ΏΝΏ΢ΣΏ΢ΕΏ ΝΏΣ΢ΕΝΏ

Βπίημονδ Καεδβήηνζα Νεμεθθδκζηήξ Φζθμθμβίαξ

Πακεπζζηήιζμ Κνήηδξ

ΏΓΓΒΛΏ ΚΏ΢ΣΡΕΝΏΚΔ
Καεδβήηνζα Νεμεθθδκζηήξ Φζθμθμβίαξ
Πακεπζζηήιζμ Κνήηδξ

ΓΕΏΝΝΔ΢ ΑΔΜΔΣΡΏΚΏΚΔ΢
Βπίημονμξ Καεδβδηήξ Νεμεθθδκζηήξ Φζθμθμβίαξ
Πακεπζζηήιζμ Κνήηδξ

ΚΒΛΔ ΑΏ΢ΚΏΛΏ
Αζδάζημοζα Νεμεθθδκζηήξ Φζθμθμβίαξ
(Μέθμξ ΢.Β.Π. - Βθθδκζηυ Ώκμζηηυ Πακεπζζηήιζμ)

Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΘΑ ΢ΣΗ ΜΑΚΡΑ

ΔΕΚΑΕΣΘΑ ΣΟΤ 1960
 Ζ ΠΔΕΟΓΡΑΦΗΑ ΢ΣΖ ΜΑΚΡΑ ΓΔΚΑΔΣΗΑ ΣΟΤ 1960

΢σγγραθή
Ώκαζηαζία Νάηζζκα (ηφνζμξ ζοββναθέαξ)
Ώββέθα Καζηνζκάηδ
Γζάκκδξ Αδιδηναηάηδξ
Κέθδ Ααζηαθά

Κριηικός αναγνώζηης
Ένδ ΢ηαονμπμφθμο

΢σνηελεζηές έκδοζης
ΓΛΧ΢΢ΕΚΔ ΒΠΕΜΒΛΒΕΏ: Πένζα Ώπμζημθή
ΓΡΏΦΕ΢ΣΕΚΔ ΒΠΕΜΒΛΒΕΏ: Ώκηχκζμξ Κ. Κμημθάηδξ
ΣΒΥΝΕΚΔ ΒΠΒΞΒΡΓΏ΢ΕΏ: Ώκηχκζμξ Κ. Κμημθάηδξ

© Copyright ΢ΒΏΐ, 2015

Σμ πανυκ ένβμ αδεζμδμηείηαζ οπυ ημοξ υνμοξ ηδξ άδεζαξ Creative Commons Ώκαθμνά Αδιζμονβμφ - Μδ Βιπμνζηή
Υνήζδ - ΋πζ Πανάβςβα Ένβα 3.0. Γζα κα δείηε έκα ακηίβναθμ ηδξ άδεζαξ αοηήξ επζζηεθηείηε ημκ ζζηυημπμ.

΢ΤΝΑΒ΢ΜΟ΢ ΒΛΛΔΝΕΚΧΝ ΏΚΏΑΔΜΏΨΚΧΝ ΐΕΐΛΕΟΘΔΚΧΝ

Βεκζηυ Μεηζυαζμ Πμθοηεπκείμ
Δνχςκ Πμθοηεπκείμο 9, 15780 Γςβνάθμο

www.kallipos.gr

ISBN: 978-960-603-236-3

Φσηνγξαθία εμσθχιινπ ηνπ Σάθε Κνπθφπνπινπ, 1970-1973.

Πεγή: http://www.takiskoufopoulos.net/images/Slide%2034.jpg.
 Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ

Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ ........................................................................................................................ 3

Πξόινγνο ............................................................................................................................................... 6
Κεθάιαην 1: Δηζαγσγή ζηε καθξά δεθαεηία ηνπ ’60 ....................................................................... 7
1.1 ΢ηόρνο.............................................................................................................................................. 7
1.2 Σα ζίμηηο: θνηλσληθόο θαη πνιηηηθόο ξηδνζπαζηηζκόο ................................................................ 7
1.3 Ζ ειιεληθή δεθαεηία ηνπ 1960: Πνιηηηθή αζηάζεηα θαη πνιηηηζκηθή αλαγέλλεζε ............... 10
1.4 Γηαηί «καθξά» θαη όρη «ζύληνκε»; ............................................................................................. 18
1.4.1 Νέα ζέκαηα θαη ινγνηερληθέο ηάζεηο ...................................................................................................................... 18
1.4.2 Σα πεξηνδηθά ιόγνπ θαη ηέρλεο: Έλαο δπλακηθόο ρώξνο έθθξαζεο .................................................................... 19

΢εκεηώζεηο .......................................................................................................................................... 22
Κεθάιαην 2: Άλζξσπνο θαη Ηζηνξία................................................................................................. 25
2.1 Δηζαγσγή ...................................................................................................................................... 25
2.2 ΢ηξαηήο Σζίξθαο, Ακσβέρνηηες Πολιηείες ................................................................................. 26
2.2.1 Η Λέζτη ..................................................................................................................................................................... 27
2.2.2 Αριάγνη...................................................................................................................................................................... 32
2.2.3 Η Νστηερίδα .............................................................................................................................................................. 35

2.3 Γεκήηξεο Υαηδήο ......................................................................................................................... 38

2.4 Αληξέαο Φξαγθηάο ....................................................................................................................... 43
2.5 Θαλάζεο Βαιηηλόο........................................................................................................................ 50
2.6 Δπίινγνο ........................................................................................................................................ 57
΢εκεηώζεηο .......................................................................................................................................... 57
Κεθάιαην 3: Σα νξγηζκέλα ληάηα ηεο ειιεληθήο πεδνγξαθίαο ...................................................... 66
3.1 Δηζαγσγή ...................................................................................................................................... 66
3.2 Μάξηνο Υάθθαο: Γξάθνληαο ζπλζήκαηα νξγήο ........................................................................ 69
3.3 Αληώλεο ΢ακαξάθεο, ν «επαλαζηαηεκέλνο» ινγνηέρλεο ........................................................ 75
3.4 Ρέλνο Απνζηνιίδεο: ν «αλαξρνϋπαξμηζκόο» θαη ηα όξηά ηνπ .................................................. 80
3.5 Βαζίιεο Βαζηιηθόο: απώιεηα θαη αλαθάιπςε ηνπ θσηόο ........................................................ 86
3.6 Μέλεο Κνπκαληαξέαο: ζπαζκσδηθέο αληηδξάζεηο ζηελ εξσηηθή δπζπαξαγία ..................... 93
3.7 ΢πύξνο Πιαζθνβίηεο: ππαξμηαθή αγσλία θαη επηζηξνθή ζηελ πλεπκαηηθόηεηα ................. 98

3
΢εκεηώζεηο ........................................................................................................................................ 104
Κεθάιαην 4: Οη ρακειέο θσλέο ...................................................................................................... 114
4.1 Δηζαγσγή .................................................................................................................................... 114
4.2 Γηώξγνο Ησάλλνπ: κηα αληαξζία αζώα, κνλαζηεξίζηα ........................................................... 115
4.3 Κώζηαο Σαρηζήο: ην έπνο ηεο αλεθηηθόηεηαο ........................................................................ 122
΢εκεηώζεηο ........................................................................................................................................ 130
Κεθάιαην 5: Απνκαθξύλζεηο από ηνλ ξεαιηζκό ............................................................................ 135
5.1 Δηζαγσγή: Απνκαθξύλζεηο από ηνλ ξεαιηζκό ζηε δεθαεηία ηνπ 1960 ................................. 135
5.2 Ο κνληεξληζκόο θαη ε ππνθεηκεληθή αληίιεςε κηαο πνιπδηάζηαηεο πξαγκαηηθόηεηαο ..... 138
5.2.1 Ρνή ηεο ζπλείδεζεο, εζσηεξηθόο κνλόινγνο........................................................................................................ 140
5.2.2 Δλαιιαζζόκελε εζηίαζε ........................................................................................................................................ 145
5.2.3 Ο κύζνο σο νξγαλσηηθό ππόβαζξν ....................................................................................................................... 146

5.3 Ο εμπξεζηνληζκόο θαη νη κεηακνξθώζεηο ηνπ. Ζ επίδξαζε ηνπ Κάθθα θαη ην παξάινγν .. 151
5.3.1 Τπαξμηαθή αγσλία ................................................................................................................................................. 156
5.3.2 Ηζηνξία θαη θνηλσλία ............................................................................................................................................. 163

5.4 Ρηδνζπαζηηθέο κνξθέο: Ύζηεξνο κνληεξληζκόο θαη λέα πξσηνπνξία ................................... 167
5.4.1 Ύζηεξνο κνληεξληζκόο........................................................................................................................................... 168
5.4.2 Νέα πξσηνπνξία ..................................................................................................................................................... 173

5.5 Ο κεηακνληεξληζκόο θαη ε γισζζηθή θαηαζθεπή ηεο πξαγκαηηθόηεηαο ............................. 177

΢εκεηώζεηο ........................................................................................................................................ 183
Κεθάιαην 6: Ζ πεδνγξαθία ζηα ρξόληα ηεο δηθηαηνξίαο (1967-1974) ........................................ 196
6.1 Σν ηζηνξηθό θαη ηδενινγηθό πιαίζην (1967-1974) .................................................................... 196
6.1.1 Ζ επηβνιή ηεο Υνύληαο θαη όςεηο ηεο δηθηαηνξηθήο πξνπαγάλδαο ................................................................... 196
6.1.2 Οη πξώηεο αληηδξάζεηο, ην θνηηεηηθό θίλεκα θαη ην ηέινο ηεο Υνύληαο .......................................................... 200

6.2 Οη ινγνηέρλεο ζηα ρξόληα ηεο αλειεπζεξίαο ............................................................................ 202

6.2.1 Ζ αληηδηθηαηνξηθή δήισζε ηνπ ΢εθέξε .............................................................................................................. 204
6.2.2 Δεκαοτηώ Κείμενα, Νέα Κείμενα, Νέα Κείμενα 2.................................................................................................. 206
6.2.3 Σν πεξηνδηθό Η ΢σνέτεια ....................................................................................................................................... 210

6.3 Υαξαθηεξηζηηθά θείκελα .......................................................................................................... 211

6.3.1 «Ο Γύςνο» ηνπ Βαιηηλνύ: θξηηηθή ηεο αζθπμίαο ................................................................................................ 212
6.3.2 Υάθθαο: ην αίηεκα ηεο αηνκηθήο/ζπιινγηθήο επζύλεο ...................................................................................... 212
6.3.3 Υεηκσλάο: από ηελ πνιηηηθή εμέγεξζε ζηελ θαιιηηερληθή επαλάζηαζε ........................................................... 213

΢εκεηώζεηο ........................................................................................................................................ 216

ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ............................................................................................................................. 221

4
Οζ θςημβναθίεξ πμο έπμοκ πνδζζιμπμζδεεί ζημ εβπεζνίδζμ είκαζ είηε εθεφεενεξ απυ πκεοιαηζηά δζηαζχιαηα,
είηε δδιμζζεφμκηαζ ζφιθςκα ιε ηζξ άδεζεξ ηαζ ημοξ υνμοξ ηςκ δζηαζμφπςκ, υπςξ ακαθένμκηαζ ζημκ πίκαηα
πμο αημθμοεεί ή ζηδκ πδβή απυ ηδκ μπμία έπμοκ ακηθδεεί (δ πδβή δδθχκεηαζ ζηζξ θεγάκηεξ). ΋θα ηα
δζηαζχιαηα παναιέκμοκ ζημοξ δζηαζμφπμοξ. Γζα μνζζιέκεξ πενζπηχζεζξ βζα ηζξ μπμίεξ δεκ ζηάεδηε δοκαηυ κα
εκημπζζημφκ ηάημπμζ πκεοιαηζηχκ δζηαζςιάηςκ, μζ ζοββναθείξ δεζιεφμκηαζ κα γδηήζμοκ ηδκ άδεζα εθυζμκ
ημοξ οπμδεζπεεί μ δζηαζμφπμξ είηε ηαζ κα απμζφνμοκ ηδ θςημβναθία εθυζμκ αοηυ γδηδεεί απυ ημκ δζηαζμφπμ.

Φσηνγξαθία Γεκνζηεύεηαη κε ηελ άδεηα ηνπ/ηεο

Βλςθφθθμο Σάηδξ Κμοθυπμοθμξ
1.4 Bibliothèque Nationale de France
1.14, 1.15 Ίδνοια Γζάκκδ Σζανμφπδ
3.2 Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ
3.4 Γζχνβμξ Υάηηαξ
3.9 Ήνημξ ηαζ ΢ηάκηδξ Ώπμζημθίδδξ
4.2 Αδιήηνδξ Καθμηφνδξ
5.10 Martin Senn
5.11 C.Constantin Bartning
5.15 Λάιπνμξ ΐαθενάξ
5.20 Σάηδξ Κμοθυπμοθμξ
5.22 Γζχνβμξ Φανζαηίδδξ
6.10 Φχθδ Ώηνζεάηδ

5
 Πξόινγνο

Γνάραιε αοηυ ημ εβπεζνίδζμ πνμηεζιέκμο κα πανμοζζάζμοιε ηαζ κα ζογδηήζμοιε ηνζηζηά ηδκ πεγμβναθία
ιζαξ απυ ηζξ πζμ δοκαιζηέξ αθθά ηαζ απανημβνάθδηεξ πενζυδμοξ ηδξ κευηενδξ εθθδκζηήξ θμβμηεπκίαξ, ηδξ
ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο ‘60. Πνμζδζμνίζαιε ηα πνμκζηά υνζα ηδξ ιεθέηδξ απυ ηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘50
ιέπνζ ηδκ πηχζδ ηδξ Αζηηαημνίαξ, ηαεχξ δ εθθδκζηή θμβμηεπκία ηδξ πενζυδμο ιμζάγεζ κα ζοκημκίγεηαζ ιε ηδκ
πμθζηζζηζηή επακάζηαζδ ηςκ ελίζμο «ιαηνχκ» δοηζηχκ ζίληζξ (υπςξ ηα πνμζδζυνζζε μ Arthur Marwick ζηδκ
ηθαζζηή ιμκμβναθία ημο The Sixties: Cultural Revolution in Britain, France, Italy, and the United States, c.
1958 - c. 1974, 1998), αθθά ηαζ ιε ημ δζανηέξ αίηδια βζα θζθεθεοεενμπμίδζδ ηαζ εηδδιμηναηζζιυ ηδξ πχναξ,
απυ ηδκ άκμδμ ηδξ Ώνζζηενάξ ζηδκ αλζςιαηζηή ακηζπμθίηεοζδ ημ 1958 ιέπνζ ηδ Μεηαπμθίηεοζδ (υπςξ ημ
εκηυπζζε μ Κςκζηακηίκμξ Σζμοηαθάξ, «Δ εθθδκζηή δεηαεηία ημο ‘60: ―ζφκημιδ ή ιαηνά‖;», 2008).
΢ημ δζάζηδια αοηυ δ βεκζά ημο ‘30 παναιέκεζ εκενβή ηαζ ιάθζζηα βκςνίγεζ ηδκ ηαηαλίςζδ ηαζ ηδκ
εδναίςζδ πμο εα ηδ ζοκμδεφεζ έςξ ηζξ ιένεξ ιαξ. Πανάθθδθα, μζ ιεηαπμθειζημί ζοββναθείξ δίκμοκ μνζζιέκα
απυ ηα παναηηδνζζηζηυηενα ηαζ πζμ επζηοπδιέκα ένβα ημοξ, εκχ μζ κευηενμζ ζοββναθείξ ειθακίγμκηαζ ιε έκακ
ζδζαίηενμ δοκαιζζιυ ηαζ έκημκδ ακακεςηζηή δζάεεζδ. Δ ιεθέηδ ιαξ εζηζάγεζ ζηζξ δφμ ηεθεοηαίεξ μιάδεξ
πεγμβνάθςκ, επζπεζνχκηαξ κα ηαηαβνάρεζ ηζξ πζμ δοκαιζηέξ πηοπέξ ηδξ πενζυδμο.
Με ηδ θζθμδμλία κα ηαθφρμοιε ημ εέια απυ δζαθμνεηζηέξ ζημπζέξ, εζηζάζαιε ζε ηάπμζα ηεθάθαζα
ζημ ζζημνζηυ-ημζκςκζηυ-πμθζηζζιζηυ πθαίζζμ, ζε άθθα ζηα κέα εειαηζηά εκδζαθένμκηα –ή ηζξ κέεξ μπηζηέξ
επάκς ζε παθαζυηενα–, ηαζ αθθμφ ζηζξ ηεπκμηνμπζηέξ ακαγδηήζεζξ. Βθπίγμοιε υηζ δ επζθμβή αοηή επζηνέπεζ
ιζα ηαθεζδμζημπζηή εεχνδζδ εημφηδξ ηδξ πμθφιμνθδξ πενζυδμο, πνμζθένμκηαξ ιζα επανηή αάζδ βζα
πεναζηένς ζογήηδζδ.
Οζ ακαβκχζηεξ αξ έπμοκ ηαηά κμο υηζ ημ εβπεζνίδζμ αοηυ θζθμδμλεί κα οπδνεηήζεζ ημκ δζηηυ ζηυπμ
ηδξ εηπαζδεοηζηήξ πνήζδξ ηαζ ηδξ επζζηδιμκζηήξ πνςημηοπίαξ, ζοκδοάγμκηαξ βζα ημκ ζημπυ αοηυ ηζξ κέεξ
πνμηάζεζξ ηςκ ζοββναθέςκ ημο ιε εφθδπηεξ ζοκυρεζξ ηδξ πνμτπάνπμοζαξ βκχζδξ. Πνυηεζηαζ βζα ιζα ιεθέηδ
πμο οπήνλε πνμσυκ δδιζμονβζηήξ ζοκενβαζίαξ ιεηαλφ ηςκ ηεζζάνςκ ζοββναθέςκ. ΋θμζ ςθεθδεήηαιε απυ
ηζξ παναηδνήζεζξ ηςκ οπμθμίπςκ, υπςξ ηαζ απυ εηείκεξ ηδξ Ένδξ ΢ηαονμπμφθμο, πμο ήηακ δ «ηνζηζηή
ακαβκχζηνζα» ημο ένβμο. Ώζθαθχξ μ ζοββναθέαξ ημο ηάεε ηεθαθαίμο ή εκυηδηαξ δζαηδνεί αηέναζα ηδκ
εοεφκδ βζα ηα βναθυιεκά ημο. Βθπίγμοιε υηζ μζ ακαβκχζηεξ εα εοπανζζηδεμφκ ηδκ ακάβκςζδ υζμ πανήηαιε
ηζ ειείξ ηδ ζοββναθή ημο.

Ώκαζηαζία Νάηζζκα

6
 Κεθάιαην 1: Δηζαγσγή ζηε καθξά δεθαεηία ηνπ ’60

Κέιε Γαζθαιά

΢ύλνςε
΢ηελ Δηζαγσγή παξνπζηάδεηαη ν ζηφρνο ηνπ ζπγγξάκκαηνο, ε κειέηε δειαδή ηεο πεδνγξαθηθήο παξαγσγήο ηεο
καθξάο δεθαεηίαο ηνπ 1960 (1958-1974). Γίλεηαη επηπιένλ κηα ηζηνξηθή αλαζθφπεζε ησλ sixties ζηελ Διιάδα
θαη ην εμσηεξηθφ, ελψ ζθηαγξαθνχληαη νη βαζηθέο πνιηηηθέο εμειίμεηο θαη νη θπξίαξρεο αηζζεηηθέο θαη
ηδενινγηθέο ηάζεηο ζην πνιηηηζκηθφ πεδίν ηεο πεξηφδνπ.

1.1 ΢ηόρνο
Σμ εβπεζνίδζμ επζηεκηνχκεηαζ ζηδ ιεθέηδ ηδξ εθθδκζηήξ πεγμβναθζηήξ παναβςβήξ ηαηά ηδ θεβυιεκδ ιαηνά
δεηαεηία ημο 1960 (1958-1974), ιε ζηυπμ κα ακαδείλεζ ηονίςξ ηζξ κευηενεξ ηάζεζξ πμο ακαθαίκμκηαζ ζηα
πνυκζα αοηά ηαζ δίκμοκ ζηδκ πενίμδμ ηδ δζαηνζηή ηδξ θμβμηεπκζηή θοζζμβκςιία. Βλεηάγμκηαζ ηα κέα εέιαηα
πμο ακαδφμκηαζ υπςξ ηαζ μζ ηαζκμφνβζεξ μπηζηέξ ζε παθαζυηενα γδηήιαηα, μζ ηεπκμηνμπζηέξ ακαγδηήζεζξ
αθθά ηαζ μζ εονφηενεξ πκεοιαηζηέξ ηάζεζξ πμο ηνμθμδμημφκ αοηά ηα εκδζαθένμκηα. Βπζπεζνχκηαξ κα
ακαδείλμοιε αηνζαχξ ηδ δοκαιζηή αοηήξ ηδξ πνμκζηήξ ζηζβιήξ, εζηζάγμοιε ζημοξ κευηενμοξ ζοββναθείξ,
εηείκμοξ πμο είηε πνςημειθακίγμκηαζ αοηά ηα πνυκζα είηε δίκμοκ ηυηε ηα παναηηδνζζηζηυηενα ένβα ημοξ. Δ
θμβμηεπκία ηδξ επμπήξ αοηήξ απμηεθεί αηυιδ έκα εκ πμθθμίξ απανημβνάθδημ πεδίμ. ΢ογδηχκηαξ ημ πζμ
δοκαιζηυ ηαζ ακακεςηζηυ ημιιάηζ ηδξ πεγμβναθζηήξ παναβςβήξ, επζδζχημοιε κα πνμζθένμοιε ιζα αλζυπζζηδ
αάζδ βζα πεναζηένς ζογήηδζδ.
΋ζμκ αθμνά ηδ δζάνενςζδ ηδξ ιεθέηδξ, εα δχζμοιε πνχηα ιζα βεκζηή επζζηυπδζδ ηδξ πενζυδμο ηαζ
ιζα ελήβδζδ ηςκ υνςκ ηδξ πενζμδμθυβδζδξ. ΢ηδ ζοκέπεζα (ηεθ. 2, 3, 4), εα ακαδείλμοιε ηα εέιαηα πμο
ηονζανπμφκ ζηδ κέα πεγμβναθία (μ άκενςπμξ απέκακηζ ζηδκ Εζημνία, μζ «μνβζζιέκμζ» κέμζ ηαζ δ ηνζηζηή ηςκ
εεζιχκ, ημο ιδπακζημφ πμθζηζζιμφ, ημο ηαηακαθςηζζιμφ ηαζ ημο ιζηνμαζηζζιμφ, δ πνζιμδυηδζδ ημο
αημιζημφ έκακηζ ημο ζοθθμβζημφ, δ έιθαζδ ζημ ηαεδιενζκυ ή ημ πενζεςνζαηυ). Καηυπζκ (ζημ ηεθ. 5) εα
ζογδηήζμοιε ηζξ πμζηίθεξ ηάζεζξ απμιάηνοκζδξ απυ ημκ νεαθζζιυ πμο παναηηδνίγμοκ ηδκ πενίμδμ ιε ηδ
ιμνθή ημο ιμκηενκζζιμφ, ημο ελπνεζζμκζζιμφ, μνζζιέκςκ νζγμζπαζηζηχκ ιμνθχκ, ηαζ ημο
ιεηαιμκηενκζζιμφ. Σέθμξ (ζημ ηεθ. 6), εα ζογδηήζμοιε πςνζζηά ηζξ ζδζαίηενεξ ζοκεήηεξ πμο δδιζμφνβδζε ημ
ηαεεζηχξ ηδξ Αζηηαημνίαξ ηαζ ηζξ ζοβηεηνζιέκεξ ζοκέπεζεξ πμο είπε αοηή ζηδκ πεγμβναθζηή παναβςβή ηαηά
ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο πμο ιαξ εκδζαθένεζ. Γζα ηδ ιεθέηδ αοηή εα εζηζάζμοιε ζε επζθεβιέκα ένβα κευηενςκ
ηαζ μνζζιέκςκ δθζηζαηά ιεβαθφηενςκ ζοββναθέςκ, υπςξ είκαζ μζ Ώθελάκδνμο, Ώιπαηγυβθμο, ΐαθηζκυξ,
ΐαζζθζηυξ, Γηνίηζδ-Μζθθζέλ, Γμκαηάξ, Εςάκκμο, Καπηίηζδξ, Κμοιακηανέαξ, Κμοθυπμοθμξ, Λεζααδίηδξ,
Μπαηυθαξ, Μπανθάξ, Πθαζημαίηδξ, Ρέκμξ [Ώπμζημθίδδξ], ΢αιανάηδξ, ΢πζκάξ, Σαπηζήξ, Σζίνηαξ, Φναβηζάξ,
Υάηηαξ, Υαηγήξ, Υεζιςκάξ.

1.2 Σα ζίμηηο: θνηλσληθόο θαη πνιηηηθόο ξηδνζπαζηηζκόο

Σα ζίληζξ έπμοκ ζοκδεεεί ιε ηζξ έκκμζεξ ηδξ νήλδξ, ηδξ ακαηνμπήξ. Ώκηζζοιααηζηυηδηα, δζεηδζηήζεζξ ζε υθα
ηα ιέηςπα (δδιμηναηία, ημζκςκζηή δζηαζμζφκδ, ζζυηδηα ηςκ δφμ θφθςκ, δζηαζχιαηα ηςκ ιαφνςκ, απμδμπή
ημο δζαθμνεηζημφ), ζελμοαθζηή απεθεοεένςζδ, δνζιεία ηνζηζηή ημο ηαηεζηδιέκμο απυ ηδ κεμθαία, ηζκήιαηα
εζνήκδξ, ηαθθζηεπκζηέξ πνςημπμνίεξ.
Πνμηεζιέκμο κα ηαηακμήζμοιε ημ ηθίια ακαηνμπήξ πμο παναηηδνίγεζ ηδ δεηαεηία ημο 1960, ζημ
μπμίμ μθείθεηαζ εκ πμθθμίξ δ ιοεμπμίδζή ηδξ ζηζξ επυιεκεξ δεηαεηίεξ έςξ ηζξ ιένεξ ιαξ, μθείθμοιε κα δμφιε
ηζ πνμδβείηαζ. Μεηά ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ λεζπά μ Φοπνυξ Πυθειμξ ιεηαλφ ηςκ ΔΠΏ ηαζ ηδξ Β΢΢Α. Σμ
1949 ζδνφεηαζ ημ ΝΏΣΟ, βκςζηυ ηαζ ςξ ΐμνεζμαηθακηζηή ΢οιιαπία. ΢ημ πθαίζζμ ηδξ ζηναηζςηζηήξ αοηήξ
ζοιιαπίαξ, δ Αοηζηή Βονχπδ (ιε ηδκ ηαεμδήβδζδ ηςκ ΔΠΏ) επζπεζνεί κα ακηζιεηςπίζεζ ηδ θεβυιεκδ
ημιιμοκζζηζηή απεζθή.

7
Εικόνα 1.1 Σν ηείρνο ηνπ Βεξνιίλνπ (Πεγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Berlinermauer.jpg ).

Σμ 1961 ορχκεηαζ ημ Σείπμξ ημο ΐενμθίκμο πμο πςνίγεζ ηδ Γενιακία ζε Ώκαημθζηή ηαζ Αοηζηή,
απμηεθχκηαξ ημ πζμ ειαθδιαηζηυ ζφιαμθμ ηδξ βεςπμθζηζηήξ ηαζ ζδεμθμβζηήξ δζαιάπδξ ιεηαλφ ημο δοηζημφ
ηυζιμο ηαζ ημο θεβυιεκμο ακαημθζημφ ιπθμη. Δ ζφβηνμοζδ ιεηαλφ ηςκ δφμ ακηζπάθςκ δεκ πήνε πμηέ
έκμπθδ ιμνθή – βζ‘ αοηυ ηαζ μ πυθειμξ μκμιάζηδηε «ροπνυξ». Χζηυζμ δ ακηζπαθυηδηα οπήνλε ζθμδνή ηαζ
εηδδθχεδηε ζε ημιείξ υπςξ ηα πονδκζηά υπθα, δ ηαηαζημπεία, δ ηαηάηηδζδ ημο δζαζηήιαημξ, πυθειμζ ζε
πενζθενεζαηά ηνάηδ (βζα πανάδεζβια, Κμνέα 1950-1953 ηαζ ΐζεηκάι 1965-1975). Δ ηάεε πθεονά επζγδημφζε
κα δδιζμονβήζεζ δίηηοα ζοιιαπζχκ.

(Βδχ ιπμνείηε κα δείηε έκα απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία Dr. Strangelove or How I Learned to Stop
Worrying and Love the Bomb ημο ΢ηάκθετ Κζμφιπνζη (Stanley Kubrick) (1964, ζηα εθθδκζηά S.O.S.
Πεληάγσλν θαιεί Μφζρα), πμο ζαηζνίγεζ ηδ ζηάζδ ηςκ δφμ ακηζπάθςκ ζηα πνυκζα ημο Φοπνμφ Πμθέιμο. Ο
αιενζηακυξ δεμπμζυξ Πήηεν ΢έθθενξ (Peter Sellers) εκζανηχκεζ, ιεηαλφ άθθςκ, έκακ πνχδκ Ναγί
επζζηήιμκα πμο ιεηά ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ «ζηναημθμβείηαζ» ηαζ πανέπεζ ηζξ επζζηδιμκζηέξ ημο βκχζεζξ
ζηζξ ΔΠΏ.)

Δ αοθαία ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ακμίβεζ ιε ηδκ ακηζπαθυηδηα ηςκ δφμ πθεονχκ κα αββίγεζ ημ γεκίε.
Πανάθθδθα, δ άκμδμξ ημο Σγμκ Κέκεκηζ (John Kennedy) ζηδκ αιενζηακζηή πνμεδνία απμηοπχκεζ ηδκ άθθδ
υρδ ημο κμιίζιαημξ: ημ αίηδια ακακέςζδξ πμο ιεβάθδ ιενίδα ηδξ αιενζηακζηήξ ημζκςκίαξ δζεηδζηεί ιε
μθμέκα ηαζ ιεβαθφηενδ έκηαζδ. Ο κέμξ πνυεδνμξ οπυζπεηαζ πςξ εα ηαηαπμθειήζεζ ηδ θηχπεζα ηαζ ηάεε
ιμνθή ακζζυηδηαξ. Οζ δνάζεζξ ηςκ Μαφνςκ ηδξ Ώιενζηήξ βζα ζζυηδηα ηαζ ζζμκμιία πμθθαπθαζζάγμκηαζ.
Υαναηηδνζζηζηά, ημκ Φεανμοάνζμ ημο 1960 ηέζζενζξ αθνμαιενζηακμί θμζηδηέξ ηάεμκηαζ ζηδκ πθεονά ηςκ
θεοηχκ ζε εζηζαηυνζμ ηδξ Νυηζαξ Κανμθίκαξ ηαζ ανκμφκηαζ κα ζδηςεμφκ.

Εικόνα 1.2 Σέζζεξηο αθξνακεξηθαλνί θνηηεηέο θάζνληαη ζηελ πιεπξά ησλ ιεπθψλ ζε εζηηαηφξην ηεο Νφηηαο Καξνιίλαο θαη
αξλνχληαη λα ζεθσζνχλ (Πεγή: http://www.ushistory.org/us/54d.asp).

8
 Σμ ηίκδια δζαιανηονίαξ ελαπθχκεηαζ. Σζξ επυιεκεξ ιένεξ εηαημκηάδεξ αημθμοεμφκ ημ πανάδεζβιά
ημοξ. Πανάθθδθα, ιέπνζ ηα ιέζα ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960, κέα ηζκήιαηα ακηίδναζδξ ηάκμοκ δοκαιζηά ηδκ
ειθάκζζή ημοξ. ΢διακηζηυ οπήνλε ημ ιέηςπμ ηςκ θμζηδηχκ πμο πνμπχνδζακ ζε ηαηαθήρεζξ πακεπζζηδιίςκ
ηαζ δδιυζζςκ πχνςκ, μνβακχκμκηαξ ιαγζηέξ ακηζπμθειζηέξ ζοβηεκηνχζεζξ. Σέθμξ, ημ θειζκζζηζηυ ηίκδια
βκςνίγεζ ιένεξ αβςκζζηζηήξ δυλαξ, δζεηδζηχκηαξ ηδ βνδβμνυηενδ εθανιμβή ηςκ ιεηαννοειίζεςκ.
΢οκμπηζηά εα θέβαιε πςξ ηα ζίληζξ ηα παναηηδνίγμοκ δ ημνφθςζδ ηδξ ροπνμπμθειζηήξ ηνίζδξ ηαζ
ημο θυαμο ηδξ πονδκζηήξ απεζθήξ απυ ηδ ιία, ηαζ ημ αίηδια θζθεθεοεενμπμίδζδξ απυ ηδκ άθθδ, πμο
εηθνάγεηαζ ιε πμζηίθμοξ ηνυπμοξ, ζε δζαθμνεηζηά πεδία, υπςξ είδαιε. ΢ηζξ 23 Εμοκίμο 1963 μ αιενζηακυξ
αζδεζζιυηαημξ Μάνηζκ Λμφεεν Κζκβη (Martin Luther King, Jr.) δβείηαζ δζαδήθςζδξ πζθζάδςκ πμθζηχκ ζημ
Νηζηνυζη ηαζ απεοεφκεζ έκακ θυβμ πμο έιεζκε ζηδκ ζζημνία ιε ηίηθμ ηδ θνάζδ «Έπς έκα υκεζνμ».

(Αείηε ημ απυζπαζια απυ ημ κημηζιακηέν The sixties (5:46-6:40), υπμο επζζδιαίκεηαζ πχξ μ πυθειμξ
ημκ ΔΠΏ εκακηίμκ ημο ΐζεηκάι απμηεθμφζε ιένμξ ημο πμθέιμο εκακηίμκ ημο ημιιμοκζζιμφ, ηαζ
πανμοζζάγμκηαζ δ ζηάζδ ηςκ κέςκ ηαζ μζ ακηζδνάζεζξ ζηδκ αιενζηακζηή ημζκςκία ιε ημνοθαία ζηζβιή ηδκ
μιζθία ημο Μάνηζκ Λμφεεν Κζκβη.)

Πανάθθδθα, αλζμζδιείςηδ είκαζ δ άκμδμξ ηδξ ακηζ-ημοθημφναξ ηςκ «πίπζξ» πμο απμζηνέθμκηαζ ημ
ηαηεζηδιέκμ, ανκμφκηαζ ηάεε είδμοξ ζφιααζδ, ιαηναίκμοκ ηα ιαθθζά ημοξ ηαζ γμοκ ζε ημζκυαζα
αζπαγυιεκμζ ημ δυβια ηδξ «εθεφεενδξ αβάπδξ» ηαζ ηδξ «ιδ αίαξ». Κμνοθαίεξ ζηζβιέξ απμηεθμφκ ημ
«Καθμηαίνζ ηδξ αβάπδξ» (Summer of love) ημ 1967 –υηακ πενζζζυηενμζ απυ 100.000 άκενςπμζ δζαδήθςζακ
ζημ Haight-Ashbury ημο ΢ακ Φνακζίζημ– ηαζ ημ ιμοζζηυ θεζηζαάθ ημο Woodstock ιε ηδ ζοιιεημπή
ενοθζηχκ μκμιάηςκ ηδξ θμθη ηαζ νμη ιμοζζηήξ υπςξ μ Σγίιο Υέκηνζλ (Jimmy Hendrix), δ Σγυακ Μπαέγ
(Joan Baez), δ Σγάκζξ Σγυπθζκ (Janis Joplin), μ Σγμ Κυηεν (Joe Cocker), μζ Who.

(Βδχ ιπμνείηε κα δείηε έκα απυζπαζια απυ ημ βκςζηυ κημηζιακηέν βζα ημ Woodstock ημο Michael
Wadleigh.)

Εικόνα 1.3 Ζ δηαθεκηζηηθή αθίζα ηνπ θεζηηβάι ηνπ Woodstock (Πεγή:

https://en.wikipedia.org/wiki/Woodstock#/media/File:Woodstock_poster.jpg).

Δ επυιεκδ πνμκζά, ημ 1968, έιεζκε ζηδκ Εζημνία βζα ηδκ πμθζηζηή ηαζ ημζκςκζηή ακαηαναπή πμο
λέζπαζε ζηδ Γαθθία. Οζ δζαδδθχζεζξ ιαεδηχκ-θμζηδηχκ ηαζ δ βεκζηή απενβία ηςκ ενβαηχκ ακάβηαζακ ημκ
βάθθμ πνυεδνμ ΢ανθ κηε Γηςθ (Charles de Gaulle) κα πνμηδνφλεζ εηθμβέξ. Ο «Μάδξ ημο 1968», υπςξ
απμηαθείηαζ, εεςνείηαζ ημιαζηυ ζδιείμ ζηδ ζφβπνμκδ ζζημνία ηδξ Αοηζηήξ Βονχπδξ, αθμφ ζδιαημδυηδζε
ηδκ αθθαβή πνμξ ημκ θζθεθεοεενζζιυ ηαζ δζεηδζηήζεζξ πανυιμζεξ ιε εηείκεξ πμο είδαιε κςνίηενα υηζ
επζδίςλε δ αιενζηακζηή ημζκςκία: ζζυηδηα, ζελμοαθζηή απεθεοεένςζδ, δδιμηναηία, θζθεθεοεενμπμίδζδ ημο
εηπαζδεοηζημφ ζοζηήιαημξ.1

9
Εικόνα 1.4 Χαξαθηεξηζηηθέο αθίζεο κε ζπλζήκαηα ηεο επνρήο: (α) Μάεο ‟68: Ξεθίλεκα κηαο παξαηεηακέλεο πάιεο, (β) Σν
θξάηνο είλαη ν θαζέλαο καο, (γ) Σέινο ζην ζρνιείν θπιαθή, (δ) Διεχζεξεο εθινγέο (Πεγή: Bibliothèque nationale de
France).

1.3 Ζ ειιεληθή δεθαεηία ηνπ 1960: Πνιηηηθή αζηάζεηα θαη πνιηηηζκηθή

αλαγέλλεζε
΢ηδκ Βθθάδα, ζηα πνυκζα πμο πνμδβμφκηαζ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960, δ δδιμηναηία δεκ ηαηαθένκεζ κα
ζηαεενμπμζήζεζ ημκ αδιαηζζιυ ηδξ. Μεηά ηδ θήλδ ημο Βιθοθίμο (1949), ημ ΚΚΒ παναιέκεζ ζηδκ πανακμιία
ηαζ απαβμνεφεηαζ δ ηοηθμθμνία ηςκ εθδιενίδςκ ημο. Σδκ χνα πμο μ Φοπνυξ Πυθειμξ ημνοθχκεηαζ δζεεκχξ,
ζηδκ Βθθάδα μζ δηηδιέκμζ ημο Βιθοθίμο, υζμζ δεκ έπμοκ ηαηαθφβεζ ζηζξ πχνεξ ημο θεβυιεκμο Ώκαημθζημφ
ιπθμη, δζχημκηαζ ζοζηδιαηζηά ηαζ απμηθείμκηαζ απυ ημκ δδιυζζμ αίμ, εκχ ζημ πμθζηζηυ ζηδκζηυ ηονζανπεί δ
αοηανπζηή δζαηοαένκδζδ ηδξ Αελζάξ. Βζδζηυηενα, ιεηά ηδ θήλδ ημο Βιθοθίμο, μζ πνχηεξ εηθμβέξ δζελάβμκηαζ
ημκ Μάνηζμ ημο 1950. Πνχημ ηυιια ηδνφζζεηαζ δ Αελζά (ημ Λασηυ Κυιια ημο Κςκζηακηίκμο Σζαθδάνδ).
΢ηα επυιεκα πνυκζα θαιαάκμοκ πχνα δφμ αηυια εηθμβζηέξ ακαιεηνήζεζξ. ΢ηα 1951 ηα ηεκηνχα ηυιιαηα
ζοζπεζνχκμκηαζ. Δ ηοαένκδζδ υιςξ ημο Νζηυθαμο Πθαζηήνα δεκ ακηέπεζ ηαζ απμηεθεί ηεθζηά απθχξ έκα
«ηεκηνχμ δζάθεζιια». Σζξ κέεξ εηθμβέξ (1952) ηζξ ηενδίγεζ μ Βθθδκζηυξ ΢οκαβενιυξ ημο Ώθέλακδνμο
Παπάβμο.
Βκενβδηζηυ νυθμ ζημ πμθζηζηυ ζηδκζηυ δζαδναιαηίγμοκ δ ακηζημιιμοκζζηζηή Αελζά, ημ Παθάηζ ηαζ μζ
Ώιενζηακμί. Βκδεζηηζηυ ηδξ πμθζηζηήξ ακηζπαθυηδηαξ είκαζ πςξ, ζηα πνυκζα πμο ζογδηάιε, βζα κα ενβαζηεί
ηάπμζμξ έπνεπε κα δζαεέηεζ πζζημπμζδηζηυ ημζκςκζηχκ θνμκδιάηςκ – έββναθμ πμο δζααεααίςκε πςξ μ
πμθίηδξ ήηακ εεκζηυθνςκ ηαζ επενυξ ημο ημιιμοκζζιμφ.
΢ηα ίδζα πνυκζα ςζηυζμ ζοκηεθμφκηαζ αθθαβέξ, πμο αθθάγμοκ ημ πνμθίθ ηδξ εθθδκζηήξ ημζκςκίαξ. Δ
ορδθή ακενβία μδδβεί ιεβάθμ ιένμξ ημο πθδεοζιμφ (ηα ηαηχηενα ζηνχιαηα, ενβάηεξ ηαζ πςνζημφξ) κα
ακαγδηήζεζ δζέλμδμ ζηδ ιεηακάζηεοζδ (ΔΠΏ, Κακαδά, Ώοζηναθία, Αοηζηή Βονχπδ). 1.000.000 Έθθδκεξ
ιεηαημιίγμοκ ζηδκ Κεκηνζηή ηαζ Αοηζηή Βονχπδ ζηα πνυκζα 1955-1970.2 Πανάθθδθα, αθθάγεζ ημ ιμκηέθμ
ηδξ γςήξ ζηδκ πυθδ. Δ ακηζπανμπή (ζφζηδια πμο πνμςεεί μ Κςκζηακηίκμξ Καναιακθήξ) ζοιαάθθεζ ζηδκ
αζηζημπμίδζδ ηαζ ζηδκ ηαπφνοειδ ακάπηολδ. Βπζπθέμκ δδιζμονβεί ιζα κέα ημζκςκζηή δζαζηνςιάηςζδ. Δ
ελάπθςζδ ηςκ πμθοηαημζηζχκ δζαιμνθχκεζ ιζα κέα ιεζμαζηζηή ηάλδ (ιζηνμεπζπεζνδιαηίεξ, ενβμθάαμζ). Δ
εζςηενζηή αβμνά δζεονφκεηαζ ειπεδχκμκηαξ ημ ηαηακαθςηζηυ ιμκηέθμ. ΐεθηζχκεηαζ ημ αζμηζηυ επίπεδμ ηδξ
ιζηνμαζηζηήξ ηαζ ιεζαίαξ ηάλδξ.
΢ηα ιζζά ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950 ημ πμθζηζηυ ζηδκζηυ παναιέκεζ αζηαεέξ. Δ έκανλδ επίζδξ ημο
απεθεοεενςηζημφ ηοπνζαημφ αβχκα ζηα 1955 ζδιαημδμηεί βζα ιεβάθμ ιένμξ ηςκ πμθζηχκ ζηδκ Βθθάδα ημκ
αβχκα απεθεοεένςζδξ απυ ηα δεζιά ηδξ Αελζάξ. Αζελάβμκηαζ πάθζ εηθμβέξ ζηα 1956. Πνχημ ηυιια δ Βεκζηή
Ρζγμζπαζηζηή Έκςζδ (ΒΡΒ) ημο Κςκζηακηίκμο Καναιακθή, δεφηενδ δ Αδιμηναηζηή Έκςζδ (ζοκαζπζζιυξ
επηά ημιιάηςκ). Χζηυζμ ημ απμηέθεζια εεςνείηαζ θηζαπηυ ηαζ ανπίγεζ δ ζογήηδζδ βζα κέμ εηθμβζηυ
ζφζηδια. Νέεξ εηθμβέξ ημκ Μάζμ ημο 1958. Πνχημ ηυιια δ ΒΡΒ. Αεφηενμ ηυιια δ Βκζαία Αδιμηναηζηή
Ώνζζηενά (ΒΑΏ). Δ άκμδμξ ηδξ Ώνζζηενάξ ζηδ εέζδ ηδξ αλζςιαηζηήξ ακηζπμθίηεοζδξ έδςζε ηέθμξ ζηδκ
πνμδβμφιεκδ πενίμδμ πμο υπζ άδζηα έπεζ παναηηδνζζηεί ςξ πενίμδμξ «ζηαζζιυηδηαξ-ζηαεενυηδηαξ».3

10
 Βκ πμθθμίξ, ζηα ιεηαπμθειζηά πνυκζα, μζ πθδβέξ ημο Βιθοθίμο παναιέκμοκ ακμζηηέξ. Οζ δζχλεζξ ηςκ
ημιιμοκζζηχκ δεκ έπμοκ ζηαιαηήζεζ. ΢οθθαιαάκεηαζ ηαζ ηαηαδζηάγεηαζ μ βναιιαηέαξ ηδξ ΒΑΏ ηαζ
δζεοεοκηήξ ηδξ Απγήο Μακυθδξ Γθέγμξ. Αζπαζιυξ, αηναία πυθςζδ ηονζανπμφκ ζημ πμθζηζηυ ζηδκζηυ, ιε ηζξ
παναζηναηζςηζηέξ μνβακχζεζξ κα δνμοκ ακελέθεβηηεξ. Νέεξ εηθμβέξ ζηα 1961 – μζ βκςζηέξ ςξ «εηθμβέξ ηδξ
αίαξ ηαζ ηδξ κμεείαξ». Δ ΒΡΒ ημο Κςκζηακηίκμο Καναιακθή ηζξ ηενδίγεζ. Αεφηενμ ηυιια δ Έκςζδ Κέκηνμο
ημο Γεςνβίμο Παπακδνέμο. Ξεζπά κέα πμθζηζηή ηνίζδ πμο ηαηαθήβεζ ζηδ δμθμθμκία ημο αμοθεοηή ηδξ ΒΑΏ
Γνδβυνδ Λαιπνάηδ (1963) απυ παναηναηζηή μνβάκςζδ ζηδ Θεζζαθμκίηδ ιεηά ηδκ μιζθία ημο ζε
ζοβηέκηνςζδ οπέν ηδξ εζνήκδξ.

Εικόνα 1.5 Ο Γξεγφξεο Λακπξάθεο (Πεγή: http://www.sansimera.gr/biographies/164).

[΢ηδ δμθμθμκία Λαιπνάηδ ααζίζηδηε ημ ιοεζζηυνδια Ε πμο έβναρε ημ 1966 μ ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ.
Σμ ιοεζζηυνδια ιεηέθενε ζημκ ηζκδιαημβνάθμ μ Κχζηαξ Γαανάξ ζηδκ μιχκοιδ ηαζκία (1969). Μπμνείηε κα
δείηε έκα απυζπαζια ηδξ ηαζκίαξ Ε, υπμο ημ πθήεμξ γδηά κα απμηαθοθεμφκ μζ δμθμθυκμζ (1:01:05-1:02:20).]

Δ δμθμθμκία Λαιπνάηδ επζηάποκε ηζξ πμθζηζηέξ ελεθίλεζξ. Ο Κςκζηακηίκμξ Καναιακθήξ παναζηείηαζ

ηαζ εβηαηαθείπεζ ηδ πχνα. Εδνφεηαζ μ πμθζηζηυξ μνβακζζιυξ «Αδιμηναηζηή Νεμθαία Λαιπνάηδ», μ μπμίμξ
ζοκέδεζε ηδ δνάζδ ημο ιε ημκ νζγμζπαζηζζιυ ηαζ ημ πνμμδεοηζηυ ηίκδια ζηδ δεηαεηία ημο 1960 – πνχημξ
βναιιαηέαξ ακαθαιαάκεζ μ Μίηδξ Θεμδςνάηδξ.4
΢ηζξ εηθμβέξ ημο 1964 δ Έκςζδ Κέκηνμο ημο Γεςνβίμο Παπακδνέμο ηενδίγεζ ιε ιεβάθμ πμζμζηυ. Δ
ακηζπαθυηδηα ηοαένκδζδξ ηαζ Παθαηζμφ (ζημκ ενυκμ ακεααίκεζ μ ααζζθζάξ Κςκζηακηίκμξ) ημνοθχκεηαζ, υζμ
δ ηοαένκδζδ δεκ εθέβπεζ ημ ζηνάηεοια. Δ ηνίζδ ζηζξ ζπέζεζξ μδδβεί ημκ Εμφθζμ ημο 1965 ζηα βκςζηά
«Εμοθζακά». Δ ηοαένκδζδ ακαηνέπεηαζ ηαζ μ πνςεοπμονβυξ ακαβηάγεηαζ ζε παναίηδζδ. Ξεζπμφκ
δζαδδθχζεζξ. Γίκμκηαζ ηενάζηζα ζοθθαθδηήνζα εκακηίμκ ημο ιμκανπζημφ πναλζημπήιαημξ ηαζ ηδξ απμπμιπήξ
ημο «βένμο ηδξ Αδιμηναηίαξ», υπςξ μκμιάζηδηε μ Γεχνβζμξ Παπακδνέμο.
Ώκαιθίαμθα, ζηδ δεηαεηία ημο 1960 δ εθθδκζηή ημζκςκία έπεζ πενάζεζ ζε ιζα κέα θάζδ. Οζ
ημζκςκζημί αβχκεξ ημνοθχκμκηαζ, ιε ηφνζα αζηήιαηα ημκ εηδδιμηναηζζιυ ηαζ ηδκ οπενάζπζζδ ηδξ
δδιμηναηζηήξ κμιζιυηδηαξ, ηδκ αικήζηεοζδ ηςκ πμθζηζηχκ ηναημοιέκςκ ημο Βιθοθίμο ηαζ ηδ δζεφνοκζδ
ηδξ πνυζααζδξ ζηδκ παζδεία. ΢ηα πνυκζα 1956-1961 παναηδνείηαζ ημ δεφηενμ ηφια αζηζημπμίδζδξ (ημ πνχημ
ηφια εζςηενζηήξ ιεηακάζηεοζδξ αβνμηζηχκ πθδεοζιχκ ζηδκ πυθδ ζοκέαδ ζημ ηέθμξ ημο Βιθοθίμο, 1948-
1950). Δ Ώεήκα ακμζημδμιείηαζ. Δ ακηζπανμπή αθθάγεζ ημ ανπζηεηημκζηυ πνμθίθ ηδξ πνςηεφμοζαξ ηαζ, ημ
ζδιακηζηυηενμ, ζδιαημδμηεί ημκ ημζκςκζηυ ιεηαζπδιαηζζιυ πμο ζοκηεθείηαζ. ΢διακηζηή είκαζ δ
ζηαεενμπμίδζδ ηδξ μζημκμιίαξ (δ μπμία έπεζ ανπίζεζ ζηαδζαηά απυ ηδ δεηαεηία ημο 1950).5 Γζα πανάδεζβια,
ακαπηφζζεηαζ δ εθθδκζηή πανημαζμιδπακία, αθθά ανπίγεζ επίζδξ ηαζ δ μνβακςιέκδ ακαηφηθςζδ πανηζμφ.
Σδκ ίδζα πενίμδμ ημ πθαζηζηυ ανπίγεζ κα ιπαίκεζ ζε εονεία πνήζδ, ζε είδδ υπςξ ζαημφθεξ, ιπμοηάθζα η.θπ.

[Αείηε εδχ δφμ παναηηδνζζηζηά ζηζβιζυηοπα ηςκ Βπζηαίνςκ, πμο ήηακ δεηάθεπηεξ ζοκήεςξ
εκδιενςηζηέξ ηαζκίεξ ιε δέηα πενίπμο εέιαηα, μζ μπμίεξ πνμαάθθμκηακ πνζκ απυ ηζξ πνμβναιιαηζζιέκεξ
ηαζκίεξ ζημοξ πεζιενζκμφξ ηαζ εενζκμφξ ηζκδιαημβνάθμοξ. Σα ζηζβιζυηοπα αοηά ιεηαδίδμοκ ημ ηθίια
μζημκμιζηήξ ακάηαιρδξ ηαζ ημζκςκζηήξ αθθαβήξ (ηαθμηαίνζ 1966). Σμ πνχημ αθμνά ηδ εειεθίςζδ κέςκ

11
εβηαηαζηάζεςκ ηδξ Βθθδκζηήξ Καπκμαζμιδπακίαξ «Μαηζάββμο» ζημκ ΐυθμ (26.6.1966) ηαζ ημ δεφηενμ ηδκ
πανεεκζηή πηήζδ ημο κέμο αενμζηάθμοξ ηδξ Οθοιπζαηήξ Ώενμπμνίαξ «Πυθζξ ηδξ Κμνίκεμο» ζηδ βναιιή
Ώεήκα-Νέα Τυνηδ. Αζαεέζζια απυ ημ Βεκζηυ Οπηζημαημοζηζηυ Ώνπείμ (00:03:34:00-00:04:06:00 ηαζ
00:04:41:04-00:05:38:18).]

΢διακηζηυ είκαζ επζπθέμκ πςξ μ ημονζζιυξ ανπίγεζ κα παίνκεζ μνβακςιέκμ ιαγζηυ παναηηήνα.
Κηίγμκηαζ ζφβπνμκεξ λεκμδμπεζαηέξ ιμκάδεξ, δδιζμονβμφκηαζ μνβακςιέκα ηάιπζκβη ηαζ λεκχκεξ. Δ Βθθάδα
βίκεηαζ ηδξ ιυδαξ.6 Σμοξ θζβμζημφξ ημονίζηεξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950 ημοξ ακηζηαεζζημφκ «ηανααάκζα
πενζδβδηχκ», υπςξ δζααάγμοιε ζηδκ εθδιενίδα Ώεδκασηή (27.11.1961), ηδξ μπμίαξ μ ζοκηάηηδξ
εηπθήζζεηαζ ιε ηα «πανάλεκα ζοιπθέβιαηα» ιζαξ θοθεηζηά ιεζηηήξ μζημβέκεζαξ:

Πμθθά ηα πανάλεκα ιαξ ένπμκηαζ ιε ηα ηανααάκζα ηςκ πενζδβδηχκ πμο θεάκμοκ εζξ Ώεήκαξ. Τπυ ηδκ ζηζάκ
ηδξ Ώηνμπυθεςξ ειθακίγμκηαζ ηα πζμ πανάλεκα ζοιπθέβιαηα, μζ πζμ αζφθθδπηεξ ζοκηνμθζέξ ημονζζηχκ. Πμζμξ
αίθκδξ εα ιπμνμφζε κα θακηαζεή αοηυ ημ ζφιπθεβια; Βηείκμξ ιαφνμξ απυ ηαξ ΐενιμφδαξ, εκχ δ ζφγοβυξ ημο
θεοηή απυ ηδκ Ώββθίακ. Σα ηνία ημοξ παζδζά αημθμφεδζακ ιμζναία εηείκδκ ηδκ θοθήκ ηαζ αβήηακ ιαφνα εζξ
ημκ ηυζιμκ. Σδκ ζοκηνμθζά πμζηίθθεζ ηαζ δ πανμοζία ιζαξ μζημβεκεζαηήξ θίθδξ… Ώιενζηακίδμξ! Σζ πενίενβα,
αθήεεζα, πνάβιαηα εθηφεζ ιε ηδκ βμδηεία ημο μ Πανεεκχκ ηαζ μ θαιπνυξ ήθζμξ ηδξ Ώηηζηήξ!

Εικόνα 1.6 «Χίπεδεο θαη αιεηνηνπξίζηεο ζηελ Διιάδα ηνπ 1960» (Ώεδκασηή, 27.11.1961)(Πεγή:
https://i2.wp.com/www.hellasgr.net/Athinaiki27111961.JPG).

Εικόνα 1.7 Καξη πνζηάι ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 (Πεγή: Lifo, http://www.lifo.gr/mag/columns/6782).

12
 ΢διακηζηυξ δείηηδξ ηδξ ημζκςκζηήξ αθθαβήξ πμο ζοκηεθείηαζ ζηδ δεηαεηία ημο 1960 είκαζ δ πθδεχνα
ηςκ βοκαζηείςκ πενζμδζηχκ πμο ηοηθμθμνμφκ. Σμ Ρνκάληζν (ημο Νίημο Θεμθακίδδ, εηδίδεηαζ απυ ημ 1934)
είκαζ ημ πνχημ ζε ηοηθμθμνία θασηυ πενζμδζηυ – θεάκεζ ζηζξ ανπέξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ηα 270.000-
300.000 πζθζάδεξ ηεφπδ. Αδιμθζθέξ επίζδξ θασηυ πενζμδζηυ είκαζ μ Θεζαπξφο (ημο Γζάκκδ Παπαβεςνβίμο,
1938). Ώημθμοεμφκ δ Γπλαίθα (ημο Βοάββεθμο Σενγυπμοθμο, 1950), μ Σαρπδξφκνο (έηδμζδ ημο
΢οβηνμηήιαημξ Λαιπνάηδ, 1954) ηαζ μζ Δηθφλεο (ηδξ Βθέκδξ ΐθάπμο, 1955). ΢ηα πνυκζα πμο ελεηάγμοιε
ηοηθμθμνμφκ ηαζ δφμ πζμ ιμκηένκα πενζμδζηά (κεακζηυηενα ηαζ ημθιδνυηενα): ημ Πξψην (1960-1969) ηαζ ημ
Πάλζενλ (1961-1992).7
΋πςξ έπεζ ήδδ επζζδιακεεί, δ επζηοπία ημοξ ζημ βοκαζηείμ ηονίςξ ημζκυ ζοκδέεηαζ ιε ηδκ επέηηαζδ
ηδξ βοκαζηείαξ εββναιαημζφκδξ ιεηά ημκ Βιθφθζμ, αθθά ηαζ ιε ηδ «πανά ηδξ ακάβκςζδξ», ηδκ μπμία
δζεηδζηεί ηαζ μ βοκαζηείμξ πθδεοζιυξ. Σα θασηά πενζμδζηά ηδξ επμπήξ απεοεφκμκηαζ ζημκ ιέζμ Έθθδκα,
δζαεέημοκ πμζηίθδ φθδ (ζηαονυθελα, θςημνμιάκηγα, δζδβήιαηα ζε ζοκέπεζεξ, ημοηζμιπμθζά, πνυβναιια
ηδθευναζδξ, ιυδα, ζοκηαβέξ ιαβεζνζηήξ, δζαηυζιδζδ η.θπ.). ΢ηα ελχθοθθα ημο Ρνκάληζνπ ηαζ ημο
Θεζαπξνχ ηονζανπμφκ μζ ζηαν ημο εθθδκζημφ ηζκδιαημβνάθμο, πμο βκςνίγεζ ιένεξ δυλαξ. Δ Ώθίηδ
ΐμοβζμοηθάηδ, δ θεβυιεκδ «εεκζηή ζηαν», απμηεθεί ηδκ πζμ θςημβναθδιέκδ πνςηαβςκίζηνζα. Σμ πνυηοπμ
βοκαίηαξ ηαζ ημ ιμκηέθμ γςήξ πμο πνμςεμφκ μζ ηαζκίεξ ηδξ εηθνάγμοκ ηδκ ακάβηδ ηδξ εθθδκζηήξ ημζκςκίαξ
βζα εηζοβπνμκζζιυ ηαζ πεζναθέηδζδ. Σδκ ίδζα χνα ςζηυζμ μζ ίδζεξ ηαζκίεξ οπεναζπίγμκηαζ παναδμζζαηέξ
ακηζθήρεζξ βζα ημκ νυθμ ηδξ βοκαίηαξ πμο, ακ ηαζ δζαθμνεηζηυξ απυ ημ πανεθευκ (ηφπμξ ηδξ «ηαπάηζαξ»
βαημφθαξ, δ μπμία ενβάγεηαζ, δζεηδζηεί, ιμνθχκεηαζ, οζμεεηεί ιζα πζμ πεζναθεηδιέκδ ζοιπενζθμνά),
οπμηάζζεηαζ εκηέθεζ ζημκ δοκαιζηυ άκηνα ηαζ ελδιενχκεηαζ.8

Εικόνες 1.8 και 1.9 Παξαηεξήζηε ηελ αιιαγή απφ ην πξψην εμψθπιιν (Δ Γοκαίηα, 1955) ηεο Αιίθεο Βνπγηνπθιάθε, ζηα
κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 (α) Γεκήηξεο Σδνπβαξάο, «Αιίθε Βνπγηνπθιάθε. Σν πνληηθάθη πνπ έγηλε εζληθή ζηαξ».
(Πεγή: https://farm3.staticflickr.com/2920/14740409933_8396f401e8_o.jpg). (β) ΢ην κεηαγελέζηεξν ηεχρνο ηνπ
πεξηνδηθνχ Πάκεεμκ: Σν αζψν, κε ρακεισκέλν βιέκκα, κειαρξηλφ θνξίηζη, θσηνγξαθεκέλν δίπια ζε κηα θακπάλα
(ραξαθηεξηζηηθφο θαη ν ηίηινο ηνπ ηεχρνπο: «Λατθνί ζξχινη γηα ηελ ΠΑΝΑΓΗΑ»), κεηακνξθσκέλε ζε δπλακηθή, γεκάηε
απηνπεπνίζεζε, μαλζηά «ζηαξ», ε νπνία δειψλεη «αζηή» θαη δίλεη κηα «ηδηφξξπζκε ζπλέληεπμε». Απφ ην ειεθηξνληθφ
πεξηνδηθφ «Retromaniax», «Σν πεξηνδηθφ Πάκεεμκ (εμψθπιια)». (Πεγή:
http://img.pathfinder.gr/clubs/images/89/249489/10.jpg ).

΢ηα 1960 βεκκζέηαζ ημ Φεζηζαάθ Κζκδιαημβνάθμο Θεζζαθμκίηδξ. ΢ηδκ ανπή μκμιάγεηαζ Βαδμιάδα
Βθθδκζημφ Κζκδιαημβνάθμο (1960-65). ΢ηα πνχηα πνυκζα θεζημονβίαξ ημο εεζιμφ ηονζανπεί μ ειπμνζηυξ
ηζκδιαημβνάθμξ ηδξ επμπήξ.

13
Εικόνα 1.10 1960. Oη εζνπνηνί ηεο ηαηλίαο Μακηαθέκα (Π. Εεξβφο, Αι. Βνπγηνπθιάθε, Γεκ. Παπακηραήι), ν Μ.
Χαηδηδάθηο (ζηε κέζε) θαη ν ζθελνζέηεο Νη. Γεκφπνπινο (δεμηά), ζην 1ν Φεζηηβάι Κηλεκαηνγξάθνπ Θεζζαινλίθεο. Ζ
ηαηλία Μακηαθέκα, φπνπ πξσηαγσληζηνχλ νη ηξεηο πξψηνη, θαη έρεη γξάςεη ηε κνπζηθή θαη ηα ηξαγνχδηα ν Χαηδηδάθηο,
θέξδηζε εθείλε ηε ρξνληά ηξία βξαβεία θαη ηελ επφκελε ηαμίδεςε ζην Φεζηηβάι ησλ Καλψλ. (Πεγή: http://www.hit-
channel.com/aliki-vougiouklaki-to-pontikaki-pou-egine-ethiki-star-i-zoi-k-i-kariera-tis-photos/67484).

΢ηα 1967 δ ακαηνμπή ζημ πμθζηζηυ ζηδκζηυ ηδξ πχναξ ιε ηδκ επζαμθή ημο ζηναηζςηζημφ
πναλζημπήιαημξ ηαζ θοζζηά δ είζμδμξ ηδξ ηδθευναζδξ ηαεμνίγμοκ ημ ημπίμ ζηδ θασηή ημοθημφνα ηδξ
επμπήξ, ζηα πνυηοπα ημο Υυθοβμοκη, πμο έθηεζ ηαζ ημ εονφ ημζκυ. Δ είζμδμξ ηδξ ηδθευναζδξ παίγεζ ημκ δζηυ
ηδξ νυθμ ζηδ δζάδμζδ ηαζ κμιζιμπμίδζδ ιζαξ θασηήξ ημοθημφναξ. Σμ εονφ ημζκυ πνμηζιά ηζξ ηαζκίεξ ημο
ειπμνζημφ ηζκδιαημβνάθμο, ζηα πνυηοπα ημο Υυθοβμοκη. Χζηυζμ ζηδ δεηαεηία ημο 1970 εα ηάκεζ ηδκ
ειθάκζζή ημο μ Νέμξ Βθθδκζηυξ Κζκδιαημβνάθμξ (Ώββεθυπμοθμξ, ΐμφθβανδξ, Ρ. Μακεμφθδξ η.ά.) ιε ηαζκίεξ
ημζκςκζημφ ηαζ πμθζηζημφ πενζεπμιέκμο.9
Βίκαζ αλζμζδιείςημ πάκηςξ πςξ ζηα ζίληζξ αθθάγεζ δ κοπηενζκή δζαζηέδαζδ. Βιθακίγμκηαζ κέα
ημζιζηά ηέκηνα (Αζηέξηα, Αζελαία) ηαζ κέμζ πμνμί υπςξ ημ ιάκηζζμκ, δ ιπυζα κυαα, ημ πάθζ βηάθζ (πενίπμο
έςξ ημ 1965). Ώπυ ηα ιζζά ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ηαζ ιεηά ηονζανπεί ημ ζέζη, πμο λεζδηχκεζ ημοξ κέμοξ.
Καζ υπζ ιυκμ. Σαοηυπνμκα, δεκ είκαζ θίβεξ μζ θςκέξ πμο ακηζδνμφκ έκημκα ζηζξ «ακηζημζκςκζηέξ
ζοιπενζθμνέξ» ηδξ κεμθαίαξ – ημνοθαία αέααζα είκαζ μ θεβυιεκμξ «ηεκηζιπμσζιυξ».10 Ώλζμπνυζεηηδ είκαζ
ηαζ δ αθθαβή ζηδ ιυδα. Σμ θμονυ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950 ελαθακίγεηαζ ζηαδζαηά, δίκμκηαξ ηδ εέζδ ημο ζημ
ιίκζ. Οζ βοκαίηεξ πνμηζιμφκ ημ έκημκμ ιαφνμ άζ-θασκεν ηαζ ηζξ ηενάζηζεξ αθεθανίδεξ.

