. akord
motywu, zwrotu melodycznego lub pojedynczo, prosto, z prostota; o' cre małotercjowy), i występujący na V I I
melodyczno-har-monicznego przez te sienie wykonawcze. « (wł. seplima, z łac. septima = in"»)
stopniu w tonacjach molowych
same głosy instrumentalne lub wokalne — 1. odległość, czyli "inter-toędzy
harmonicznych, np. gis-h--d-f (przykł.
na stopniowo zmieniającej się sempre (wł.) — zawsze; oznacza s dwoma dźwiękami, z któ-wyższy
c);
wysokości; zależnie od kierunku sowanie danej dynamiki, artykulfgj' e itp. jest siódmym stopniem |nłcznym)
postępu rozróżniamy sekwencję na dłuższej przestrzeni lub s w ewentualnie ze zmia-
a) b) c)
wstępującą i zstępującą. analogicznych wypadkach* sempre chromatycznymi, w stosunku :o i
con pedale, sempre pi& '° sempre notowany jest na siód-
staccato. 173
172
 zob. przewroty: 'kwintsekstowy,
'terckwartowy, * sekundowy, akordy
"dominantowe, akord 'seksty dodanej,
akord 'seksty zwiększonej.
serenada (z fr. serenadę] — 1. nazwa
wieczornej pieśni 'trubadurów, o treści
miłosnej, której odpowiednikiem była
poranna *alba. 2. w późniejszych
czasach — wieczorna pieśń kochanka
pod oknem ukochanej, wykonywana
zwykle z akompaniamentem gitary lub
innego instrumentu; zob. *au-bade. 3.
rozpowszechniona od ok. r. 1770 forma
instrumentalna, przeznaczona na małe
zespoły i wykonywana zwykle na
wolnym powietrzu; zob. 'cassation,
'divertimento. 4. w czasach
współczesnych tytuł nadawany
lirycznym, krótkim utworom
instrumentalnym lub wokalnym.
sereiiata (wł. pieśń wieczorna) — 1.
ulubiona forma wokalna z XVIII w.
zbliżona charakterem do opery pa-
storalnej (lecz nie wystawiana na
scenie) oraz do dramatycznej 'kantaty.
Z. 'serenada.
seria — kolejny układ wszystkich
składników skali dwunastodźwięko-wej
w pewnym dowolnie wybranym przez
kompozytora porządku, co stwarza
określone następstwo inter-wałów w
kierunku w górę i w dół; stosowanie
takiego układu jest podstawą
dodekafonicznej muzyki serial-nej
(zob. *dodekafonia), zapoczątkowanej
przez A. Schonberga (1921); seria w
ciągu utworu, niezależnie od różnych
form ujęcia rytmicznego i metrycznego,
może ulegać zmianom natury
kontrapunktyczuej ('odwrócenie, 'rak
oraz odwrócenie i rak równocześnie),
przeniesieniom oktawowym,
transpozycji, co daje niemal
nieograniczone możliwości kompozy-
torskie.
174
serinette (wym. serinet; fr.) — minia-
turowa katarynka z pozytywką po-
wtarzającą bez przerwy tę samą me-
lodię; przyrząd służący do uczenia
kanarków śpiewu.
serio, serioso (wł.) — poważnie;
określenie wykonawcze; zob. 'opera
seria.
serpent (z łac. serpetis = wąż) — 1.
powyginany w kształcie węża stary
instrument dęty, basowa odmiana
'cynku; sporządzony z drewnianej rury
zaopatrzonej w sześć otworów
palcowych; stosowany w XVII i XVIII
w. w stroju B (skala A-b), odznaczał się
bardzo trudną techniką gry. 2. głos
języczkowy 16-stopowy w pedale,
stosowany w dawnych organach.
sesquialtera (łac. półtora) — 1. śred-
niowieczny termin oznaczający sto-
sunek |, a następnie także kwintę czystą
wyrażającą się tym stosunkiem
liczbowym. 2. pomocniczy glos
organowy ('mikstura), wydający rów-
nocześnie trzeci i piąty dźwięk harmo-
niczny, tj. kwintę i tercję, powtórzone
ewentualnie w wyższych oktawach.
s f — skrótowy znak zam. 'sforzando.
sforzaudo, slorzato, forzato (wyrn-
sforcando, sforcato; wł.; skr. sf, efi'
fz) — nasilając, akcentując; odnosi się
wyłącznie do danego dźwięku lub
współbrzmienia, przy którym ozna-
czenie to się znajduje; zob. tez
'rinforzando.
shimmy (wym. szimi; ang., dosł"
koszula) — taniec towarzyski, popu-
larny w latach dwudziestych XX w->
w takcie alla breve lub J, utrzymany
w stylu jazzowym 'ragtime, z rytmem
łynkopowym; shimmy w postaci
stylizowanej zastosował m. in. P. Hin-
demitli.
d — sylabowa nazwa dźwięku h w
każdej oktawie (zob. 'solmizacja,
•nazwy dźwięków).
frielUana (wł.) — 'sycyliana.
fledmlodźwięk — akord 'tercdecymo-
wy.
•fodmlokreślua oktan a — zob. 'oktawa,
'nazwy dźwięków.
slesienki — wielkopolski instrument
dęty, obecnie już rzadko spotykany,
składający się ze zwierzęcego pęcherza
stanowiącego zbiornik powietrza oraz ł
piszczałki ('przebierki) jak w 'dudach.
dla dźwięku, siła zjawiska głosowego —
powszechnie, lecz błędnie używany
termin w znaczeniu "głośności, tj. dla
określenia dynamicznej Wartości
dźwięku; drgania akustyczne
Sprezentują pewną siłę, lecz nie
zawsze jest ona wprost proporcjonalna
do głośności; np. siła 'ultradźwięków, _ a
więc drgań całkowicie niesłyszalnych,
może być duża i może inieć nawet
działanie niszczące; prawdopodobnie
źródłem błędu jest fakt konieczności
użycia większej siły ^kycznej (palców,
ręki, oddechu itp.)
j dla uzyskania głośniejszego dźwięku;
i *0b. też 'natężenie, 'intensywność.
:; *Ht — skr. oznaczający Societś Inter-
"ationale de Musiąue (Międzynaro-.
we Towarzystwo Muzyczne) — zob.
towarzystwa muzyczne.
( W ł. ) — podobnie; określenie
wielokrotną notację po-j,»tarzajqcych
się na pewnej przestrze-
ni identycznych figur melodycznych
lub akompaniamentu (zob. 'skróty
notacji muzycznej), a także powtarza-
jących się lu b trwających na dłuższej
przestrzeni analogicznych sposobów
wykonania, artykulacji itp.; zob. 'segue.
sinlonia (wł.) — 1. nazwa włoskiego
utworu orkiestrowego z okresu ' b a-
roku, stanowiącego wstęp do opery, do
sceny operowej lub kantaty; J. S. Bach
użył tego terminu jako tytułu wstępu
do partity nr 2, ale również swoje 3-
głosowe inwencje nazwał Sinfonien;
termin ten nie oznaczał więc w tym
czasie ściśle określonej formy; dopiero
przy końcu XVII w. zaczyna oznaczać
włoską uwerturę, która powoli
przetwarza się w klasyczną 'symfonię.
2. sinfonia concertante — symfonia z
udziałem koncertującej partii solisty.
sinfonletta (wł., zdrobn. od 'sin/oma) —
mała symfonia, często o swobodniejszej
budowie, przeznaczona czasem na
mniejszy skład instrumentalny.
Singsplel (niem. „śpiewogra") — 1.
niemiecka forma dramatyczno-muzy-
czna z końca XVII w., poprzedzająca
powstanie opery, składająca się z części
poważnych i komicznych; odpo-
wiednik włoskiego 'dramma per mu-
sica. 2. mniej więcej po r. 1750 termin
ten oznaczał rodzaj op ery komicznej z
partiami mówionymi, odpowiednik f r.
'općra comigue, ang. 'ballad-opera
('ope ra ba l l a d owa ); artystyczną formą
Singspielu jest opera Uprowadzenie z
seraju W. A. Mozarta.
sinlstra (wł., domyślne: mono) — lewa
ręka; zob. ' c o l la sinisiru; sinistra mano,
skr. s.m. — grać lewą ręką; zob. 'mano.
175
slslrmn — staroegipski instrument w
rodzaju grzechotki, używany przy
obrzędach kultowych ku czci bogini
Izydy; składał się z metalowej ramki
trzymanej w ręce ze swobodnie osa-
dzonymi i brzęczącymi przy potrzą-
saniu metalowymi poprzeczkami.
skaczący smyczek — zob. 'sallato.
skala (wł. scala, dosł.: schody) — 1.
właściwy dla danej epoki lub kultury
szereg dźwięków dobranych wg pewnej
zasady i uporządkowanych wg
wysokości; rozróżniamy: a) skalą
materiatową, która jest zbiorem wszy-
stkich dźwięków danego systemu
dźwiękowego; b) skale instrumentalne
rozporządzające zbiorem dźwięków
możliwych do wydobycia z danego
instrumentu; były one często podstawą
do tworzenia się skali materiałowej;
wchodziły tu w grę najczęściej
instrumenty dęte (np. starogrecki aulos);
skale instrumentalne nie mają obecnie
wpływu na tworzenie się systemów
dźwiękowych; c) skale użytkowe —
tworzące się ze skal materiałowych
drogą odpowiedniego doboru
składników dźwiękowych o ustalonych
odległościach między poszczególnymi
sąsiednimi składnikami, po-
wtarzającymi się z reguły analogicznie w
każdej oktawie; zob. np. skala szeregu
podstawowego: c, d, e, f, g, a, h, c1 ...
Ud.; zob. też *pentatonika, skale
*starogreckie, *modalne, skala
*durowa, "molowa, "diatoniczna,
'chromatyczna, "dwunastodźwięko-wa,
*całotonowa, "ćwierćtonowa. 2. zasięg
dźwięków, jakimi rozporządza dany
instrument lub rodzaj głosu (zob.
tabela na s. 184—5).
skald, skaldowie — nazwa średnio-
wiecznych poetów i śpiewaków z IX—
—XI II w. u narodów skandynawskich,
którzy komponowali i wykonywali
pieśni o czynach bohaterskich.
176
skoczek, czyli *tangent — maia dźwignia
połączona z klawiszem w "klawesynie,
zakończona piórkiem kruczym,
szarpiącym strunę; później piórko
zostało zastąpione plektronem ze
skóry, blaszki metalowej lub plastiku ;
materiał skoczka wpływał na barwę
brzmienia danego "rejestru; nowoczesny
klawesyn posiada znacznie
doskonalszy mechanizm skoczków.
skok — postęp melodyczny o interwal
większy od sekundy.
skomoroch — typ średniowiecznego
rosyjskiego aktora, śpiewaka, tancerza,
muzykanta i dowcipnisia; od-
powiednik żonglera, szpilmana, wa-
ganta w innych krajach.
skordatura (wł. scordalura, dosł.:
rozstrajanie) — zmiana normalnego
stroju w instrumentach strunowych,
szczególnie popularna w XVII i XVIII
w. na skrzypcach; stosowało ją wielu
wykonawców celem wydobycia
pewnych specjalnych elektów i orkiestrowych
uzyskania większej łatwości technicznej
w wykonywaniu pewnych postępów
dźwiękowych.
skróty notacji muzyczne] — umowne
znaki i określenia słowne stosowane w
celu uniknięcia dosłownych powtórzeń
tekstu nutowego lub w celu
uproszczenia i skrócenia notacji; do
najważniejszych należą: a) skróty
zastępujące powtórne wypisywanie
pewnych partii utworu; należą tu znaki
"repetycji (zob. też "volta) oraz słowne
oznaczenia powtórzeń, np-da capo, da
capo al fine, da capo «< segno, 'dal
segno, bis; b) skróty zastępujące
powtórne wypisywanie p wtarzającego
się identycznie taktu lub grupy
melodyczno-rytniicznej, np.:
C praktyka stosowania powyższego tyli pu
skrótów obecnie zanika; zob. też
»i?Begue, "simile; c) skróty upraszcza-
jS^lce notację w wypadku konieczności
łłtosowania większej ilości dodanych y
Unii górnych lub dolnych; należy tu b-
!*przenośnik oktawowy oraz określenia np.
'aliollaua (sopra lub ); d) skróty w postaci
uwag slo-
*łrnych, pozwalające na zastosowanie t-
tylko jednogłosowego zapisu w wy-
• padku powtarzania go w oktawach
'?łub w unisonie przez inny głos l u b
. tiastrument, lub w oktawach przez
;ł*n sam instrument, np. ' c o l i ' ottaua ,
.*oi flauto I, colla destra, colla sinistra
ftd.; e) skróty zastępujące wypisy-
y Wanie większej ilości pauz dla jakiegoś
•^instrumentu orkiestry lub głosu w chó-
;. 4*e; stosuje się w takim wypadku
tylko jedną poziomą kreskę z wypi-
;'*ftną nad nią ilością pauzowanych
21
?któw np.:
*j; - — dany instrument
lub głos ijji^tólczy przez
całą część wieloczęścio->
utworu, umieszcza się określenie f) skróty
notacji "tremola 'tremolanda; g) skróty
w postaci ornamentacji ("ozdobników);
skróty słowne dotyczące artyku-cJi, np.
'staccato, 'legato, 'spiccato, itp., zamiast
odpowiednich za pomocą kropek, kresek,
"fow itp. nad nutami; i) inne okreś-
słowne, np. simile, segue,
ozna-anałogiczny j ak
dotychczas
Słowniczek muzyczny
sposób wykonania, jeśli chodzi np. o
artykulację, pedalizację lub też
dosłowne powtórzenie jakiejś figury
akompaniamentu itd.
skrzydlówka (wł. flicorno soprano; niem.
Flugelhorn, od Flugel = skrzydło) —
nazwa najwyższych odmian
"sakshornu, szczególnie dla sakshornu
sopranowego.
skrzypce (wł. uiolino; skr. Vno, 1. mn.
Vni) — instrument strunowy smy-
czkowy o dużych możliwościach
kolorystycznych, artykulacyjnych i
dynamicznych; cztery struny strojone
na dźwięki g, d ł , a1, e2 umożliwiają
uzyskanie skali powyżej czterech oktaw
(od g — powyżej g ' } ; skrzypce
przybrały obecną estetyczną i delikatną
postać w XVII w. i są do dziś jednym z
najpopularniejszych instrumentów
solowych; w wielokrotnej obsadzie
wchodzą jako najważniejszy
instrument w skład orkiestry
symfonicznej i wielu innych zespołów
i kameralnych;
skrzypcowy klucz, czyli wiolinowy —
zob. "klucz.
skrzypce
skupiony układ harmoniczny lub, j a k
spotyka się skrótowo, skupiona har-
monia — konstrukcja akordowa, w
której kolejne składniki akordowe
177
zajmują w poszczególnych głosach
możliwie najbliżej siebie położone
miejsca, przeciwnie niż w układzie
rozległym; np. w układzie 4-głoso-wym
trójdźwięk C-dur piszemy w u-kładzie
skupionym: c-e-g-cl; w skupionym
układzie harmonicznym najniższy
składnik akordu może znaleźć się o
wiele niżej (maksymalnie odległość
oktawy i kwinty), np. C-c-e-g lub C-e-j-
c1, albo nawet C-g-cl-e*.
slendro lub salendro — skala pięcio-
dźwiękowa w muzyce mieszkańców
Jawy, o mniej więcej równych odle-
głościach między poszczególnymi skła-
dnikami.
slentando, slentato (wł.) — coraz
wolniej, zwalniając, rozciągając, ga-
snąco; określenie agogiczno-wykona-
wcze; zob. 'ritenuto.
slovv-fox (wym. sloufoks; ang., dosł.:
powolny krok) — współczesny taniec
towarzyski amerykańskiego pocho-
dzenia, silnie zrytmizowany, z licznymi
synkopami, w tempie umiarkowanym,
w takcie parzystym, z akom-
paniamentem złożonym z równych
ćwierćnut.
słaba część taktu — jednostka metry-
czna w takcie pozbawiona akcentu
naturalnego; są to w taktach prostych
wszystkie — poza pierwszą —
jednostki metryczne, w złożonych zaś —
wszystkie poza pierwszymi jednostkami
częściowych grup metrycznych; zob.
'mocna część taktu.
słuch — nazwa zmysłu, za pomocą
którego odbieramy wrażenia akusty-
czne; słucli absolutny (z łac. absolu-las
= bezwzględny) — zdolność roz-
poznawania bezwzględnej wysokości
dźwięków zarówno następujących po
sobie, jak i składników współbrzmień;
178
słuch relatywny (z łac. relatiuus =
względny) — zdolność odróżniania
interwałów współbrzmiących i nastę-
pujących po sobie dźwięków, co pozwala
na rozróżnianie i zapamiętywanie
melodii; słuch relatywny posiada
większość ludzi, słuch zaś absolutny jest
zdolnością rzadszą, nie wpływa jednak,
j a k wykazały obserwacje, na zdolności
muzyczne.
słyszalność — zdolność reagowania
zmysłu słuchu na drgania w granicach
częstotliwości akustycznej, o pewnych
określonych wartościach 'intensywności;
częstotliwość słyszalna waha się od ok.
16 ( C , ) do ok. 20000 Hz (e 7 ), zależnie
od czułości aparatu słuchowego danego
człowieka; największą czułość na
zmiany dynamiczne ma słuch dla
dźwięków znajdujących się mniej więcej
w połowie skali słyszalnej, a więc dla
trzykreślnej oktawy; najczęściej w
późnym wieku granice słyszalności
zmniejszają się, zwłaszcza jeśli chodzi o
dźwięki najwyższe; obszarem
słyszalności nazywamy zamkniętą
krzywą, uzyskaną jako wykres
zależności intensywności drgań
słyszalnych od ich częstotliwości;