Εικόνα 1.11 Ζ κηθξνζθνπηθή Twiggi. Σν πην δηάζεκν κνληέιν θαη παγθφζκην ζχκβνιν ηεο πνπ θνπιηνχξαο ησλ ζίμηηο,
φπσο νη Beatles ή νη Rolling stones (Πεγή: Claire O‟ Boyle “„Clothes should be for every age‟: Twiggy unveils her first
collection as a designer”, http://www.mirror.co.uk/3am/style/clothes-should-be-for-every-age-twiggy-740366 ).

14
 ΋ζμκ αθμνά ηδ ιμοζζηή, απυ ηα ιζζά ήδδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950 δ δζάδμζδ ημο νμη εκ νμθ είκαζ
πναβιαηζηυηδηα ηαζ ζηδκ Βθθάδα. Ο δίζημξ βναιιμθχκμο ηςκ 78 ζηνμθχκ ακηζηαείζηαηαζ απυ εηείκμκ ημο
αζκοθίμο ηςκ 45 ζηνμθχκ. ΢ηζξ ανπέξ πθέμκ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ηδ θαηνεία ηδξ κεμθαίαξ βζα ημκ Έθαζξ
Πνίζθετ (Elvis Presley) ηδκ ακηζηαεζζηά δ «ιπδηθμιακία». Σμκ Οηηχανζμ ημο 1964 πνμαάθθεηαζ ζηδκ
Βθθάδα δ ηαζκία A Hard‟s Day Night (ιε ημκ ηίηθμ Ξεθάλησκα κε ηνπο Μπεηιο). Δ εβπχνζα νμη αζμιδπακία
ηάκεζ δοκαιζηά ηδκ ειθάκζζή ηδξ. Αδιζμονβμφκηαζ ηα πνχηα αββθυθςκα ζοβηνμηήιαηα πμπ ηαζ νμη εκ νμθ
ζοβηνμηήιαηα (The Forminx, The Olympians η.ά).11 Πενζβνάθεζ παναηηδνζζηζηά μ Κχζηαξ Καηζάπδξ:

΢ηα ιζζά ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 άνπζζε κα βίκεηαζ ακηζθδπηυ υηζ μζ κέμζ αοημί δεκ ανημφκηακ πζα ζηδκ αηνυαζδ
ηςκ αβαπδιέκςκ ημοξ ηναβμοδζχκ [=Μπδηθξ, Ρυθθζκβη ΢ηυμοκξ, Άκζιαθξ], αθθά έηεζκακ κα πνμζδζμνίγμοκ ηδ
ζοιπενζθμνά ημοξ ιε αάζδ ημκ ηνυπμ γςήξ ηςκ ζκδαθιάηςκ ημοξ ηαζ ηάπμζεξ κέεξ αλίεξ πμο ακαδφμκηακ ηαζ
(εεςνήεδηε) υηζ είπακ ζπέζδ ιε ημ ακακεςιέκμ νμη εκ νμθ. ΢ε αοηυ ημ πθαίζζμ, έκαξ κέμξ υνμξ έηακε ηδκ
ειθάκζζή ημο ιε ζημπυ κα πενζβνάρεζ εηείκμ ημ ηιήια ηδξ δθζηζαηήξ μιάδαξ πμο ζοβηνμημφκηακ απυ κέμοξ
15-25 εηχκ, ηαζ θαζκυηακ πςξ άνπζγε κα ακηζθαιαάκεηαζ ημκ εαοηυ ηδξ (αθθά ηαζ κα ηδκ ακηζθαιαάκμκηαζ μζ
άθθμζ) ςξ ιζα ζοθθμβζηυηδηα: ήηακ μ υνμξ «βζεβζέξ», έκαξ παναηηδνζζιυξ πμο δδιζμονβμφζε ιάθθμκ εζνςκζηέξ
ζοιπαναδδθχζεζξ, πδβή έιπκεοζδξ ημοξ μπμίμο είπε ζηαεεί έκα παναηηδνζζηζηυ επζθχκδια ηςκ Μπδηθξ (yeah,
12
yeah, yeah…), ημ μπμίμ αημοβυηακ ζημ ηναβμφδζ She loves you.

΢ηα 1966 μ Αζμκφζδξ ΢αααυπμοθμξ ηοηθμθμνεί ημ πνχημ πνμζςπζηυ ημο LP Σν θνξηεγφ.13 Σα

ηναβμφδζα ημο εοεοβναιιίγμκηαζ ιε ηδκ αζζεδηζηή πνυηαζδ ημο «κέμο ηφιαημξ». Ώπδπμφκ δδθαδή ημ ηθίια
αιθζζαήηδζδξ ηαζ δζαιανηονίαξ ηδξ αιενζηάκζηδξ θμθη ιμοζζηήξ παναβςβήξ – ιε πζμ βκςζηυ εηπνυζςπμ
ημκ Μπμιπ Νηφθακ (Bob Dylan).14 Γζα πανάδεζβια, έκα απυ ηα ηναβμφδζα ημο δίζημο έπεζ ημκ
παναηηδνζζηζηυ ηίηθμ «Βηεηλάκ, γηε-γηε». Δ πμθζηζηή ηαζ ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα (δ ακαθμνά ζημκ πυθειμ
ημο ΐζεηκάι) ζοκακηά ημκ παναηηδνζζιυ «βζε-βζε» πμο παναπέιπεζ ζηδ βζεβζέδζηδ ζοιπενζθμνά ηδξ
«μνβζζιέκδξ» κεμθαίαξ, πμο επακαζηαηεί, αιθζζαδηεί ηάεε ιμνθήξ ηαηεζηδιέκμ ηαζ δζεηδζηεί κα αθθάλεζ ηδκ
ημζκςκία.

Εικόνα 1.12 Σέζζεξηο κέξεο πξηλ ηελ επηβνιή ηεο Γηθηαηνξίαο, ηελ 21ε Απξηιίνπ ηνπ 1967, νη Rolling Stones δίλνπλ
ζπλαπιία ζην Παλαζελατθφ ζηάδην, ε νπνία μεθίλεζε θαλνληθά αιιά δελ νινθιεξψζεθε πνηέ, ιφγσ επέκβαζεο ηεο
αζηπλνκίαο, πνπ ζεψξεζε επαλαζηαηηθή ηε ρεηξνλνκία ηνπ ζπγθξνηήκαηνο λα πεηάμεη θφθθηλα γαξίθαια ζην θνηλφ. (Πεγή:
http://www.fatsimare.gr/kserete-oti/2014/02/01/ti-egine-stin-epeisodiaki-synaylia-ton-rolling-stones-stin-athina-ton-
aprilio).

Σδκ ίδζα χνα ημ θασηυ ηναβμφδζ ακαβεκκζέηαζ. ΢οκδέεηαζ ηαζ αοηυ ιε ηδκ ημζκςκζηή ή/ηαζ πμθζηζηή
πναβιαηζηυηδηα. Ο ΢ηέθζμξ Καγακηγίδδξ εεςνείηαζ μ εηθναζηήξ ημο πυκμο ηςκ ιεηακαζηχκ πμο
εηπαηνίγμκηαζ.
Ο Μίηδξ Θεμδςνάηδξ απυ ηδκ άθθδ ζοκδέεζ ημ υκμιά ημο ιε ημ πμθζηζηυ ηναβμφδζ. Ένβα εθθήκςκ
πμζδηχκ ιεθμπμζμφκηαζ ηαζ ζε αοηή ηδ ιμνθή αβηαθζάγμκηαζ απυ ημ εονφ ημζκυ. Κμνοθαίμ ακάιεζά ημοξ μ
Δπηηάθηνο ημο Γζάκκδ Ρίηζμο πμο ιεθμπμζείηαζ ζηα 1960. Βδχ δζαηνίκμοιε ημκ ζοκδοαζιυ έκηεπκδξ
δοηζηυηνμπδξ ιμοζζηήξ ηαζ ιπμογμοηζμφ-θασηχκ ενιδκεοηχκ (θςκή Γνδβυνδξ Μπζεζηχηζδξ, ιπμογμφηζ
Μακχθδξ Υζχηδξ). (Ώημφζηε δφμ ημιιάηζα απυ ημ Ώ΄ Μένμξ.)

15
 ΢ηα 1960 μ Μάκμξ Υαηγζδάηζξ βνάθεζ ηδ ιμοζζηή ηαζ ηα ηναβμφδζα βζα ηδκ ηαζκία Πνηέ ηελ Κπξηαθή
ημο Γοθ Νηαζζέκ (Jules Dassin). Δ πνςηαβςκίζηνζα Μεθίκα Μενημφνδ ηενδίγεζ ζημ θεζηζαάθ ηςκ Κακχκ ημ
ανααείμ πνχημο βοκαζηείμο νυθμο. Ο ζοκεέηδξ ηενδίγεζ ημ ΋ζηαν ιμοζζηήξ ηαζ ηα ηναβμφδζα βίκμκηαζ ημ
ζήια ηαηαηεεέκ ηδξ πχναξ ιαξ ζημ ελςηενζηυ.15 Αείηε επίζδξ ημ απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία, υπμο δ Μεθίκα
Μενημφνδ ηναβμοδά «Σα παζδζά ημο Πεζναζά».

Εικόνα 1.13 Ζ αθίζα ηεο ηαηλίαο (Πεγή: Frattis Auctions, http://frattisauctions.com/oscommerce/images/post7_1.jpg ).

Δ θεβυιεκδ ορδθή ημοθημφνα ζοκακηά ηδ ιαγζηή ημοθημφνα, πενκά ζηδκ ηαεδιενζκή γςή ηςκ
θασηχκ ζηνςιάηςκ. Αεκ απμοζζάγεζ αέααζα ηαζ ημ ακηίζηνμθμ θαζκυιεκμ. Σμ νειπέηζημ, βζα πανάδεζβια, πμο
ζοκδευηακ ιε ημ πενζεχνζμ ηαζ ημκ οπυημζιμ, απμηαείζηαηαζ ηαζ ακαβκςνίγεηαζ πζα εονέςξ ςξ ζφβπνμκμ
αζηζηυ ηναβμφδζ. Βκ πμθθμίξ, μ θαυξ εεςνείηαζ μ εηθναζηήξ/ζοκεπζζηήξ ημο ηθαζζημφ ιεβαθείμο ηαζ ζοκάια
επζπεζνείηαζ μ ελεοβεκζζιυξ ημο θασημφ ιέζς ορδθυηενςκ ιμνθχκ ηαθθζηεπκζηήξ έηθναζδξ, υπςξ έπεζ ήδδ
επζζδιάκεζ δ επζζηδιμκζηή ένεοκα.16

Εικόνες 1.14 και 1.15 (α) Γηάλλεο Σζαξνχρεο, Ναφηδξ λοπυθδημξ ζημκ ηακαπέ, 1962 (Πεγή: Ίδξπκα Γηάλλε Σζαξνχρε,
http://www.tsarouchis.gr/gr/it_630.htm) θαη (β) Γηάλλεο Σζαξνχρεο, ΢ηναηζχηεξ πμνεφμοκ γεσιπέηζημ (Πεγή: Ίδξπκα
Γηάλλε Σζαξνχρε, http://www.tsarouchis.gr/gr/slh01h.htm).

Παναηδνήζηε αοημφξ ημοξ παναηηδνζζηζημφξ πίκαηεξ ημο Γζάκκδ Σζανμφπδ ηαζ παναημθμοεήζηε ημ
απυζπαζια απυ ημ κημηζιακηέν Γηάλλεο Σζαξνχρεο. Έλαο ζηνραζηήο ηεο ειιεληθφηεηαο (ημο Κχζηα
Καηζανυπμοθμο, Ώνπείμ ηδξ ΒΡΣ, 00:16:40-00:21:40 ηαζ 00:27:53-00:31:35), υπμο πενζβνάθεηαζ μ «εεκζηυξ»
παναηηήναξ ηδξ γςβναθζηήξ ημο Σζανμφπδ, δ μπμία «έπεζ ηζξ πδβέξ ηδξ ααεζά ζημκ θαυ». ΢ημ κημηζιακηέν
βίκεηαζ ακαθμνά ηαζ ζηδ ενοθζηή πανάζηαζδ ΋ξληζεο (1959) ημο Θεάηνμο Σέπκδξ Κανυθμο Κμοκ. Ο

16
γςβνάθμξ οπήνλε έκαξ απυ ημοξ ααζζημφξ ζοκηεθεζηέξ ηδξ, οπμβνάθμκηαξ ηα ζηδκζηά ηαζ ηα ημοζημφιζα. Δ
πανάζηαζδ βκχνζζε παηαβχδδ απμηοπία, υηακ πνςημπαίπηδηε, ηαζ ακαβκςνίζηδηε ανβυηενα, αθμφ πνχηα
ηαλίδερε ζημ ελςηενζηυ ηαζ πήνε δζεοναιαζηέξ ηνζηζηέξ. Ώλίγεζ κα ζδιεζχζμοιε εδχ πςξ μ Κμοκ, ζηδ
δεηαεηία ημο 1960, δεκ εκδζαθένεηαζ ιυκμ βζα ηδκ λέκδ πνςημπμνία (ακεαάγμκηαξ ένβα ηςκ Εμκέζημ,
Μπνεπη, Πίκηεν ηαζ πνμςεχκηαξ έκα ακηζννεαθζζηζηυ πμζδηζηυ εέαηνμ ζημκ ακηίπμδα ηδξ νεαθζζηζηήξ
αζζεδηζηήξ ημο Βεκζημφ εεάηνμο). Ο έθθδκαξ ζηδκμεέηδξ θένκεζ επζπθέμκ ζημ πνμζηήκζμ ημ ανπαίμ αηηζηυ
δνάια, ημ μπμίμ ακακεχκεζ. Βζδζηυηενα, μζ ανζζημθακζηέξ παναζηάζεζξ ημο (Βάηξαρνη, Λπζηζηξάηε, Αραξλήο,
Δηξήλε, Θεζκνθνξηάδνπζεο) εηιεηαθθεφμκηαζ ηδκ πανάδμζδ ημο θασημφ ηανκαααθζμφ, ημο ημοηθμεέαηνμο
ηαζ ημο Καναβηζυγδ, υπςξ επζζδιαίκεζ μ Θυδςνμξ Υαηγδπακηαγήξ.17
Ώλζμπνυζεηηα, επζπθέμκ, απυ ηδ ζημπζά ηδξ πνήζδξ θασηχκ ζημζπείςκ ηαζ υπζ ιυκμ, είκαζ ηαζ ηα
ηηίνζα ηςκ Πζηζχκδ ηαζ Κςκζηακηζκίδδ. Αείηε ζπεηζηά ημ απυζπαζια απυ ημ κημηζιακηέν Παναζηήκζμ. Με
ενβμδυηδ ηδ γςή. Άνδξ Κςκζηακηζκίδδξ (ηεθάθαζμ 12, 00:10:16:00 - 00:11:59:24), υπμο δ ηαηαβςβή ηδξ
αοθήξ ή ημο οπυζηεβμο ζημ εθθδκζηυ θασηυ ζπίηζ ηαζ ηζξ πνμζθοβζηέξ πανάβηεξ εεςνείηαζ ημ «ανπαίμ
εθθδκζηυ ιέβανμ», ηαζ πνμηείκεηαζ ςξ πνυηοπμ πμο μθείθεζ κα αημθμοεήζεζ δ ζφβπνμκδ «αθδεζκή εθθδκζηή
ανπζηεηημκζηή».
΢ηα 1967 δ ακαηνμπή ζημ πμθζηζηυ ζηδκζηυ ηδξ πχναξ ιε ηδκ επζαμθή ημο ζηναηζςηζημφ
πναλζημπήιαημξ αθθάγεζ ανηεηά ημ πμθζηζζηζηυ ζηδκζηυ, πανμλφκμκηαξ πνμτπάνπμοζεξ υρεζξ ημο. Δ
Αζηηαημνία επζδνά ζημκ πχνμ ημο πμθζηζζιμφ αθεκυξ ιε ηδ δζηή ηδξ ηζηξ αζζεδηζηή ηαζ εεκζηζζηζηή
πνμπαβάκδα πμο παίνκεζ πμζηίθεξ ιμνθέξ (εηδδθχζεζξ, εμνηαζιμί επεηείςκ η.μ.η.), μζ μπμίεξ δζαζηνεαθχκμοκ
ηδ θασηή ημοθημφνα ιε ηδκ πνυεεζδ κα ηδκ μζηεζμπμζδεμφκ, ηαζ αθεηένμο ιε ηδκ ακάβηδ ακηίζηαζδξ πμο
δδιζμονβεί ζε έκα ζδιακηζηυ ιένμξ ημο ηαθθζηεπκζημφ ηαζ πκεοιαηζημφ ηυζιμο, εκηείκμκηαξ ηδκ ακακεςηζηή,
νζγμζπαζηζηή δζάεεζδ πμο παναηηδνίγεζ ηδ δεηαεηία ημο ‘60.18
΢ηδ δεηαεηία ημο 1970 εα ηάκεζ ηδκ ειθάκζζή ημο μ Νέμξ Βθθδκζηυξ Κζκδιαημβνάθμξ
(Ώββεθυπμοθμξ, ΐμφθβανδξ, Ρ. Μακεμφθδξ η.ά.) ιε ηαζκίεξ ημζκςκζημφ ηαζ πμθζηζημφ πενζεπμιέκμο πμο
ηνααμφκ ηάπμηε ημ εκδζαθένμκ ημο ημζκμφ ιαηνζά απυ ημκ ειπμνζηυ ηζκδιαημβνάθμ. Σμ 1972 ημ ανααείμ ζημ
θεζηζαάθ Θεζζαθμκίηδξ εα ιμζναζημφκ μ Θυδςνμξ Ώββεθυπμοθμξ (Μέξεο ηνπ ‟36) ηαζ μ Πακηεθήξ
ΐμφθβανδξ (Σν πξνμεληφ ηεο Άλλαο) ιε δομ απυ ηζξ βκςζηυηενεξ ηαζκίεξ ηδξ πενζυδμο. Μεηά ημ 1970
δδιζμονβμφκηαζ επίζδξ κέμζ εεαηνζημί μνβακζζιμί (Βθεφεενμ Θέαηνμ, Ώκμζπηυ Θέαηνμ, Νέα Πμνεία)
πθαζζζςιέκμζ απυ κέμοξ δεμπμζμφξ ηαζ ζηδκμεέηεξ ιε ακακεςιέκμ ηαζ ακαηνεπηζηυ νεπενηυνζμ. Σμ 1973, ημ
αθθδβμνζηά βναιιέκμ, οπμκμιεοηζηυ ηδξ Υμφκηαξ Μεγάιν καο ηζίξθν ημο Εάηςαμο Καιπακέθδ εα αθήζεζ
επμπή ζηδ εεαηνζηή ζηδκή ηδξ Ώεήκαξ.
Δ ηδθευναζδ ςξ πζμ θασηυ ιέζμ ηαζ εοημθυηενα εθεβπυιεκμ απυ ημοξ δζηηάημνεξ, ηονζανπείηαζ απυ
ηδκ πνμπαβάκδα. Δ πθεζμρδθία ημο ημζκμφ ελαημθμοεεί κα ιαβεφεηαζ απυ ημκ Άγλσζην πφιεκν (1971-73).
Κεκηνζηυξ ήνςαξ είκαζ μ ζηακυηαημξ ζοκηαβιαηάνπδξ ΐανηάκδξ (ημκ οπμδφεηαζ μ Άββεθμξ Ώκηςκυπμοθμξ), μ
μπμίμξ οπδνεηεί ζηα πνυκζα ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο ζημ βναθείμ ακηζηαηαζημπείαξ ηαζ ηαημνεχκεζ κα
θφκεζ ηαζ ηζξ πζμ δφζημθεξ οπμεέζεζξ. Σμ πμθειζηυ-ηαηαζημπεοηζηυ αοηυ ζίνζαθ ηςκ Φχζημθμο (ζεκάνζμ)
ηαζ Κμοηζμιφηδ (ζηδκμεεζία) ζδιεζχκεζ νεηυν εεαιαηζηυηδηαξ, ελορχκμκηαξ ημοξ έθθδκεξ αλζςιαηζημφξ.
Χζηυζμ, ημ αίηδια ακαηνμπήξ, ημ μπμίμ ζοκμδεφεζ δ ακάβηδ κα ανενςεεί έκαξ (άιεζμξ ή έιιεζμξ)
ακηζδζηηαημνζηυξ θυβμξ, ηαηαθένκεζ κα πενάζεζ αηυια ηαζ ζηδκ ηδθευναζδ. ΢ηα πνυκζα 1972-74
πνμαάθθεηαζ δ ζεζνά «Βηείκμξ ηζ Βηείκμξ» ημο Κχζηα Μμονζεθά ιε ημκ ΐαζίθδ Αζαιακηυπμοθμ ηαζ ημκ
Γζχνβμ Μζπαθαηυπμοθμ ζημοξ πνςηαβςκζζηζημφξ νυθμοξ. ΢ηα δεηαπεκηάθεπηα ζηεηξ, πανά ηδκ αοζηδνή
θμβμηνζζία, μζ δφμ δεμπμζμί πεηοπαίκμοκ κα «δδιζμονβήζμοκ εοακάβκςζηεξ ακηζηαεεζηςηζηέξ ακαθμνέξ
πνδζζιμπμζχκηαξ ημ πανάθμβμ, ηδκ απμζζχπδζδ, ηδ πεζνμκμιία, ηδκ παναζηαζζαηή οπεναμθή ηαζ ημ
οπμκμμφιεκμ».19
[Αείηε παναηηδνζζηζηά ημ παναηάης απυζπαζια. Οζ δφμ ήνςεξ πμνεφμοκ ακέιεθα, ακηαθθάζζμοκ
θζθμθνμκήζεζξ, υπςξ ηάκμοκ μζ εοπνεπείξ «ημζιζημί ηφνζμζ», υζμζ γμοκ «ιέζα ζημ αοβυ» ηαζ δεκ ηζκμφκ
οπμρίεξ, δεκ πνμηαθμφκ, δεκ εεςνμφκηαζ «φπμπημζ». ΢ε αοηυ ημ ζδιείμ ιάθζζηα μ Μζπαθαηυπμοθμξ/Λμοηάξ
ζηνέθεηαζ ζηδκ ηάιενα ηαζ απεοεφκεζ ηδ θέλδ «φπμπημξ» ζημ ημζκυ, ζακ κα ημο ηθείκεζ ημ ιάηζ πςξ
ακαθένεηαζ ζηδ ζφβπνμκδ πναβιαηζηυηδηα. Παναηδνείζηε ημ απυημιμ πέναζια απυ ημ εοπάνζζημ ηθίια ηδξ
ανπήξ ζηδκ λαθκζηή ζοκεζδδημπμίδζδ υηζ εα είκαζ μ ηαεέκαξ ιυκμξ ημο, εβηθςαζζιέκμξ «ιέζα ζημ δζηυ ημο
αοβυ». Ο Αζαιακηυπμοθμξ/΢υθςκ δζαηυπηεζ απυημια ημκ πμνυ, θςκάγεζ δοκαηά πςξ ανκείηαζ κα ιπεζ ζημ
αοβυ, βζαηί «ζηάεζ», «εέθεζ κα αθέπεζ». Ώθθαβή πάθζ ημο ηυκμο, απυ ηδ εοιςιέκδ άνκδζδ ζηδ ιεθαβπμθζηή
ζοκεζδδημπμίδζδ ημο αάνμοξ ηδξ ιμκαλζάξ. ΢ημ ηέθμξ μ ΢υθςκ (ακηζζηέηεηαζ ζηζξ απυπεζνεξ ζοκεηζζιμφ ημο
Λμοηά πμο πανςδμφκ ηζξ πναηηζηέξ ηδξ Υμφκηαξ: μ Λμοηάξ αβηαθζάγεζ ιε ζημνβή ηαζ ηαοηυπνμκα ζθίββεζ
δοκαηά, πμθφ δοκαηά, ημκ ΢υθςκα) οπυζπεηαζ κα είκαζ μθζβανηήξ, ανηεί κα γήζεζ εθεφεενμξ, πανέα ιε ημκ

17
ζφκηνμθυ ημο, «έλς απυ ημ αοβυ», αηυια ηαζ ακ πνεζαζηεί κα ζηενδεεί ηζξ ακέζεζξ ηδξ γςήξ «ιέζα ζημ
αοβυ»].

1.4 Γηαηί «καθξά» θαη όρη «ζύληνκε»;

Σμ βεκζηυηενμ ηθίια ημζκςκζηήξ ακακέςζδξ ηαζ πμθζηζζιζηήξ ακαβέκκδζδξ πμο πανμοζζάζαιε δεκ άθδζε
ακεπδνέαζηδ ηδ θμβμηεπκζηή παναβςβή. ΢οκήεςξ δ πεγμβναθία ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 εκηάζζεηαζ ζημ
δζεονοιέκμ πθαίζζμ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ παναβςβήξ – ηδξ θμβμηεπκίαξ δδθαδή πμο πανάβεηαζ ιεηά ηδ θήλδ
ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο (1944) ηαζ θεάκεζ χξ ηδκ επζαμθή ηδξ Αζηηαημνίαξ (1967). Γζα πανάδεζβια, μ
άββθμξ κεμεθθδκζζηήξ Roderick Beaton, ζηδκ Δηζαγσγή ζηε λεφηεξε ειιεληθή ινγνηερλία, ηζηθμθμνεί ηδκ
ελέηαζδ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ θμβμηεπκίαξ «Σα επαηυθμοεα ημο Πμθέιμο ηαζ ημο Βιθοθίμο 1949-1967»
(ηεθάθαζμ 4) ηαζ αθζενχκεζ έκα οπμηεθάθαζμ ζηα πνυκζα 1960-1967, υπμο πανμοζζάγεζ ημοξ «κέμοξ
μνίγμκηεξ» ζημοξ μπμίμοξ ακμίβεηαζ δ πεγμβναθία (ακαβέκκδζδ ιοεζζημνζμβναθίαξ, αθθαβή ζηάζδξ απέκακηζ
ζημ πανεθευκ/πανάδμζδ, πεζναιαηζηή βναθή, αηιυζθαζνα αζζζμδμλίαξ, ημ ζημζπείμ ημο θακηαζηζημφ ή ημο
πανάδμλμο).
Ώνπζηά, αξ ζηαεμφιε ζηδ «ζφκημιδ» εηδμπή ηδξ δεηαεηίαξ, ζηδκ μπμία υνζμ απμηεθεί δ ηαηάθοζδ
ηδξ δδιμηναηίαξ ζηα 1967. Σμιή δεκ απμηεθεί ιυκμ δ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ, υπςξ έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ δ
επζζηδιμκζηή ένεοκα. Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ, υπςξ ζδιεζχκεζ μ Κςκζηακηίκμξ Σζμοηαθάξ, πςξ μζ νήλεζξ πμο
θαιαάκμοκ πχνα ζηδ δεηαεηία ημο 1960 μθμηθδνχκμκηαζ «ιαηνμπνυεεζια». Ο ίδζμξ ακαθένεζ πςξ «δ
ζφκημιδ δεηαεηία ημο ‘60 ειθακίγεηαζ ςξ παναηηδνζζηζηά ιεηαααηζηή, ―εκδεπμιεκζηή‖, ―ακμζηηή‖ ηαζ
ακμθμηθήνςηδ. Ώκηί ημο εηδδιμηναηζζιμφ, ημκ μπμίμ επαββεθυηακ, μδήβδζε ζηδ πμφκηα. Γέκκδζε εθπίδεξ
πμο αιέζςξ δζαρεφζεδηακ ηαζ επζπείνδζε κα ακαζοκηάλεζ ιζα ημζκςκζημπμθζηζηή αηγέκηα πμο δεκ πνυθααε
ηακ κα απμηνοζηαθθςεεί». Καζ ζοκεπίγεζ: «΢ημ ιέηνμ αηνζαχξ πμο ημ ααζζηυ ―πνυαθδια‖ ηδξ
ιεηειθοθζαηήξ Βθθάδαξ ήηακ δ δζαδζηαζία ημο εηδδιμηναηζζιμφ ηδξ, δ ―ηομθμνμφζα‖ δεηαεηία ημο ‘60 δεκ
είκαζ ―αναπεία‖, αθθά ―ιαηνά‖. ΢διαημδμηεί ηδ ιεηάααζδ απυ ηδκ ―ακςιαθία‖ ζηδ θζθεθεφεενδ πμθζηζηή
μιαθυηδηα, απυ ημ παναηνάημξ ζηδ δζηαζςιαημηναηία, απυ ημ παναζφκηαβια ζημ ΢φκηαβια, απυ ηδκ
αοηανπζηή ηαζ ηαηαπζεζηζηή αοεαζνεζία ζηδ δδιμηναηία», βζα κα ηαηαθήλεζ πςξ «δ ―ζφκημιδ‖ δεηαεηία»
είκαζ «δ πνχηδ θάζδ ιζαξ πενζυδμο, δ μπμία δεκ εα μθμηθδνςεεί πανά ημ 1974».20
Δ θμβμηεπκία πμο ιαξ απαζπμθεί παναημθμοεεί αοηέξ ηζξ πμθζηζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ελεθίλεζξ, ιε ιζα
δζαηνζηή αθθαβή πμνείαξ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ πεγμβναθίαξ κα ακαθαίκεηαζ πνμξ ηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 50,
ηδκ ίδζα πενίπμο επμπή πμο ζδιεζχκεηαζ ηαζ δ άκμδμξ ηδξ ανζζηενάξ (ΒΑΏ) ζηδ εέζδ ηδξ αλζςιαηζηήξ
ακηζπμθίηεοζδξ (1958). Σμ πκεφια ακαγήηδζδξ ηαζ ακακέςζδξ πμο ανπίγεζ ηυηε, ηυζμ ζηδ εειαηζηή υζμ ηαζ
ζηδκ ηεπκμηνμπία ηςκ κέςκ πεγμβνάθςκ, ζοκεπίγεηαζ ειθακχξ ηαζ ιέζα ζηδ Αζηηαημνία, ηαζ εκηείκεηαζ
ιάθζζηα ηάης απυ ηζξ ζοκεήηεξ ηδξ θμβμηνζζίαξ ςξ ακηίζηαζδ ζημ μθμηθδνςηζηυ ηαεεζηχξ ηαζ ηδκ
πνμπαβάκδα ημο. Με αάζδ αοηή ηδ δζαπίζηςζδ, εέζαιε ςξ πνμκζηά υνζα ηδξ ιεθέηδξ αοηά ηδξ ιαηνάξ
δεηαεηίαξ ημο ‘60, ηδκ πενίμδμ δδθαδή απυ ημ 1958 ιέπνζ ημ 1974.

1.4.1 Νέα ζέκαηα θαη ινγνηερληθέο ηάζεηο

΢ηδκ πενίμδμ πμο ιεθεηάιε δ πεγμβναθία ακμίβεηαζ ζε ηαζκμφνβζα εέιαηα πμο ηίεεκηαζ ιέζα απυ ηζξ κέεξ
ημζκςκζηέξ ηαζ ζζημνζηέξ ζοκεήηεξ, ηαεχξ ηαζ ζε ιζα ημθιδνή επακελέηαζδ παθαζυηενςκ γδηδιάηςκ.
Πανάθθδθα βίκεηαζ ζδζαίηενα αζζεδηή ιζα εονεία ηάζδ απμιάηνοκζδξ απυ ημκ νεαθζζιυ πμο παναηηήνζζε ηα
πνχηα ιεηαπμθειζηά πνυκζα.
Ώνζζηενμί ζοββναθείξ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ, υπςξ μ Σζίνηαξ ηαζ μ Υαηγήξ, επακελεηάγμοκ ημ
πνυζθαημ ζζημνζηυ πανεθευκ ηαζ ακαγδημφκ ημκ νυθμ, ηδκ εοεφκδ ηαζ ηζξ δοκαηυηδηεξ ηςκ αηυιςκ ιέζα ζηα
ζζημνζηά βεβμκυηα. Οζ Αθπβέξλεηεο πνιηηείεο (1961-1965) ημο Σζίνηα είκαζ έκα ένβμ-ζηαειυξ αοηήξ ηδξ
πενζυδμο, υπςξ είκαζ ηαζ μ Λνηκφο (1971) ημο Ώκηνέα Φναβηζά, πμο ζοκζζηά ιζα ζζπονή ηαηαδίηδ ημο
μθμηθδνςηζζιμφ ιε θμβμηεπκζηά ιέζα πμο ηαηαδεζηκφμοκ ιε αιεζυηδηα ημκ παναθμβζζιυ ημο.
Σαοηυπνμκα, ζοββναθείξ ηδξ κευηενδξ βεκζάξ, υπςξ μ Υάηηαξ, μ ΐαζζθζηυξ, μ Κμοιακηανέαξ,
οζμεεημφκ ημοξ πνμαθδιαηζζιμφξ ημο οπανλζζιμφ, ηαηαββέθθμκηαξ ηδ ιαγζηή ημζκςκία, ηαεχξ ηαζ ηάεε
εεζιυ πμο πενζμνίγεζ ηδκ εθεοεενία ημο ακενχπμο. Σμ Φχιιν (1961) ημο ΐαζζθζημφ, αθθά ηαζ Σν ιάζνο
(1965) ημο δθζηζαηά ιεβαθφηενμο ΢αιανάηδ είκαζ απυ ηα πζμ πμθοδζαααζιέκα ένβα ηδξ επμπήξ πμο
ηζκμφκηαζ ζε αοηήκ ηδκ ηαηεφεοκζδ. Ώκ μζ παναπάκς ζοββναθείξ ακηζιεηςπίγμοκ ιε μνβή ηδκ απάκενςπδ

18
ηνμπή πμο παίνκεζ μ κευηενμξ πμθζηζζιυξ, άθθμζ, υπςξ μ Εςάκκμο ηαζ μ Σαπηζήξ, πνμζεββίγμοκ ηα γδηήιαηα
ηδξ ενςηζηήξ ζοιπενζθμνάξ, ηδξ δζαθμνεηζηυηδηαξ ή ηδξ παναααηζηυηδηαξ ιε ιζα πνυηαζδ βζα επζείηεζα ηαζ
ακεηηζηυηδηα.
Πανάθθδθα, εηηυξ απυ ηδκ ακακέςζδ ηδξ εειαηζηήξ, ζε υθμ ημ θάζια ηςκ βεκεχκ ηςκ ζοββναθέςκ,
βίκεηαζ θακενή ιζα ηάζδ ακακέςζδξ ηαζ ηςκ αθδβδιαηζηχκ ιέζςκ ιε ηδ ζοκεπή πνήζδ ιμκηενκζζηζηχκ
ηεπκζηχκ (θ.π. νμή ηδξ ζοκείδδζδξ, πμθοεζηζαηή αθήβδζδ), υπςξ βίκεηαζ θενεζπείκ απυ ημκ Σζίνηα ηαζ ηδκ
Γηνίηζδ-Μζθθζέλ. Εδζαίηενα εονεία θαίκεηαζ κα είκαζ επίζδξ δ επίδναζδ ημο ηαθηζημφ ένβμο ηαζ ημο
ελπνεζζμκζζηζημφ ηνυπμο, πμο πνμζδίδεζ ιζα πανάθμβδ οθή ζηδκ απυδμζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ
επακαθένεζ ηδκ αθθδβμνία ςξ ηαθθζηεπκζηά δδιμθζθή ηνυπμ έηθναζδξ. Ο ηνυπμξ αοηυξ είκαζ απυ ημοξ
πνχημοξ πμο ακαββέθθμοκ ηδκ αθθαβή ήδδ απυ ηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘50, ζε ένβα ημο Γμκαηά, ημο
Κμοθυπμοθμο, ημο Μπανθά. Σαοηυπνμκα πνςημειθακζγυιεκμζ ζοββναθείξ υπςξ μ Υεζιςκάξ πνμπςνμφκ ζε
πζμ νζγμζπαζηζηέξ ιμνθέξ, θηάκμκηαξ ζηδκ ηαηάθοζδ ζπεδυκ ημο ιφεμο ηαζ ηςκ παναηηήνςκ. Σν θηβψηην
(1975) ημο Ώθελάκδνμο είκαζ άθθμ έκα ειαθδιαηζηυ ένβμ ηδξ πενζυδμο, ζημ μπμίμ ζοβηθίκμοκ έκαξ ημθιδνυξ
ιεηαιμκηενκζζηζηυξ ηνυπμξ αθήβδζδξ ηαζ ιζα αζπιδνή μπηζηή βφνς απυ ημκ Βιθφθζμ.
Δ επζαμθή ηδξ Αζηηαημνίαξ, ιε υθδ ηδξ ηδ ααναανυηδηα αθθά ηαζ ιε ηζξ εζδζηυηενεξ ζοκεήηεξ ηδξ
πνμπαβάκδαξ ηαζ ηδξ θμβμηνζζίαξ δδιζμφνβδζε ιζα ζδζαίηενδ ηαηάζηαζδ βζα ηδκ ηαθθζηεπκζηή έηθναζδ ηαζ
ιάθζζηα βζα ηδκ πεγμβναθία (πμο έπεζ ζοκήεςξ ιζηνυηενα πενζεχνζα οπαζκζηηζηυηδηαξ απυ ηδκ πμίδζδ), δ
μπμία είπε ςξ απμηέθεζια ηδκ επίηαζδ ηςκ ακακεςηζηχκ ηάζεςκ πμο είπακ ηάκεζ απυ κςνίηενα ηδκ ειθάκζζή
ημοξ. Δ ακενςπζζηζηή μπηζηή πμο οπδνεημφκ ειθαηζηά ηυζμ μζ θμβμηέπκεξ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ υζμ ηαζ
μζ κευηενμζ παίνκεζ ηχνα έκακ παναηηήνα επείβμκημξ, οπμβναιιίγμκηαξ ζδζαίηενα ηδκ αημιζηή ηαζ ζοθθμβζηή
εοεφκδ. Πανάθθδθα δ πνμτπάνπμοζα ηαθθζένβεζα ηδξ αθθδβμνζηήξ έηθναζδξ αθθά ηαζ άθθςκ, πζμ
νζγμζπαζηζηχκ ιμνθχκ δζεοημθφκμοκ ζ‘ αοηήκ ηδ θάζδ ημ λεπέναζια ηδξ θμβμηνζζίαξ.
Γίκεηαζ έηζζ θακενυ υηζ δ ιαηνά δεηαεηία ημο ‘60 παναηηδνίγεηαζ ζηδκ πεγμβναθία απυ ιζα μνζζιέκδ
μιμζμβέκεζα εειαηζηχκ εκδζαθενυκηςκ, ακακεςηζηήξ μπηζηήξ ηαζ παναηηδνζζηζηχκ εηθναζηζηχκ
ακαγδηήζεςκ πμο ανίζημκηαζ ζε ζφιπκμζα ιε ηδ δζεηδίηδζδ ηαζ ηδκ επίπμκδ πμνεία πνμξ ημκ
εηδδιμηναηζζιυ ηδξ πχναξ ζημ ίδζμ δζάζηδια.

1.4.2 Σα πεξηνδηθά ιόγνπ θαη ηέρλεο: Έλαο δπλακηθόο ρώξνο έθθξαζεο

Μεηά ημ ιμφδζαζια, ημζκςκζηυ ηαζ θμβμηεπκζηυ, ηςκ πνχηςκ πνυκςκ ιεηά ημκ Βιθφθζμ, ζηα ηέθδ ηδξ
δεηαεηίαξ ημο 1950 ανπίγεζ κα εηδδθχκεηαζ ιζα ηάζδ ημζκςκζηήξ ηαζ πμθζηζηήξ θζθεθεοεενμπμίδζδξ πμο
ζοκμδεφεηαζ ηαζ απυ ηδκ άκεζζδ ηδξ θμβμηεπκζηήξ παναβςβήξ. Ώοηή ηεηιδνζχκεηαζ ηαζ απυ ηδκ έηδμζδ
ζδιακηζηχκ πενζμδζηχκ, ηα μπμία απμηοπχκμοκ ηζξ κέεξ ακαγδηήζεζξ ηςκ δδιζμονβχκ.21

Εικόνες 1.16 και 1.17 (α) Ο Μ. Αλαγλσζηάθεο, πνηεηήο θαη εθδφηεο ηνπ πεξηνδηθνχ Κνζηζηή, ην 1952. (Πεγή: πεξηνδηθφ
Ζ Λέμε, ηρ. 11 (1/1982) (β) Πεξηνδηθφ Κνζηζηή. (Πεγή: Κέληξν Διιεληθήο Γιψζζαο, http://www.greek-
language.gr/Resources/files/image/literature/concordance/anagnostakis/4.kritiki.jpg ).

19
 Ο πμζδηήξ Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ εηδίδεζ ζηα 1959 ημ πενζμδζηυ Κξηηηθή. Σμ πενζμδζηυ εηθνάγεζ
έκακ ακακεςηζηυ ανζζηενυ θυβμ, μ μπμίμξ παίνκεζ απμζηάζεζξ απυ ζδεμθμβζημφξ δμβιαηζζιμφξ ηαζ ηναηά
ζηάζδ μοδεηενυηδηαξ απέκακηζ ζηζξ ζδεμθμβζηέξ ακηζπαναεέζεζξ. Βπζπθέμκ, δ Κξηηηθή ιεηαθένεζ ζηδκ Βθθάδα
ηδ ζογήηδζδ βζα κευηενεξ ελεθίλεζξ ζημ εονςπασηυ ιοεζζηυνδια, υπςξ είκαζ ημ απμηαθμφιεκμ «κέμ
ιοεζζηυνδια».22
΢διακηζηυ πενζμδζηυ ηδξ επμπήξ οπήνλε ηαζ δ Δπηζεψξεζε Σέρλεο –«πενζμδζηυ βναιιάηςκ ηαζ
ηεπκχκ», υπςξ δζααάγμοιε ζημκ οπυηζηθμ–, δ μπμία ζοκεπίγεζ χξ ημ 1967 (έπεζ λεηζκήζεζ ζηα 1954). Φοπή
ημο πενζμδζημφ μ πμζδηήξ Κχζηαξ Κμοθμοθάημξ.

Εικόνα 1.18 Κψζηαο Κνπινπθάθνο (αξηζηεξά) θαη Σίηνο Παηξίθηνο (1962), ζηελ ηαξάηζα ηνπ θηηξίνπ φπνπ ζηεγαδφηαλ ε
Βπζεεχνδζδ Σέπκδξ. (Πεγή: Γεκήηξεο Χνπιηαξάθεο, «Ζ άγλσζηε δίθε ηεο Αξηζηεξάο», Σμ ΐήια, 12/10/2008,
http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=18579).

Σμ πενζμδζηυ εηπνμζςπεί ηδκ ημιιμοκζζηζηή ανζζηενά. Χζηυζμ μζ πμθζηζηέξ ηαζ πμθζηζζιζηέξ

ακαγδηήζεζξ ηςκ ζοκηαηηχκ ηδξ (Σίημξ Παηνίηζμξ, Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Γζάκκδξ
Ρίηζμξ, ΐάζς Καηνάηδ, Άθηδ Γέδ η.ά.) ζοπκά μδδβμφκ ζε νήλδ ιε ηδκ επίζδιδ ημιιαηζηή δβεζία (ΒΑΏ).

Εικόνα 1.19 Χαξαθηεξηζηηθφ εμψθπιιν ηνπ πεξηνδηθνχ: Αθηέξσκα ζηνλ πξσηνπνξηαθφ γεξκαλφ ζεαηξηθφ ζπγγξαθέα
Μπέξηνιη Μπξερη (Ννέκβξηνο 1961) (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο).

20
 ΢διακηζηυ επίζδξ πενζμδζηυ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 είκαζ μζ Δπνρέο. Κοηθμθυνδζακ ημ 1963
(έηθεζζακ ημ 1967) ιε βεκζηυ οπεφεοκμ ημκ ιεζμπμθειζηυ πεγμβνάθμ Άββεθμ Σενγάηδ ηαζ ζοιαμφθμοξ
έηδμζδξ ζζπονά μκυιαηα ηδξ ηαηαλζςιέκδξ βεκζάξ ημο 1930 υπςξ μ Γζχνβμξ ΢εθένδξ ηαζ μ Κ. Θ. Αδιανάξ.
Οζ Δπνρέο εηπνμζςπμφκ ημκ θζθεθεφεενμ πχνμ, αθθά δεκ απμηθείμοκ ημοξ ανζζηενμφξ θμβμηέπκεξ. ΢ηζξ
ζεθίδεξ ημοξ, βζα πανάδεζβια, μ Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ εα πανμοζζάζεζ ηζξ Αθπβέξλεηεο πνιηηείεο ημο
΢ηναηή Σζίνηα.

Εικόνα 1.20 Δθδφηεο ηνπ πεξηνδηθνχ: Χξήζηνο Λακπξάθεο. Γηεπζπληήο: Άγγεινο Σεξδάθεο. ΢χκβνπινη Έθδνζεο: Γηψξγνο
΢εθέξεο, Κ. Θ. Γεκαξάο, Γηψξγνο Θενηνθάο, Κσζηήο ΢θαιηφξαο, Λέσλ Β. Καξαπαλαγηψηεο. Δδψ έλα εμψθπιιν ηνπ
πεξηνδηθνχ απφ ηα 1965. (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο). Παξαηεξείζηε πσο ηα πεξηερφκελα ηνπ ηεχρνπο
κπαίλνπλ ζην εμψθπιιν θαη πιεξνθνξνχλ ηνλ αλαγλψζηε γηα ην εχξνο ησλ αλαδεηήζεσλ ηνπ πεξηνδηθνχ (θηινινγηθή
θξηηηθή, ινγνηερλία, ηζηνξία, πνιηηηθή θαη θηινζνθηθή ζθέςε).

Σμ πενζμδζηυ Πάιη (1963-1966), ιε ααζζημφξ ζοκηεθεζηέξ ημκ πμζδηή Νάκμ ΐαθαςνίηδ ηαζ ημκ
πεγμβνάθμ Κχζηα Σαπηζή, πνμαάθθεζ ηζξ ακαγδηήζεζξ ημο ιεηαπμθειζημφ οπεννεαθζζιμφ, επζημζκςκεί ιε
ηδκ αεδκασηή underground ημοθημφνα ηδξ επμπήξ, θένκεζ ηδ θμβμηεπκία ηςκ ιπδη (Beat Generation)23 ζηδκ
Βθθάδα ηαζ δζεηδζηεί πχνμ βζα ηδ κευηενδ βεκζά θμβμηεπκχκ.24

Εικόνα 1.21 Δμψθπιιν ηνπ ηρ. 1 (Πεγή: http://boubouni.com/hyperlex/pictures/pali-cover-01.jpg ).

21
Εικόνα 1.22 Κνιάδ ηνπ Νάλνπ Βαιασξίηε ζην πεξηνδηθφ Πάθζ (Πεγή: Λακπξηλή Κνπδέιε, «Σν αζελατθφ underground,
1964-1983», http://asset.tovima.gr/vimawebstatic//570A61A164B6B3A9CE1BDB1A7FA51375.jpg ).

Σμ πχξ υιςξ λεδζπθχκμκηαζ μζ κέεξ ηάζεζξ πμο ζοζηεβάγμκηαζ ζ‘ αοηά ηα θοηχνζα ζδεχκ πμο είκαζ ηα
πενζμδζηά αοηήξ ηδξ πενζυδμο, εα ημ δμφιε ακαθοηζηά ζηα ηεθάθαζα πμο αημθμοεμφκ.

΢εκεηώζεηο

1
Σζξ ηαεμνζζηζηέξ αθθαβέξ πμο ζοκηεθμφκηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ηζξ ζοκμρίγεζ
μ Arthur Marwick ζημ άνενμ ημο ―‗1968‘ and the cultural revolution of the long sixties (c.1958-
c.1974)‖, in Gerd-Rainer Horn & Padraic Kenney (ed.), Transnational Moments of Change: Europe
1945, 1968, 1989, Rowman & Littlefield, Lanham, Md. 2004, ζ. 81-94. Ο Marwick λεπςνίγεζ ςξ
ααζζηά παναηηδνζζηζηά ηδξ πενζυδμο: ηδκ ελάπθςζδ ηζκδιάηςκ (άκμδμξ Ώνζζηενάξ, ημ θειζκζζηζηυ
ηίκδια) ηαζ εεζιχκ (πεζναιαηζηά εέαηνα) πμο αζημφκ ηνζηζηή ζημ ηαηεζηδιέκμ, ημκ εκεμοζζαζιυ
ηςκ κέςκ (πμο οπενηενμφκ ανζειδηζηά ζημκ πθδεοζιυ, θυβς ηδξ αφλδζδξ ηςκ βεκκήζεςκ –δ βκςζηή
ηαζ ςξ βεκζά ημο baby-boom– ιεηά ηδ θήλδ ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο), ηδ ζελμοαθζηή
απεθεοεένςζδ ηαζ ηδκ ακμπή ζημ δζαθμνεηζηυ, ηδκ άκμδμ ημο αζμηζημφ επζπέδμο. Καζ επζζδιαίκεζ
πχξ μ «Μάδξ ημο 1968» ήηακ ιζα ηαεμνζζηζηή ζηζβιή, αθθά μζ ιαηνμπνυεεζιεξ αθθαβέξ, υπςξ αοηέξ
πμο ιυθζξ είδαιε ηαζ επδνεάγμοκ αηυια ηαζ ζήιενα ηδ γςή ιαξ, ζοκηεθμφκηαζ ζε υθδ ηδ δζάνηεζα
ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο 1960.
2
Κςκζηακηίκμξ Σζμοηαθάξ, Κξάηνο, εξγαζία, θνηλσλία ζηε κεηαπνιεκηθή Διιάδα, εηδ. Θειέθζμ, Ώεήκα 2005,
ζ. 123 η.ε.
3
Αδιήηνδξ Υαναθάιπδξ, ΢ηξαηφο θαη πνιηηηθή εμνπζία. Ζ δνκή ηεο εμνπζίαο ζηε κεηεκθπιηαθή Διιάδα, εηδ.
Βλάκηαξ, Ώεήκα 1985, ζ. 100.
4
Καηενίκα ΢αζκ-Μανηέκ, Λακπξάθεδεο. Ηζηνξία κηαο γεληάο, εηδ. Πμθφηοπμ, Ώεήκα 1984 ηαζ Υνήζημξ
Λάγμξ, Διιεληθφ θνηηεηηθφ θίλεκα 1821-1973. Κνηλσληθνί θαη πνιηηηθνί αγψλεο, εηδ. Γκχζδ, Ώεήκα
1987.
5
Πάκμξ Καγάημξ, «Δ ακαζοβηνυηδζδ ιεηά ημκ Βιθφθζμ», Ζ Καζεκεξηλή (5.5.2015).
6
ΐθ. «Βθθδκζηυξ Ονβακζζιυξ Σμονζζιμφ. 60 πνυκζα ζζημνίαξ».
7
Γζα ηδκ έηνδλδ ζημκ πχνμ ηςκ εθθδκζηχκ ιίκηζα (εθδιενίδεξ ηαζ πενζμδζηά) ζηδ δεηαεηία ημο 1960, υηακ δ
ηδθευναζδ δεκ έπεζ αηυια ειθακζζηεί (οπάνπεζ ιυκμ δ ηναηζηή ναδζμθςκία), αθ. ζπεηζηά Αδιήηνδξ
Φοπμβζυξ, Σα έληππα κέζα επηθνηλσλίαο. Απφ ηνλ πειφ ζην δίθηπν, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2010, ζ.
391-8 ηαζ 552-563. Ώλζμζδιείςηδ, ζημ πεδίμ ηδξ ιαγζηήξ ημοθημφναξ, είκαζ επίζδξ δ ηαηαηυνοθδ

22
 αφλδζδ ηςκ «εζζαβυιεκςκ» ηυιζηξ, ηα μπμία ηαηέηθοζακ ηδκ εθθδκζηή αβμνά (ζεζνά «Σα ηαθφηενα
ηυιζηξ», Δθπιεθηηθά ηαζ Γηαπιαλεηηθά, ιε ήνςεξ ημοξ ΢μφπενιακ, Μπάηιακ η.ά.) ηαζ δζααάγμκηακ
απυ ημοξ ιζηνμφξ ηαζ υπζ ιυκμ ακαβκχζηεξ. ΐθ. ζπεηζηά Soloup, Σα ειιεληθά θφκηθο, εηδ. Συπμξ,
Ώεήκα 2012, ζ. 91-2.
8
΢ηδκ ηνζεηία 1958-1961, έλζ ηαζκίεξ ιε πνςηαβςκίζηνζα ηδκ Ώθίηδ ΐμοβζμοηθάηδ ανίζημκηαζ ζηζξ δφμ
πνχηεξ εέζεζξ ημο πίκαηα εζζζηδνίςκ Ώ΄ πνμαμθήξ Ώεδκχκ-Πεζναζά. ΐθ. ζπεηζηά Γζάκκα
Ώεακαζάημο, Διιεληθφο θηλεκαηνγξάθνο (1950-1967). Λατθή κλήκε θαη ηδενινγία, FINATEC AE.,
Ώεήκα 2001, ζ. 233 η.ε., υπμο ακαθφεηαζ δ ηαζκία Σν μχιν βγήθε απφ ηνλ παξάδεηζν. Βζδζηυηενα
πανμοζζάγεηαζ μ ηφπμξ βοκαίηαξ «βαημφθαξ» ημκ μπμίμ πνμςεεί μ νυθμξ ηδξ ΐμοβζμοηθάηδ ηαζ
πενζβνάθεηαζ πχξ δ ηαζκία πνμαάθθεζ εκηέθεζ παναδμζζαηά ιμκηέθα ζηζξ ζπέζεζξ ηςκ δφμ θφθςκ ιε
ηδκ ελδιένςζδ ηδξ αηίεαζδξ πθμφζζαξ ιαεήηνζαξ (ΐμοβζμοηθάηδ) απυ ημκ θηςπυ ηαεδβδηήξ ηδξ
(Παπαιζπαήθ) πμο ηαηαθήβεζ ζε βάιμ (αίζζα έηααζδ-ηαεδζοπαζηζηή ζοιθζθίςζδ ηςκ ακηζεέηςκ).
9
Γζα πενζζζυηενεξ πθδνμθμνίεξ, δείηε ζημ πανυκ εβπεζνίδζμ (ηεθάθαζμ 6), υπμο πανμοζζάγεηαζ δ δζηηαημνζηή
πνμπαβάκδα ηαζ δ ζηάζδ ημο πκεοιαηζημφ ηυζιμο ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Υμφκηαξ (1967-1974).
10
Σμ θαζκυιεκμ ημο «ηεκηζιπμσζιμφ» ηαζ ημκ ηακμκζζηζηυ θυβμ πμο ακέπηολακ δζαθμνεηζημί εεζιμί
(εηηθδζία, ηνάημξ, ζπμθείμ η.ά.) πνμηεζιέκμο κα κμοεεηήζμοκ ημοξ παναζηναηδιέκμοξ κέμοξ ζηζξ
πνχηεξ ιεηαπμθειζηέξ δεηαεηίεξ ελεηάγεζ δ Έθδ Ώαδεθά, «Νένη ελ θηλδχλσ». Δπηηήξεζε,
αλακφξθσζε θαη δηθαηνζχλε αλειίθσλ κεηά ηνλ πφιεκν, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2013, ζ. 166-179.
Βζδζηυηενα βζα ημοξ κέμοξ ηφπμοξ ημζκςκζηυηδηαξ (ηζκδιαημβνάθμξ, πάνηζ, ζθαζνζζηήνζα η.θπ.) ηδξ
εθθδκζηήξ κεμθαίαξ, ζημ ίδζμ, ζ. 312-324. Γζα ηδκ ζζημνία ημο «ηεκηζιπμσζιμφ» ηαζ ηδ ζφκδεζή ημο
ιε ηδ δζάδμζδ ημο νμη εκ νμθ ζηδκ Βθθάδα απυ ηδ δεηαεηία ήδδ ημο 1950, αθ. Κχζηαξ Καηζάπδξ,
Ήρνη θαη απφερνη. Κνηλσληθή ηζηνξία ηνπ ξνθ ελ ξνι θαηλνκέλνπ ζηελ Διιάδα, 1956-1967, ΕΝΒ-ΒΕΒ,
Ώεήκα 2007, ζ. 119-167. Αείηε επίζδξ δφμ παναηηδνζζηζηά απμζπάζιαηα απυ ηζξ ηαζκίεξ ημο Γζάκκδ
Ααθζακίδδ Ο θαηήθνξνο (1961) ηαζ Νφκνο 4000 (1962), πμο ζδιείςζακ ηενάζηζα επζηοπία ηαζ
απμηοπχκμοκ ηδκ αθθαβή ζηδ ζοιπενζθμνά ηςκ κέςκ. Δ κοπηενζκή ελυνιδζδ ηδξ πανέαξ ζηδκ ηαζκία
Ο θαηήθνξνο ιε ημκ Νίημ Κμφνημοθμ ηαζ ηδ Γςή Λάζηανδ (9:50-13:26). Καζ δ ζηδκή δζαπυιπεοζδξ
ημο «ηεκηζιπυδ» ιαεδηή πμο βζαμφνηςζε ημκ αοζηδνυ βοικαζζάνπδ ζημ Νφκνο 4000 (37:45-44:40).
11
Κχζηαξ Καηζάπδξ, υ.π., ζ. 177-188.
12
Κχζηαξ Καηζάπδξ, υ.π., ζ. 188.
13
Μακχθδξ Νηαθμφηαξ, Διιεληθφ ξνθ. Ηζηνξία ηεο λεαληθήο θνπιηνχξαο απφ ηε γεληά ηνπ Χάνπο κέρξη ην
ζάλαην ηνπ Παχινπ ΢ηδεξφπνπινπ (1945-1990), εηδ. Άβηονα, Ώεήκα 2006, ζ. 27-28. ΐθ. εκδεζηηζηά
ηδκ ελμιμθυβδζδ ημο ΢αααυπμοθμο: «Γζα ιέκα αοηή δ ιμοζζηή [=δ νμη], μζ Animals αξ πμφιε, ηδκ
μπμία άημοβα ημ ‘63, πενζείπε ιία θφζζα ηδκ μπμία ηαηαθάααζκα πανά πμθφ ηαθά. Υςνίξ κα ημ
ζοκεζδδημπμζχ, ήεεθα κα ζοκδοάζς ημ εθθδκζηυ ηαζ ημ λέκμ. ΋πζ υηζ δεκ ιμο άνεζε μ Θεμδςνάηδξ ή
μ Υαηγζδάηζξ. Μμο άνεζακ ηαζ ιε επδνέαζακ πανά πμθφ, αθθά έκζςεα πμθφ έκημκα ηδκ ακάβηδ εκυξ
ηναβμοδζμφ πμο κα είκαζ άιεζμ ηαζ κα ημθιά κα πεζ πνάβιαηα, ηα μπμία δεκ θέβμκηακ ηυηε ζε έκα
ηναβμφδζ. Με εκδζέθενε πμθφ δ ιμοζζηή πμο έηακακ μζ Stones ή ηα ιεβάθα ζοβηνμηήιαηα, ηα μπμία
ηα άημοβα ηαζ ηα παναημθμοεμφζα. Με έπμοκ επδνεάζεζ πανά πμθφ», «Δ δεηαεηία ημο ‘60, υπςξ ηδ
εοιάηαζ μ ΢αααυπμοθμξ», LIFO, ηπ. 183 (10.12.2009).
14
Ώθέλδξ Πμθίηδξ, «Φφζα εάθαζζα πθαηζά. Ο Αζμκφζδξ ΢αααυπμοθμξ ηαζ δ βεκζά ημο», Νέα Δζηία, ηπ. 151
(2002), ζ. 461-471.
15
Ώξ ιδκ λεπκάιε επίζδξ πςξ ηνία πνυκζα ανβυηενα (1963) απμκέιεηαζ ημ Νυιπεθ ζημκ ηαηαλζςιέκμ πμζδηή
ηδξ παθαζυηενδξ Γεκζάξ ημο 1930 Γζχνβμ ΢εθένδ . ΢ημ παναηηδνζζηζηυ ζηζβιζυηοπμ απυ ηα
«Βθθδκζηά Βπίηαζνα», ΒΘΝΕΚΟ ΟΠΣΕΚΟΏΚΟΤ΢ΣΕΚΟ ΏΡΥΒΕΟ, (00:03:25:14 - 00:03:54:18),
αθέπμοιε ημκ ΢εθένδ κα βζμνηάγεζ ζημ ζπίηζ ημο (δζααάγεζ ζοβπανδηήνζεξ επζζημθέξ, απακηά ζε
ενςηήζεζξ δδιμζζμβνάθςκ, πίκεζ ζαιπάκζα ιε ημκ αηαδδιασηυ θμβμηέπκδ Δθία ΐεκέγδ). Δ ανάαεοζδ
παναηηδνίγεηαζ ςξ «ιία ιεβάθδ ηζιή βζα ηδκ ζφβπνμκμκ εθθδκζηήκ θμβμηεπκίακ». Σμκ ΢εθένδ εα ημκ
λακαανμφιε ζε ηεθείςξ δζαθμνεηζηυ πθαίζζμ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Υμφκηαξ ηςκ ΢οκηαβιαηανπχκ,
υηακ εα πανέιαεζ δδιυζζα (απυ ημ ναδζυθςκμ) εκακηίμκ ηδξ δζηηαημνίαξ (1969), αθ. ζπεηζηά ζημ
πανυκ εβπεζνίδζμ (ηεθάθαζμ 6).