wszystkie punkty mieszczące
się wewnątrz zamkniętej
krzywe] przedstawiają dźwięki
słyszalne: od najcichszych do
najgłośniejszych i od
najniższych do najwyższych.
smorzando (wym. smorcando;
wł.) ~~" zamierając; określenie
dynamiczno--agogiczne,
oznaczające stopniow6 ściszanie
dźwięku aż do całkowitego
zaniku, przy równoczesnym
zwolni* niu tempa; zob.
'morendo, *Pe dendo.
smyczek (wł. arco, dosł.:
łuk) """ przyrząd do
wydobywania z niektórych
instrumentów s wych
('smyczkowych); składa 91
:: z elastycznego pręta, pierwotnie solemuis (łac. — uroczysty); missa
T! w kształcie łuku, na którym napięte solemnis — msza uroczysta; zob. "missa.
'•': jest pasmo włosia końskiego naciera-
nego kalafonią celem zwiększenia ; solenne (wł.) — uroczyście; określenie
tarcia; dźwięk uzyskuje się przez wykonawcze.
przesuwanie włosia prostopadle po
strunach; zob. też 'żabka. sollegglo (wym. solfedżdżo) — *solfeż.
gmyczkowanie — technika operowania solfeż (wł. solleggio) — nauka czytania
smyczkiem w grze na instrumentach nut głosem; podstawowy przedmiot
smyczkowych; uwzględnia praktyczny w szkołach muzycznych,
: ona kierunek prowadzenia smyczka którego celem jest wyczulenie słuchu,
wyrobienie pewności i czystości into-
(znak V nad nutami oznacza pro-
nacji i trafiania dźwięków głosem oraz
wadzenie smyczka w górę; znak n —
pogłębienie ogólnej muzykalności.
prowadzenie smyczka w dół) oraz
: wszelkie sposoby artykulacji smycz-
solista (z wł.) — śpiewak lub instru-
kowej (zob. *arco, arcato, 'loure,
mentalista wypełniający swoją sztuką
*ondeggiando, 'pousse, 'saltato, odtwórczą cały program koncertu (zob.
'sciolto, 'spiccato, 'staccato, *sul
'recital) lub wykonujący utwór
•,"• ponticello, 'sulla tastiera, *tire, *tre-: samodzielny przeznaczony dla jednego
molo, 'Yiottiego smyczek); zob. też
wykonawcy, ewentualnie z to-
*col legno, 'pizzicato. warzyszeniem (np. skrzypek z towa-
rzyszeniem fortepianu, pianista z to-
smyczkowa orkiestra — orkiestra
warzyszeniem orkiestry), albo też
składająca się wyłącznie z instru-
wykonujący samodzielnie główną partię
' mentów smyczkowych, tj. ze skrzy-
w zespole instrumentalnym lub
: ; piec I i II, altówek, wiolonczel
wokalnym; zob. 'solo.
ł kontrabasów w wielokrotnej obsa-
" 4zie, czyli z instrumentów tworzących
solistyczna muzyka — muzyka prze-
* W orkiestrze symfonicznej tzw. kwin-
znaczona do wykonania przez 'solistę,
tet smyczkowy.
:' '
a więc na głos lub instrument solo;
do muzyki solistycznej zalicza się też
*»yczkowe instrumenty — zwykle utwory na glos lub na instrument
iiistru-
z towarzyszeniem, tj. z
łTOenty. strunowe, z których akompaniamentem (np. fortepianu), ale
dźwięk e się zasadniczo za
nie utwory na dwa równorzędnie
pomocą l^ociągania smyczkiem potraktowane elementy wykonawcze,
w poprzek ; należą tu przede
np. na skrzypce i fortepian; te utwory
wszystkim itrumenty 'kwintetu należy zawsze zaliczyć do muzyki
smyczkowego istry
'kameralnej.
symfonicznej, tj. skrzypce, 'ka,
wiolonczela, kontrabas, także
solmizacja (fr. solmisalion; od nazw
szereg instrumentów ludo-np. dźwięków „soi", „mi") — system nazw
gęśle, oraz nie używane
sylabowych dla siedmiu dźwięków
obecnie instrumenty podstawowego szeregu powta-
historyczne, • 'chrotta, wiole i
in.
179
— sylabowa nazwa dźwięku
g każdej oktawie; zob.
'solmizacja, dźwięków.
rżanych w każdej oktawie: ul, re, mi,
la, soi, la, si... (zob. *nazwy dźwię-
ków); nazwy pierwszych sześciu
dźwięków powstały w XI w. z począt-
kowych sylab kolejnych wierszy hymnu
do św. Jana i stanowiły podstawę tzw.
systemu heksachor-dów,
wprowadzonego przez Guidona z
Arezzo; gdy system Guidona przestał
być aktualny, dodano nazwę dla
siódmego dźwięku si; nazwy te są
stosowane do dziś we wszystkich
językach romańskich, w rosyjskim i in.;
w językach germańskich i w polskim
stosuje się nazwy literowe; pierwszą
sylabę ul zamieniono przed blisko
trzystu laty na bardziej dźwięczną do.
solo (wl. jeden, jedyny) — 1. sa-
modzielne wystąpienie jednego wy-
konawcy (tj. solisty). 2. główna partia
przeznaczona dla jednego wykonawcy
w zespole instrumentalnym lub wo-
kalnym, w przeciwieństwie do 'tutti.
3. w nutach oznacza wejście solisty.
4. w określeniach tytułowych oznacza
utwór przeznaczony dla jednego wy-
konawcy, np. piano solo — na sam
fortepian; uiolino solo — na skrzypce
bez akompaniamentu, bez towarzyszenia.
5. zob. *las(o solo.
sonata (wł. sonata, z wł. sonare = grać)
— 1. ogólna nazwa wszelkich
utworów instrumentalnych w XVI—
XVII I w., np. ricercar, fantasia,
canzona, capriccio, bez względu na ich
formę, w odróżnieniu od *cantaty, czyli
utworu wokalnego; w XVII w. sonatą
nazywano utwór cykliczny złożony z
szeregu kontrastujących tańców, nie
różniący się od suity, przeznaczony do
wykonania przez kameralny zespół
instrumentów (tzw. sonata da camera —
sonata kameralna). 2. podstawowa
forma instrumentalna muzyki
klasycznej wy-
180
kształcona pod koniec XVIII w z
dawnej sonaty da camera i częściowo ze
suity; w klasycznej postaci składa się z
czterech oddzielnych części (zob.
'sonatowy cykl); od okresu klasycyzmu
(J. Haydn, W. A. Mozart, L. v.
Beethoven) formę sonaty uprawiają
niemal wszyscy kompozytorzy,
szczególnie w twórczości fortepiano-
wej, skrzypcowej, a także i na różne
inne instrumenty ewentualnie z to-
warzyszeniem fortepianu; klasyczna
forma sonaty uległa w okresie roman-
tyzmu, a zwłaszcza u późniejszych
kompozytorów, ewolucyjnemu pro-
cesowi rozkładowemu; zob. też 'sona-
towy cykl.
sonatina (wł.) — mała 'sonata, o
krótszych częściach, często dwu-lub
trzyczęściowa, i o prostszej budowie od
sonaty, przeznaczona często dla celów
szkolnych, chociaż nie zawsze (np.
Sonatina M. Ravela).
sonatowy cykl — instrumentalna,
wieloczęściowa forma cykliczna, wy-
kształcona w początkach okresu kla-
sycznego (druga pół. XVIII w.); w
postaci klasycznej składa się z czterech
części: I — tzw. 'forma sonatowa, w
szybkim tempie, zwykle allegro (stąd
popularna nazwa tej części — allegro
sonatowe), jest podstawową częścią
cyklu, opartą na zasadzie dualizmu
tematycznego; II melodyjna, w tempie
powolnymi często andante; III —
menuet, a od czasów Beethovena
zastępowany przez scherzo, w tempie
umiarkowanym, zwykle o budowie
trzyczęściowej, z kontrastującą częścią
środkowa (tzw. -trio); IV — finał, w
tempie szybkim (allegro, presto), «z«s w
formie 'wariacji, 'ronda l u b formy
sonatowej; do form zbudowany według
zasad cyklu sonatowego » leżą:
'sonata, 'sonatina (na
ot solo), 'trio, 'kwartet itd. (na
kameralny), 'symfonia (na .kiestrę
symfoniczną), 'koncert (na istrument
solo i orkiestrę).
norę (wł.) — dźwięcznie; określenie
ykonawcze.
norjstyka (z łac. sonus = dźwięk,
linienie) — rodzaj współczesnej hniki
kompozytorskiej, w której
dstawowymi elementami struktu-
jwymi dzieła są jego właściwości
ueniowe.
(wł.) — u góry, w górze; nutach
utworów na instrumenty Srwiszowe —
określenie dla lewej i prawej ręki w
wypadku skrzyżo-Hrtnia rąk; come
sopra — w dalszym u, jak poprzednio;
oliaua sopra — 4sza oktawa; zob.
*coll'ottava | łopra.
jpłpran (wł. soprana) — 1. najwyższy
żeński o skali c'-c* (w przybli-liu);
w znaczeniu popularnym — a o
sopranowej skali głosu. najwyższy
głos żeński w cztero-i chórze
mieszanym. 3. skrócą nazwa
odmiany niektórych umentów
budowanych w róż-sh
wielkościach o skali zbliżonej >
skali głosu sopranowego, np. zam.
sofon sopranowy.
nowy, -a, -e — dotyczący so-nu;
sopranowy saksofon, sakshorn,
anowa bałałajka, domra itp. —
'saksofon, 'sakshorn, *bała-a>
*domra itp.; sopranowy klucz zob.
'klucz; zob. też 'sopran.
(wł.) — 'tłumik; con sordino *kr.
c.s., albo c. sord. — z tłu-
oznaczenie użycia tłumika
instrumencie; wyrażenie senza
"no (bez tłumika) nakazuje zdjęcie
z instrumentu.
sostennto (wł.) — powstrzymując,
powściągliwie; określenie nakazujące
możliwie najpełniejsze wytrzymywanie
dźwięków przy jednoczesnym
niewielkim ociąganiu tempa; zob. też
'tenuto; andante sostennto — nieco
wolniej niż andante; adagio soslenulo —
nieco wolniej niż adagio.
sotto (wł.) — pod, w dole; oznaczenie
dla prawej lub lewej ręki w wypadku
konieczności skrzyżowania rąk w grze
na instrumentach klawiszowych; zob.
sopra; sotto uoce lub mezza uoce —
półgłosem; określenie dynamiczne w
muzyce instrumentalnej lub wokalnej.
SPAM — skr. zam. 'Stowarzyszenie
Polskich Artystów Muzyków.
spartować (zob. 'partytura) — spo-
rządzić 'partyturę z rozpisanych
głosów instrumentalnych lub wokal-
nych; czynność odwrotna do 'instru-
mentowania i rozpisywania utworu na
głosy.
Sperrventll (wym. szperwentil; niem.)
— w organach tzw. wentyl regulujący,
służący do odpowiedniego dozowania
dopływu powietrza z głównego kanału
powietrznego do wiatrownic; organiści
używają jeszcze czasem terminu
„szperwentyl".
splanato (wl.) — gładko, równo, tj.
bez zbytecznych cieniowań dynami-
cznych; określenie wykonawcze; zob.
też 'semplice,
splccato (wym. spikkato; wł., dosł.:
urywając; fr. saulille] — ostre 'staccato
wykonywane w szybkim tempie na
instrumentach smyczkowych przez
granie kolejnych dźwięków
oddzielnymi, bardzo krótkimi po-
ciągnięciami smyczka o zmiennym
181
 kierunku ruchu; jest to jeden z ro-
dzajó w techniki *smyczkowania, o-
znaczany \v nutach ostrymi przecin-
ł T T hyperdorycka (miksolidyjska):
karni nad nutami, np.: p f t;
zob. *znaki artykulacji. Spinett (niem.)
—- zob. *szpinet. splrituals — zob.
*negro spirituals.
splrltuoso lub con spirilo (wl.) —
z ożywieniem; określenie wykonawcze.
s. sord. lub czasem s.s. — skr. zam.
senza *sordino (wł. bez tłumika).
staccato (wym. stakkato; wł. oderwany,
oddzielony) — rodzaj artykulacji
dźwiękowej polegający na ostrym
oddzielaniu dźwięków od siebie przez
znaczne skracanie ich wartości
rytmicznych, np.:
pisownia f TT
wykonanie B 1 R 1 K
zob. też *spiccato, 'saltato, 'znaki
artykulacji; podwójne staccato w grze
na instrumentach dętych.
stajjlone (wym. stadżone; wł. dosł.: pora
roku, sezon) — w terminologii
muzycznej oznacza sezon koncertowy,
operowy, a także okres gościnnych
występów np. jakiegoś zespołu
operowego, obejmujący szereg przed-
stawień.
stantipes (łac. średn.) — 'eslampie.
starogreckie skale — system skal sto-
sowany w muzyce starogreckiej, oparty
na trzech głównych skalach, z których
każda miała po dwie pochodne:
182
I. dorycka: e1, d1 , c!, h, a, g, ft e
hypodorycka (eolska): a, g, fr e
d, c, H, A
h1, a1, g', f1, e1, d1, c ' , h II.
frygijska: d1 , c1 , h, a, g, f, e., d
hypofrygijska (j ońska): g, f, e,
d, c, H, A, G
hyperfrygijska (lokrycka): a1 ,
1
f , e ' , d\ c ' , h, a III. lidyjska:
c1, h, a, g, f, e, d, c
hypolidyjska: /, e, d, c, H, A,
G, F
hyperlidyjska: g1, f1, e1, d1, c1,
h, a, g.
Skale dzieliły się na tetrachordy, przy
czym używane były w systemie sta-
rogreckim tetrachordy diatoniczne,
chromatyczne i enharmoniczne; skale
budowano w kierunku od dźwięków
najwyższych do najniższych; zob.
skale 'modalne.
starowledeńska szkolą — grupa kom-
pozytorów działających w Wiedniu w
drugiej pół. XVIII w. (m. in. M.
Schlfiger, G. Wagenseil, G. Reut-ter),
którzy obok przedstawicieli szkoły
*mannheimskiej dali podwaliny stylu
klasycznego w muzyce (zob.
•klasycyzm); w szkole starowiedeń-skiej
wykształciła się m. in. wstępna forma
symfonii jako tzw. *diverti-mento.
stepowanie (z ang. ślep = krok) —
charakterystyczne wybijanie rytmu za
pomocą uderzania podeszwami i
obcasami obu nóg o podłogę, zwią"
zane z niektórymi tańcami pochodzenia
południowego.
stereofonia (z gr. stereós = stężały,
bryłowaty, trójwymiarowy, i pl>°ne ~
dźwięk) — słyszenie przestrzeń,
plastyczne, jak gdyby trójwymiarow •
jakie człowiek odbiera przy P° ro od.
dwojga uszu, podobnie jak tez
stereoskopowe, trójwymiarowe ienia
wzrokowe, posługując się 'Ojgiem piszczałka
oczu; wrażenia te polegają w mierze wysokość
odpowiednim nakładaniu się stopowej : dźwięku:
Iłfspółdziałaniu fal akustycznych lub 32' C
jietlnych, dobiegających do lewego aż 16' c
prawego ucha (oka) z niewielką 6znicą |8' c>|
kierunków; w współczesnej aktyce
stosowane są powszechnie 4' c1
g\ 2' c3
*ty i adaptery stereofoniczne; ste-
ofonia radiowa, nad którą pracuje 1' c'
fsperymentalnie szereg radiostacji
świecie, wymaga przynajmniej 2 tzw. głosy pojedyncze pomocnicze,
których wysokość brzmienia odpowiada
iezaleznych od siebie fal nośnych (tyleż
3.,5.,7. dźwiękowi harmonicznemu
głośników odpowiednio sprzę-nych;
wysokości normalnej, posiadają
użycie kilku głośników w
również określoną miarę stopową, np.
nym odbiorniku, nawet rozstawio-
10|', 6|', 4^' itp.; podobnie też oznacza
ych w różnych punktach pomiesz-
enia, nie daje właściwego wrażenia się 'mikstury; miara stopowa głosów
podana jest na rejestrach przy
'eofonicznego.
nazwach głosów na tzw.
* stole gry.
s (wł.) — styl; zob. slile *o cappella,
ffappresentatiuo, 'recylalyw; zob. też
stopień — kolejny dźwięk * skali lub
Ityl muzyczny.
*gamy diatonicznej (durowej lub
molowej), licząc od dźwięku central-
uendo (wł.) — niknąco, gasnąco;
nego, tzw. 'toniki (I stopień) w górę;
klenie wykonawcze. stopnie oznacza się cyframi rzymskimi,
które powtarzane są analogicznie w
(ang. fool — miara długości każdej oktawie; w skali diatonicznej
związane są ze sobą zależnością
lOSząca ok. 30,4 cm; oznacza się
secinkiem u góry po liczbie) — v funkcyjną (zob. 'funkcja); przy
jednostka metryczna w poezji anty-tej. określaniu wielkości interwałów
2. termin używany w odnie- odległość ich dźwięków składowych
*iu do piszczałek i głosów organo- liczy się w stopniach diatonicznych,
traktując np. wyjściowy (niższy)
'<*; pochodzi od wymiarów dłu-
składnik interwału za stopień I; nazwy
najdłuższej piszczałki danego u >
np. piszczałka 8-stopowa (8'), stopni w skalach durowych i
molowych przedstawiają się nastę-
wysokość dźwięku pokrywa z
pująco: I — tonika, II — dominanta
nazwą klawisza, posiada ok.
dominanty lub supertonika, III —
długości; głosy piszczałek wy-lących
medianta (górna), IV — subdomi-nanta,
dźwięki o jedną, dwie awy
V — dominanta, VI — medianta
wyższe lub niższe od nomi-klawisza
dolna lub submedianta, VII — dźwięk
są odpowiednio dłu-
prowadzący na tonikę lub sub tonika.
*e lub krótsze (2, 4, 8 razy it d. )
""Sją odpowiednio zwielokrotnione
* Pomniejszone nazwy liczbowe w Stowarzyszenie Polskich Artystów Mu-
Pach, np. dla dźwięku c 1: zyków, skr. SPAM — założone w
183
 Stosy ~sopran
chórowe
- bas -