23
16
Γζάκκα Ώεακαζάημο, Διιεληθφο θηλεκαηνγξάθνο (1950-1967). Λατθή κλήκε θαη ηδενινγία, υ.π., ζ. 108-109,
υπμο πανμοζζάγεηαζ μ ζοκδοαζιυξ ιμκηενκζζιμφ ηαζ εθθδκζηυηδηαξ/θασηυηδηαξ ζε υθμ ημ θάζια
ημο ηαθθζηεπκζημφ πεδίμο ζηδ δεηαεηία ημο 1960. Βζδζηυηενα ηδ ζηνμθή ζδιακηζηχκ εθθήκςκ
ζοκεεηχκ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ζηδ θασηή ιμοζζηή πανάδμζδ, πνμηεζιέκμο μζ ηεθεοηαίμζ κα ακα-
δζαιμνθχζμοκ ηδκ εονφηενα απμδεηηή εεκζηή ημοθημφνα ηαζ κα επζηονχζμοκ ηδκ «αθδεζκή»
ζδζαζηενυηδηα ημο ζφβπνμκμο Έθθδκα, ηδκ ελεηάγεζ μ Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο, Singing Poets:
Literature and Popular Music in France and Greece, Legenda, Oxford 2007. ΐθ. επίζδξ, ημο ίδζμο,
«Βεκζηή ημοθημφνα, πμθζηζζιζηή ζδζαζηενυηδηα ηαζ πεγή ιμκαδζηυηδηα», ζημ Globalization and
National Culture, εηδ. Ώθελάκδνεζα, Ώεήκα 2009, ζ. 138-158 ηαζ Βοβέκζμξ Μαηεζυπμοθμξ,
«Εδεμθμβία ηαζ ηεπκμηνζηζηή ηα πνυκζα 1949-1967: εθθδκμηεκηνζζιυξ, ζμζζαθζζηζηυξ νεαθζζιυξ,
ιμκηενκζζιυξ», ζημ 1947-1967. Ζ εθξεθηηθή εηθνζαεηία, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ
Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2002, ζ. 363-400.
17
Θυδςνμξ Υαηγδπακηαγήξ, Γηάγξακκα ηζηνξίαο ηνπ λενειιεληθνχ ζεάηξνπ, ΠΒΚ, Δνάηθεζμ 2014, ζ. 525-
536.
18
ΐθ. ακαθοηζηά ζημ ηεθ. 6.
19
Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο, «―Κάκμκηαξ ηάηζ πανάδμλεξ ηζκήζεζξ‖: O πμθζηζζιυξ ζηα πνυκζα ηδξ
δζηηαημνίαξ», ζημ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία 1967-1974, επζι. ΐαββέθδξ Καναιακςθάηδξ, Σα
Νέα/Ηζηνξία, ΑΟΛ, Ώεήκα 2010, ζ. 193.
20
Κςκζηακηίκμξ Σζμοηαθάξ, «Δ εθθδκζηή δεηαεηία ημο ‘60: ―ζφκημιδ ή ιαηνά‖;», ζημ Ζ «ζχληνκε»
δεθαεηία ηνπ 1960. Θεζκηθφ πιαίζην, θνκκαηηθέο ζηξαηεγηθέο, θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο, πνιηηηζκηθέο
δηεξγαζίεο, επζι. Άθηδξ Ρήβμξ, ΢εναθείι Ε. ΢εθενζάδδξ, Βοάκεδξ Υαηγδααζζθείμο, εηδ.
Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2008, ζ. 41-42.
21
Γζα ηδκ ηαοηυηδηα ηςκ ιεηαπμθειζηχκ πενζμδζηχκ, αθ. ζπεηζηά: Ώκηχκδξ Κανηζάηδξ, Μεηαπνιεκηθή
θξηηηθή θαη πνίεζε. Εεηήκαηα αηζζεηηθήο θαη ηδενινγίαο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2009, ζ. 47-131.
22
Σμ «κέμ ιοεζζηυνδια» (nouveau roman) είκαζ ιζα θμβμηεπκζηή ηάζδ πμο άκεζζε ζηα ιζζά ηδξ δεηαεηίαξ
ημο 1950 ηαζ ζηζξ ανπέξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ζηδ Γαθθία. Ώιθζζαήηδζε ημοξ παναδμζζαημφξ
ηνυπμοξ ημο νεαθζζιμφ (ημκ πακημβκχζηδ αθδβδηή, ηδκ εκυηδηα πχνμο ηαζ πνυκμο, ηδ ζηζαβνάθδζδ
μθμηθδνςιέκςκ δνχςκ, εκηαβιέκςκ ζε ιζα ζοβηεηνζιέκδ ημζκςκζηή ή ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα).
Οζ εζζδβδηέξ ημο κέμο ιοεζζημνήιαημξ εεςνμφκ ηδ θμβμηεπκία ςξ ηαηαζηεοή, ηαθθζενβμφκ ηδκ
αιθζζδιία ηαζ ηδκ αζάθεζα, πενζβνάθμοκ δζελμδζηά ηδ δζαδζηαζία ηδξ θμβμηεπκζηήξ ζφκεεζδξ ηαζ
πεζναιαηίγμκηαζ ιε ηζξ δοκαηυηδηέξ ηδξ. ΢ημ πενζμδζηυ Κξηηηθή δδιμζζεφμκηαζ βζα πανάδεζβια δφμ
ζδιακηζηά άνενα βζα ημ εέια: Michel Butor, «Σμ Μοεζζηυνδια ηαζ δ Πμίδζδ» (ιηθν. Έθπδ
Μαθζηέκηγμο), Κξηηηθή, ηπ. 15 (Μάζμξ-Εμφκ. 1961), ζ. 69-81 ηαζ Jean Bloch-Michel, «Σμ κεχηενμ
ιοεζζηυνδια ηαζ δ ηαθθζένβεζα ημο ιεβάθμο ημζκμφ» (ιηθν. Π. Παπαζζχπδξ), Κξηηηθή, ηπ. 17/18
(΢επη.-Αεη. 1961), ζ. 166-175. ΐθ. ζπεηζηά: Μζπ. Γ. Μπαημβζάκκδξ, «Σμ πενζμδζηυ Κξηηηθή (1959-
1961) ημο Μακυθδ Ώκαβκςζηάηδ», Δληεπθηήξην, ηπ. 71 (Αεη. 2006), ζ. 54-61.
23
Ώιενζηακζηυ θμβμηεπκζηυ ηίκδια πμο άκεζζε ζηζξ δεηαεηίεξ ημο 1950 ηαζ 1960. ΐαζζηά παναηηδνζζηζηά
ηδξ ιπδη ημοθημφναξ απμηεθμφκ δ απυννζρδ ημο παναδμζζαημφ ηνυπμο ζηέρδξ, ημ πνςημπμνζαηυ
ζηοθ, δ ζελμοαθζηή απεθεοεένςζδ. ΐαζζημί εηπνυζςπμί ημο είκαζ μζ Σγαη Κένμοαη (Jack Kerouac),
Άθθεκ Γηίκζιπενβη (Allen Ginsberg) ηαζ Γμοίθζαι Μπάνμμογ (William Burroughs).
24
ΐθ. ζημκ ζοθθμβζηυ ηυιμ Σν αζελατθφ underground 1964-1983, επζι. Θακάζδξ Μμοηζυπμοθμξ, Athens
Voice, Ώεήκα 2012.

24
 Κεθάιαην 2: Άλζξσπνο θαη Ηζηνξία

Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο

΢ύλνςε
΢ην θεθάιαην απηφ εμεηάδνληαη νη ζπγγξαθείο ΢ηξαηήο Σζίξθαο, Γεκήηξεο Χαηδήο, Αληξέαο Φξαγθηάο θαη
Θαλάζεο Βαιηηλφο, ζην έξγν ησλ νπνίσλ ηα δξακαηηθά ηζηνξηθά γεγνλφηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940 παίδνπλ
θαζνξηζηηθφ ξφιν. ΢ηελ πξψηε ελφηεηα κειεηψληαη νη Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ζηξαηεπκέλνπ ζηελ
θνκκνπληζηηθή Αξηζηεξά Σζίξθα, κπζηζηνξεκαηηθή ηξηινγία πνπ ζέηεη ζην επίθεληξφ ηεο ην αξηζηεξφ θίλεκα ζηε
Μέζε Αλαηνιή θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Β΄ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ. ΢ηε δεχηεξε ελφηεηα εμεηάδνληαη νη ζπιινγέο
δηεγεκάησλ Σμ ηέθμξ ηδξ ιζηνήξ ιαξ πυθδξ θαη Οζ ακοπενάζπζζημζ ηνπ επίζεο ζηξαηεπκέλνπ ζην
θνκκνπληζηηθφ θφκκα Χαηδή. ΢ηελ ηξίηε ελφηεηα, ε πξνζνρή εζηηάδεηαη ζηνλ Λμζιυ ηνπ Φξαγθηά, κπζηζηφξεκα
πνπ αλαπαξηζηά ηνλ εθηαιηηθφ θφζκν ηνπ ζηξαηνπέδνπ ζπγθέληξσζεο. ΢ηελ ηειεπηαία ελφηεηα εμεηάδνληαη ε
Κάεμδμξ ηςκ εκκζά θαη ην ΢οκαλάνζ Ώκηνέα Κμνδμπάηδ ηνπ Βαιηηλνχ, φπνπ ηα πξφζσπα βξίζθνληαη
αληηκέησπα είηε κε αθξαία ηζηνξηθά γεγνλφηα (Δκθχιηνο) είηε κε νξηαθέο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο
πνπ ηα σζνχλ ζηε κεηαλάζηεπζε.

2.1 Δηζαγσγή
΢ημ ηεθάθαζμ αοηυ ελεηάγμκηαζ μζ ζοββναθείξ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Αδιήηνδξ Υαηγήξ, Ώκηνέαξ Φναβηζάξ ηαζ
Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, ζημ ένβμ ηςκ μπμίςκ ημ άημιμ ημπμεεηείηαζ ιέζα ζε έκα εονφηενμ ημζκςκζηυ ηαζ
ζζημνζηυ πθαίζζμ. Οζ Σζίνηαξ, Υαηγήξ ηαζ Φναβηζάξ ακήημοκ ζηδκ πνχηδ ιεηαπμθειζηή βεκζά· μ ΐαθηζκυξ, μ
κευηενμξ ηςκ ηεζζάνςκ, ειθακίγεηαζ ζηα βνάιιαηά ιαξ ηδ δεηαεηία ημο 1960. Δ ιεηαπμθειζηή πεγμβναθία
ζδιαδεφηδηε απυ ηδκ ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα: ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ, ηδ Γενιακζηή Καημπή, ηδκ
Ώκηίζηαζδ, ημκ Βιθφθζμ, ηζξ δζχλεζξ εζξ αάνμξ ηςκ δηηδιέκςκ ημο Βιθοθίμο ηαζ ηζξ μλοιιέκεξ πμθζηζηέξ ηαζ
ζδεμθμβζηέξ δζαιάπεξ. ΢ηναηεοιέκμζ ζηδκ Ώνζζηενά, μζ Σζίνηαξ, Υαηγήξ ηαζ Φναβηζάξ ανέεδηακ ιέζα ζηδ
δίκδ ηςκ ζζημνζηχκ αοηχκ βεβμκυηςκ. Μέθμξ ημο ημιιμοκζζηζημφ ηυιιαημξ, μ Ώζβοπηζχηδξ Σζίνηαξ έγδζε
απυ ημκηά ημ ανζζηενυ ηίκδια ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ, ηδ δνάζδ ημο μπμίμο ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο πμθέιμο
έεεζε ζημ επίηεκηνμ ηδξ ηνζθμβίαξ ημο Αθπβέξλεηεο πνιηηείεο (1961-1965). Βπίζδξ εκηαβιέκμξ ζημ ΚΚΒ, μ
Υαηγήξ ζοιιεηείπε ζηδκ Ώκηίζηαζδ ηαζ ημκ Βιθφθζμ, βζα κα ακαβηαζηεί ζηδ ζοκέπεζα κα ηαηαθφβεζ ςξ
πμθζηζηυξ πνυζθοβαξ ζηδκ Ώκαημθζηή Βονχπδ. Ο Φναβηζάξ έθααε ηαζ αοηυξ ιένμξ ζηδκ Ώκηίζηαζδ,
ελμνίζηδηε ημ 1947 ζηδκ Εηανία ηαζ οπδνέηδζε ανβυηενα ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ ζηναηζςηζηήξ ημο εδηείαξ
ζηδ Μαηνυκδζμ, ειπεζνία πμο απμηέθεζε ημ αζςιαηζηυ οπυζηνςια ημο ιοεζζημνήιαηυξ ημο Λνηκφο (1972).
΢ε ακηίεεζδ ιε ημοξ ηνεζξ πνεζαφηενμφξ ημο ζοββναθείξ, μ ΐαθηζκυξ είπε πενζμνζζιέκδ αζςιαηζηή ζπέζδ ιε
ηα βεβμκυηα ηδξ Καημπήξ ηαζ ημο Βιθοθίμο, ηα μπμία έγδζε ςξ παζδί ηαζ ςξ έθδαμξ ζηδκ Πεθμπυκκδζμ, ηαζ
δεκ ζηναηεφηδηε πμθζηζηά· εκημφημζξ δ εειαηζηή ημο Βιθοθίμο είκαζ πανμφζα ελανπήξ ζημ ένβμ ημο.
Ώκηζιέηςπα ιε ηζξ ζζημνζηέξ ελεθίλεζξ, ηα πνυζςπα ζηδκ Σνζθμβία ημο Σζίνηα ηαζ ζηζξ ζοθθμβέξ
δζδβδιάηςκ Σν ηέινο ηεο κηθξήο καο πφιεο (α΄ έηδμζδ 1953) ηαζ Οη αλππεξάζπηζηνη (1966) ημο Υαηγή,
απμδφμκηαζ ζηδκ πνμζπάεεζα κα δζαιμνθχζμοκ, ιέζα ζε δζαθμνεηζηέξ ηάεε θμνά ζοβηονίεξ, ημοξ υνμοξ πμο
εα εοκμήζμοκ ηδκ ηίκδζδ ηδξ Εζημνίαξ πνμξ ιζα εεηζηή ηαηεφεοκζδ. Καζ μζ δφμ ζοββναθείξ εηθνάγμοκ εκ
πνμηεζιέκς ηδ ιανλζζηζηή ακηίθδρδ ηδξ Εζημνίαξ ςξ θμνέα πνμυδμο. ΢ηδκ πνςημπμνία ιάθζζηα ημο αβχκα
αοημφ ανίζηεηαζ, βζα ημκ Σζίνηα, ημ ημιιμοκζζηζηυ ηυιια, μ νυθμξ, δ θεζημονβία αθθά ηαζ μζ παεμβέκεζεξ
ημο μπμίμο απμηεθμφκ ααζζηυ εειαηζηυ οθζηυ ηδξ ηνζθμβίαξ ημο. ΢ημ ένβμ ηςκ δομ ζοββναθέςκ ςζηυζμ
δζαηνίκεηαζ ηαζ έκαξ ζηεπηζηζζιυξ ςξ πνμξ ηδ δοκαηυηδηα ηςκ δνχκηςκ οπμηεζιέκςκ κα ηαεμνίζμοκ ηδκ
πμνεία ηδξ Εζημνίαξ, ιε απμηέθεζια κα ακαζνείηαζ δ πίζηδ ηδξ παναδμζζαηήξ Ώνζζηενάξ ζηδκ εοεφβναιιδ,
κμιμηεθεζαηά πνμζδζμνζζιέκδ ηίκδζδ ηδξ Εζημνίαξ πνμξ έκακ ηαθφηενμ ηυζιμ. Έηζζ, μζ Σζίνηαξ ηαζ Υαηγήξ
αθεκυξ εκζςιαηχκμοκ ηδκ ζζημνζηή ειπεζνία ηδξ ήηηαξ ηδξ Ώνζζηενάξ, αθεηένμο απμδεζηκφμκηαζ εοαίζεδημζ
δέηηεξ ηςκ ακαεεςνήζεςκ ηδξ ηαεζενςιέκδξ ιανλζζηζηήξ ημζιμακηίθδρδξ πμο ζοκηεθέζηδηακ ζηδ δεηαεηία
ημο 1960 ζηδκ Βθθάδα ηαζ ζημ ελςηενζηυ. Γζ‘ αοηυ ηαζ ηα ηείιεκα ηςκ Σζίνηα ηαζ Υαηγή, πανά ηδκ
ημιιαηζηή έκηαλδ ηςκ δδιζμονβχκ ημοξ, δζαηνίκμκηαζ βζα ημκ ακηζδμβιαηζηυ ημοξ παναηηήνα.
Με αθεηδνία ηα πνμζςπζηά ημο αζχιαηα απυ ημ ζηναηυπεδμ ηδξ Μαηνμκήζμο, μ Φναβηζάξ
πναβιαηεφεηαζ ζημκ Λνηκφ ιζακ απυ ηζξ πθέμκ απμηνυπαζεξ ζζημνζηέξ πναβιαηζηυηδηεξ ημο εζημζημφ αζχκα:

25
ημ ζηναηυπεδμ ζοβηέκηνςζδξ ηαζ ηαη‘ επέηηαζδ ημ θαζκυιεκμ ημο μθμηθδνςηζζιμφ. ΢ημ ιοεζζηυνδια ημο
Φναβηζά πενζβνάθεηαζ έκα ηαεεζηχξ μνβακςιέκδξ αίαξ, ζημ μπμίμ δ ίδζα δ ακενχπζκδ οπυζηαζδ ηείκεζ κα
αθακζζηεί ηαζ μ ζζημνζηυξ πνυκμξ κα ηαηανβδεεί, ιε απμηέθεζια μζ ηναημφιεκμζ ημο ζηναημπέδμο κα
ακηζιεηςπίγμοκ ημ θάζια ηδξ επζζηνμθήξ ζημκ πνςημβμκζζιυ ηδξ πνμσζημνίαξ.
΢ηδκ Κάζνδν ησλ ελληά ηαζ ζημ ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε (πνςημδδιμζζεοιέκα ημ 1963 ηαζ ημ
1964 ακηίζημζπα) μ ΐαθηζκυξ θένκεζ ζημ πνμζηήκζμ απθμφξ ακενχπμοξ ηδξ αβνμηζηήξ Πεθμπμκκήζμο, πμο
είηε παβζδεφμκηαζ ζηδ δίκδ ημο Βιθοθίμο (Ζ θάζνδνο ησλ ελληά) είηε ανίζημκηαζ ακηζιέηςπμζ ιε μνζαηέξ
ζοκεήηεξ ακέπεζαξ ηαζ έκδεζαξ, ιε απμηέθεζια κα επζπεζνμφκ κα ιεηακαζηεφζμοκ ζηζξ ΔΠΏ (΢πλαμάξη
Αληξέα Κνξδνπάηε). Καζ ζηα δφμ ηείιεκα ηα πνυζςπα ηαθμφκηαζ κα δζαπεζνζζημφκ ηδκ αημιζηή ημοξ ηφπδ
ιέζα ζε εονφηενα ζζημνζηά βεβμκυηα ηα μπμία αδοκαημφκ κα εθέβλμοκ.
Οζ ηέζζενζξ ζοββναθείξ ημο ηεθαθαίμο πνμζεββίγμοκ ηδ ζπέζδ αηυιμο ηαζ Εζημνίαξ
πνδζζιμπμζχκηαξ δζαθμνεηζηέξ ηεπκμηνμπίεξ ηαζ αθδβδιαηζηέξ θυνιεξ. Οζ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο, έκα απυ ηα
ιείγμκα ένβα ηδξ εθθδκζηήξ πεγμβναθίαξ ημο εζημζημφ αζχκα, απμηεθεί ιζα πμθοπνυζςπδ ηαζ
πμθοπνζζιαηζηή ιοεζζημνδιαηζηή ζφκεεζδ, βναιιέκδ απυ έκακ ηαηά αάζδ νεαθζζηή ζοββναθέα πμο
εθανιυγεζ εκημφημζξ, ζημκ πνχημ ηονίςξ απυ ημοξ ηνεζξ ηυιμοξ, ηδ Λέζρε, ιμκηενκζζηζηέξ ηεπκζηέξ. ΢ημοξ
ακηίπμδεξ ηδξ πμθοθςκζηήξ μνβάκςζδξ ηδξ Σνζθμβίαξ, δ Κάζνδνο ησλ ελληά ηαζ ημ ΢πλαμάξη Αληξέα
Κνξδνπάηε είκαζ αθδβήιαηα ιίαξ ηαζ ιυκδξ αθδβδιαηζηήξ θςκήξ, εηείκδξ ηςκ αθδβδηχκ-πνςηαβςκζζηχκ
ημοξ. Καζ ζε ακηίεεζδ ιε ηζξ ηαζκμηυιεξ ιμνθέξ πμο παναηηδνίγμοκ ηδ Λέζρε, δ ηεπκμηνμπία ηςκ δφμ
ηεζιέκςκ ημο ΐαθηζκμφ είκαζ νεαθζζηζηή. Ρεαθζζηζηά είκαζ ηαζ ηα δζδβήιαηα ημο Υαηγή, δ ελέθζλδ ηδξ δμιήξ
ηςκ μπμίςκ απυ ιζα ηθαζζηή πνμξ ιζα πενζζζυηενμ ιμκηένκα δμιή ζοκανηάηαζ υιςξ ιε ηζξ ζδεμθμβζηέξ
ιεηαημπίζεζξ ημο ζοββναθέα. Γζα ημκ Φναβηζά, ακηίεεηα, δ απμιάηνοκζδ απυ ημκ νεαθζζιυ απμηέθεζε ηδκ
πνμζθμνυηενδ θφζδ βζα κα απμδμεεί ιοεμπθαζηζηά δ μνζαηή ειπεζνία ημο ζηναημπεδζημφ εβηθεζζιμφ.

2.2 ΢ηξαηήο Σζίξθαο, Ακσβέρνηηες Πολιηείες

Δ ηνζθμβία ηςκ Αθπβέξλεησλ Πνιηηεηψλ, ένβμ ςνζιυηδηαξ ημο Γζάκκδ Υαηγδακδνέα (΢ηναηή Σζίνηα), είκαζ
ημ πζμ θζθυδμλμ ιοεζζημνδιαηζηυ εβπείνδια ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960. Δ Λέζρε δδιμζζεφηδηε ημ 1961, δ
Αξηάγλε ημ 1962 ηαζ δ Νπρηεξίδα ημ 1965. Οζ ηνεζξ ηυιμζ εηηοθίζζμκηαζ ακηίζημζπα ζηδκ Εενμοζαθήι, ημ
Κάζνμ ηαζ ηδκ Ώθελάκδνεζα, ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο, απυ ημκ Εμφκζμ ημο 1942 έςξ ημ
ηαθμηαίνζ ημο 1944, εκχ μ Βπίθμβμξ ηδξ Νπρηεξίδαο απμιαηνφκεηαζ απυ ημ πςνμπνμκζηυ αοηυ πθαίζζμ,
ηαεχξ ημπμεεηείηαζ ζηδ Θεζζαθμκίηδ ημκ Εμφκζμ ημο 1954. Δ Σνζθμβία εέηεζ ζημ επίηεκηνυ ηδξ ηδ δνάζδ ημο
ανζζηενμφ ακηζθαζζζηζημφ ηζκήιαημξ ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο ζηδ Μέζδ Ώκαημθή,
πςνίξ ςζηυζμ κα πενζμνίγεηαζ ζηδ εειαηζηή αοηή. Ο Σζίνηαξ δζεονφκεζ ηδκ μπηζηή ημο πνμηεζιέκμο κα
ζοιπενζθάαεζ ζφκμθα πνςηυβκςνα βζα ημ εθθδκζηυ ιοεζζηυνδια, υπςξ είκαζ μζ ανααζημί πθδεοζιμί πμο
οθίζηακηαζ ηδ ανεηακζηή απμζηζμηναηία, δ εθθδκζηή δζαζπμνά, μζ Βονςπαίμζ πμο ακαγδημφκ ηαηαθφβζμ ζηδ
Μέζδ Ώκαημθή, μζ ελυνζζημζ έθθδκεξ πμθζηζημί η.θπ. Δ Σνζθμβία ακαζοκεέηεζ ημ ημζιμπμθζηζηυ ιςζασηυ ηδξ
Ώζβφπημο ηαζ ηδξ Παθαζζηίκδξ εκ ηαζνχ πμθέιμο. Ο Σζίνηαξ άθθςζηε έγδζε ζημ ημζιμπμθζηζηυ πενζαάθθμκ
ημο πανμζηζαημφ εθθδκζζιμφ ηδξ Ώζβφπημο ιέπνζ ημ 1963, υηακ ηαζ εβηαηαζηάεδηε μνζζηζηά ζηδκ Ώεήκα.
Πνέπεζ επίζδξ κα επζζδιακεεί δ αζοκήεζζηα θζθεθεφεενδ ηαζ ημθιδνή βζα ηδκ πεγμβναθία ηδξ Ώνζζηενάξ
πμθφπθεονδ ενςηζηή εειαημθμβία ηδξ Σνζθμβίαξ.
Πνζκ πενάζεζ ζηδ ιοεζζημνδιαηζηή βναθή, μ Σζίνηαξ είπε δδιμζζεφζεζ ηνεζξ πμζδηζηέξ ζοθθμβέξ ηαζ
ηέζζενζξ ζοθθμβέξ δζδβδιάηςκ.1 Βίπε αηυια εηδχζεζ, έκα πνυκμ πνμημφ λεηζκήζεζ κα βνάθεζ ηδ Λέζρε, ηδ
ιεθέηδ ημο Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ (1958). Δ ιεθέηδ αοηή, πνμσυκ ηνίπνμκδξ εκηαηζηήξ θζθμθμβζηήξ ηαζ
ζζημνζηήξ ένεοκαξ, απμηέθεζε ιζα ιμνθή πνμπαναζηεοήξ βζα ηδ ζοββναθή ηςκ Αθπβέξλεησλ πνιηηεηψλ. Δ
πνμζέββζζδ ημο Σζίνηα ζημκ Κααάθδ είκαζ ημζκςκζμθμβζηή: ζηυπμξ ημο είκαζ κα ακαδείλεζ ηδκ πμθζηζηή ηαζ
ημζκςκζηή δζάζηαζδ ζδιακηζημφ ιένμοξ ηδξ πμίδζήξ ημο.2 Πνμηεζιέκμο κα εββνάρεζ ηδκ ηαααθζηή πμίδζδ
ζηδκ πναβιαηζηυηδηα ηδξ επμπήξ ηδξ, μ Σζίνηαξ ζοκέεεζε ιζα πθαηζά ζζημνζηή ιεθέηδ βζα ημκ πανμζηζαηυ
εθθδκζζιυ ηδξ Ώζβφπημο, δ πανμοζία ημο μπμίμο θίβα πνυκζα ανβυηενα εα είκαζ έκημκδ ζηδκ Αξηάγλε ηαζ ηδ
Νπρηεξίδα. Βπζπθέμκ, μ Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ απμηέθεζε ιζα «ιμκαδζηή άζηδζδ ζοκεεηζηήξ βναθήξ», δ
μπμία επέηνερε ζημκ Σζίνηα κα λεθφβεζ απυ ηα ζηεκά υνζα ημο δζδβήιαημξ ηαζ κα γςκηακέρεζ ιζα μθυηθδνδ
επμπή,3 πνμεημζιάγμκηαξ έηζζ ηδκ πθαηζά ιοεζζημνδιαηζηή ζφκεεζδ ηδξ Σνζθμβίαξ. Βνιδκεφμκηαξ ηδκ
πμίδζδ ημο Κααάθδ ιε ημζκςκζημφξ ηαζ πμθζηζημφξ υνμοξ, μ εκηαβιέκμξ απυ κςνίξ ζημ ημιιμοκζζηζηυ
ηίκδια Σζίνηαξ ακηζζηναηεφηδηε ηδκ ηονίανπδ ζηδκ Ώνζζηενά πνυζθδρδ ημο Ώθελακδνζκμφ ςξ πμζδηή ηδξ

26
παναηιήξ ηαζ ημο παναζηναηδιέκμο ενςηζζιμφ, πνμημφ ένεεζ, ιε ηδ Λέζρε, εη κέμο ζε ακηίεεζδ ιε ηδκ
ημιιαηζηή Ώνζζηενά ηαζ ηζξ πμθζηζηέξ, αοηή ηδ θμνά, ακηζθήρεζξ ηδξ.

Εικόνα 2.1 Ο ζπγγξαθέαο ζηελ Άλσ Αίγππην, ην 1929 (Πεγή: Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ, Παλδέθηεο,
http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/68331 ).

Ο Σζίνηαξ δακείγεηαζ ημκ ηίηθμ Αθπβέξλεηεο πνιηηείεο, πμο ειθακίγεηαζ ζηδκ έηδμζδ ημο δεφηενμο
ηυιμο, απυ ημ πμίδια ημο Γζχνβμο ΢εθένδ «Ο ΢ηνάηδξ Θαθαζζζκυξ ζηδ Νεηνή Θάθαζζα» (Ζκεξνιφγην
θαηαζηξψκαηνο, Β΄, 1944). Οζ δφμ πνχημζ ζηίπμζ ημο πμζήιαημξ: «Εενμοζαθήι, αηοαένκδηδ πμθζηεία, |
Εενμοζαθήι, πμθζηεία ηδξ πνμζθοβζάξ» απμηεθμφκ ημ έκα απυ ηα δφμ ιυημ ηδξ Λέζρεο.4 ΢εθενζημί ζηίπμζ
πνμηάζζμκηαζ ςξ ιυημ ηαζ ζημοξ επυιεκμοξ δφμ ηυιμοξ ηδξ Σνζθμβίαξ, ηαεχξ ηαζ ζημκ Βπίθμβμ ηδξ
Νπρηεξίδαο· έπμοιε επμιέκςξ ζοκμθζηά ηέζζενζξ ζεθενζηέξ πνμιεηςπίδεξ πνμενπυιεκεξ υθεξ απυ πμζήιαηα
πμο ακήημοκ ζημ Ζκεξνιφγην θαηαζηξψκαηνο, Β΄. ΢φιθςκα ιε ημκ Σζίνηα, ηα πμζήιαηα ηδξ ζοθθμβήξ αοηήξ,
βναιιέκα ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο, ηδκ επμπή πμο μ ΢εθένδξ είπε ιεηααεί ζηδ Μέζδ
Ώκαημθή αημθμοεχκηαξ ςξ δζπθςιαηζηυξ οπάθθδθμξ ηδκ ελυνζζηδ εθθδκζηή ηοαένκδζδ, δεκ ιπμνμφκ κα
ηαηακμδεμφκ ζςζηά πανά ιυκμ ζε ζοκάνηδζδ ιε ηα πμθζηζηά βεβμκυηα ηδξ ιεζακαημθζηήξ ζοβηονίαξ, ηα
μπμία απμηέθεζακ εειαηζηυ οθζηυ ηαζ ηδξ Σνζθμβίαξ ημο.5 Ο Σζίνηαξ είπε αηυια ηδκ πεπμίεδζδ υηζ μζ ημζκέξ
ειπεζνίεξ πμο ιμζναγυηακ ιε ημκ ΢εθένδ απυ ηδκ ειπυθειδ Μέζδ Ώκαημθή, πανά ηζξ δζαθμνεηζηέξ εέζεζξ
απυ ηζξ μπμίεξ ηζξ αίςζακ, ηαζ πανά ηζξ ακηίεεηεξ πμθζηζηέξ ημοξ ζδεμθμβίεξ, ημοξ μδήβδζακ ζε ζδιακηζηέξ
ζοβηθίζεζξ ςξ πνμξ ημκ ηνυπμ εέαζδξ ηςκ βεβμκυηςκ πμο ζπεηίγμκηαζ ιε ηδκ ελμνία ηδξ εθθδκζηήξ
ηοαένκδζδξ (1941-1944).

Μπμνείηε κα παναημθμοεήζεηε ηνεζξ εηπμιπέξ ιε εέια ηδ γςή ηαζ ημ ένβμ ημο Σζίνηα:
«΢ηναηήξ Σζίνηαξ: μ θυβμξ ημο, δ γςήξ ημο», ζηδκμεεζία Κχζηαξ Καηζανυπμοθμξ (1992), «Παναζηήκζμ:
΢ηναηήξ Σζίνηαξ ζε πνχημ πνυζςπμ», ζηδκμεεζία Σάηδξ Υαηγυπμοθμξ (1998), «Βπμπέξ ηαζ ζοββναθείξ:
΢ηναηήξ Σζίνηαξ», ζηδκμεεζία Σάζμξ Φαννάξ (2001).

2.2.1 Η Λέζτη
Δ πθμηή ηδξ Λέζρεο ανπίγεζ κα εηηοθίζζεηαζ ζηζξ 7 Εμοκίμο 1942. Καεχξ ηα βενιακζηά ζηναηεφιαηα, οπυ ηδκ
δβεζία ημο ζηναηάνπδ Ρυιιεθ, πνμςεμφκηαζ πνμξ ακαημθάξ ζημ ιέηςπμ ηδξ ΐμνείμο Ώθνζηήξ, δ Εενμοζαθήι
ηαηαηθφγεηαζ απυ πνυζθοβεξ ηαζ ηοκδβδιέκμοξ δζαθμνεηζηχκ εεκζημηήηςκ απυ ηδ Μέζδ Ώκαημθή ηαζ ηδκ
ηαηεπυιεκδ Βονχπδ.6 Δ αθδβδιαηζηή δμιή ημο ιοεζζημνήιαημξ αημθμοεεί έκα ζπήια πμο εα επακαθδθεεί
ηαζ ζημοξ δφμ επυιεκμοξ ηυιμοξ. Ώπμοζζάγεζ μ πακημβκχζηδξ αθδβδηήξ ηδξ παναδμζζαηήξ πεγμβναθίαξ· ηα
βεβμκυηα απμδίδμκηαζ ιέζα απυ ηζξ εκαθθαζζυιεκεξ ακά ηεθάθαζμ μπηζηέξ βςκίεξ ηνζχκ δζαθμνεηζηχκ
ιοεζζημνδιαηζηχκ παναηηήνςκ.7 ΢φιθςκα ιε ηδκ μνμθμβία ημο Gérard Genette, πνυηεζηαζ βζα ηδκ
αθδβδιαηζηή ηεπκζηή ηδξ «ιεηααθδηήξ εζςηενζηήξ εζηίαζδξ». Μάθζζηα, βζα ηάεε αθδβδιαηζηή εζηίαζδ
πνδζζιμπμζείηαζ ηαζ δζαθμνεηζηυ βναιιαηζηυ πνυζςπμ. Έηζζ, βζα ηδκ εζηίαζδ ημο Μάκμο ΢ζιςκίδδ, πμο
πνδζζιμπμζεί ημ ρεοδχκοιμ Καθμβζάκκδξ, βίκεηαζ πνήζδ πνςημπνυζςπδξ μιμδζδβδηζηήξ αθήβδζδξ.
Ώλζςιαηζηυξ ημο εθθδκζημφ ζηναημφ πμο πμθέιδζε εκακηίμκ ηςκ Εηαθχκ ζηδκ Ώθαακία ηαζ ηαηέθοβε ζηδ

27
Μέζδ Ώκαημθή ιεηά ηδκ ηαηάννεοζδ ημο ιεηχπμο ηαζ ηδκ εζζαμθή ηςκ Γενιακχκ ζηδκ Βθθάδα,
δζακμμφιεκμξ ηαζ ημιιμοκζζηήξ, μ Μάκμξ απέπεζ ανπζηά απυ ηδκ πμθζηζηή δνάζδ, πνμημφ ιεηαπεζζηεί ηαζ
ακαθάαεζ εη κέμο ημιιαηζηά ηαεήημκηα, ζοιιεηέπμκηαξ ζημκ ακηζθαζζζηζηυ αβχκα. Βίκαζ ημ ιμκαδζηυ
πνυζςπμ πμο ειθακίγεηαζ ςξ εζηζάγμκ ηαζ ζημοξ ηνεζξ ηυιμοξ, απμηηχκηαξ έηζζ ιζα πνμκμιζαηή εέζδ ζημ
ζφκμθμ ηδξ Σνζθμβίαξ. ΢ηα ηεθάθαζα ηδξ Λέζρεο υπμο δ εζηίαζδ εηπςνείηαζ ζηδκ αοζηνζαηή ηαεμθζηή Έιιδ
Μπυιπνεηζιπενβη, ζφγοβμ δζπθςιάηδ ηδκ μπμία ενςηεφεηαζ μ Μάκμξ, δ αθήβδζδ είκαζ ηνζημπνυζςπδ
εηενμδζδβδηζηή, ιε ηδκ ελαίνεζδ ημο ηεθεοηαίμο ηεθαθαίμο-επζζημθήξ ηδξ Έιιδξ πνμξ ημκ Μάκμ, υπμο μ
θυβμξ είκαζ πνςημπνυζςπμξ. Σέθμξ, μ εζςηενζηυξ ιμκυθμβμξ ηδξ Άκκαξ Ρυγεκηαθ-Φέθκηιακ, ηδξ
βενιακμεαναίαξ ζδζμηηήηνζαξ ηδξ πακζζυκ υπμο δζαδναιαηίγεηαζ έκα ιεβάθμ ιένμξ ηδξ πθμηήξ ηδξ Λέζρεο,
εηθένεηαζ ζε α΄ εκζηυ πνυζςπμ ζοκζζηχκηαξ έκα είδμξ θυβμο εζξ εαοηυκ.
Παναηδνμφιε υηζ ηα εζηζάγμκηα πνυζςπα ηδξ Λέζρεο είκαζ δζαθμνεηζηχκ θφθςκ (δ ιία ιάθζζηα απυ
ηζξ δφμ βοκαίηεξ, δ Έιιδ, παναηηδνίγεηαζ απυ εθεοεενζάγμοζα ζελμοαθζηή ζοιπενζθμνά), εεκζημηήηςκ ηαζ
ενδζηεζχκ, ιε δζαθμνεηζηή παζδεία ηαζ ζπέζδ ιε ηδκ πμθζηζηή. Ώκηίζημζπδ πμζηζθμιμνθία ηςκ αθδβδιαηζηχκ
θςκχκ εα ζοκακηήζμοιε ηαζ ζημοξ δφμ επυιεκμοξ ηυιμοξ ηδξ Σνζθμβίαξ.8 Οζ πμθθαπθέξ αθδβδιαηζηέξ
ζημπζέξ ηςκ Αθπβέξλεησλ πνιηηεηψλ (επηά ζοκμθζηά) ακηζζημζπμφκ επμιέκςξ ζε πμθθαπθά ζοκεζδδζζαηά
πνίζιαηα, ζε δζαθμνεηζηέξ, ηαζ ζε ιεβάθμ ααειυ ακηζθαηζηέξ, αζμεεςνίεξ, ιε απμηέθεζια κα πνμηφπηεζ έκα
πμθοθςκζηυ ηαζ πμθοεδνζηυ ιοεμπθαζηζηυ ζφιπακ. Δ αθθδθμδζαδμπή ηςκ αθδβδιαηζηχκ θςκχκ θεζημονβεί
χξ έκα ζδιείμ ζοιπθδνςιαηζηά, ηονίςξ υιςξ «ακηζπαναεεηζηά ηαζ ιάθζζηα εζνςκζηά».9
΢ηδκ ελαζνεηζηά δζαθςηζζηζηή βζα γδηήιαηα ηδξ πμζδηζηήξ ημο ιαηνμζηεθή επζζημθή πμο απδφεοκε
ζημκ ηνζηζηυ Μ. Μ. Παπασςάκκμο ιε διενμιδκία 11.5.1961, μ Σζίνηαξ ζπμθζάγεζ ςξ ελήξ ηδκ απμοζία ημο
πακημβκχζηδ αθδβδηή απυ ηδ Λέζρε:

Ο ζοββναθέαξ απαβμνεφεζ ζημκ εαοηυ ημο κα επέιαεζ, κα ζπμθζάζεζ, κα πενζβνάρεζ, κα δεζ, κα ζηεθηεί. ΋θα
βίκμκηαζ κέζα απυ ηα πνυζςπά ημο. Γζ‘ αοηυ ηαζ ηα ηεθάθαζα ηδξ Έιιδξ (ζημ ηνίημ πνυζςπμ) πμο εα ιπμνμφζε
κα ηα πάνεζ ηακείξ βζα θςκή ημο ζοββναθέα έπμοκ ημφημ ημ πενζμνζζηζηυ: Σίπμηα πμο κα ιδ ημ αθέπεζ, πμο κα
ιδ ημ ζηέθηεηαζ δ Έιιδ. Πμοεεκά δεκ ειθακίγεηαζ μ ζοββναθέαξ-εευξ, πμο υθα ηα αθέπεζ ηαζ ηα ελδβάεζ. 10

Οζ απυρεζξ αοηέξ ημο Σζίνηα πανμοζζάγμοκ μοζζχδδ μιμζυηδηα ιε ηδ εέζδ πμο μ Γηοζηάα Φθςιπέν
(Gustave Flaubert) είπε δζαηοπχζεζ ζηδκ αθθδθμβναθία ημο, ηαζ ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία μ ζοββναθέαξ μθείθεζ
κα απαθείρεζ ηζξ πνμζςπζηέξ ακηζθήρεζξ ηαζ ηα ζοκαζζεήιαηά ημο απυ ημ θμβμηεπκζηυ ένβμ:

Δ ρεοδαίζεδζδ, εάκ οπάνπεζ, πνμένπεηαζ ακηζεέηςξ απυ ημκ απξφζσπν ραξαθηήξα ημο ένβμο. Βίκαζ ιία απυ ηζξ
ανπέξ ιμο υηζ δεκ πνέπεζ κα απμηοπχκεηαζ μ εαοηυξ ιαξ ζηα βναπηά ιαξ. Ο ηαθθζηέπκδξ πνέπεζ κα είκαζ ζημ
ένβμ ημο υπςξ μ Θευξ ιέζα ζηδ δδιζμονβία, αυναημξ ηαζ πακημδφκαιμξ· κα ημκ αζζεάκεζαζ πακημφ αθθά κα
11
ιδκ ημκ αθέπεζξ.

Ο Σζίνηαξ εεςνμφζε ημκ Φθςιπέν δάζηαθυ ημο ηαζ έανζζηε ζοκανπαζηζηή ηδκ αθθδθμβναθία ημο.12
Δ θθςιπενζηή αζζεδηζηή ανπή πενί απμπνμζςπμπμίδζδξ ηαζ ακηζηεζιεκζηυηδηαξ ημο ένβμο ηέπκδξ
οπαβμνεφηδηε ηονίςξ απυ ηδκ ακηίεεζδ ημο βάθθμο νεαθζζηή ζοββναθέα ζημκ οπμηεζιεκζζιυ ημο
νμιακηζζιμφ· δ οζμεέηδζδ ιζαξ ακηίζημζπδξ άπμρδξ εη ιένμοξ ημο Σζίνηα θαίκεηαζ υηζ πνμέηορε απυ ηδκ
ακάβηδ ημο κα παναιενίζεζ ηζξ δμβιαηζηέξ αεααζυηδηεξ, ημκ δζδαηηζζιυ ηαζ ηδκ δεζημθμβία πμο
παναηηήνζγακ ηδκ πεγμβναθία ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ, ημκ μπμίμ εέζπζζε ςξ επίζδιμ αζζεδηζηυ δυβια
ηδξ ημιιμοκζζηζηήξ Ώνζζηενάξ ημ Ώ΄ ΢οκέδνζμ ηςκ ΢μαζεηζηχκ ΢οββναθέςκ, ημ 1934 ζηδ Μυζπα. Βφβθςηηδ
είκαζ δ αηυθμοεδ πενζημπή απυ επζζημθή ημο Σζίνηα:

Οιμθμβχ πςξ δ ηεπκζηή πμο δζάθελα [ζηδ Λέζρε] είκαζ ηάπςξ πανάλεκδ ηζ ίζςξ αοηυ κα ειπυδζζε πμθθμφξ κα
ιε ηνίκμοκ πζμ ρφπναζια. ΢ακ ακηίδναζδ ζηδ «δμβιαηζζηζηή» θμβμηεπκία, πμο πμθφ ιαξ γδιίςζε, εέθδζα κα
ελαθακίζς απυ ημ ιοεζζηυνδια ηδκ πνμζςπζηή άπμρδ ημο ζοββναθέα, κα δχζς ηαηαζηάζεζξ, ακηζηεζιεκζηά,
13
ηαζ κ‘ ακαβηάζς ημκ ακαβκχζηδ κα ζηεθηεί πάκς ημοξ.

Ο υνμξ «δμβιαηζζηζηή θμβμηεπκία» παναπέιπεζ πνμθακχξ ζημκ ζμζζαθζζηζηυ νεαθζζιυ. ΢ηδ

ζοκέπεζα ηδξ επζζημθήξ εκημφημζξ μ Σζίνηαξ εα ακαβκςνίζεζ υηζ «ηαηά αάεμξ, αοηυ είκαζ έκαξ
ρεοημακηζηεζιεκζζιυξ, δ ζδεμθμβία ημο ζοββναθέα οπάνπεζ ηαζ ημ εηθνάγεζ ιε πίθζμοξ ηνυπμοξ: ιε ηα κέα
εέιαηα πμο εζζάβεζ, ιε ηζξ πθεονέξ πμο θςηίγεζ, ιε ηδκ ηθίιαηα αλζχκ πμο οπμδδθχκεζ υηακ ακηζπαναεέηεζ
ημοξ δφμ ηυζιμοξ».14 Πνάβιαηζ δ πμθοθςκία ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο δεκ θηάκεζ ζημ ζδιείμ κα εέζεζ οπυ
αιθζζαήηδζδ ηδκ ανζζηενή ηθίιαηα αλζχκ ημο Μάκμο, δ μπμία ακάβεηαζ ζε ηεκηνζηυ αλζαηυ ζφζηδια ηδξ

28
Σνζθμβίαξ· πνμξ ημ ζφζηδια αοηυ ζοβηθίκμοκ ιάθζζηα ηαζ πνυζςπα πμο εηηζκμφκ απυ δζαθμνεηζηέξ ή ηαζ
ακηίεεηεξ ημζιμακηζθήρεζξ: μζ ζδεμθμβζηέξ ιεηαζηνμθέξ πνμξ ηδκ ηαηεφεοκζδ ηςκ ζμζζαθζζηζηχκ ζδεςδχκ
δεκ είκαζ ζπάκζεξ ζηα ηνία ιοεζζημνήιαηα. Γζ‘ αοηυ ηαζ έπεζ οπμζηδνζπεεί υηζ δ Σνζθμβία απμηεθεί «ιζακ
εηθεπηοζιέκδ ιεκ, αθθά ιμκμθμβζηή έηθναζδ πίζηδξ ζημ ζμζζαθζζηζηυ υναια ςξ ημ ιυκμ ―ζςζηυ‖».15
Σα ηέζζενα ηεθάθαζα ηδξ Λέζρεο ζηα μπμία λεηοθίβεηαζ μ δεοηενμπνυζςπμξ ιμκυθμβμξ ηδξ Άκκαξ
Ρυγεκηαθ-Φέθκηιακ απμηεθμφκ ακαιθίαμθα ηα πζμ ηαζκμηυια, απυ αζζεδηζηή άπμρδ, ηιήιαηα μθυηθδνδξ
ηδξ Σνζθμβίαξ. Με αάζδ ημ εεςνδηζηυ ιμκηέθμ ηαζ ηδκ μνμθμβία ηδξ Dorrit Cohn, ηα ηεθάθαζα αοηά
ζοκζζημφκ δείβιαηα «αοηυκμιμο ιμκμθυβμο»,16 ηαεχξ απμηεθμφκηαζ απμηθεζζηζηά απυ ηζξ ζηέρεζξ ηδξ
Άκκαξ, πςνίξ ηαιζά αθδβδιαηζηή πθαζζίςζδ ή δζαιεζμθάαδζδ. Ο ακαβκχζηδξ, απνμεζδμπμίδημξ, ανίζηεηαζ
ελανπήξ νζβιέκμξ ιέζα ζημκ ροπζηυ ηυζιμ εκυξ πνμζχπμο βζα ημ μπμίμ, υηακ λεηζκά μ πνχημξ ιμκυθμβμξ,
ζημ ηνίημ ηεθάθαζμ ημο ιοεζζημνήιαημξ, δεκ βκςνίγεζ πανά θίβα πνάβιαηα. Σμ ακαβκςζηζηυ λάθκζαζια
επζηείκεηαζ απυ ηδ ιμνθή ημο θυβμο: διζηεθείξ πνμηάζεζξ, μνζζηζηά άνενα πμο δεκ αημθμοεμφκηαζ απυ
μοζζαζηζηά, νήιαηα ηςκ μπμίςκ ημ οπμηείιεκμ παναθείπεηαζ, ηονζανπία ηδξ επζθςκδιαηζηήξ ζφκηαλδξ,
επακαθήρεζξ, ελμαεθζζιυξ μπμζμοδήπμηε άθθμο ζδιείμο ζηίλδξ πθδκ ηδξ ηεθείαξ, ζοκεζνιζηή άνενςζδ ημο
θυβμο ηαζ απμζπαζιαηζηυηδηα, απμηεθμφκ ηα ααζζηά οθμθμβζηά βκςνίζιαηα ηςκ ιμκμθυβςκ ηδξ Άκκαξ.

Χ Άκκα ε‘ ανβήζεζ πάθζ απυρε. Πυηε πζα εα πμνηάζεζξ φπκμ ηα ιάηζα ζμο ηαίκε υθδ ιένα παζιμονζέζαζ ηαζ
παναπαηάξ. Ώθθά ημ εέθεζ έπεζ ακάβηδ κα κζχεεζ πςξ ηάπμζμξ ημκ κμζάγεηαζ ζα κα ανίζηεηαζ ζπίηζ ημο.
Βπίηδδεξ παηάεζ ζημ ζακίδζ πμο ηνίγεζ. ΋ηακ ημο πεζξ ηαθδκφπηα ημζιάηαζ ήζοπμξ ηάπμζμξ θοθάεζ. Χ Άκκα είκαζ
πενήθακμξ βζ‘ αοηυ ζηαιάηδζε ημ πνυβεοια ηαηάθααε πυζμ ημζηίγεζ. Ώκ ήεεθε α ηζ ςναία πμο εα. Ήηακε ηυζμ
εφημθμ κα ζηείθεζξ ημκ ΢αι απυ ημ Μάνηδ. Μα πμηέ πμηέ δε εα δεπηεί κα. Χ Άκκα υζμ ιέκεζ ιε πθδνςιή είκαζ
πενήθακμξ πμζμξ λένεζ βζαηί ηνφαεηαζ. Κθάιαηα είκαζ η‘ αβμνάηζ ημ ααζηάεζ πυκμξ ίζςξ ιυκμ κα πεζκάεζ. (Ζ
Λέζρε, 37)

Οζ μθεζθέξ ημο Σζίνηα ζημκ Οδπζζέα (1922) ημο Σγέδιξ Σγυοξ (James Joyce) ηαζ εζδζηυηενα ζημ
ηεθεοηαίμ ηεθάθαζυ ημο, ημκ εζςηενζηυ ιμκυθμβμ ηδξ Μυθθο Μπθμοι, «ημ πζμ βκςζηυ ηαζ ημ πζμ ηαθά
εηηεθεζιέκμ οπυδεζβια» αοηυκμιμο ιμκμθυβμο,17 είκαζ εοδζάηνζηεξ· ιε ηδ δζαθμνά υηζ δ δνςίδα ημο Σγυοξ,
ζε ακηίεεζδ ιε ηδκ Άκκα, πενζζηαζζαηά ιυκμ απεοεφκεηαζ ζημκ εαοηυ ηδξ.18 Αζαηεζιεκζηέξ ζπέζεζξ ιπμνμφκ
επίζδξ κα ακζπκεοημφκ ακάιεζα ζημοξ ιμκμθυβμοξ ηδξ Άκκαξ ηαζ ημοξ εζςηενζημφξ ιμκμθυβμοξ ημο
ιοεζζημνήιαημξ ημο Γμοίθθζαι Φχηκεν (William Faulkner) Ζ βνπή θαη ε καλία (1929).19
Ο Σζίνηαξ εέθδζε κα ακαπαναζηήζεζ ηδκ εζςηενζηή γςή ιζαξ βοκαίηαξ πμο ανίζηεηαζ ζε
δοζανιμκία ιε ημ πενζαάθθμκ ηδξ, επζδζχημκηαξ ηαοηυπνμκα μζ ιμκυθμβμί ηδξ κα είκαζ ηα θονζηά ιένδ ημο
ιοεζζημνήιαημξ: «Σεπκμηνμπία: ΢ηα ηεθάθαζα ηδξ Άκκαξ: θονζηή-ιεθμδναιαηζηή. Σμο Μάκμο: εβηεθαθζηή-
οπμηεζιεκζζηζηή, ηδξ Έιιδξ: νεαθζζηζηή-ακηζηεζιεκζηή».20
Λίβα πνυκζα πνζκ ηδκ έηδμζδ ηδξ Λέζρεο, δ εκαθθαβή ηςκ αθδβδιαηζηχκ εζςηενζηχκ εζηζάζεςκ είπε
πνδζζιμπμζδεεί ζημοξ Κεθαξκέλνπο ημο Νίημο Κάζδαβθδ (1955), ζημοξ μπμίμοξ εκημφημζξ δ ζοιπανάεεζδ
ηςκ ζοκεζδδζζαηχκ πνζζιάηςκ θεζημονβμφζε ιάθθμκ ζοιπθδνςιαηζηά πανά ακηζεεηζηά ή εζνςκζηά.
Πμθοεζηζαηή είκαζ δ αθδβδιαηζηή ηεπκζηή ηαζ ζημ ιοεζζηυνδια ημο Νίημο Μπαηυθα Ο θήπνο ησλ πξηγθίπσλ
(1966), υπμο εκαθθάζζμκηαζ μζ ιμκυθμβμζ πέκηε δζαθμνεηζηχκ πνμζχπςκ.21 Σδκ ίδζα πνμκζά, ζημ
Μπζηζηφξεκα ηεο θπξίαο Έξζεο ημο Ν. Γ. Πεκηγίηδ, ζοκακηάιε αοηυκμιμ ιμκυθμβμ ημο ηεκηνζημφ βοκαζηείμο
πνμζχπμο, ημκ μπμίμ μ ΢εθένδξ είπε ζοκδέζεζ ιε ημκ ιμκυθμβμ ηδξ Μυθθο Μπθμοι ζημκ Οδπζζέα.
Με ηδκ αθδβδιαηζηή κεμηενζηυηδηά ηδξ, δ Λέζρε απμηεθεί ζδιακηζηή ζηζβιή ημο εθθδκζημφ
πεγμβναθζημφ ιμκηενκζζιμφ, μ μπμίμξ είπε δχζεζ ηα πνχηα δείβιαηα βναθήξ ημο ηδ δεηαεηία ημο 1930,
ηονίςξ ιε ηδκ απμηαθμφιεκδ «΢πμθή ηδξ Θεζζαθμκίηδξ», βζα κα βκςνίζεζ ζδιακηζηή ηάιρδ ηα
ιεηαπμθειζηά πνυκζα. Βκχ ςζηυζμ ημ νεφια ηδξ ιμκηενκζζηζηήξ πεγμβναθίαξ ηδξ βεκζάξ ημο ‘30 είπε
επζηεκηνςεεί ηονίςξ ζηδ δζενεφκδζδ ηδξ εζςηενζηήξ γςήξ, μ Σζίνηαξ, ζηνέθμκηαξ ηδκ πνμζμπή ημο ζηδκ
ειπυθειδ Μέζδ Ώκαημθή ηαζ ηδ δνάζδ ημο ανζζηενμφ ηζκήιαημξ ζε αοηήκ, πνμζακαηυθζζε ημκ ιμκηενκζζιυ
πνμξ ηδκ ηαηεφεοκζδ ηδξ ζζημνίαξ ηαζ ηδξ πμθζηζηήξ. Έηζζ, ζηδ Λέζρε δζαζηαονχκμκηαζ δφμ πεγμβναθζηέξ
βναιιέξ: αθεκυξ δ ιμκηενκζζηζηή, ζηδκ μπμία ημ ζζημνζηυ ηαζ πμθζηζηυ ζημζπείμ ήηακ πενζμνζζιέκμ, ηαζ
αθεηένμο δ πεγμβναθία ηδξ πνχηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ, δ μπμία εζηίαζε ημ εκδζαθένμκ ηδξ ζηζξ μνζαηέξ
ζζημνζηέξ ειπεζνίεξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1940, απμθεφβμκηαξ ηζξ αζζεδηζηέξ ηαζκμημιίεξ ηαζ αημθμοεχκηαξ
ηαηά ηακυκα ημοξ αθδβδιαηζημφξ ηνυπμοξ ημο νεαθζζιμφ.22
Πνέπεζ εκημφημζξ κα οπμβναιιζζηεί υηζ μ ιμκηενκζζιυξ ημο Σζίνηα δεκ ιμζνάγεηαζ ηζξ ίδζεξ
πνμτπμεέζεζξ ιε ηδκ εονςπασηή κεμηενζηή πεγμβναθία: δ ιμκηενκζζηζηή «ηνίζδ ηδξ ακαπανάζηαζδξ», δ
κεμηενζηή δζάβκςζδ ιζαξ αζφιπηςηδξ ζπέζδξ ακάιεζα ζηδ βθχζζα ηαζ ημκ ηυζιμ πανέιεζκακ λέκεξ βζα ηδ

29
θμβμηεπκία ημο Σζίνηα. Ο δδιζμονβυξ ηςκ Αθπβέξλεησλ πνιηηεηψλ πμηέ δεκ αιθζζαήηδζε ηδ δοκαηυηδηα ηδξ
βθχζζαξ κα πενζβνάρεζ ηδκ πναβιαηζηυηδηα, ηαζ ηαη‘ επέηηαζδ ηδκ ζηακυηδηα ηδξ θμβμηεπκίαξ κα
ακαπαναζηήζεζ ημκ ηυζιμ. Ώθεηδνία ηδξ πεγμβναθίαξ ημο Σζίνηα απμηέθεζε δ ζοκεήηδ ημο νεαθζζιμφ: «Ο
Σζίνηαξ είκαζ νεαθζζηήξ απυ ζδζμζοβηναζία, απυ ζζημνζηέξ πενζζηάζεζξ ηαζ απυ ηδκ ζδεμθμβζηή ημο
ζηνάηεοζδ, πάκηςξ είκαζ νεαθζζηήξ ζοκεζδδηά». 23 Δ ιμκηενκζζηζηή πεγμβναθία ημκ πνμζέθηοζε ζημκ ααειυ
πμο μζ ιμνθμθμβζηέξ ηαζκμημιίεξ πμο ηυιζγε ημο οπέδεζλακ ηνυπμοξ μοζζαζηζηυηενδξ ειαάεοκζδξ ζηδκ
εζςηενζηυηδηα ηςκ δνχςκ ημο. Δ αβάπδ ημο βζα ημ ροπμθμβζηυ ιοεζζηυνδια είκαζ αοηή πμο ημκ μδήβδζε
ζημ κα ιαεδηεφζεζ ζηδκ πεγμβναθία ημο ιμκηενκζζιμφ. Βφβθςηημ είκαζ ημ αηυθμοεμ πανάεεια απυ ηδκ
πνχηδ ηζυθαξ εββναθή ηςκ Ζκεξνινγίσλ ηεο Σξηινγίαο (Ώφβμοζημξ 1945), υπμο ηα ιμκηενκζζηζηά
ιοεζζημνήιαηα ηςκ Μέθπς Ώλζχηδ, Γμοίθθζαι Φχηκεν ηαζ ΐζνηγίκζα Γμοθθ (Virginia Woolf)
πνμζεββίγμκηαζ ςξ ένβα ροπμθμβζηήξ ακάθοζδξ:

Δ αθήεεζα είκαζ πςξ ιε βμδηεφμοκ μζ ροπμθμβζηέξ ακαθφζεζξ, εηείκεξ μζ ζοκεεηζηέξ αοημαζμβναθίεξ, ιε

κμζηαθβζηέξ ακαδνμιέξ ζημ πανεθευκ, πμο ιπθέημκηαζ ιε ηα ηςνζκά βεβμκυηα ηαζ δίκμοκ ζα ιζα ηαηεφεοκζδ
ζημ ιέθθμκ ηςκ δνχςκ. Έηοπε κα δζααάζς ηεθεοηαία ηδξ Μέθπςξ Ώλζχηδ (Γχζθνιεο Νχρηεο), ηδξ Έθζα Σνζμθέ
(Πξνζσπηθή Μνίξα), ημο Φχηκεν (Ηεξφ) ηαζ ηδξ ΐζνηγίκζα Γμοθθ (Μίζεο Νηάιιανπεε, πμο αηυια δεκ ημ
24
ηέθεζςζα). Με ηνααμφκε. Θάεεθα κα ιπμνμφζα κα δχζς ηάηζ ηέημζμ.

Σδκ ίδζα ηδ Λέζρε μ Σζίνηαξ ηδκ ηαηακμμφζε ιε υνμοξ ροπμθμβζημφ νεαθζζιμφ: «νιφθιεξν ην βηβιίν
είλαη γξακκέλν πάλσ ζηε βάζε ηνπ ςπρνινγηθνχ ξεαιηζκνχ» (δ οπμβνάιιζζδ ημο ζοββναθέα).25 ΢ηδκ μοζία μ
Σζίνηαξ ενβάζηδηε πνμξ ηδκ ηαηεφεοκζδ ηδξ ακακέςζδξ ηαζ ηδξ δζεφνοκζδξ ημο νεαθζζιμφ, χζηε κα
ιπμνμφκ κα ζοιπενζθδθεμφκ ζε αοηυκ ηεπκζηέξ ηδξ ιμκηενκζζηζηήξ πεγμβναθίαξ υπςξ μ εζςηενζηυξ
ιμκυθμβμξ, ηαεχξ επέηνεπακ ιζα θμβμηεπκζηά απμηεθεζιαηζηυηενδ δζενεφκδζδ ηδξ ακενχπζκδξ ροπήξ.
Δ ζδιαζία πμο μ Σζίνηαξ απμδίδεζ ζημκ ροπμθμβζηυ νεαθζζιυ ζηδκ πνχηδ ήδδ διενμθμβζαηή ημο
εββναθή θεζημονβεί ακηίννμπα υπζ ιυκμ απέκακηζ ζηδκ παναδμζζαηυ νεαθζζιυ, αθθά ηαζ ζηα υνζα πμο μ ίδζμξ
είπε εέζεζ ζημκ εαοηυ ημο ηδκ πενίμδμ εηείκδ βνάθμκηαξ δζδβήιαηα βζα ημκ ακηζθαζζζηζηυ αβχκα ζηδ Μέζδ
Ώκαημθή: «Έκζςζα κα ιε ηονζεφεζ ιζα πθήλδ, ιάθθμκ αδδία, ιε ηα δομ ημφηα απνζυνζ: ΢οκημιία ηαζ
απεζηυκζζδ νπσζδήπνηε ημο ακηζθαζζζηζημφ αβχκα. Λές πςξ δεκ είκαζ αοηυ ηέπκδ». 26 ΢φιθςκα ιε ημκ
Ραοηυπμοθμ, μζ διενμθμβζαηέξ αοηέξ ζδιεζχζεζξ απμηαθφπημοκ ημ δίθδιια πμο ηαθακίγεζ ημκ Σζίνηα ήδδ
απυ ημ 1945 ακάιεζα «ζε ηάπμζα δεμκημθμβία, πμο ηδκ επζαάθθεζ δ ζδεμθμβία ηαζ δ πμθζηζηή ζηνάηεοζδ, ηαζ
ζηδκ εθεοεενία, ηδκ αοημκμιία πμο απαζηεί δ δμοθεζά ημο θμβμηέπκδ». 27
Έκακ μνζζιέκμ ηνυπμ ημιιαηζηήξ ζηνάηεοζδξ εκζανηχκεζ ζηδ Λέζρε, αθθά ηαζ ζε μθυηθδνδ ηδκ
Σνζθμβία, ημ Ώκενςπάηζ. Κμιιαηζηυξ ηαεμδδβδηήξ ημο Μάκμο, ημ Ώκενςπάηζ δζαδναιαηίγεζ ζδιακηζηυ
νυθμ, ηαεχξ ζημ πνυζςπυ ημο ζοκμρίγμκηαζ μζ ζηνεαθχζεζξ ηαζ αβηοθχζεζξ ηςκ ορδθυααειςκ ζηεθεπχκ
ημο ημιιμοκζζηζημφ ηυιιαημξ, πμο μ Μάκμξ απμηαθεί «ημιιέκεξ ηεθαθέξ»: ζδεμθμβζηή αηαιρία· αηθυκδηδ
πίζηδ ζηδκ μνευηδηα ηςκ απυρεχκ ημοξ· δμβιαηζηή αεααζυηδηα υηζ ηαηέπμοκ ηδκ αζθαθή βκχζδ ηδξ
ζζημνζηήξ κμιμηέθεζαξ ηαζ υηζ, ςξ εη ημφημο, είκαζ επζθμνηζζιέκμζ ιε ηδκ απμζημθή κα ηαεμδδβήζμοκ ηζξ
ιάγεξ ζημκ δνυιμ πνμξ ηδκ επακάζηαζδ· αενιπαθζζιυξ· απμζφκδεζδ ηδξ πμθζηζηήξ πνάλδξ απυ ηζξ δεζηέξ
αλίεξ, ιε αάζδ ηδκ ακηίθδρδ υηζ «μ ζημπυξ αβζάγεζ ηα ιέζα».
Ο δζακμμφιεκμξ Μάκμξ ανίζηεηαζ ζε ζοκεπή ακηζπανάεεζδ ιε ημ Ώκενςπάηζ, έηζζ χζηε δ Σνζθμβία
κα ιπμνεί κα δζαααζηεί ηαζ ςξ «έκα ηνζηζηυ ζπυθζμ πάκς ζηζξ ζπέζεζξ δζακυδζδξ ηαζ ημιιαηζηήξ
ζηνάηεοζδξ».28 Δ ηνζηζηή πμο αζηεί μ Μάκμξ ζημ Ώκενςπάηζ, ηαζ ζε υζα αοηυ ακηζπνμζςπεφεζ, δεκ είκαζ
ηαζκμθακήξ ηδκ επμπή πμο βνάθεηαζ δ Σνζθμβία, αθθά πνέπεζ κα εεςνδεεί ζε ζοκάνηδζδ ιε ηζξ εονφηενεξ
πμθζηζηέξ ηαζ ζδεμθμβζηέξ δζενβαζίεξ ηαζ ακαηαηαηάλεζξ πμο ζοκέαδζακ ζημκ πχνμ ηδξ Ώνζζηενάξ ςξ
επαηυθμοεμ ημο 20μφ ΢οκεδνίμο ημο Κμιιμοκζζηζημφ Κυιιαημξ ηδξ ΢μαζεηζηήξ Έκςζδξ, ημ 1956.29 ΢ημ
ζοκέδνζμ αοηυ, ηνία πνυκζα ιεηά ημκ εάκαημ ημο ΢ηάθζκ, ηαηαββέθεδηακ μζ πανεηηνμπέξ ηαζ ηα εβηθήιαηα
ηδξ ζηαθζκζηήξ πενζυδμο. Δ αιθζζαήηδζδ ημο ζμαζεηζημφ ημιιμοκζζιμφ ηαζ δ ακαεεχνδζδ παβζςιέκςκ
πμθζηζηχκ ακηζθήρεςκ ηαζ κμμηνμπζχκ εα μδδβήζμοκ ζηδ δζάζπαζδ ημο ΚΚΒ ημ 1968 ηαζ ζηδ δδιζμονβία
ημο ΚΚΒ Βζςηενζημφ.
Δ δνζιεία ηνζηζηή ημο Σζίνηα ζηζξ ζδέεξ ηαζ ηζξ ακηζθήρεζξ πμο δζαηνίκμοκ ηζξ «ημιιέκεξ ηεθαθέξ»
ηαζ ημ Ώκενςπάηζ, πνμηάθεζε έκημκεξ ακηζδνάζεζξ ζημοξ ηφηθμοξ ημο ΚΚΒ. Καηυπζκ ηδξ άνκδζδξ ημο
Σζίνηα κα απμηδνφλεζ ημ αζαθίμ, υπςξ ημο γδηήεδηε, δ ημιιμοκζζηζηή μνβάκςζδ ηδξ εθθδκζηήξ πανμζηίαξ
ηδξ Ώζβφπημο πνμπχνδζε, ημκ Εμφθζμ ημο 1961, ζηδ δζαβναθή ημο ζοββναθέα.30 Μεηά ηδ δζάζπαζδ ημο ΚΚΒ,
μ Σζίνηαξ δναζηδνζμπμζήεδηε ζημ ΚΚΒ Βζςηενζημφ.

30
 ΢ημ ενχηδια πμο δεκ έπαρε κα ημο ηίεεηαζ: «Πμζμξ είκαζ ημ Ώκενςπάηζ;», μ ζοββναθέαξ απακημφζε
ζηενευηοπα υηζ είκαζ ιζα ζφκεεζδ, βζα ηδκ μπμία πνδζζιμπμζήεδηακ ηα παναηηδνζζηζηά οπανηηχκ πνμζχπςκ.
΢διείςκε έηζζ ζημ «Τζηενυβναθμ» ηςκ Ζκεξνινγίσλ ημο:

Γζα ηδ ζφκεεζδ πνδζζιμπμζήεδηακ ηέζζενεζξ πδβέξ: ηέζζενεζξ ακηζθαζίζηεξ αβςκζζηέξ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ,
πμο έηοπε κα παναηδνήζς απυ ημκηά ή απυ ιαηνζά ηα θοζζηά ηαζ ηζξ πνάλεζξ ημοξ. Οζ δομ ζοβπςνέεδηακ πζα,
ζηα λέκα, μ έκαξ ζηδκ Ώκαημθζηή ηζ μ άθθμξ ζηδ Αοηζηή Βονχπδ. Σμο ηνίημο έπαζα ηα ίπκδ απυ πμθφ κςνίξ,
απυ ημ 1945· ίζςξ ηαζ κα ημ εέθδζα, ήηακ έκαξ απίεακμξ ηοπμδζχηηδξ. Γζα ημκ ηέηανημ, ηεθεοηαία θμνά πμο
άημοζα, ήηακ ημ 1968· ανζζηυηακ εηημπζζιέκμξ ζηα Γζμφνα· εθπίγς κα γεζ. Έκαξ πέιπημξ, πμο ζημζπεία ημο
ένζλα ζημ θεαέηζ ηδξ ζφκεεζδξ, έπεζ ηζ αοηυξ πεεάκεζ, είκαζ υιςξ αθθμδαπυξ ηαζ ιπμνχ κα ημκ ηαημκμιάζς:
Εςζήθ ΐδζανζυκμαζηξ Νηγμοβηαζαίθζ ΢ηάθζκ. Τπάνπεζ ηαζ έηημξ: μ βνάθςκ, ζημ ααειυ πμο ηάεε
31
ιοεζζημνδιαηζηυ πνυζςπμ είκαζ ηαηά ηάπμζμ ηνυπμ ημιιάηζ ηδξ αοημαζμβναθίαξ ημο ζοββναθέα.

Δ απάκηδζδ ημο Σζίνηα είκαζ εκδεζηηζηή ημο ηνυπμο ιε ημκ μπμίμ ηαηακμμφζε ηζξ ζπέζεζξ
ιοεμπθαζίαξ ηαζ ζζημνζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ. Βπζιέκμκηαξ ζηα δζαθμνεηζηά ζημζπεία πμο ένζλε ζημ «θεαέηζ
ηδξ ζφκεεζδξ», μ Σζίνηαξ ανκμφκηακ ηαη‘ μοζία κα επζηονχζεζ ηδ «ιμκμζήιακηδ ιζιδηζηή ακάβκςζδ»32 ηδξ
Λέζρεο απυ ηδκ ημιιμοκζζηζηή μνβάκςζδ ηδξ πανμζηίαξ, δ μπμία ηαφηζγε ημκ εκ θυβς πθαζιαηζηυ παναηηήνα
ιε ζοβηεηνζιέκμ ζηέθεπμξ ηδξ ημιιαηζηήξ ηαεμδήβδζδξ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή, ακάβκςζδ πάκς ζηδκ μπμία
ζηδνίπεδηε ημ ζηεπηζηυ ηδξ δζαβναθήξ ημο.33 Ο ίδζμξ ςζηυζμ δεκ είπε ηαιζά δοζημθία κα πνμπςνήζεζ ζηδκ
εοεεία ακηζζημίπζζδ άθθςκ ζοκηνυθςκ ημο Μάκμο ηαζ εεηζηχκ παναηηήνςκ ηδξ Σνζθμβίαξ, υπςξ μ Φάκδξ, ιε
ζοβηεηνζιέκα οπανηηά πνυζςπα,34 βεβμκυξ ημ μπμίμ ηαηαδεζηκφεζ ηδκ πίζηδ ημο ζηδκ ακαθμνζηή θεζημονβία
ηδξ ιοεμπθαζίαξ. Άθθςζηε ηαζ βζα ημ ίδζμ ημ Ώκενςπάηζ ζδιείςκε: «Πνμζπάεδζε κα ημκ ηάκς πεζζηζηυ,
δδθαδή, υζμ βίκεηαζ πζμ ημκηά ζηδκ ζζημνζηή αθήεεζα», 35 ακαβμνεφμκηαξ ηδκ εββφηδηα ιε ηδκ ζζημνζηή
πναβιαηζηυηδηα ζε ηνζηήνζμ βζα ηδκ πεζζηζηυηδηα ημο ζοβηεηνζιέκμο θμβμηεπκζημφ παναηηήνα. ΢ηα
γδηήιαηα ηδξ ηαηαζηεοήξ ηςκ θμβμηεπκζηχκ πνμζχπςκ ηδξ Σνζθμβίαξ εα επακέθεμοιε ζηδ ζοκέπεζα.
Δ ανζζηενή ηνζηζηή ζηάεδηε ςξ επί ημ πθείζημκ επζηνζηζηή απέκακηζ ζηδ Λέζρε, επζζηναηεφμκηαξ
πνςηίζηςξ ζδεμθμβζηά ηνζηήνζα. ΢ε ιζα επμπή «ζδεμθμβζηήξ οπενθυνηζζδξ», ηαηά ηδκ έηθναζδ ημο Πακ.
Μμοθθά, ηαζ ζδιακηζηχκ ακαεεςνήζεςκ βζα ημκ πχνμ ηδξ Ώνζζηενάξ, δ Λέζρε έεεζε γδηήιαηα πμο
οπενέααζκακ ηαηά πμθφ ημ αιζβχξ αζζεδηζηυ πεδίμ. Αεκ έθεζρακ ηαζ μζ ζμαανέξ επζθοθάλεζξ βζα ηδ
ιμκηενκζζηζηή αζζεδηζηή ημο ένβμο, δ μπμία ζαθχξ πνμζέηνμοζε ζημκ αζζεδηζηυ μνίγμκηα πνμζδμηζχκ ηςκ
πνχηςκ ακαβκςζηχκ ηαζ ηνζηζηχκ ηδξ: είκαζ παναηηδνζζηζηυ υηζ μ Ραοηυπμοθμξ, μ ηνζηζηυξ πμο ζοκδέεδηε
πενζζζυηενμ απυ μπμζμκδήπμηε άθθμκ ιε ηδκ πνυζθδρδ ημο ένβμο ημο Σζίνηα,36 οπμζηήνζλε υηζ «θείπεζ δ
ζαθήκεζα ημο ιφεμο πμο ζηέηεηαζ ζηδ αάζδ ηδξ ηθαζζηήξ ακηίθδρδξ βζα ημ ιοεζζηυνδια» ηαζ απμδμηίιαζε
«έκα είδμξ θμβμηεπκζημφ ηοαζζιμφ πμο δεκ ιαξ πείεεζ υηζ έπεζ ιεβάθεξ εθπίδεξ ζηδκ πεγμβναθία». 37 Πμθφ
ανβυηενα, μ ηνζηζηυξ εα παναδεπεεί υηζ δ ιμιθή ημο βζα έθθεζρδ ζαθήκεζαξ ημο ιφεμο «δζεπυηακ απυ
ζοκηδνδηζηή νεαθζζηζηή ακηίθδρδ», πμο ζφκημια επνυηεζημ μ ίδζμξ κα απμπμζδεεί.38
Έπεζ οπμζηδνζπεεί πεζζηζηά απυ ημκ Μίθημ Πεπθζαάκμ υηζ δ Λέζρε είπε ανπζηά ζπεδζαζηεί ςξ
αοημηεθέξ ιοεζζηυνδια ηαζ υηζ ημ ζπήια ηδξ Σνζθμβίαξ πνμέηορε απυ ηδκ ανκδηζηή οπμδμπή ημο
ιοεζζημνήιαημξ. Ώλζμπμζχκηαξ ζδιακηζηυ ανπεζαηυ οθζηυ, μ Πεπθζαάκμξ οπμζηδνίγεζ υηζ μζ αζζεδηζηέξ ηαζ
πμθζηζηέξ ακαβκςζηζηέξ (ηαζ ηνζηζηέξ) ακηζδνάζεζξ πμο πνμηάθεζε δ Λέζρε ήηακ αοηέξ πμο χεδζακ ημκ
Σζίνηα ζημ κα ζοββνάρεζ ηδ ζοκέπεζά ηδξ ηαζ κα πνμπςνήζεζ ζηδ ζφκεεζδ ηδξ Σνζθμβίαξ. Βπζζηναηεφμκηαξ
ιεεμδμθμβζηά ενβαθεία πμο επελενβάζηδηακ μζ εεςνδηζημί ηδξ πνυζθδρδξ, μ Πεπθζαάκμξ δζενεοκά ημκ
δζάθμβμ ηαζ ηδκ αθθδθεπίδναζδ ακάιεζα ζηδκ ακαβκςζηζηή ακηαπυηνζζδ ηαζ ηδ θμβμηεπκζηή παναβςβή.39
Έπεζ εκδζαθένμκ υηζ ημ ένβμ ημο Σζίνηα, απυ ηδ ζηζβιή πμο ελέθζπε δ πμθειζηή οπμδμπή ημο, ηαζ
ηαεζενχεδηε ςξ έκα απυ ηα ιείγμκα ένβα ημο θμβμηεπκζημφ ιαξ ηακυκα, απμηέθεζε πνυζθμνμ πεδίμ βζα ηδ
βυκζιδ εθανιμβή ιεεμδμθμβζχκ πνμενπμιέκςκ απυ δζαθμνεηζηέξ ηαηεοεφκζεζξ ηδξ εεςνίαξ ηδξ θμβμηεπκίαξ:
αθδβδιαημθμβία, δζαθμβζηυηδηα, ιεηααπμζηζαηή εεςνία, αζζεδηζηή ηδξ πνυζθδρδξ, δζαηεζιεκζηυηδηα η.ά.

31
Εικόνα 2.2 Φσηνγξαθία ηνπ ζπγγξαθέα (Πεγή: Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ, Παλδέθηεο,
http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/67911 ).

2.2.2 Αριάγνη
Ο δεφηενμξ ηυιμξ ηδξ Σνζθμβίαξ εηηείκεηαζ απυ ημκ Αεηέιανζμ ημο 1942 ιέπνζ ημ ηαθμηαίνζ ημο 1943. Σα
βεβμκυηα δζαδναιαηίγμκηαζ ηονίςξ ζημ Κάζνμ. Βκαθθάζζμκηαζ ηαζ εδχ ηνεζξ αθδβδιαηζηέξ εζςηενζηέξ
εζηζάζεζξ: πνςημπνυζςπδ ημο Μάκμο, ηνζημπνυζςπδ ηδξ Ώνζάβκδξ ηαζ ημο Ρυιπενη Ρίηζανκηξ. Σα
βναιιαηζηά πνυζςπα έπμοκ υιςξ πενζμνζζηεί ζε δφμ, ηαεχξ απμοζζάγεζ δ εηθμνά ζε δεφηενμ πνυζςπμ. Δ
απμοζία αοηή είκαζ δδθςηζηή ηδξ ζοννίηκςζδξ ηςκ ιμκηενκζζηζηχκ αθδβδιαηζηχκ ηνυπςκ ζηδκ Αξηάγλε.
Ο Μάκμξ ηαζ μζ ζφκηνμθμί ημο ακαπηφζζμοκ έκημκδ πμθζηζηή δναζηδνζυηδηα ζηζξ εθθδκζηέξ έκμπθεξ
δοκάιεζξ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ. Δ ακηζπανάεεζδ ακάιεζα ζε θζθμιμκανπζημφξ ηαζ δδιμηναηζημφξ
αλζςιαηζημφξ ηςκ δφμ εθθδκζηχκ ηαλζανπζχκ εα ημνοθςεεί ηαζ εα μδδβήζεζ ζηα βεβμκυηα πμο εα ιείκμοκ
βκςζηά ςξ ηίκδια ημο Μάνηδ ημο 1943 ή «ιζηνυ ηίκδια», 40 ζε ζφβηνζζδ ιε ημ ιεβάθμ ηίκδια ημο Ώπνίθδ
ημο 1944, ημ μπμίμ εα πανμοζζαζηεί ζηδ Νπρηεξίδα. Χξ ακηίπμζκα, ημ αββθζηυ ΢ηναηδβείμ ζημ μπμίμ οπάβεηαζ
μ εθθδκζηυξ ζηναηυξ εα οπμπνεχζεζ ηζξ δφμ ηαλζανπίεξ ζε ιαηνά ελακηθδηζηή πμνεία ζηδκ ένδιμ ηδξ ΢ονίαξ,
πμο πανμοζζάγεηαζ ιέζα απυ ηδκ ακηζθδπηζηή ζημπζά ημο Μάκμο ζημ πνμηεθεοηαίμ ηεθάθαζμ. Μέζα απυ ημ
ίδζμ πνίζια παναημθμοεμφιε ηαζ ηζξ ζοκεδνζάζεζξ ηδξ δβεηζηήξ μιάδαξ ημο ηυιιαημξ ηαζ ηα γδηήιαηα
εζςημιιαηζηήξ δδιμηναηίαξ πμο ιεηαλφ άθθςκ ακαηφπημοκ ζε αοηέξ.41 Γζα ημκ Μάκμ, ημ Ώκενςπάηζ ακήηεζ
ζηδ «ζοκμιμηαλία ηςκ Μζκχηαονςκ», υπςξ ηαζ μ Ρζβηχ, βάθθμξ ημιιμοκζζηήξ πμο πανμοζζάγεηαζ ςξ
έιπζζημξ ημο ΢ηάθζκ, ηαζ ημκ μπμίμ μ Μάκμξ ηαζ μ Φάκδξ ζοκακημφκ ζημ πέναζιά ημο απυ ημ Κάζνμ:

΢ημοξ Μζκχηαονμοξ ηαηαηάζζμοκ εηείκμοξ πμο δεκ πνμζέπμοκ ημκ άθθμ, πμο δε ζέαμκηαζ ημ ακενχπζκμ
πνυζςπμ. ΋πζ, δεκ είκαζ γήηδια ηαλζηήξ ζημπζάξ. Ώκ ηαζ ζημκ αββεθζηυ ιαξ ηυζιμ δεκ οπάνπεζ ηαηυ πμο κα
ιδκ λεηζκάεζ απυ ημ ζφζηδια. Μα Μζκχηαονμζ εα οπήνπακ ηαζ ζημ Βθδμνάδμ. Έκαξ εβςηεκηνζζιυξ, ιζα ηοθθή
εβςπάεεζα. […] Σδκ αδοκαιία, ηδκ ακάβηδ, ηδκ ζηεζία ημο άθθμο ηδκ εηιεηαθθεφμκηαζ ηαζ ηδκ ηζαθαπαημφκε.
Σνχκε ακενχπμοξ γςκηακμφξ. (196)

Δ Ώνζάβκδ (καλζχηζηδ παναθεμνά ημο μκυιαημξ Ώνζάδκδ) απμηεθεί έκακ ελζδακζηεοιέκμ θασηυ
παναηηήνα, ζηδκ ηαηαζηεοή ημο μπμίμο εκημπίγεηαζ, ηαε‘ οπυδεζλδ ημο ζοββναθέα, έκα ζζπονυ αζςιαηζηυ
οπυζηνςια: «Σέθμξ Οηηςανίμο ημο 1961 πέεακε δ ιδηένα ιμο. Ώπυ ηυηε, θακηάγμιαζ, υθμξ μ εαοιαζιυξ, δ
γεζηαζζά ηδξ ηανδζάξ ιμο ιεηαββίζηδηακ ζηδκ Ώνζάβκδ. Σδξ ηνάηδζα ημ θασηυ παναηηήνα, ηδ γμοιενή
βθχζζα, ημ εάννμξ, αθθά ηδξ έδςζα ηαζ ηδ ζμθή ηανδζά ηδξ ιάκαξ ιμο, ηδ ιεηνζμπάεεζά ηδξ, ηδκ
ακελζενδζηία ηδξ, ηδκ ροπή ηδξ πμο ήηακ ηαεανή απυ ηάεε ναηζζζηζηυ ιίαζια». 42 Δ εηπχνδζδ
αθδβδιαηζηήξ εζηίαζδξ ζημ πνυζςπμ ηδξ Ώνζάβκδξ επζηνέπεζ ζημκ Σζίνηα κα ζηνέρεζ ηδκ πνμζμπή ημο ζηζξ
θηςπζηέξ ζοκμζηίεξ ημο ΚαΎνμο, υπμο ζοκοπάνπμοκ ηα ηαηχηενα ζηνχιαηα ηδξ εθθδκζηήξ πανμζηίαξ ιε ημκ
βδβεκή ανααζηυ πθδεοζιυ. ΢διακηζηή εειαηζηή ζοκζζηχζα ημο αζαθίμο είκαζ δ ακηίζηαζδ Ώζβοπηζςηχκ
(Βθθήκςκ ηδξ Ώζβφπημο) ηαζ Ώζβοπηίςκ ζηδ ανεηακζηή απμζηζμηναηία. Έηζζ, ζηζξ ακαθήρεζξ ιέζα απυ ημ
πνίζια ηδξ Ώνζάβκδξ, ζημ ηνίημ ηεθάθαζμ, βίκεηαζ εηηεκήξ ακαθμνά ζηδκ ελέβενζδ ηςκ Ώζβοπηίςκ εκακηίμκ
ηδξ ανεηακζηήξ ηονζανπίαξ ηαζ ηδ αίαζδ ηαηαζημθή ηδξ ημ 1919·43 ζηδ δζάνηεζα ηδξ ελέβενζδξ δ Ώνζάβκδ
ζπεφδεζ κα θνμκηίζεζ ημκ πθδβςιέκμ απυ ηα ανεηακζηά πονά Ώζβφπηζμ Γζμφκεξ.
Πζμ ζφκεεημξ ηαζ πενίπθμημξ απυ ηδκ Ώνζάβκδ είκαζ μ πθαζιαηζηυξ παναηηήναξ ημο Ρίηζανκηξ.
Βθθδκζζηήξ, θζθυθμβμξ ηαζ ανπαζμθυβμξ, δζακμμφιεκμξ ιε εονφηαηδ θμβμηεπκζηή, ηαζ υπζ ιυκμ, παζδεία ηαζ

32
ηαθθζηεπκζηή ηθίζδ,44 μιμθοθυθζθμξ ηαζ ζοκενβάηδξ ηςκ ιοζηζηχκ οπδνεζζχκ ηδξ Μεβάθδξ ΐνεηακίαξ, μ
Ρίηζανκηξ ζοκδέεδηε θζθζηά ιε ημκ Μάκμ ζηδκ πακζζυκ ηδξ Άκκαξ ζηα Εενμζυθοια. ΢ημ πνμκζηυ δζάζηδια
ηαηά ημ μπμίμ εηηοθίζζεηαζ δ πθμηή ηδξ Λέζρεο, μ Ρίηζανκηξ έπεζ εβηαηαθείρεζ ηδκ Εενμοζαθήι, βζ‘ αοηυ ηαζ
δεκ ειθακίγεηαζ ζημκ πνχημ ηυιμ ηδξ Σνζθμβίαξ. Σμκ ζοκακηάιε ιυκμ ζημκ θυβμ ηςκ άθθςκ πνμζχπςκ. Ο
πνχημξ ιμκυθμβμξ ηδξ Άκκαξ ιάξ βκςζημπμζεί ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ αοημπαναηηδνίγεηαζ μ Ρίηζανκηξ:

Σζ ακενχπμοξ ηζ πανάλεκα αθέπεζ ηακείξ υηακ δέπεηαζ λέκμοξ ζημ ζπίηζ ημο. Χ είπε ηνυπμοξ. Σμο
Πακεπζζηδιίμο ηδξ Ολθυνδδξ ημ ηαοπζυηακε. Κθαζζηυξ ααζζθυθνςκ ηαζ ηαεμθζηυξ υπςξ είπε ηζ μ ιίζηεν Σ. ΢.
Έθζμη. Πμζμξ είκαζ αοηυξ ακ επζηνέπεηε πεν πνμθέζμν Ρίηζανκηξ. Σίπμηε ζπμοδαίμ ιυκμ μ ιεβαθφηενμξ πμζδηήξ
πμο βκχνζζε μ ηυζιμξ. (39)

΢ηδκ Αξηάγλε υιςξ δ ημζιμεεςνία ημο Ρίηζανκηξ έπεζ ιεηααθδεεί: ζηδ ζογήηδζδ πμο έπεζ ιε ημκ
Μάκμ, υηακ αοηυξ ημκ επζζηέπηεηαζ ζημ ζπίηζ ημο ζημ Κάζνμ, ζοιαμοθεφεζ ημκ έθθδκα ημιιμοκζζηή κα
ηναηδεεί ιαηνζά «απυ ημοξ αάθημοξ ηδξ πμθζηζηήξ»· ζημκ ζζπονζζιυ ημο Μάκμο υηζ «παν‘ υθα αοηά, δ
ακενςπυηδηα υθμ ηαζ πνμμδεφεζ», μ Ρίηζανκηξ ακηζηείκεζ ημκ απαηδθυ παναηηήνα ηδξ ζδέαξ ηδξ πνμυδμο:
«Πνμμδεφεζ, βζα πμζμοξ; Μα πμζμξ πυθειμξ έηακε ηυζα εφιαηα υζα μ ζδιενζκυξ; Κζ μ επυιεκμξ θμζπυκ; Ή
ιήπςξ πζζηεφεηε ηζ εζείξ πςξ αοηυξ εα είκαζ μ ηεθεοηαίμξ; Ώ, δ ιμίνα ημο ακενχπμο είκαζ ηναβζηή», βζα κα
πνμζδζμνίζεζ ζηδ ζοκέπεζα ημκ δνυιμ πμο δζάθελε μ ίδζμξ: «Σμκ δζαηοπχκεζ ηυζμ επζβναιιαηζηά έκαξ δζηυξ
ζαξ πμζδηήξ: φζν κπνξείο πην άθζνλα εδνληθά κπξσδηθά. […] Ο Έθζμη ηαζ μ Κααάθδξ είκαζ μζ πμζδηέξ ημο
20μφ αζχκα» (130-131).45
Ο ζηίπμξ πμο ζοκμρίγεζ ηδκ ηαζκμφνβζα ημζιμακηίθδρδ ημο Ρίηζανκηξ είκαζ αέααζα απυ ηδκ «Εεάηδ».
Σμ πμίδια δεκ θαίκεηαζ κα έπεζ επζθεβεί ηοπαία: ζημ πμθοζογδηδιέκμ (ηαζ ζογδηήζζιμ) δζπμημιζηυ
ενιδκεοηζηυ ζπήια ημο Σζίνηα ζημ Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, δ «Εεάηδ», δδιμζζεοιέκδ ημ 1911,
ζδιαημδμηεί ημ πέναζια απυ ηδκ πνχηδ, «ημζκςκζηή-δεμπθαζηζηή» πενίμδμ ηδξ ηαααθζηήξ πμίδζδξ, ζηδ
δεφηενδ, «αημιζηζζηζηή-δδμκυπανδ», ηαηά ηδκ μπμία «δ πμίδζδ βίκεηαζ αοημζημπυξ. Πμίδζδ ηδξ δδμκήξ ηαζ
δδμκή ηδξ πμίδζδξ εα ζδιαίκμοκ πζα ημ ίδζμ πνάβια». 46 Σμ ίδζμ θμζπυκ πμίδια πνδζζιμπμζείηαζ βζα κα
δδθςεεί δ αθθαβή πνμζακαημθζζιμφ ημο Ρίηζανκηξ πνμξ ηδκ ηαηεφεοκζδ ημο αζζεδηζζιμφ, εηείκδ δδθαδή
αηνζαχξ ηδκ ηαηεφεοκζδ πμο, ηαηά ημκ Σζίνηα, αημθμφεδζε ηαζ μ Κααάθδξ ιεηά ημ 1911. ΐέααζα ιε ημκ
ηνυπμ αοηυ μ Σζίνηαξ εκζςιαηχκεζ ζημ ιοεζζηυνδια ημκ Κααάθδ ημο θμβμηεπκζημφ νεφιαημξ ηδξ
Παναηιήξ (Décadence), αοηυκ πμο ακηαπμηνίκεηαζ ζηα ανκδηζηά ζηενευηοπα ηδξ Ώνζζηενάξ, ηαζ υπζ ημκ
ημζκςκζηυ ηαζ πμθζηζηυ, αηυια ηαζ ακηζαπμζηζμηναηζηυ, Κααάθδ ηδξ πενζυδμο πνζκ ημ 1911, ημκ μπμίμ μ ίδζμξ
επζπείνδζε ζοζηδιαηζηά κα ακαδείλεζ ηαζ κα επζαάθεζ. Ο Σζίνηαξ εκ πνμηεζιέκς ιμζάγεζ κα εέθεζ κα
πανμοζζάζεζ ιε ηνυπμ ζζημνζηά ηεηιδνζςιέκμ ηδκ ακάβκςζδ ημο Κααάθδ απυ ημκ Ρίηζανκηξ,
οπαζκζζζυιεκμξ πςξ ιυκμ οπυ ημ πνίζια ημο αζζεδηζζιμφ ηαζ ημο δδμκζζιμφ εα ιπμνμφζε κα δζααάζεζ ημκ
Κααάθδ έκαξ άββθμξ μιμθοθυθζθμξ πμο αζχκεζ μδοκδνά ηδκ μλεία ηνίζδ, εκ ηαζνχ πυθειμο, ηδξ εονςπασηήξ
μοιακζζηζηήξ πανάδμζδξ. Πανμοζζάγεζ πάκηςξ ζδζαίηενμ εκδζαθένμκ δ επζζήιακζδ απυ ηδκ ηνζηζηή ηςκ
μθεζθχκ ηδξ πνχζιδξ κεακζηήξ πμίδζδξ ημο ίδζμο ημο Σζίνηα ζημκ ζοιαμθζζιυ ηαζ ημκ αζζεδηζζιυ, ηαζ δ
οπυεεζδ υηζ ηδκ επμπή πμο βκχνζζε ημκ Κααάθδ, ημ 1930, «ημ ηθίια ηδξ θμβμηεπκζηήξ παναηιήξ […] οπήνλε
ηαζ βζα ημκ ίδζμ ζδνοηζηή ζηζβιή ηδξ ηέπκδξ ημο».47
΋πςξ βζα ημκ Κααάθδ ηδξ δεφηενδξ πενζυδμο, ζφιθςκα πάκηα ιε ημ ζπήια ημο Σζίνηα, έηζζ ηαζ βζα
ημκ Ρίηζανκηξ ηδξ Αξηάγλεο ημ ένβμ ηέπκδξ απμηεθεί αοημζημπυ· ζδεχδεξ ημο είκαζ δ «ακζδζμηεθή[ξ]
απυθαοζδ ιζαξ βηνααμφναξ, εκυξ πμζήιαημξ, εκυξ θςηζζιμφ» (315). Δ μιμνθζά έπεζ ημοξ δζημφξ ηδξ κυιμοξ
πμο ακηζηίεεκηαζ ζηδ «ποδαία θμβζηή» (176). Γζ‘ αοηυ ηαζ μ Ρίηζανκηξ θνμκηίγεζ κα απμζηαζζμπμζείηαζ απυ
ημκ ηυζιμ πμο ημκ πενζαάθθεζ ηαζ ζδίςξ ηζξ θασηέξ βεζημκζέξ ημο ΚαΎνμο. Σδκ πενζθνυκδζδ ηαζ απμζηνμθή
βζα ηδκ πμθζηζηή, ηδκ άνκδζή ημο κα «ηαηεαεί ζημ παγάνζ» (241), οπμδδθχκεζ ηαζ μ πχνμξ ημο ζπζηζμφ ημο.
Καεχξ ακεααίκεζ ηα ιανιάνζκα ζηαθμπάηζα πμο μδδβμφκ ζημ δζαιένζζια ημο Ρίηζανκηξ, μ Μάκμξ παναηδνεί
ηα πμθφπνςια ηγάιζα ηςκ θςηαβςβχκ, ηα μπμία «ζ‘ ειπμδίγακε κα αθέπεζξ ηζξ αζηήιζεξ ημο θααφνζκεμο απυ
ηεζ πάκς» (126). Ώθθά ηαζ ζημ ηαθεκείμ ιε ημοξ ηαενέθηεξ υπμο μ Ρίηζανκηξ πνμζηαθεί ηδκ πανέα ημο,
έκζςεε ηακείξ υηζ έλαθκα έιπαζκε «ζε δζαθμνεηζηή βεζημκζά, ίζςξ ηαζ ζ‘ άθθμ ηυζιμ, ίζςξ ηαζ ζ‘ άθθδ
επμπή» (177). Οζ θςηζζιμί ημο ζπζηζμφ ηαζ ημο ηαθεκείμο πανμοζζάγμοκ μιμζυηδηεξ: ημ θςξ ηδξ ζηάθαξ είκαζ
οπμαθδηζηυ, νμοιπζκζέξ ακηαφβεζεξ απυ ηα ηνφζηαθθα ηαζ ηα αεθμφδα ημο ζαθμκζμφ δζαηνίκμκηαζ ζηα
ιάβμοθα ημο Ρίηζανκηξ, εκχ ζημ ηαθεκείμ επζηναηεί «έκα πναζζκςπυ διίθςξ, ήνειμ, αζχκζμ» (υ.π.). Έηδδθδ
είκαζ δ ακηίεεζδ ηςκ θςηζζιχκ αοηχκ ιε ημ άπθεημ, θοζζηυ θςξ ηςκ ελςηενζηχκ πχνςκ ηδξ πυθδξ.
Ώκαβκςνίγμοιε εδχ έκα ηοπζηυ βκχνζζια ηδξ θμβμηεπκίαξ ημο αζζεδηζζιμφ: ημ πνςηείμ ημο ηεπκδημφ
ζημζπείμο έκακηζ ημο θοζζημφ. Σμ οπμαθδηζηυ θςξ ηαζ ημ διίθςξ ζοκζζημφκ επίζδξ ιζα ιεηαθμνά βζα ηδκ

33
μιμνθζά ηδξ πμίδζδξ, δ μπμία, υπςξ ζδιεζχκεζ μ Ρίηζανκηξ ζηδκ ακαθμνά πμο ζοκηάζζεζ βζα ηζξ ανεηακζηέξ
ανπέξ, παναπέιπμκηαξ ειιέζςξ ζημ ηαααθζηυ «Βηυιζζα εζξ ηδκ Σέπκδ», «ιζζμεζδςιέκδ, απμπηάεζ υθδ ηδξ
ηδκ αθήεεζα» (176).48
Ο Ρίηζανκηξ δεκ απμζηαζζμπμζείηαζ ιυκμ απυ ηδκ αζπήιζα ημο ηυζιμο πμο ημκ πενζαάθθεζ· έπεζ ηδκ
ζηακυηδηα κα παίνκεζ απμζηάζεζξ ηαζ απυ ημκ ίδζμ ημο ημκ εαοηυ. Υαναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια είκαζ δ
ακαθμνά πμο ζοκηάζζεζ βζα ηζξ ανεηακζηέξ ανπέξ, πνμημφ ηεθζηά ηδκ ζηίζεζ. ΢ημ ηιήια ηδξ ακαθμνάξ πμο
παναηίεεηαζ αοημφζζμ, ηαζ πμο ζοκζζηά θμβμηεπκζηυ ηείιεκμ ιε παναηηήνα πανςδίαξ ηαζ υπζ βναθεζμηναηζηυ
έββναθμ, ηα ιεηαβθςζζζηά ζπυθζα θακενχκμοκ ιζα ζοββναθζηή ζοκείδδζδ ζε ηαηάζηαζδ αδζάθεζπηδξ ηαζ
μλοιιέκδξ αοηεπζζηαζίαξ ηαζ αοημακάθοζδξ. Γζα πανάδεζβια: «Βδχ γδηχ ηδ ζοιπάεεζα ημο ακαβκχζηδ.
Πζεακυκ κα παναηήνδζε ημκ ακαπνμκζζιυ […] Κθείκεζ δ πανέκεεζδ» (176). Θα έθεβε ηακείξ υηζ μ Ρίηζανκηξ
βνάθεζ βζα κα παναηδνεί ημκ εαοηυ ημο κα βνάθεζ. Μζα ηέημζα ηαηάζηαζδ επζθένεζ ηδκ απυζηαζδ ημο
ζοββναθζημφ οπμηεζιέκμο απυ ημκ ίδζμ ημκ θυβμ ημο. Δ αηναία απυθδλδ αοηήξ ηδξ απυζηαζδξ είκαζ ημ υηζ μ
Ρίηζανκηξ ζοιπθδνχκεζ ημ άβναθμ ιένμξ ηδξ ηεθεοηαίαξ ηυθθαξ ιε ηα οπμεεηζηά ζπυθζα ηςκ εηπνμζχπςκ
ηςκ ανεηακζηχκ ανπχκ πμο πνυηεζηαζ κα δζααάζμοκ ηδκ ακαθμνά ημο, πνμαθέπμκηαξ ηαζ πνμηαηααάθθμκηαξ
ηζξ δοκδηζηά εκμπθδιέκεξ ακαβκςζηζηέξ ημοξ ακηζδνάζεζξ (184-185).
Ο Ρίηζανκηξ εα εβηαηαθείρεζ εκηέθεζ ημκ δνυιμ ημο αζζεδηζζιμφ. ΢ηέθκμκηαξ επζζημθή ζημκ
Μαρεηή, ημ έκηοπμ υνβακμ ηςκ ανζζηενχκ αλζςιαηζηχκ ηαζ ζηναηζςηχκ, ιε ηδκ μπμία απμηαθφπηεζ ηζξ
ναδζμονβίεξ ηςκ εθθήκςκ πμθζηζηχκ, ηαζ οπμβνάθμκηάξ ηδκ ςξ Byron («ηζ αξ ήηακ μ πμζδηήξ ημο 19μο αζχκα
πμο ζζπαζκυηακε πζμ πμθφ», 240), μ Ρίηζανκηξ απμθαζίγεζ κα ζοκδνάιεζ ημκ αβχκα ηςκ νμιακηζηχκ, δδθαδή
ηςκ ημιιμοκζζηχκ (32, 315) ηαζ κα ειπθαηεί ζηδκ πμθζηζηή πνάλδ. Οζ ζοκέπεζεξ βζα ημκ ίδζμ εα είκαζ
μθέενζεξ ηαζ εα ημκ μδδβήζμοκ ζημκ εάκαημ. Ο αζζεδηζζιυξ ημο επμιέκςξ ιπμνεί κα εεςνδεεί ςξ ημ πνχημ
ζηάδζμ ηδξ απμιάηνοκζήξ ημο απυ ημκ πμθζηζηυ ηαζ ζδεμθμβζηυ ηυζιμ ηδξ ανεηακζηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ
απμζηζμηναηίαξ, πνμημφ ένεεζ ζε μνζζηζηή νήλδ ιε αοηυκ. Δ ζοιπαηνζχηζζζά ημο Νάκζο, έπμκηαξ ιυθζξ
δζααάζεζ, ζηδ Νπρηεξίδα, ημ επζηάθζμ επίβναιια πμο μ Ρίηζανκηξ είπε ζοκεέζεζ βζα ημκ εάκαηυ ημο,
παναηδνεί υηζ μ άββθμξ δζακμμφιεκμξ πνμθήηερε «ηδκ πζμ θνζπηή ηαηάκηζα ζηδκ αοημηναημνία ιαξ» (Ζ
Νπρηεξίδα, 53). Ώπυ ημ εθζμηζηυ ηνίπηοπμ ηδξ Λέζρεο: «ηθαζζηυξ, ααζζθζηυξ, ηαεμθζηυξ», δεκ εα απμιείκεζ
ζημ ηέθμξ ηδξ Αξηάγλεο πανά δ ενδζηεοηζηή ζδζυηδηα ημο Ρίηζανκηξ.
Έκα απυ ηα δεοηενεφμκηα πνυζςπα ηδξ Σνζθμβίαξ, δ ζδζαζηενυηδηα ημο μπμίμο αλίγεζ κα πνμζεπεεί,
είκαζ μ Κμονη ΢ηέηθζκ, βενιακυξ θίθμξ ημο Ρίηζανκηξ. Βπζζηναηεφηδηε κευηαημξ ηαζ πμθέιδζε βζα θίβμοξ
ιήκεξ ζημκ Ώ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ, δζάζηδια υιςξ ανηεηυ βζα κα απμζηναθεί μνζζηζηά ημκ πυθειμ.
Ββηαηεζηδιέκμξ ζημ Κάζνμ, ηένδζγε έκα ιζηνυ πμζυ παίγμκηαξ Μπαπ ζημ ανιυκζμ ιζαξ εηηθδζίαξ
Λμοεδνακχκ. ΢ηδ δζάνηεζα ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο Πμθέιμο θοθαηίζηδηε ζε ζηναηυπεδμ καγί αζπιαθχηςκ ζηδκ
Κέκοα, υπμο αθέεδηε κα ανεζ θνζηηυ εάκαημ απυ ημοξ έβηθεζζημοξ ζοιπαηνζχηεξ ημο.
Έπεζ οπμζηδνζπεεί υηζ μ παναηηήναξ ημο ΢ηέηθζκ πανμοζζάγεζ μιμζυηδηεξ ιε ημκ Γενιακυ
ιεηαθναζηή ημο Κααάθδ Helmut von den Steinen.49 Ώκελάνηδηα απυ ηζξ μιμζυηδηεξ αοηέξ, μ ζοββναθέαξ
δδιζμφνβδζε έκα πθαζιαηζηυ πνυζςπμ πμο απμηοπχκεζ ιε ελαζνεηζηή εοηνίκεζα ημκ ακενςπμθμβζηυ ηφπμ
πμο έθενε ζημ πνμζηήκζμ δ πμθζηζζιζηή επακάζηαζδ ηςκ δεηαεηζχκ 1960 ηαζ 1970. Δ ζηάζδ γςήξ ηαζ μζ
αλίεξ ημο ΢ηέηθζκ πνμμζςκίγμκηαζ ηζξ ζδεμθμβίεξ ηδξ αοημπναβιάηςζδξ ηαζ ηδξ αοεεκηζηυηδηαξ πμο
ακαπηφπεδηακ ηαηά ηδκ πενίμδμ αοηή ζημκ δοηζηυ ηυζιμ. Ώπυ κεανή ήδδ δθζηία, μ ΢ηέηθζκ ακαγδημφζε έκακ
εκαθθαηηζηυ ηνυπμ γςήξ: «Γίκδηα πμνημθάβμξ, εεμζμθζζηήξ, βοικζζηήξ ηαζ ηζ άθθμ δεκ λένς» (35).
Βκηάπεδηε βζα έκα δζάζηδια ζημ κεακζηυ ακηζαζηζηυ ηίκδια ηςκ Wandervogel απμπμζμφιεκμξ
μζημβεκεζαημφξ δεζιμφξ, ημζκςκζηέξ ζενανπίεξ ηαζ ηναηζημφξ εεζιμφξ: «Αε νζγχκαιε, δεκ ακαβκςνίγαιε ιήηε
ηνάημξ ιήηε βμκείξ. Πζζηεφαιε ζε δζηέξ ιαξ ανπέξ, πνμπακηυξ ζηδ ζοκηνμθζηυηδηα» (35). Ώπέννζπηε
ηαηδβμνδιαηζηά ηδ αία: αηυια ηαζ ζημκ Υίηθεν εα πάνζγε ηδ γςή, εάκ ημο δζκυηακ δ εοηαζνία κα ημκ
ζημηχζεζ (37)· ημ ηαλίδζ πμο ημκ έθενε ζημ Κάζνμ είπε ςξ ανπζηυ πνμμνζζιυ ηζξ Εκδίεξ ημο Γηάκηζ. Σμ
κηφζζιυ ημο ήηακ ακηζζοιααηζηυ, ηαεχξ ηοηθμθμνμφζε ιε ηεθειπία (33). Γεζ ιε εθάπζζηα έπμκηαξ απμννίρεζ
ηα οθζηά αβαεά ημο πμθζηζζιμφ.
΢φιθςκα ιε ημκ Ρίηζανκηξ, μ ΢ηέηθζκ αβήηε απυ ημκ «ημθαζιέκμ ηφηθμ ημο Καεεζηχημξ», υπζ
πμθειχκηαξ ημ, υπςξ μ Μάκμξ, αθθά απθά αβκμχκηαξ ημ (313). Έπεζ οπμζηδνζπεεί υηζ μ ΢ηέηθζκ μδήβδζε ηδ
γςή ημο ζηδκ «αηναία εθεοεενία, δ μπμία ηαηανβεί ημοξ υνμοξ ηαζ ηα υνζα ηςκ ζπέζεςκ ηονζανπίαξ». 50
Έκα άθθμ απυ ηα δεοηενεφμκηα πνυζςπα ηδξ Αξηάγλεο, δ Νηυνα Μενηάηδ, πανμοζζάγεζ εκδζαθένμκ
ζημκ ααειυ πμο ιαξ επζηνέπεζ κα ακζπκεφζμοιε ημκ νυθμ ηδξ δζαηεζιεκζηυηδηαξ ζηδκ ηαηαζηεοή ηαζ
πνυζθδρδ ηςκ ιοεμπθαζηζηχκ πνμζχπςκ ηδξ Σνζθμβίαξ. ΢φγοβμξ ημο Μενηάηδ, πμθζηεοηή ημο ηυιιαημξ
ηςκ Φζθεθεοεένςκ, δ Νηυνα πενζβνάθεηαζ απυ ημκ εναζηή ηδξ Πήηεν, άββθμ αλζςιαηζηυ ηαζ παθζυ
ζοιθμζηδηή ημο Ρίηζανκηξ ζηδκ Ολθυνδδ, ςξ ενςημιακήξ, οπένιεηνα θζθυδμλδ ηαζ ιδπακμννάθμξ.

34
Πνμηεζιέκμο κα απμδχζεζ ιε εκάνβεζα ημκ παναηηήνα ηδξ, μ Πήηεν ηαηαθεφβεζ ζε εζηαζηζηά δζαηείιεκα· μ
γςβνάθμξ πμο εα απέδζδε ηδκ πναβιαηζηή Νηυνα είκαζ μ Γηοζηάα Μμνχ (Gustave Moreau), ειαθδιαηζηυξ
γςβνάθμξ ηδξ ηαθθζηεπκζηήξ Παναηιήξ (Décadence): «Θα ηδκ έηακε ΢θίββα, ΢αθχιδ, Θεμδχνα. Μζα
ζαηακζηή μιμνθζά, ιυκδ, ζημηεζκή, θζθυδμλδ, ζηθδνή. Σέναξ δζαζηνμθήξ ηαζ πάεμοξ, ιέζα ζε έκα αοζζζκί
θοηυθςξ αζζαηζηήξ πθζδήξ· αθνμδίζζμ κμφθανμ ακδνμθάβμ» (88). Μέζς ηςκ εζηαζηζηχκ ιεζμθααήζεςκ
νοειίγεηαζ ηυζμ μ εκδμαθδβδιαηζηυξ παναηηδνζζιυξ ημο πνμζχπμο, υζμ ηαζ δ ακαβκςζηζηή ημο πνυζθδρδ.
Βίκαζ πνμθακέξ υηζ δ Μενηάηδ ανίζηεηαζ ζημοξ ακηίπμδεξ ηδξ Ώνζάβκδξ. Δ ζοκάκηδζδ ηςκ δομ
βοκαζηχκ ζημ δζαιένζζια ημο Ρίηζανκηξ παίνκεζ ηδ ιάθθμκ ζπδιαηζηή ιμνθή ακαιέηνδζδξ ακάιεζα ζηδ
δζααμθζηή ΢θίββα ηαζ ημκ άββεθμ (316-319).
Σα εζηαζηζηά δζαηείιεκα ηδξ Αξηάγλεο δεκ θεζημονβμφκ ιυκμ ςξ μδδβμί βζα ημκ παναηηδνζζιυ ηςκ
πνμζχπςκ· απμηεθμφκ εκίμηε ημ έκαοζια βζα ηδ ιεηαζηνμθή ημοξ. Ώθδβείηαζ ζημκ Μάκμ έκαξ βάθθμξ
ζηναηζχηδξ ηναοιαηίαξ ηδξ ιάπδξ ημο Μπζν Υαηίι: «Πνζκ απυ θίβα πνυκζα ήιμοκα ααζζθυθνςκ, ηζζνάηζ ημο
΢ανθ Μςνάξ… Βοηοπχξ δ Γθνπέξληθα… ΋πζ ημ βεβμκυξ – μ πίκαηαξ ημο Πζηαζυ ζημ Εζπακζηυ πενίπηενμ»
(14). Δ εέαζδ ηδξ Γθεξλίθα ήηακ ιζα «γςκηακή ειπεζνία» πμο πνμηάθεζε ηδκ αθθαβή ηςκ πμθζηζηχκ
ακηζθήρεςκ ημο Γάθθμο ιαπδηή. Μέζα απυ ηδ ζφκημιδ ζζημνία ημο βάθθμο ζηναηζχηδ, δζαθαίκεηαζ δ πίζηδ
ημο Σζίνηα ζημ ζδεχδεξ ιζαξ ηέπκδξ ζηακήξ κα επζδνά ηαηαθοηζηά πάκς ζημ ζζημνζηυ οπμηείιεκμ.51
Δ ηνζηζηή ζηάεδηε εοκμσηυηενδ απέκακηζ ζηδκ Αξηάγλε ζε ζφβηνζζδ ιε ηδ Λέζρε, πςνίξ αοηυ κα
ζδιαίκεζ υηζ έθεζρακ μζ ζθμδνέξ επζηνίζεζξ: μ Μάνημξ Ώοβένδξ απμηίιδζε ημ ένβμ ιε βκχιμκα ηζξ επζηαβέξ
ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ, βζα κα ημ απμννίρεζ απενίθναζηα.52 Σμ άνενμ ημο Ώοβένδ δμιείηαζ πάκς ζημ
ιεηαθμνζηυ ακηζεεηζηυ ζπήια οβζέξ-κμζδνυ. Σα «οβζέζηενα», πάνδ ζημκ «νςιαθέμ νεαθζζιυ» ημοξ, ιένδ ημο
αζαθίμο, ηα ιυκα πμο δζαζχγμκηαζ ζηδκ μπηζηή ημο Ώοβένδ, είκαζ δ ανπή ηαζ ημ ηέθμξ ημο: δ πμνεία ζηδκ
ένδιμ ημο Μάκμο ηαζ ημο Μζπάθδ, ημο βζμο ηδξ Ώνζάβκδξ, ζημ πνχημ ηεθάθαζμ ημο ιοεζζημνήιαημξ, δ
πμνεία ημο εθθδκζημφ ζηναημφ ηαζ πάθζ ζηδκ ένδιμ ζημ πνμηεθεοηαίμ ηεθάθαζμ. Καηά ηα άθθα, ζημκ Σζίνηα
πνμζάπηεηαζ «καημοναθζζιυξ» ηαζ «οπμηεζιεκζζιυξ», ηαεχξ ηαζ ημ βεβμκυξ υηζ επζγδηεί «ημ εεαιαηζηυ, ημ
πενίενβμ ηαζ ημ ακχιαθμ». Σμκ παναηηήνα ημο Ρίηζανκηξ μ Ώοβένδξ ημκ πνμζθαιαάκεζ ιέζα απυ ημ πνίζια
ηδξ ζελμοαθζηήξ δζαζηνμθήξ ηαζ ηδξ «δεζηήξ πθδβήξ», 53 βεβμκυξ πμο οπεκεοιίγεζ ηζξ ακηίζημζπεξ
πνμηαηαθήρεζξ ηδξ ανζζηενήξ ηνζηζηήξ βζα ημκ Κααάθδ. ΢ηδκ Αξηάγλε μ ηνζηζηυξ ακηζπαναεέηεζ ηδκ
Καγθειφπνξηα ημο Ώκηνέα Φναβηζά, πμο είπε εηδμεεί ηδκ ίδζα πνμκζά (1962), ηαζ βζα ηδκ μπμία εα βίκεζ θυβμξ
ζηδ ζοκέπεζα.
΢ηδκ πναβιαηζηυηδηα μ Ώοβένδξ έδζκε ιάπδ μπζζεμθοθαηήξ. ΋πςξ έπεζ επζζδιακεεί, ημ αζζεδηζηυ
δυβια ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ εβηαηαθείθεδηε μοζζαζηζηά ζηα ιέζα ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960. 54
Μάθζζηα μ Ώοβένδξ, ζε ζοκέκηεολή ημο ζηδκ Δπηζεψξεζε Σέρλεο ημ 1966, ηαζ αθυημο είπε δδιμζζεοηεί ηαζ μ
ηνίημξ ηυιμξ ηδξ Σνζθμβίαξ, εα επακέθεεζ ζημ άνενμ ημο βζα ηδκ Αξηάγλε ιε αοημηνζηζηή δζάεεζδ: «Δ
ηεθεοηαία ηνζηζηή ιμο βζα ημκ Σζίνηα ακαβκχνζζε υθεξ ηζξ ηζιέξ ζηδκ αζζεδηζηή ηαηαλίςζδ ημο ηεπκίηδ·
δζαθχκδζε ιυκμ ζημ δζθμνμφιεκμ πκεφια ηδξ ζδεμθμβίαξ ημο ηζ εηθνάζηδηε ιε αζαζυηδηα· ecce mea culpa.
Μα είπαιε πςξ οπάνπμοκε ηζ μνβζζιέκμζ βένμζ». 55 Με ημκ ηνυπμ αοηυ μ Ώοβένδξ επζζθνάβζζε ηδκ
«ακαδνμιζηή απμδμπή ηςκ Αθπβέξλεησλ πνιηηεηψλ απυ ημ ζφκμθμ ηδξ πνμδζηηαημνζηήξ Ώνζζηενάξ».56

2.2.3 Η Νστηερίδα
Δ πθμηή ηδξ Νπρηεξίδαο, ημο ηεθεοηαίμο ηυιμο ηςκ Αθπβέξλεησλ πνιηηεηψλ, εηηοθίζζεηαζ ζηδκ Ώθελάκδνεζα
απυ ημκ Οηηχανζμ ημο 1943 έςξ ημκ Μάζμ ημο 1944, εκχ μ Βπίθμβμξ ημο ιοεζζημνήιαημξ ημπμεεηείηαζ ζηδ
Θεζζαθμκίηδ ημκ Εμφκζμ ημο 1954. Με ελαίνεζδ ηδκ ηνζημπνυζςπδ πακημβκςζηζηή αθήβδζδ ημο Βπζθυβμο,
ιμκαδζηή ζημ είδμξ ηδξ ζε μθυηθδνδ ηδκ Σνζθμβία, ηα ηεηηαζκυιεκα πανμοζζάγμκηαζ ηαζ πάθζ ιέζα απυ ηδ
ζοκείδδζδ ηςκ δνχςκ, ιε αάζδ ημ βκχνζιυ ιαξ ζπήια ηδξ ηνζπθήξ εζςηενζηήξ εζηίαζδξ, πμο ζοκδοάγεηαζ,
υπςξ αηνζαχξ ηαζ ζηδ Λέζρε, ιε ηδ πνήζδ ηςκ ηνζχκ βναιιαηζηχκ πνμζχπςκ. Μέζς ηδξ μπηζηήξ ημο
Μάκμο, ζε πνχημ πάκηα πνυζςπμ, αθθά ηαζ ηδξ ηνζημπνυζςπδξ αθδβδιαηζηήξ εζηίαζδξ ζηδκ αββθίδα
ανζζημηνάηζζζα Νάκζο, πμο ζοκδέεηαζ ενςηζηά ιε ημκ Μάκμ ηαζ ζηναηεφεηαζ ζημκ αβχκα ηςκ εθθήκςκ
ανζζηενχκ, παναημθμοεμφιε ηονίςξ ηζξ δζενβαζίεξ ζηζξ εθθδκζηέξ έκμπθεξ δοκάιεζξ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ
πμο εα μδδβήζμοκ ζημ ηίκδια ημο Ώπνίθδ ημο 1944. Σμ ηίκδια αοηυ, πμο είπε ςξ αίηδια ηδ ζοβηνυηδζδ
ηοαένκδζδξ εεκζηήξ εκυηδηαξ ιε δζεονοιέκδ ζοιιεημπή ημο ΒΏΜ, ηαηεζηάθδ αίαζα απυ ημκ ανεηακζηυ
ζηναηυ ιε ηδ ζοβηαηάεεζδ ηδξ ελυνζζηδξ εθθδκζηήξ ηοαένκδζδξ. Σα βεβμκυηα ημο Ώπνίθδ πνμμζςκίγμκηαζ
ημκ εθθδκζηυ ειθφθζμ πυθειμ πμο εα λεζπάζεζ δφμ πνυκζα ανβυηενα. ΢ημκ Βπίθμβμ άθθςζηε ιαεαίκμοιε υηζ
μ Μάκμξ ζημηχεδηε ζε ζφνναλδ ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο Βιθοθίμο (439).

35
 Δ ηνίηδ αθδβδιαηζηή θςκή ηδξ Νπρηεξίδαο ακήηεζ ζημκ Aζβοπηζχηδ Πανάζπμ, αθελακδνζκυ
ελάδεθθμ ημο Μάκμο. Ο εζξ εαοηυκ θυβμξ ζε α΄ εκζηυ πνυζςπμ ημο Πανάζπμο δζαθένεζ ζδιακηζηά απυ ημοξ
ιμκμθυβμοξ ηδξ Άκκαξ ζηδ Λέζρε, ηαεχξ δεκ πανμοζζάγεζ ηζξ βθςζζζηέξ ηαζ οθμθμβζηέξ ζδζμηοπίεξ ημοξ.
Βίκαζ πνμθακέξ υηζ μζ ζδζμηοπίεξ αοηέξ ήηακ αζφιααηεξ ιε ημ αθδβδιαηζηυ πνυβναιια ιε ημ μπμίμ μ
ζοββναθέαξ επζθυνηζζε ημκ πθαζιαηζηυ παναηηήνα ημο Πανάζπμο: ηδκ ακαζφκεεζδ αθεκυξ εκυξ
πμθφπθμημο πθέβιαημξ απυ εηηεκείξ ακαδνμιέξ ζε απμιαηνοζιέκα ιεηαλφ ημοξ πνμκζηά επίπεδα, ζηα μπμία
ακηζζημζπμφκ πανεθεμκηζηά αζχιαηα δζαθμνεηζηχκ πθαζιαηζηχκ πνμζχπςκ, ιε θυκημ πάκηα ηδκ
απμζηζμηναημφιεκδ Ώίβοπημ· ηδκ ελζζηυνδζδ αθεηένμο ηςκ βεβμκυηςκ πμο εηηοθίζζμκηαζ ζημ πανυκ ηδξ
αθήβδζδξ, υηακ ημ ζπίηζ ημο Πανάζπμο ιεηαηνέπεηαζ ζε πανάκμιμ ανπδβείμ πμο ζοκημκίγεζ ηδ δνάζδ ηςκ
εθθήκςκ ανζζηενχκ. Ο Σζίνηαξ είπε πθήνδ επίβκςζδ ηςκ δοζημθζχκ ημο αθδβδιαηζημφ εβπεζνήιαημξ:

Σα πνμαθήιαηα ιε ημκ Πανάζπμ ήηακ πμθφπθμηα. ΐαζζηά, μζ ακαικήζεζξ ημο Πανάζπμο απυ ημ Ράιθζ ηαζ ημκ
ηυζιμ ηδξ Ώθάκαξ ακηζζημζπμφκ ιε ηζξ δζηέξ ιμο παζδζηέξ ακαικήζεζξ απυ ηδκ ίδζα πενζμπή. Πχξ εα έηακα βζα
κα ζιίλμοκ ηα βεβμκυηα ημο 1892-1911 πμο δζδβείηαζ δ ιάκα ηδξ Σγμφθζαξ, ιε ηζξ ακαικήζεζξ ημο Πανάζπμο
απυ ημ ηαθμηαίνζ ημο 1924, ηαζ ηα δφμ αοηά ιε ηδκ πναβιαηζηυηδηα ημο 1944; Ήηακ ηαζ μζ ακαικήζεζξ ημο
Ώκημοάκμο απυ ηα βεβμκυηα ημο 1882. Σνεζξ παναπυηαιμζ πμο ζιίβμοκ ζ‘ έκα ιεβάθμ Αέθηα, ηδκ Ώθελάκδνεζα
57
ηςκ πνμβυκςκ, ηαζ ακηζζηζηηζηά δ Βθθάδα, μ πυθειμξ, δ Βονχπδ, μ ηυζιμξ.

Βπζδίςλδ ημο Σζίνηα ζηδ Νπρηεξίδα είκαζ κα εκανιμκίζεζ ημκ «ιέζα [η]μο άκενςπμ», ημκ «κμζηαθβυ
ημο παιέκμο παναδείζμο ηςκ παζδζηχκ πνυκςκ» ιε ημκ «έλς άκενςπμ», ημκ «θμβζζηή ηςκ δναιαηζηχκ
βεβμκυηςκ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή»,58 ηςκ βεβμκυηςκ δδθαδή πμο ημνοθχεδηακ ιε ημ ηίκδια ημο Ώπνίθδ ημο
1944.
Δ δζηαίςζδ ηδξ οπυεεζδξ ημο Ώπνίθδ ζηάεδηε επζδίςλδ ημο Σζίνηα απυ πμθφ κςνίξ. Σμ ηίκδια
απμηέθεζε εειαηζηυ οθζηυ ηδξ πεγμβναθίαξ ημο απυ ηδ δεφηενδ ηζυθαξ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ημο, Ο Απξίιεο
είλαη πην ζθιεξφο (1947). Ο Σζίνηαξ δακείγεηαζ βζα ηίηθμ ηδξ ζοθθμβήξ ημκ πνχημ ζηίπμ ηδξ Έξεκεο ρψξαο
ημο Σ. ΢. Έθζμη (T. S. Eliot) απμηυπημκηάξ ημκ απυ ηα πμζδηζηά ημο ζοιθναγυιεκα, πνμηεζιέκμο κα
παναπέιρεζ ζηα βεβμκυηα ημο Ώπνίθδ. Δ δζηαίςζδ ημο ηζκήιαημξ ακαδεζηκφεηαζ ζε ιείγμκα αθδβδιαηζηυ
ζηυπμ ηδξ Νπρηεξίδαο. ΢ε μιζθία ημο ζηδκ Ώεήκα ημ 1979, μ Σζίνηαξ επακενπυηακ ζημ ηαεήημκ ηδξ
απμηαηάζηαζδξ ηδξ ικήιδξ ηςκ αβςκζζηχκ ημο Ώπνίθδ:

Αεκ εα έβναθα πμηέ βζα κα ηαηαβνάρς ηα αζχιαηά ιμο, δεκ κμιίγς υηζ είκαζ εκδζαθένμκηα. Βίκαζ πνήζζια, ζημ
ααειυ πμο δίκμοκ οθζηυ βζα έκα ιοεζζηυνδια. Βιέκα δεκ ι‘ εκδζαθένμοκ ηα δζηά ιμο. Ώθθά ημ αζαθίμ ημ
έβναρα βζαηί ειέκα ιε ηαίεζ αηυια, ηχνα, φζηενα πμο έπς βνάρεζ, δ οπυεεζδ ημο Ώπνίθδ. Σμκ έπς γήζεζ ημκ
Ώπνίθδ πάνα πμθφ έκημκα, ηαζ δ αδζηία πμο έπεζ βίκεζ ζημοξ ακενχπμοξ πμο αβςκίζηδηακ ηαζ εοζζάζηδηακ –
πμο ίζαιε ζήιενα κα ιδκ έπεζ ακαβκςνζζηεί επίζδια δ ζοιαμθή ημο ηζκήιαημξ ημο Ώπνίθδ βζα ηδκ εεκζηή
59
εκυηδηα… Ώοηυ ιε έηακε κα βνάρς, βζα κα δζηαζςεεί μ Ώπνίθδξ. Ώοηυξ είκαζ μ ζημπυξ ημο ιοεζζημνήιαημξ.