prań-

-alf
solowe
— barufp

•^—-flct maty \ (p i h o l o ) ~ —————

-flet wielbi
instrumenty Obff
dęte — prożek an
kfarntt B -
druijbniane hlar iet h is Jw j B '•

r-—hontrafagot

sahs sopranowy
i—

r- — sdfyt aft n -teipb-ówy R

sufit ofon "ba -ty onowy £5
k >oj m basou? / R -i-j.

«*-- sarusofon kontrabasowy £;

H cirf f

- kontrabas————
Skale instrumentów muzycznych

instrumenty
strunowe
smyczkowe
r. 1957, zrzesza czynnych muzyków w
Polsce z wyższym wykształceniem
muzycznym: solistów, dyrygentów,
pedagogów, muzyków zespołowych oraz
krytyków muzycznych; celem
stowarzyszenia jest praca nad rozwojem
życia muzycznego w Polsce, opieka nad
młodymi kadrami oraz pomoc i opieka
dla członków i ich rodzin.
stół jjry, zwany też konluarem —
niezbyt właściwie dobrany termin na
oznaczenie całego mechanizmu
rozrządczego w organach (klawiatura,
pedał, rejestry, pulpit, miejsce dla
organisty).
strefowość w muzyce, dotycząca tempa,
rytmu, czasu trwania i wysokości
dźwięków — wg badań Garbu-zowa
(1946) pewne stosowane powszechnie w
praktyce muzycznej odchylenia w
tempie, rytmie, czasie trwania
poszczególnych dźwięków i ich
wysokościach są niedostrzegalne przez
słuchacza na skutek niedoskonałości
ludzkiego słuchu; u doświadczonych
wykonawców i muzyków strefa odchyleń
niedostrzegalnych może się znacznie
zwężać, jakkolwiek zawsze istnieje (np.
skrzypek nigdy nie naciśnie struny przy
wykonywaniu tego samego dźwięku za
każdym razem w matematycznie tym
samym punkcie; zależy to m. in. od
tempa, dynamiki utworu, a także od
nastawienia psychicznego itp.).
stretta (wł.) — zwężenie, ścieśnienie;
zob. "stretto (2).
strctto (wł.) — wąski, ciasny. 1. spo-
sób przeprowadzenia tematu w utwo-
rach polifonicznych, np. w fudze,
polegający na wprowadzeniu t emat u
w jednym z głosów przed ukończeniem
go w głosie, który zaczął go
186
wcześniej; zależnie od ilości głosów, w
których równocześnie zazębia się
występujący temat, rozróżniamy stretto
2-, 3- i więcejgłosowe. 2. stretto albo
stretta — w utworach niepoli-
fonicznych, np. w arii, w finale opery,
symfonii itp., oznacza końcowy od-
cinek w szybszym ruchu, o charak-
terze przyspieszającym (alla stretta).
stringendo (wym. strindżendo; wł.
ściskając; skr. string.) — coraz gwał-
towniej, tj. oznacza nagłe przyspie-
szenie tempa.
stroili — 1. cienka listwa z trzciny w
niektórych instrumentach dętych
drewnianych, którą grający trzyma
między wargami i wprawia w drgania
przez zadęcie; stroik pojedynczy składa
się z jednej listwy, np. w klarnecie,
saksofonie, podwójny zaś z dwóch
listewek, np. w oboju, fagocie; w
instrumentach blaszanych rolę
podwójnego stroika spełniają wargi
grającego; drgania stroika pobudzają do
drgań słup powietrza zawarty w
"piszczałce. 2. języczek metalowy,
będący źródłem dźwięku w niektórych
instrumentach perkusyjnych, np. w
'akordeonie, "har-monium, "harmonijce
ustnej, który pobudzony do drgań przez
prąd powietrza, wydaje dźwięk
określonej wysokości; każdej
wysokości dźwięku odpowiada osobny
języczek. 3. stroikowe piszczałki — zob.
"piszczałki.
stroikowe Instrumenty — 1. instru-
menty dęte z pojedynczym lu b P°~
dwójnym -stroikiem (1). 2. instrumenty
perkusyjne z metalowym •stroikiem (2)
oddzielnym dla każdej wysokości
dźwięku.
strojenie Instrumentów — regulowanie
pewnych fizycznych cech ich budowy
celem umożliwienia wydobycia z nich
dźwięków o ściśle określonej wysokości,
zgodnej z obowiązującym "strojem;
strojenie instrumentów strunowych
odbywa się przez odpowied nie
napinanie strun nawijanych na kolki
(metalowe, podkręcane specjalnym
kluczem w fortepianie, pianinie,
klawesynie, cymbałach, cytrze, lub
drewniane w instrumentach z gryfem,
podkręcane ręcznie); strojenie innych
instrumentów stosuje się o wiele
rzadziej i odbywa się: w instrumentach
dętych przez korekturę długości
piszczałki, miejsc rozmieszczenia klap i
otworów, w instrumentach zaś ze
stroikami przelotowymi metalowymi
— przez korekturę wymiarów
drgającej części stroików.
strój muzyczny — 1. bezwzględna
wysokość dźwięków, obliczana np. w
ilościach drgań na sekundę w "sys-
temach dźwiękowych różnych epok i
kultur; podstawowy, normalny dźwięk
strojowy obecnie stosowanego w
muzyce systemu "równomiernie
temperowanego, a1 (razkreślne), posiada
440 drgań na sekundę (od r. 1939;
wcześniej obowiązywał strój o1 = 435
drgań/sęk.; zob. też "widełki strojowe).
2. strój instrumentów muzycznych
określa się nazwami dźwięków, które:
a) w instrumentach strunowych wydają
puste struny; b) w instrumentach
perkusyjnych — Uderzane błony,
płytki itp.; c) są tzw. dźwiękiem
podstawowym instrumentów dętych.
Wrona (wł. corda; łac. chorda) — ele-
ment drgający w instrumentach
strunowych; może być sporządzona z jelit
zwierzęcych (np. w kontrabasie), z
jedwabiu (j a p. kolo) lub tali (w
fortepianie); jest to ciało bardzo
elastyczne i sprężyste, w któ-*yn
dominuje jeden wymiar (dłu-
gość), pozostałe zaś wymiary (grubość)
są tak małe, że w rozważaniach
akustycznych zwykle się je pomija;
nisko strojone struny stalowe są zwykle
dodatkowo okręcane wzmacniającym je
drutem aluminiowym lub miedzianym;
struny burdonowe są to pewne struny w
instrumentach "strunowych nie biorące
bezpośredniego udziału w grze, lecz
działające na zasadzie "rezonansu (zob.
"bur-don); pusta struna — zob. "corda
vuota; struny głosowe — zob. "wią-
zadła głosowe.
strunnlk — w instrumentach struno-
wych z gryfem część, do której
przytwierdzone są końce strun; drugie
ich końce nawinięte są na kołki.
strunowe instrumenty, czyli chordo-fony
— instrumenty muzyczne, w których
źródłem dźwięku jest drgająca struna;
ze względu na sposób wydobycia
dźwięku dzielą się na: a) smyczkowe,
np. skrzypce, altówka, wiolonczela,
kontrabas, historyczne wiole, dawna
chrotta i in.; b) szarpane, np. harfa,
gitara, lutnia, częściowo cytra
(szarpane palcem), oraz klawesyn,
mandola, mandolina, banjo (szarpane
plektrem); c) uderzane, np. fortepian,
pianino, cymbały; w grupie instru-
mentów strunowych wyróżnić można
ponadto instrumenty klawiszowe, do
których należy fortepian, pianino,
klawesyn.
styl muzyczny — zespół cech charak-
teryzujących twórczość muzyczną w
zależności od terenu, okresu histo-
rycznego, warunków kulturalnych i
społecznych; główne kategorie sty-
listyczne w muzyce pokrywają się na
ogól z głównymi kategoriami sty-
listycznymi w innych dziedzinach
kultury i sztuki, np. styl renesansu,
klasyczny, romantyczny; można je-
187
dnak mówić bardziej szczegółowo o
stylach danej szkoły, np. styl szkoły
weneckiej, rzymskiej, neapoli-tańskiej,
mannheimskiej itd., następnie o
stylach narodowych, a nawet o stylu
danego kompozytora czy też jego
twórczości w poszczególnych okresach
życia.
stylizacja w muzyce — proces twórczy
polegający na kształtowaniu dzieła
artystycznego zgodnie z wymaganiami
określonego stylu; stylizacja dotyczy
np, często muzyki ludowej, tańców
użytkowych (F. Chopin, F. Liszt, E.
Grieg), gdzie przedmiotem stylizacji są
motywy rytmiczne i melodyczne,
najbardziej istotne przy podnoszeniu
ich na wyższy poziom techniki
twórczej i treści wyrazowej w oparciu
o właściwy dla danego kompozytora
język harmoniczny, in-strumentacyjny
i w ogóle kompozytorski.
subbas (z łac. sub = pod, bassus =
niski) — w organach zasadniczy glos
wargowy, pedałowy, o piszczałkach
zamkniętych.
subbasowy klucz — zob. 'klucz.
subdomlnanta (z łac. sub = pod, i
"dominanta; skr. S) — 1. czwarty
stopień tonacji lub skali, albo gamy
durowej względnie molowej, w odle-
głości kwarty czystej w górę lub kwinty
czystej w dół od toniki (tzw.
dominanta dolna); jeden z trzech
głównych stopni gamy obok 'toniki i
'dominanty (zob. 'triada). 2. sub-
dominanta — skrót zam. akord *sub-
dominantowy.
subdoininantowy akord lub w skróto-
wej terminologii harmonicznej subdo-
minanta — zasadniczo jest to trój-
dźwięk zbudowany na IV stopniu
188
skali durowej lub molowej; jest to
trójdżwięk durowy w skali durowej
naturalnej i w molowej melodycznej
lub trójdżwięk molowy w skali moll-dur
oraz w skali molowej harmonicznej, np.
c-e-g w skali G-dur i g-moll
melodycznej; c-es-g w skali G-dur
harmonicznej, g-moll harmonicznej i
naturalnej; inne akordy, posiadające co
najmniej dwa składniki wspólne z
trójdźwiękiem sub-dominantowym,
mogą mieć funkcję akordu
subdominantowego i mogą go
zastępować; np. trójdźwięki II i VI
stopnia, akord dominantowy nonowy
(lepiej, jeżeli jest bez tercji) i in., a
także trójdżwięk subdominan-towy z
dodaną sekstą, akord seksty
zwiększonej zbudowany na IV stopniu,
akord neapolitański i in.
subito (wł.) — nagle; dotyczy rapto-
wnej zmiany tempa, dynamiki itp., np.
subito *piano, "allegro subito, 'allacca
subito.
subkontra oktawa zob. 'oktawa,
'klawiatura.
submedianta (z łac. sub = pod, i me-
dianta) — zob. 'medianta.
subsemitonlum (łac. średn., od łac. sub =
pod i 'semitonium) — półton dolny;
subsemitonium módl — w terminologii
średniowiecznej dolny dźwięk
prowadzący na 'flnalis; zob. 'clausula.
subtonlum (łac. średn.) — średnio-
wieczna nazwa wielkiej sekundy po-
łożonej poniżej 'flnalis skal 'modal-
nych.
śnili) ( fr. suitę, dosł.: rząd, szereg) —
utwór instrumentalny złożony z kilku
samodzielnych tańców, kontrastujących
z sobą pod względem charak-
teru, tempa i rytmu; początkowo w XVI
w. w skład dwuczęściowej suity
wchodziła 'pawona i 'gagliarda; w
XVII w. ustalił się typ suity złożonej z
czterech tańców: 'allemande (powolny),
'courante (szybki), 'sara-banda
(powolny) i 'gigue (szybki); później do
tych zasadniczych tańców dochodzić
zaczęły jeszcze inne, jak menuet, loure,
chaconne, polonaisc, saltarello, gawot,
bourree, rigaudon, a także utwory
nietaneczne, j ak preludium, marsz,
aria; wiek XVII i XVIII jest okresem
rozkwitu suity (J. S. Bach, G. F.
we Włoszech
Haendel), która
występuje pod nazwą partita; z biegiem
czasu skład utworów wchodzących do
suity ulega zmianie, pojawiają się w
niej tańce nowsze, jak również utwory
nietaneczne (por. dwie suity do Peer
Gynla E. Griega).
sul, siliła (wł.) — na; sul laslo lub sulla
tastiera — oznacza pociąganie
smyczkiem po strunach w pobliżu gryfu
celem uzyskania łagodniejszej
bardziej miękkiej barwy; s u l ponti-
cello — przy podstawku — oznacza
pociąganie smyczkiem w pobliżu
podstawka celem uzyskania bardziej
szorstkiej i ostrej barwy; sul G, sul E —
oznaczenie w nutach instrumentów
smyczkowych, np. skrzypiec,
nakazujące wykonanie danej 'partii lub
pojedynczego dźwięku na wskazanej
strunie.
surdynka (z wł. sordino) — 'tłumik;
termin popularny.
surma (z tur. surna = trąba) — rodzaj
staropolskiej trąby wojskowej, wy-
konanej z drzewa lub kości słoniowej,
shiżącej do celów sygnalizacyjnych.
suwak — ruchoma część piszczałki
Puzonu; przez j ej rozsuwanie i zsu-
grający odpowiednio wydłuża
lub skraca ogólną długość piszczałki,
co umożliwia uzyskanie różnej wy-
sokości dźwięków.
suzafon — niskobrzmiący instrument
dęty blaszany o bardzo dużej czarze
głosowej, w stroju Es, używany w
wielkich orkiestrach dętych oraz w
orkiestrach tanecznych; odmiana
'helikonu.
swing (ang., dosł.: huśtać się, kołysać)
— 1. styl jazzowy (zob. jazz) z lat
trzydziestych XX w. oparty na
improwizacyjnej technice wariacyjnej
realizowanej przez różne instrumenty
dużych zespołów orkiestrowych. 2. typ
pulsacji rytmicznej, charakterystyczny
dla jazzu.
Sxf. — skrót partyturowy zam.
saxofono (wł.) — 'saksofon.
sycyllaiia (wł. siciliana, fr. sicilienne, od
Sicilia = Sycylia) — pierwotnie pieśń i
i taniec sycylijskich pasterzy, w tempie
umiarkowanym, w takcie | lub y;
później — taniec spotykany w formie
stylizowanej w 'suitach XVIII w.
syynałówka — trąbka bezwentylowa,
tzw. 'fanfara; zob. 'naturalne dźwięki.
sylabowe nazwy dźwięków — zob.
'nazwy dźwięków, 'solmizacja.
symfonia (wl. sinfonia, z gr. sym-phonia
= współbrzmienie) — jedna z głównych
wielkich form orkiestrowych,
wykształcona pod koniec XVIII w. w
szkole 'starowiedeńskiej i *
mannheimskiej oraz przez tzw. wielkich
klasyków wiedeńskich (J. Haydn, W. A.
Mozart, L. v. Beetho-ven); budowa
symfonii oparta jest na zasadzie cyklu
'sonatowego; zob. też 'sinfonia.
189
 s y mf o n i c z n a o rk i e st ra niczny — forma przeznaczona na skal 'starogreckich, *modalnych, sys-
orkiestrę symfoniczną; 'koncert (1) tem funkcyjny (zob. 'funkcja); system
instrument symfoniczny — koncert z udziałem pięcioliniowy — zob. 'pięciolinia.
(wraz z odmianami) mała wielka zwiększona
orkiestry symfonicznej itp.
szafa orająca — mechanizm pozy-
flety 1—2 2—3 3—4 tywkowy (zob. 'pozytywka), zainsta-
oboje 2 3 3—ł synagogalne śpiewy — religijne śpiewy lowany w dużym pudle w kształcie
klarnety 2 2—4 4—5 starohebrajskie (psalmy); jedno z szafy, działający na zasadzie automatu;
fagoty 2 2—3 3—4 domniemanych źródeł "chorału gre- wrzucenie odpowiedniej monety
trąbki 2 3 3—4 goriańskiego. powoduje włączenie pozytywki
rogi 2 4 4—8 wykonującej żądaną melodię; używany
puzony — 2—3 3—i synkopa (z gr. synkope — obcięcie) — powszechnie w lokalach kawiarnianych
tuby — l 1—2 przesunięcie naturalnego akcentu me- i gastronomicznych na przełomie XIX
organy — (D (D trycznego na dźwięk nie akcentowany i XX w., wyszedł z użycia po
harfa — (D (D przez wydłużenie wartości rytmicznej wprowadzeniu radia. Automatyczne
fortepian — (D (D nuty nie akcentowanej i przetrzymanie urządzenie do nastawiania żądanej
perkusja (z kotłami) l osoba2—4 osób 4 osoby jej przez część akcento- płyty, stosowane współcześnie można
skrzypce I 8—10 12—16 16—20 uważać za nową postać szafy grającej.
skrzypce II 6—8 10—12 12—14 waną, np.:
J J |J J
altówki 4—5 8—12 10—12 szatamaja (f r. chalumeau, ze starofr.
wiolonczele 3—4 6—10 8—12 chalemie, lać. calamus, dosł.: trzcina)—
kontrabasy albo . f\ J N ; rytm synkopo- 1. stary instrument dęty z podwójnym
2—4 5—8 8—10
razem osób około stroikiem, wywodzący się ze staro-
40 75 100 wany — rytm z częstym zastoso-
greckiego 'aulosu; pojawił się w XI II
waniem synkop, charakterystyczny dla
w. w Europie i używany był do XVIII
muzyki 'jazzowej, marszowej itp.
w., po czym przekształcił się w 'o bój;
zob. 'bombardon. 2. 8--stopowy głos
syntonlczny komat — zob. *komat. stroikowy, manuałowy, w organach. 3.
popularna nazwa niskiego rejestru
syrena (z gr. seiren] — 1. pomocniczy klarnetu (bez prze-dęcia).
instrument służący do ścisłego wy-
znaczania ilości drgań zjawiska gło- szarpane Instrumenty — instrumenty
sowego; odznacza się zdolnością pro- strunowe, w których dźwięk wydobywa
dukowania dźwięku o płynnie zmie- się przez zarywanie (szarpanie) struny
niającej się wysokości. 2. alarmowy palcem lub 'piórkiem (plek-trem);
instrument o płynnie zmieniającej się należą tu: a) instrumenty klawiszowe,
wysokości dźwięku, działający na np. 'klawesyn; b) z gryfem, np. 'gitara,
zasadzie zmiennej prędkości obraca- 'mandolina, ' banj o, berda, 'bałałajka,
jącej się tarczy, zaopatrzonej w zęby 'lutnia; c) inne, np. 'harfa, 'cytra, 'lira.
układ orkiestry na estradzie na obwodzie.
szeng (chin.; w transliteracji ang.
«yrlnx — zob. "fletnia Pana. cheng, w jap. szo) — starochiński
symfoniczna orkiestra — składa się z my odróżnić składy typowe (zob. tabelka instrument dęty, składający się z sze-
instrumentów smyczkowych (kwintet u góry; powyżej przedstawiony jest regu (12—24) piszczałek połączonych
smyczkowy), dętych i perkusyjnych; układ orkiestry symf. na estradzie); system — w terminologii muzycznej wspólnym naczyniem, będącym zbiór-
pomijając zmieniający się dobór i ilość przymiotnik „symfoniczny" nie oznacza oznacza pewien sposób uporządkowania,
poszczególnych instrumentów w bezpośredniego związku z symfonią, np. system dźwiękowy Pitagorasa,
różnych utworach i w różnych okresach lecz dotyczy orkiestry symfonicznej, 'Didymosa, 'naturalny, równomiernie
historycznych, ogólnie może- np. 'poemat symfo- 'temperowany, system

190 191
niklem powietrza; w naczyniu znajduje
się ustnik, który służy do zadęcia.
szereg dźwiękowy — ogólnie: zbiór
dźwięków dobranych wg jakiejś zasady,
zestawiony wg wysokości; szereg
naturalny — szereg tonów
alikwotowych (zob. *alikwoty); szereg
diatoniczny, chromatyczny, cało-
tonowy, dwunastodźwiękowy itp. —
zob. skale: *diatoniczna, 'chromaty-
czna, "całotonowa, "dwunastodźwię-
kowa itp.; podstawowy szereg dźwię-
ków — szereg odpowiadający białym
klawiszom fortepianu: c, d, e, f, g, a,
h, c 1...
szesuastka / — wartość rytmiczna
dźwięku, którego czas trwania równy
jest l "ósemki, j*ćwierćnuty, Jj*całej
nuty; szesnastkowa pauza — pauza
tej samej wartości.
sześclokreślna oktawa — zob. 'o ktawa,
"klawiatura.
szcśćdziesięcioezwórka J1 — "wartość
rytmiczna dźwięku, którego czas
trwania jest równy l trzydziesto-
dwójki, l szesnastki, i ósemki, J*
ćwierćnuty, i całej nuty; pauza
sześćdziesięcioczwórkowa — pauza tej
samej wartości.
szkolnictwo muzyczne w Polsce —
dzieli się na zawodowe, półzawodowe i
amatorskie; szkoły I stopnia: al podstawowe
szkoły muzyczne; b) niższe szkoły muzyczne
(dziecięce); c) szkoły muzyczne
(młodzieżowe); d) ogniska muzyczne
(amatorskie); szkoły II stopnia: a) licea
muzyczne; b) średnie szkoły muzyczne;
szkoły III stopnia: akademie muzyczne w
Warszawie, Krakowie, Katowicach,
Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi, Bydgoszczy i
Gdańsku, z wydziałami: teorii, kompozycji i
dy-
192
rygentury, instrumentalnym, wokalnym,
pedagogicznym, reżyserii dźwięku (War-
szawa), wychowania muz. z rytmiką (Łódź,
Gdańsk, Poznań, Warszawa), muzyki
estradowej (Katowice) oraz 2-
-letnie, podyplomowe studium edytorskie
(Kraków); prócz tego istnieją uni-
wersyteckie studia muzykologiczne
(Kraków, Poznań, Warszawa); zob. też
*Konserwatorium.
szmer — niezbyt precyzyjna, lecz
powszechnie przyjęta ogólna nazwa
zjawisk akustycznych wywołanych
przez nieregularne drgania źródła
dźwięku (zob. "dźwięk, "ton); termin
ten obejmuje wszelkie odgłosy o nie-
określonej wysokości, np. huk, trzask,
szum, szmer itp.; szmerami nazywamy
również odgłosy niektórych instru-
mentów perkusyjnych, np. bębna,
trójkąta, gongu, kastanietów itp.;
odgłosy wydawane przez te instrumenty
nazywa się obecnie szumami i uważa się
je za pewien rodzaj "dźwięków; główne
icli cechy to: "natężenie, "barwa i
"czas trwania.
szolar (hebr.) — starohebrajski in-
strument dęty bez ustnika, używany
przy obrzędach religijnych.
szot, a także szkot — taniec szkocki
popularny w dawnej Polsce, zbliżony
do walca.
szpiuet (wł. spinello, dosł : mały kolec)
— popularny w XVI w. instrument
strunowo-klawiszowy pochodzenia
włoskiego, podobny do "wirginału;
prototyp "klawesynu.
sztajer (z niem. Sleycr) — ludowy ta-
niec styryjski w żywym tempie, w
takcie J.
sztort — staropolski instrument dęty
używany w muzyce wojskowej.
gliniak — 1. nazwa części "ucha we-
wnętrznego. 2. ozdobne zakończenie
szyjki skrzypiec i innych pokrewnych
instrumentów.
śpiew — sztuka artystycznego opero-
wania "głosem; najstarszy typ wy-
konawstwa muzycznego; śpiew może
być 'solowy, 'chóralny; zob. *a cap-
pella, "chorał, *głos; śpiewak — artysta
wykonujący partie muzyczne na
instrumencie głosowym.
skale — "modalne
średniowieczne
skale.
T, t — skr. zam. 1. " t o n i k a (T). 2. ' l u l t i
(t). 3. "taslo (wł.). ' t a lo n (fr.). 4. tenor,
tenorowy, w księgach głosowych XVI
w. i w partyturach chóralnych. 5. lub
ten. zam. "ienufo.
tabulatura (łac. średn.) — 1. ogólna
nazwa instrumentalnego zapisu nu-
towego z XV—XVII w. używającego
specjalnego systemu znaków, liter i
cyfr; np. tabulatura lutniowa,
organowa. 2. zbiór tego rodzaju
utworów.
taeet (lać.) — milczy; w zapisie nu-
towym, szczególnie w głosach instru-
mentalnych lub wokalnych, oznacza,
że dany instrument lub glos w danej
części utworu nie bierze udziału.
^3 — Słowniczek muzyczny
śruti — nazwa dźwięków używanych
w starohinduskim 22-dźwiękowym
systemie.
świecka muzyka — w przeciwieństwie
do muzyki religijnej — muzyka nie
związana z kultem religijnym; dzia-
łalność świecką uprawiają m. in.
'minnesangerzy, "meistersingerzy w
średniowieczu; tu też należała muzyka
*da camera w odróżnieniu od muzyki
*da chiesa w XVII w.
taetus (łac. średn. taclus = dotknięcie)
— w XV i XVI w. oznaczał czas
trwania podstawowej jednostki
metrycznej, odniesionej zwykle do
*semibrevis, równy ok. l sęk.
takt (z lać. średn. laclus = dotknięcie)
— odcinek stale powtarzającego się
schematu metrycznego w utworze lub
w jego części (zob. "metrum),
ograniczony "kreskami taktowymi; na
początku utworu lub jego części
utrzymanej w stałym metrum umie-
szcza się oznaczenia taktowe (po znaku
klucza i znakach przykluczo wych) w
postaci dwóch liczb, z których dolna
wskazuje rodzaj jednostek metrycznych
w takcie, górna zaś — ich ilość, np. J
(cztery czwarte)
193