Σδκ ηαηαζημθή ημο ηζκήιαημξ ημο Ώπνίθδ αημθμφεδζακ δζχλεζξ ηςκ ανζζηενχκ ζηναηζςηχκ ηαζ
αλζςιαηζηχκ, εβηθεζζιυξ ημοξ ζε ζηναηυπεδα ζοβηέκηνςζδξ, θοθαηίζεζξ ηαζ ελμνίεξ. Ώθθά ηαζ δ
ακηζπνμζςπεία ημο ΒΏΜ ζημκ Λίαακμ ηαηαδίηαζε επίζδια ημ ηίκδια, ηαεχξ πνμείπακ βζ‘ αοηήκ μζ
δζαπναβιαηεφζεζξ βζα ηδ ζοιιεημπή ηδξ Ώνζζηενάξ ζηδκ ηοαένκδζδ εεκζηήξ εκυηδηαξ. Σδκ επυιεκδ πνμκζά,
ημ 1945, μ βεκζηυξ βναιιαηέαξ ημο ΚΚΒ Νίημξ Γαπανζάδδξ οπμζηήνζλε ηδ εέζδ πενί αββθζηήξ οπμηίκδζδξ
ημο ηζκήιαημξ ημο Ώπνίθδ· δζααάγμοιε ζπεηζηά ζημκ Βπίθμβμ ηδξ Νπρηεξίδαο: «[…] βίκδηε ημ ΢οκέδνζμ ηαζ
αβήηε μ ανπδβυξ ηαζ είπε πςξ μ πεζναζιυξ ημκ έζπνςπκε κα πεζ πςξ μ Ώπνίθδξ ήηακ εββθέγζημξ δάπηοθμξ»
(435).60 Ο επαηυθμοεμξ παναβηςκζζιυξ ηαζ ζηζβιαηζζιυξ ηςκ πνςηαβςκζζηχκ ημο Ώπνίθδ πενζβνάθεηαζ
εφβθςηηα ζημκ Βπίθμβμ: αηνζαχξ επεζδή επζιέκμοκ πεζζιαηζηά ζηδ δζηαίςζδ ημο ηζκήιαημξ, μ Μάκμξ ηαζ μ
Φάκδξ έπμοκ απμιμκςεεί ιέζα ζημ ίδζμ ημοξ ημ Κυιια, εκχ ημ Ώκενςπάηζ, εοεοβναιιζζιέκμ ιε ηδ εέζδ ημο
βεκζημφ βναιιαηέα, «ήηακ πζα ζηα ιέζα ηαζ ζηα έλς» (437). Με ηδ ζοββναθή ηδξ Νπρηεξίδαο μ Σζίνηαξ
επζδίςλε κα απμηαηαζηήζεζ ημ ηίκδια ημο Ώπνίθδ ηαζ κα ημ επακαθένεζ ζηδ ζοθθμβζηή ικήιδ ηδξ
Ώνζζηενάξ.61
Δ πνμζπάεεζα ημο Σζίνηα κα δζηαζχζεζ ημκ Ώπνίθδ, ακηζπαθεφμκηαξ ηδκ παθαζυηενδ ημιιαηζηή
απμηήνολδ ηςκ ηζκδιάηςκ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ ηαζ ηζξ ακηίζημζπεξ παβζςιέκεξ ακηζθήρεζξ ζημκ πχνμ ηδξ
Ώνζζηενάξ, δεκ οπήνλε ιειμκςιέκδ πενίπηςζδ. Tα πνυκζα πμο βνάθεηαζ δ Σνζθμβία, δ ημιιμοκζζηζηή
ζζημνζμβναθία επζπείνδζε ζοζηδιαηζηά κα ηαηημπμζήζεζ ηδκ ζζημνζηή εηηνειυηδηα ηςκ βεβμκυηςκ ηδξ
Μέζδξ Ώκαημθήξ. Δ Νπρηεξίδα επμιέκςξ ανίζηεηαζ ζε ζοκάνηδζδ ιε ηα ζζημνζμβναθζηά αοηά εβπεζνήιαηα.62

36
 Τπεναζπζγυιεκμξ έκα ηίκδια πμο ζζημνζηά απέηοπε, μ Σζίνηαξ δζαθμνμπμζείηαζ απυ ηδκ πεπμίεδζδ
ημο παναδμζζαημφ ιανλζζιμφ βζα ηδκ εοεφβναιιδ, κμιμηεθεζαηά ηαεμνζζιέκδ, πνμμδεοηζηή ηίκδζδ ηδξ
Εζημνίαξ, πεπμίεδζδ ηδκ μπμία εηθνάγεζ ημ Ώκενςπάηζ ζημ δνζιφ ηαηδβμνδηήνζμ πμο ελαπμθφεζ εκακηίμκ
ηςκ δζακμμοιέκςκ: «Πμφ κα ηαηαθάαμοκ μζ αθεθείξ [δζακμμφιεκμζ] ηδκ αδοζχπδηδ κμιμηέθεζα, ηα ζζδενέκζα
βυκαηα ηδξ Εζημνίαξ» (300). Βίκαζ αδζαιθζζαήηδημ υηζ μ ανζζηενυξ Σζίνηαξ εκζηενκίγεηαζ ηδκ ζδεμθμβία ηδξ
πνμυδμο: «ΐνίζης αλζμεαφιαζημ πςξ, παν‘ υθα αοηά, δ ακενςπυηδηα υθμ ηαζ πνμμδεφεζ» οπμζηδνίγεζ μ
Μάκμξ, υπςξ είδαιε, ζηδ ζηζπμιοεία ημο ιε ημκ Ρίηζανκηξ ζηδκ Αξηάγλε (131), ηαζ ιάθζζηα εκ ιέζς
πμθέιμο. Βάκ ηνίκμοιε ςζηυζμ απυ ημκ ηναβζηυ απμθμβζζιυ ηδξ γςήξ ηςκ πνςηαβςκζζηχκ ημο Ώπνίθδ υπςξ
εηηίεεηαζ ζημκ Βπίθμβμ, ιέζα απυ ιζα ζεζνά ακαθήρεςκ πμο ηαθφπημοκ ημ πνμκζηυ δζάζηδια 1944-1954, ηα
δνχκηα οπμηείιεκα ηδξ Σνζθμβίαξ ιμζάγμοκ κα ιδκ έπμοκ ηονζυηδηα πάκς ζηδκ ζζημνζηή ημοξ πνάλδ, ηαεχξ
αδοκαημφκ κα ακαβκςνίζμοκ ημκ εαοηυ ημοξ ζηα απμηεθέζιαηά ηδξ. Δ αεααζυηδηα υηζ ανίζηεηαζ ηακείξ ζηδ
ζςζηή πθεονά ηδξ Εζημνίαξ («Αεκ πςνμφζε μ παναιζηνυξ δζζηαβιυξ. ΢ηεηυιμοκ απυ ηδκ ηαθή ιενζά»,
ζηέθηεηαζ μ Μάκμξ ιεηά ηδ ζοκάκηδζή ημο ιε ημκ Ρίηζανκηξ ζηδκ Αξηάγλε, 132), δ ακάθδρδ ζοκεζδδηήξ
ζζημνζηήξ δνάζδξ, δεκ πνμζθένμοκ ηαιζά εββφδζδ βζα ηδ κίηδ ηδξ πνμυδμο: «Σδ βναιιή πμο πανάλαηε, ε‘
αημθμοεήζεηε, είκαζ δ ζςζηή. Μμκυ κα ημ λένεηε, ζηα ζημηεζκά πενπαηάιε», είκαζ ηα θυβζα ημο Εππυθοημο,
ζηεθέπμοξ ημο ΒΛΏ΢ ηδξ ΢άιμο, ζημκ Φάκδ (Ζ Νπρηεξίδα, 231).
Ο έκημκμξ ζηεπηζηζζιυξ βζα ηδκ πμνεία ηδξ Εζημνίαξ δδθχκεηαζ ηαζ παναηεζιεκζηά ιε ηδκ επζθμβή
ηςκ δφμ ιυημ πμο πνμηάζζμκηαζ ζηδ Νπρηεξίδα. Σμ πνχημ είκαζ έκα πανάεεια ημο Φνήκηνζπ Έκβηεθξ
(Friedrich Engels), ζημ μπμίμ είβεηαζ μ ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ δζαιμνθχκεηαζ ημ ζζημνζηυ βεβμκυξ, βζα κα
οπμζηδνζπεεί εκ ηαηαηθείδζ: «Γζαηί εηείκμ πμο εέθεζ ημ ηάεε άημιμ ειπμδίγεηαζ απυ ηαεέκα απ‘ υθα ηα άθθα,
ηαζ υ,ηζ πνμηφπηεζ είκαζ ηάηζ πμο δεκ ημ εέθδζε ηακείξ» (9). ΢φιθςκα ιε ημκ Peter Mackridge, ημ πανάεεια
ημο Έκβηεθξ «ακηζηίεεηαζ ιε ζαθήκεζα ζηδκ παναδμζζαηή ζοκηδνδηζηή άπμρδ πςξ δ ζζημνία ηαηαζηεοάγεηαζ
απυ ημοξ ιεβάθμοξ άκδνεξ, υπςξ μζ ααζζθείξ ηζ μζ ζηναηδβμί, πμο επζαάθθμοκ ηδ εέθδζδ ημοξ πάκς ζημκ
ηυζιμ». Σαοηυπνμκα υιςξ δ εέζδ ημο Έκβηεθξ δζαθμνμπμζείηαζ ηαζ απυ «ηδκ εηποδασζιέκδ ιανλζζηζηή
άπμρδ πχξ οθίζηακηαζ αθθδθέκδεηεξ, αθθά μοζζαζηζηά πνμμδεοηζηέξ ζζημνζηέξ δοκάιεζξ πμο είκαζ δοκαηυ κα
ακαθφζεζ ηάπμζμξ ιε ζαθήκεζα ηαζ ιε ηζξ μπμίεξ ιπμνεί κα ζοιιαπήζεζ». Καζ ζοκεπίγεζ μ Mackridge: «Δ
άπμρδ ημο Έκβηεθξ είκαζ εκηοπςζζαηά πανυιμζα ι‘ εηείκδ ηδξ εεςνίαξ ημο πάμοξ, ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία δ
ζοιπενζθμνά εκυξ ζοζηήιαημξ ηοαενκάηαζ ιεκ απυ κηεηενιζκζζηζημφξ ηακυκεξ, μζ μπμίμζ ςζηυζμ είκαζ ηυζμ
απνυαθεπημζ χζηε κα ειθακίγμκηαζ ηοπαίμζ».63
Χξ δεφηενμ ιυημ ηδξ Νπρηεξίδαο μ Σζίνηαξ ημπμεέηδζε μνζζιέκμοξ ζηίπμοξ απυ ημκ «Σεθεοηαίμ
ζηαειυ» ημο ΢εθένδ: «[…] ―΢ηα ζημηεζκά | πδβαίκμοιε, ζηα ζημηεζκά πνμπςνμφιε…‖ | Οζ ήνςεξ
πνμπςνμφκ ζηα ζημηεζκά». Δ επζθμβή ημοξ οπμδδθχκεζ ηδ ζδιαζία πμο απέδζδε μ Σζίνηαξ ζημκ πανάβμκηα
ηδξ άβκμζαξ ςξ μνβακζηυ ιένμξ ηδξ δνάζδξ ημο ζζημνζημφ οπμηεζιέκμο. Σμκ πανάβμκηα αοηυκ ακαδεζηκφεζ
ηαζ δ ηεπκζηή ηδξ ιεηααθδηήξ εζςηενζηήξ εζηίαζδξ, ηαεχξ μζ ακηζπαναεέζεζξ ηαζ μζ ζοβηνμφζεζξ ακάιεζα
ζηζξ πμθθαπθέξ αθδβδιαηζηέξ ζημπζέξ θακενχκμοκ υηζ ηα πνυζςπα εκενβμφκ έπμκηαξ πενζμνζζιέκδ ηαζ
απμζπαζιαηζηή μπηζηή ηςκ πναβιάηςκ.64
Πνμηεζιέκμο κα ακηεπελέθεεζ ζηζξ απαζηήζεζξ ημο ένβμο ημο «θμβζζηή ηςκ δναιαηζηχκ βεβμκυηςκ»,
μ Σζίνηαξ θεζημονβεί αθεκυξ ςξ ζζημνζμβνάθμξ, πνμζημιίγμκηαξ βζα πανάδεζβια ζζημνζηά ηεηιήνζα, υπςξ ημ
ηείιεκμ ηδξ πνμηήνολδξ ιε ηδκ μπμία δ Ώνζζηενά ηαηαδίηαζε ημ ηίκδια ημο Ώπνίθδ (422)·65 ειθακίγεηαζ
αθεηένμο ςξ αοηυπηδξ ιάνηοναξ, εκζςιαηχκμκηαξ αοημαζμβναθζηυ οθζηυ ηαζ πανμοζζάγμκηαξ ημ ένβμ ςξ
ηαηάεεζδ ιανηονίαξ, ιε αάζδ, υπςξ είδαιε, ηδ αζςιαηζηή ημο ζπέζδ ιε ηα βεβμκυηα: «Σμκ έπς γήζεζ ημκ
Ώπνίθδ πάνα πμθφ έκημκα».
Χζηυζμ, ηυζμ δ ζζημνζμβναθζηή ζηυπεοζδ υζμ ηαζ δ δζάζηαζδ ηδξ αοημαζμβναθζηήξ ιανηονίαξ
δζυθμο δεκ ζοκεπάβμκηαζ ηδκ απμδοκάιςζδ ηδξ ιοεμπθαζηζηήξ ελζζηυνδζδξ. Με ηδκ πθαηζά ημζπμβναθία ηαζ
ηδκ πμθοεδνζηή ηαζ πμθοπνυζςπδ ζφκεεζδ ηδξ Νπρηεξίδαο πναβιαηχεδηε ηαηελμπήκ δ επζεοιία πμο μ
ζοββναθέαξ είπε εηθνάζεζ ζηα Ζκεξνιφγηά ημο, ήδδ απυ ημ 1945, κα βνάρεζ έκα roman-fleuve, έκα
ιοεζζηυνδια-πμηαιυ.66 Βπζπθέμκ μ Σζίνηαξ δδιζμφνβδζε ιζα ζοκανπαζηζηή πθμηή, πμο πενζέπεζ, ηυζμ ζηζξ
ακαικήζεζξ ημο Πανάζπμο υζμ ηαζ ζηδκ αθήβδζδ ηςκ βεβμκυηςκ ημο Ώπνίθδ, ηα ζημζπεία ηδξ πενζπέηεζαξ,
ηδξ δνάζδξ, ημο ιοζηδνίμο, ηςκ ακαηνμπχκ ηαζ ηςκ απμηαθφρεςκ. Σα ζημζπεία αοηά δεκ είκαζ ηαζκμφνβζα
ζημ ένβμ ημο: δ Λέζρε πανμοζζάγεζ ζοββέκεζεξ ιε ημ είδμξ ημο αζηοκμιζημφ ιοεζζημνήιαημξ («Δ Λέζπδ
ιμφδςζε ηδκ εκηφπςζδ είδμοξ αζηοκμιζημφ ιοεζζημνήιαημξ, αθθά πςνίξ ηδκ ηεθζηή ―δζηαίςζδ‖ ηδξ θφζδξ»,
έβναθε αιήπακα δ Μέθπς Ώλζχηδ ζημκ Σζίνηα),67 εκχ ηδκ επμπή ηδξ ζοββναθήξ ηδξ Αξηάγλεο μ
ιοεζζημνζμβνάθμξ ακαγδημφζε «έκα ιοζηήνζμ, ιζα αβςκία πμο κα ζπνχπκεζ ηα πάκηα ζηδκ πθμηή, ζηδ
δνάζδ»·68 πνυηεζηαζ ςζηυζμ βζα ζημζπεία πμο μ ζοββναθέαξ ηα πεζνίζηδηε ιε ζδζαίηενδ δελζμηεπκία ζηδ
Νπρηεξίδα.69 Βάκ ιε ηζξ αθδβδιαηζηέξ ηαζκμημιίεξ ηδξ Λέζρεο μ Σζίνηαξ δζεφνοκε ηαζ ακακέςζε ημοξ

37
νεαθζζηζημφξ αθδβδιαηζημφξ ηχδζηεξ, ιε ηδ Νπρηεξίδα ειαάεοκε ζηδκ πανάδμζδ ημο εονςπασημφ
νεαθζζηζημφ ιοεζζημνήιαημξ ημο 19μο αζχκα.
Δ αζζεδηζηή οπμδμπή ηδξ Νπρηεξίδαο οπήνλε ζπεδυκ μιυθςκα εεηζηή. ΢ηδκ ηαηαηθείδα ηδξ εηηεκμφξ
ηνζηζηήξ ιεθέηδξ ημο βζα ημ ένβμ, μ Ραοηυπμοθμξ παζνέηζγε ημκ «ενίαιαμ ημο ζοββναθέα ζηδ
ιοεζζημνδιαηζηή ζφκεεζδ». Ο Ραοηυπμοθμξ ςζηυζμ δεκ πανέθεζρε κα πνμαάθεζ ζμαανέξ πμθζηζηέξ
εκζηάζεζξ ςξ πνμξ ηδκ ακαβηαζυηδηα ημο ηζκήιαημξ ημο Ώπνίθδ.70 Καζ μ Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ αιθζζαήηδζε
ανβυηενα, ηαζ ιάθζζηα ιε ηαοζηζηυ ηνυπμ, ηδ ζημπζιυηδηα ημο ηζκήιαημξ ακηζδζαζηέθθμκηαξ ηδ θμβμηεπκζηή
ηνίζδ ιε ηδκ πμθζηζηή: ιπμνεί μ ίδζμξ, ζοκεπανιέκμξ απυ ηδκ ακάβκςζδ ηδξ Νπρηεξίδαο, κα ηαοηίγεηαζ ηαζ κα
ζοιπάζπεζ ιε ημοξ ελεβενιέκμοξ αλζςιαηζημφξ ηαζ ζηναηζχηεξ, πένακ ςζηυζμ ημο ηυζιμο ηδξ ιοεμπθαζίαξ
δ ηνίζδ ημο βζα ηα βεβμκυηα ζηδ Μέζδ Ώκαημθή παναιέκεζ νζγζηά δζαθμνεηζηή απυ αοηήκ ημο Σζίνηα.71
Δ ζδεμθμβζηή ζημπζά ημο Σζίνηα ζηδκ Σνζθμβία είκαζ εηείκδ ημο Ώζβοπηζχηδ ημιιμοκζζηή: μ
ζοββναθέαξ δεκ ζηναηεφεηαζ ιυκμ εκακηίμκ ημο καγζζιμφ, αθθά ηαηαββέθθεζ ηαζ ηδ ανεηακζηή απμζηζμηναηία
ζηδκ Ώίβοπημ, ηδκ ακάιεζλδ ηςκ ΐνεηακχκ ζηζξ εθθδκζηέξ οπμεέζεζξ, υπςξ επίζδξ ηαζ ηζξ πμθζηζηέξ επζθμβέξ
ηδξ εθθδκζηήξ ζοκηδνδηζηήξ πανάηαλδξ. Δ ζδεμθμβζηή αθεηδνία ημο ζοββναθέα δεκ ημκ ειπμδίγεζ εκημφημζξ
κα ζηδθζηεφζεζ ηαζ ηζξ παεμβέκεζεξ ημο δζημφ ημο πμθζηζημφ πχνμο. ΢ηδ ζηδθίηεοζδ αοηή ακαβκςνίγμοιε ηα
πμθζηζηά ηαζ ζδεμθμβζηά ζοιθναγυιεκα ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960, ζημ πνχημ ιζζυ ηδξ μπμίαξ βνάθηδηε δ
Σνζθμβία. Μζα ζεζνά απυ γδηήιαηα πμο εέηεζ μ Σζίνηαξ: δ ζοβηεκηνςηζηή θεζημονβία ημο ημιιμοκζζηζημφ
ηυιιαημξ ηαζ δ παναιυνθςζδ ηςκ δβεηζηχκ ζηεθεπχκ ημο, δ ζπέζδ ηδξ ημιιαηζηήξ ζηνάηεοζδξ ιε ηδκ
ηνζηζηή ζηέρδ ηαζ ηδκ εθεοεενία ηδξ ηαθθζηεπκζηήξ δδιζμονβίαξ, δ αιθζζαήηδζδ ηδξ ηεθεμθμβζηήξ εεχνδζδξ
ηδξ Εζημνίαξ η.ά., πνέπεζ κα ηαηακμδεμφκ ζε ζπέζδ ιε ηζξ ζδιακηζηέξ ακαηαηαηάλεζξ πμο έβζκακ ζημκ πχνμ
ηδξ εθθδκζηήξ Ώνζζηενάξ ηδκ ίδζα πενίμδμ, ιε ηα αζηήιαηα βζα απμδέζιεοζδ απυ ηδ δμβιαηζηή ζηέρδ, βζα
θζθεθεοεενμπμίδζδ ηαζ ακακέςζδ ηςκ ζδεμθμβζηχκ ακηζθήρεςκ κα ηενδίγμοκ ζδιακηζηυ έδαθμξ.
΢ημ αζζεδηζηυ πεδίμ, δ απμζηαθζκμπμίδζδ επζηάποκε ηδκ ηαηάθοζδ ηςκ ανπχκ ημο ζμζζαθζζηζημφ
νεαθζζιμφ. Ο Σζίνηαξ, ααεφξ βκχζηδξ ηδξ εθθδκζηήξ ηαζ λέκδξ θμβμηεπκίαξ, είπε απμννίρεζ, ακ ηαζ υπζ πςνίξ
αιθζηαθακηεφζεζξ, ημ επίζδιμ αζζεδηζηυ δυβια ηδξ Ώνζζηενάξ, υπζ υιςξ ηαζ ημκ ίδζμ ημκ νεαθζζιυ, μ μπμίμξ
ζηάεδηε δ ααζζηή αζζεδηζηή ζοκεήηδ ημο ένβμο ημο, αηυια ηζ υηακ δδιζμονβμφζε ηζξ ιμκηενκζζηζηέξ
ηαζκμημιίεξ ηδξ Λέζρεο. Υαναηηδνζζηζηή είκαζ δ ιεηαβεκέζηενδ πνμζπάεεζά ημο κα επελενβαζηεί, ακ ηαζ ιε
ηνυπμ βεκζηυθμβμ ηαζ αζαθή, ηδκ έκκμζα ημο «ηνζηζημφ νεαθζζιμφ», ζηδ ζογήηδζδ βζα ηδ κεμεθθδκζηή
πεγμβναθία πμο μνβάκςζε ημ πενζμδζηυ Ζ ΢πλέρεηα ημ 1973. Ώπμηζιχκηαξ ανκδηζηά ημκ Λνηκφ ημο Ώκηνέα
Φναβηζά, μ Σζίνηαξ οπμζηήνζλε υηζ αζζεδηζηή ηεπκμηνμπία πμο ακηζζημζπεί ζηδκ πανμφζα θάζδ ηδξ
ημζκςκζηήξ ελέθζλδξ ηδξ Βθθάδαξ δεκ είκαζ δ αθθδβμνζηή ή ζοιαμθζηή βναθή ημο Λνηκνχ, αθθά μ ηνζηζηυξ
νεαθζζιυξ: «Ο νυθμξ ημο ιοεζζημνζμβνάθμο είκαζ κα θέεζ ηα πνάβιαηα ιε η‘ υκμιά ημοξ, ηαζ κα πμθειάεζ
δίπςξ δεζημθμβίεξ κα ηαοηδνζάζεζ ηζξ ηαηαζηάζεζξ πμο ειπμδίγμοκ ηδκ εθθδκζηή ημζκςκία κα πενάζεζ ζε ιζα
θάζδ πζμ πνμμδεοηζηή. Ώοηυξ είκαζ μ ηνζηζηυξ νεαθζζιυξ».72
΢φιθςκα ιε ημκ Ραοηυπμοθμ, δ έκκμζα ημο ηνζηζημφ νεαθζζιμφ απμηεθεί οπμπχνδζδ ημο Σζίνηα ζηζξ
αζζεδηζηέξ επζηαβέξ ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ, πμο εα επζαεααζςεεί ιε ημ ηεθεοηαίμ ιοεζζηυνδια ημο
ζοββναθέα, ηδ Χακέλε άλνημε (1976)·73 Αζαθμνεηζηή είκαζ δ πνμζέββζζδ ηδξ Μανζθίγαξ Μδηζμφ, δ μπμία
ζοκέδεζε ημκ ηνζηζηυ νεαθζζιυ ημο Σζίνηα ιε ηδκ μιχκοιδ έκκμζα πμο επελενβάζηδηε μ Οφββνμξ
εεςνδηζηυξ ηδξ θμβμηεπκίαξ ηαζ ιανλζζηήξ Γηέμνβηζ Λμφηαηξ.74
Δ Σνζθμβία ημο Σζίνηα δμηίιαζε ηα υνζα ηδξ ανζζηενήξ, ηονίςξ, ηνζηζηήξ, πνμηαθχκηαξ έκημκεξ
ζογδηήζεζξ ηαζ μλείεξ ακηζπαναεέζεζξ, Καζ καζ ιεκ μζ ακηζπαναεέζεζξ αοηέξ δεκ πενζμνίγμκηακ ζημ πεδίμ ηδξ
θμβμηεπκίαξ, ηαεχξ επέαθεπακ «ζε πνμαθήιαηα πμο οπενέααζκακ ημ ιοεζζηυνδια ηαζ ημκ ζοββναθέα ημο», 75
δδθαδή ζηδκ Εζημνία ηαζ ηδκ ηαοηυηδηα ηδξ Ώνζζηενάξ ζε επμπή ακαηαηαηάλεςκ ηαζ ακαεεςνήζεςκ· δεκ
παφμοκ ςζηυζμ μζ δζαιάπεξ ιε επίηεκηνμ ηδκ Σνζθμβία κα δείπκμοκ υηζ «δ θμβμηεπκία ιπμνμφζε, ηυηε, κα
ακηζπνμζςπεφεζ έκα απυ ηα ενβαθεία ηδξ αιθζζαήηδζδξ ηαζ ηςκ ακαηνμπχκ».76

2.3 Γεκήηξεο Υαηδήο

΢οββναθέαξ ηδξ εκυηδηαξ: Αλαζηαζία Νάηζηλα

Ο Αδιήηνδξ Υαηγήξ (1913-1981) είκαζ, υπςξ ηαζ μ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, έκαξ απυ ημοξ εηπνμζχπμοξ ηδξ
πνχηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ πμο ανέεδηακ ζημ επίηεκηνμ ηςκ ελεθίλεςκ ςξ εκενβά ζοιιεηέπμκηεξ ζηα
ηνίζζια ζζημνζηά βεβμκυηα ηδξ πενζυδμο. ΢ηναηεοιέκμξ ηαζ αοηυξ ζημ ημιιμοκζζηζηυ ηυιια, έθααε ιένμξ
ζηδκ Ώκηίζηαζδ ηαζ ζημκ Βιθφθζμ ηαζ αημθμφεδζε ηδκ δηηδιέκδ Ώνζζηενά ςξ πμθζηζηυξ ελυνζζημξ ζηζξ

38
πχνεξ ημο θεβυιεκμο Ώκαημθζημφ ιπθμη (βζα θίβμ ζηδ Ρμοιακία ηαζ ηαηυπζκ ζηδκ Οοββανία ηαζ ζηδκ
Ώκαημθζηή Γενιακία), υπμο ηαζ βνάθεζ ή δίκεζ ηδκ ηεθζηή ιμνθή ζηα ένβα πμο εα ζογδηήζμοιε εδχ
ζοκμπηζηά. Οζ πεπμζεήζεζξ ηαζ δ ζδεμθμβζηή ημο ζηεοή, υπςξ ηαζ δ εκενβυξ πμθζηζηή ημο δνάζδ επδνέαζακ
άιεζα ημ θμβμηεπκζηυ ημο ένβμ ηαζ ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ ζημπάγεηαζ επάκς ζηζξ δοκαηυηδηεξ πμο έπεζ μ
άκενςπμξ κα δζαιμνθχκεζ ηδκ ζζημνία ηαζ, ιέζα ζ‘ αοηήκ, ηδκ πνμζςπζηή ημο ιμίνα.
Δ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ημο Σν ηέινο ηεο κηθξήο καο πφιεο, έκα απυ ηα πζμ αλζυθμβα ηαζ
πμθοδζαααζιέκα ένβα ημο, εηδίδεηαζ βζα πνχηδ θμνά ζημ ΐμοημονέζηζ ημ 1953, ιε έκημκα ηα ζδιάδζα ηδξ
επζννμήξ ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ. Δ δεφηενδ έηδμζδ ημο αζαθίμο, ζηδκ Ώεήκα ημ 1963, έπεζ
ζοιπθδνςεεί ιε δφμ κέα δζδβήιαηα ηαζ έπεζ ζδιακηζηά ακαεεςνδεεί, ηαηά ηνυπμ πμο απμιαηνφκεζ ημ ένβμ
απυ ημκ ζμζζαθζζηζηυ νεαθζζιυ, ζηνέθμκηάξ ημ ζημκ ηνζηζηυ νεαθζζιυ, ιζα ελέθζλδ πμο θένεζ έηηοπα ηα
ζδιάδζα ηςκ πμθζηζηχκ ηαζ αζζεδηζηχκ γοιχζεςκ ζημκ πχνμ ηδξ Ώνζζηενάξ ηαηά ηδ δεηαεηία ημο 1960.77

Εικόνα 2.3 Σν εμψθπιιν ηεο έθδνζεο ηνπ 1963 είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ηεο καρεηηθφηεηαο ελάληηα ζην παιηφ θαη ην θαχιν,
πνπ πξνβάιιεη ε ζπιινγή, αιιά θαη κηαο αληίιεςεο γηα ηε ζπλέρεηα ηνπ ειιεληζκνχ, φπσο θαίλεηαη απφ ην ρξηζηηαληθφ ζέκα
ηνπ Άε Γηψξγε πνπ έρεη απνδνζεί θιαζηθφηξνπα, ζαλ ζε αξραηνειιεληθφ εξπζξφκνξθν αγγείν (Πεγή: Βηθηπαίδεηα,
https://goo.gl/ttrc1f).

Δ ζοθθμβή ακήηεζ ζημ αζφκδεεξ είδμξ ημο ηφηθμο δζδβδιάηςκ (: ιζα ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ιε ζδζαίηενδ
ζοκμπή, ηδκ μπμία ελαζθαθίγεζ έκα πνυζςπμ ή ηυπμξ ημζκά ζε υθα ηα δζδβήιαηα – εδχ «δ ιζηνή ιαξ πυθδ»
ςξ ηυπμξ ηαζ ςξ ζοθθμβζηυξ πνςηαβςκζζηήξ, αθθά ηαζ ημ πνυζςπμ ημο αθδβδηή πμο θεζημονβεί ςξ έκα είδμξ
λεκαβμφ ζ‘ αοηήκ). Σα δζδβήιαηα επζζηέπημκηαζ δζάθμνα πνυζςπα ηδξ πυθδξ (ηάπμηε επακενπυιεκα απυ ημ
έκα ηείιεκμ ζημ άθθμ), ζηα πνυκζα βφνς απυ ηδκ Καημπή. Παναημθμοεχκηαξ ημοξ παναηηήνεξ ιέζα ζημ
ημζκςκζηυ ημοξ πενζαάθθμκ ιε ηνυπμ πμο παναπέιπεζ ιενζηέξ θμνέξ ζηδκ παθαζυηενδ δεμβναθία, ηα
δζδβήιαηα μδδβμφκ ααίαζηα, ηαζ ηάπμηε ανζζημηεπκζηά, ζε ζηζβιέξ ηαηά ηζξ μπμίεξ εηείκμζ ένπμκηαζ
ακηζιέηςπμζ ιε ηδκ πνυηθδζδ πμο ζοκζζημφκ μζ ημζκςκζημπμθζηζηέξ αθθαβέξ πμο ιεηααάθθμοκ μνζζηζηά ημκ
παναδμζζαηυ ηνυπμ γςήξ, ημκ παθζυ ηυζιμ ηαζ ηζξ αλίεξ ημο. Δ ζφβηνμοζδ παθαζμφ ηαζ κέμο μδδβεί ηαηά
ηακυκα ζε ημνοθχζεζξ –πμο έπμοκ ηάπμηε ηδ ιμνθή εηθάιρεςκ αοημζοκεζδδζίαξ, ηαηά ηζξ μπμίεξ
απμηαθφπηεηαζ ζημκ παναηηήνα ιζα αθήεεζα βζα ημκ εαοηυ ημο άβκςζηδ χξ ηυηε– πμο ακαδεζηκφμοκ ηα
πνυζςπα ιέζα ζηζξ δοκάιεζξ ηαζ ηζξ αδοκαιίεξ ημοξ, ζακ ημοξ πζμ εοαίζεδημοξ παθιμβνάθμοξ ηςκ δοκάιεςκ
ηδξ Εζημνίαξ. Οπςζδήπμηε απέκακηζ ζηζξ πνμηθήζεζξ πνμαάθθμκηαζ εεηζηά μζ πζμ πνμμδεοηζηέξ επζθμβέξ
έκακηζ ηςκ πζμ ζοκηδνδηζηχκ, ςζηυζμ δ ζοθθμβή δζαηδνεί πάκημηε ημκ ακηζδμβιαηζηυ ηδξ παναηηήνα.78
΋ζμκ αθμνά ημ είδμξ ηδξ ζοθθμβήξ, μ ηφηθμξ δζδβδιάηςκ δίκεζ ηδ δοκαηυηδηα ζημκ ζοββναθέα
αθεκυξ κα εζηζάζεζ ζε πμθθμφξ δζαθμνεηζημφξ πνςηαβςκζζηέξ παναηδνχκηαξ ιε αηνίαεζα ημ ζηεκυηενμ
πενζαάθθμκ ημοξ ηαζ ηζξ ιζηνμδοκάιεζξ πμο θεζημονβμφκ ζ‘ αοηυ, ηαζ αθεηένμο κα ζοκεέζεζ έκα ζοθθμβζηυ,
ακηζπνμζςπεοηζηυ πμνηνέημ ιζαξ ιζηνήξ επανπζαηήξ πυθδξ ζημ ιεηαίπιζμ ηδξ κέαξ επμπήξ. Οζ αθδβδιαηζημί
ηνυπμζ θαίκεηαζ κα οπδνεημφκ ημ ίδζμ ζπέδζμ, ηαεχξ δ μπηζηή βςκία εκαθθάζζεηαζ ιεηαλφ εκυξ πακημβκχζηδ

39
αθδβδηή (πμο είκαζ υιςξ ηαοηυπνμκα ηαζ ιέθμξ ηδξ ημζκυηδηαξ, έκα εκδζαθένμκ είδμξ δναιαημπμζδιέκμο
αθδβδηή) ηαζ ηςκ παναηηήνςκ, επζηνέπμκηαξ ζημκ ακαβκχζηδ κα δεζ ηα πνάβιαηα ιέζα απυ ηα ιάηζα ηςκ
ηεθεοηαίςκ αθθά ηαζ κα ημοξ ημπμεεηήζεζ ζημ εονφηενμ πθαίζζμ υπμο ακήημοκ.
Ώπυ ηα πζμ βκςζηά ηαζ παναηηδνζζηζηά ηείιεκα ηδξ ζοθθμβήξ είκαζ ημ δζήβδια «΢ζμφθαξ μ
ηαιπάημξ», ιε επίηεκηνμ ηδ ζοκεζδδζζαηή δζαθμνμπμίδζδ ημο μιχκοιμο ήνςα. Σαιπάημξ «ακακηάι
παπακηάι», απυ μζημβέκεζα ηαιπάηςκ, ηαζ ηοπζηυξ εηπνυζςπμξ ημο ηθεζζημφ ζζκαθζμφ ηςκ αονζμδερχκ –
πμο γμοκ πενήθακμζ ιέζα ζηδκ ιαηνά ημοξ πανάδμζδ, δζαθμνεηζημί απυ ηδκ οπυθμζπδ ημζκυηδηα– μ ΢ζμφθαξ
εα βίκεζ μ πνχημξ ακάιεζά ημοξ πμο εα ακαγδηήζεζ ιζα μνεμθμβζηή, πνμμδεοηζηή ακηίδναζδ ζηζξ πζέζεζξ πμο
αζηεί ζηδκ παναδμζζαηή πεζνςκαηηζηή ημοξ απαζπυθδζδ –αθθά ηαζ ζηδκ επζαίςζή ημοξ– δ αολακυιεκα
ακηαβςκζζηζηή εηαζμιδπάκζζδ. Χεμφιεκμξ απυ ηζξ αζμηζηέξ ακάβηεξ ηδξ μζημβέκεζάξ ημο ηαζ απυ ηδ θζθμηζιία
πμο είκαζ παναηηδνζζηζηή βζα ημκ ίδζμ ηαζ ημ ζζκάθζ ημο, εα κζχζεζ πνχηα ηδ γεζηαζζά ηδξ ηαλζηήξ (ηαζ υπζ
πζα οπμπνεςηζηά ιυκμ ηδξ επαββεθιαηζηήξ) αθθδθεββφδξ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα εα αθήζεζ ηαηά ιένμξ ηζξ
ανζζημηναηζηέξ ημο ακηζθήρεζξ ηαζ εα δεπηεί ηζξ πνμηθήζεζξ ηδξ αζμπάθδξ ιε υθα ηα ιέζα πμο δζαεέηεζ: βζα
πνχηδ θμνά ημ ηοκήβζ ηδξ πάπζαξ δεκ εα είκαζ ιζα παναδμζζαηή δναζηδνζυηδηα ιε ιυκμ ηένδμξ ηδκ
εοπανίζηδζδ ηαζ ηδκ οπενδθάκεζα ηδξ επζηοπίαξ, αθθά ιέζμ αζμπμνζζιμφ.
Ώκ μ ΢ζμφθαξ είκαζ παναηηήναξ πμο ακηζθαιαάκεηαζ ηζξ απαζηήζεζξ ιζαξ κέαξ θάζδξ ηδξ Εζημνίαξ ηαζ
ακηζδνά ζ‘ αοηέξ εεηζηά ηαζ απμηεθεζιαηζηά, μ ΢αιπεεάζ Καιπζθήξ, πνςηαβςκζζηήξ ημο μιχκοιμο
δζδβήιαημξ, απμηεθεί ακηίεεηα έκα πανάδεζβια πνμξ απμθοβή, ιμθμκυηζ μ αθδβδηήξ ημκ πενζαάθθεζ ιε
αλζμζδιείςηδ εηηίιδζδ. Δβέηδξ ηδξ εανασηήξ ημζκυηδηαξ ζηδ ιζηνή πυθδ ηαζ ζεααζηυξ ζε υθμοξ, μ
Καιπζθήξ απμηεθεί οπυδεζβια εκηζιυηδηαξ, μλοδένηεζαξ, αβαεχκ αζζεδιάηςκ αθθά ηαζ πίζηδξ ζηδκ εανασηή
πανάδμζδ. Ο ενδζηεοηζηυξ ηαζ ημζκςκζηυξ ζοκηδνδηζζιυξ ημο είκαζ αηνζαχξ ημ υνζμ πένα απυ ημ μπμίμ δεκ
ιπμνεί κα πενάζεζ μφηε δ αβάπδ ημο βζα ημκ πνμζηαηεουιεκυ ημο Γζμζέθ πμο απμζηάηδζε πνμξ ημκ
ημιιμοκζζιυ, μφηε δ μλοδένηεζά ημο πμο εα ημο επέηνεπε κα ακαβκςνίζεζ ζημοξ καγί έκακ επενυ ηυζμ
αδίζηαηημ χζηε κα πνμηνέρεζ ηδκ ημζκυηδηά ημο κα ζοκηαπεεί ιε ημοξ ακηάνηεξ, βθζηχκμκηάξ ημοξ έηζζ απυ
ηδκ ηναβζηή ιμίνα ημο Άμοζαζηξ. Ο αθδβδηήξ δδθχκεζ ζημκ επίθμβμ υηζ δεκ λένεζ ηεθζηά ηζ αβάπδζε ηαζ ηζ
ιίζδζε απ‘ ηδκ πίζηδ ημο ΢αιπεεάζ Καιπζθή, υιςξ ημ δζήβδια ηθείκεζ ιε ημκ ζπαναβιυ ηαζ ημκ ενήκμ
ηεζζάνςκ πζθζάδςκ ροπχκ, πμο ήηακ μ «φζηαημξ ενίαιαμξ» ημο ζοκηδνδηζζιμφ ημο.
΢ηα παθαζυηενα δζδβήιαηα ηδξ ζοθθμβήξ, εηείκα πμο πνςημδδιμζζεφεδηακ ζηδκ πνχηδ ηδξ έηδμζδ
ημο 1953 (δδθαδή αοηά πμο ακαθένεδηακ ήδδ ηαζ ηα «Δ εεία ιαξ δ Ώββεθζηή», «Μανβανίηα Πενδζηάνδ»79
ηαζ «Δ δζαεήηδ ημο ηαεδβδηή»), είκαζ ζαθχξ μναηή δ πανμοζίαζδ ηςκ πνμζχπςκ ςξ ακηζπνμζςπεοηζηχκ
ζζημνζημ-ημζκςκζηχκ ιμνθςιάηςκ. Ο ΢ζμφθαξ εηπνμζςπεί ιζα επαββεθιαηζηή ηαζ ημζκςκζηή ηαηδβμνία πμο
δζαιμνθχεδηε ιέζα ζε ζοβηεηνζιέκεξ ζζημνζηέξ ζοκεήηεξ ηαζ ηνυπμοξ παναβςβήξ, μ Καιπζθήξ ιζα
ενδζηεοηζηή ηαζ ημζκςκζηή μιάδα ζθονδθαηδιέκδ ιέζα απυ ιαηνά πανάδμζδ, δ Μανβανίηα βίκεηαζ,
πανυιμζα ιε ημκ ΢ζμφθα, απμζηάηζζζα ηδξ ηεθεζςιέκδξ απυ ηδκ Καημπή ιεβαθμαζηζηήξ ηάλδξ πμο
εηπνμζςπεί δ μζημβέκεζά ηδξ. Δ εεία Ώββεθζηή, δ θασηή ηαθμζοκάηδ βοκαίηα πμο δεκ έπεζ ακηζθδθεεί υηζ δ
Καημπή έπεζ δζαννήλεζ ημκ παθζυ ημζκςκζηυ ζζηυ ηαζ ηζξ ααζζηέξ ακενςπζζηζηέξ αλίεξ, ανίζηεηαζ κα
ελοπδνεηεί εκ αβκμία ηδξ έκακ ιαοναβμνίηδ, βζκυιεκδ, ζακ ημκ Καιπζθή, έκα ανκδηζηυ πανάδεζβια πανά ηζξ
αβαεέξ πνμεέζεζξ, εκχ απυ ηδ «Αζαεήηδ ημο ηαεδβδηή» πανεθαφκμοκ δζά ηςκ εηπνμζχπςκ ημοξ υθεξ μζ
δβεηζηέξ μιάδεξ ηδξ πυθδξ πμο ζοκαπμηεθμφκ ημκ θαφθμ παθζυ ηυζιμ εκακηίμκ ημο μπμίμο ανίζηεηαζ μ
ηαεδβδηήξ Ραθθίδδξ ηαζ ημ ηθδνμδυηδιά ημο ζ‘ έκακ κέμ πμο, ιμθμκυηζ «αέααζα ημκ ζηυηςζακ»,
πνμμζςκίγεηαζ ηδκ αθθαβή.
΢‘ αοηά ηα δζδβήιαηα μζ ήνςεξ πανμοζζάγμκηαζ θμζπυκ ηαηά ηφνζμ θυβμ ςξ πνμσυκηα ηςκ ζζημνζηχκ
ηαζ ημζκςκζηχκ ζοκεδηχκ, ςξ ακηζπνυζςπμζ επαββεθιαηζηχκ ηαηδβμνζχκ, ενδζηεοηζηχκ μιάδςκ, ηάλεςκ ιε
ζοβηεηνζιέκα ζοιθένμκηα ηαζ ημζιμακηζθήρεζξ, δζαιμνθςιέκα ιέζα ζημκ ηυζιμ ημο ιεζμπμθέιμο. Καεχξ
υιςξ μζ ζζημνζηέξ ζοκεήηεξ αθθάγμοκ άνδδκ ιε ηδκ αολακυιεκδ εηαζμιδπάκζζδ, ηδκ άκμδμ ημο θαζζζιμφ, ηδ
καγζζηζηή Καημπή, μζ ήνςεξ ηαθμφκηαζ κα δείλμοκ μλοδένηεζα υζμ ηαζ ήεμξ: κα ακηζθδθεμφκ ημ ιέηνμ ηαζ
ηδκ ηαηεφεοκζδ ηςκ αθθαβχκ, κα λεπενάζμοκ ημοξ ιέπνζ ηυηε πνμζδζμνζζιμφξ ηδξ ηαοηυηδηάξ ημοξ ηαζ κα
επζθέλμοκ έκακ ηνυπμ ακηίδναζδξ πμο εα απμηεθέζεζ ημ έκαοζια ιζαξ εεηζηήξ πμνείαξ βζα ημ ζφκμθμ ηδξ
ημζκυηδηαξ, ιε ηδκ πνμζανιμζιέκδ επζαίςζή ηδξ αθθά ηαζ ηδκ ελάθεζρδ ηδξ ιεζμπμθειζηήξ θαοθυηδηαξ ηαζ
ακζζυηδηαξ. ΢‘ αοηά ηα ηείιεκα ημ άημιμ έπεζ έκακ εκδοκαιςιέκμ νυθμ απέκακηζ ζηζξ ζζημνζηέξ δοκάιεζξ:
Έπεζ δζαιμνθςεεί ιέζα απ‘ αοηέξ, αθθά ημο ακαβκςνίγεηαζ ηαζ δ ζηακυηδηα (υζμ ηαζ δ εοεφκδ), ακ υπζ κα ηζξ
ηαηεοεφκεζ δναζηζηά (υπςξ ημ επζπεζνεί ιε ημοξ ακηάνηεξ ζοκηνυθμοξ ηδξ δ Μανβανίηα), ημοθάπζζημκ κα
εκενβήζεζ ιέζα ζ‘ αοηέξ εοθοχξ ηαζ πνμξ υθεθμξ ημο ίδζμο ηαζ ηδξ μιάδαξ απυ ηδκ μπμία πνμένπεηαζ.
Πνυηεζηαζ αέααζα βζα ιζα ακηίθδρδ ηςκ πναβιάηςκ πμο απδπεί ηδ ιανλζζηζηή ζδεμθμβία υζμκ αθμνά ημκ
ζζημνζημ-ημζκςκζηυ πνμζδζμνζζιυ ημο αηυιμο, αθθά ηαζ ημκ ζδιακηζηυ νυθμ ηδξ αθφπκζζήξ ημο ακαθμνζηά

40
ιε ηζξ ζοκεήηεξ ηδξ γςήξ ημο – ηδ ζοκεζδδημπμίδζδ πνχηα ηαζ ηδ δνάζδ ζηδ ζοκέπεζα. Ώπ‘ αοηήκ ηδκ άπμρδ
δεκ είκαζ αέααζα ηοπαίμξ μ νυθμξ, ζηδ ζοθθμβή αοηή, ηςκ δαζηάθςκ: δ Μανβανίηα Πενδζηάνδ, μ Γζμζέθ
Βθζβζά (ζημ «΢αιπεεάζ Καιπζθήξ»), μ ηαεδβδηήξ Ραθθίδδξ απμηεθμφκ δοκάιεζξ ηδξ εεηζηήξ αθθαβήξ, ηαζ
ηάκμοκ μθμθάκενδ ηδ δζδαηηζηή δζάζηαζδ ημο ένβμο.
΢ηα δφμ κευηενα δζδβήιαηα ηδξ ζοθθμβήξ, πμο πνμζηέεδηακ ζηδκ έηδμζδ ημο 1963 («Ο ηάθμξ» ηαζ
«Ο κηέκηεηηζα»),80 ακ ηαζ δ εειαηζηή παθζυ-κέμ ηαζ ημ εονφηενμ αλζαηυ ζφζηδια δεκ αθθάγμοκ, δ ζπέζδ ημο
αηυιμο ιε ηδκ ημζκυηδηα ηαζ ιε ηζξ ζζημνζηέξ ζοκεήηεξ παθανχκεζ ζδιακηζηά. Οζ ήνςεξ εδχ, ιμθμκυηζ έπμοκ
εοεφκδ βζα ηδ ζηάζδ ημοξ ηαζ ηαηαθήβμοκ ζε ιζα ζοκεζδδημπμίδζδ, δεκ είκαζ ιε ημκ ίδζμ ηνυπμ
ακηζπνμζςπεοηζημί ιζαξ ζζημνζηά δζαιμνθςιέκδξ ημζκςκζηήξ μιάδαξ, ηαζ μζ ηοπυκ δζαθμνεηζηέξ ημοξ
επζθμβέξ δεκ εα είπακ επδνεάζεζ ζδιακηζηά ηδκ ζζημνζηή ηδξ πμνεία, πανά ιυκμ ηδ δζαπείνζζδ ηδξ αημιζηήξ
ημοξ ηφπδξ: μ ηον Ώκηχκδξ ημο «Σάθμο» εα ιπμνμφζε κα ιμζναζηεί ηδ ζηεκμπχνζα ημο βζα ηδκ ηαηαζηνμθή
ηδξ δμοθεζάξ ημο ιε εηείκμκ πμο είπε ηαηχξ ακηζθδθεεί ςξ ακηαβςκζζηή, ηαζ μ Θμδςνάηδξ μ «κηέκηεηηζα» εα
είπε ίζςξ δζεηδζηήζεζ ηδ βοκαίηα πμο αβαπμφζε, πνμζβεζςκυιεκμξ ιε ιζα θζβυηενμ ιςνμθζθυδμλδ, πζμ
εοηοπζζιέκδ γςή. Σα πνυζςπα δεκ ζηέημκηαζ πζα απέκακηζ ζηδκ Εζημνία, ςξ δοκάιεζξ πμο ηδ ζοκαπμηεθμφκ
ηαζ ηδ ζοκδζαιμνθχκμοκ, αθθά ςξ δεοηεναβςκζζηέξ πμο έπμοκ ιυκμ κα δζαπεζνζζημφκ ηα απυκενά ηδξ ζημκ
πενζμνζζιέκμ πχνμ ηδξ πνμζςπζηήξ ημοξ γςήξ.

Εικόνα 2.4 Ζ θσηνγξαθία ηνπ ζπγγξαθέα απφ ηελ αλαηνιηθνγεξκαληθή έθδνζε ηνπ Σέθμοξ ηδξ ιζηνήξ ιαξ πυθδξ (Πεγή:
Γηψξγνο Βξαδηηνχιεο, «Οη αλαηνιηθνγεξκαληθέο εθδφζεηο ηνπ έξγνπ ηνπ Γεκήηξε Χαηδή», http://www.giannena-
e.gr/ihnilatontas%20tin%20istoria/Vrazitoulis_Hatzis_Ekdoseis_Anatolikogermania.aspx).

΢ίβμονα δ δζαθμνμπμίδζδ αοηχκ ηςκ κευηενςκ δζδβδιάηςκ ζπεηίγεηαζ ιε έκακ ιεηνζαζιυ ηδξ επακαζηαηζηήξ
αζζζμδμλίαξ ημο πμθζηζημφ ελυνζζημο ζοββναθέα ηαζ ιε ιζα μνζζιέκδ απμβμήηεοζή ημο ακαθμνζηά ιε ημκ
δεζιυ ηςκ αηυιςκ ιε ηζξ ημζκςκζηέξ ημοξ μιάδεξ ηαζ ιε ηζξ δοκαηυηδηέξ ημοξ απέκακηζ ζηζξ ζζημνζηέξ
δοκάιεζξ.81 Ώοηά αηνζαχξ ηα δζδβήιαηα απμηεθμφκ ιζα βέθονα απυ ηδ ιζα ζοθθμβή ζηδκ επυιεκδ, απυ ημ
Σέινο ηεο κηθξήο καο πφιεο ζημοξ Αλππεξάζπηζηνπο ημο 1966. Ο ίδζμξ μ ζοββναθέαξ δίκεζ ιζα ελήβδζδ ημο
ηίηθμο ηδξ δεφηενδξ αοηήξ ζοθθμβήξ, πςνίγμκηαξ ημοξ ήνςεξ ηςκ αζαθίςκ ημο ζε οπεναζπζζιέκμοξ ηαζ
ακοπενάζπζζημοξ:

Τπεναζπζζιέκμζ ιέζα ζημ ζδακζηυ ημοξ, [ήηακ μζ άκενςπμζ ηδκ επμπή ηδξ ακηίζηαζδξ], υπςξ ηαζ μζ ήνςεξ ηδξ
Φσηηάο [ιοεζζηυνδια, 1946]. [Ήηακ έκαξ ηυζιμξ] πμο πίζηεοε. […] ΢ηδ Μηθξή καο πφιε, οπάνπεζ έκαξ ηυζιμξ
πμο πζζηεφεζ ηαζ δεκ πζζηεφεζ. ΢ημοξ Αλππεξάζπηζηνπο είκαζ έκαξ ηυζιμξ πμο ηθμκίζηδηε πζα, δεκ πζζηεφεζ πζα,
82
δεκ έπεζ αοηαπάηεξ, δεκ έπεζ πμο κα ζηαεεί.

Δ ζοθθμβή αοηή έπεζ πμθφ ιζηνυηενδ ζοκμπή απυ ηδκ πνμδβμφιεκδ, ςζηυζμ ημζκυ παναηηδνζζηζηυ υθςκ ηςκ
δζδβδιάηςκ είκαζ πνάβιαηζ ημ ακοπενάζπζζημ ηςκ δνχςκ ημοξ. Σα πνυζςπα έπμοκ πάζεζ ημκ
πνμζακαημθζζιυ ηαζ ηδκ πίζηδ ημοξ ζηδ δοκαηυηδηα ιζαξ ηαθφηενδξ γςήξ, υπςξ ηαζ ιζα μπμζαδήπμηε έκηαλδ
πμο εα ιπμνμφζε κα δνα πνμζηαηεοηζηά. ΋πςξ εφζημπα ακαθένεζ δ ΐεκεηία Ώπμζημθίδμο, μζ ήνςεξ ηδξ
ζοθθμβήξ, «παιέκμζ ζηναηζχηεξ ημο ειθφθζμο, ααμήεδηα παζδζά, καοηζημί πςνίξ θζιάκζ», είκαζ «ηα
παναθεζπυιεκα ηδξ κεμεθθδκζηήξ ζζημνίαξ […] είκαζ ακοπενάζπζζημζ βζαηί ηαιζά ζζημνζηή δζαδζηαζία,
ηακέκαξ ζζημνζηυξ –μφηε ηαζ μ ίδζμξ μ ζοββναθέαξ– δεκ ημοξ οπεναζπίγεηαζ εκηάζζμκηάξ ημοξ ζε ιζα

41
μνβακζηή εκυηδηα».83 Βίκαζ μ ηθμκζζιέκμξ, δζαζπαζιέκμξ, ζανςιέκμξ ιεηαπμθειζηυξ ηυζιμξ, ηαζ είκαζ
επίζδξ δ μπηζηή ηδξ δηηδιέκδξ Ώνζζηενάξ πμο ακαδεζηκφμκηαζ ιέζα απυ ηζξ ζζημνίεξ ηαζ ηα πνυζςπα πμο
πνμαάθθμκηαζ ζηδ ζοθθμβή.
Βδχ δ ζφβηνμοζδ παθαζμφ ηαζ κέμο έπεζ οπμπςνήζεζ, ηαζ επζπθέμκ έπεζ πάζεζ ημ ημζκςκζηά
πνμμδεοηζηυ ζδεμθμβζηυ ηδξ πενζεπυιεκμ. Σμ κέμ, υηακ ειθακίγεηαζ, μδδβεί ζε ιζα ηναοιαηζηή επζαεααίςζδ
ηαζ ειπέδςζδ ηδξ ήηηαξ: ΢ηα «Σεηνζιιέκα ζφιαμθα» μ θζθένεοκμξ βοικαζζάνπδξ δίκεζ γςή ζημκ λεπαζιέκμ
ανπαζμθμβζηυ πχνμ ηαζ ανίζηεζ ζηα ενείπζα έκα ηεηνάθοθθμ ηνζθφθθζ – ημ ζφιαμθμ απμηαηάζηαζδξ ιζαξ
νδιαβιέκδξ γςήξ πμο έραπκε βζα πνυκζα εηεί δ πεεαιέκδ πζα βοκαίηα ημο βένμο θφθαηα. ΢ημκ «Ώδ-Γζχνβδ»
έκα κέμ ηαζ υιμνθμ γεοβάνζ απεθπίγεζ ηεθζηά ιε ηδ θζθία ημο ημ δφζιμνθμ ακηνυβοκμ πμο είπε βζα πνυκζα
ζοκδείζεζ ηδκ πενζμνζζιέκδ ημο γςή. ΢ηδκ «΍να ηδξ θονμκενζάξ» μ κεανυξ βζμξ ιζαξ πυνκδξ ανίζηεζ έκακ
ζοιπαναζηάηδ ηαζ ιζα κέα ακελάνηδηδ γςή ζημ θζιάκζ, ιυκμ βζα κα βίκεζ πζμ μδοκδνή δ επζζηνμθή ημο ζημ
ζπίηζ υηακ ακηζθαιαάκεηαζ υηζ δεκ ιπμνεί κα εβηαηαθείρεζ ηδ ιάκα ηαζ ημκ ακάπδνμ αδεθθυ ημο.
Σα ηνία αοηά ηείιεκα αημθμοεμφκ ζηδ ζοθθμβή δφμ άθθα, ιε ζαθέζηενμ –ηαζ ανηεηά αηακεχδεξ
αηυια βζα ηδκ επμπή ημοξ– ζζημνζηυ πενζεπυιεκμ. «Οζ ακοπενάζπζζημζ» ηαζ ημ «Έκα εφια ηδξ Καημπήξ»
ακαθένμκηαζ ζηζξ πζμ ακηζδνςζηέξ υρεζξ ημο Βιθοθίμο ηαζ ηδξ Καημπήξ ακηίζημζπα, πανμοζζάγμκηαξ εζηυκεξ
ηαεμθζηήξ ήηηαξ – δεζηήξ ηαζ ζςιαηζηήξ. ΢ημ πνχημ, πνμξ ημ ηέθμξ ημο πμθέιμο, ζηναηζχηεξ ηαζ ηςκ δφμ
παναηάλεςκ απμδεηαηίγμκηαζ απυ ημ ηνφμ ζημ αμοκυ ιέπνζ πμο ηαηαθήβμοκ κα ζοκαπακηδεμφκ απυ θάεμξ
ζηδκ ίδζα ζηδκή, πενκχκηαξ ςζηυζμ ηδ κφπηα ζθζπηά αβηαθζαζιέκμζ βζα κα γεζηαεμφκ ηαζ κα επζαζχζμοκ, ηαζ
ηάκμκηαξ ημ κυδια αοημφ ημο πμθέιμο κα θαίκεηαζ ακφπανηημ.84 Σμ πνςί πςνίγμοκ, ηαζ «μ πυθειμξ
ζοκεπίγεηαζ…». ΢ημ δεφηενμ, ηεκηνζηυξ ήνςαξ είκαζ έκαξ άκενςπμξ πμο ημζηάεζ κα εηιεηαθθεοηεί ηζξ
έηνοειεξ ζοκεήηεξ ηδξ Καημπήξ βζα κα πθμοηίζεζ. Μυκζια ακζηακμπμίδημξ ιε ηα επζηεφβιαηά ημο, επζπεζνεί
κα πνμζεηαζνζζηεί, ιε ζημπυ κα πνμδχζεζ, έκακ ανζζηενυ αβςκζζηή, πμο υιςξ ανπίγεζ κα ημο δδιζμονβεί
δεζηά δζθήιιαηα. Σμ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ, ανηεηά πνυκζα ιεηά, εα ημοξ ανεζ υθμοξ δηηδιέκμοξ: ημκ
ιδπακμννάθμ κεηνυ απυ πονά ηςκ βενιακχκ, ημκ αβςκζζηή πμθζηζηυ πνυζθοβα, ηαζ ηδ βοκαίηα ημο πνχημο
κα δζαπζζηχκεζ ηδ νδιαβιέκδ γςή υθςκ, πανά ηδκ πνμζςπζηή ηδξ ιεηαπμθειζηή «επζηοπία», μζημβεκεζαηή
ηαζ μζημκμιζηή. ΢ηα δζδβήιαηα αοηά οπάνπμοκ μζ υνμζ ιζαξ εκ δοκάιεζ ζφβηνμοζδξ, οπάνπμοκ ζδεμθμβζηέξ
ηαζ δεζηέξ δζαηνίζεζξ, υιςξ δ ηαηάθδλδ δεκ είκαζ ιζα δναιαηζηή ημνφθςζδ πμο εα δείλεζ ζημκ ακαβκχζηδ ηδ
ζςζηή επζθμβή, αθθά ιζα ζηδκή πμο εα επζζθναβίζεζ ηδκ αίζεδζδ ηδξ ήηηαξ ηαζ ηδξ ιαηαζυηδηαξ, ηδκ
ακδιπυνζα ηςκ δνχςκ απέκακηζ ζε ζζημνζηέξ δοκάιεζξ πμο απμδείπεδηακ δοκαηυηενεξ απυ ημοξ ίδζμοξ.

Εικόνα 2.5 Αλακλεζηηθή πιάθα ζηε Βνπδαπέζηε, ζηελ Οπγγαξία, ζηελ πνιπθαηνηθία φπνπ έδεζε ν Χαηδήο, πνιηηηθφο
πξφζθπγαο γηα ζρεδφλ ηξηάληα ρξφληα. Φσηνγξαθία ηνπ/ηεο Fekist. (Πεγή: Βηθηπαίδεηα, https://goo.gl/5DffXy).

Δ ζοθθμβή, πμο, πανά ηδ ιζηνή ηδξ ζοκμπή, είκαζ πνμζεηηζηά μνβακςιέκδ, ηθείκεζ ιε δομ δζδβήιαηα πμο
δίκμοκ έκα μνζαηά αζζζυδμλμ άκμζβια πνμξ ημ ιέθθμκ, «Σμ μοζζχδεξ» ηαζ «Σμ αάθηζζια». ΢ημ πνχημ έκαξ
καοηζηυξ, πμο είπε ηδκ ζηακυηδηα ηαζ ηδκ ηφπδ κα βονίζεζ απυ ημκ πυθειμ βενυξ, δεκ ιπμνεί κ‘ απμθαζίζεζ
πμφ κα επεκδφζεζ ημ ημιπυδεια αοηχκ ηςκ πνυκςκ –δεκ λένεζ πχξ ιπμνεί κα ελανβονχζεζ αοηήκ ηδκ
οπδνεζία ηαζ ζε ηζ κα αθζενχζεζ ιζα γςή πμο ζχεδηε ιέζα απυ ηέημζμκ υθεενμ– ιέπνζ πμο πναηηζηά ημ

42
λεθμνηχκεηαζ ζ‘ έκακ βκςζηυ ημο ηαζ λεηζκά απυ ηδκ ανπή ζηα ηανάαζα. ΢ημ δεφηενμ, έκα ιζηνυ παζδί ηαζ
έκα πμοθανάηζ παίνκμοκ ημ αάθηζζια ηδξ ζηθδνήξ δμοθεζάξ ηαζ ακηαπμηνίκμκηαζ δοκαιζηά, υηακ εα ηα
ηαθέζεζ δ ακάβηδ ηδξ μζημβέκεζαξ. ΢ηυνπζμζ ηαζ ακέκηαπημζ ηαζ δοζημθειέκμζ πμθφ είκαζ ηαζ αοημί μζ ήνςεξ,
υιςξ είκαζ μζ ιυκμζ πμο δίκμοκ ιζα ζημζπεζςδχξ εεηζηή ζοκέπεζα ζηδ γςή ημοξ, ιε ηα ιέζα πμο δζαεέημοκ.
Υςνίξ κα είκαζ πζα αοηά πμο εα θένμοκ ηδκ αθθαβή, εημφηα ηα πνυζςπα ακαδεζηκφμκηαζ ζε εεηζηά ηαζ ιυκμ
απυ ηδ αμφθδζδ ηαζ ηδ δφκαιή ημοξ κα ζοκεπίζμοκ εηεί πμο ανέεδηακ.
Δ νζγζηά δζαθμνεηζηή ακηίθδρδ πμο δζέπεζ ηδ ζοθθμβή αοηή ακαθμνζηά ιε ηδ ζπέζδ ημο ακενχπμο
ιε ηδκ ζζημνία βίκεηαζ θακενή ηαζ ζηδ δμιή ηςκ δζδβδιάηςκ.85 ΢ημ Σέινο ηεο κηθξήο καο πφιεο μζ
πνςηαβςκζζηέξ ήηακ ηαηά ηακυκα θμνείξ ιζαξ ημνφθςζδξ ή ζοκεζδδημπμίδζδξ πμο ενπυηακ ιέζα απυ ηδ
ζφβηνμοζδ δζαθμνεηζηχκ ζδεμθμβζηχκ ζοζηδιάηςκ ή, ημ θζβυηενμ, ηνυπςκ ζηέρδξ ακαθμνζηά ιε ημ παθζυ
ηαζ ημ κέμ. Γίκμκηακ έηζζ πανάβμκηεξ ή παναδείβιαηα ηδξ αθθαβήξ ή ηδξ ζοκηήνδζδξ, ηδξ πνμυδμο ή ηδξ
ηαηαζηνμθήξ, ηαζ ακαδεζηκφμκηακ ζε δοκάιεζξ πμο ακαιεηνμφκηακ ιε ηδκ πμνεία ηδξ Εζημνίαξ. ΢ημοξ
Αλππεξάζπηζηνπο δ ηθαζζηή δμιή ηδξ ζφβηνμοζδξ πμο μδδβεί ζε ημνφθςζδ έπεζ οπμπςνήζεζ ηαζ έπεζ ζε
ιεβάθμ ααειυ οπμηαηαζηαεεί απυ ιζα πζμ ιμκηένκα δμιή, πμο ααζίγεηαζ ζηδκ επακαθμνά ηαζ δζαπείνζζδ
ιζηνυηενςκ ζοιαυθςκ (υπςξ ημ ηεηνάθοθθμ ηνζθφθθζ) ή ιεβαθφηενςκ εειαηζηχκ ιμηίαςκ (υπςξ δ
πενζμνζζιέκδ γςή ημο δφζιμνθμο ακδνυβοκμο, δ δίπςξ κυδια ηαθαζπςνία ηςκ ζηναηζςηχκ, ημ αδζέλμδμ ημο
καοηζημφ) πμο έπμοκ ιζα πενζζζυηενμ ή θζβυηενμ ήπζα ηθζιάηςζδ δ μπμία ηαηαθήβεζ κα ηα επζζθναβίζεζ ςξ
ιυκζιεξ ροπζηέξ ηαηαζηάζεζξ ηςκ πνμζχπςκ.86 Ώηυια ηζ εηεί πμο εκοπάνπεζ ιζα ζφβηνμοζδ (π.π. ζημοξ
«Ώκοπενάζπζζημοξ» ακάιεζα ζημοξ εηαηένςεεκ πςνςιέκμοξ πμθειμηάπδθμοξ ηαζ ζ‘ εηείκμοξ πμο εέημοκ
ηδ γςή πάκς απυ ημκ πυθειμ), αοηή απμδίδεηαζ ζπεηζηά οπυηςθα, επακαθαιαακυιεκδ ηαζ ζηζξ δφμ πθεονέξ –
ηάηζ πμο ηδξ ζηενεί ηδ δναιαηζηυηδηα ημο άπαλ– ηαζ ςξ θζβυηενμ ζδιακηζηή απυ ηδ βεκζηυηενδ ηαημοπία
ιέζα ζηδκ μπμία πνέπεζ κα επζαζχζμοκ μζ ζηναηζχηεξ. ΢‘ αοηήκ ηδ ζοθθμβή, μζ ήνςεξ δεκ είκαζ πζα
πνςηαβςκζζηέξ ζε ιζα δοκαιζηή πθμηή, αθθά ιάθθμκ εκενβμφιεκα ζε ιζα ηαηάζηαζδ πμο επακένπεηαζ ίδζα ιε
ιζηνέξ παναθθαβέξ βζα κα παναηηδνίζεζ εκηέθεζ ηδ γςή ημοξ.

2.4 Αληξέαο Φξαγθηάο

Σα ζζημνζηά βεβμκυηα ηδξ ηαναβιέκδξ δεηαεηίαξ ημο 1940 ηαζ μζ δζχλεζξ πμο ζηδ ζοκέπεζα οπέζηδζακ μζ
δηηδιέκμζ ημο Βιθοθίμο, ηαευνζζακ ημ ένβμ ημο Ώκηνέα Φναβηζά. Ο Φναβηζάξ βεκκήεδηε ζηδκ Ώεήκα ημ
1921. Φμίηδζε ζηδκ Ώ΢ΟΒΒ πςνίξ υιςξ κα πάνεζ πηοπίμ. Σμ 1939 ζοκδέεδηε ιε ηδ Φμζηδηζηή
Κμιιμοκζζηζηή Ονβάκςζδ. ΢ηδ δζάνηεζα ηδξ Καημπήξ ζοιιεηείπε ζε ακηζζηαζζαηή μιάδα ιαγί ιε ημκ Άνδ
Ώθελάκδνμο ηαζ ενβάζηδηε ζημκ πανάκμιμ Σφπμ. Ώπυ ημ 1945 έςξ ημ 1947 ανενμβναθμφζε ζηδκ ανζζηενή
εθδιενίδα Διεχζεξε Διιάδα. Σμκ Μάνηζμ ημο 1947 ζοκεθήθεδ ηαζ ελμνίζηδηε ζηδκ Εηανία, υπμο πανέιεζκε
ιέπνζ ημκ Οηηχανζμ ηδξ ίδζαξ πνμκζάξ. Σμκ ΢επηέιανζμ ημο 1949 λεηίκδζε κα οπδνεηεί ηδ ζηναηζςηζηή ημο
εδηεία· ημκ Εακμοάνζμ ημο 1950 ιεηαθένεδηε ζηδ Μαηνυκδζμ, ζηδκ μπμία πανέιεζκε ιέπνζ ηδκ απυθοζή ημο,
ημ 1952. ΢ηδ ζοκέπεζα ενβάζηδηε ςξ δδιμζζμβνάθμξ ζε εθδιενίδεξ ηαζ πενζμδζηά. Πέεακε ζηδκ Ώεήκα ημ
2002.87
Σα εηδμιέκα ιοεζζημνήιαηα ημο Φναβηζά είκαζ ηέζζενα: Άλζξσπνη θαη ζπίηηα (1955), Ζ
Καγθειφπνξηα (1962), Λνηκφο (1972), Σν πιήζνο, η. 1-2 (1985, 1986).

Εικόνα 2.6 Ο Αληξέαο Φξαγθηάο (Πεγή: Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ, Παλδέθηεο,

http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/58523 ).