oznacza, ze suma wartości rytmicznych
w każdym takcie równa się czterem
ćwierćnutom, z których pierwsza
akcentowana jest najsilniej, trzecia
nieco słabiej (tzw. mocne części taktu),
druga zaś i czwarta najsłabiej (siabe
części taktu); zależnie od ilości i
jakości zawartych w ramach taktu
jednostek metrycznych rozróżniamy
takty parzyste (dwudzielne,
czterodzielne), np. J, J, f, i nieparzyste,
np. 34, J, fs- zależnie od ilości
akcentowanych jednostek metrycznych
rozróżniamy: takty prosie (z jednym
akcentem naturalnym), np. J, g, oraz
zlołone (co najmniej z dwoma
akcentami naturalnymi), np. J, |, »; zob.
też ' a l l a breve.
taktomierz — *metronom.
taktowanie — wyznaczanie jednostek
metrycznych taktu za pomocą umo-
wnych ruchów ręki; taktowanie jest
istotną czynnością składową 'dyry-
gowania; ważniejsze sposoby takto-
wania przedstawione są powyżej.
talerze, żele albo czynelc (wl. piatti lub
rzadziej dnelli) — instrument
perkusyjny o nieokreślonej wysokości
brzmienia, używany w zespołach
orkiestrowych; składa się z dwóch
metalowych (mosiężnych) płyt, którymi
grający uderza wzajemnie o siebie;
czasem używany jest tylko jeden talerz,
w który uderza się pałeczką od bębna
(np. w orkiestrach tanecznych).
talerze
194
Schemat Faktyczny kształt ruchu:
ruchu:
ii'
'&
!
'\Ab
^ tanecznej (użytkowej) zależy od
tamburo, skr. Tmb. (wl.) — mały
'bęben; tamburo militare—'werbel.
tamburyn (wł. Tamburino; skr. Tm-
bno) — "bębenek baskijski.
tamburino (wl.) — 'bębenek baskijski,
tamburyn.
tam-tam — instrument perkusyjny o
nieokreślonej wysokości brzmienia,
pochodzenia azjatyckiego, w kształcie
cienkiej tarczy, wyklepanej z metalu,
tam-tam
zawieszonej na ramie; brzmienie
-S uzyskane uderzeniem pałki zakończo-1
nej główką filcową jest donośne, ";
bardziej donośne niż brzmienie *gon-
:i gu-
i taneczna muzyka — muzyka przezna->,
czona w założeniu do tańca, odzna-
- czająca się jakimś charakterystycznym
rytmem; ten rodzaj muzyki należy do
typów najstarszych i — niezależnie od
tego, że towarzyszył tańcom —
połączony był nieomal zawsze z
tekstem śpiewanym; stąd też pochodzi
wielkie bogactwo pie-śniarskiej muzyki
ludowej utrzymanej w rytmach
tanecznych: charakter muzyki
upodobań lokalnych, narodowych i od
okresu historycznego; odrębne miejsce
zajmuje stylizowana muzyka taneczna;
zob. też muzyka 'baletowa, 'taniec.
tangent (z łac. langere — dotykać) —
'skoczek.
tango (hiszp.) — taniec towarzyski
pochodzenia argentyńskiego, tańczony
parami, w takcie * lub *, w tempie
umiarkowanie powolnym, o cha-
rakterze sentymentalno-nastrojowym;
W Europie rozpowszechnił się po t- 1910;
charakterystyczny rytm:
JT3J1
nieco szybszą odmianą jest 'milonga.
taniec _ układ rytmicznych ruchó w
ciała, wyrażający zwykle pewne stany
psychiczne, któremu towarzyszy
odpowiednio zrytmizowana muzyka lub
wyłącznie tylko element rytmiczny;
taniec towarzyszy człowiekowi stale, od
najprymitywniej-Bzego stopnia rozwoju
cywilizacyjnego l kulturalnego i w
każdej epoce histo-
13*
rycznej; początkowo miał znaczenie
tylko obrzędowe i kultowe, później
towarzyskie; jego charakterystyczne
formy związane są z charakterem danej
grupy ludzi, z ich temperamentem,
zwyczajami, obyczajowością oraz z
warunkami społecznymi; rozróżniamy
tańce użytkowe i stylizowane; można
też mówić o tańcach użytkowych
martwych (np. menuet, kadryl), tzn.
już obecnie nie używanych, oraz
aktualnie użytkowych (np. tango,
samba); tańce stylizowane solowe i
zespołowe powstają jako artystyczny
proces twórczy tancerza, tancerki lub
zespołu; zob. 'taneczna muzyka,
'baletowa muzyka, *balet.
tanto (wł.) — tak dalece, tak bardzo;
non tanto — nie za bardzo, nie za-
nadto, np. allegro (ma) *non ianlo.
taraban (arab.) — 1. mały kocioł
miedziany pokryty skórą, używany
jako wojskowy instrument sygnałowy
w staropolskiej konnicy. Z. wysoki
bęben używany w dawnej muzyce
wojskowej.
tarantela (wł. taranlella, prawdopod.
od miasta Taranto we Włoszech) —
1. włoski taniec ludowy w bardzo
szybkim tempie, w takcie g lub $.
2. tytuł wielu wirtuozowskich utworów
instrumentalnych z XIX w.; zachowują
one charakterystyczne cechy tempa i
rytmu tańca tej nazwy; rodzaj stylizacji
(F. Chopin, F. Liszt, H. Wieniawski).
tardamente, tardando (wł.) — opóź-
niając, zwalniając; określenie ago-
giczno-wykonawcze; zob. "ritenulo.
tastatura (wl. klawiatura, od ta-sto =
klawisz) — w języku polskim termin
ten nie jest używany w zna-
195
czeniu 'klawiatury, lecz oznacza układ
guzików na akordeonie (zawsze dla
lewej ręki), w odróżnieniu od
klawiatury (dla prawej); harmonie
ręczne i niektóre akordeony zamiast
klawiatury dla prawej ręki mają
również układ guzikowy, czyli tasta-
turę.
tastiera (wł.) — "gryf w instrumen-
tach smyczkowych; sulla tastiera lub
także sul 'taslo — przy gryfie; ozna-
czenie nakazujące wykonawcy po-
ciąganie smyczkiem w pobliżu gryfu
celem uzyskania łagodniejszej i bar-
dziej miękkiej barwy brzmienia.
tasto (wł.) — 1. klawisz; laslo solo lub
znak o — w basie cyfrowanym
oznacza wykonanie samego dźwięku,
bez wypełnienia akordowego. 2. ter-
min używany też w znaczeniu
•tastiera.
taToletta (wł.) — grzechotka.
teatr Instrumentalny — skrótowa
nazwa rodzaju sceneryjnej interpretacji
współczesnego dzieła muzycznego,
którego istota opiera się na elementach
audiowizualnych: dźwiękowych,
ruchowych (np. mimicznych,
tanecznych) i barwnych, w oparciu o
duży udział, mniej lub bardziej
kierowanej przez twórcę, konstruującej
improwizacji aleatorycznej (zob.
*aleatoryzm) wszystkich elementów
(M. Kagel, B. Schafler).
tedesea (wym. tedeska; wł., od tedesco
= niemiecki) — 1. nazwa włoska dla
*allemande w XVII w. 2. ok. 1800
termin ten oznaczał 'lendlera i podobne
tańce niemieckie w trójdzielnym
metrum.
tema con Tariazionl (wym. tema koń
wariacjom; wł.) — temat z wariacjami;
zob. *waiiacje.
196
temat (z gr. thtma = założenie, temat)
— wyrazisty odcinek melodyczny
(melodyczno-rytmiczny, melo-dyczno-
harmoniczny) w utworze, wy-
korzystywany zazwyczaj w dalszym
jego przebiegu; budowa i rodzaj tematu
zależą od formy utworu; inny będzie
dla 'fugi (zob. *dux), 'ronda, •formy
sonatowej czy 'wariacji; utwór może
posiadać tylko jeden temat, np. fuga
jednotematowa, rondo; dwa tematy,
np. 'forma sonatowa (zob. 'dualizm
tematyczny); może też zawierać
więcej tematów; w muzyce nowszej,
charakteryzującej się rozkładem form
klasycznych, można często mówić o
grupach tematycznych.
temperowane systemy dźwiękowe —
systemy dźwiękowe, w których zasto-
sowano uproszczenia polegające na
zmniejszeniu liczby występujących w
oktawie różnych wysokości (np. w
systemie 'Didymosa — jest ich 197)
oraz ujednolicono i uproszczono
stosunki interwałowe celem uzyskania
możliwie czystego brzmienia w róż-
nych, np. odległych tonacjach; tem-
peracja upraszczała zasadniczo kon-
strukcję instrumentów muzycznych
(np. dętych) i wprowadzana była w
różnych formach w ciągu historii;
ostatecznie od pocz. XVIII w. przyjął
się system równomiernie temperowany,
polegający na równym podziale oktawy
na 12 wysokości (A. Werckmeister);
traktując ilości drgań kolejnych coraz
wyższych dźwięków jako kolejne
wyrazy ciągu geometrycznego,
uzyskuje się współczynnik, o który
podwyższa się ilośd drgań dla
sąsiedniego, wyższego o półton
dźwięku; wynosi on /2 = ok. 1.059;
system ten umożliwił enharmoniczną
równoważność dźwię~ ków, dał
możność uzyskania możliwie
najczystszego brzmienia, jednako*
wego w wszystkich tonacjach, lecz z
drugiej strony zmienił nieznacznie
wielkości niektórych interwałów; czy-
stość bezwzględną zachowała jedynie
oktawa; uzyskało się więc trochę za
małą (lekko zmniejszoną) kwintą
czystą, nieco za wielką sekstę wielką
itd. w porównaniu do systemu
'naturalnego; tendencja do skory-
gowania nieco za wielkiej seksty
wielkiej objawiła się m. in. w po-
wstaniu skali *moll-dur (durowa z se-
kstą obniżoną o półton).
tempo (wł., dosł.: czas) — stopień
szybkości wykonywania utworu, okre-
ślany za pomocą: a) oznaczeń sło-
wnych (np. tempa powolne -— largo,
len to, adagio; umiarkowane — an-
dante, moderato; szybkie — allegro,
vivace, presto); b) 'metronomu, np. j =
60; c) określeń porównawczych, np.
tempo marsza (wł. tempo di marcia),
tempo walca (wł. lempo di uaise) itp.;
zob. także określenia zmian tempa:
'aceelerando, 'strin-gendo
(przyspieszenie), *ritenuto,
*tallentando, 'ritardando, 'allargan-do
(zwolnienie); zob. także 'fermata,
'tenuto (tempo), *giusto (tempo),
'ordinario (tempo), *rubato, 'znaki
tempa.
t»mpus (łac., dosł.: czas) — w mu-
zyce 'menzuralnej XIII—XVI w.
termin ten oznacza) stosunek między
wartością *brevis a 'semibreuis (zob.
tez 'menzuralna 'notacja); lempus
Ptrfeclum — podział trójdzielny, tj.
Podział jednej breuis na 3 semibreues
(znak kółka) Q', tempus imperfec-tiun —
podział dwudzielny, tj. podział jednej
breuis na 2 semibreues («nak półkola
O)'- ze znaku półkola Wempus
imperfeclum) powstało ozna-ezenie Q
określające takt J; w wy-Padku
zwiększenia tempa zmniej-
szano (podwójnie) wartości rytmiczne
nut (tzw. diminuiio), co oznaczano
pionowym przekreślaniem znaków: (ł),
(^; z tego ostatniego znaku powstało
współczesne oznaczenie alla breue (h;
zob. też 'modus.
ten. — skr. zam. 'lenulo.
tenor (z wł. lenore) — 1. w wielo-
głosowej muzyce średniowiecznej głó-
wny głos utworu, notowany najniżej, w
którym umieszczony był 'cantus
flrmus, najczęściej w długich
wartościach rytmicznych; inne głosy
(*discantus, 'contratenor) dokompono-
wywane były do stałego tenoru na
zasadach 'kontrapunktu. £. najwyższy
głos męski o skali c-c1 (w przybliżeniu);
w znaczeniu popularnym — śpiewak o
głosie tenorowym (zob. 'primo uomo);
tenor bohaterski — śpiewak
obdarzony głosem o szczególnie dużej
skali oraz dużych możliwościach
dynamicznych, o charakterze
dramatycznym (niektóre partie
operowe); tenor liryczny — śpiewak
posiadający — w przeciwieństwie do
poprzedniego — głos miękki, sub-teln>,
nadający się raczej do wykonywania
kameralnego pieśni i partii lirycznych.
3. trzeci po najwyższym, a
równocześnie najwyższy męski głos w
czterogłosowym chórze mieszanym. 4.
skrócona nazwa odmiany niektórych
instrumentów budowanych w różnych
wielkościach, o skali zbliżonej do
głosu tenorowego, np. zam. *sakshorn
tenorowy, 'saksofon tenorowy.
tenorino (wł., zdrobn. od lenore) —
1. lub allo nalurale — głos 'kastrata.
2. w znaczeniu negatywnym — słaby,
nieciekawy głos tenorowy, używany
np. w operach do pewnych charakte-
rystycznych ról.
197
tenorowy, -a, -e (zob. 'tenor) —
odnoszący się do tenoru, w charak-
terze tenoru; tenorowy klucz, saks-
horn, saksofon, tenorowa bałałajka itd.
— zob. 'klucz, *sakshorn, 'saksofon,
'bałałajka itd.
tenuto (wł.; skr. ten.) — wytrzymu-
jąc; sposób szczególnie dokładnego
realizowania wartości rytmicznych,
oznaczany poziomymi kreseczkami nad
nutami (zob. 'portato, 'soste-nuto,
'znaki artykulacji).
teorban (wł. liorba] — dawny instru-
ment strunowy szarpany, basowa od-
miana 'lutni z dodanymi strunami
burdonowymi (zob. 'burdon), używany
w muzyce kościelnej i operowej XVI i
XVII w. do realizacji 'basso continuo;
zob. 'chitarrone.
teoria muzyki — ujęcie wszelkich
dziedzin wiedzy muzycznej w system
naukowo opracowanych praw,
pewników i hipotez; terminu tego
używa się popularnie w znaczeniu
'zasad muzyki lub 'nauki o muzyce
(tzw. elementarna teoria muzyki); w
rzeczywistości obejmuje on wszystkie
dyscypliny wiedzy muzycznej będące
przedmiotami studiów zawodowych;
do najważniejszych działów teorii
muzyki należą: zasady muzyki,
instrumentoznawstwo, harmonia,
kontrapunkt, formy muzyczne, este-
tyka i in.; teoria muzyki ujmuje
zjawiska muzyczne z reguły ex post i
dlatego formułuje prawa i zasady,
przeciętnie biorąc, z kilkudziesięcio-
letnim opóźnieniem; drugą równie
ważną część wiedzy o muzyce obej-
mują nauki historyczne.
tercdecyma. a także tredecyma (z łac.
terlius decimus = trzynasty) — odle-
głość, czyli 'interwał, między dwoma
dźwiękami, z których wyższy jest
198
trzynastym stopniem w stosunku do
niższego i notowany jest na trzyna-
stym miejscu w układzie pięcioli-
niowym (licząc kolejne pola i linie) w
stosunku do niższego; np. c'-a!;
tercdecyma jest sumą interwałów
oktawy i seksty.
teredecymowy akord albo siedmio-
dźwięk tercdecymowy — akord złożony z
siedmiu dźwięków leżących nad sobą w
odległościach tercjowych; spotykany
dopiero u kompozytorów
neoromantycznych, traktowany jest
raczej jako współbrzmienie dwóch
akordów, np. c-e-g-h-d-f-a = c-e-g+ig^-
h-d-f-a (zob. 'mikstura); akord ten
zawiera wszystkie składniki skali
diatonicznej (w podanym przykładzie
garny C-dur lub a-moll naturalnej) i
stanowi sumę funkcji *toniki i
'dominanty (zob. *poli-funkcyjność).
tercet (wł. terzetto] — 1. zespół wy-
konawczy złożony z trzech śpiewaków.
2. samodzielny utwór wokalny lub
fragment większej formy instru-
mentalno-wokalnej, np. opery, operetki,
kantaty itp., wykonywany przez trzech
śpiewaków; zob. też 'trio.
tercja (wł. tertia, z łac. tertius = trzeci)
— 1. odległość, czyli interwai, między
dwoma dźwiękami, z których wyższy
jest trzecim stopniem diato-nicznym
(ewentualnie ze zmianami
chromatycznymi) w stosunku do niż-
szego i notowany jest na trzecim
miejscu w układzie pięcioliniowym,
licząc kolejne pola i linie, w stosunku
do niższego; zob. 'interwał; tercja
zmniejszona jest równobrzmiąca z se-
kundą wielką; zwiększona — z kwarta
czystą; różnica polega tylko na od-
miennej notacji (zob. 'enharmonia)-2.
tercja akordu — drugi kolejny skła-
dnik akordu o budowie tercjowej, li-
cząc od jego podstawy; tercja wielka
jest charakterystycznym interwałem
dla 'trybu 'durowego, tercja mała zaś
— dla trybu 'molowego.
terckwartowy akord — drugi przewrót
akordu septymowego, uzyskany w
najprostszej postaci przez przeniesienie
oktawowe dwóch najniższych
składników w górę; np. przewrotem
terckwartowym akordu g-h-d1 -/1 jest
akord d1-/1-^1-/!1.
terekwlntowj akord — to samo co
trójdźwięk, tj. akord złożony z tercji i
kwinty, licząc od podstawy, oznaczany
w systemie 'basu cyfrowanego *.
tessltura (wł., dosł.: tkanina, osnowa)
lub stosowana czasem spolszczona
lorma iessgtura — fizjologicznie właś-
ciwy dla głosu danego śpiewaka zasięg
jego głosu; stąd pojęcie za wysokiej lub
za niskiej tessitury dla danej partii
śpiewaczej.
testo (wł. tekst) — w 'oratoriach i
*pasjach — osoba ewangelisty lub w
świeckich utworach tego typu —
narratora, opowiadającego (recytu-
jącego lub śpiewającego w formie
recytatywów) akcję dramatyczną wią-
żącą partie chóralne, liryczne arie itp.
tetrachord (z gr. tetrdchordon = syste m
czterech dźwięków, od tetra = cztery, i
chordi = struna) — następstwo
czterech kolejnych dźwięków
*skali lub gamy diatonicznej, tworzące
interwał "kwarty (zob. też
*tryton); w systemie skal *staro-
greckich rozróżniano trzy tetra-chordy
diatoniczne (dorycki: e', d*, c*, h1;
frygijski: d', c', h1, a1; lidyjski: cł, ń1, a1,
p1) oraz tetrachord chroma-
tyczny: d, cis, c, a; oprócz tego istniał
tzw. tetrachord enharmoniczny; w bu-
dowie gam durowych i molowych
szczególnie ważną rolę odgrywa te-
trachord tzw. dolny, rozpoczynający
się od toniki (I stopnia gamy), i górny,
rozpoczynający się od dominanty (V
stopnia); dolny tetrachord w skali
durowej i molowej różni się
umiejscowieniem półtonu, stąd
rozróżniamy tetrachord durowy i mo-
lowy:
kolejność całych tonów i
półtonów
t e t r a c h o r d :
durowy molowy
l lJ 'l1
np.: cdef c d es /
tetrardus modus (łac. średn. czwarty
ton) — czwarta w systemie średnio-
wiecznych skal 'modalnych, tzw. mik-
solidyjska, zaczynająca się od dźwięku
g.
thereininovox (Theremin — nazwisko
wynalazcy; łac. vox = głos) — jedno-
głosowy instrument elektryczny, skon-
struowany w r. 1924, działający na
zasadzie interferencji zachodzącej mię-
dzy dwoma rodzajami drgań elektry-
cznych o dużej częstotliwości; zmianę
częstotliwości drgań uzyskuje grający
przez ruchy dłoni stanowiącej jedną z
okładek kondensatora.
thesis (gr. kładzenie, opuszczenie,
domyślne nogi) — określenie akcentu
w starogreckiej deklamacji poetyckiej
(zob. *arsis); w przeniesieniu na teren
muzyki oznacza dźwięk, na który pada
naturalny, metryczny akcent.
199
 tlbla (Jac.) — rzymska nazwa staro-
greckiego 'aulosu.
tlento (hiszp.) — hiszpański odpo-
wiednik 'ricercaru w XVI w.
TIFC — skr. zam. Towarzystwo Imie-
nia Fryderyka Chopina; zob. 'towa-
rzystwa muzyczne.
timbre (wym. tębr; f r. ) — 1. barwa
dźwięku, tembr. 2. popularna melodia
uliczna we francuskiej operze komi-
cznej XVIII w.
timoroso (wym. timorozo; wl.) —
bojaźliwie, lękliwie; określenie wyko-
nawcze.
tlmpani (wł.; skr. Tp. Tmp.) — 'kotły;
limpani coperti — kotły z tłumikiem,
tj. z membraną przykrytą kawałkiem
sukna (zob. *aperlo}; limpani in B, F —
para kotłów nastrojonych na dźwięki B
i F; limpani piccoli — małe kotły.
tire (fr.; wł. arcala in su) — smyczkiem
w dół (znak n nad nutą), przeci-
wieństwo 'poussć; zob. 'smyczko-
wanie, 'znaki artykulacji.
tłumik (wł. 'sordfino) lub popularnie
surdynka — przyrząd lub urządzenie
w instrumencie muzycznym służące do
tłumienia i do zmiany barwy
brzmienia; w instrumentach smycz-
kowych ma kształt grzebienia zakła-
danego na struny przy podstawku; w
instrumentach dętych — kształt
gruszki, którą się wkłada do czary
głosowej; w pianinie i fortepianie
posługujemy się pedałem; naciśnięcie
lewego pedału powoduje nieznaczne
przesunięcie klawiatury w prawo,
wówczas młoteczki uderzają zamiast
w trzy lub dwie — w dwie lub jedną
strunę, wskutek czego dźwięk staje
200
się słabszy i stłumiony (zob. też
'moderator); w harfie rolę tłumika
odgrywa pasek papieru wsunięty
między struny; w kotłach — kawałek
sukna położony na błonie.
toccata (wym. tokkata; wł., od toć-care
= dotykać) — w XVI—XVII w.
kompozycja na instrtiment klawiszowy,
charakteryzująca się stosowaniem na
przemian partii akordowych i szybkich
pasaży; często łączona jest z fugą;
później oznaczała utwór również na
orkiestrę, o szybkich, drobnych
wartościach rytmicznych,
realizowanych z dużą wyrazistością;
alla loccata — w charakterze toccaty.
toczek (od toczyć się) — termin
wprowadzony przez B. Wójcik-Keu-
prulian (Melodyka Chopina, 1930),
określający przednutkę podwójną lub
wielokrotną, złożoną z dźwięków
postępujących diatonicznie lub chro-
matycznie (bez skoków) w jednym
kierunku (w górę lub w dół) do dźwięku
głównego, np.
to! (hebr.) — mały bęben hebrajski z
dźwięczącymi blaszkami na obwodzie,
może być uważany za prototyp
'bębenka baskijskiego.
tołombas, tołumbas (z pers. fu/um-baz)
— 1. wielki turecki bęben wojskowy,
'taraban (2). 2. czasem stosowana
współcześnie nazwa wielkiego 'bębna.
tokkata — 'toccata (wł.).
tom-tom — wschodnio-azjatycki in-
strument perkusyjny w rodzaju 'bębna
o nieustalonej wysokości dźwięku,
stosowany stosunkowo często we
współczesnych utworach orkiestrowych
a także czasem w zespołach tanecznych
i jazzowych.
ton (z gr. lonós = napięcie, napięcie
struny, dźwięk) — 1. zjawisko aku-
styczne wywołane przez równomierne
drgania proste 'źródła; do cech tonu
należy wysokość, natężenie, barwa i
czas trwania (zob. 'dźwięk); samo-
dzielne tony są zjawiskiem rzadkim;
wchodzą natomiast w skład każdego
•dźwięku jako jego drgania 'harmo-
niczne (zob. 'alikwoty). Najbardziej
zbliżony do tonu dźwięk wydają
•widełki strojowe; zbliżone brzmieniowo
do tonu są również dźwięki bardzo
wysokie, bliskie górnej granicy
słyszalności, ponieważ ich nawet
dla tonacji:
fl fi Au śJf tJLł i $* i $M
p
c G D A E
a c h fli cl>
dur:
moll:
nazwy tonacji durowych pisze się
wielką literą, molowych zaś — małą;
odnośnie do skal 'modalnych można też
mówić o tonacjach w wypadkach
przenoszenia ich, tj. trans-ponowania
(zob. 'transpozycja) na różne
wysokości.
touadilla (hiszp., zdrobn. od tonada =
pieśń) — lekka sceniczno-muzyczna
wkładka między aktami opery, o cha-
rakterze komicznym, zawierająca pieśni
popularne i utwory instrumentalne
Pochodzenia ludowego; popularna w
operze hiszpańskiej XVIII w.,
Utrzymała się do dziś pod postacią •uity
tanecznej, wykonywanej w an-
najbliższe tony składowe są już nie-
słyszalne. 2. jakość brzmienia głosu
lub instrumentu, szczególnie jeśli
chodzi o jego barwę, w takich wy-
rażeniach, jak np. „piękny ton",
„nieładny ton" itp. 3. zob. 'cały ton,
'półton. *5. tony składowe, parcjalne,
harmoniczne — zob. 'alikwoty. 5. tony
kombinacyjne — zob. 'kombina-cyjne
tony.
tonacja (z łac. tonalio = grzmienie) —
określenie wszystkich związków har-
monicznych i melodycznych, jakie
zachodzą w utworze muzycznym,
którego dźwięki należą do określonej
'gamy lub są z nią związane; tonacja
przyjmuje nazwę odpowiedniej gamy,
np. G-dur, fls-moll, a w nutach
określają ją znaki 'przykluczowe:
tUio
i
Tfc -1— U
q
H
f
FU F
B Al D« Gcs
B
(1> dli d g c 1 b
c>
traktach opery; zob. 'intermezzo,
'intermedia.
tonalność — lepszy byłby termin
„tonacyjność" — cecha zależności
poszczególnych dźwięków i współ-
brzmień akordowych utworu utrzy-
manego w jakiejś tonacji (stałej lub
zmiennej) od określonego centrum
dźwiękowego, tj. w tonacjach duro-
wych i molowych — od Honiki.
tonie sol-fa — metoda kształcenia
słuchu (zob. 'solfeż), powstała w XIX
w., oparta na zmodyfikowanej i
rozszerzonej 'solmizacji; oprócz nazw
dźwięków szeregu podstawowe-
201
go: do, re, mi, fa, soi, la, si..., istniały
nazwy dźwięków podwyższonych o
półton, tworzone z poprzednich przez
dodanie do pierwszej spółgłoski sa-
mogłoski „i", np. ft, si, li... (od fa, soi,
la, tj. fis, gis, a i s) , a także nazwy
dźwięków obniżonych o półton, two-
rzone analogicznie przez wprowadzenie
samogłoski „o", np. mo, to (od mi, ti, tj.
es, b ) ; na oznaczenie półtonu
chromatycznego w górę stosowało się
sylabę ri, w do! zaś — ro.
toniczny akord lub w skrótowej ter-
minologii harmonicznej: *tonika —
trójdźwięk *durowy w skali durowej
lub molowy w skali molowej, zbudo-
wany na jej I stopniu, tj. na tonice
danej gamy, np. c-e-g w tonacji C-dur,
a-c-e — w a-moll itp.; inne akordy,
posiadające co najmniej dwa składniki
wspólne z trójdźwiękiem toni-cznym,
mogą mieć funkcję akordu tonicznego i
mogą go zastępować, np. trójdźwięki
Ul i VI stopnia określane są wówczas
jako akordy toniczne II I lub VI
stopnia.
tonika (z gr. tonikós = dźwięczący,
napinający, dźwiękowy) — 1. dźwięk
centralny gamy diatonicznej; w gamie
durowej lub molowej jest to I stopień
(jeden z trzech głównych obok domi-
nanty i subdominanty); od nazwy
dźwięku tonicznego otrzymuje nazwę
rozpoczynająca się od niego gama (np.
gama a-moll — tonika a); tonika
zwykle kończy melodię i nadaje jej
charakter zamkniętej całości. 2. trój-
dźwięk zbudowany na I stopniu
(*toniczny).
tonikalizacja (zob. *tonika) —nadanie
funkcji tonicznej jakiemuś innemu
akordowi, np. przez wprowadzenie
kadencyjne jego subdominanty i do-
minanty (tj. dominanty wtrąconej do
danego akordu w głównej tonacji).
202
tonus (łac.; z gr. tonós = napięcie,
dźwięk) — 1. oznacza skalę w ter-
minologii średniowiecznej; zob. *mo-
dalne skale. 2. w terminologii śred-
niowiecznej — cały ton.
towarzystwa muzyczne — organizacje,
których celem jest — ogólnie biorąc —
szerzenie i pogłębianie kultury
muzycznej, np. przez utrzymywanie
filharmonii, orkiestr symfonicznych,
oper i chórów i organizowanie sys-
tematycznych koncertów, przez różne
badania naukowe ogólne l u b zawę-
żone do danej dziedziny twórczości
czy nawet wybranego kompozytora,
przez organizowanie "festiwali i "kon-
kursów, przez działalność wyda-
wniczą itp.; np.: Międzynarodowe
Towarzystwo Muzyki Współczesnej,
założone w Salzburgu w r. 1922,
organizuje coroczne festiwale w róż-
nych ośrodkach muzycznych Eu-
ropy; Bachgesellschaft (Towarzystwo
Bachowskie), założone w Niemczech w
setną rocznicę śmierci kompozytora w r.
1850, trudni się przede wszystkim
wydawaniem naukowo i krytycznie
opracowanych dzieł wszystkich J. S.
Bacha; Sociśte des Concerts du
Conseryatoire (Towarzystwo Koncertowe
Dawnej Muzyki) — od r. 1792
organizuje w Paryżu systematycznie
koncerty dawnej muzyki;
Międzynarodowe Towarzystwo Muzy-
kologiczne, założone w r. 1927 z sie-
d z i b ą w Bazylei, organizuje między-
narodowe kongresy muzykologów co
kilka lat i wydaje periodyk pt. „ A c t a
Musicologica" od r. 1930; z towa-
rzystw polskich wymienić należy
przede wszystkim Towarzystwo im-
Fryderyka Chopina, skr. TIFC (dawniej
Instytut im. Fryderyka Chopina, skr.
IFC ), założone w r. 1899 w Warszawie;
celem jego jest szerzenie kultu Chopina,
gromadzenie pamiątek i o-pieka nad
nimi, organizowanie róż-
nych imprez chopinowskich oraz
działalność wydawnicza (Dzielą Wszy-
stkie red. I. Paderewski, a obecnie
Wydanie Narodowe red. J. Ekier);
Warszawskie Towarzystwo Muzyczne
im. St. Moniuszki, założone w 1870 r.,
organizuje koncerty, rozwija działalność
upowszechnieniową i archiwalną.
Tp. — skr. partyturowy zam. 'timpa-ni
(wł. * kotły).
tr — znak skrótowy *tryla; zob. też
*znaki ornamentacji.
Tr. — skr. partyturowy zam. 'Iromba
(wł. *trąbka).
traktura, czyli mechanizm gry w or-
ganach — obejmuje klawiatury (ma-
nuał i pedał), dźwignie rejestrowe i
mechanizm przenoszący działanie
klawiszy i rejestrów na wentyle pisz-
czałek i wiatrownic; powszechnie
stosowana do niedawna traktura
pneumatyczna (zob. *kalikowanie)
zastępowana zostaje obecnie elektry-
czną.
tranqulllo (wym. trankuillo; wl.) —
spokojnie; określenie wykonawcze.
transkrypcja (z łac. transcriptio =
przepisywanie) — przerobienie utworu
na inny instrument, głos czy zespół
niż pierwotnie był przeznaczony; np.
transkrypcja utworu orkiestrowego na
fortepian, utworu fortepianowego na
skrzypce i fortepian lub na orkiestrę
symfoniczną itp.; zob. 'aranżowanie.
transponujaći" instrumenty (zob.
"transpozycja) — instrumenty, które
zachowują różnicę stałego interwaiu
pomiędzy wysokością wydawanego
dźwięku a jego notacją; należą tu: a)
instrumenty transponujące o "ok-
tawę, np. 'flet mały (pikolo), dla
którego dźwięki notuje się o oktawę
niżej, aniżeli brzmią, ze względu na
wysoką skale instrumentu, a więc celem
uniknięcia zbyt dużej i nieczytelnej
ilości linii dodanych nad pięciolinią;
pikolo jest więc instrumentem
transponującym o oktawę w górę; z
podobnych względów dla kontrabasu
notuje się dźwięki o oktawę wyżej, niż
brzmią w rzeczywistości, zachodzi
więc tu transpozycja o oktawę w dół;
b) instrumenty dęte transponujące o
różne interwały; tzw. dźwięk
zasadniczy odpowiadający pełnej
długości piszczałki (przy zamkniętych
wszystkich otworach bocznych) jest w
różnych instrumentach dętych różny i
nadaje nazwę stroju danego
instrumentu, np. trąbka Es (w stroju
Es) — transponująca o małą tercję w
górę, klarnet B (w stroju B) —
transponujący o wielką sekundę w dół,
trąbka F — transponująca o kwartę
czystą w górę, itp.; wysokość
wydobywanych dźwięków pokrywa się
z notacją tylko dla instrumentów w
stroju C; np. zanotowana gama C-dur
brzmieć będzie na klarnecie B j ak B-
dur, na klarnecie A — j ak A-dur, na
trąbce Es — j ak Es-dur, itd.; aby
instrumenty te wykonały faktycznie
gamę C-dur, należy dla klarnetu B
napisać gamę D-dur, dła klarnetu A —
Es-dur, dla trąbki Es — A-dur itp. w
myśl faktu, że klarnet B transponuje o
sekundę w dół, klarnet A — o małą
tercję w dół, trąbka Es — o małą
tercję w górę itd.; do instrumentów
dętych transponujących należą przede
wszystkim odmiany fletu wielkiego,
odmiany oboju, klarnety, odmiany
fagotu, saksofony, sarusofony, rogi,
trąbki, kornety, sakshorny.
transpozycja (z łac. średn. transpo-sitio
— przestawienie, przełożenie) —
203
przeniesienie utworu do innej tonacji,
tj. wszystkich jego dźwięków o pe wien
stały interwal na inną wysokość; w
piśmie nutowym do tego celu używa się
"znaków podwyższeń i obniżeń jako
znaków transpozycyjnych.
transpozycyjne znaki — znaki pod-
wyższeń i obniżeń (akcydencje) użyte
w celu przeniesienia utworu do innej
tonacji lub do notowania partii
instrumentów 'transponują-cych.
trautonlum (zlatynizowane od Traut-
wein — nazwisko wynalazcy) —
instrument elektroniczny, wynaleziony
w r. 1930, którego działanie oparte jest
na drganiach szeregu obwodów
elektrycznych wyposażonych w lampy
elektronowe; zmienną wysokość i
intensywność dźwięku uzyskuje się.
przez stosowanie odpowiednich
oporów.
trąba — ogólna nazwa instrumentu
dętego bezstroikowego, a więc bla-
szanego, nie precyzująca szczegółowo
jego rodzaju; zob. *tromba.
trąbka (wł. tromba; skr. Tr., Trb.) —
mały instrument dęty blaszany o bar-
wie jasnej, metalicznej, o najwyższej
skali w grupie instrumentów bla-
szanych (e-c3); początkowo
budowana
trąbka
204
bez wentyli, zdolna była do wydawania
tylko pewnych dźwięków, tzw.
naturalnych, uzyskiwanych przez różny
sposób *zadęcia; zastosowanie wentyli
z początkiem XIX w. umożliwiło
wydobycie pełnej skali chromatycznej;
używana jest w różnych odmianach,
zwykle w stroju B lub Es (zob.
instrumenty *transponujące), do
prowadzenia melodii w zespołach
orkiestrowych.
trę (wł.) — trzy; trę cortle — zob.
'corda; trę uolte — trzy razy, oznacza
trzykrotne wykonanie danego odcinka
lub całego utworu; zob. *uolla.
Iredecyma, tredecymowy akord — ciowych utworów instrumentalnych,
zob. *tercdecyma, *tercdecymowy
akord.
treble (wym. trebl; ang.; z łac. " Iri -
plum] — zob. 'dessus.
trembita albo trombita — ukraiński
ludowy instrument dc.ty pasterski,
wykonany z kory drewnianej, w
kształcie długiej trąby, rozpowszech-
niony na Huculszczyźnie.
tremolando lub tremolaudo legato
( wl . ) — drżąco; rodzaj zdobniczej
artykulacji polegający na szybkiej i
wielokrotnej zamianie dwóch dźwię-
ków l u b współbrzmień różnej wyso-
kości (zob. *tryl); częstość tremo-
landowych zmian może być ściśle
wyliczona (przykł. a) l ub te ż dowolna,
możliwie najgęstsza (przykł. b), np.:
pisownia
wykonanie
pisownia
wykonanie
zob. też 'tremolo.
tremolo (wł.) — drżenie; określenie
rodzaju artykulacji, która polega: a) w
grze na instrumentach smyczkowych
na szybkim powtarzaniu dźwięku przy
zmiennych, drżących ruchach smyczka,
np.:
pisownia j szczególnie tanecznych, np.: w ga-wocie,
wykonanie
odpowiednikiem tremola na instru-
mentach dętych jest 'frullalo; b) w grze
na instrumentach szarpanych — na
szybkim i częstym szarpaniu struny
piórkiem celem uzyskania wrażenia
ciągłości dźwięku; c) na „drżeniu" głosu
śpiewaczego, co jest często zjawiskiem
niepożądanym (zob. *wibracja); d) w
akordeonie jest to nazwa głosu
strojonego nieznacznie wyżej (tremolo
górne) lub niżej (tremolo dolne) od głosu
zasadniczego, wywołujące charakte-
rystyczną barwę tego instrumentu.
tr«n (z gr. threnos) — pieśń żałobna.
trepak (roś.) — ludowy taniec rosyjski
w takcie ^, podobny do kozaka.
triada (z gr. trids = trójka, trójca) —
trzy główne akordy w tonacji durowej
lub molowej, tworzące główne 'funkcje
danej tonacji; zbudowane są: na tonice
(I stopień), na dominancie (V stopień) i
na subdominancie
( IV stopień), stąd ich skróty: T, D, S;
np. w tonacji C-dur: T = c-e-g, D = g-
h-d, S = f-a-c.
trlangel, trlangnł (z }ac.lriangulum =
trójkąt) — zob. 'trójkąt.
tricinlum (łac. średn. Iricinium =
trójśpiew) — nazwa trzygłosowego
utworu polifonicznego z XV w.; zob.
'bicinium.
trio (wł. trio) — 1. zespół wykona-
wczy złożony z trzech instrumenta-
listów, odpowiadający 'tercetowi w
muzyce wokalnej. 2. środkowa,
kontrastująca część wielu trzyczęś-
menuecie, 'marszu i in.; część ta
wykonywana była pierwotnie przez
trzy instrumenty, stąd jej nazwa. 3.
klasyczna forma instrumentalna zwykle
czteroczęściowa, zbudowana wg zasad
cyklu sonatowego; wykonuje ją zespół
kameralny złożony z trzech
instrumentalistów; typowe składy: trio
smyczkowe: skrzypce, altówka i
wiolonczela; trio fortepianowe:
fortepian, skrzypce i wiolonczela, i in.
triola (z wł. trio) — figura rytmiczna
składająca się z trzech zamiast z
dwóch nut tej samej łącznej war-
zamiast
tości czasowej; np.:
•• w w
j j ; triola oznaczana jest zwykle w
nutach cyfrą 3 i powstaje z podziału
dwudzielnej wartości rytmicznej na trzy
części; zależnie od wartości
rytmicznych mówimy o trioli ćwier-
ciowej, ósemkowej, szesnastkowej itp.
trtonlale (wł.) — z triumfem; okre-
ślenie wykonawcze.
205