43
 Δ Καγθειφπνξηα εηδυεδηε ημ 1962 απυ ημ ειαθδιαηζηυ πενζμδζηυ ηδξ Ώνζζηενάξ Δπηζεψξεζε
Σέρλεο. Δ πθμηή ημπμεεηείηαζ ζηδκ Ώεήκα ημο 1954 ηαζ ηα πενζζζυηενα απυ ηα πνυζςπα πμο
πνςηαβςκζζημφκ είκαζ μζ ηάημζημζ ηςκ ζπζηζχκ πμο πενζαάθθμοκ ηδκ αοθή ιζαξ θασηήξ βεζημκζάξ. Ο Φναβηζάξ
ζηνέθεζ ηδκ πνμζμπή ημο ζημοξ απθμφξ ακενχπμοξ: «Ο ιεβάθμξ ήνςαξ ηδξ γςήξ είκαζ μ ημζκυξ άκενςπμξ,
δδθαδή μ ηαεέκαξ απυ ιαξ», ημκίγεζ μ ζοββναθέαξ ζε μιζθία ημο βζα ημκ Κάθηα ημ 1975.88 Οζ άκενςπμζ
αοημί ζοιιεηείπακ ζηδκ Βεκζηή Ώκηίζηαζδ ηαζ ημκ Βιθφθζμ. Δ Καγθειφπνξηα εκημφημζξ δεκ ακαθένεηαζ ζηα
ίδζα ηα ζζημνζηά βεβμκυηα, αθθά δζενεοκά ηζξ ζοκέπεζέξ ημοξ πάκς ζηα πνυζςπα πμο εκεπθάηδζακ ζε αοηά. Ο
ζοββναθέαξ εζηζάγεζ ημ εκδζαθένμκ ημο ζημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ μζ ζζημνζηέξ ειπεζνίεξ ημο πανεθευκημξ
ηαεμνίγμοκ ημ πανυκ ηςκ δνχςκ.89
Ο Άββεθμξ ηαζ μ Ώκηχκδξ, ηα ηφνζα πνυζςπα ημο ιοεζζημνήιαημξ, ήηακ θίθμζ ηαζ ζοκαβςκζζηέξ
ζηδκ πενίμδμ ηδξ Καημπήξ. Ο Άββεθμξ ηνφαεηαζ ηα ηεθεοηαία επηά πνυκζα ζε δζαθμνεηζηά ζπίηζα βζα κα
απμθφβεζ ηδ εακαηζηή ηαηαδίηδ πμο εηηνειεί εζξ αάνμξ ημο απυ ημ 1947, ιε απμηέθεζια κα γεζ ιέζα ζηδκ
αδνάκεζα ηαζ ημκ θυαμ. Ο παηέναξ ημο, ζοκηαλζμφπμξ δζηαζηζηυξ, αβςκίγεηαζ κα ακαζνέζεζ ηδκ ηαηαδίηδ, εκχ
δ αβαπδιέκδ ημο Εζιήκδ ημκ πενζιέκεζ ηανηενζηά. Ο Ώκηχκδξ πνμζπαεεί κα πνμζανιμζηεί ζηα κέα
μζημκμιζηά ηαζ ημζκςκζηά δεδμιέκα· παναζονιέκμξ απυ ημ υκεζνμ ηδξ μζημκμιζηήξ επζηοπίαξ, επζγδηά ημ
εφημθμ ηένδμξ ηαζ ακαθίζηεηαζ ζε επζπεζνδιαηζηά ζπέδζα πμο μδδβμφκηαζ ζε ιαηαίςζδ.
Σμ ιοεζζηυνδια δίκεζ ζδζαίηενδ έιθαζδ ζηζξ ηαζκμφνβζεξ μζημκμιζηέξ ζοκεήηεξ πμο δζαιμνθχκμκηαζ
ζηδ ιεηαπμθειζηή Βθθάδα.90 Ώπμηοπχκμκηαζ ηα πνχηα ζδιάδζα ηδξ μζημκμιζηήξ ακάπηολδξ, ηδξ μπμίαξ
ςζηυζμ ακαδεζηκφμκηαζ μζ παεμβέκεζεξ ηαζ μζ ζηνεαθχζεζξ. Όπμπηα πνυζςπα, ακάιεζα ζηα μπμία ηαζ
δμζίθμβμζ ηδξ Καημπήξ, ακαπηφζζμοκ αδζαθακείξ επζπεζνδιαηζηέξ δναζηδνζυηδηεξ. Ο Ώκηχκδξ ένπεηαζ ζε
μζημκμιζηέξ ζοκαθθαβέξ ιε ημκ δμζίθμβμ Θυδςνμ, μ μπμίμξ, ιε ηδκ ρεοδή ηαηάεεζή ημο εζξ αάνμξ ημο
Άββεθμο, ηαζ πανυηζ μ ηεθεοηαίμξ ημκ είπε ζχζεζ απυ αέααζμ θζκηζάνζζια ηαηά ηδκ Ώπεθεοεένςζδ, είκαζ
οπεφεοκμξ βζα ηδ εακαηζηή ηαηαδίηδ ημο.
Βκχ μζ μζημκμιζηέξ ζοκεήηεξ ιεηααάθθμκηαζ, μζ πμθζηζηέξ δζχλεζξ ηαζ αοεαζνεζίεξ εζξ αάνμξ ηςκ
δηηδιέκςκ ημο Βιθοθίμο ζοκεπίγμκηαζ ζηδκ Βθθάδα ηςκ ιέζςκ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘50, ελμφ ηαζ ημ αίζεδια
εκυξ δζανημφξ θυαμο πμο δζαηαηέπεζ ημοξ ήνςεξ ηδξ Καγθειφπνξηαο. Σμ ιμηίαμ ημο θυαμο ηαζ ημο πακζημφ
επακένπεηαζ ηαζ ζηα άθθα ιοεζζημνήιαηα ημο Φναβηζά.91
΢ημ ηέθμξ ημο ιοεζζημνήιαημξ μ Άββεθμξ εα λεπενάζεζ ημκ θυαμ, εα αρδθήζεζ ημοξ ηζκδφκμοξ πμο
ζοκεπάβεηαζ δ θοβμδζηία ημο ηαζ εα πενάζεζ ηδκ ηαβηεθυπμνηα πμο ηθείκεζ ηδκ αοθή, δίκμκηαξ έκα ηέθμξ
ζημκ εβηθεζζιυ ημο ηαζ απμθαζίγμκηαξ κα ενβαζηεί ςξ ιδπακζηυξ. Δ έλμδμξ αοηή παναηηδνίζηδηε απυ ημκ
ανζζηενυ ηνζηζηυ ΢ηάεδ Ανμιάγμ ςξ μ «δνυιμξ ημο πμθζηζημφ αμθέιαημξ». 92 Πεζζηζηυηενδ είκαζ δ άπμρδ ηδξ
Ένδξ ΢ηαονμπμφθμο, ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία μ Άββεθμξ «επακένπεηαζ ζηδ γςή ηαζ ηδ δνάζδ ιέζα απυ ηδκ
έκηαλή ημο ζημ παναβςβζηυ ζφζηδια»93 ηαζ ημο ΐαββέθδ Υαηγδααζζθείμο, μ μπμίμξ ακαβκςνίγεζ ζηδκ
απυθαζδ ημο ήνςα ημ «δεζηυ ζημίπδια ηδξ αημιζηήξ μθμηθήνςζδξ».94

Με ημ ηνίημ ημο ιοεζζηυνδια, ημκ Λνηκφ (1972), μ Φναβηζάξ απμιαηνφκεηαζ αζζεδηά απυ ημκ νεαθζζιυ ηςκ
δφμ πνχηςκ ημο ένβςκ. Ο Λνηκφο εκηάζζεηαζ ζημ είδμξ ηδξ «ζηναημπεδζηήξ θμβμηεπκίαξ», 95 ηαεχξ
ακαπανζζηά ηζξ ζοκεήηεξ γςήξ ζε έκα ζηναηυπεδμ ζοβηέκηνςζδξ, ημ μπμίμ πανμοζζάγεζ μιμζυηδηεξ ιε εηείκμ
ηδξ Μαηνμκήζμο, πςνίξ ςζηυζμ κα ηαοηίγεηαζ ηαζ οπμπνεςηζηά ιε αοηυ. Υζθζάδεξ πμθίηεξ ηαζ ζηναηζχηεξ
εηημπίζηδηακ βζα ηα πμθζηζηά ημοξ θνμκήιαηα ζηδ Μαηνυκδζμ απυ ημ 1947 έςξ ημ 1953, ιε απμηέθεζια ημ
κδζί ζηαδζαηά κα ιεηαηναπεί, ζηδ ζοθθμβζηή ικήιδ ηδξ Ώνζζηενάξ, ζε ζφιαμθμ ηυζμ ηδξ μνβακςιέκδξ αίαξ
ημο ειθοθζαημφ ηαζ ημο ιεηειθοθζαημφ ηνάημοξ, υζμ ηαζ ηδξ ακηίζηαζδξ ζε αοηή.96

(Γζα ηδ Μαηνυκδζμ ςξ ηυπμ ελμνίαξ, αθ. εδχ.)

Βίδαιε υηζ μ ζοββναθέαξ ελμνίζηδηε ζηδ Μαηνυκδζμ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ζηναηζςηζηήξ ημο εδηείαξ
(1950-1952). Ο Λνηκφο επμιέκςξ έπεζ έκα αζςιαηζηυ οπυααενμ, υπςξ ηαζ άθθεξ, πνμβεκέζηενεξ
ιοεζζημνδιαηζηέξ ακαπαναζηάζεζξ ηδξ Μαηνμκήζμο: ημ ΢ηάρηεο θαη θνίληθεο, ημο Θέιμο Κμνκάνμο (1957)
ηαζ ημ Οδφο Αβχζζνπ, αξηζκφο 0, ημο Μεκέθαμο Λμοκηέιδ (1962). Ο Φναβηζάξ εκημφημζξ απέθοβε κα
πνμζδχζεζ ζημ ιοεζζηυνδιά ημο ηδ ιμνθή ηδξ νεαθζζηζηήξ ιανηονίαξ ή ημο πνμκζημφ ηςκ ηαηαζηάζεςκ πμο
έγδζε πνμζςπζηά. ΢ημκ Λνηκφ μζ αθδβδιαηζημί ηχδζηεξ ημο νεαθζζιμφ ηαηαζηναηδβμφκηαζ, ηαεχξ
απμοζζάγμοκ μζ δείηηεξ ημο πχνμο ηαζ ημο πνυκμο, εκχ ηα πνυζςπα είκαζ ακχκοια ηαζ πνμζδζμνίγμκηαζ ιε
αάζδ ζδζυηδηέξ ημοξ εθήιενεξ ή ακηίεεηεξ ιε αοηυ πμο ημοξ ζοιααίκεζ:97 μ πενζδεήξ, μ αζζζυδμλμξ, μ
εηηνειήξ, μ ηαηαζηνμθέαξ, ημ ηίηνζκμ ακενςπάηζ, μ δζραζιέκμξ ηθπ· ηαιζά ακαθμνά δεκ βίκεηαζ ζημ

44
πανεθευκ ημοξ μφηε ζηζξ αζηίεξ ημο εβηθεζζιμφ ημοξ ζημ ζηναηυπεδμ. Ο ζοββναθέαξ έπεζ ελδβήζεζ ημοξ
θυβμοξ ηςκ ιοεμπθαζηζηχκ αοηχκ επζθμβχκ ημο. Ώθεκυξ απμαθέπεζ ζηδκ εκανιυκζζδ ηδξ εειαημθμβίαξ ιε
ηδκ ηεπκμηνμπία:

Δ ζπεδυκ αηδιέθδηδ βναθή είκαζ μ ηχδζηαξ ημο αζαθίμο. Δ βναθή αοηή δεκ ήηακ επζκυδζδ, ζπδιαηίζηδηε ζηδκ
πμνεία ηδξ ηαηαζηεοήξ ημο ςξ ιμκαδζηυξ ηνυπμξ βζα κα εζπςεμφκ μνζζιέκα πνάβιαηα. ΢ημ ααειυ πμο υθδ δ
πενζννέμοζα ηαηάζηαζδ, δ αζθοηηζηή πναβιαηζηυηδηα ηδξ πενζυδμο εηείκδξ, είπε ζημζπεία παναθμβζζιμφ ηαζ
οπένααζδξ. Έηζζ, δεκ ήηακ δοκαηυκ κα οπάνλεζ ιζα ζηνςηή νεαθζζηζηή αθήβδζδ. […] Οζ πνμδζαβναθέξ εκυξ
ηοπζηά νεαθζζηζημφ ηεζιέκμο εα ιε παναπθακμφζακ. 98

Ώθεηένμο, υπςξ ημκίγεζ μ ίδζμξ μ Φναβηζάξ, πνυεεζή ημο είκαζ κα παναηάιρεζ ημ ελαημιζηεοιέκμ ηαζ
ημ επζιένμοξ:

Σμ ιοεζζηυνδια δεκ αζπμθείηαζ ιε ηαηαβναθέξ αθθά απμηεθεί ιζα εονεία ζφκμρδ ημο εέιαημξ
Μαηνυκδζμξ. Σμκίγμκηαξ ηδκ αζοκανηδζία ηαζ ααναανυηδηα ημο ζοζηήιαημξ απυ ηδ ιζα ηαζ μιαδμπμζχκηαξ
ηα πνυζςπα απυ ηδκ άθθδ, πςνίξ κα ηαηαθεφβς ζημκ ροπμθμβζζιυ, πνμζπάεδζα κα ζοθθάας ζηδ βεκζηυηδηά
ημο ημ θαζκυιεκμ.99

΢ηυπμξ ημο ζοββναθέα είκαζ, ζφιθςκα ιε ιζα αηυια δζηή ημο δζαηφπςζδ, δ «ακαβςβή ζε εονφηενεξ
ηαζ βεκζηυηενεξ, ιμνθμπμζδιέκεξ ζοιαμθζηέξ ζοκμρίζεζξ». 100 Οζ ζοιαμθζηέξ αοηέξ βεκζηεφζεζξ δεκ αθμνμφκ
ιυκμ ζημ θαζκυιεκμ ηδξ Μαηνμκήζμο. Ο Λνηκφο ζοιποηκχκεζ υρεζξ εονφηενα ηδξ ζζημνζηήξ ειπεζνίαξ ημο
ζηναημπέδμο ζοβηέκηνςζδξ, έηζζ υπςξ ηδ βκχνζζε μ εζημζηυξ αζχκαξ. Καζ ηαεχξ ζηα ζηναηυπεδα
ζοβηέκηνςζδξ απμηοπχεδηε μ πονήκαξ ηςκ μθμηθδνςηζηχκ ζδεμθμβζχκ ηαζ πναηηζηχκ, μ Λνηκφο δζααάζηδηε
ηαζ ςξ αθθδβμνία ημο μθμηθδνςηζζιμφ.101
Σμ ιοεζζηυνδια πενζβνάθεζ έκα εθζαθηζηυ ζφιπακ, υπμο μζ ηναημφιεκμζ οπμαάθθμκηαζ ζε
ελμκηςηζηά ηαηακαβηαζηζηά ένβα πςνίξ ηαιζά πνδζζιυηδηα, ζε πανάθμβεξ δναζηδνζυηδηεξ, υπςξ ημ ηοκήβζ
ηδξ ιφβαξ, ηαζ ζε αάκαοζα ααζακζζηήνζα, εκχ ηζξ κφπηεξ απμζφνμκηαζ ιέζα ζε ηάθμοξ απυ λενμθζεζά. ΢ημ
ζηναηυπεδμ θεζημονβεί έκα ζφκεεημ πθέβια απυ ιδπακζζιμφξ επίαθερδξ ηαζ πεζεάνπδζδξ, μζ μπμίμζ
απμζημπμφκ ζημκ έθεβπμ ηαζ ζηδ πεζναβχβδζδ ηςκ ηναημοιέκςκ.102 Δ πζμ παναηηδνζζηζηή πενίπηςζδ
ιδπακζζιμφ εθέβπμο είκαζ ημ «πακεπμπηζηυ αθέιια» πμο επζαθέπεζ απυ ρδθά ηδ γςή ζημ ζηναηυπεδμ:

Φδθά, ζημ παναηδνδηήνζμ, ζ‘ έκακ ελχζηδ πμο πνμζθένεζ εονφ πεδίμ εθέβπμο πάκς ζε υθδ ηδκ επζηνάηεζα,
ηάεεηαζ ηάπμζμξ. Πνυζςπμ αθφβζζημ ηαζ παβενυ. Ίζςξ κα ιδκ είκαζ ηαζ ηακείξ, θηάκεζ δ ιάζηα. Κναηάεζ
ιεβάθα ηζάθζα ηαζ παναημθμοεεί ηδκ ηίκδζδ πμο απθχκεηαζ ηάης απυ ηα πυδζα ημο. Σμ πακεπμπηζηυ αθέιια
ημο πενκάεζ ανβά, ιεηνάεζ, ζοβηνίκεζ ηαζ ααειμθμβεί ηδ ζοιπενζθμνά ημο ηαεεκυξ, δζααάγεζ αηυια ηαζ η‘
απυηνοθα βονίζιαηα ημο θμβζζιμφ ημο. Γκςνίγεζ αέααζα ηα πάκηα, ια εέθεζ κα εθέβλεζ ζε πμζα πναβιαηζηή
ηαηάζηαζδ ανίζηεηαζ μ ηυπμξ, πυζδ αθήεεζα πενζέπεηαζ ζηζξ ακαθμνέξ, κα ιεηνήζεζ ηδκ αλζμπζζηία αοηχκ πμο
δίκμοκ ηζξ πθδνμθμνίεξ.103

΢ημ πανάεεια αοηυ ακαπθάεεηαζ έκα ααζζηυ βκχνζζια ηδξ γςήξ ζηα μθμηθδνςηζηά ηαεεζηχηα: δ
απμννυθδζδ ημο ζδζςηζημφ πχνμο απυ ημκ δδιυζζμ. Ο εζςηενζηυξ ηυζιμξ ημο αηυιμο μθείθεζ κα εηηίεεηαζ
ηαζ αοηυξ ζημκ έθεβπμ ηδξ ελμοζίαξ: δ πακεπμπηζηή ιάζηα «δζααάγεζ αηυια ηαζ η‘ απυηνοθα βονίζιαηα ημο
θμβζζιμφ» ημο ηάεε ηναημοιέκμο. Δ ζδζςηζηυηδηα δεκ οθίζηαηαζ μφηε ηακ ηζξ χνεξ ημο φπκμο: «Ο πενζδεήξ
δεκ απακημφζε. Κναημφζε ιε ηα δάπηοθα ηα πείθζα ημο βζα κα ιδ αβάθεζ ιζθζά ηαζ πνμζπάεδζε κα ιείκεζ
λφπκζμξ, ιδ ηφπεζ ηαζ θθοανήζεζ ζημκ φπκμ ημο» (19).

45
Εικόνα 2.7 Φσηνγξαθία απφ ηελ ηαηλία ηνπ Παληειή Βνχιγαξε Υάππο Νηαίδ, ε νπνία έρεη δαλεηζηεί ζηνηρεία απφ ηνλ
Λμζιυ. Δηθνλίδεηαη ν εζνπνηφο Κσλζηαληίλνο Σδνχκαο (Πεγή: Σαηληνζήθε ηεο Διιάδαο,
http://www.tainiothiki.gr/v2/photo/view/967/1725/ ).

΢ημ ηείιεκμ μζ δζαπςνζζηζηέξ βναιιέξ ακάιεζα ζημκ άκενςπμ ηαζ ημ γςζηυ ααζίθεζμ είκαζ πμνχδεζξ,
ηαεχξ παναηδνείηαζ ημ θαζκυιεκμ ηναημφκηεξ ηαζ ηναημφιεκμζ κα ιεηαιμνθχκμκηαζ ζε γχα: δ ακενχπζκδ
φπανλδ ζοννζηκχκεηαζ ζηδ αζμθμβζηή ηδξ δζάζηαζδ. Αεκ είκαζ ηοπαίμ υηζ ζηδκ πνχηδ ημο ιμνθή μ Λνηκφο
έθενε ημκ ηίηθμ Σα δψα ηαζ ημκ οπυηζηθμ «΢διεζχζεζξ θοζζηήξ ζζημνίαξ».104 Πανά ηδ ζοκεπή πμθεμδμιζηή
επέηηαζδ ημο ζηναημπέδμο, πμο απμηαθείηαζ ηαζ «πμθζηεία», δ γςμπμίδζδ ηςκ ακενχπςκ είκαζ
παναηηδνζζηζηή ιζαξ βεκζηεοιέκδξ ηάζδξ βζα δζάθοζδ ηαζ αθμιμίςζδ ημο πμθζηζζιμφ ιέζα ζημοξ ηυθπμοξ
ηδξ θφζδξ. Δ ακενχπζκδ Εζημνία οπμηαείζηαηαζ απυ ηδ «θοζζηή ζζημνία». ΢ημ αηυθμοεμ πανάεεια, μ θυβμξ
ηυζμ ηςκ ηναημφκηςκ υζμ ηαζ ηςκ ηναημοιέκςκ πμο έπμοκ απμηδνφλεζ ημ πανεθευκ ημοξ, πενζβνάθεηαζ ζε
ακαθμβία ιε ηα ζημζπεία ηδξ θφζδξ:

Σμ απυβεοια βίκεηαζ δ ηαηηζηή ζοβηέκηνςζδ δεζημφ ηαζ ροπζημφ θνμκδιαηζζιμφ. Πμηέ δεκ εοιάζαζ πμζμξ
ιίθδζε, θεξ ηαζ είκαζ μ ίδζμξ, ηάπμζμξ ακχκοιμξ πςνίξ πνυζςπμ, ιζα θςκή υιμζα ηαζ ιμονιμονζζηή, ζα κα ηδ
θένκεζ μ αέναξ απυ ιαηνζά. Ξακαθέεζ υ,ηζ είπακ αιέηνδημζ πνζκ απυ αοηυκ ηαζ ιε ηδκ ίδζα ηνοθή αβςκία, ζακ
ηα ηφιαηα ζημοξ ανάπμοξ, ιε ημ ίδζμ ιμκυημκμ ζμφνζζιμ, ζακ ημ θφζδια ημο ακέιμο. […] Καζ ιέκεζ πάκηα
αοηυ ημ ζθφνζβια, πμο δεκ ζαήκεζ πμηέ απυ η‘ αοηζά ζμο, ιζα αδζάημπδ ιμονιμφνα, έκα ηθαρμφνζζια, ιζα
παναθθαβή ημο αέκαμο ζημπμφ, δ επακάθδρδ ημο πναβιαηζημφ ιφεμο. […] ΢η‘ αοηζά ημοξ θηάκεζ δ
αηαευνζζηδ ιμονιμφνα απυ ημ λεηφθζβια ηδξ πζθζμιαζδιέκδξ ζζημνίαξ, ηάηζ ζακ ζηυκδ πμο ηαηαηάεεηαζ ηαζ
ηα εάαεζ υθα. (89-90)

΢ηζξ ηέζζενζξ πανμιμζχζεζξ ημο παναεέιαημξ, μ πνχημξ υνμξ ζφβηνζζδξ, μ θυβμξ ηδξ ελμοζίαξ,
πνμζθαιαάκεηαζ ηάεε θμνά ιέζα απυ ημ πνίζια πμο εβηαεζδνφεζ μ δεφηενμξ υνμξ ζφβηνζζδξ, δδθαδή
δζαδμπζηά μ αέναξ, ηα ηφιαηα ζημοξ ανάπμοξ, ημ θφζδια ημο ακέιμο ηαζ δ ζηυκδ. Καηά ζοκέπεζα, ημ
ζδιαζζμθμβζηυ πεδίμ «θυβμξ ηδξ ελμοζίαξ» ζοκανηάηαζ ιε ιζα ζεζνά απυ υνμοξ (άκειμξ, ηφιαηα ηαζ ανάπμζ,
ζηυκδ) πμο εκηάζζμκηαζ ζημ ζδιαζζμθμβζηυ πεδίμ «θφζδ». Έηζζ, ζδζυηδηεξ υπςξ δ ακςκοιία, δ ηοηθζηυηδηα
ηαζ δ αηένιμκδ επακαθδπηζηυηδηα ιεηααζαάγμκηαζ απυ ηδ θφζδ ζημκ ακενχπζκμ θυβμ, ιε απμηέθεζια αοηυξ
κα απμηηά ημκ παναηηήνα θοζζημφ θαζκμιέκμο.
΢ε έκα ιένμξ ηδξ θμβμηεπκίαξ ηαζ ηδξ ηέπκδξ ημο ιμκηενκζζιμφ εηθνάζηδηε ημ αίηδια ηδξ
επζζηνμθήξ ημο ακενχπμο ζηδκ ηνζκυιεκδ ςξ αοεεκηζηή ηαζ πδβαία ηαηάζηαζδ ηδξ θφζδξ, ιε ηδκ έκκμζα ηδξ
ακηίδναζδξ απέκακηζ ζε αοηυ πμο εεςνήεδηε ςξ αθθμηνζςηζηή ηονζανπία ηδξ κμδζζανπίαξ ηαζ ημο
επζζηδιμκζζιμφ ζημκ ζφβπνμκμ δοηζηυ πμθζηζζιυ. Γζ‘ αοηυ ηαζ μζ ιμκηενκζζηέξ ζοπκά ακαηίιδζακ ημ
πνςηυβμκμ ηαζ ημ ανπέβμκμ ζημζπείμ. Αζαιεηνζηά ακηίεεηδ είκαζ δ ζηάζδ ημο Φναβηζά ζημκ Λνηκφ: δ
επζηνάηδζδ ηςκ θοζζηχκ δοκάιεςκ δνμιμθμβεί ηδκ επζζηνμθή ζηδκ πνμσζημνία, πμο πενζβνάθεηαζ ςξ
απμηνυπαζδ ηαηάζηαζδ άθμβδξ αίαξ:

Δ γμφβηθα ζε πενζγχκεζ ηαζ ζε ζθίββεζ απυ πακημφ. Έηζζ ηάπα ιεηνζέηαζ δ ζοκείδδζδ ημο ακενχπμο; Με ημκ
πυκμ, κα ημο ζηίγμοκ ηζξ ζάνηεξ, κα ημο ηζαηίγμοκ ηα ηυηαθα, κα ημο ζηφαμοκ ημ ιοαθυ; Μπμνείξ κα γήζεζξ ιε
ηα ηήηδ ζημκ αοευ ημο ςηεακμφ; Δ μνιδηζηή πνμσζημνία απθχκεηαζ ηαζ ακαζηνέθεζ ηα πάκηα πζθζάδεξ πνυκζα
πίζς. (247-248)

46
 Δ μπζζεμδνυιδζδ ζηδκ πνμσζημνία («πζθζάδεξ πνυκζα πίζς») οπδνεηεί ηδκ πνυεεζδ ηδξ ελμοζίαξ κα
ηαηαθφζεζ ημκ ζζημνζηυ πνυκμ. Ώκ δ Εζημνία πνμηαθεί ιπεθάδεξ: «Να ιδ ζε λένεζ ηακείξ. Να ιδ ζε
εοιμφκηαζ. Να είζαζ ακχκοιμξ, άιμνθμξ, πςνίξ πανυκ βζα ημοξ άθθμοξ. ―Αεκ ιαξ πνεζάγεηαζ δ ζζημνία.
Φένκεζ πάκημηε ιπεθάδεξ ηαζ δοζηοπία […]‖» (51), είκαζ επεζδή πάκς ηδξ ιπμνεί κα εειεθζςεεί δ ζδέα ηδξ
ιεηααμθήξ ηαζ ηδξ ελέθζλδξ. Δ ηαηάνβδζδ ημο ζζημνζημφ πνυκμο ελμοδεηενχκεζ ηδ δοκαηυηδηα ηδξ πνμυδμο.
Σδκ εοεφβναιιδ ζζημνζηή ηίκδζδ οπμηαεζζηά ηυηε δ δζανηήξ επζζηνμθή ημο ίδζμο, δ αέκαδ ακαηφηθδζδ ημο
πανυκημξ. Μέζα ζημ άπνμκμ ηαζ αιεηάαθδημ ηοηθζηυ πανυκ, μ άκενςπμξ εβηθςαίγεηαζ αηυια πζμ αζθοηηζηά
ζε ζπέζδ ιε ημκ εβηθεζζιυ ημο ζημκ πχνμ ημο ζηναημπέδμο: ιπμνεί ηακείξ κα απμδνάζεζ απυ έκακ ηυπμ, υπζ
υιςξ ηαζ απυ ημκ πνυκμ.

Πένα απυ δς δεκ οπάνπεζ ηίπμηα. Οφηε πνζκ, αθθά μφηε ηαζ ιεηά, είκαζ δοκαηυκ κα οπήνλε ή κα βίκεζ ηάηζ άθθμ
πμο κα ιδκ είκαζ ημ ίδζμ ιε ημφημ. Ο ηυζιμξ πμο γμφιε είκαζ αζχκζμξ ηαζ ακαθθμίςημξ. Καζ εα οπάνπεζ εζξ ημκ
αζχκα. […] «Πνέπεζ κα ηαπημπμζήζεζξ ηδ γςή ζμο ζε ημφημκ εδχ ημκ ηυζιμ. Ώθθζχξ πάεδηεξ.» (70)

Γζα έκακ ζοββναθέα ιε ανζζηενή ζοκείδδζδ, υπςξ ήηακ μ Φναβηζάξ, δ Εζημνία έπεζ κυδια επεζδή δ
ηίκδζή ηδξ δζακμίβεζ ηδ δοκαηυηδηα βζα έκακ ηαθφηενμ ηυζιμ. Δ έλμδμξ απυ ηδκ Εζημνία πμο μνβακχκεζ δ
ελμοζία ζημ ζηναηυπεδμ ημο Λνηκνχ απμαθέπεζ ζηδκ παβίςζδ ηαζ ηδ δζαζχκζζδ, ηαηά ημ πνυηοπμ ημο πάβζμο
παναηηήνα ηδξ θφζδξ, εκυξ ηαεεζηχημξ αίαξ ηαζ απακενςπζάξ. Γζ‘ αοηυ ηαζ μ Φναβηζάξ ζοκέδεζε ηδκ
επζζηνμθή ζημκ πνςημβμκζζιυ ηδξ πνμσζημνίαξ ιε ημκ θαζζζιυ.105
΢ημ ιοεζζηυνδια απμδίδεηαζ ζδζαίηενδ ζδιαζία ζηδ θεζημονβία ηδξ βθχζζαξ ζε ζοκεήηεξ
μνβακςιέκδξ αίαξ. Ο εοεφξ θυβμξ ηαηαθαιαάκεζ ζδιακηζηή έηηαζδ: ηυζμ μζ ηναημφκηεξ υζμ ηαζ μζ
ηναημφιεκμζ εηθένμοκ δζανηχξ θυβμ, ιε ημοξ ιεηαλφ ημοξ δζαθυβμοξ κα είκαζ πμθοάνζειμζ. Δ πνςηανπζηή
θεζημονβία ημο θυβμο ηαζ ημο δζαθυβμο ζημκ Λνηκφ δεκ έβηεζηαζ ζηδκ απυδμζδ παναηηδνμθμβζηχκ ηαζ
ροπμθμβζηχκ βκςνζζιάηςκ ζηα πνυζςπα πμο ημκ εηθένμοκ, μφηε ζηδκ πνμχεδζδ ηδξ (ζδζαίηενα παθανήξ)
πθμηήξ, αθθά ζηδ δζαιυνθςζδ ιζαξ επζημζκςκζαηήξ ζοκεήηδξ υπμο ηονζανπμφκ δ ακηζπανάεεζδ ηαζ δ
ζφβηνμοζδ, ςξ επαηυθμοεμ ηδξ πνμζπάεεζαξ ηςκ ηναημφκηςκ κα επζαάθμοκ μθμηθδνςηζηά ηδκ ελμοζία ημοξ
πάκς ζημοξ ηναημφιεκμοξ.106

Εικόνα 2.8 Φσηνγξαθίa απφ ηελ ηαηλία Υάππο Νηαίδ. Δηθνλίδνληαη νη εζνπνηνί Γεκήηξεο Πνπιηθάθνο (αξηζηεξά) θαη
Κψζηαο Φπζζνχλ (δεμηά) (Πεγή: Σαηληνζήθε ηεο Διιάδαο, http://www.tainiothiki.gr/v2/photo/view/967/1730/ ).

Δ πανμοζία ημο θυβμο ηςκ ανπχκ είκαζ ηαηαζβζζηζηή: μιζθίεξ πμο ιεηαδίδμκηαζ ηαεδιενζκά απυ ηα
ιεβάθςκα, επίζδιμζ θυβμζ, κμοεεζίεξ, πνμζηαβέξ, ακαηνίζεζξ η.θπ. Ο θυβμξ αοηυξ δεκ είκαζ μιμζμβεκήξ, αθθά
πανμοζζάγεζ ζδιακηζηέξ οθμθμβζηέξ δζαθμνμπμζήζεζξ, ακάθμβα ηαζ ιε ηδ ααειίδα ηδκ μπμία μζ εηάζημηε
μιζθμφκηεξ ηαηαθαιαάκμοκ ζηδκ ζενανπία ηδξ ελμοζίαξ. ΢οκήεςξ υιςξ δζαηνίκεηαζ βζα ηδ ζνβαξφηεηά ημο:
«΋θα έδεζπκακ πςξ ηάηζ ζμαανυ ε‘ ακαημζκςεεί. Κάεε ηζ, υιςξ, εδχ θέβεηαζ πμθφ ζμαανά» (19). Ο ζμαανυξ
θυβμξ ηςκ ηναημφκηςκ είκαζ εκ βέκεζ ζςζηά ανενςιέκμξ, πςνίξ ηεκά ηαζ πάζιαηα· ζοκήεςξ παναηηδνίγεηαζ
απυ ιζα μνζζιέκδ εοθνάδεζα ηαζ είκαζ πμιπχδδξ ηαζ ιεβαθμννήιςκ. ΢ηυπμξ ημο είκαζ μ θνμκδιαηζζιυξ ηςκ
ηναημοιέκςκ, δ ακαιυνθςζδ ηαζ δ δζαπαζδαβχβδζή ημοξ ιε αάζδ ηα ζδεχδδ ηδξ ζηναημπεδζηήξ ελμοζίαξ:107

«Σμ ικδιείμ αοηυ είκαζ δ ζοιαμθζηή βέθονα πμο ζαξ επζηνέπεζ κα πενάζεηε απυ ημ ζημηεζκυ πεεξ ζημ
εθπζδμθυνμ ηαζ θςηεζκυ ζήιενα. Σδκ ηαηαζηεοάζαηε ιε ηα πένζα ζαξ, ιε ηδ ζοκείδδζή ζαξ. Βίκαζ δ ίδζα δ
ζοκείδδζή ζαξ πμο βεθφνςζε ημ γμθενυ πάμξ… Βίκαζ έκα ένβμ πμθζηζζιμφ, υπςξ είκαζ ηαζ μθυηθδνμξ ημφημξ μ
ηυπμξ ημο δεζημφ ελαβκζζιμφ ηαζ ημο ιεβαθείμο…» (170)

47
 Ώκηίεεηα, μ θυβμξ ηςκ ηναημοιέκςκ πανμοζζάγεζ αηέθεζεξ, ηεκά ηαζ πάζιαηα. Γζα πανάδεζβια, μζ
ηναημφιεκμζ δζαηυπημοκ ζοπκά ημκ θυβμ ημοξ, ιε απμηέθεζια μζ θνάζεζξ ημοξ κα ιέκμοκ διζηεθείξ ηαζ
ακμθμηθήνςηεξ:

Σα ζοκενβεία ηςκ ζηαθηζάδςκ ακμίβμοκ ζοκέπεζα ηαζκμφνβζμοξ ηάθμοξ. […]

«Πμζμζ ηάπα εα ηαημζηήζμοκ εδχ»; νχηδζε έκαξ.
«Κάπμζμζ εα είκαζ, ηζ ζε κμζάγεζ»;
«΢ηέθηδηα… ΋ηακ ακμίβακ ημκ δζηυ ιμο…» (117)

«Με ζηνζιχλακε πηεξ ζημ θζιάκζ ηαζ…» (93)

Άθθμηε μζ ηναημφιεκμζ λεπκμφκ ηδ ζδιαζία ηαζ ηδκ μνεμβναθία ηςκ θέλεςκ, έπμοκ εηθναζηζηέξ
δοζημθίεξ, πνμθένμοκ απνυζεηηεξ ημοαέκηεξ, αθδβμφκηαζ ζοβηεποιέκα, ηναοθίγμοκ ή παναθδνμφκ.
Πμθοάνζειεξ είκαζ μζ απμζζςπήζεζξ (ηαζ ηα απμζζςπδηζηά) ημο ηεζιέκμο. Δ ζοζηδιαηζηή απμζζχπδζδ αοηχκ
πμο δεκ πνέπεζ κα θηάζμοκ ζηα αοηζά ηδξ ελμοζίαξ ηαεζζηά ημκ θυβμ ηςκ ηναημοιέκςκ δζθμνμφιεκμ,
οπαζκζηηζηυ ηαζ αιθίζδιμ, ζε ακηίεεζδ ιε αοηυκ ηςκ ελμοζζαζηχκ μ μπμίμξ είκαζ ζοκήεςξ ιμκμζήιακημξ.
΢ηδκ ακηζπανάεεζή ημοξ ιε ημκ θυβμ ηδξ ελμοζίαξ, μζ ηναημφιεκμζ δεκ ηαηαθεφβμοκ ζηδκ
ηαηαββεθία ηαζ ηδκ ηαηαδίηδ ή ηδκ ζδεμθμβζηή ακαιέηνδζδ, αθθά ζηδκ εζνςκζηή πνήζδ ηδξ βθχζζαξ. Έκα
απυ ηα πζμ παναηηδνζζηζηά παναδείβιαηα είκαζ ημ αηυθμοεμ:108

Πάθζ ημ υνβακμ θχκαλε ηζ‘ δ πνμζηαβή ημο ακηήπδζε ζ‘ υθδ ηδ πανάδνα:

«Θάρηε ημκ ιε ηζξ πέηνεξ!»
Κακέκαξ, αέααζα, δεκ οπάημοζε. Καζ ηυηε, μ πνχημξ ηδξ ζεζνάξ πέηαλε πάις ηδκ πέηνα ημο ηζ‘ έζηορε κ‘
ακαζδηχζεζ αοηυκ πμο έπνεπε κα εάρμοκ.
[…]
Έκαξ ακχηενμξ επυπηδξ νχηδζε:
«Γζαηί δεκ εηηεθείηε ηζξ δζαηαβέξ;»
Συηε, μ άβκςζημξ ηαηαζηνμθέαξ πνμπχνδζε ηαζ είπε ζζβά ηαζ ηαεανά:
«Ώοηέξ μζ ςναίεξ πέηνεξ ηυπδηακ βζα κα βίκμοκ μζ εαοιαζημί ηήπμζ! Αε κμιίγς υηζ αλίγεζ κα πάκε
παιέκεξ βζα έκα αζήιακημ ικήια… Πνμηείκς κα ζηενήζμοιε ημκ πεζιέκμ ιζαξ ηυζμ ιεβάθδξ ηζιήξ… Δ
ηζιςνία πμο ημο αλίγεζ είκαζ κα ιεηαθενεεί αιέζςξ ζημ κμζμημιείμ… Έηζζ, μ ιεηαθμνέαξ αοηυξ δεκ εα έπεζ
ηδκ εοηαζνία κα ζοιαάθεζ ζηδκ εηηέθεζδ ημο θαιπνμφ ένβμο!...» (140-142)

Γζα κα ακηζηνμφζεζ ηδκ εκημθή κα ηαθεί ηάης απυ πέηνεξ μ πεζιέκμξ ζημ έδαθμξ ηαζ πηοπδιέκμξ
ηναημφιεκμξ, μ άβκςζημξ ηαηαζηνμθέαξ δζαηοπχκεζ ιζα επζπεζνδιαημθμβία δ μπμία ιζιείηαζ εζνςκζηά ηδ
νδημνζηή ηδξ ελμοζίαξ. Σα υνβακα ηδξ ελμοζίαξ ακαβκςνίγμοκ έηζζ ηδκ πνμέθεοζδ ημο θυβμο ημο
ηαηαζηνμθέα: «―Ώζηείμ! Ώοηά ηα θέκε ηα ιεβάθςκα βζα ζαξ…‖ είπε δαηνοζιέκμξ απυ ηα πάπακα έκαξ
επυπηδξ» (142).
Ο αθδβδηήξ ιμζάγεζ ζοπκά κα παναημθμοεεί αιέημπμξ ημοξ ακηίπαθμοξ θυβμοξ ηςκ πνμζχπςκ. 109 Δ
ηαηαββεθία ηςκ ζηναημπεδζηχκ πναηηζηχκ απμοζζάγεζ ηαζ απυ ημκ δζηυ ημο θυβμ. Βοδζάηνζηδ είκαζ ςζηυζμ,
ηαζ ζηδκ πενίπηςζή ημο, δ πνήζδ ηδξ εζνςκζηήξ βθχζζαξ πμο μ αθδβδηήξ ακηζπαναεέηεζ ζημκ ζμαανυ θυβμ
ηςκ ανπχκ. Δ αμηνιφγεζε απμηεθεί ηδκ ηανδζά ηδξ αθδβδιαηζηήξ εζνςκείαξ. Πμθοάνζειμζ είκαζ μζ
αλζμθμβζημί υνμζ πμο θεζημονβμφκ εζνςκζηά. Ώθεκυξ, εεηζημί αλζμθμβζημί υνμζ οπμαάθθμοκ ιζακ ανκδηζηή
απμηίιδζδ. Ο αθδβδηήξ ζηδθζηεφεζ οπμηνζκυιεκμξ υηζ επζδμηζιάγεζ:

Σμ ζηυια ημο πνςημιάζημνα έιεζκε ηθεζζηυ ηαζ έηζζ δ ηζιςνία πμο ημκ πενίιεκε ήηακ πζα ακαβηαία ηαζ δίηαζδ.
(73-4)

[…] ιζα θαιπνή εοηαζνία κ‘ αημοζημφκ πνήζζιεξ αθήεεζεξ βζα υθμοξ. (183)

Κάπμζμ άθθμ ζπμοδαίμ ικδιείμ εα εηηεθεζεεί ζηδκ πθαβζά ημο αμοκμφ. (189)

Ώθεηένμο, ανκδηζημί αλζμθμβζημί υνμζ οπαζκίζζμκηαζ ιζα εεηζηή απμηίιδζδ. Ο αθδβδηήξ

απμδμηζιάγεζ πνμζπμζμφιεκμξ υηζ επζδμηζιάγεζ: «[…] αοηυξ μ εθεεζκυξ ηζηνζκμζημφθδξ» (207).
Ώλζμπνυζεηηδ είκαζ αηυια δ εζνςκεία πμο πνμηφπηεζ απυ ηδκ αθθδθμοπία ηςκ ελζζημνμφιεκςκ
βεβμκυηςκ. Ο θυβμξ ημο αθδβδηή ακαδεζηκφεζ εζνςκζηά ηδ δοζακαθμβία πμο δζαηνίκεζ ηδκ αημθμοεία ηςκ

48
επεζζμδίςκ: αζήιακηεξ αζηίεξ πνμηαθμφκ οπεναμθζηά απμηεθέζιαηα, ηεηνζιιέκα θυβζα έπμοκ ηαηαζηνμθζηά
επαηυθμοεα. Βκδεζηηζηυ πανάδεζβια απμηεθεί δ ζοκάνενςζδ ηςκ βεβμκυηςκ ζημ πνχημ ηεθάθαζμ ημο
ιοεζζημνήιαημξ. Δ ημζκυημπδ πανάηθδζδ εκυξ ηναημοιέκμο ιε ηδκ μπμία λεηζκά ημ ηείιεκμ «ιπμνχ κα πζς
κενυ;» πνμηαθεί ανπζηά ηδ δοζακάθμβδ ακηίδναζδ ημο δζμζηδηή, μ μπμίμξ

Ξαθκζάζηδηε ιε ημ αίηδια, έδεζλε υηζ ημκ απαζπυθδζε ζμαανά, ημ ζηέθηδηε –αθθζχξ ηζ δζμζηδηήξ εα ήηακ–
γφβζζε απυ ηάεε πθεονά ημ ζδιακηζηυ αοηυ γήηδια ηαζ φζηενα ακαημίκςζε ανβά ηαζ ιε ηδκ πνέπμοζα
επζζδιυηδηα: «Μπμνείξ, αθθά κα βονίζεζξ βνήβμνα». (8)

΢ηδ ζοκέπεζα, δ ιεηάααζδ ημο δζραζιέκμο ζημ ηαηάθοιά ημο βζα κα πζεζ κενυ επζθένεζ αθοζζδςηέξ
ζμαανυηαηεξ ζοκέπεζεξ: απαββεθία ηαηδβμνζχκ βζα ζοκςιμζία, ζοθθήρεζξ, επζαμθή πμζκχκ (7-15).

Εικόνα 2.9 Φσηνγξαθία απφ ηελ ηαηλία Υάππο Νηαίδ (Πεγή: Σαηληνζήθε ηεο Διιάδαο,
http://www.tainiothiki.gr/v2/photo/view/967/1723/ ).

Σμ επζημζκςκζαηυ πθαίζζμ πμο ζοβηνμηείηαζ ζημκ Λνηκφ θένκεζ ζημ θςξ ηζξ ημζκςκζηέξ ηαζ πμθζηζηέξ
ζοκεπαβςβέξ ηδξ ζηακυηδηαξ πεζνζζιμφ ημο θυβμο ζε ζοκεήηεξ μθμηθδνςηζζιμφ. Δ εοθνάδεζα ηαζ δ
εοβθςηηία απμηαθφπημκηαζ ςξ ιδπακζζιυξ εθέβπμο ηαζ ενβαθείμ πεζναβχβδζδξ εη ιένμοξ ηδξ ελμοζίαξ. Δ
νδημνζηή ειθακίγεηαζ ςξ πναηηζηή πμο εββοάηαζ ηδκ ειπέδςζδ ηαζ ηδ δζαζχκζζδ εκυξ ηαεεζηχημξ αίαξ ηαζ
αοηανπζζιμφ. Ώπυ ηδκ άπμρδ αοηή, ιυκμ μζ νςβιέξ ηαζ μζ αδοκαιίεξ πμο δζαπζζηχκμκηαζ ζηδ βθχζζα ηςκ
ηναημοιέκςκ ιπμνμφκ κα δζαζχζμοκ ηδκ ακενχπζκδ αλζμπνέπεζα, εκχ δ πνήζδ ηδξ εζνςκείαξ πανέπεζ ζημοξ
έβηθεζζημοξ ηδκ εοπένεζα κα ακαιεηνδεμφκ ιε ηδκ ζζπφ ηςκ ηναημφκηςκ, πςνίξ κα είκαζ ακαβηαζιέκμζ κα
ζοβηνμοζημφκ ιεηςπζηά ιαγί ημοξ.
Ώλίγεζ κα ζδιεζςεεί υηζ ζδζαίηενδ έιθαζδ ζημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ θεζημονβεί δ βθχζζα ηδξ ελμοζίαξ
δίκεηαζ ηαζ ζηα δοζημπζηά ιοεζζημνήιαηα Θαπκαζηφο θαηλνχξγηνο θφζκνο (1932) ημο Άθκημοξ Υάλθετ
(Aldus Huxley) ηαζ 1984 (1949) ημο Σγμνηγ ΋νβμοεθ (George Orwell), ιε ηα μπμία δ ηνζηζηή έπεζ ζοζπεηίζεζ
ημκ Λνηκφ.110
Έκα πνυκμ ιεηά ηδ δδιμζίεοζδ ημο Λνηκνχ, ζε ζογήηδζδ ιε εέια «Δ κεμεθθδκζηή πναβιαηζηυηδηα
ηαζ δ πεγμβναθία ιαξ» πμο μνβάκςζε ημ πενζμδζηυ Ζ ΢πλέρεηα,111 μ Σζίνηαξ ακαβκχνζζε ηδκ ηαθθζηεπκζηή
αλία ημο Λνηκνχ, ηαηαθυβζζε ςζηυζμ ζημ ιοεζζηυνδια υηζ δεκ ζοιαάθθεζ ζηδ ζοκεζδδημπμίδζδ ηδξ
εθθδκζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ, επεζδή ιεηαθένεζ ημκ ακαβκχζηδ «ζ‘ έκα πχνμ εθζαθηζηυ, μκεζνζηυ – δεκ
ηαημκμιάγεηαζ πμηέ δ Μαηνυκδζμξ». ΢ηδκ ηςνζκή Βθθάδα, οπμζηδνίγεζ μ Σζίνηαξ, «μ νυθμξ ημο
ιοεζζημνζμβνάθμο είκαζ κα θέεζ ηα πνάβιαηα ιε η‘ υκμιά ημοξ». Ο ζοββναθέαξ ηςκ Αθπβέξλεησλ πνιηηεηψλ
πνμζεββίγεζ ιε ημζκςκζμθμβζημφξ υνμοξ ηδ θμβμηεπκία: ζε ηάεε ζηάδζμ ηδξ ημζκςκζηήξ ελέθζλδξ ιζαξ πχναξ,
ακηζζημζπεί ιζα μνζζιέκδ αζζεδηζηή ηεπκμηνμπία. ΢ηδκ Βθθάδα ημο ακμθμηθήνςημο δδιμηναηζημφ
ιεηαζπδιαηζζιμφ, ζδιεζχκεζ μ Σζίνηαξ οπαζκζζζυιεκμξ ημ ηαεεζηχξ ηδξ δζηηαημνίαξ, δεκ ιπμνεί κα
ακηζζημζπεί δ ζοιαμθζηή ή αθθδβμνζηή βναθή, μφηε δ «πεζναιαηζηή πεγμβναθία», υνμξ πμο παναπέιπεζ ζημ
ένβμ ηςκ Υεζιςκά ηαζ Κμοθυπμοθμο («Μήπςξ μ Γηαηξφο Ηλεφηεο δεκ εα ιπμνμφζε κα είπε βναθηεί εαοιάζζα
απυ έκακ Γάθθμ;»), αθθά αοηυ πμο μ ίδζμξ απμηαθεί «ηνζηζηυ νεαθζζιυ». 112 Δ πνμζήθςζδ ημο Σζίνηα ζημκ
νεαθζζιυ δεκ ημο επέηνερε κα ηαηακμήζεζ ημοξ θυβμοξ βζα ημοξ μπμίμοξ δ παναδμζζαηή νεαθζζηζηή
ιοεμπθαζία ηνίεδηε απυ ημκ Φναβηζά ςξ αηαηάθθδθδ ακαπαναζηαηζηή επζθμβή πνμηεζιέκμο κα απμδμεεί δ
ζηναημπεδζηή πναβιαηζηυηδηα.

49
 Αζαθμνεηζηά ακηζιεηχπζζε μ ζηδκμεέηδξ Πακηεθήξ ΐμφθβανδξ ηδκ επζθμβή ημο Φναβηζά κα ιδκ πεζ
«ηα πνάβιαηα ιε η‘ υκμιά ημοξ»· ημ 1976 βφνζζε ζηδ Μαηνυκδζμ ηδκ ηαζκία Χάπππ Νηαίε, ιε εέια ηδ
ζηναημπεδζηή γςή ζημ κδζί. Υςνίξ κα πνυηεζηαζ βζα ηζκδιαημβναθζηή δζαζηεοή ημο Λνηκνχ, δ ηαζκία έπεζ
ζοβηεηνζιέκα δάκεζα απυ ημ αζαθίμ. Χξ ζδιακηζηυηενδ μθεζθή ημο ζημ ιοεζζηυνδια, μ ΐμφθβανδξ
ακαβκχνζζε ηδκ επζδίςλδ ημο Φναβηζά κα πνμζδχζεζ δζαπνμκζηή ειαέθεζα ζηα ελζζημνμφιεκα βεβμκυηα:

[…] δζααάγμκηαξ ημ αζαθίμ είδα υηζ δ θφζδ ηδξ απυδμζδξ ιζαξ δζαπνμκζηήξ αθθμηνίςζδξ, ημο ακενχπζκμο
εοηεθζζιμφ υπμο δεκ ηαημκμιάγεζξ άιεζα ηα πνάβιαηα, ηδκ μπμία αημθμφεδζε μ Φναβηζάξ ζημκ Λμζιυ, ήηακ
αοηή πμο έπνεπε κα αημθμοεήζς ηαζ εβχ. Μμο έδζκε ιζα εθεοεενία, ηονίςξ κα ιπς πζμ ααεζά ιέζα ζημ εέια
113
ιμο.

΢ημκ Λνηκφ μ ΐμφθβανδξ εκηυπζζε επίζδξ ηδ δζάζηαζδ ηδξ ροπμθμβζηήξ αίαξ, πμο είπε ηαζ μ ίδζμξ
οπμζηεί ςξ ελυνζζημξ ζηδ Γοάνμ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ δζηηαημνίαξ, ηαζ ηδκ μπμία απμθάζζζε κα ακαδείλεζ
ζηδκ ηαζκία.114

(Βδχ ιπμνείηε κα δείηε ημ πνχημ ιένμξ ηδξ ηαζκίαξ Χάπππ Νηαίε ημο Πακηεθή ΐμφθβανδ.)

2.5 Θαλάζεο Βαιηηλόο

Έκημκδ είκαζ δ πανμοζία ηδξ Εζημνίαξ ηαζ ζηδκ πεγμβναθία ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ (βεκ. 1932). Ο Βιθφθζμξ
πυθειμξ, εζδζηυηενα, απμηεθεί ααζζηυ εειαηζηυ ηδξ άλμκα. Δ πνχηδ θμβμηεπκζηή ειθάκζζδ ημο ΐαθηζκμφ
έβζκε ιε ημ δζήβδια «Καηαηαθυηαζνμ», πμο δδιμζζεφηδηε ζημ πενζμδζηυ Ο Σαρπδξφκνο ημ 1958. Αφμ πνυκζα
ανβυηενα, ημ 1960, ζημ ίδζμ πενζμδζηυ δδιμζζεφηδηε ημ δεφηενμ δζήβδιά ημο, «Ώφβμοζημξ ‘48»: έκαξ
ζηναηζχηδξ ημο Βεκζημφ ΢ηναημφ επζζηνέθεζ ζημ ζηναηυπεδυ ημο ιεηαθένμκηαξ πάκς ζε ιμοθάνζα πέκηε
κεηνμφξ ζοιπμθειζζηέξ ημο.115

Εικόνα 2.10 Θαλάζεο Βαιηηλφο (Πεγή: Ηλζηηηνχην Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ, Παλδέθηεο,

http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/57427 ).

Σμ 1963 δδιμζζεφηδηε ζημ πενζμδζηυ Δπνρέο δ Κάζνδνο ησλ ελληά, ιε ηδκ εζδμθμβζηή έκδεζλδ
«δζήβδια».116 Βδχ δ πνμζμπή ημο ζοββναθέα ζηνέθεηαζ ζημοξ ιαπδηέξ ηδξ ανζζηενήξ πανάηαλδξ: ημ
ηαθμηαίνζ ημο 1949, ζηα αμοκά ηδξ Πεθμπμκκήζμο, εκχ μ Βιθφθζμξ έπεζ μοζζαζηζηά ηενιαηζζηεί, ιζα μιάδα
εκκέα αβςκζζηχκ ημο Αδιμηναηζημφ ΢ηναημφ πνμζπαεεί κα λεθφβεζ απυ ηδκ απδκή ηαηαδίςλδ ημο Βεκζημφ
΢ηναημφ, ηςκ παναζηναηζςηζηχκ μιάδςκ ηαζ ηςκ μπθζζιέκςκ πςνζηχκ. Οζ εκκέα άκδνεξ έπμοκ ζοκάια κα
ακηζπαθέρμοκ ημ ιανηφνζμ ηδξ πείκαξ, ηδξ δίραξ, ηδξ ελμοεεκςηζηήξ γέζηδξ ηαζ ηδξ ζςιαηζηήξ ελάκηθδζδξ.
Ο Νζηήηαξ, μ ανπδβυξ ηδξ μιάδαξ, απμθαζίγεζ υηζ ιμκαδζηή δζέλμδμξ είκαζ δ πμνεία πνμξ ηδ εάθαζζα. Μυθζξ
θηάζμοκ ζηδκ αηηή, εα δζαπζζηχζμοκ υηζ δ ζςηδνία είκαζ ηαζ εηεί ακέθζηηδ. Δ μιάδα εκηέθεζ εα
απμδεηαηζζηεί. Θα επζαζχζεζ ιυκμ ημ κευηενμ ιέθμξ ηδξ, μ δεηαμηηάπνμκμξ Νάζζμξ, πμο είκαζ ηαζ μ
αθδβδηήξ ηςκ βεβμκυηςκ.

50
Εικόνα 2.11 Σν εμψθπιιν ηνπ ηεχρνπο ησλ Βπμπχκ ζην νπνίν δεκνζηεχηεθε ε Κάζνδνο. (Πεγή: Αξρείν Γηάλλε
Γεκεηξαθάθε).

Ώκ ηαζ «ηαηαζηεοαζιέκδ ελμθμηθήνμο», ζφιθςκα ιε δήθςζδ ημο ζοββναθέα,117 δ Κάζνδνο

οζμεεηεί ηδ ιμνθή ημο νεαθζζηζημφ αθδβδιαηζημφ είδμοξ ηδξ ιανηονίαξ: έκαξ πνςημπνυζςπμξ αθδβδηήξ
ελζζημνεί ηα βεβμκυηα πμο έγδζε μ ίδζμξ, ηαζ ηα μπμία εκηάζζμκηαζ ζε ζοβηεηνζιέκμ ζζημνζηυ πθαίζζμ. Σμ
θασηυηνμπμ φθμξ ηαζ δ πνμθμνζηυηδηα παναηηδνίγμοκ ηδκ αθήβδζδ ημο Νάζζμο, ζε ζοιθςκία ιε ηδκ
αβνμηζηή ημο ηαηαβςβή. Δ έηθναζδ είκαζ θζηή, ημ νήια ηαζ ημ μοζζαζηζηυ επζηναημφκ έκακηζ ημο επζεέημο,
εκχ δ ζοκηαηηζηή μνβάκςζδ ημο θυβμο δζαηνίκεηαζ βζα ηδ ζοπκή παναηαηηζηή ζφκδεζδ ζφκημιςκ ηφνζςκ
πνμηάζεςκ.118 Ώπμοζζάγμοκ απυ ηδκ αθήβδζδ ηυζμ μ ζπμθζαζιυξ ηςκ βεβμκυηςκ υζμ ηαζ δ ζοκαζζεδιαηζηή
θυνηζζδ: πενζζηαηζηά θμκζηήξ αίαξ ελζζημνμφκηαζ ζε απμζηαζζμπμζδιέκμ ηαζ απμδναιαημπμζδιέκμ ηυκμ,
βεβμκυξ δζυθμο αοημκυδημ, εάκ ακαθμβζζημφιε υηζ δ Κάζνδνο βνάθηδηε δέηα ιυθζξ πνυκζα ιεηά ημ πέναξ ημο
Βιθφθζμο.

Ο πςνζάηδξ ένζλε ημκ βημοαά ζημ πδβάδζ ηζ ακέααζε κενυ. ΢ηφαμκηαξ κα πζεζ είδε ημκ Κςκζηακηανάημ
ιεξ ζηζξ θηένεξ. ΢ηοθχεδ μνευξ ηαζ ημκ πενίιεκε. Σμκ είδαιε πμο ημο άπθςζε ημ πένζ. Ο Κςκζηακηανάημξ
ζηάεδ απυιαηνα, δεκ έδςζε ημ δζηυ ημο. Φαίκεηαζ πςξ ημο βφνερε κενυ. Ο πςνζάηδξ έζηορε, πήνε ημκ βημοαά
κα ημο ημκ δχζεζ, ηαζ ιε ιζα λαθκζηή ζαεθηάδα ηεζ πμο ηακείξ δεκ ημ πενίιεκε, ημο ημκ θυνεζε ηαπέθμ.
΋νιδζε ηζ άνπαλε ημ λζκάνζ ημο κα ημο νζπηεί.
Έπεζε ιζα ημοθεηζά ηζ μ πςνζάηδξ δζπθχεδηε ζηα δφμ.
Σζκαπηήηαιε απάκς αζθκζδζαζιέκμζ. Ο Μπναηίηζαξ ηαηέααζε απ‘ ημκ χιμ ημο ηδκ ανααίδα ημο
Κμοηζμφ ηαζ ημο ηδκ λακάδςζε. Σδκ λέναιε ηδ βνδβμνάδα ημο, ηδκ είπαιε δεζ ηζ άθθεξ θμνέξ. Βίπε πεηάλεζ ημ
δζηυ ημο αοηυιαημ ιπνμζηά ζηα πυδζα ημο.
Καηδθμνίζαιε ζημ πδβάδζ. Ο πςνζάηδξ είπε πέζεζ ζημ πθεονυ, ηα ιάηζα ημο ακμζπηά, ηα ιαθθζά ημο
ηζκαβιέκα, ιζακ αζπδιάηζζηδ έηπθδλδ ζ‘ υθμ ημο ημ πνυζςπμ.
[…] Άηνδ ζημ πδβάδζ ήηακ απθςιέκδ δ πεηζέηα ιε ημ πνμζθάζ ημο πςνζάηδ. ΐνειέκμ ρςιί, ιζζή
κημιάηα ιε ηα ζδιάδζα ηςκ δμκηζχκ ημο, ηαζ ρίπμοθα ηονζμφ. Ο Κμοηζυξ ζηάεδ ηαζ ημ απμηέθεζςζε. 119

(Μπμνείηε κα παναημθμοεήζεηε ηδκ εηπμιπή «Δ ζζημνία ηςκ πνυκςκ ιμο: Θακάζδξ ΐαθηζκυξ 1963», ζε
ζηδκμεεζία ΢ηέθζμο Υαναθαιπυπμοθμο, 2004. Ο ΐαθηζκυξ πενπαηάεζ ζηα ιένδ ηδξ Ώνηαδίαξ υπμο
βεκκήεδηε ηαζ ιεβάθςζε, πενζβνάθεζ ηδκ πμνεία πμο αημθμφεδζακ ηα πθαζιαηζηά πνυζςπα ηδξ Καζφδνπ
ησλ ελληά ζημ μνεζκυ ημπίμ ηδξ Πεθμπμκκήζμο ηαζ ιζθάεζ βζα ηδ βκςνζιία ημο ιε ημκ Γ. Π. ΢αααίδδ, πμο
θνυκηζζε κα δδιμζζεοηεί δ Κάζνδνο ζηζξ Δπνρέο, δδιμζίεοζδ δ μπμία ηαευνζζε ηδκ πμνεία ηδξ γςήξ ημο.
Αζααάγεζ επίζδξ απμζπάζιαηα απυ ηδκ Κάζνδν ηαζ απυ ηα ΢ηνηρεία γηα ηε δεθαεηία ηνπ ‟60.)