Iriowa sonata (zob. 'trio) — kameralna
forma muzyki barokowej, prze-
znaczona na dwa rywalizujące z sobą
glosy instrumentalne o wysokim rejestrze
(np. dwoje skrzypiec} oraz basso
continuo (klawesyn, lutnia, teorban,
organy); sonata triowa, która rozwinęła
się z *chanson wokalnej, a następnie
instrumentalnej, i składa się z 4—5
kontrastujących części, pochodzi z
sonaty *da chiesa { S. Rossi, B. Yitali,
A. Corelli).
tristanowski akord — akord zastoso-
wany przez R. Wagnera w dramacie
muzycznym pt. Trislan i Izolda (stąd jego
nazwa); akord ten, składający się w
tonacji a-moll z dźwięków f-h-dis-gis
(przykł. a ), może być. po sprowadzeniu
go z przewrotu sekstowego do postaci
zasadniczej (h-dis-f-gis), uważany albo
za akord subdominanty molowej II
stopnia z podwyższoną tercją i dodaną
sekstą wi e l k ą stanowiącą opóźnienie
przed scptymą, a l bo też za akord
dominantowy septymowy wtrącony do
dominanty z kwintą zmniejszoną i z
septymą opóźnioną przez sekstę
(przykł. b):
triste lub tristemente albo eon tris-te/za
( wł . ) — smutno, żałośnie; określenie
wykonawcze.
tritonus (łac. śred n.; z gr. tritonos; wł.
t ri lo n o) — zob. 'tryton.
tritus modus (z gr.; łac. śre d n. trzeci
ton) — trzecia w systemie średnio-
wiecznych skal *modalnych skala
'lidyjska, rozpoczynająca się od dźwięku
/.
206
trojak — śląski taniec zbiorowy o dużej
ilości figur, wykonywany w grupach 3-
osobowych; składa się z dwóch części:
pierwsza w metrum trójdziel nym, w
tempie umiarkowanym, druga w
metrum dwudzielnym, w tempie
szybkim.
tromba (wł.; skr. Tr.) — zob. 'trąbka
oraz 'trąba.
tromba marina (wł.; niem. Trum-scheit)
albo spolszcz, tubmanjna — moloa*;; (tercja mała i wielka, np. c-es-
niskobrzmiący instrument smyczkowy
używany w średniowieczu, o wysokim
korpusie (ok. 2 m); początkowo
posiadała jedną, później kilka strun;
nazwa pochodzi od jej trąbko-wego
brzmienia; przymiotnik „marina"
wywodzi się raczej od Marien-trompete
(niem. trąbka mariańska) aniżeli od
marina = morze ze względu na
brzmienie zbliżone do brzmie nia
instrumentu używanego na okrętach.
troinblta — zob. 'trembita.
trombone (wł.; skr. Tn. lub Trn., albo
Tbn.) — 'puzon.
troparhun (łac. średn.; z gr. irópos =
zwrot, melodia! — księga zawierająca
zbiór 'tropów średniowiecznych.
troppo (wł.) — za bardzo, za wiele:
allegro non troppo, allegro ma non troppo
— żywo, ale nie za bardzo.
tropy (iac. tropus; z gr. trópos = zwrot,
melodia) — średniowieczne krótkie
wkładki tekstowe pod meli-zmatami
'„Kyrie", a później i innych wyrazów
śpiewów liturgicznych (Tuo-tilo); zob.
też 'sekwencje, 'tropa-rium.
trójdzielny takt — takt składający się z
trzech jednostek metrycznych (trój-
dzielny prosty), np. J, g, \, lub z trzech
grup metrycznych, z których każda
zawiera trzy jednostki metryczne
(trójdzielny złożony), np. ^, 1'6, \
trójdźwięk — akord złożony z trzech
dźwięków zbudowanych ponad sobą w
odległościach tercji; zależnie od tercji
(wielkich lub małych) rozróżniamy
następujące rodzaje trójdźwię-ków: 1.
wielki lub durowy (tercja wielka i mała,
np. c-e-gr; przykł. a); Z. maly lub
g; przykł. b); 3. zwiększony (dwie
wielkie tercje, np. c-e-gis; przykł. c); 4.
zmniejszony (dwie małe tercje, np. c-es-
ges; przykł. d); zob. też przewroty
trójdźwięków: akord 'sekstowy,
'kwartsekstowy.
trójkąt, triangel lub trianguł (wł.
triangolo] — instrument perkusyjny o
nieokreślonej wysokości brzmienia;
składa się z metalowego pręta zgiętego
w kształcie trójkąta i metalowej
pałeczki służącej do uderzania; barwa
dźwięczna, metaliczna.
trójkąt
trubadurzy (fr. Iroubadours, z pro-wans.
trobar = wynajdywać, tworzyć) —
poeci, a zarazem kompozytorzy i
śpiewacy w XI—XII w., działający w
Prowansji (pd. Francja), którzy
pochodzili ze sfer rycerskich i
dworskich; układali i śpiewali
pieśni świeckie (np. 'chanson, *ron-
deau, 'ballada, ' a l b a ] o tematyce
miłosnej; zob. 'truwerzy, 'minne-
sangerzy.
Tmmsclieit (niem.) — zob. 'tromba
marina.
truwerzy (fr. trouueres, od lrouver =
szukać, znaleźć) — poeci, a zarazem
kompozytorzy i śpiewacy działający w
pn. Francji w XI i XII w.; działalność
ich zbliżona jest w charakterze do
działalności 'trubadurów, z tą różnicą,
że truwerzy pochodzili zarówno z
środowisk rycerskich, jak i
mieszczańskich, pieśni ich zaś mają
budowę bardziej prostą i oparte są
często na folklorze ludowym.
tryb — typ 'skali, 'gamy lub 'tonacji,
np. 'durowy lub 'molowy.
trychord (z gr. trichordos = o trzech
strunach, od trę = trzy, c/iorde =
struna) — następstwo trzech kolejnych
dźwięków skali tworzących interwał
tercji; zob. 'tetrachord, 'pentachord,
'heksachord, 'hepta-chord.
tryl (wł. irillo) — typ ozdobnika
polegający na szybkiej i wielokrotnej
zamianie dźwięku, do którego się
odnosi, z jego sąsiednim górnym
oddalonym o małą lub wielką se-
kundę; znak trylu: tr, jr4»»~»»
umieszcza się nad nutą, przy czym w
wykonaniu uwzględnia się zaznaczone
ewentualnie znaki chromatyczne
(przykł. a); tryl kończy się często
*obiegnikiem, który zaznacza się za
pomocą drobnych nut (przykł. b); tryl
łańcuchowy polega na łączeniu z sobą
trylów odnoszących się do
następujących po sobie dźwięków
różnej, najczęściej stopniowo zmie-
niającej się wysokości (przykł. c).
207

wykonanie
wykonanie
wykonanie
pisownia
pisownia
pisownia
albo
tryton (lać. średn. trilonus = złożony z
trzech tonów; z gr. Irtlonos) — odległość
równa trzem całym tonom, którą
tworzy interwał 'kwarty zwiększonej
(np. c-fis); uwzględniając zamianę
enharmoniczną, terminem tym określa
się często również przewrót kwarty
zwiększonej, a więc kwintę zmniejszoną,
np. fis-c1; zob.
*diabolus in musica, * rn i conira fa.
trzydziestodwójka j! — 'wartość
rytmiczna dźwięku, którego czas
trwania jest równy połowie czasu
trwania 'szesnastki, A óse mki, |
ćwierćnuty, i półnuty, i całej nuty;
trzydziestodwójkowa pauza — pauza
tej samej wartości.
trzykreślna oktawa — zob. *oktawa,
* nazwy dźwięków.
t.s. skr. zam. 'tasto solo.
tuba (wł. tuba) — 1. tuba basowa —
jeden z największych instrumentów tubafon — instrument perkusyjny
dętych blaszanych w orkiestrze sym- zbliżony budową do 'ksylofonu; skła-
fonicznej, należący do rodziny *bug-
lehornów lub *sakshornów; posiada
cztery wentyle i bardzo niską skalę:
208
Ei — d ' ; tuba kontrabasowa jest
odmianą o skali jeszcze niższej (o
oktawę) od tuby basowej; zob.
*eufonium, 'helikon, 'suzafon. 2. tuby
wagnerowskie (tenorowa i basowa) —
niskobrzmiące instrumenty dęte,
łatwiejsze w zadęciu od tuby basowej, o
barwie szlachetnej, zbliżonej do barwy
*rogu; tubę stosowali w swej
twórczości Wagner, A. Bruck-ner.
tuba
da się z różnie nastrojonych rurek
metalowych, uderzanych pałeczkami.
tubmaryna zob. *tromba marina.
tumultuoso (wł.) —
hałaśliwie, burzliwie; określenie
wykonawcze.
tusz (niem. Tusch; z fr. iouche) —
uroczysta krótka fanfara, wykonywana
przez orkiestrę na instrumentach
dętych i perkusyjnych.
tutta, l.mn. tutte (wł. cała, całe,
wszystkie; tutto - cały) — tulla la /orzą
— z całą siłą; określenie dyna-miczno-
wykonawcze; tutte le corde (wł.
wszystkie struny) — zob. *corda.
tutti (wł., 1. mn. od *tulto = wszystek,
cały; zob. 'lulla) — 1. także ripieni
albo concerlo — zespół orkiestry
u.c. — skr. zam. *una corda.
ucho — organ słuchu; części ucha: a)
ucho zewnętrzne (pofałdowana
małżowina, na którą padają fale głosowe
U
i dostają się do zewnętrznego przewodu
słuchowego zakończonego błoną
bębenkową); b) ucho środkowe (zespół
kosteczek: młoteczek, kowadełko i
strzemiączko, które przejmują drgania
błony bębenkowej i przekazują do ucha
wewnętrznego); c) ucho wewnętrzne
(tzw. błędnik, w którym znajduje się
m.in. ślimak; W ślimaku zachodzi proces
przekazywania drgań włóknom
nerwowym, odprowadzającym je do
mózgu); mechanizm słyszenia jest
przedmiotem wielu nie
przekonywających osta-
H — Słowniczek muzyczny
w *concerto grosso. 2. partia orkiestry
wykonywana w czasie pauzowania
solisty w koncertach i innych utwo-
rach przeznaczonych dla solisty i or-
kiestry, 3. udział wszystkich wyko-
nawców w określonym dla danego
utworu zespole orkiestrowym.
tivo-step (wym. tu step; ang., dosł.:
dwukrok) — taniec amerykańskiego
pochodzenia, w takcie parzystym,
podobny do fokstrota; zob. *one--step,
*paso dobie.
tympanon (łac.; z gr. tympanum) —
antyczny bęben obciągnięty skórą
baranią lub pergaminem.
tyrolionne {wym. tyrolien; fr., domyślne
dance — tyrolski taniec) — taniec
tyrolski, tj. "lendler w takcie J, w
tempie szybkim.
tecznie hipotez (Helmholtz, Bekesy i
in.).
ukośne brzmienie — w strukturze
harmonicznej zjawisko powtórzenia
dźwięku składowego jednego akordu w
akordzie bezpośrednio po nim
następującym, ale w postaci chroma-
tycznej zmienionej i w innym głosie;
ukośne brzmienie jest w zasadzie
niedozwolone w harmonii klasycznej
(przykł. a ), dopuszczalne jedynie w
uzasadnionych wypadkach (przykł. b),
np. w modulacji, a) l l Ł)
«J t.
209
ukryte oktawy, kwinty — niedozwo-
lony w klasycznej harmonii postęp
głosów polegający na osiąganiu współ-
brzmienia interwału oktawy lub kwinty
(a także unisonu, duode-cymy it p.)
ruchem prostym dwóch głosów z
dowolnego interwału (przykł a ); ukryte
oktawy lub kwinty są dozwolone, gdy
jeden z głosów postępuje ruchem
łącznym — dia-tonicznie (przykł. b).
ultradźwięki (z łac. ultra = poza, z
tamtej strony) — dźwięki niesłyszalne,
wywołane przez drgania o czę-
stotliwości przekraczającej tzw. górną
granicę słyszalności, tj. mniej więcej
powyżej 20000 drgań na sęk.
un, una (wł.) — jeden, jedna; una
corda lub ad una corda (jedna struna)
— zob. 'corda; un poco — trochę, np.
un poco pifi mosso — trochę szybciej.
undecyma (z łac. undecimus = jede-
nasty) — odległość, czyli "interwał,
między dwoma dźwiękami, z których
wyższy jest jedenastym stopniem w
stosunku do niższego i notowany jest
na jedenastym miejscu w układzie
pięcioliniowym, licząc kolejne pola i
linie, w stosunku do niższego, np. cl-
/a; undecyma jest sumą interwałów
oktawy i kwarty.
undecymowy akord, czyli sześcio-
dźwlęk undecymowy — akord złożony
z sześciu dźwięków leżących w odle-
głościach tercji nad sobą; traktowany
może być raczej jako "mikstura, tj.
współbrzmienie dwóch różnych akor-
dów, np. c-e-g-h-d-f — c-e-g +g-h-d-f.
imlson (wł. unisono; łac. unisonus, dosł.:
równobrzmiący) — współ-
210
brzmienie (a nie interwał!) co najmniej
dwóch równych co do wysokości
dźwięków; gra lub śpiew w uni-sonie
lub unisono oznacza wykonywanie tej
samej melodii przez różne głosy lub
instrumenty w interwale prymy czystej,
ale także i w interwale oktawy, dwóch
oktaw itp.; zob. też *unisono.
unisono (wł.) — *unison; ali unisono —
gra w unisonie; termin party-turowy:
a) oznacza, że dwa instrumenty
wykonujące z reguły odrębne partie,
np. flet I i flet II, mają wykonywać
jedną wspólną partię; b) kasuje
rozdzielenie partii w grupie
instrumentów o wielokrotnej obsadzie,
np. skrzypce I, które podzielone
zostały uprzednio na dwie lub trzy
odrębne partie (*divisi, "a due,
*a trę).
uuisonus (łac. jednodźwiękowy) —
nazwa interwału prymy czystej w mu-
zyce średniowiecznej.
ustnik — część instrumentu dętego,
którą grający wkłada do ust lub
przykłada do ust; w ustnikach instru-
mentów stroikowych znajdują się
stroiki; flet nie posiada ustnika; ustnik
w instrumentach dętych blaszanych
ma kształt lejkowaty; grający przykłada
go do ust, przy czym jego wargi
spełniają rolę podwójnego
*stroika.
ut — J. pierwotna, nie używana już
obecnie nazwa solmizacyjna dźwięku
c, zastąpiona w XVII w. przez znacznie
dźwięczniejszą sylabę do; zob. "solmi-
zacja. 2. (wł.) — jak; ul supra — jak
poprzednio; uwaga w piśmie nutowym
odnosząca się do zachowania
poprzednio zaleconego sposobu
wykonania np. z zakresu 'artykulacji,
*dynamiki, "frazowania, "palcowania;
zob. "simile, *segue.
uwertura (fr. ouuerture = otwarcie,
rozpoczęcie) — utwór orkiestrowy
wykonywany przed rozpoczęciem dzieła
sceniczno-rnuzycznego, np. opery,
baletu, operetki, oparty zazwyczaj na
jego materiale tematycznym; uwertura
powstała w XVII w. we Włoszech i we
Francji; trzyczęściowa
V
V — skr. zam. *uioiino> 'uolta, *versus w
muzyce średniowiecznej.
Va fub Via — skr. partyturowy zam.
uiola (wł. *altówka).
valse (wym. wals; fr. ) — *walc.
var. (wł.) — skr. od *uariaziorie.
yariazione (wym. wariacjone; wł.; skr.
var.) — "wariacja; t e ma con uariazioni
— temat z wariacjami.
Vc. — skr. partyturowy zam. uiolon-
cello, uioloncelli (wł. "wiolonczela).
velocc (wym. welocze; wł.) lub con
uelocita — lotnie, w szybkim tempie;
określenie agogiczno-wykonawcze;
uelocissimo — bardzo szybko.
versus (łac.) — wiersz; termin stosowany
w średniowiecznej muzyce na oznaczenie
wiersza (wersetu), psalmu, pieśni,
tekstu.
Tibraloiio (wł.) — 'wibrafon.
vibralo lu b vibrando (wł.) — drżąco;
określenie 'wibracji palcowej w grze
na instrumentach strunowych z gry-
fem lub częściej — określenie niepo-
żądanej wibracji głosu w śpiewie.
14*
jej budowa wpłynęła w dużym stopniu
na powstanie "formy sonatowej w
okresie klasycznym; uwertura kon-
certowa, często o programowym tytule,
jest samodzielnym utworem na
orkiestrę symfoniczną, np. Egmont L. v.
Beethovena, Bajka S. Moniuszki.
vide (łac. zobacz) — określenie
stosowane często w partyturach utwo-
rów symfonicznych, zezwalające wy-
konawcy na opuszczenie części utworu
ograniczonej sylabami VI — DE.
vielle (wym. wiel; fr.) — "fidel.
vi«oroso (wym. wigorozo; wł.) lub con
vig'>re, albo uigorosamente — z siłą,
energicznie; określenie wykonawcze.
villancico (wym. wiliansiko; hiszp., od
villano = wiejski) — 1. hiszpańska
pieśń trzy- lub czterogłosowa, utrzy-
mana w tecłinice "nuta przeciw nucie
z XV—XVI w.; zbiory tych pieśni
zawarte są w cancioneros. 2. od XVI w.
— pieśń na głos solo z akom-
paniamentem lutni. 3. w XVII—
XVII I w. termin ten oznaczał kantatę
kościelną na chór, głosy solowe i
orkiestrę.
Tillanella lub villanesea (wł.. dosł.:
wiejska pieśń) — pieśń neapolitańska
z XVI w. o lekkim, wesołym charak-
terze, stanowiąca przeciwieństwo kun-
sztownego i poważnego "madrygału;
zbudowana była w technice homo-
fonicznej nota contra notam, w trzy-
głosowych konsonansowych akordach;
do odmian uillanelli należy maschera-la,
moresca i in.
211
vlna (hind.) — starohinduski instru-
ment strunowy szarpany z gryfem.
yiola (wł.) — 1. 'altówka. 2. termin ten
w XVI i XVII w. oznaczał szereg
różnych instrumentów smyczkowych:
viola da braccio (ramienna, tj.
trzymana przy ramieniu), viola da
gamba (kolanowa, tj. trzymana przy
nodze, podobnie jak współczesna
wiolonczela), uiola d'amore (altówka
miłosna), vinla pomposa (rodzaj małej
wiolonczeli z pięcioma strunami: C, G,
d, a, c1) i in.
Tioletta (wł., zdrobn. od viola) — mała
wiola; nazwa niektórych strunowych
instrumentów smyczkowych w XVI
w.; w XVII i XVIII w. nazwa 'altówki;
uiolelta piccola — skrzypce; violelta
marina — 'viola d'amore.
Tlollno (wł.; skr. Vno, 1. mn. Vni) —
1. 'skrzypce. 2. głos wargowy malej
menzury w manuale organów 2-, 4-i
8-stopowy.
vtoloncello (wł.; skr. Vc) — 'wiolon-
czela.
yiolone (wł.) — 1. wielkie skrzypce,
tj. 'kontrabas. 2. w organach — głos
wargowy, pedałowy, małej menzury.
Vtottiego smyczek (G. B. Viotti, 1753—
1824) — rodzaj artykulacji smyczkowej
(zob. 'smyczkowanie), wykonywanej w
szybkim tempie zmiennym ruchem
smyczka po dwa dźwięki,- z których
pierwszy jest lekki, nie akcentowany,
drugi silniejszy, akcentowany:
J J J J J J J J
212
virelal (wym. wirele; fr.) lub chanson
balladę — popularny typ średniowie-
cznej francuskiej poezji i muzyki z
refrenem.
virga (lać., dosł.: gałązka, pręt) — znak
kreski; element podstawowy obok
"kropki (*punctum) neuma-tycznej
średniowiecznej notacji muzycznej;
zob. *neumy.
Tirglnal (wym. wOrdżinel; ang., z lać.
virginalis = dziewiczy, panieński) —
rozpowszechniony w XVI i XVII w.
w Anglii instrument strunowo-klawi-
szowy, odmiana *cembala.
vivace (wym. wiwacze; wł.) — z oży-
wieniem; określenie szybkiego tempa
mniej szybkiego niż 'presjo; zob. *vivo,
*allegro; stosowane są często określenia
połączone, np. allegro vi-vace. —
ruchliwie i żywo.
vlvo (w!.) — żywo; określenie wyko-
nawcze oznaczające szybkie, żywe
tempo; podobnie jak *vivace, mniej
szybkie niż *presto.
Via, 1. mn. Vle (wł.) — skr. party-
turowy zam. *viola, viole (zob.
'altówka).
Vno, 1. mn. Viii — skr. partyturowy
zam. *violino, violini (wł. 'skrzypce).
voce (wym. wocze; wł.) — 'głos; voce
di pello — głos (rejestr) piersiowy;
uoce di tesła — glos (rejestr)
głowowy, tj. 'falset; uoce piena —
pełnym głosem.
Tolta (wł. zwrot jednorazowy; czase m
stosowany skrót V-a) — oznaczenie
pierwszego (prima uolta] lub drugiego
(seconda volta] zakończenia
powtarzanego odcinka w utworze (zob.
'repetycja); w nutach oznacza
się klamerką z cyfrą 1. (pierwsze
zakończenie) lub 2. (drugie zakoń-
czenie); znak repetycji umieszcza się
po pierwszej volcie; przy powtórnym
wykonaniu zamiast opuszczonej pier-
wszej volty wykonuje się od razu drugą;
trę uolte — trzy razy; ullima uolta —
zakończenie przy ostatnim
powtórzeniu; zob. 'repetycja.
Vorspiel (wym. forszpil; niem.) —
przygrywka; zob. 'przygrywka cho-
rałowa.
TOX (wym. woks; 1. mn. uoces; łac.) —
głos; vox principalis — 'cantus firmus w
średniowiecznym 'organum; vox
organalis — drugi głos dokompono-
UJ
naganci (łac. uaganles; 1. pojed. va-gans
= włóczący się) — średniowieczni
wędrowni muzykanci i śpiewacy; zob.
'rybałt, 'igrzec, 'skomo-roch.
wagnerowski akord — zob. 'tristano-
wski akord.
walc (niem. Walzcr, od walzen =
walcować, tańczyć walca) — taniec
towarzyski w tempie umiarkowanie
szybkim, w takcie J; powstał z po-
czątkiem XIX w. z lendlera, ludowego
tańca austriackiego; zyskał szczególną
popularność w drugiej połowie XIX w.,
w okresie rozkwitu operetki
wiedeńskiej, jako słynny
walc
wiedeński (J. Lanner, J. Strauss, F.
Lehar i in.); stosowany jest również w
postaci stylizowanej (F. Chopin, F. Liszt,
P. Czajkowski, M. Ravel); w Rosji
walc wiedeński przybrał
wywany w organum średniowiecznym
do vox principalis; voces aeguales —
głosy równe; uoces albo voces musi-
cales — średniowieczna nazwa sylab
solmizacyjnych; vox angelica lub vox
coeleslis (głos anielski lub dosł. nie-
biański) — głos manuałowy 4- i 8-sto-
powy w organach o charakterysty-
cznym tremolującym brzmieniu; vox
htanana (głos ludzki) — głos manua-
łowy w organach, również o wibru-
jącym brzmieniu, naśladujący barwę
głosu ludzkiego.
yuoto (wł.) — pusty, bezdźwięczny;
określenie wykonawcze; uuola lub
corda vuola (pusta struna) — zob.
'corda.
charakter sentymentalny, minorowy
(tzw. walc rosyjski); walc angielski,
walc boston (walc powolny) jest formą
muzyki tanecznej, od czasu I wojny
światowej stal się bardzo popularny
jako taniec towarzyski.
waltornia (z niem. Waldhorn) — 'róg.
wargowa piszczałka, szczelinowa lub
labialna — piszczałka, w której dźwięk
powstaje przez tarcie strumienia
powietrza o ostrą krawędź jej otworu;
na zasadzie piszczałek wargowych
działa znaczna część piszczałek w
organach oraz flety: flet podłużny,
najprymitywniejszy, (tworzy go zwykła
rurka), flet dziób-kowy z ustnikiem w
kształcie dziobu — jak w 'fujarce
ludowej, flet poprzeczny — z otwore m
bocznym do zadęcia — zob. 'flet.
213
wariacje (z łac. uarialio = zmienność,
zmienianie; skr. var.) — ściśle temat z
wariacjami (wł. tema con uaria-zioni) —
utwór składający się z wyrazistego
tematu oraz z kilku (do kilkudziesięciu)
odcinków (t.j. wariacji), w których
cały temat lub tylko jego motywy
ulegają różnym przemianom; w r. 1956 międzynarodowego 'festi walu
wariacjach ornamentalnych i muzyki współczesnej (wrzesień —
figuracyjnych zmiany polegają na
ozdabianiu powtarzanego w każdej
wariacji tematu przez figury orna-
mentacyjne, rozdrabnianie wartości
rytmicznych, pasaże itd., natomiast w
tzw. wariacjach charakterystycznych —
zmiany obejmują melodię, harmonię,
rytm i dotyczą tylko pewnych
motywów tematu; początki techniki
wariacyjnej sięgają XVI w. (szkoła
wirginalistów); spotyka się ją np. w
'suitach; oprócz wariacji chorałowych,
polifonicznych, polegających na
wariacyjnym opracowaniu chorału, do
wariacji zaliczyć można formy oparte
na basso osti-nato: *ground, *folia,
'chaconne, *passacaglia; zob. też
'double, *agre-
t a b e l a w a r t o ś c i
r y t m i c z n y c h
nazwa wartości
rytmicznej nuty: znak:
cała nuta
a półnutowa
półnuty
*J
ćwierćmity
ósemkowo
ósemki
szesnastki
trzydziestodwójki
sześćdziesięcioczwórki
214
ments; temat z wariacjami może być
utworem samodzielnym (J. S. Bach, L.
v. Beethoven) lub też jako część formy
cyklicznej, np. cyklu 'sonatowego.
Warszawska Jesień — nazwa odby-
wającego się corocznie w Warszawie od
październik).
wartość rytmiczna (zob. 'rytm) — 1.
względna długość czasu trwania dźwięku
l ub pauzy w zależności od podziału
metrycznego i tempa; w muzyce
tradycyjnej przyjęty jest podział
metryczny dwójkowy, tzn. czas trwania
jednej wartości rytmicznej jest
dwukrotnie dłuższy od czasu trwania
najbliższej wartości mniejszej; nazwa
wartości wskazuje, jaką ta wartość
stanowi część wartości podstawowej,
którą jest cała nuta; istnieje także
możliwość podziału wartości rytmicznej
na trzy mniejsze, np.:
(zob. * kropka), lub
nazwa wartości
rytmicznej pauzy: znak:
całonutowa -w-
ćwierćnutowa
j.- m
szesnastkowa S z głównych lub bocznych kanałów do
trzydziestodwójkowa 3 *Sperruenlil = wentyl za-
sześćdziesięcioczwórkowa «jf
na 5, 1, 9 itp. wartości mniejszych
przez zastosowanie 'trioli, 'kwintoli,
'sekstoli, 'septoli itd. 2. znak graficzny
określający czas trwania dźwięku lub
pauzy, proporcjonalnie do czasu
trwania innych dźwięków lub pauz i
ściśle zależnie od tempa (zob. wyżej);
czasem pojawiają się jeszcze
drobniejsze wartości, np. stodwudzie-
stoósemka, tj. nuta z pięciokrotną
chorągiewką, lub pięć razy wiązana;
jedna cała nuta ma wartość dwóch
póinut, czterech ćwierćnut, ośmiu
ósemek, szesnastu szesnastek itd.; to
samo odnosi się do pauz.
wenecka szkoła — tw7órczość kom-
pozytorów włoskich w Wenecji XVI i
pocz. XVII w., charakteryzująca się
wprowadzeniem techniki *poli-
chóralnej, wykształceniem nowych
form, np. 'madrygału 5-głosowego a
cappella i 'ricercaru, swobodniejszym
niż dotychczas prowadzeniem głosów
(chromatyka); do najwybitniejszych
przedstawicieli należą: A. Willaert, C.
de Rore, A. Gabrieli.
wentyl (z łac. średn. uenlile, od uetitus =
wiatr) — urządzenie zamykające i
otwierające przepust powietrza do a)
'krąglików w instrumentach dętych
blaszanych, obsługiwane trzema
palcami prawej ręki; zob. też 'piston
(1); system trzech wentyli umożliwia
przy tym samym zadęciu uzyskanie
dźwięków niższych o l, 2, 3 półtony
(przy kolejnym naciskaniu
pojedynczych wentyli) lub o 4, 3 i G
półtonów (przy włączaniu
kombinowanym); b) dodatkowej rurki
w puzonie" powodującej obniżenie jego
stroju o kwartę (tzw. wentyl kwartowy);
grający obsługuje wentyl za pomocą
sznurka założonego na wielki palec; c)
wiatrownic organów (niem.
mykający); wentyl ten wprowadzony
został w XVI w. w celu likwidacji
brzmienia instrumentu pu zdjęciu ręki z
klawiatury.
werbel (niem. Wirbel, od wirbeln =
szybko kręcić, obracać), czyli ma/y
bęben — zob. 'bęben.
weryzm (wł. uerismo = realizm; — styl
włoskich kompozytorów z końca XIX
w., będący odpowiednikiem w muzyce
(w operze) naturalistycznej twórczości
literackiej Zoli, Flauberta, Ibsena i in.
(R. Leoncavallo, P. Mas-cagni, G.
Puccini).
węzeł — punkt lub punkty drgającego
ciała nie biorące udziału w drganiu; np.
w drgającej strunie, w drgającym słupie
powietrza; odległość dwóch sąsiednich
węzłów równa jest połowie długości
'fali; w wypadku drgających ciał
płaskich i bryłowatych (błony, płyty,
sztaby, rury) można mówić o l i ni ac h
węzłowych.
wiązadła ijlosowe — d\va sprężyste fałdy
mięśniowe tworzące w krtani szczelinę i
odgrywające rolę podwójnego "stroika
w aparacie głosowym.
wiązania nut — grube kreski poziome
lu b ukośne łączące metryczne grupy
nut o wartościach mniejszych od
ćwierćnuty;
ósemki
(raz wiązane)
szesnastki l l i—i
(d wa razy wiązane) J • J J
trzydziestodwójki (trzy
razy wiązane)
sześćdziesięcioczwórki
(c z t e ry razy wiązane)
zamiast wiązań używa się chorągiewek,
które stosuje się na ogół w mu-
215
zyce wokalnej, gdy na jedną zgłoskę
tekstu przypada jeden dźwięk; wią-
zane bywają tylko takie grupy nut.
którym odpowiada jedna zgłoska
tekstu.
wibracja (z lać. vibralio = drżenie) —
rodzaj dźwięku wywołanego przez
szybkozmienne niewielkie odchylenia
od jego wysokości; uzyskuje się w ten
sposób charakterystyczny efekt drżą-
cego brzmienia; wibracja jest nie-