Οζ ιεθεηδηέξ ζοζπέηζζακ ηδκ Κάζνδν ιε ηδκ Ηζηνξία ελφο αηρκαιψηνπ (1929) ημο ΢ηναηή Αμφηα, έκα
απυ ηα ένβα πμο ζοκέααθακ ζηδ δζαιυνθςζδ ηδξ θμβμηεπκζηήξ ιανηονίαξ ζηδ κεμεθθδκζηή πεγμβναθία. 120
Αεκ πνέπεζ ςζηυζμ κα παναβκςνίγμοιε άθθα ζημζπεία ηδξ Καζφδνπ, ηα μπμία ηδ δζαθμνμπμζμφκ απυ ηζξ
αοεεκηζηέξ πνμθμνζηέξ ιανηονίεξ· ηέημζα ζημζπεία είκαζ δ πανμοζία εκυξ αθδβδηή πμο δεκ ζηενείηαζ

51
ηαθθζένβεζαξ, δ έκηεπκδ δζάηαλδ ηςκ επεζζμδίςκ ηδξ πθμηήξ ηαζ δ ηθζιάηςζδ ηδξ αθήβδζδξ, δ ζζυννμπδ
εκαθθαβή αθδβδιαηζηχκ ηαζ δζαθμβζηχκ ιενχκ, δ φπανλδ θνάζεςκ ιε πμζδηζηυ νοειυ η.ά.121 Ο ίδζμξ μ
ηίηθμξ οπαζκίζζεηαζ έκα θυβζμ δζαηείιεκμ, ηδκ Κάζνδν ησλ κπξίσλ ημο Ξεκμθχκηα. Οζ απμηθίζεζξ απυ ημ
πνυηοπμ ηδξ ιανηονίαξ μδήβδζακ ηδκ ηνζηζηή κα ηάκεζ θυβμ άθθμηε βζα ιζα «δναζηζηή ακακέςζδ» ημο θυβμο
ηδξ ιανηονίαξ122 ηαζ άθθμηε βζα «επζηδδεοιέκδ απμικδιμκεοιαηζηή αθήβδζδ».123
΢ηδκ Κάζνδν δζαπζζηχκμοιε αηυια μνζζιέκεξ απμηθίζεζξ απυ ηζξ ζοιαάζεζξ εονφηενα ημο
νεαθζζιμφ. Σμ ηείιεκμ ανπίγεζ in medias res, δδθαδή δ έκανλδ ηδξ αθήβδζδξ είκαζ ιεηαβεκέζηενδ ηδξ
έκανλδξ ηδξ ζζημνίαξ: «Σμ 1948, ακήιενα ημο Ώβίμο Αδιδηνίμο, πέζαιε ζε εκέδνα. Ώοηυ βζκυηακ πνχηδ
θμνά. Γονίγαιε απυ ηδκ Πακαβζά, είπαιε πζεζ, είπαιε πμνέρεζ, ηζ ακ δεκ ήζακ αηγαιήδεξ αοημί πμο ιαξ
πηοπήζακε δεκ εα ‘ιεκε ηακείξ ιαξ» (9). Ώπμοζζάγμοκ εκημφημζξ ζπεδυκ ελμθμηθήνμο απυ ημ ηείιεκμ μζ
ακαθήρεζξ εηείκεξ μζ μπμίεξ, εηεέημκηαξ ημ πανεθευκ ηςκ δνχςκ, εα έδζκακ ζημκ ακαβκχζηδ ηδ δοκαηυηδηα
κα ζοιπθδνχζεζ ηα ηεκά πμο πνμηαθεί μ ηφπμξ αοηυξ αθδβδιαηζηήξ εηηίκδζδξ. Οζ εθάπζζηεξ ακαθήρεζξ ηδξ
Καζφδνπ δεκ ιαξ πθδνμθμνμφκ πανά ιυκμ βζα ηδκ αβνμηζηή ηαηαβςβή ημο αθδβδηή ηαζ ηςκ ζοκηνυθςκ ημο:
«Οζ πςνζάηεξ είπακ ανπίζεζ κα αάκμοκ δνεπάκζ απυ ηζξ άηνεξ. […] Μεζξ ηα ‘παιε αθήζεζ εδχ ηαζ ηνία πνυκζα
αοηά ηα ένβα. Ώθθά ήιαζημοκ απυ ηδκ ίδζα πάζηα» (32). Αεκ ιαεαίκμοιε ηίπμηα βζα ημ μζημβεκεζαηυ ημοξ
πενζαάθθμκ, βζα ηζξ ειπεζνίεξ ημοξ ζηδκ Καημπή ή βζα ηα αζχιαηα πμο ημοξ χεδζακ κα εκηαπεμφκ ζημκ
Αδιμηναηζηυ ΢ηναηυ. Σμ αθήβδια αθήκεζ αδζεοηνίκζζηα ηζξ αζηίεξ ηαζ ηα ηίκδηνα ηδξ ζηνάηεοζήξ ημοξ ζηδκ
ημιιμοκζζηζηή πανάηαλδ.
Μάθζζηα, ελίζμο άβκςζημ ιε ημ πανεθευκ ημο Νάζζμο εα παναιέκεζ ηαζ ημ ιέθθμκ ημο, ηαεχξ ηα
ηεηηαζκυιεκα πανμοζζάγμκηαζ ιέζα απυ ημ ζοκεζδδζζαηυ πνίζια ημο οπμηεζιέκμο πμο δνα ηαζ αζχκεζ,
δδθαδή ημο δεηαμπηάπνμκμο Νάζζμο, ηαζ υπζ ιέζα απυ ηδκ μπηζηή ημο οπμηεζιέκμο πμο αθδβείηαζ, ημο
χνζιμο δδθαδή Νάζζμο, πμο εηεέηεζ, ιέζα απυ αδζεοηνίκζζηδ πνμκζηή απυζηαζδ, ηζξ μνζαηέξ ειπεζνίεξ πμο
αίςζε ζηα αμοκά ηδξ Πεθμπμκκήζμο. Ο χνζιμξ Νάζζμξ εοεοβναιιίγεηαζ ζπεδυκ πθήνςξ ιε ηδκ μπηζηή ημο
κέμο, απμζζςπχκηαξ ηα υζα ζοκέαδζακ ιεηά ηδ ζφθθδρή ημο, ηαεχξ ηαζ ηζξ ζοκέπεζεξ πμο είπε ζηδ γςή ηαζ
ζηδ ζοκείδδζή ημο δ ζοιιεημπή ζημκ Βιθφθζμ, εκχ μζ ίδζεξ μζ ζοκεήηεξ εηθμνάξ ηδξ αθήβδζήξ ημο
παναιέκμοκ απνμζδζυνζζηεξ.
΢οκαθήξ ιε ηδκ απμζζχπδζδ ημο πανεθευκημξ ηςκ πνμζχπςκ ηαζ ημο ιέθθμκημξ ημο ιμκαδζημφ
επζγήζακημξ είκαζ δ ζημζπεζχδδξ δζαβναθή ηςκ παναηηήνςκ ημοξ ηαζ δ πενζμνζζιέκδ πενζβναθή ηδξ ροπζηήξ
ημοξ γςήξ.124 Δ ηονζανπία ημφ εβχ πμο αζχκεζ εζξ αάνμξ ημφ εβχ πμο αθδβείηαζ αηονχκεζ ηαζ ηδ δοκαηυηδηα
κα θςηζζηεί μ ροπζηυξ ηυζιμξ ημο δεηαμηηάπνμκμο ημοθάπζζημκ ιέζα απυ ηδ ιεηαβεκέζηενδ, πζμ χνζιδ
ιαηζά πμο μ ίδζμξ άκενςπμξ εα ένζπκε ζημκ κεακζηυ ημο εαοηυ, εκχ δ απμοζία δζαθμνεηζηχκ αθδβδιαηζηχκ
θςκχκ δεκ δίκεζ ηδκ εοηαζνία βζα ημκ «θςηζζιυ απυ ηα έλς» ηδξ πνμζςπζηυηδηαξ ημο ηεκηνζημφ ήνςα, ηαηά
ηνυπμ ακηίζημζπμ ιε αοηυκ πμο ελεηάζαιε ζηδκ Σνζθμβία ημο Σζίνηα.
Πχξ ελδβείηαζ δ απμηθεζζηζηή εζηίαζδ ζηδ δνάζδ πμο εηηοθίζζεηαζ ζημ πανυκ ηδξ αθήβδζδξ; Γζα
πμζμ θυβμ έπμοιε αζπμθίαζηδ ηαζ μοδέηενδ έηεεζδ βεβμκυηςκ ηαζ υπζ δζενεφκδζδ ημο ροπζημφ αάεμοξ ηςκ
πνμζχπςκ; Μζα πζεακή ελήβδζδ πνέπεζ κα ακαγδηδεεί ζηδκ πνμέθεοζδ ηςκ δνχςκ απυ παναδμζζαηέξ
αβνμηζηέξ ημζκςκίεξ ιε έκημκα ανπασηά ζημζπεία ηαζ παιδθυ ααειυ ελαημιίηεοζδξ. Ώηυια, είκαζ ηέημζα δ
ηνζζζιυηδηα ηςκ αθδβμφιεκςκ πενζζηάζεςκ, ηαεχξ δζαηοαεφεηαζ ζε αοηέξ δ ίδζα δ γςή ηςκ δνχςκ, χζηε κα
ιδκ οπάνπεζ πενζεχνζμ βζα ηδκ ακάπηολδ ηςκ ζοκαζζεδιαηζηχκ εηείκςκ ηαηαζηάζεςκ πμο εα
δζηαζμθμβμφζακ ημ πθάζζιμ αοεφπανηηςκ θμβμηεπκζηχκ πνμζχπςκ. Δ οπυζηαζδ ηςκ ακηανηχκ έπεζ
ζοννζηκςεεί ζηζξ πνςηανπζηέξ ακάβηεξ ημο ζχιαημξ, πνμέπεζ βζ‘ αοημφξ δ ακαγήηδζδ ηνμθήξ, κενμφ ηαζ
λεημφναζδξ. Σμ πνςηείμ ηδξ ζοκεήηδξ ημο ζχιαημξ έκακηζ ηςκ μπμζςκδήπμηε ροπμθμβζηχκ ή δζακμδηζηχκ
δζενβαζζχκ είκαζ απυθοημ· δεκ είκαζ άθθςζηε ηοπαίμ υηζ απμοζζάγεζ απυ ημ ηείιεκμ δ παναιζηνή ζογήηδζδ
βζα πμθζηζηά ή ζδεμθμβζηά γδηήιαηα ακάιεζα ζημοξ εκκζά ζοκηνυθμοξ. Σμ ενςηζηυ έκζηζηημ εηδδθχκεζ
επίζδξ ηδκ πανμοζία ημο, ακ ηαζ ζε θακεάκμοζα ιμνθή:

Αομ νάπεξ αηυια πίζς, ηαζ ζημκ ηεθεοηαίμ μνίγμκηα δ εάθαζζα. Ώκαηνίπζαγε βοική ιπνμζηά ιαξ. (15-16)

Πνζκ ηνία πνυκζα ηέημζεξ ιένεξ ηαηεααίκαιε ζημ πμηάιζ. Οζ βοκαίηεξ ζήηςκακ ηα θμοζηάκζα, έιπαζκακ χξ ημ
125
βυκαημ ηαζ ημπάκαβακ. (62)

Πνέπεζ επίζδξ κα επζζδιακεεί υηζ απυ ημ πνχημ ηζυθαξ ένβμ ημο ΐαθηζκμφ δζαιμνθχκεηαζ ιζα
πνμαθδιαηζηή πμο επακένπεηαζ ζηαεενά ζημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο ένβμο ημο ηαζ αθμνά ζημκ ηνυπμ ιε ημκ
μπμίμ μ άκενςπμξ ειπθέηεηαζ ζηδκ Εζημνία. Ο ζοββναθέαξ δεκ εκδζαθένεηαζ κα ακαδείλεζ ηζξ αημιζηέξ
πενζπηχζεζξ, αθθά ηδ ζοθθμβζηή ιμίνα ηςκ αθακχκ ηαζ άζδιςκ πνμζχπςκ, πμο πζάκμκηαζ ζημ δυηακμ ηδξ

52
Εζημνίαξ ηαζ ζοπκά ζοκηνίαμκηαζ ακεθέδηα απυ ηδ αία ηδξ. Βκχ ηα πνυζςπα ημο Σζίνηα ζοιιεηέπμοκ ζηδκ
πμνεία ηδξ Εζημνίαξ ςξ δνχκηα οπμηείιεκα, αηυια ηζ υηακ δ πμνεία αοηή μδδβεί ζε απμηεθέζιαηα πμο ηακείξ
δεκ πνμέαθερε μφηε εέθδζε, ζημ επίηεκηνμ ηδξ πεγμβναθίαξ ημο ΐαθηζκμφ ημπμεεημφκηαζ ηα αμοαά,
πάζπμκηα ηαζ ακχκοια πνυζςπα ηδξ Εζημνίαξ,126 ηα μπμία οθίζηακηαζ ημοξ ζζημνζημφξ ηαηακαβηαζιμφξ,
πνμζπαεχκηαξ εκαβχκζα πθδκ υιςξ ιάηαζα κα απμδνάζμοκ απυ αοημφξ. Κζ αοηυ ζοιααίκεζ επεζδή μ
ΐαθηζκυξ δεκ ακηζθαιαάκεηαζ, υπςξ δ ιανλζζηζηή ζδεμθμβία, ηδκ Εζημνία ςξ θμνέα πνμυδμο, αθθά ςξ έκα
βίβκεζεαζ ζημ μπμίμ ηονζανπμφκ δ αία ηαζ ηα πάεδ.
΢ημ δμηίιζυ ημο «Πένα απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ςξ ζημζπείμ ιφεμο» (1995), μ
ΐαθηζκυξ επζπεζνεί κα απακηήζεζ ζημ ενχηδια πμο, υπςξ ζδιεζχκεζ, δέπεηαζ ζοπκά: «Γζαηί δζαθέλαηε ςξ
άλμκα ημο ένβμο ζαξ ημ πχνμ ηδξ Εζημνίαξ, ηαζ ιάθζζηα ηδξ πνυζθαηδξ Εζημνίαξ;». Τπμζηδνίγεζ μ
ζοββναθέαξ:

Γμφιε ζε έκακ ηυζιμ πμο ιαξ πνμζδζμνίγεζ έηζζ ηζ αθθζχξ· ιε ηα ιεβέεδ ημο ηαζ ιε ηδ δζάεεζή ημο. Ώοηή είκαζ
δ πναβιαηζηυηδηα. Δ δζηή ιαξ πνμζπάεεζα είκαζ κα οπεναμφιε ηδκ πναβιαηζηυηδηα, αοηυ είκαζ ημ αίηδια ηδξ
εθεοεενίαξ ιαξ, δ ακμζπηή ιαξ πθδβή. Γζα κα επζηφπμοιε αοηή ηδκ οπένααζδ, ιαξ έπμοκ δμεεί δ ηνοθενυηδηα
ηαζ δ θακηαζία, ηονίςξ. Καζ δ ηνοθενυηδηα ηαζ δ θακηαζία ςζηυζμ δεκ ιπμνμφκ κα οπάνλμοκ πςνίξ ηδκ
127
αθθδθμοπία ηςκ πναβιαηζηχκ πενζζηαηζηχκ, πμο είκαζ δ ηνέπμοζα δζάζηαζδ ηδξ Εζημνίαξ.

Γζα ημκ ΐαθηζκυ, μ άκενςπμξ δζαηδνεί ιζα ηεηαιέκδ ζπέζδ ιε ηδκ Εζημνία, ηαεχξ αβςκίγεηαζ
δζανηχξ κα απμδεζιεοηεί απυ ημοξ ηαεμνζζιμφξ πμο αοηή ημο επζαάθθεζ. Δ απυπεζνα οπένααζδξ ηςκ
ηαηακαβηαζιχκ ηδξ ζζημνζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ ή, ιε δζαθμνεηζηή δζαηφπςζδ, δ πνμζπάεεζα βζα απυδναζδ
απυ ημκ «εθζάθηδ» ηαζ ηδκ «ηνμιμηναηία ηδξ ζζημνίαξ», 128 εκημπίγεηαζ ηαζ ζε μνζζιέκα ζδιεία ηδξ πθμηήξ
ηδξ Καζφδνπ. Μέζα απυ ημ πνίζια αοηυ ιπμνεί κα ζδςεεί δ ιμκαδζηή πνάλδ ακζδζμηεθμφξ ηαθμζφκδξ πμο
πενζβνάθεηαζ ζημ ηείιεκμ. Οζ εκκέα άκδνεξ ζοκακημφκ έκακ αβςβζάηδ, ημκ μπμίμ ακαηνίκεζ μ Νζηήηαξ. Μυθζξ
μθμηθδνςεεί δ ακάηνζζδ, έκαξ απυ ημοξ ακηάνηεξ εημζιάγεζ ημ υπθμ ημο:

Ήηακ [μ αβςβζάηδξ] έημζιμξ κα απακηήζεζ αηυια, αθθά μ Νζηήηαξ δεκ ημκ νχηδζε ηίπμηα άθθμ. Ο
Γζςνβμοθέαξ υπθζζε. Ο αβςβζάηδξ άνπζζε κα πθςιζάγεζ. Ο Νζηήηαξ ημκ ημίηαγε. Ο Γζςνβμοθέαξ ζηεηυηακ ιε ημ
υπθμ αζάθεοημξ, ζα κα ‘ημζιαγυηακ απυ ιέζα ημο. Σμ πένζ ημο αβςβζάηδ ζθίπηδηε κεονζηά πάκς ζημ γμ. Δ
ιαηζά ημο Νζηήηα πήβε ζε ηείκμ ημ πένζ. Υμκηνά θζμηαιέκα δάπηοθα ηαζ ζημ πανάιεζμ ιζα θαβςιέκδ αένα
πανάηςκε ηδ ζάνηα.
– Πήβαζκε, ημο είπε.
Αεκ ημ ηαηάθααε αιέζςξ.
– Φφβε, ημο λακαείπε μ Νζηήηαξ. (21-22)

Ο Νζηήηαξ έπεζ πθήνδ επίβκςζδ υηζ μ άκενςπμξ ζημκ μπμίμ πάνζζε ηδ γςή πζεακυηαηα εα ημοξ
ηαηαδχζεζ· δ απυθαζή ημο εέηεζ επμιέκςξ ζε ηίκδοκμ ηδ γςή ηςκ ιεθχκ ηδξ μιάδαξ ηδξ μπμίαξ μ ίδζμξ
δβείηαζ. Με ηδκ απνμζδυηδηδ αοηή πνάλδ ηαθμζφκδξ,129 μ ήνςαξ ιμζάγεζ κα εέθεζ κα λεπενάζεζ ηδκ
ηονζανπία ηδξ αίαξ ηαζ κα δζαννήλεζ ημκ «ιαφνμ ηφηθμ ημο αίιαημξ». 130 Ο ίδζμξ αέααζα δεκ πνυηεζηαζ κα
απεβηθςαζζηεί απυ αοηυκ, ηαεχξ, έπμκηαξ απεθπζζηεί «απυ ηαζνυ» (17), εα επζθέλεζ εκηέθεζ ηδκ αοημηημκία.
Αζαθμνεηζηή εα είκαζ δ επζθμβή ημο Νάζζμο, μ μπμίμξ παναημφμκηαξ ηδκ εκημθή ημο Νζηήηα («Μδ βεθαζηεί
ηακέκαξ ηαζ παναδμεεί», 41), εα πεηάλεζ ημ υπθμ ημο ηαζ εα αθεεεί κα ζοθθδθεεί. Δ απυθαζδ ημο Νάζζμο κα
γήζεζ έπεζ ενιδκεοηεί ςξ δζαθμνμπμίδζδ απυ ηδκ παηνζηή ιμνθή ημο Νζηήηα ηαζ ηζξ ζδεμθμβζηέξ επζηαβέξ ηδξ
μιάδαξ.131 ΢ε ηάεε πενίπηςζδ, δ επζηνάηδζδ ηδξ πανυνιδζδξ βζα γςή («Έκζςεα έκα ιονιήδζζια ζηα ζηέθζα
ιμο. Έκζςεα ημ πχια ζηδκ ημζθζά ιμο γεζηυ. Καζ μζ παημφζεξ ιμο πυκαβακ βθοηά. Ήηακ έκα ηφια γςήξ, ιζα
ακηίδναζδ απυ ηζξ ίκεξ ιμο», 62) ζδιαημδμηεί ηδ δζηή ημο πνμζπάεεζα ελυδμο απυ ημκ ηθμζυ ιζαξ Εζημνίαξ
πμο έπεζ ιεηαηναπεί ζε ζοκχκοιμ ηδξ αίαξ ηαζ ημο εακάημο. Ο εθζάθηδξ ηδξ Εζημνίαξ ηαναδμηεί αέααζα ιέπνζ
ηαζ ηδκ ηεθεοηαία θνάζδ ημο ηεζιέκμο, ιε ηδ ιμνθή ηςκ μπθζζιέκςκ πςνζηχκ πμο ζοθθαιαάκμοκ ημκ Νάζζμ.
Έπεζ υιςξ ιυθζξ πνμδβδεεί ημ ελήξ ζηζβιζυηοπμ:

Κάης απυ ημκ δνυιμ έαμζηακ δομ ηνεζξ βίδεξ ηαζ θίβμ παναηάης, ημκηά ζε ιζα ανοζμφθα, ηαευηακ ιζα ιζηνή
ημπέθα. Βίπε ηνααήλεζ ημ θμοζηάκζ ηδξ πάκς απ‘ ηα βυκαηα ηαζ ημίηαγε ημοξ ιδνμφξ ηδξ ζημκ ήθζμ. Μυθζξ ιε
είδε ζηεπάζηδ ηαζ ζδηχεδ θμαζζιέκδ. Πήβα ημκηά ηδξ ηαζ ηδ νχηδζα ακ ι‘ άθδκε κα πζς κενυ. Αε ιίθδζε.
Έζηορα ήπζα χζπμο πυνηαζα. (72-73)

53
 Δ εζηυκα ηδξ αιένζικδξ ημπέθαξ, έζης ηζ ακ είκαζ αοηή πμο πνμθακχξ εζδμπμίδζε ημοξ πςνζημφξ, ζε
ζοκδοαζιυ ιε ημ θςξ ημο ήθζμο πμο πέθηεζ ζηα πυδζα ηδξ ηαζ ιε ηδ ανφζδ, ζημ κενυ ηδξ μπμίαξ εα λεδζράζεζ
μ ήνςαξ, οπμαάθθεζ ηδ δοκαηυηδηα ιζαξ δζαθμνεηζηήξ εηδμπήξ ηδξ γςήξ, απαθθαβιέκδξ απυ ημ ζοκηνζπηζηυ
αάνμξ ηδξ Εζημνίαξ.
΢ημ ηαημπζκυ ημο ένβμ μ ΐαθηζκυξ εα επακέθεεζ ζοπκά ζηδ εειαηζηή ημο Βιθοθίμο. Έηζζ, ζηδκ
πνχηδ απυ ηζξ ηνεζξ εκυηδηεξ πμο απανηίγμοκ ηα Σξία ειιεληθά κνλφπξαθηα (1978), παναηίεεκηαζ ηα πναηηζηά
ιζαξ πναβιαηζηήξ δίηδξ ημο 1957, πμο έθενε ακηζιέηςπμοξ δφμ απυζηναημοξ αλζςιαηζημφξ ημο Βεκζημφ
΢ηναημφ, ιε επίδζημ ακηζηείιεκμ ηδ ζηάζδ ημο εκυξ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηςκ πμθειζηχκ επζπεζνήζεςκ ζημ ΐίηζζ
ημ 1948. Δ πμθφηνμηδ Οξζνθσζηά (1994) απανηίγεηαζ απυ πμθοάνζειεξ αθδβήζεζξ πνμενπυιεκεξ απυ
πνυζςπα πμο ηα πενζζζυηενα ζοκδέεδηακ ιε ηα Σάβιαηα Ώζθαθείαξ ζηδκ ηεκηνζηή Πεθμπυκκδζμ ηδκ
ηεθεοηαία πενίμδμ ηδξ Καημπήξ, ηαζ μζ μπμίεξ ακαηαθμφκ αζαζυηδηεξ πμο δζαπνάπεδηακ απυ ηζξ ανζζηενέξ
ηονίςξ δοκάιεζξ ηδξ επμπήξ. Ο ζοββναθέαξ δέπηδηε έκημκεξ επζεέζεζξ βζα ηδκ Οξζνθσζηά απυ έκα ηιήια ηδξ
Ώνζζηενάξ, ημ μπμίμ ημο ηαηαθυβζζε υηζ πνμζπχνδζε ζημκ ακηζημιιμοκζζιυ ηςκ κζηδηχκ ημο Βιθοθίμο.
΢διακηζηέξ ακαθμνέξ ζημκ Βιθφθζμ απακημφκ ηαζ ζημ δζήβδια «Βεζζιυξ ζηδ κζημηίκδ» (1979), ηαεχξ ηαζ
ζημ ηεθεοηαίμ ένβμ ημο ΐαθηζκμφ, ημκ Αλάπινπ (2012), ημ μπμίμ πςνίγεζ ιζζυξ ζπεδυκ αζχκαξ απυ ηδ
δδιμζίεοζδ ηδξ Καζφδνπ.
Δ πνμζέββζζδ ημο Βιθοθίμο ιέζα απυ ένβα εκηεθχξ δζαθμνεηζηά ηαζ ιε ζδιακηζηή πνμκζηή
απυζηαζδ ιεηαλφ ημοξ, ηαζ ζηα μπμία αημφβμκηαζ αθδβδιαηζηέξ θςκέξ πνμενπυιεκεξ ηαζ απυ ηα δφμ
ακηίπαθα ζηναηυπεδα, δεκ απμζημπεί ζε έκα εβπείνδια ζζημνζημφ παναηηήνα πμο εα πνμζέθενε ιζα
ζθαζνζηυηενδ επμπηεία ηςκ βεβμκυηςκ ηδξ ειθφθζαξ ζφνναλδξ, μφηε, πμθφ πενζζζυηενμ, ζηδ δζαιυνθςζδ
εκυξ ζοκμθζηυηενμο ενιδκεοηζημφ ζπήιαημξ βζ‘ αοηά. Ο ΐαθηζκυξ δεκ εκδζαθένεηαζ κα ιζθήζεζ ηδ βθχζζα
ηδξ ζζημνζμβναθίαξ. ΢ημ δμηίιζυ ημο πμο ακαθένεδηε ήδδ, μ ζοββναθέαξ δζαηνίκεζ ακάιεζα ζηδκ Εζημνία ςξ
βκχζδ ηαζ ηδκ Εζημνία ςξ αίζεδζδ. Δ Εζημνία ςξ βκχζδ ηαηαβνάθεζ ηζξ ακενχπζκεξ πνάλεζξ «ιε έκακ ηνυπμ
ακαβηαζηζηά θμβζζηζηυ». Βάκ μ Σζίνηαξ ηδξ Νπρηεξίδαο πνμζδζυνζγε ημκ έκα απυ ημοξ δφμ ζοββναθζημφξ
εαοημφξ ημο ςξ «θμβζζηή ηςκ δναιαηζηχκ βεβμκυηςκ» ζηδκ ειπυθειδ Μέζδ Ώκαημθή ημο 1944, μ ΐαθηζκυξ
δδθχκεζ υηζ δεκ ημκ απαζπμθεί δ Εζημνία ςξ «θμβζζηζηή ηςκ βεβμκυηςκ», αθθά δ Εζημνία ςξ αίζεδζδ:

Ώκηίεεηα απυ ηδ βκχζδ, πμο είκαζ ηαηαηηήζζιδ ηαζ εκζαία, δ αίζεδζδ έπεζ παναηηήνα απμηθεζζηζηά πνμζςπζηυ
ηαζ μζ νίγεξ ηδξ ηαηεααίκμοκ ααεζά ςξ ηα άθμβα ζημηάδζα ηδξ φπανλδξ. Δ αίζεδζδ ηδξ Εζημνίαξ δεκ έπεζ ζπέζδ
132
ιε ηδ θμβζζηζηή ηςκ βεβμκυηςκ ηαζ ηδκ ενιδκεία ημοξ αθθά ιε ημκ ιυνζζιμ απυδπυ ημοξ.

Οζ απυρεζξ αοηέξ ημο ΐαθηζκμφ ηαηαδεζηκφμοκ υηζ ημ πεγμβναθζηυ ημο εβπείνδια, πανά ημ
αδζαιθζζαήηδημ πναβιαημθμβζηυ ημο οπυααενμ ηαζ ηδκ ηεηιδνζςηζηή θμβζηή πμο ημ δζέπεζ, έπεζ
πνμζακαημθζζιυ πνςηίζηςξ ακενςπμθμβζηυ ηαζ δεοηενεουκηςξ ζζημνζηυ ηαζ πμθζηζηυ.133 Χξ έηθναζδ ημο
εκδζαθένμκημξ βζα ηδκ «αίζεδζδ ηδξ Εζημνίαξ» ιπμνεί κα ενιδκεοηεί ηαζ δ πνμηεναζυηδηα ημο ζχιαημξ ζηδκ
Κάζνδν, δ μπμία πζζημπμζεί ημκ ακενςπμθμβζηυ αοηυ πνμζακαημθζζιυ. Δ εειαηζηή ημο Βιθοθίμο (αθθά ηαζ
εονφηενα ημο πμθέιμο, εάκ θάαμοιε οπυρδ ιαξ ηαζ ημ ιοεζζηυνδια ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε. Βηβιίν
δεχηεξν: Βαιθαληθνί - ‟22, πμο μ ΐαθηζκυξ ελέδςζε ημ 2000) πνμζθένεηαζ ηαηελμπήκ βζα ειαάεοκζδ ζηδκ
ακενςπμθμβζηή δζάζηαζδ, ηαεχξ πανέπεζ ηδ δοκαηυηδηα βζα ηαηάδοζδ ζηα ααεφηενα ζηνχιαηα ηδξ
ακενχπζκδξ φπανλδξ, εηεί υπμο εθθμπεφμοκ μζ ακμνεμθμβζηέξ πανμνιήζεζξ, ηα ζημηεζκά μνιέιθοηα ηαζ δ
ηοθθή αία. ΢ηδκ μπηζηή ημο ΐαθηζκμφ μζ δζαθμνεηζηέξ πμθζηζηέξ ζδεμθμβίεξ εκίμηε δεκ είκαζ πανά έκα
επίπνζζια, ηάης απυ ημ μπμίμ μνβζάγμοκ ηα πζμ αίαζα πάεδ. Αζενεοκχκηαξ «ηα άθμβα ζημηάδζα ηδξ φπανλδξ»,
ημ θμβμηεπκζηυ ένβμ απμηηά μζηεζυηδηα ιε ημ «θνζηηυ ηαζ ημ άννδημ».134
Ώκ ηαζ ιέπνζ ημ 1979 δεκ δδιμζζεφηδηε ηαιζά ηνζηζηή βζα ηδκ Κάζνδν,135 ημ ένβμ πνέπεζ κα
δζααάζηδηε ηαζ κα ζογδηήεδηε εονέςξ.136 Γκςνίγμοιε επίζδξ απυ ιανηονίεξ υηζ δ Κάζνδνο εεςνήεδηε ςξ
ανζζηενυ ηείιεκμ,137 πμο ενπυηακ ζε νήλδ ιε ηδκ επίζδιδ ακηζημιιμοκζζηζηή ζδεμθμβία ηδξ επμπήξ, ιμθμκυηζ
δδιμζζεφηδηε ζημ θζθεθεφεενμ πενζμδζηυ Δπνρέο ηαζ μ ζοββναθέαξ ημο δεκ είπε ηαιζά ζπέζδ ιε ηδκ
ημιιαηζηή Ώνζζηενά. Δ ζηαεενή ζε υθμ ημ ηείιεκμ εζςηενζηή αθδβδιαηζηή εζηίαζδ πνέπεζ κα
δζαδναιάηζζε, ςξ πνμξ ημφημ, ζδιακηζηυ νυθμ: παναημθμοεχκηαξ ηα βεβμκυηα ιέζα απυ ηδ ζοκείδδζδ ημο
Νάζζμο, μ ακαβκχζηδξ ζοιπάζπεζ ηαζ ηαοηίγεηαζ ιε έκα πνυζςπμ εκηαβιέκμ ζηδκ πανάηαλδ ηςκ δηηδιέκςκ
ημο Βιθοθίμο.

(Μπμνείηε κα δείηε ηδκ ηζκδιαημβναθζηή ιεηαθμνά ηδξ Καζφδνπ ησλ ελληά απυ ημκ Υνίζημ ΢ζμπαπά (1984).
Σμ ζεκάνζμ ηδξ ηαζκίαξ έβναρε μ ίδζμξ μ ζοββναθέαξ. Δ ανάαεοζή ηδξ ζημ Αζεεκέξ Φεζηζαάθ

54
Κζκδιαημβνάθμο ηδξ Μυζπαξ ημ 1985 πζζημπμζεί ηδκ πνυζθδρδ ημο ηεζιέκμο ημο ΐαθηζκμφ ςξ πμθζηζηά
ζηναηεοιέκμο ένβμο.)

΢ημ ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε. Βηβιίν πξψην: Ακεξηθή, πμο πνςημδδιμζζεφηδηε ιε ημκ ηίηθμ «Σα
ηαλίδζα ημο Ώκηνέα Κμνδμπάηδ» ζε ζοκέπεζεξ ζημκ Σαρπδξφκν ημ 1964,138 δ πνμζμπή ημο ΐαθηζκμφ
ιεηαημπίγεηαζ απυ ημκ Βιθφθζμ ζε ιζακ άθθδ πηοπή ηδξ κευηενδξ ζζημνίαξ ιαξ, ηδκ ελςηενζηή ιεηακάζηεοζδ,
ηαζ εζδζηυηενα ζημ πνχημ ιεηακαζηεοηζηυ νεφια πνμξ ηζξ ΔΠΏ. Ο Κμνδμπάηδξ, θασηυξ άκενςπμξ απυ ηδκ
Ώνηαδία ιε εθάπζζηδ ιυνθςζδ, ελζζημνεί ζε πνχημ πνυζςπμ ηζξ απμηοπδιέκεξ πνμζπάεεζέξ ημο κα
ιεηακαζηεφζεζ ζηζξ ΔΠΏ ζηζξ ανπέξ ημο εζημζημφ αζχκα. Βάκ μ Νάζζμξ είκαζ πθαζιαηζηυξ παναηηήναξ, μ
Κμνδμπάηδξ είκαζ πνυζςπμ οπανηηυ, υπςξ πθδνμθμνεί ημκ ακαβκχζηδ μ ΐαθηζκυξ ζημ εζζαβςβζηυ ζδιείςια
πμο έπεζ πνμηάλεζ ζημ αζαθίμ. ΢φιθςκα ιε ημ ζδιείςια αοηυ, μ ζοββναθέαξ έβναρε ηδκ ζζημνία ααζζζιέκμξ
ζε πεζνυβναθμ ημο Κμνδμπάηδ ηαζ ζε πνμθμνζηέξ ημο ελζζημνήζεζξ: «Μενζηά ηα είπε βνάρεζ μ ίδζμξ, άθθα
ιμο ηα δζδβήεδηε».139 Ώλζμπμζχκηαξ ιζα πνμθμνζηή ηαζ βναπηή ιανηονία, ημ ένβμ ηαεζενχκεζ ηδ πνήζδ ηςκ
ηεηιδνίςκ ζηδκ πεγμβναθία ημο ΐαθηζκμφ. Ο θυβμξ είκαζ ηαζ εδχ θασηυηνμπμξ, ελμφ ηαζ μζ οθμθμβζηέξ
μιμζυηδηεξ ακάιεζα ζηδκ Κάζνδν ηαζ ημ ΢πλαμάξη. ΢ημ ζδιείςιά ημο ςζηυζμ μ ΐαθηζκυξ ζπεφδεζ κα
πνμζεέζεζ υηζ δ ιανηονία ημο Κμνδμπάηδ «ζηάεδηε ημ πνχημ οθζηυ» ηαζ υηζ μ ίδζμξ «λακάθηζαλ[ε] ηδκ
ζζημνία απυ ηδκ ανπή» (9). Δ ζοββναθζηή ιεζμθάαδζδ είκαζ επμιέκςξ δεδμιέκδ, ακ ηαζ μ ααειυξ ηδξ
παναιέκεζ αδζεοηνίκζζημξ. ΢ε ιεηαβεκέζηενδ ζοκέκηεολή ημο μ ΐαθηζκυξ εα πενζπθέλεζ αηυια πενζζζυηενμ
ηα πνάβιαηα, δδθχκμκηαξ βζα ημ εζζαβςβζηυ ζδιείςια ημο ΢πλαμαξηνχ: «Αεκ πνυηεζηαζ αηνζαχξ βζα
ελςηεζιεκζηυ ζημζπείμ. Βίκαζ ιένμξ ηδξ δναιαημονβίαξ ημο αζαθίμο».140 ΢ηα επυιεκα ένβα ημο ΐαθηζκμφ είκαζ
ζοπκά αδφκαημ κα ελαηνζαχζεζ ηακείξ εάκ ηα παναηζεέιεκα ηεηιήνζα είκαζ αοεεκηζηά ή επζκμδιέκα.
Γκχνζζια ηδξ πμζδηζηήξ ημο ΐαθηζκμφ είκαζ υηζ δζαπθέηεζ ιε ηνυπμ αλεδζάθοημ πναβιαημθμβζηυ ηαζ
ιοεμπθαζηζηυ οθζηυ. Άνα δ πνήζδ ηεηιδνζςηζημφ οθζημφ ιυκμ ηαη‘ επίθαζδ ζδιαίκεζ ηδ ζοννίηκςζδ ηδξ
ζοββναθζηήξ αοεεκηίαξ. Πνμεζδμπμζεί μ ΐαθηζκυξ: «Ο ζοββναθέαξ απμζφνεηαζ ςξ βναιιαηζηυ πνυζςπμ
ιυκμ. Καηά ηα άθθα εθέβπεζ ηα πάκηα».141

Εικόνα 2.12 Σν εμψθπιιν ηεο ηέηαξηεο έθδνζεο ηνπ ΢οκαλανζμφ (Άγξα, Αζήλα 1990). (Πεγή: Δ.ΚΔ.ΒΗ.,
http://www.biblionet.gr/images/covers/b21483.jpg).

΢ε ακηίεεζδ ιε ηδκ έκανλδ ηδξ Καζφδνπ in medias res, ζημ ΢πλαμάξη δ ανπή ηδξ αθήβδζδξ ζοιπίπηεζ
ιε ηδκ ανπή ηδξ ζζημνίαξ: «Ήιαζημοκ μπηχ παζδζά, ηα ηνία ημνίηζζα» (13)· έπεζ ιάθζζηα πνμδβδεεί
πνμθμβζηυ ζδιείςια ζημ μπμίμ μ Κμνδμπάηδξ εηεέηεζ ζοκμπηζηά ηδκ ζζημνία ημο παππμφ ημο, βζα κα
ηαηαθήλεζ ζημκ βάιμ ηςκ βμκζχκ ημο (11). Δ ακαδνμιή ζημ μζημβεκεζαηυ πανεθευκ ημο ήνςα δεκ είκαζ δ
ιυκδ δζαθμνά ζε ζπέζδ ιε ηδκ Κάζνδν. ΢ημ πνχημ, μθζβμζέθζδμ, ιένμξ ημο αζαθίμο, ιέζα απυ ηδ
ζοκαζζεδιαηζηά μοδέηενδ αθήβδζδ ηςκ βεβμκυηςκ, δζαβνάθμκηαζ μζ θυβμζ πμο χεδζακ ηα αδέθθζα ημο
Κμνδμπάηδ, ημοξ ζοβπςνζακμφξ ημο ηαζ εκηέθεζ ημκ ίδζμ, ζηδ ιεηακάζηεοζδ: ακηίλμεξ μζημκμιζηέξ ζοκεήηεξ,
ακέπεζα, ηαηαζηνμθέξ πμο πθήηημοκ ηζξ βεςνβζηέξ ηαθθζένβεζεξ (βζα πανάδεζβια δ επίεεζδ ηςκ αηνίδςκ),

55
ζζημνζηέξ πενζπέηεζεξ (μ πυθειμξ ημο 1897). Σμ ΢πλαμάξη επμιέκςξ ανίζηεηαζ εββφηενα, ζε ζφβηνζζδ ιε ηδκ
Κάζνδν, ζηζξ ζοιαάζεζξ ημο παναδμζζαημφ νεαθζζιμφ, ζημ ααειυ πμο επζπεζνεί κα νίλεζ θςξ ζηζξ αζηίεξ ηαζ
ηα ηίκδηνα ηςκ επζθμβχκ ηαζ ηςκ ζοιπενζθμνχκ ηςκ πνμζχπςκ. Δ απμιάηνοκζδ απυ ημκ βεκέεθζμ ηυπμ ηαζ
δ εηηφθζλδ εκυξ ζδιακηζημφ ιένμοξ ηδξ πθμηήξ ζηζξ ΔΠΏ είκαζ επίζδξ εκδεζηηζηέξ ημο εβπεζνήιαημξ ημο
ζοββναθέα βζα ιζα εονφηενδ εέαζδ ηςκ πναβιάηςκ. Δ δζαιμκή ημο Κμνδμπάηδ βζα έκα δζάζηδια ζηζξ ΔΠΏ,
έζης ηαζ ζε ζοκεήηεξ πανακμιίαξ ηαζ άηναξ επζζθάθεζαξ, ηαεχξ ηαζ δ πενζβναθή ημο ζφκημιμο πενάζιαηυξ
ημο απυ ηδ Νάπμθδ ηδξ Εηαθίαξ, εζζάβμοκ ζημ ένβμ ηαζ έκα ζημζπείμ ημζιμπμθζηζζιμφ. Ο ημζιμπμθζηζζιυξ
εκημπίγεηαζ ηαζ ζε ιεηαβεκέζηενα ηείιεκα ημο ΐαθηζκμφ, ζηδκ αζηζηή αοηή ηδ θμνά εηδμπή ημο (Μπιε βαζχ
ζρεδφλ καχξν, Ο ηειεπηαίνο Βαξιάκεο)· παναιέκεζ ςζηυζμ ιζα ελαίνεζδ ζημ ζφκμθμ ημο ένβμο ημο, ημ μπμίμ
είκαζ επζηεκηνςιέκμ ζηδκ επανπζαηή ηονίςξ Βθθάδα.
Σμ ηέθμξ ημο ΢πλαμαξηνχ είκαζ ακμζπηυ· πανά ημκ ακαβηαζηζηυ επακαπαηνζζιυ ημο, μ Κμνδμπάηδξ
πενζιέκεζ κα αδνάλεζ ηδκ εοηαζνία βζα κα λακαθφβεζ:

Σδκ άθθδ ιένα ήνεε μ αδενθυξ ιμο Ώκηχκδξ ιε δομ γχα.

Καααθήζαιε κα θφβμοιε. Πενκχκηαξ απυ ηδκ Πθαηεία Ώβίμο ΐαζζθείμο ημο θές:
Πενίιεκε ιζα ζηζβιή.
Καηεααίκς ηαζ πάς ζημ πναπημνείμ Μαθμφπμο. Ήηακ έκαξ κέμξ οπάθθδθμξ. Σμο θές:
΢ε έλζ ιήκεξ εζδμπμίδζέ ιε υηακ έπεζ πθμίμ.
Καζ άθδζα υκμια ηαζ ζφζηαζδ. (125-126)

΋πςξ ηαζ ζηδκ Κάζνδν, ημ οπμηείιεκμ πμο δνα επζηναηεί έκακηζ ημο οπμηεζιέκμο πμο αθδβείηαζ, ιε
απμηέθεζια μ ακαβκχζηδξ κα αβκμεί ηδ ιεηαβεκέζηενδ ηφπδ ημο Κμνδμπάηδ.
Ο ΐαθηζκυξ εα επακέθεεζ ζηζξ πνμζπάεεζεξ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ πχναξ κα ιεηακαζηεφμοκ,
ιεηαημπίγμκηαξ ςζηυζμ ημ εκδζαθένμκ ημο απυ ηζξ ανπέξ ημο εζημζημφ αζχκα ζηδ δεηαεηία ημο 1960: ΢ημ
αζαθίμ ημο ΢ηνηρεία γηα ηε δεθαεηία ηνπ ‟60 (1989) παναηίεεκηαζ επζζημθέξ οπμρήθζςκ ιεηακαζηχκ πνμξ ηδ
Αζαηοαενκδηζηή Βπζηνμπή Μεηακαζηεφζεςξ ελ Βθθάδμξ (ΑΒΜΒ), ηαεχξ ηαζ επζζημθέξ ιεηακαζηχκ πνμξ
ημοξ ζοββεκείξ ημοξ ζηδκ Βθθάδα. ΋ζμ βζα ημκ Κμνδμπάηδ, εα επακειθακζζηεί, ζηναημθμβδιέκμξ αοηή ηδ
θμνά, ςξ έκαξ απυ ημοξ αθδβδηέξ ημο πμθοθςκζημφ ιοεζζημνήιαημξ ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε. Βηβιίν
δεχηεξν: Βαιθαληθνί - ‟22, ζημ μπμίμ δ πνμζμπή ημο ζοββναθέα επακένπεηαζ ζηδ εειαηζηή ημο πμθέιμο.
΢ηδκ Κάζνδν ηαζ ημ ΢πλαμάξη μ ΐαθηζκυξ θένκεζ ζημ πνμζηήκζμ ημοξ απθμφξ ακενχπμοξ ηδξ
αβνμηζηήξ Πεθμπμκκήζμο, πμο είηε παβζδεφμκηαζ ζηδ δίκδ αηναίςκ ζζημνζηχκ βεβμκυηςκ είηε ανίζημκηαζ
ακηζιέηςπμζ ιε μνζαηέξ ημζκςκζημ-μζημκμιζηέξ ζοκεήηεξ. ΢ημοξ πνςηαβςκζζηέξ ημο μ ζοββναθέαξ
παναπςνεί ημ πνμκυιζμ ημο αθδβδιαηζημφ θυβμο: μ Νάζζμξ ηαζ μ Κμνδμπάηδξ ακαθαιαάκμοκ μζ ίδζμζ κα
ελζζημνήζμοκ ηα βεβμκυηα πμο έγδζακ· ηαζ πανά ηδκ ηνζζζιυηδηα ηςκ πενζζηάζεςκ, μ θυβμξ ημοξ παναιέκεζ
απμδναιαημπμζδιέκμξ ηαζ ζοβηζκδζζαηά απμθμνηζζιέκμξ.

[Μπμνείηε κα δείηε ηδκ εηπμιπή «Πενζζηυπζμ: Θακάζδξ ΐαθηζκυξ», ζηδκμεεζία ΐαζίθδξ Μςοζίδδξ (1987),
υπμο μ ζοββναθέαξ ιζθάεζ βζα ηα αζαθία ημο Μπιε βαζχ ζρεδφλ καχξν, ΢πλαμάξη ηνπ Αληξέα Κνξδνπάηε, Ζ
θάζνδνο ησλ ελληά ηαζ Σξία ειιεληθά κνλφπξαθηα. Μπμνείηε επίζδξ κα παναημθμοεήζεηε ηδκ εηπμιπή «Γζα
ιζα εέζδ ζημ νάθζ: Θακάζδξ ΐαθηζκυξ», ζηδκμεεζία Νίημξ Καθμηαζνζκυξ (2001), υπμο μ ζοββναθέαξ
ζογδηάεζ βζα ημ ένβμ ημο.]

Σμ 1970 μ ΐαθηζκυξ ζοιιεηείπε ζηδκ ακηζδζηηαημνζηή έηδμζδ ηςκ Γεθανρηψ θεηκέλσκ ιε ημ δζήβδια
«Ο βφρμξ», βζα ημ μπμίμ εα βίκεζ ακαθοηζηυηενα θυβμξ ζημ ηεθάθαζμ 6. Δ ζζημνζηή ζοκεήηδ εββνάθεηαζ ηαζ
ζημ δζήβδια αοηυ, ημ νεαθζζηζηυ εκημφημζξ πθαίζζμ ηδξ Καζφδνπ ηαζ ημο ΢πλαμαξηνχ εβηαηαθείπεηαζ, ηαεχξ
δ βναθή βίκεηαζ ζοιαμθζηή ηαζ αθθδβμνζηή. Με δζαθμνεηζηυ ηνυπμ απμιαηνφκμκηαζ απυ ημοξ
αθδβδιαηζημφξ ηχδζηεξ ημο νεαθζζιμφ ηαζ ηα Σξία ειιεληθά κνλφπξαθηα (1978), ηα μπμία λεηίκδζακ κα
βνάθμκηαζ ημ 1966, ζφιθςκα ιε ημκ ημθμθχκα ημο αζαθίμο. ΢ημ ένβμ αοηυ δ ιοεμπθαζία έπεζ ελμθμηθήνμο
οπμηαηαζηαεεί απυ ηδκ πανάεεζδ ηεζιέκςκ ιε παναηηήνα ηεηιδνίμο. ΢ημ ελήξ, δ αλζμπμίδζδ
ελςθμβμηεπκζηχκ πνδζηζηχκ θυβςκ, υπςξ είκαζ μ δδιμζζμβναθζηυξ, μ επζζημθμβναθζηυξ, μ δζαθδιζζηζηυξ ή
μζ απμιαβκδημθςκδιέκεξ ζοκεκηεφλεζξ, εα ηαηαζηεί δμιζηυ ζημζπείμ ηδξ πμζδηζηήξ ημο ζοββναθέα. Δ
θμβμηεπκία-κημημοιέκημ ηαζ υπζ δ παναδμζζαηή ιοεμπθαζία, πμο ζηδνίγεηαζ ζηδκ πθμηή ηαζ ημοξ
παναηηήνεξ, είκαζ πθέμκ αοηή πμο επςιίγεηαζ ημ ένβμ ηδξ ακαπανάζηαζδξ υρεςκ ηδξ ζζημνζηήξ ηαζ
ημζκςκζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ.

56
 Δ πνήζδ ηαηαζηεοαζιέκςκ, ζε ιζηνυηενμ ή ιεβαθφηενμ ααειυ, ηεηιδνίςκ μδήβδζε ηδκ ηνζηζηή
ζηδκ άπμρδ υηζ ημ ένβμ ημο ΐαθηζκμφ ακαδεζηκφεζ ημκ επζκμδιέκμ παναηηήνα ηδξ θμβμηεπκζηήξ, αθθά ηαζ εκ
βέκεζ βθςζζζηήξ, ακαπανάζηαζδξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ. Αζαθμνεηζηή είκαζ δ μπηζηή ημο ζοββναθέα· μζ θέλεζξ
βζ‘ αοηυκ ανίζημκηαζ ζε ζπέζεζξ μνβακζηήξ ζοκάθεζαξ ιε ηα πνάβιαηα, δ βθχζζα, ηαζ ιάθζζηα ζηδκ πζμ
ημζκυπνδζηδ ιμνθή ηδξ, δζαηνίκεηαζ βζα ηδ δναζηζηυηδηά ηδξ: «ηδ ιφδζή ιμο ζηδκ πμίδζδ ηδ πνςζηάς ζηδκ
αβνάιιαηδ βζαβζά Μάνεα ηαζ ζηδκ ελίζμο αβνάιιαηδ ιζηνυηενδ ηυνδ ηδξ ΢ηαονμφθα. Ώοηή,
πνδζζιμπμζχκηαξ ηζξ μπηαηυζζεξ ζημζπεζχδεζξ θέλεζξ ηδξ, μκυιαγε ηα πνάβιαηα, ηαζ ηα πνάβιαηα
οπήνπακ».142 Οζ θέλεζξ πανμιμζάγμκηαζ ιε θάζβακα (ανπαζμεθθδκζηά λίθδ).143 Έπεζ εκδζαθένμκ υηζ δ
βθςζζζηή αοηή αζζζμδμλία, ζημοξ ακηίπμδεξ ηδξ ιμκηενκζζηζηήξ «ηνίζδξ ηδξ βθχζζαξ», ζηάεδηε αθεηδνία
ηυζμ ηςκ παναδμζζαηχκ αθδβδιαηζηχκ δμιχκ ηδξ Καζφδνπ ηαζ ημο ΢πλαμαξηνχ, υζμ ηαζ ηςκ νδλζηέθεοεςκ
ηαζ ηαζκμηυιςκ αθδβδιαηζηχκ ηνυπςκ πμο μ ζοββναθέαξ οζμεέηδζε ζηδ ζοκέπεζα.

2.6 Δπίινγνο
΢ημ ηεθάθαζμ αοηυ ελεηάζηδηακ ιζα ζεζνά απυ ένβα ηα μπμία, βναιιέκα ηαηά ηδ δεηαεηία ημο 1960,
ζοκανηχκηαζ εοεέςξ ιε ηδκ ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα ηςκ πνμδβμφιεκςκ δεηαεηζχκ, ηονίςξ δε ιε ηα
ηνίζζια βεβμκυηα ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1940 ηαζ ηζξ επζπηχζεζξ ημοξ ζηα πνυκζα πμο αημθμφεδζακ. Οζ ηνεζξ απυ
ημοξ ηέζζενζξ ζοββναθείξ πμο ιεθεηήεδηακ (Σζίνηαξ, Υαηγήξ, Φναβηζάξ) ζοιιεηείπακ ζηα βεβμκυηα αοηά
ζηναηεοιέκμζ πμθζηζηά ζηδκ Ώνζζηενά. Μάθζζηα ημ ιοεζζημνδιαηζηυ ένβμ ημο Σζίνηα δζέπεηαζ απυ ιζα
πνμβναιιαηζηή επζδίςλδ: ηδ δζηαίςζδ ημο ανζζηενμφ ηζκήιαημξ ζηζξ εθθδκζηέξ έκμπθεξ δοκάιεζξ ζηδ Μέζδ
Ώκαημθή ζηα πνυκζα ημο πμθέιμο. Πανάθθδθα ιε ηα ζζημνζηά βεβμκυηα ηαζ ηζξ ζοκέπεζέξ ημοξ βζα ημοξ
ακενχπμοξ ηονίςξ ηδξ Ώνζζηενάξ, ζηδ εειαημθμβία ηςκ ένβςκ πμο ελεηάζηδηακ απμηοπχεδηακ ηαζ μζ
ακαεεςνήζεζξ πμο έθααακ πχνα ζημκ πμθζηζηυ ηαζ ζδεμθμβζηυ αοηυ πχνμ ηαηά ηδ δεηαεηία ημο ‘60.
Υαναηηδνζζηζηή είκαζ, ηαζ εδχ, δ πενίπηςζδ ημο Σζίνηα: απδπχκηαξ ηζξ ακαεεςνήζεζξ αοηέξ, μ ζοββναθέαξ
άζηδζε, ζηδ Λέζρε, αοζηδνή ηνζηζηή ζηζξ ζηνεαθχζεζξ ηαζ ηζξ παεμβέκεζεξ ημο ημιιμοκζζηζημφ ηυιιαημξ, ιε
απμηέθεζια κα δζαβναθεί απυ αοηυ. Ώλίγεζ κα επζζδιακεεί υηζ δ δζαβναθή ημο Σζίνηα πζζημπμζεί ηδ
αανφηδηα πμο είπε αηυια δ θμβμηεπκία ζημκ δδιυζζμ πχνμ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60.
Πανά ηδκ αιθζζαήηδζδ ηδξ ημιιαηζηήξ μνεμδμλίαξ ηαζ ημκ πνμαθδιαηζζιυ βζα ηδκ ηαηεφεοκζδ πνμξ
ηδκ μπμία ηζκείηαζ δ Εζημνία, πνμαθδιαηζζιυ πμο εκέηεζκε δ ήηηα ημο ανζζηενμφ ηζκήιαημξ, ημ πνςηείμ πμο
ηαηέπεζ ημ ζοθθμβζηυ έκακηζ ημο αημιζημφ πανέιεζκε αδζαθζθμκίηδημ ζηδκ πεγμβναθία ηςκ Σζίνηα, Υαηγή
ηαζ Φναβηζά. Γζα ημοξ θμβμηέπκεξ αοημφξ, ημ άημιμ εκδζαθένεζ ζημκ ααειυ πμο εκηάζζεηαζ ζε έκα εονφηενμ
ζζημνζηυ ηαζ ημζκςκζηυ πθαίζζμ.
Ξεπςνζζηή είκαζ δ πενίπηςζδ ημο κευηενμο ΐαθηζκμφ, μ μπμίμξ ηαεζενχεδηε ζηα βνάιιαηά ιαξ ιε
έκα ένβμ βζα ημκ Βιθφθζμ, ηδκ Κάζνδν ησλ ελληά, ημ μπμίμ δεκ επζδζχηεζ κα δζηαζχζεζ ηδ ιζα ή ηδκ άθθδ
πθεονά, αθθά κα εηθνάζεζ ιζα πνμαθδιαηζηή πενζζζυηενμ ακενςπμθμβζημφ ηαζ θζβυηενμ ζζημνζημφ
παναηηήνα. ΢ε ακηίεεζδ ιε ημοξ πνμδβμφιεκμοξ θμβμηέπκεξ, πμο ακήημοκ ζηδκ πνχηδ ιεηαπμθειζηή βεκζά, μ
ΐαθηζκυξ δεκ ζηναηεφηδηε πμθζηζηά· είκαζ ακηζπνμζςπεοηζηυξ, ςξ πνμξ ημφημ, ηςκ πεγμβνάθςκ ηδξ βεκζάξ
ημο ‘60, δ πθεζμκυηδηα ηςκ μπμίςκ ηνάηδζε απμζηάζεζξ απυ ηζξ πμθζηζηέξ ακηζπαναεέζεζξ.
Βζηζάγμκηαξ ηδκ πνμζμπή ημοξ ζηα μνζαηά βεβμκυηα ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘40, μζ θμβμηέπκεξ πμο
ιεθεηήεδηακ ζημ ηεθάθαζμ αοηυ έδςζακ ιζα κέα χεδζδ ζηδ ζπέζδ ηδξ εθθδκζηήξ πεγμβναθίαξ ιε ηδκ
Εζημνία, ηδκ πμθζηζηή ηαζ ηδ δνάζδ ηςκ ζοθθμβζηχκ οπμηεζιέκςκ, ζε ιζα επμπή, ηδ δεηαεηία ημο ‘60, ηαηά
ηδκ μπμία ημ αίηδια ηδξ αημιζηήξ πεζναθέηδζδξ ηενδίγεζ δζανηχξ έδαθμξ.

΢εκεηώζεηο

1
ΐθ. ημ ζπυθζμ ημο Αδιήηνδ Ραοηυπμοθμο, «Ο πμθζηζηυξ Σζίνηαξ ηαζ δ αθδβδιαηζηή πμθζηζηή ημο»,
Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2012, ζ. 73-90: 80.
2
Γζα ηδκ πνυζθδρδ ημο ηαααθζημφ ένβμο απυ ημκ Σζίνηα, αθ. ημ αθζένςια «Ο Κααάθδξ ημο Σζίνηα» ημο
πενζμδζημφ ΢χγρξνλα Θέκαηα, ηπ. 122-123 (Εμφθ.-Αεη. 2013), ζ. 4-104.

57
3
ΐθ. Παφθμξ Ώ. Γάκκαξ, «Γζα ημκ ΢ηναηή Σζίνηα», Πεηξνθαιακήζξεο. Γνθίκηα θαη άιια. 1960-1989, εηδ.
Αζάηηςκ, Ώεήκα 1990, ζ. 339-352.
4
Γζα ηδκ πανμοζία ηδξ ζεθενζηήξ πμίδζδξ ζηδ Λέζρε, αθ. Μανία Εαηνμφ, «΢ηνάηδξ Θαθαζζζκυξ ηαζ ΢ηναηήξ
Σζίνηαξ. Έκα δείβια ηδξ πανμοζίαξ ημο ΢εθένδ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο», Γηαβάδσ, ηπ. 142 (23
Ώπν. 1986), ζ. 116-125.
5
ΐθ. ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, «Μζα άπμρδ βζα ημ Ζκεξνιφγην Καηαζηξψκαηνο, β΄», ζημ Γηα ηνλ ΢εθέξε. Σηκεηηθφ
αθηέξσκα ζηα ηξηάληα ρξφληα ηεο ΢ηνμθήξ, εηδ. Νεθέθδ, Ώεήκα 31989 [11961], ζ. 243-249.
6
Γζα ηδκ ηαηακυδζδ ημο ζζημνζημφ πθαζζίμο ηδξ Σνζθμβίαξ, ζδζαίηενα ηαηαημπζζηζηυ είκαζ ημ «Εζημνζηυ
ζδιείςια βζα ηδ Μέζδ Ώκαημθή» ηδξ Υνφζαξ Πνμημπάηδ ζημ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Αθπβέξλεηεο
Πνιηηείεο-1. Ζ Λέζρε, επζι. Υνφζα Πνμημπάηδ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 22005, ζ. 345-361. Οζ
παναπμιπέξ ζηα ηνία ιοεζζημνήιαηα εα βίκμκηαζ ζηδ δεφηενδ αοηή ζπμθζαζιέκδ έηδμζδ ηδξ
Σνζθμβίαξ.
7
ΐθ. ζπεηζηά ηαζ ζηδκ εκυηδηα 5.2.2.
8
Γζα ιζα αθδβδιαημθμβζηή ακάθοζδ ηδξ Σνζθμβίαξ, αθ. Άκκα Σγμφια, «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο: Ώκάβκςζδ
πνχηδ. Ώπυ ηδ ιμνθμθμβία ηςκ ζδιαζκυκηςκ», Παξνπζία, η. Γ΄ (1991), ζ. 277-295 ηαζ Λεοηένδξ
Παπαθεμκηίμο, «Γδηήιαηα αθδβδιαηζηήξ ηεπκζηήξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα»,
Πφξθπξαο, ηπ. 117 (2005), ζ. 369-383.
9
Νάηζα Υαναθαιπίδμο, «Ο θυβμξ ηδξ Εζημνίαξ ηαζ μ θυβμξ ηδξ θμβμηεπκίαξ: δμιέξ ακαπανάζηαζδξ ηδξ
Εζημνίαξ ζηδκ Οξζνθσζηά ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ ηαζ ζηδκ πεγμβναθία ημο Βιθοθίμο», ζημ Ηζηνξηθή
πξαγκαηηθφηεηα θαη λενειιεληθή πεδνγξαθία (1945-1995), Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (7 θαη 8 Απξηιίνπ
1995), Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 1997, ζ. 249-277:
270.
10
Παναηίεεηαζ ζημ Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, Απφ ηε Λέζπδ ζηηο Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ. Ζ ζηίμε ηεο αλάγλσζεο,
εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2008, ζ. 181.
11
Gustave Flaubert, επζζημθή ζηδ Leroyer de Chantepie (18.3.1857), Correspondance, η. ΐ΄, ed. Jean
Bruneau, Gallimard (Bibliothèque de la Pléiade), Paris 1980, ζ. 691.
12
ΐθ. ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο», εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 21979,
ζ. 86, ηαζ ηδκ επζζημθή ημο Σζίνηα ζηδ Φμφθα Υαηγζδάηδ ιε διενμιδκία 18.3.1963, ζημ Φίθζππμξ
Δθζμφ, «΢οββναθζημί πνμαθδιαηζζιμί ηαζ πμθζηζηή δμηζιαζία. Ώθθδθμβναθία Φμφθαξ Υαηγζδάηδ –
΢ηναηή Σζίνηα», Ζ ιέμε, ηπ. 136 (Νμέι.-Αεη. 1996), (Ώθζένςια ζημκ ΢ηναηή Σζίνηα), ζ. 823-839:
836.
13
Βπζζημθή ημο Σζίνηα ζηδ Φμφθα Υαηγζδάηδ ιε διενμιδκία 12.12.1962· παναηίεεηαζ ζημ Φζθζππμξ Δθζμφ,
υ.π., ζ. 829.
14
΋.π.
15
Νάηζα Υαναθαιπίδμο, υ.π., ζ. 279· αθ. επίζδξ ηδξ ζδίαξ, «Δ εζνςκεία ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο
΢ηναηή Σζίνηα», Γηαβάδσ, ηπ. 171 (15 Εμοθ. 1987), (Ώθζένςια ζημκ ΢ηναηή Σζίνηα), ζ. 42-55: 50-
51. Αζαθμνεηζηή είκαζ δ πνμζέββζζδ ημο Γζάκκδ Παπαεεμδχνμο, μ μπμίμξ εεςνεί ηδ δζαθμβζηυηδηα
ςξ ααζζηή ανπή πμο δζέπεζ ηδκ Σνζθμβία («Οζ θςκέξ ησλ άιισλ: δ εηεξνινγία ςξ ζδεμθμβζηή
πεζνμκμιία ηδξ αθήβδζδξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή,
Β.Κ.Π.Ώ., Ώεήκα 2001.
16
ΐθ. Dorrit Cohn, Γηαθαλή πξφζσπα. Αθεγεκαηηθνί ηξφπνη γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο ζπλείδεζεο ζηε
κπζνπιαζία, ιεηάθναζδ-επζιέθεζα Αήιδηνα Γ. Μπεπθζημφδδ, εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 2001, ζ. 282
η.ε.
17
΋.π., ζ. 282.
18
΋.π., ζ. 301. Γζα ημοξ ιμκμθυβμοξ ηδξ Άκκαξ ηαζ βζα ηδ ζδιαζία ηδξ επζθμβήξ ημο α΄ πνμζχπμο, αθ.
Μανίηα Παπανμφζδ, «Ώθήβδζδ ζε δεφηενμ πνυζςπμ. Μζα ζδζαίηενδ ιμνθή εζςηενζημφ ιμκμθυβμο:

58
 δ πενίπηςζδ ημο ιοεζζημνήιαημξ ημο ΢ηναηή Σζίνηα Ζ Λέζρε», ΢ε αλαδήηεζε ηεο ζεκαζίαο, εηδ.
Μεηαίπιζμ, Ώεήκα 2004, ζ. 43-71.
19
Σμ 1964 μ Μακχθδξ Υαθααηγάηδξ επεζήιακε ηζξ μιμζυηδηεξ ακάιεζα ζημοξ ιμκμθυβμοξ ηςκ δφμ
ιοεζζημνδιάηςκ, υπςξ βζα πανάδεζβια ηζξ διζηεθείξ θνάζεζξ, απμζημπχκηαξ ςζηυζμ ζηδκ απαλίςζδ
ημο Σζίνηα, ηαεχξ ημκ ηαηδβυνδζε βζα ζηείνα απμιίιδζδ λέκςκ πνμηφπςκ· αθ. Υνφζα Πνμημπάηδ
(επζι.), Οη Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε θξηηηθή 1960-1966, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα
1980, ζ. 133-139. Ο ηυιμξ αοηυξ είκαζ ζδζαίηενα πνήζζιμξ βζα ηδ ιεθέηδ ηδξ πνυζθδρδξ ηδξ
Σνζθμβίαξ, ηαεχξ πενζθαιαάκεζ ημ ζφκμθμ ζπεδυκ ηςκ ηνζηζηχκ άνενςκ πμο δδιμζζεφηδηακ βζα ηα
ιοεζζημνήιαηα ημο Σζίνηα ηαηά ημ πνμκζηυ δζάζηδια 1960-1966. Μζα επζθμβή απυ ηα άνενα ημο
ηυιμο είκαζ πνμζαάζζιδ εδχ.
20
ΐθ. ηδκ επζζημθή ημο Σζίνηα ζημκ Παπασςάκκμο ζηζξ 11.5.1961, ζημ Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 181.
21
ΐθ. ζπεηζηά ηαζ ηδκ εκυηδηα 5.2.3.
22
ΐθ. Βθζζάαεη Κμηγζά, «Λέζρε ή Νπρηεξίδα; Μζα ηνζηζηή πνμζέββζζδ», Νέα Δζηία, ηπ. 1735 (Εμφκ. 2001), ζ.
933-947.
23
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Οζ νεαθζζιμί ζημ ιοεζζηυνδια ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Κξίζηκε ινγνηερλία, εηδ.
Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1986, ζ. 77-90: 78.
24
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, υ.π., ζ. 14.
25
Βπζζημθή Σζίνηα ζημκ Παπασςάκκμο (11.5.1961), ζημ Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 181. ΐθ. ηαζ ηδκ
επζζήιακζδ ημο Πεπθζαάκμο, ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία μ Σζίνηαξ δζααάγεζ «ηδκ πεγμβναθία ημο
εονςπασημφ ιμκηενκζζιμφ ιε υνμοξ ροπμθμβζημφ νεαθζζιμφ», υ.π., ζ. 198.
26
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, υ.π., ζ. 12.
27
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Οζ νεαθζζιμί ζημ ιοεζζηυνδια ημο ΢ηναηή Σζίνηα», υ.π., ζ. 78.
28
ΐθ. Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, «Αζακυδζδ ηαζ ημιιαηζηή ζηνάηεοζδ. Ο Μάκμξ ΢ζιςκίδδξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο
Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Νέα Δζηία, ηπ. 1743 (Μάνη. 2002), ζ. 367-386.
29
΋.π.
30
Δ Πνμημπάηδ παναεέηεζ ηδ ιανηονία ημο ίδζμο ημο Σζίνηα βζα ηδκ απυθαζδ ηδξ δζαβναθήξ ημο, «Δ
ηνζηζηή ηδξ Ώνζζηενάξ ηαζ δ Σνζθμβία», εζζαβςβή ζημ Οη Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα
θαη ε θξηηηθή 1960-1966, υ.π., ζ. 11-12. Δ ιανηονία παναηίεεηαζ ηαζ ζημ «Υνμκμθυβζμ ΢ηναηή
Σζίνηα» ημο ΒΚΒΐΕ.
31
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, υ.π., ζ. 86. ΐθ. ηαζ ηδκ επζζημθζηή απάκηδζδ (19.2.63) ημο
Σζίνηα ζημ ίδζμ ενχηδια πμο ημο έεεζε μ Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ: «Σ‘ Ώκενςπάηζ δεκ είκαζ έκαξ,
είκαζ δ ζφκεεζδ ηςκ ανκδηζηχκ ―ανεηχκ‖ πέκηε ή έλδ πνμζχπςκ», ζημ Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ.
305.
32
Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 251.
33
Ο Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο ζπμθζάγεζ ηδκ άιεζδ ακηζζημζπία ιοεμπθαζίαξ ηαζ ζζημνίαξ ζηδκ μπμία πνμέαδ
δ ημιιαηζηή επζπεζνδιαημθμβία πνμηεζιέκμο κα απμδείλεζ ηδκ πανάααζδ ηδξ ημιιαηζηήξ
κμιζιυηδηαξ απυ ημκ Σζίνηα, «Ο ζθιεξφο Απξίιεο ηνπ ‟44. Μοεμπθαζία, Εζημνία ηαζ ικήιδ ζηζξ
Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Μλήκσλ, η. 24 (2002), ζ. 269-296: 277.
34
ΐθ. ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα εκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, υ.π., ζ. 83.
35
΋.π., ζ. 85.
36
Γζα ηδκ ηνζηζηή ζπέζδ ημο Ραοηυπμοθμο ιε ημ ένβμ ημο Σζίνηα, αθ. Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, «΢διεία ζηίλδξ
ηδξ ακάβκςζδξ. Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ ηαζ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ», Μαλδξαγφξαο, ηπ. 30 (΢επη. 2003),
(Ώθζένςια ζημκ Αδιήηνδ Ραοηυπμοθμ), ζ. 46-53.
37
Δπηζεψξεζε Σέρλεο, ηπ. 76 (Ώπν. 1961), ζ. 360-362. Σχνα ζημ Υνφζα Πνμημπάηδ (επζι.), Οη Ώηοαένκδηεξ
Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε θξηηηθή 1960-1966, υ.π., ζ. 27. ΐθ. ηαζ εδχ.