odzownym elementem techniki gry na
instrumentach smyczkowych; uzy-
skiwana za pomocą drżących ruchów
palców naciskających na struny,
powoduje soczystą i pełną kolory-
stycznie, szlachetną barwę dźwięku;
można ją również uzyskać w śpiewie,
przy czym zbyt silna i nieopanowana
wibracja głosu jest wadą; zob. *tre-
molo, 'tremolando; charakterystyczny
dźwięk wibrujący posiada 'wibrafon,
"akordeon, oraz szereg głosów w
'organach; zob. też *frullato, "yibrato.
włbrafou (wł. uibrafono', z łac. vi-brare
= drgać, i gr. phont = dźwięk) —
instrument perkusyjny o określonej
wysokości dźwięku, posiadający skalę
dwóch oktaw ( c 1 -/ ' }, przy czym barwa
brzmienia, charakterystyczna,
wibrująca, zbliżona jest do 'dzwon-
ków; instrument składa się z cienkich
płytek metalowych, zaopatrzonych w
rury rezonansowe i umieszczonych na
poziomej ramie; dźwięki wydobywane
pałeczkami, wzmocnione
wibrafon
216
są przez rury rezonansowe; wiatraczki
wmontowane nad rurami i napędzane
specjalnym motorkiem, wywołują wi-
brujące brzmienie.
widełki strojowe (błędna nazwa „ wi-
dełki stroikowe" pochodzi z niewła-
ściwego tłumaczenia terminu niem.
Stimmgabel} lub kamerton — wzorzec
'stroju; mały instrument o kształcie
litery U; tworzy go zgięta sztabka
wsparta na nóżce; służy jako przyrząd
do sprawdzania i regulowania stroju
instrumentów muzycznych; uderzony,
wydaje dźwięk a1 (a raz-kreślne) o
częstotliwości 440 drgań na sęk. (wg
konwencji międzynarodowej z r. 1939).
widmo dźwięku — wynik analizy (np.
w postaci wykresu) dźwięku,
pozwalający na ścisłe określenie
wielkości, ilości i natężenia tonów
składowych w zjawisku głosowym, np.
w dźwięku.
wiedeńscy klasycy — grupa kompozy-
torów działających w Wiedniu na
przełomie XVIII i XIX w. reprezen-
tujących styl klasyczny w muzyce;
należą tu w pierwszym rzędzie: W. A.
Mozart, J. Haydn i L. v. Beet-hoven.
wielka, wielki — przymiotnik stoso-
wany do bliższego określenia niektó-
rych pojęć muzycznych, np.: 1. wielki
bęben — zob. 'bęben. 2. wielki flet —
zob. 'flet. 3. wielkie sekundy, tercje,
seksty, septymy — zob. 'interwał. 4.
wielka oktawa — zob. 'oktawa,
"klawiatura. 5. wielka orkiestra sym-
foniczna — zob. orkiestra 'symfo-
niczna. 6. wielki trójdźwięk — trój-
dźwięk 'durowy.
wieloglosowość — 'polifonia; oba
terminy mają zasadniczo znaczenie
synonimiczne, w praktyce jednak
termin polifonia stosuje się na okreś-
lenie techniki linearnej, kontrapunk-
tycznej, podczas gdy wielogłosowość
ma raczej znaczenie szersze (np. układ
harmoniczny czterogłosowy); pierwo-
tne formy wielogłosowości (dwugłoso-
wości początkowo) polegały na para-
lelizmie głosów, 'heterofonii, zasto-
sowaniu 'burdonu; w ciągu średnio-
wiecza rozwija się następnie technika
imitacyjna kontrapunktyczna i homo-
foniczna.
wiola {wł. *viola] skr. Va) — 1. *viola.
2. 'altówka.
wlolln (z wł. uiolino «= skrzypce) —
górna część muzycznej 'skali dźwię-
kowej, obejmująca w przybliżeniu
skalę dźwiękową skrzypiec oraz dźwięki
wyższe; w fortepianie — górna połowa
skali (mniej więcej) obsługiwana na
klawiaturze prawą ręką.
wiolonczela (wł. uioloncello, zdrobn. od
uiolone = duża wiola; skr. Vc.), czyli
czelo — instrument smyczkowy, o
wiele większy niż skrzypce; powstał w
XVI w. z odmiany wioli; cztery struny,
strojone w kwintach o oktawę niżej niż
w 'altówce: C, G, d, a, umożliwiają
osiągnięcie skali prawie
wiolonczela
czterech oktaw (C-a !); na wiolonczeli
gra się w pozycji siedzącej, opierając o
podłogę instrument trzymany między
kolanami; barwa dźwięku soczysta,
bardzo śpiewna; wiolonczela nie tylko
wchodzi w skład orkiestr smyczkowych
i symfonicznych w wielokrotnej
obsadzie oraz zespołó w kameralnych,
lecz jest również cenionym
instrumentem solowym.
wirtuoz (z wł. uirfuoso, fr. uirluose) —
w odniesieniu do wykona wst wa mu-
zycznego — arlysta-wykonawca wła-
dający biegle, w sposób mistrzowski,
techniką odtwórczą; szczególnie w od-
niesieniu do instrumentalistów; stąd:
wirtuozostwo, wirtuozeria — mis-
trzowskie opanowanie techniki od-
twórczej; utwór wirtuozowski — ut-
wór wymagający dużej techniki od-
twórczej.
wodewil (fr. uaudeuille) — wesoły, lekki
utwór sceniczny o treści komicznej l u b
satyrycznej, z ilustracją muzyczną i
piosenkami.
wokalistyka (nowołac. vocalis — gło-
sowy, należący do głosu) — sztuka
śpiewacza w najszerszym pojęciu.
wokaliza (z fr. uocalise) — melodia na
głos bez tekstu, napisana zwykle dla
uczących się śpiewu jako ćwiczenie
rozwijające technikę wokalną; polega
na śpiewaniu różnych samogłosek lub
pewnych sylab; wokaliza może mieć
postać krótkiej frazy melodycznej, np.
opartej na rozłożonym trójdźwięku,
którą śpiewak wykonuje na
progresywnie zmieniającej się wy-
sokości.
wokalna muzyka (z nowołac. uoca-lis =
głosowy) — muzyka przeznaczona do
śpiewu, zaopatrzona w tekst słowny,
którego ilustracją jest śpie-
217
wana melodia; tekst nadaje muzyce
wokalnej właściwości programowe (zob.
muzyka *programowa) przez co
oddziałuje ona bardziej wyraziście niż
muzyka 'instrumentalna; do muzyki
wokalnej należą wszelkie pieśni i
utwory na głos solo, na głos solo z
towarzyszeniem instrumentalnym
(muzyka wokalno-instrumen-talna),
utwory na chór oraz kameralne zespoły
śpiewacze ('duety, 'tercety, 'kwartety
itd.)
wprowadzający akord — akord wy-
stępujący w 'modulacji harmonicznej,
graniczący z tonacją wyjściową i
docelową; posiada w obu tonacjach
inną funkcję harmoniczną, przy czym
w modulacji diatonicznej jest to akord
pojawiający się w postaci naturalnej w
obu tonacjach, w modulacji
chromatycznej jest to przeważnie akord
alterowany, w enharmonicznej zaś
może być różny, lecz zastosowana w
nim bywa zmiana enharmoniczna.
współbrzmienie — element konstrukcji
muzycznej polegający na równo-
czesnym pojawieniu się co najmniej
dwóch dźwięków; w najprostszej
postaci pojawił się, rzecz jasna, rów-
nocześnie z powstaniem 'wielogłoso-
wości; rozróżniamy współbrzmienia
akordowe (harmoniczne) i nieakordo-
we (kontrapunktyczne), chociaż te
drugie mogą mieć postać współbrzmień
harmonicznych; 'unison traktować
należy jako pewien rodzaj
współbrzmienia, a nie jako interwal
prymy czystej (lub w pewnych wy-
padkach oktawy).
wtrącona dominanta, a także wstawiona
dominanta l ub poboczna dominanta —
akord użyty w jakiejś tonacji,
funkcjonujący jako dominanta
odniesiona nie do toniki. lecz do
któregokolwiek innego stopnia skali;
218
np. w tonacji C-dur akordem domi-
nantowym do subdominanty będzie np.
trójdźwięk c-e-g (toniczny); ale
dominantą wtrąconą do dominanty
będzie trójdźwiek d-fls-a, czyli trój-
dźwięk występujący już z tonacji przez
podwyższenie dźwięku f na fis;
wtrącone dominanty mają ważne
znaczenie modulacyjne.
Wurlltzera organy — zob. 'organy.
wyciąg fortepianowy — opracowanie
utworu orkiestrowego lub orkiestro-
wo-wokalnego (np. opery) w układzie
na fortepian; wyciąg fortepianowy
służy do łatwiejszego poznawania
dzieła symfonicznego czy operowego,
a także do ćwiczeń i prób dla śpiewa-
ków operowych, operetkowych itp.
wydawnictwa muzyczne — działalność
ich rozpoczyna się i stopniowo
rozpowszechnia po wynalazku *druku
muzycznego; do najbardziej znanych
współczesnych wydawnictw europejskich
należą: w Anglii — Boosey & Hawkes
(Londyn), Oxford University Press
(Londyn); w Austrii — Uniyersal Edition
AG (Wiedeń); w Czechach — Supraphon
(Praga); we Francji — Durami & Cię
(Paryż), Max Eschig (Paryż), A. Leduc et
Cię (Paryż); w Danii — Wilhelm Hansen
(Kopenhaga); w Niemczech — Deutscher
Yerlag fur Musik (Lipsk), Breitkopf &
Hartel (Lipsk i Wiesbaden), Edition Peters
(Lipsk i Frankfurt nad Me-nem), Barenreiter
— Yerlag (Berlin i Kassel), Bote & Bock
(Berlin), G. Henie (Monachium), B. Schotts
Sóhne (Moguncja); na Węgrzech — Editio
Musica Budapest; we Włoszech — G.
Ricordi Co (Mediolan); w Rosji —
Izdatielstwo Muzyka (Moskwa); w Polsce
— Polskie Wydawnictwo Muzyczne
(Kraków).
wymyk (ang. escapem,ent.) — dźwignia częstotliwości drgań jego źródła; im większa
repetycyjna w mechanizmie klawiszowym jest częstotliwość, tym wyższy jest dźwięk;
fortepianu; wynalezienie tzw. podwójnego bezwzględną wysokość dźwięku, mierzoną
wymyku przez francuskiego fabrykanta ilością drgań na sekundę, określają *nazwy
fortepianów, Erarda U821). umożliwiło dźwięków; wysokość względna uzależniona
szybką repetycję klawiszową i wpłynęło na jest od wysokości innych sąsiednich
rozwój techniki pianistycznej. dźwięków.
wysokość dźwiąku — jedna z głównych względny słuch — zob. *słuch.
cech *dźwięku, która zależy od
xilofono (wł.) — skr. Xlf. fon.
•ksylo-
X
zadeele — wydobycie dźwięku
z instrumentu dętego przez wprowa-
dzenie do piszczałki sprężonego po-
wietrza za pośrednictwem aparatu
wydechowego, drogą przez usta i
'ustnik; w instrumentach drewnianych
zadęcie powoduje drgania stroika
(pojedynczego lub podwójnego), w
instrumentach blaszanych drgają wargi,
odgrywające rolę podwójnego stroika;
regulatorem dopływu powietrza do
piszczałki w obu wypadkach jest
język; grający wymawiając w czasie
zadęcia spółgłoski; t-k-t-k... lub t-k, t-
k-t, uzyskuje na instrumentach
drewnianych tzw. podwójne względnie
potrójne 'staccato; na blaszanych
uzyskuje je przez wymawianie
napiętych wargach; zob. też 'prze-dęcie.
spółgłoski t-t-t-t... przy silnie
zagadkowy kanon — 'ka n on wokalny
zanotowany jednogłosowo; jego wy-
konawcy mają odgadnąć, w którym
miejscu i w j aki m interwale mają
wchodzić kolejne głosy.
zagłuszanie — zjawisko niesłyszal-ności
mniej głośnego z np. dwóch
współbrzmiących dźwięków; zjawisko
to polega na tym, że 'próg słyszalności
podnosi się przy obecności dźwięku
przeszkadzającego.
ZAIKS — Stowarzyszenie Autorów
Polskich (skr. dawniejszej nazwy:
Związek Autorów i Kompozytorów
219
Scen Polskich) — zrzeszające litera-
tów, kompozytorów i plastyków;
głównym celem Stowarzyszenia jest
ochrona praw autorskich członków
zarówno w kraju, jak i zagranicą,
następnie ściąganie repartycji i ich
sprawiedliwy rozdział oraz świadczenia
socjalne dla członków i ich rodzin.
Z AKR — skr. zam. Związek Artystów i
Kompozytorów Rozrywkowych; za-
łożony w r. 1957.
zamr — staroarabski instrument
drewniany dęty z podwójnym stroi-
kiem, rodzaj *szałamai.
zapateado (hiszp., od teado = wystu-
kany butem) — taniec hiszpański,
popularny w XVI w., w takcie trój-
dzielnym, np. |, z zastosowaniem
synkop, w tempie umiarkowanym,
tańczony bez akompaniamentu ka-
stanietów przez tancerza-solistę, który
rytm wystukiwał obcasami i pode-
szwa mi butów; zob. "stepowanie.
zarzuela (hiszp.) — rodzaj operetki
(zarzuela chica) albo opery (zarzuela
grandę} z mówionymi dialogami.
zasadniczy, -a, -e — 1. akord w pozycji
zasadniczej albo skrótowo akord za-
sadniczy — akord bez przewrotu, w
którym najniższym dźwiękiem jest
"podstawa akordu; 2. zasadnicza to-
nacja — tonacja utworu wskazana
najczęściej przez oznaczenia przy-
kluczowe, od której w ciągu przebiegu
muzycznego zachodzą "zboczenia mo-
dulacyjne lub przejściowe modulacje
do innych tonacji.
zasady muzyki — elementarna teoria
muzyki; podstawowy, wstępny przed-
miot teoretyczny fachowych studiów
muzycznych, nauczany w niższych
220
i średnich szkołach muzycznych;
obejmuje zasady pisma nutowego,
akustyki, podstawy rytmu i metrum,
naukę o gamach, skalach, tonacjach,
interwałach i ozdobnikach; zob. też
"nauka o muzyce.
zboczenie modulaeyjne — chwilowe
przejście do innej, często sąsiedniej
tonacji, nie utrwalone "kadencją; zob.
"modulacja.
zbójnicki — popularny, szybki taniec
góralski, w takcie parzystym (J) wy-
konywany przez grupę mężczyzn
trzymających ciupagi.
zdanie muzyczne — cząstka budowy
formalnej utworu składająca się w
klasycznej postaci często z czterech
taktów (tzw. czterotakt), tj. np. z
dwóch fraz dwutaktowych, tworząca
pewną logiczną całość wyrazową, za-
kończona nierzadko "kadencją.
zegary grające — staroświeckie zegary
zaopatrzone w mechanizm pozy-
tywkowy (zob. "pozytywka) wyko-
nujący "kuranty po wybiciu każdej
godziny lub w dowolnym momencie
po poruszeniu odpowiedniej dźwigni.
zero (0) — 1. oznacza użycie tzw.
"pustej struny na instrumentach
smyczkowych. 2. wg oznaczeń wpro-
wadzonych przez Ottingena i Rie-
manna — przed symbolem "funkcji
harmonicznej oznacza trójdźwięk mo-
lowy, np. °S = trójdźwięk molowy
zbudowany na IV stopniu. 3. w ozna-
czeniach "basu cyfrowanego oznacza
"tasto solo (wł.) — pojedyncze ude-
rzenie, tj. tylko jeden dźwięk bez
uzupełnienia akordowego. 4. znak
kółka w miejscu oznaczenia taktowego
w menzuralnym piśmie nutowym
oznaczał w dawnej muzyce "tempus
perfectum, tj. podział trójkowy
wartości rytmicznych.
zespołowa muzyka — w przeciwieństwie
do muzyki 'solistycznej — muzyka
wykonywana przez więcej niż jednego
wykonawcę, np. muzyka "kameralna,
"orkiestralna, symfoniczna.
ZKP — skr. zam. Związek Kompozy-
torów Polskich.
złamana kadencja, czyli zwodnicza
kadencja — zob. "kadencja.
złożony -a, -e — 1. złożone inter-wały
— interwały większe od oktawy
czystej, w odróżnieniu od prostych. 2.
złożone takty — takty dające się
rozdzielić na takty proste.
zmęczenie ucha — osłabienie wrażli- znaki chromatyczne — termin przyjęty
powszechnie, lecz niestety nieściśle, na
wości słuchowej na głośność (inten-
oznaczenie "znaków pod wyższeń i
sywność) zjawiska akustycznego na
obniżeń ("krzyżyki, "bemole,
skutek jego długotrwałości (np. w po-
"kasowniki); znaki te w niektórych
ciągu, w samolocie, w fabrycznej hali tylko wypadkach mają znaczenie
maszyn itp.). chromatyczne, często natomiast mają
znaczenie całkowicie dia-toniczne, gdy
zmniejszony, -a, -e — 1. przymiotnik użyte są przy dźwiękach jakiejś
określający rozmiar tych interwałów, określonej tonacji, np. w postaci
które są mniejsze o półton od "małych znaków przy kluczowych; istnienie
lub czystych; prze wrotem inter-walu terminu „znaki chromatyczne" byłoby
zmniejszonego jest zawsze in-terwał usprawiedliwione w wypadku istnienia
"zwiększony. 2. zmniejszony trójdźwięk również terminu „znaki diatoniczne",
— składa się z dwóch małych tercji w jako pojęcia przeciwstawnego.
obrębie kwinty zmniejszonej, np. c-es-
ges; występuje na VII stopniu w skali
durowej oraz na II i V I I stopniu w znaki dynamiki (zob. "dynamika) —
do najważniejszych należą:
skali molowej harmonicznej. 3.
zmniejszony septy-mowy akord, tzw.
małotercjowy — czterodź więk "piano
składający się z trzech małych tercji; P
występuje w skali "pianissimo
molowej pp
harmonicznej oraz w skali durowej
mp "mezzopiano
harmonicznej (moll-dur) na VII stopniu,
np. h-d-f-as w skali C-dur lub c-moll; mf "mezzoforle
akord ten ma funkcję dominanty i bywa
traktowany jako akord dominantowy f •fortu
no-nowy bez prymy.
ff "fortissimo
221
 'crescendo znaki podwyższeń i obniżeń — znaki
graficzne w piśmie nutowym, ozna-
*diminuendo, ' czające podwyższenie lub obniżenie
decrescendo wysokości dźwięków szeregu podsta-
wowego; należą tu: 'krzyżyk ($),
'akcent
krzyżyk podwójny ( X ), 'bemol (i>),
sf, sf% 'sforzato, 'bemol podwójny (!>i>), 'kasownik ( S) ,
'sforzando,
kasownik podwójny (fcll) i czasem
'rinforzando
jeszcze stosowane, przestarzałe ozna-
'enfiando czenia w postaci kasownika z krzy-
żykiem (l||) i kasownika z bemolem
znaki dynamiki zastępowane są często (fci>); powszechnie przyjęła się ogólna
przez określenia słowne; poza tym szereg nazwa tych znaków — 'znaki chro-
efektów dynamicznych oznacza S !Q tylko matyczne, chociaż mają one często
za pomocą określeń siownycli, gdyż znaczenie wyraźnie diatoniczne; raczej
specjalnych znaków nie posiadają. powinno się stosować termin
międzynarodowy — akcydencje; znaki
znaki frazowania — zob. *luk (2b), podwyższeń i obniżeń przyklu-czowe
'cezura; zob. 'frazowanie. (krzyżyki lub bemole), umieszczane w
ustalonej kolejności na początku każdej
znaki nutowe — zob. *nuty, 'pismo pięciolinii po znaku klucza, oznaczają
nutowe, 'wartość rytmiczna, "nazwy 'tonację utworu lub jego dłuższego
dźwięków, 'klawiatura. fragmentu; odnoszą się do wszystkich
dźwięków reprezentowanych przez
znaki ornamentacji: nuty wskazanej przez nie wysokości i
do wszystkich ich przeniesień
oktawowych; znaki podwyższeń i
"~f 'przednutka długa obniżeń przypadkowe lub przygodne, a
lepiej przez analogię do poprzednich —
znaki przynutowe, odnoszą się wyłącznie
^f 'przednutka krótka do tych nut, przed którymi są
postawione i do wszystkich ich
^ 'mordent górny ewentualnych powtórzeń w obrębie
danego taktu; po najbliższej kresce
^ 'mordent dolny taktowej tracą ważność; zob. też znaki
'transpozycyjne.
tr, t r—— ' tr y' znaki przygodne, przykluczowe, przy-
padkowe, przynulowe — zob. 'znaki
podwyższeń i obniżeń, znaki 'przy-
^ ' " bi e g ni k górny
kluczowe, 'przynutowe.
s/s «te "obiegnik dolny znaki repetycji — zob. "repetycja,
*volta.
nf 'przednutka podwójna znaki smyczkowania — zob. 'znaki
artykulacji.
222
znaki tempa — zob. 'tempo.
znaki transpozycyjne — zob. 'trans-
pozycyjne znaki.
znamienny) razspiew (roś., od zna- '
mia = znak, nuta) — starorosyjski
śpiew cerkiewny uprawiany w XII—
XIII w., notowany za pomocą 'neurn
bizantyńskich, czyli tzw. 'kriuków.
zurna — ludowy instrument dęty
drewniany, rozpowszechniony wśród
ludów zakaukaskich; ma stroik po-
dwójny i 8—9 otworów bocznych.
związki muzyczne i stowarzyszenia —
zob. 'towarzystwa muzyczne.
zwierciadlany kanon, kontrapunkt —
zob. 'kanon, 'kontrapunkt.
/rodło dźwięku — drgające ciało
sprężyste pod wpływem mechanicznego
pobudzenia, np. błona, płyta,
żabka l u b karafulka — dolny koniec
smyczka (tzw. początek smyczka), w
którym zaczepione jest pasmo włosia
końskiego; w żabce znajduje się
mechanizm śrubkowy służący do na-
pinania włosia; gra „przy żabce" oznacza
pociąganie dolną połową smyczka po
strunie (fr. au talon).
żele — zob. 'talerze.
zwiększony, -a, -e, — 1. zwiększony
interwał — interwał większy o półton
od wielkiego lub czystego; przewrót
interwału zwiększonego daje interwał
'zmniejszony. 2. zwiększony trój-
dżwięk — trójdźwięk składający się z
dwóch wielkich tercji w obrębie kwinty
zwiększonej, np. c-e-gis; w naturalnej
postaci występuje tylko w skali
molowej harmonicznej i melodycznej .
zwodnicza kadencja, czyli złamana —
połączenie akordu dominantowego z
tonicznym VI stopnia; zob. 'kadencja.
zwTOtnik — używany czasem termin-
polski w znaczeniu 'mordentu.
pręt. słup powietrza, wiązadła gło-
sowe, struna.
żeńskie Hłosy— zob. 'sopran, 'mezzo
sopran, 'alt, 'kontralt.
żonjjler (fr. jongleur) — zeb. 'jongleur.
żyrala — popularna nazwa dawnej
odmiany 'klawikordu, w którym struny
rozpięte były pionowo w kształcie
trójkąta; prototyp 'pianina; zob. też
'lira (5), 'piramida.
CD o fl
'S '
N
7 CC
C
c O c"
c;
"S 03 NO c
a rc
C P-,
C o
N PH
NS CC tu C/ .M -d S
£ ' £ '5

. Plawnei
S OJ
3 o" 'S
5 S OH
o"
15 Cfi S t
SJ o
>~^. a.
aó
c C
- Ol
N! " C

Wie ni aw f
r
a O
i

Buszkow,
. Chopina

o C

Urushihai
przyznan
przyznan
onkursj

Q N
e 'N -5
d cf o
o « '
'5 ' m " S
fe S 03 OJ c
^
jG
f. C/
m
D
cc C
C c ffi
_:
^cd tC • P
3
o
a
a * > >i d cS
C c cd
"D C "D O
-a •a6
•
M O ". -_
a3 & O " -a a
O
fe
ć
fo &)
O tb >i M
8 5 feiia a &
&
3
C « ffl CC C
n cŁ c O c
O
T3 l 5 CJ
C S G C o G
gc c
a a
c c)
a
_rf O m O « .« t- (-| t (D
"S
rt 0 c CJ) W
b 0 00 0 o
1
_
C g
'c 'a. o § - O)
0 a O 0 H
T
0) t-, s l t
lm 1 )
S 1 1 1
) 1
3 C
J*!
a
3
c
a X X X o X X X
N
O
_a 3 p1
£ CC
2