59
38
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Αεκ ήιμοκ μ Πάπαξ ηδξ ανζζηενήξ ηνζηζηήξ», Μαλδξαγφξαο, ηπ. 30, υ.π., ζ. 27-
35: 32.
39
ΐθ. Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, Απφ ηε Λέζπδ ζηηο Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ. Ζ ζηίμε ηεο αλάγλσζεο, υ.π.
40
Γζα ηα βεβμκυηα ημο Μανηίμο ημο 1943, αθ. Υνφζα Πνμημπάηδ, «Εζημνζηυ ζδιείςια βζα ηδ Μέζδ
Ώκαημθή», υ.π., ζ. 347-350.
41
Παναηδνεί μ Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο: «Γζα πνχηδ –ηαζ ιυκδ υζμ λένς– θμνά ζε κεμεθθδκζηυ ιοεζζηυνδια,
έπμιε έκα είδμξ ζοκεδνζάζεςκ ηαζ ημιιαηζηήξ γςήξ ζηα ορδθά ηθζιάηζα, εηεί πμο παίνκμκηαζ μζ
απμθάζεζξ» («΢ηναηήξ Σζίνηαξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ
πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Γ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1992, ζ. 312).
42
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, ζ. 51.
43
ΐθ. ηαζ ημκ ζπεηζηυ οπμικδιαηζζιυ ηδξ Υνφζαξ Πνμημπάηδ, Ζ Αξηάγλε, υ.π., ζ. 366-367. Γζα ημ ηίκδια
ημο Ώπνίθδ, αθ. ηαζ ηδκ εκυηδηα 5.2.2, οπμζδι. 27.
44
Γζα ηδκ ηαθθζηεπκζηή θφζδ ηςκ ηεκηνζηχκ πνμζχπςκ ηδξ Σνζθμβίαξ, ζε ζφβηνζζδ ιε ημοξ ηαθθζηέπκεξ ημο
Αιεμαλδξηλνχ Κνπαξηέηνπ ημο Λχνεκξ Νηάνεθ (Lawrence Durrell), αθ. Κέθδ Ααζηαθά, «Καθθζηέπκεξ
ηαζ Εζημνία. Σμ παζπκίδζ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ηδξ ιμίναξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ηαζ ζημ Αιεμαλδξηλφ
Κνπαξηέην», Νέα Δζηία, ηπ. 1743 (Μάνη. 2002), ζ. 387-403.
45
Γζα ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ ημ πθαζιαηζηυ πνυζςπμ ημο Ρίηζανκηξ πνμζδζμνίγεηαζ ιε αάζδ ηα θμβμηεπκζηά
ημο ακαβκχζιαηα, αθ. Ulrich Moennig, «―Σα ηίκδηνα; ΐζμθμβζηά, ζελμοαθζηά, ροπμθμβζηά,
αζζεδηζηά, δεζηά. Κάεε ζπμθή εα έδζκε ηζ απυ ιζα ενιδκεία‖: Ο Αν. Ρυιπενη Ρίηζανκηξ ηαζ ηα
ακαβκχζιαηά ημο ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο», ΢χγρξνλα Θέκαηα, ηπ. 122-123, υ.π., ζ. 83-93.
46
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 111983, ζ. 433.
47
Ώββέθα Γζχηδ, «Ο πμζδηήξ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ θαιιηηέρλε». 100 ρξφληα απφ ηε
γέλλεζε ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα, Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (Λεπθσζία-Λεκεζφο, 7 θαη 8 Οθησβξίνπ 2011),
Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2013, ζ. 51-73: 56.
48
ΐθ. Μανία Εαηνμφ, «΢οκδοάγμκηαξ εκηοπχζεζξ ηαζ ιένεξ: ηαααθζηέξ ακαθμνέξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο
Πνιηηείεο», ΢χγρξνλα Θέκαηα, ηπ. 122-123, υ.π., ζ. 71-81: 75.
49
ΐθ. Ulrich Moennig, υ.π., ζ. 89-90.
50
ΐθ. Σγίκα Πμθίηδ, «Μζα οπμβναθή», Θέκαηα ινγνηερλίαο, ηπ. 28 (Εακ.-Ώπν. 2005), ζ. 103-118: 109-110.
51
Γζα ηδ γςβναθζηή ζημκ δεφηενμ ηυιμ ηςκ Αθπβέξλεησλ Πνιηηεηψλ, αθ. Γζάκκδξ Αδιδηναηάηδξ, «Βζηαζηζηά
δζαηείιεκα ζηδκ Αξηάγλε», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ θαιιηηέρλε», υ.π., ζ. 257-280.
52
ΐθ. Μάνημξ Ώοβένδξ, «Μενζηά πνμαθήιαηα ζδεμθμβίαξ ηαζ ηέπκδξ (Παναηδνήζεζξ ζημ ένβμ ημο ΢ην.
Σζίνηα)», Διιεληθή Αξηζηεξά, ηπ. 7 (Φεαν. 1964), ζ. 49-55. Σχνα ζημ Πνμημπάηδ (επζι.), Οη
Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε θξηηηθή 1960-1966, υ.π., ζ. 79-91. ΐθ. ηαζ εδχ.
53
΋.π., ζ. 88.
54
ΐθ. Βθζζάαεη Κμηγζά, «Δ ζηαδζαηή ηαηάθοζδ ηςκ ανπχκ ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ ζημ πεδίμ ηςκ
ζδεχκ ζηδ δεηαεηία 1955-1965», Νέα Δζηία, ηπ. 1743 (Μάνη. 2002), ζ. 404-414: 413.
55
Μάνημξ Ώοβένδξ, «Σμ πανυκ, ημ πανεθευκ ηαζ ημ ιέθθμκ», Δπηζεψξεζε Σέρλεο, ηπ. 133-134 (Εακ.-Φεαν.
1966), ζ. 55· παναηίεεηαζ ζημ Πνμημπάηδ, Οη Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε
θξηηηθή 1960-1966, υ.π., ζ. 12-13.
56
Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 326.
57
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, ζ. 67.
58
΋.π., ζ. 68.
59
«΢ηναηήξ Σζίνηαξ: ΢ημ ενβαζηήνζ ημο ιοεζζημνζμβνάθμο» (επζι. Υνφζα Πνμημπάηδ), Γηαβάδσ, ηπ. 171
(15 Εμοθ. 1987), (Ώθζένςια ζημκ ΢ηναηή Σζίνηα), ζ. 26-36: 33. Δ μιζθία αοηή ημο Σζίνηα

60
 δπμβναθήεδηε. ΢ηδκ ηδθεμπηζηή εηπμιπή «Παναζηήκζμ: ΢ηναηήξ Σζίνηαξ ζε πνχημ πνυζςπμ»
αημφβμκηαζ απμζπάζιαηα ημο δπδηζημφ κημημοιέκημο, ακάιεζα ζηα μπμία ηαζ ημ παναπάκς
πανάεεια.
60
Σμ ζπεηζηυ ηείιεκμ ημο Γαπανζάδδ ζημ Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 316-317.
61
ΐθ. Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, «Ο ζθιεξφο Απξίιεο ηνπ ‟44. Μοεμπθαζία, Εζημνία ηαζ ικήιδ ζηζξ
Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», υ.π., ζ. 288-296.
62
ΐθ. Μίθημξ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 297-326.
63
Peter Mackridge, «Ο ΢ηναηήξ Σζίνηαξ ηαζ δ έκκμζα ηδξ Εζημνίαξ», Αληί, ηπ, 751 (30 Νμε. 2001), (Ώθζένςια
ζημκ ΢ηναηή Σζίνηα), ζ. 37-41: 38.
64
Γζα ηζξ εζνςκζηέξ ακηζπαναεέζεζξ πμο πνμηφπημοκ απυ ηδκ πμθοπνζζιαηζηυηδηα ηδξ Σνζθμβίαξ, ηαεχξ ηαζ
βζα ημ ζημζπείμ ηδξ άβκμζαξ πμο παναηηδνίγεζ ηζξ πνάλεζξ ηςκ δνχςκ ηδξ, αθ. Νάηζα Υαναθαιπίδμο,
«Δ εζνςκεία ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», υ.π., ζ. 47-48, 53-55.
65
Γζα ημκ Σζίνηα ςξ ζζημνζηυ, αθ. Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, «Ο ζθιεξφο Απξίιεο ηνπ ‟44. Μοεμπθαζία,
Εζημνία ηαζ ικήιδ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», υ.π., ζ. 276-280.
66
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, υ.π., ζ. 13.
67
Βπζζημθή ηδξ Ώλζχηδ ζημκ Σζίνηα (1.5.1961)· παναηίεεηαζ ζημ Πεπθζαάκμξ, υ.π., ζ. 134.
68
΢ηναηήξ Σζίνηαξ, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο, υ.π., ζ. 49.
69
ΐθ. Βθζζάαεη Κμηγζά, «Λέζρε ή Νπρηεξίδα;…», υ.π., ζ. 44.
70
ΐθ. Υνφζα Πνμημπάηδ (επζι.), Οη Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε θξηηηθή 1960-1966,
υ.π., ζ. 167-185. ΐθ. ηαζ εδχ. Πμθφ πζμ πνυζθαηα, ημ 2010, μ Ραοηυπμοθμξ επακήθεε ζημ γήηδια ηαζ
παναηηήνζζε ηδ ζοκδβμνία ημο Σζίνηα οπέν ημο Ώπνίθδ «ζε ιεβάθμ ααειυ ζοκαζζεδιαηζηή».
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Ο πμθζηζηυξ Σζίνηαξ ηαζ δ αθδβδιαηζηή πμθζηζηή ημο», υ.π., ζ. 77.
71
ΐθ. «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο: δ ζζημνία εκυξ ιοεζζημνήιαημξ», ΢οκμιζθδηέξ: Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, Υνφζα
Πνμημπάηδ, Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, ζημ ΢ηξαηήο Σζίξθαο, Γειηίν ηεο Δηαηξείαο ΢πνπδψλ
Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο, ηπ. 10α (1988), ζ. 40-41.
72
Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα
1992, ζ. 320-341: 332-334.
73
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Ο ΢ηναηήξ Σζίνηαξ εκ θακηαζία ηαζ θυβς», ζημ Μζζέθ Φάζξ (επζι.), Ζ γξαθή θαη
ν θαζξέθηεο. Λνγνηερλία θαη θξηηηθή, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2002, ζ. 211-231: 221. Δ Χακέλε άλνημε,
εέια ηδξ μπμίαξ είκαζ ηα Εμοθζακά ημο 1965, απμηζιήεδηε ιε ζδζαίηενδ αοζηδνυηδηα απυ ηδκ ηνζηζηή.
Γζα ηδ δμλμθυβδζδ ηδξ κέαξ βεκζάξ ςξ ιία απυ ηζξ αζηίεξ ηδξ απμηοπίαξ ημο ένβμο, αθ. Ώββέθα
Καζηνζκάηδ, «Δ Χακέλε άλνημε ηαζ δ απμεέςζδ ηδξ κεακζηυηδηαξ», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ
θαιιηηέρλε», υ.π., ζ. 237-256.
74
Μανζθίγα Μδηζμφ, «Σμ ζημίπδια ημο νεαθζζιμφ», Διεπζεξνηππία (ΐζαθζμεήηδ), 8.12.2000, ζ. 10-11.
75
Φίθζππμξ Δθζμφ, υ.π., ζ. 823.
76
΋.π.
77
Γζα ηδκ ακαεεχνδζδ αοηή, αθ. Hero Hokwerda, «Δ Μανβανίηα Πενδζηάνδ ηαζ δ Μανβανίηα Μμθοαάδα»,
Γηαβάδσ, ηπ. 180 (9 Αεη. 1987), 45-50 ηαζ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «Αδιήηνδξ Υαηγήξ: Σμ έπμξ ηδξ
πίζηδξ ηαζ ημ δνάια ηδξ δοζπζζηίαξ», Ζ θσλή ηνπ γελέζιηνπ ηφπνπ: Μειέηεο γηα ηελ ειιεληθή
πεδνγξαθία ηνπ 20νχ αηψλα, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 1997, ζ. 157-181.
78
Γζα ημκ ακηζδμβιαηζζιυ ημο ένβμο αθθά ηαζ ηδκ ηαζκμηυια ζφκδεζή ημο ιε ηδκ παθαζυηενδ δεμβναθία, αθ.
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Δ ιζηνή ιαξ πυθδ ηςκ ζδεχκ ηαζ ημ κεμεθθδκζηυ ιάεδια ημο Αδιήηνδ
Υαηγή» ζημ Κξίζηκε ινγνηερλία, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1986, ζ. 93-105. [α΄ δδι. ημο άνενμο
ζηδκ Δπηζεψξεζε ηέρλεο, ηπ. 102 (Μάζμξ 1964)].

61
79
Ώκηίζημζπα «Δ εεία ιαξ δ Ώιαθία» ηαζ «Μανβανίηα Μμθοαάδα» ζηδκ α΄ έηδμζδ.
80
Πνςημδδιμζζεφμκηαζ ηαζ ηα δφμ ζηδκ ανζζηενή Δπηζεψξεζε ηέρλεο. «Ο ηάθμξ» ημκ Οηηχανζμ ημο 1959 ηαζ
«Ο κηεκηέηηζα» ημκ Φεανμοάνζμ ημο 1962.
81
Γζα ηδ ζφκδεζδ γςήξ ηαζ ένβμο ημο Αδιήηνδ Υαηγή, ιπμνεί ηακείξ κα δεζ ημ πμθφ αλζυθμβμ ηαζ
ηαηαημπζζηζηυ κημηζιακηέν ηδξ ΒΡΣ «Βπμπέξ ηαζ ζοββναθείξ: Αδιήηνδξ Υαηγήξ» ημο 2005.
82
Αδιήηνδξ Υαηγήξ, «―...Δ πίζηδ δεκ είκαζ ιζα πνμζςπζηή οπυεεζδ‖, ιζα ζογήηδζδ ιε ημκ Ώθέλδ Γήνα»,
Γξάκκαηα θαη ηέρλεο, ηπ. 3 (Μάνη. 1982), ζ. 3-4. Παναηίεεηαζ ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «Αδιήηνδξ
Υαηγήξ: Σμ έπμξ ηδξ πίζηδξ ηαζ ημ δνάια ηδξ δοζπζζηίαξ», υ.π., ζ. 157, υπμο ηαζ εηηεκέζηενδ
ζογήηδζδ βζα ημ εέια.
83
΢ημ κημηζιακηέν «Βπμπέξ ηαζ ζοββναθείξ: Αδιήηνδξ Υαηγήξ», υ.π.
84
Ο Υαηγήξ ιε ημ δζήβδια αοηυ πνμηάθεζε ηδ δοζανέζηεζα παθζχκ ημο ζοκηνυθςκ, πμο ημ οπμδέπηδηακ ιε
παναηδνήζεζξ υπςξ μζ ελήξ: «΋ζμζ δεκ πέναζακ ηέημζεξ ζηζβιέξ, ηαθά εα ‗καζ ημ θζθμθμβζηυ ημοξ
θηφζζιμ κα ημ ηναημφκ βζα ημκ εαοηυ ημοξ ηαζ κα ζέαμκηαζ πενζζζυηενμ εηείκμοξ ημοξ θεαέκηεξ πμο
έβναρακ ιε ηδ γςή ημοξ ημ ΠΕ΢ΣΒΤΧ ΣΟΤ΢ ζηδκ οπυεεζδ ημο θαμφ… ΢ημκ ηαθυ θμβμηέπκδ ζ.
Υαηγή ιε ημοξ εδζαονμφξ ―Μανβανίηα‖, ―Νηέκηεηηζα‖ η.ά., δεκ ανιυγεζ έκα ηέημζμ δζήβδια ζακ ημ
―Ώκοπενάζπζζημζ‖, πμο ιπμνεί ηακείξ κα ανεζ ηέημζα πζθζάδεξ ζηα Βοαββέθζα ηδξ Καναιακθδηναηίαξ
πενί ςιμηήηςκ». Καζ: «Σμ δζήβδια ―Ώκοπενάζπζζημζ‖ ημο Α. Υαηγή θακενχκεζ οπμπχνδζδ ημο
ζοββναθέα ζηδκ πίεζδ ηδξ αζηζηήξ ζδεμθμβίαξ ιε ημ κα ελςναΎγεζ ημοξ επενμφξ ημο θασημφ ηζκήιαημξ
ζημ υκμια εκυξ ηαηχξ εκκμμφιεκμο ζοιθζθζςηζημφ πκεφιαημξ ηαζ κα πανμοζζάγεζ ζακ ηφνζμοξ
οπεφεοκμοξ ηδξ αζιαημποζίαξ ημοξ ημιιμοκζζηέξ. […] ΢ηδ αάζδ ημο ειθοθίμο πμθέιμο, ζακ
οπεφεοκμζ βζ‘ αοηυκ, πανμοζζάγμκηαζ απυ ηδ ιζα ιενζά ημ ηυιια (επίηνμπμξ) ηαζ απυ ηδκ άθθδ μζ
παθζέδεξ (αζονιαηζζηήξ). Μυθζξ ελμκηχκμκηαζ μ επίηνμπμξ ηαζ μ αζονιαηζζηήξ επένπεηαζ δ
ζοιθζθίςζδ ζηα δομ ηιήιαηα ιε ηδκ ακάβηδ πμο δδιζμονβμφκ μζ ηαζνζηέξ ζοκεήηεξ. Σμ δζήβδια
αοηυ ζε ηαιζά πενίπηςζδ δεκ έπνεπε κα δδιμζζεοηεί». Νίημξ Γμοθακδνήξ, 491 δειηία (1930-1975)
γηα ηνλ Γεκήηξε Χαηδή. Απφ ηα Αξρεία ΢χγρξνλεο Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο, ηελ Δζληθήο Βηβιηνζήθε
Szechenyi ηεο Οπγγαξίαο, δεκφζηεο θαη ηδησηηθέο πεγέο, εηδ. Μαφνδ Λίζηα, Ώεήκα 2001, ζ. 297-299.
Γζα ημ ζοιθζθζςηζηυ πκεφια πμο θαίκεηαζ κα οπάνπεζ ηδκ πενίμδμ εηείκδ, αθ. ηαζ εδχ, ηδκ εκυηδηα
3.2.
85
ΐθ. ηαζ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «Αδιήηνδξ Υαηγήξ: Σμ έπμξ ηδξ πίζηδξ ηαζ ημ δνάια ηδξ δοζπζζηίαξ», υ.π.,
βζα ιζα εκ πμθθμίξ μιυθμβδ δζάηνζζδ ακάιεζα ζε ιζα επζηή ηαζ ιζα δναιαηζηή ζφθθδρδ ημο ηυζιμο.
86
Γζα ιζα πνυπεζνδ εκδιένςζδ βζα ηζξ δομ αοηέξ ααζζηέξ δζδβδιαηζηέξ δμιέξ ιπμνεί ηακείξ κα δεζ ηα Charles
May, ―Chekov and the modernist short story‖, Charles May (ed.), The New Short Story Theories,
Ohio University Press, Athens 1994, ζ. 199-217 ηαζ Ώκηζβυκδ ΐθααζακμφ, «Σμ δζήβδια ζηδκ ηαιπή
ημο 19μο αζχκα: Ώπυ ηδκ ηθαζζηή ανηζυηδηα ζηζξ πνχηεξ ηαζκμηυιεξ απμηθίζεζξ», ζημ Βθέκα
Κμοηνζάκμο (επζι.), Ζ ζπγθξηηηθή γξακκαηνινγία ζηελ Διιάδα: ΢χγρξνλεο ηάζεηο, εηδ. Μεζυβεζμξ,
Ώεήκα 2010, ζ. 199-222.
87
ΐθ. ημ ακαθοηζηυ αζμβναθζηυ ζδιείςια ημο Φναβηζά απυ ημκ Γζάκκδ Δ. Παππά, «ΐζμβναθία-ενβμβναθία-
αζαθζμβναθία Ώκηνέα Φναβηζά», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40 (Εακ.-Ώπν. 2009), (Ώθζένςια ζημκ
Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 276-292: 276-280.
88
Ώκηνέαξ Φναβηζάξ, «Έκαξ θίθμξ ιαξ, μ Κάθηα», Κ, ηπ. 4 (Μάνη. 2004), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά),
ζ. 4-15: 4.
89
ΐθ. ΐεκεηία Ώπμζημθίδμο, «Λασηή ικήιδ ηαζ δμιή ηδξ αίζεδζδξ ζηδκ πεγμβναθία βζα ημκ Βιθφθζμ: απυ
ηδκ Καγθειφπνξηα ζηδκ Καηαπάηεζε», ζημ Ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη λενειιεληθή πεδνγξαθία
(1945-1995), Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (7 θαη 8 Απξηιίνπ 1995), Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ
Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 1997, ζ. 113-127, υπμο δ Καγθειφπνξηα ακαθφεηαζ ςξ έκα
ιοεζζηυνδια βζα ηζξ ζοκέπεζεξ ημο Βιθοθίμο.
90
΢ε ζδιείμ ιάθζζηα πμο μ Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ κα ηνίκεζ ςξ ιδ πεζζηζηυ ζημζπείμ ημο ένβμο ηδ
«δζαθαζκυιεκδ απυθοηδ ελάνηδζδ ηδξ πνμζςπζηυηδηαξ ηςκ δνχςκ απυ ηδ δζαδζηαζία ηδξ

62
 παναβςβήξ». Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, «Ώκηνέαξ Φναβηζάξ, Ζ Καγθειφπνξηα, 1962», Μεηαπνιεκηθνί
πεδνγξάθνη. Κξηηηθά θείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982, ζ. 175.
91
ΐθ. Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Ώπυ ημκ θαυ ζημ πθήεμξ», Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, υ.π., ζ. 91-105: 101-
102.
92
΢ηάεδξ Ανμιάγμξ, «Ώπμδμπή ηαζ άνκδζδ. Δ Καγθειφπνξηα ημο Ώ. Φναβηζά», Θεηεία, εηδ. Αίθνμξ, Ώεήκα
1966, ζ. 219-224: 220. ΢οκαθήξ είκαζ ηαζ δ εεχνδζδ ημο Σάηδ Καναέθδ, «Ώκηνέαξ Φναβηζάξ.
Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία
ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1992, ζ. 16.
93
Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, «Ώκηνέαξ Φναβηζάξ. Σα υνζα ημο νεαθζζιμφ ζηδκ πεγμβναθία ημο», Πξνηάζεηο
αλάγλσζεο γηα ηελ πεδνγξαθία κηαο επνρήο. Μ. Αιεμαλδξφπνπινο, ΢π. Πιαζθνβίηεο, Α. Φξαγθηάο, Μ.
Χάθθαο, Γ. Χαηδήο, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 2001, ζ. 138.
94
ΐαββέθδξ Υαηγδααζζθείμο, «Μεηαλφ νεαθζζιμφ ηαζ αθθδβμνίαξ: δ Καγθειφπνξηα (1962) ημο Ώκηνέα
Φναβηζά», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40, υ.π., ζ. 76-81: 79. Χξ ιοεζζηυνδια δζάπθαζδξ πνμζεββίγεζ
ηδκ Καγθειφπνξηα δ Σζηίηα Αδιδηνμφθζα, «Δ Καγθειφπνξηα: έκα ζδζυιμνθμ ιοεζζηυνδια
ιαεδηείαξ», Γηαβάδσ, ηπ. 426 (Φεαν. 2002), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 101-103.
95
«Πνμθμνζηέξ ηαζ βναπηέξ ιανηονίεξ, αθδβήζεζξ ηαζ ιοεζζημνήιαηα βζα ηα καγζζηζηά ζηναηυπεδα
ζοβηέκηνςζδξ, βζα ημ Οθμηαφηςια, ζε δζάθμνεξ βθχζζεξ, ζοκζζημφκ ζήιενα ημκ ζδζαίηενμ
βναιιαηεζαηυ ηθάδμ ηδξ ―ζηναημπεδζηήξ θμβμηεπκίαξ‖, μ μπμίμξ δζεονφκεηαζ βνήβμνα βζα κα
ζοιπενζθάαεζ ηείιεκα βζα ηα ζηαθζκζηά ζηναηυπεδα ζοβηέκηνςζδξ ηαζ, ζηα ηαε‘ διάξ, ηα εθθδκζηά
ζηναηυπεδα ζςθνμκζζιμφ». Ώνζζημηέθδξ ΢αΎκδξ ηαζ Καηενίκα Καναηάζμο, «Σμ ηείιεκμ ςξ
―ιάνηοναξ, δζηαζηήξ ηαζ ενιδκεοηήξ‖: Δ εειαηζηή ηδξ ζοβπχνδζδξ ζηδ ζηναημπεδζηή θμβμηεπκία.
Ώπυ ηδκ ακηεηδίηδζδ ζηδ ζοβπχνδζδ ςξ ζοκηνζαή: Μανπηράνπδελ (1965) ημο Εάηςαμο Καιπακέθθδ
ηαζ Λνηκφο ημο Ώκηνέα Φναβηζά», ζημ ΢ηαφνμξ Γμοιπμοθάηδξ (επζι.), Ζ ζπγρψξεζε, εηδ. Άνημξ
Γςήξ, Ώεήκα 2014, ζ. 392-456: 393-394.
96
Γζα ηδ Μαηνυκδζμ ςξ ζφιαμθμ ηδξ Ώνζζηενάξ, αθ. Φίθζππμξ Δθζμφ, «Οζ αζςιέκεξ ζζημνίεξ ηαζ δ
ζζημνζμβναθζηή πνμζέββζζδ», Ψεθίδεο ηζηνξίαο θαη πνιηηηθήο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, επζι. Άκκα
Μαηεαίμο, ΢ηναηήξ Μπμονκάγμξ, Πυπδ Πμθέιδ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2007, ζ. 307-315: 310.
97
ΐθ. Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, «Σμ πναβιαηζηυ, ημ θακηαζηζηυ ηαζ ημ πανάθμβμ ζημκ Λνηκφ», Πξνηάζεηο
αλάγλσζεο γηα ηελ πεδνγξαθία κηαο επνρήο, υ.π., ζ. 152. Γζα ημκ πξνζσξηλφ παναηηήνα ηςκ
πνμζχπςκ, αθ. Καηενίκα Καναηάζμο, «Άημια ηαζ πνυζςπα: ημ γήηδια ηδξ ηαοηυηδηαξ ζημκ Λνηκφ
ημο Ώκηνέα Φναβηζά», ζημ Κςκζηακηίκμξ Ώ. Αδιάδδξ (επζι.), Σαπηφηεηεο ζηνλ ειιεληθφ θφζκν (απφ
ην 1204 έσο ζήκεξα). Πξαθηηθά ηνπ Γ΄ ΢πλεδξίνπ ηεο Δπξσπατθήο Δηαηξείαο Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ,
Γξαλάδα, 9-12 ΢επηεκβξίνπ 2010, Βονςπασηή Βηαζνεία Νεμεθθδκζηχκ ΢πμοδχκ, Ώεήκα 2011, η. Ώ΄,
ζ. 695-710. Γζα ηα εέιαηα αοηά, αθ. ηαζ ηδκ εκυηδηα 5.3.2.
98
Ώκηνέαξ Φναβηζάξ, Έλα βηβιίν είλαη έλα απισκέλν ρέξη πξνο ραηξεηηζκφ. Μνλφινγνο ηνπ Αληξέα Φξαγθηά,
πνυθμβμξ ΐαββέθδ Υαηγδααζζθείμο, επζι. Μζζέθ Φάζξ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2001, ζ. 35-36.
99
«΢πμθείμ ―ακαιμνθχζεςξ‖. Ο Ώ. Φναβηζάξ ιζθάεζ ζημκ Σάζμ Γμοδέθδ», Σν Γέληξν, ηπ. 37-38 (Μάνη.-
Ώπν. 1988), ζ. 36-40: 38-39.
100
«Γφνς απυ ηδκ πεγμβναθία» (Σμ «Α» ζοκμιζθεί ιε ημοξ: Ώκηνέα Φναβηζά, ΢πφνμ Πθαζημαίηδ ηαζ Ώθέλδ
Πακζέθδκμ), Σν Γέληξν, ηπ. 66 (Εακ.-Μάνη. 1992), ζ. 7-29: 16.
101
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Δ ζημηεζκή αθθδβμνία ημο μθμηθδνςηζζιμφ ζημκ Λνηκφ», Δκθχιηνο θαη
ινγνηερλία, υ.π., ζ. 106-116.
102
ΐθ. Καηενίκα Καναηάζμο, «Δ ―αβςβή ηδξ ζζςπήξ‖ ηαζ ημ ―πακεπμπηζηυ αθέιια‖ ζημ Λνηκφ ή ημ
ιοεζζηυνδια ηαζ δ πεζεάνπδζδ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40, υ.π., ζ. 173-187.
103
Ώκηνέαξ Φναβηζάξ, Λνηκφο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 102001, ζ. 65. ΢ημ ελήξ μ ανζειυξ ηςκ ζεθίδςκ εα δίκεηαζ
ζε πανέκεεζδ ζημ ηέθμξ ηάεε παναεέιαημξ.

63
104
ΐθ. Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, υ.π., ζ. 155-157, υπμο ακαθφεηαζ ηαζ δ εειαηζηή ηδξ ιεηαιυνθςζδξ ηςκ
ακενχπςκ ζε γχα.
105
ΐθ. ηδ δήθςζδ ημο ζοββναθέα ζηδ ΢ηαονμπμφθμο, ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία ζηυπμξ ημο ήηακ κα
πανμοζζάζεζ «αοηυ ημ ποδαίμ θαζζζιυ ζακ ιζα επζζηνμθή ζηδκ πνςηυβμκδ πνμσζημνία», Ένδ
΢ηαονμπμφθμο, υ.π., ζ. 156.
106
ΐθ. Γζάκκδξ Αδιδηναηάηδξ, «Ρδημνζηή ηαζ αία. Μζα ακάθοζδ ημο βθςζζζημφ ζοζπεηζζιμφ δοκάιεςκ
ζημκ Λνηκφ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40, υ.π., ζ. 160-172.
107
Ο Φναβηζάξ οπμβναιιίγεζ ηδκ «πνυεεζδ ηςκ δζμζημφκηςκ [ηδξ Μαηνμκήζμο] κα θνμκδιαηίζμοκ, κα
ηάκμοκ ημοξ ηναημοιέκμοξ κα ακακήρμοκ, κα ακαπθαζεμφκ, υπςξ έθεβακ», «΢πμθείμ
―ακαιμνθχζεςξ‖», υ.π., ζ. 38.
108
Γζα ηδ θεζημονβία ηδξ εζνςκείαξ ζημκ Λνηκφ, αθ. επίζδξ Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, υ.π., ζ. 159-162 ηαζ Γζάκκδξ
Δ. Παππάξ, «Ο Λνηκφο ημο Ώκηνέα Φναβηζά. Μζα ημζκςκζμζδιεζςηζηή πνμζέββζζδ. Δ εζνςκεία, ημ
βηνμηέζημ ηαζ ημ πζμφιμν ςξ ιδπακζζιυξ ακηίζηαζδξ ηαζ αιθζζαήηδζδξ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, υ.π.,
ζ. 136-159.
109
Χξ μοδέηενμ εεςνεί ημκ αθδβδηή ημο Λνηκνχ μ Αδιήηνδξ Σγζυααξ, «Μεηαιμκηενκζζιυξ, ιζηνμαθήβδζδ
ηαζ ημ κυδια ηδξ ζζημνίαξ», Σν παιίκςεζην ηεο ειιεληθήο αθήγεζεο. Απφ ηελ αθεγεκαηνινγία ζηε
δηαινγηθφηεηα, εηδ. Οδοζζέαξ, Ώεήκα 22002, ζ. 244-275: 256.
110
ΐθ. Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, υ.π., ζ. 153.
111
ΐθ. Ζ ΢πλέρεηα, ηπ. 4 (Εμφκ. 1973). Σχνα ζημ: Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε
δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1992, ζ. 320-341.
112
ΐθ. υ.π., ζ. 332-334.
113
«Μεβαθχζαιε υθμζ ιε ηα αζαθία ημο Ώ. Φναβηζά», ζοκέκηεολδ ημο Πακηεθή ΐμφθβανδ ζημκ Δθία
Μαβηθίκδ, Γηαβάδσ, ηπ. 426, υ.π., ζ. 107-110: 109.
114
Γζα ηα εονφηενα γδηήιαηα πμο εέηεζ δ ακαπανάζηαζδ ηδξ ζηναημπεδζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ ζηδκ ηαζκία
ημο ΐμφθβανδ, αθ. Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, «Βθζαθηζηά ζεκάνζα βζα εοηοπζζιέκεξ ιένεξ. Γζα ημ
Χάπππ Νηαίε ημο Πακηεθή ΐμφθβανδ», ζημ Φςηεζκή Σμιαή (επζι.), Ηζηνξία θαη πνιηηηθή ζην έξγν ηνπ
Παληειή Βνχιγαξε, εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 2007, ζ. 117-127.
115
Ο «Ώφβμοζημξ ‘48» ζοιπενζθήθεδηε ζηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ Θα βξείηε ηα νζηά κνπ ππφ βξνρήλ, εηδ.
Άβνα, Ώεήκα 1992.
116
Δ Κάζνδνο ησλ ελληά, βναιιέκδ ημ 1959, εηδυεδηε βζα πνχηδ θμνά αοημηεθχξ ημ 1978· είπε πνμδβδεεί δ
έηδμζή ηδξ ζε βενιακζηή ιεηάθναζδ ζημ Αοηζηυ ΐενμθίκμ, ημ 1976.
117
ΐθ. «Καιζά αίζεδζδ πνέμοξ δεκ πανάβεζ ηέπκδ, δ ηέπκδ δεκ δίκεζ ζοκηαβέξ οβζεζκήξ…», ζοκέκηεολδ ημο
Θακάζδ ΐαθηζκμφ ζηδ Μανία Σνμοπάηδ, Γηαβάδσ, ηπ. 116 (10 Ώπν. 1985), ζ. 66-72: 67.
118
ΐθ. Κ. Υνοζμιάθθδ-Henrich, «Σμ φθμξ ηδξ αιεζυηδηαξ, δ ανιμκία θυβμο ηαζ πενζεπμιέκςκ. ΢ημζπεία ηδξ
πμζδηζηήξ ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Πφξθπξαο, ηπ. 103 (Ώπν.-Εμφκ. 2002), (Ώθζένςια ζημκ Θακάζδ
ΐαθηζκυ), ζ. 29-41: 39-40. Σμ άνενμ πανμοζζάγεζ ιε ηνυπμ ηαηαημπζζηζηυ ηα εειαηζηά ηαζ
ιμνθμθμβζηά βκςνίζιαηα ημο ένβμο ημο ΐαθηζκμφ ηαζ ακαδεζηκφεζ ηζξ ηαζκμημιίεξ πμο αοηυ ημιίγεζ.
119
Ζ θάζνδνο ησλ ελληά, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 122014, ζ. 14-15. ΢ημ ελήξ μ ανζειυξ ηςκ ζεθίδςκ εα δίκεηαζ ζε
πανέκεεζδ ζημ ηέθμξ ηάεε παναεέιαημξ.
120
ΐθ. Μανία Νζημθμπμφθμο, «Δ ιανηονία ζημ ένβμ ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Πφξθπξαο, ηπ. 103, υ.π., ζ. 95-
103, υπμο ηαζ ιεθεηχκηαζ δ Κάζνδνο ησλ ελληά ηαζ ημ ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε ημο ΐαθηζκμφ ζε
ακηζπανααμθή ιε ηδκ Ηζηνξία ελφο αηρκαιψηνπ ημο Αμφηα.
121
ΐθ. ζπεηζηά Νάηζα Υαναθαιπίδμο, «Δ αθδβδιαηζηή πμνεία ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ: μ θυβμξ ηαζ δ
Εζημνία», ζημ Σίκα Κνμκηήνδ ηαζ Καηενίκα Κίηζδ-Μοηάημο (επζι.), Ζ ινγνηερλία θαη νη
πξνυπνζέζεηο ηεο, Σηκεηηθφ αθηέξσκα ζηελ Σδίλα Πνιίηε, εηδ. University Studio Press, Θεζζαθμκίηδ
1999, ζ. 227-249: 229 ηαζ Υνοζμιάθθδ, υ.π., ζ. 37, 40.

64
122
Φναβηίζηδ Ώιπαηγμπμφθμο, Ο Άιινο ελ δησγκψ. Ζ εηθφλα ηνπ Δβξαίνπ ζηε ινγνηερλία. Εεηήκαηα ηζηνξίαο
θαη κπζνπιαζίαο, εηδ. Θειέθζμ, Ώεήκα 1998, ζ. 106-107.
123
Αδιήηνδξ Πασαακάξ, Βία θαη αθήγεζε. Ηζηνξία, ηδενινγία θαη εζληθφο πνιηηηζκφο ζηελ πεδνγξαθία ηνπ
Θαλάζε Βαιηηλνχ, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2012, ζ. 96 (ζδι. 15). Ο ΐαθηζκυξ ελαίνεζ ηδ θμβμηεπκζηή αλία
ηςκ απμικδιμκεοιάηςκ ηςκ αβςκζζηχκ ημο 1821 ζημ ηνζηζηυ ημο δμηίιζμ «Πένα απυ ηδκ
πναβιαηζηυηδηα. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ςξ ζημζπείμ ιφεμο», Ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη λενειιεληθή
πεδνγξαθία (1945-1995), υ.π., ζ. 329-339: 336-339.
124
Γζα μνζζιέκα ζημζπεία παναηηδνζζιμφ ηςκ πνμζχπςκ, αθ. Αδιήηνδξ Πασαακάξ, υ.π., ζ. 78-80.
125
Γζα ημκ θακεάκμκηα ενςηζζιυ ηδξ Καζφδνπ, αθ. Αδιήηνδξ Πασαακάξ, υ.π., ζ. 83-86.
126
ΐθ. Σγίκα Πμθίηδ, «Σμ αμοαυ πνυζςπμ ηδξ Εζημνίαξ: Οξζνθσζηά», ΢πλνκηιψληαο κε ηα θείκελα, εηδ.
Άβνα, Ώεήκα 1996, ζ. 229-245: 236.
127
Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, «Πένα απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ςξ ζημζπείμ ιφεμο», υ.π., ζ.
332.
128
ΐθ. Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, «Σμ παζβκίδζ ηδξ ικήιδξ ηαζ ηδξ θήεδξ. Γδηήιαηα ζζημνίαξ ηαζ ζδεμθμβίαξ
ζηδκ πεγμβναθία ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Νέα Δζηία, ηπ. 1802 (Εμφθ.-Ώφβ. 2007), (Ώθζένςια ζημκ
Θακάζδ ΐαθηζκυ), ζ. 82-94.
129
ΐθ. ΢ηαφνμξ Γμοιπμοθάηδξ, «Δ θάιρδ ηδξ θαβςιέκδξ αέναξ ή ημ αίκζβια ηδξ ηαθμζφκδξ. Υαζνεηίγμκηαξ
ηδκ επακαηοηθμθμνία ηδξ Καζφδνπ ησλ ελληά», Νέα Δζηία, ηπ. 1799 (Ώπν. 2007), ζ. 806-808.
130
Δ δζαηφπςζδ πνμένπεηαζ απυ ημ ηεθεοηαίμ ένβμ ημο ΐαθηζκμφ, ημκ Αλάπινπ, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2012, ζ.
107, υπμο εκηάζζεηαζ ζηα ζζημνζηά ζοιθναγυιεκα ημο Βιθοθίμο.
131
ΐθ. Αδιήηνδξ Πασαακάξ, υ.π., ζ. 89-90.
132
Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, «Πένα απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ςξ ζημζπείμ ιφεμο», υ.π., ζ.
334-335.
133
ΐθ. Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, υ.π. ηαζ Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Θακάζδξ ΐαθηζκυξ. Σμ ιοεζζηυνδια
ηεηιδνίςκ», Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, υ.π., ζ. 133-170: 150-151.
134
Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, «Πένα απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ςξ ζημζπείμ ιφεμο», υ.π., ζ.
331.
135
ΐθ. Κςζηήξ Αακυπμοθμξ, Βηβιηνγξαθία Θαλάζε Βαιηηλνχ (1958-2004). Με ζπκπιήξσκα ψο ην 2013 γηα ηηο
απηνηειείο εθδφζεηο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2013, ζ. 20.
136
ΐθ. ηα ζημζπεία πμο πνμζημιίγεζ μ Αδιήηνδξ Πασαακάξ, υ.π., ζ. 92.
137
ΐθ. ΢ηαφνμξ Γμοιπμοθάηδξ, υ.π., ζ. 806.
138
Πνχηδ έηδμζδ ζε αζαθίμ: ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε Ŕ Ακεξηθή, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1972.
139
΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε. Βηβιίν πξψην: Ακεξηθή, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 72007, ζ. 9.
140
Ώπμζηυθδξ Ώνηζκυξ ηαζ Αδιήηνδξ ΐθαπμδήιμξ, «Ο ζοββναθέαξ δεκ απμζφνεηαζ πμηέ», ζοκέκηεολδ ημο
Θακάζδ ΐαθηζκμφ ζηδ Μαίνδ Παπαβζακκίδμο, Σν Βήκα, 16.7.2000, ζ. 8-9.
141141
«΢ογήηδζδ ιε ημκ Θακάζδ ΐαθηζκυ», Νέα Δζηία, ηπ. 1802, υ.π., ζ. 21.
142
Θ. ΐαθηζκυξ, «Φηάκμκηαξ ζηδκ πμίδζδ πεγή», Κξαζί θαη Νχκθεο. Μηθξά θείκελα επί παληφο, εηδ. Βζηία,
Ώεήκα 2009, ζ. 90-92· αθ. ηαζ Αλάπινπο, υ.π., ζ. 28-29. Σμ πανάεεια ζπμθζάγεζ μ Θευδςνμξ Α.
Παπαββεθήξ ςξ δδθςηζηυ ηδξ «πμζδηζηήξ ηδξ αίζεδζδξ» ημο ΐαθηζκμφ: «Δ ζημηεζκή νίγα ηδξ
ζαθήκεζαξ: Ο Αλάπινπο ηαζ δ Πμζδηζηή ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Νέα Δζηία, ηπ. 1858 (Εμφκ. 2013), ζ.
145-153: 151. Σδκ έκκμζα ηδξ «πμζδηζηήξ ηδξ αίζεδζδξ» μ ιεθεηδηήξ ηδκ επελενβάγεηαζ ζηδνζγυιεκμξ
ζηδ δζάηνζζδ ημο ΐαθηζκμφ ακάιεζα ζηδκ Εζημνία ςξ βκχζδ ηαζ ηδκ Εζημνία ςξ αίζεδζδ.
143
Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, «Πένα απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα», υ.π., ζ. 329. Δ πανμιμίςζδ επακένπεηαζ ζημκ
Αλάπινπ, υ.π., ζ. 28.

65
 Κεθάιαην 3: Σα νξγηζκέλα ληάηα ηεο ειιεληθήο πεδνγξαθίαο

Αγγέια Καζηξηλάθε

΢ύλνςε
΢ην θεθάιαην απηφ εμεηάδνληαη έμη πεδνγξάθνη (Μάξηνο Χάθθαο, Αληψλεο ΢ακαξάθεο, Ρέλνο Απνζηνιίδεο,
Βαζίιεο Βαζηιηθφο, Μέλεο Κνπκαληαξέαο, ΢πχξνο Πιαζθνβίηεο), νη νπνίνη αλήθνπλ κε ηνλ ηξφπν ηνπ ν
θαζέλαο ζε έλα παγθφζκην ξεχκα ηεο επνρήο, ηνπο «νξγηζκέλνπο». Σν ξεχκα απηφ αληηπαξαηίζεηαη ηφζν πξνο ην
αζηηθφ ζηξαηφπεδν φζν θαη πξνο ην ζνζηαιηζηηθφ κπινθ, φπσο εθπξνζσπείηαη απφ ηε ΢νβηεηηθή Έλσζε. Οη
ζπγγξαθείο απηνί πηνζεηνχλ ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ηνπ ππαξμηζκνχ, θαηαγγέιινληαο ηε καδηθή θνηλσλία, θαζψο
θαη θάζε ζεζκφ πνπ πεξηνξίδεη ηελ ειεπζεξία ηνπ αλζξψπνπ.

3.1 Δηζαγσγή
«Ώκ έπνεπε κα δχζμοιε έκακ ηίηθμ» ζημοξ ζοββναθείξ ηδξ δεφηενδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ, βνάθεζ μ
Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο ζηδκ επζζηυπδζή ημο ηδξ ιεηαπμθειζηήξ πεγμβναθίαξ, «εα ιπμνμφζαιε κα ημοξ
ηζηθμθμνήζμοιε, παίνκμκηαξ ημκ ηίηθμ απυ ημκ ΐ. ΐαζζθζηυ: Θχκαηα εηξήλεο. Ώκ έπαζνκα απυ ημκ Π.
Ώιπαηγυβθμο, εα ζηεθηυιμοκ ημκ ηίηθμ ημο: Ηζνξξνπία ηνπ ηξφκνπ (1964). Θα πδβαίκαιε ζηδκ αθθδβμνία
υιςξ ακ πνδζζιμπμζμφζαιε ημκ ηίηθμ ημο Υνζζηυθμνμο Μδθζχκδ Παξαθσλία (1961) ή εα ανίζηαιε άθθδξ
ιμνθήξ δζελυδμοξ ηαζ άζημπδξ ζπαηάθδξ ημο ―ηεκμφ‖ πνυκμο, ακ ηεθαθαζμπμζμφζαιε ιε Σα κεραλάθηα ημο
Μέκδ Κμοιακηανέα. […] Ώκ πδβαίκαιε ζε εονφηενμ πχνμ, ιπμνεί κα ζοκακημφζαιε ημ αββθζηυ ακηίζημζπμ
δθζηζαηυ πθαίζζμ, ιε ηα Οξγηζκέλα ληάηα ημο Σγμκ ΋ζιπμνκ».1
Ώξ ζοιαάθμοιε ηζ ειείξ ζημ πακυναια ηδξ πεγμβναθίαξ ζηδ δεηαεηία ημο 1960, πνμζεέημκηαξ ημοξ
ηίηθμοξ: Βνξά ζην ζεξίν ημο Ρέκμο Ώπμζημθίδδ (1963), Αξλνχκαη ημο Ώκηχκδ ΢αιανάηδ (1961), Σν
Κνηλφβην ημο Μάνζμο Υάηηα (1972). Γζαηί πνάβιαηζ δ βεκζά ζοββναθέςκ πμο εηδδθχκεηαζ ζηδ δεηαεηία ημο
1960 αζζεάκεηαζ εφια ηδξ εζνήκδξ, επεζδή έπαζε ημ πθεμκέηηδια ηδξ έλανζδξ ηςκ ζδακζηχκ ημο
ακηζθαζζζηζημφ πμθέιμο, κζχεεζ υηζ γεζ ζε ιζα δφζημθδ ζζμννμπία ροπνμπμθειζημφ ηνυιμο ηαζ υηζ
ηζκδοκεφεζ κα βίκεζ αμνά ζημ εδνίμ ηδξ ιδπακήξ, ημο μθμέκα ελεθζζζυιεκμο ιαγζημφ πμθζηζζιμφ, ή αηυια ηαζ
αμνά ζηα «ιδπακάηζα», έκα παζπκίδζ πμο ηαηαανμπείγεζ. Ώκαγδηά θμζπυκ δζελυδμοξ, άθθμηε ζηδκ «άνκδζδ» ή
ζηδκ άνκδζδ ηδξ άνκδζδξ, άθθμηε ζε ιμνθέξ εκαθθαηηζηήξ ημζκμαζαηήξ γςήξ. Δ ηεθζηή ηεθαθαζμπμίδζδ
ιπμνεί κα βίκεζ, υπςξ πνμηείκεζ ηαζ μ Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, ιέζς ηδξ εθθδκζηήξ απυδμζδξ ημο εεαηνζημφ
ένβμο ημο ΋ζιπμνκ Look back in anger: μνβζζιέκα κζάηα. Δ βεκζά βζα ηδκ μπμία ιζθάιε είκαζ πνάβιαηζ δ
βεκζά ηδξ μνβήξ, ιζαξ μνβήξ πμο πνμηφπηεζ αθεκυξ απυ ηδ δζάρεοζδ ηςκ πνμζδμηζχκ, αθεηένμο απυ ημ άβπμξ
ηδξ γςήξ ζε έκακ ηυζιμ πμο ζαθχξ θαίκεηαζ υηζ αθήκεζ πίζς ημο ηδ θηχπεζα – βζαηί δ οπένααζδ ηδξ
ακέπεζαξ πνμηαθεί υπζ θίβδ εκμπή.
΢ηδκ παναηάης εκυηδηα εα παναημθμοεήζμοιε ηα ζδεμθμβζηά ηαζ ηα ηαθθζηεπκζηά νεφιαηα πμο
δζαηνέπμοκ ηδκ ακήζοπδ αοηή δθζηζαηή μιάδα, ιέζα ζημκ ακηζθαηζηυ ηαζ πανάδμλμ ιεηαπμθειζηυ ηυζιμ.
Πνέπεζ ςζηυζμ κα ζδιεζχζμοιε πνμηαηααμθζηά υηζ υζα απυ ηα ένβα πμο ελεηάγμοιε δδιμζζεφμκηαζ βφνς
ζημ 1960 ηαζ υπζ ανβυηενα ζηδ δεηαεηία, απδπμφκ αηυια ηαηαζηάζεζξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950, ημο
ζημηεζκμφ, ηαηαπζεζιέκμο ηαζ ιίγενμο ηθίιαημξ ηδξ ιεηειθοθζαηήξ Βθθάδαξ.

*
Σδκ παναιμκή ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960, Αεηέιανζμ ημο 1959, δδιμζζεφεηαζ ζημ πενζμδζηυ Κξηηηθή ημο
Μακυθδ Ώκαβκςζηάηδ ημ εηηεκέξ άνενμ δομ νχζςκ δζακμμοιέκςκ ζπεηζηά ιε ημ ζφβπνμκμ ιοεζζηυνδια
ζημκ δοηζηυ ηυζιμ. Σίηθμξ ημο «Δ παιέκδ βεκζά ημο ροπνμφ πμθέιμο» ηαζ ανπζηυ έκηοπμ δδιμζίεοζδξ έκα
βαθθυθςκμ ιμζπμαίηζημ πενζμδζηυ. Σμ άνενμ ημ ιεηαθνάγεζ ζηα εθθδκζηά δ Νυνα Ώκαβκςζηάηδ. Πνυηεζηαζ
βζα έκα πακυναια ηςκ ηάζεςκ ηδξ κέαξ βεκζάξ ηςκ θμβμηεπκχκ ζε Βονχπδ ηαζ Ώιενζηή, δδθαδή βζα ημοξ
«μνβζζιέκμοξ» ζηδκ Ώββθία, ημοξ ιπήηκζηξ ζηζξ ΔΠΏ, ημ «κέμ ιοεζζηυνδια» ζηδ Γαθθία, ηαεχξ ηαζ
πανυιμζεξ ηάζεζξ ζηδκ Εζπακία ηαζ ζηδ Αοηζηή Γενιακία.2 Σμ άνενμ είκαζ ειπενζζηαηςιέκμ ηαζ ηαοηυπνμκα
ζηναηεοιέκμ, μπυηε απμααίκεζ δζπθά πνήζζιμ βζα ειάξ ζήιενα, ηυζμ βζα ηζξ πθδνμθμνίεξ πμο ιεηαθένεζ ηαζ
ηζξ απυρεζξ ημο υζμ ηαζ βζα ημκ ηνυπμ ιε ημ μπμίμ ημ πνμζέθααακ μζ δζακμμφιεκμζ ζηδκ Βθθάδα.

66
 Ώξ λεηζκήζμοιε απυ ηδκ πενζβναθή, υπςξ ηδκ επζπεζνμφκ μζ δφμ Ρχζμζ. Οζ ηοπζημί ιοεζζημνδιαηζημί
ήνςεξ πμο πνμαάθθεζ δ θεβυιεκδ «παιέκδ βεκζά» αζχκμοκ ιζα μνβή εκακηίμκ υθςκ, αθθά ηαζ ιζα αηαευνζζηδ
εθίρδ, πίκμοκ πμθφ, παίνκμοκ κανηςηζηά, «παναδίκμκηαζ ζηδ ηγαγ ηαζ ζημ νμη-εκη-νμθ», ιεηαηζκμφκηαζ
δζανηχξ θαπακζαζιέκα ηαζ πζζηεφμοκ υηζ «δ ζελμοαθζηή γςή [είκαζ] ημ πζμ ζπμοδαίμ ηζ ίζςξ ημ ιυκμ ζενυ
πνάβια». Πανάθθδθα ημοξ ηαηαηνφπεζ δ θμαία ημο πονδκζημφ μθμηαοηχιαημξ, μπυηε αδζαθμνμφκ βζα
ηαηαζηάζεζξ ηαζ αζζεήιαηα ιε δζάνηεζα ηαζ ηείκμοκ κα ιδκ επζεοιμφκ ηίπμηε άθθμ απυ «ζηζβιζαίεξ
απμθαφζεζξ».
Δ πενζβναθή αοηή είκαζ αέααζα ανκδηζηά ζηζβιαηζζιέκδ. Οζ δφμ νχζμζ ηνζηζημί ηαηαθμβίγμοκ
αοηανέζηεζα ζηδ ζοβηεηνζιέκδ βεκζά, εεςνχκηαξ υηζ ακ μζ ίδζμζ μζ ζοββναθείξ ηδξ αοημαπμηαθμφκηαζ ιε
ηάπμζα αοηανέζηεζα «παιέκδ βεκζά», επακαθαιαάκμκηαξ ημοξ απμβμδηεοιέκμοξ ιεηά ημκ Ώ΄ Παβηυζιζμ
Πυθειμ ζοββναθείξ, δεκ πνυηεζηαζ πανά βζα ιζα βεκζά εηηνμπζαζιέκδ. Καηά ηδ βκχιδ ημοξ, δ βεκζά έπεζ
οπμζηεί πθφζδ εβηεθάθμο απυ ηδκ ροπνμπμθειζηή πνμπαβάκδα, δεκ ακαβκςνίγεζ ημ ιεβάθμ ένβμ πμο
ζοκηεθείηαζ ζηδκ Β΢΢Α (ζηζξ «πνμμδεοηζηέξ πχνεξ» θέκε, βζα ηδκ αηνίαεζα), ηαζ έηζζ ανίζηεηαζ
απνμζακαηυθζζηδ, πςνίξ ζδεμθμβία ηαζ πςνίξ ζηυπμοξ. Ώκαβκςνίγμοκ εκημφημζξ υηζ δ βεκζά ηςκ μνβζζιέκςκ
ζηνέθεηαζ πνςηίζηςξ εκάκηζα ζημ αζηζηυ ηαεεζηχξ ηαζ ζηζξ αζηζηέξ ζοιααηζηυηδηεξ, υιςξ δ «μνβή» ηαζ μ
ηοκζζιυξ ημοξ, βνάθμοκ, ζοκζζημφκ ιμκάπα ιζα άνκδζδ «παεδηζηή», υπζ ιζα αβςκζζηζηή εέζδ.
Δ πνυζθδρδ ηχνα. Σμ πενζμδζηυ Κξηηηθή ημπμεεηεί ζημ ηέθμξ ημο άνενμο ιζα εκδζαθένμοζα
ζδιείςζδ. Βηεί δζεοηνζκίγεηαζ υηζ δ αλία ημο άνενμο έβηεζηαζ ηονίςξ ζηδκ επμπηζηή εζηυκα πμο δίκεζ ηςκ
ζφβπνμκςκ θμβμηεπκζηχκ ηάζεςκ, εκχ δ πμθζηζηή ημο εέζδ είκαζ ιάθθμκ ζογδηήζζιδ. Καηαθαααίκμοιε
θμζπυκ υηζ μζ έθθδκεξ δζακμμφιεκμζ δζρμφζακ ηονίςξ βζα πθδνμθυνδζδ, ιζα πθδνμθυνδζδ πμο δεκ ήηακ ηυζμ
εφημθδ ζε ιζα επμπή υπμο ηα ηαλίδζα ήηακ αηνζαά, ηα ιέζα ιαγζηήξ επζημζκςκίαξ πενζμνζζιέκα ηαζ –
εκκμείηαζ– δεκ οπήνπε δζαδίηηομ. Οζ ζοκηάηηεξ ηδξ Κξηηηθήο, ημο εκαθθαηηζημφ αοημφ ανζζηενμφ εκηφπμο,
πνμθακχξ κζχεμοκ ηάηζ ημζκυ ιε υ,ηζ ζοιααίκεζ ζημκ οπυθμζπμ δοηζηυ ηυζιμ, πζεακχξ υιςξ ηαζ ηάπμζα
δζάεεζδ δζαθμνμπμίδζδξ.
Σέζζενα πνυκζα ανβυηενα, ημ 1963, μ Πακαβζχηδξ Μμοθθάξ, κεανυξ ενεοκδηήξ εηείκδ ηδκ επμπή,
πμο δθζηζαηά ακήηεζ ζηδκ ίδζα βεκζά ιε ημοξ μνβζζιέκμοξ, βνάθεζ ζηδκ Δπηζεψξεζε Σέρλεο ημ επίζδξ
πθμφζζμ ζε πθδνμθμνίεξ άνενμ «Δ θμβμηεπκία ηδξ μνβήξ». 3 Πενζβνάθεζ ακαθοηζηά ημοξ κεανμφξ άββθμοξ
ζοββναθείξ ημο ζοβηεηνζιέκμο νεφιαημξ, ιε αάζδ έκα ιακζθέζημ ημοξ δδιμζζεοιέκμ ημ 1957, ςξ ιζα βεκζά
πμο δζααθέπεζ ηδκ ζδεμθμβζηή πνεμημπία ημο αζηζημφ ηυζιμο, κζχεεζ αδδία βζα έκακ ελακηθδιέκμ πμθζηζζιυ,
ακηζηάζζεηαζ ζηζξ ημζκςκζηέξ ζοιαάζεζξ ηαζ ανκείηαζ ημκ ηυζιμ ηδξ δζαθήιζζδξ ηαζ ηδξ ηδθευναζδξ. Βλδβεί
ιάθζζηα ηδ ζηάζδ ηδξ μνβήξ ςξ ακηίδναζδ ηςκ κέςκ πμο είπακ ζηδνίλεζ ηζξ εθπίδεξ ημοξ ζημκ ζμζζαθζζιυ,
αθθά δζαρεφζηδηακ υηακ αιέζςξ ιεηά ημκ πυθειμ ακέθααακ ηδκ ελμοζία μζ ζοκηδνδηζημί. Τπμβναιιίγεζ
επίζδξ πςξ πνυηεζηαζ βζα έκα θαζκυιεκμ πμο δεκ πενζμνίγεηαζ ζημκ δοηζηυ ηυζιμ, πανά απθχκεηαζ ηαζ ζηζξ
ζμζζαθζζηζηέξ πχνεξ, θυβς ηδξ εφθμβδξ απμζηνμθήξ πνμξ ηα εβηθήιαηα ημο ΢ηάθζκ.

Εικόνα 3.1 Ο εξεπλεηήο θηιφινγνο Παλαγηψηεο Μνπιιάο. (Πεγή: Παγθφζκην Βηνγξαθηθφ Λεμηθφ,
http://www.greekencyclopedia.com/moyllas-panagiwtis-kilkis-1935-p18034.html).

Ο ίδζμξ μ Μμοθθάξ θαίκεηαζ κα έθηεηαζ αθθά ηαζ κα απςεείηαζ απυ ημ θαζκυιεκμ πμο πενζβνάθεζ. Χξ κεανυξ
ανζζηενυξ εκδζαθένεηαζ βζα ηδκ ακηζ-αζηζηή ζηάζδ ηδξ βεκζάξ ημο, ηαοηυπνμκα υιςξ αθέπεζ ιε ζδζαίηενμ
ζηεπηζηζζιυ μνζζιέκεξ ιεηαθοζζηέξ ηδξ ακαγδηήζεζξ, άθθμηε πνμξ έκακ ενδζηεουιεκμ οπανλζζιυ,4 άθθμηε
πνμξ ημκ αμοδζζιυ. Οκμιάγεζ «εθζαενή ιπμειία» ημοξ αιενζηακμφξ ιπήηκζηξ («άπθοημζ ηαζ αημφνεοημζ,

67
απμπαοκςιέκμζ απυ ημοξ ήπμοξ ηδξ ηγαγ ηαζ ηδ ιανζπμοάκα») ηαζ βεκζηά απμννίπηεζ ηδ ζηάζδ ηδξ ιμκαπζηήξ
ελέβενζδξ πνμηνίκμκηαξ ημκ ζοθθμβζηυ αβχκα.
΋ζμκ αθμνά ηδκ Βθθάδα, μ Μμοθθάξ ακαθένεζ μκμιαζηζηά ηνεζξ εηπνμζχπμοξ ηήξ ηάζδξ: Ρέκμ
Ώπμζημθίδδ, ΐαζίθδ ΐαζζθζηυ ηαζ Μέκδ Κμοιακηανέα∙ δεκ πνμπςνά υιςξ ζε ζογήηδζδ ημο ένβμο ημοξ,
ηαευηζ αοηυ πμο ημκ εκδζαθένεζ είκαζ δ εεςνδηζηή παναβςβή ηςκ ζοββναθέςκ, ηαζ ζε ηάηζ ηέημζμ δεκ έπμοκ
πνμπςνήζεζ, υπςξ θέεζ, μζ έθθδκεξ μνβζζιέκμζ.
Σμ θαζκυιεκμ ηςκ μνβζζιέκςκ απαζπμθεί ηαζ ημκ Αδιήηνδ Ραοηυπμοθμ, ζδιακηζηυ ιανλζζηή ηνζηζηυ
ηαζ ζηέθεπμξ ηδξ Δπηζεψξεζεο Σέρλεο. Ο Ραοηυπμοθμξ εα ζοκακηήζεζ ημκ ηαηά δέηα πνυκζα κευηενυ ημο
ΐαζίθδ ΐαζζθζηυ, ιζα ιένα ημο 1962 πμο έλς ζημκ δνυιμ πενκά ιζα κεμθαζίζηζηδ δζαδήθςζδ, ηαζ εα ημκ
πενζβνάρεζ ζηζξ ζηήθεξ ημο εκηφπμο. Με ζοιπάεεζα ηαζ ηάπμζα ζοβηαηάααζδ μ ηνζηζηυξ, πμο έπεζ ήδδ ζημ
εκενβδηζηυ ημο πέκηε πνυκζα ελμνίαξ, γδηά κα ηαηαθάαεζ ζε ηζ εευ πζζηεφεζ μ κεανυξ πμο ζηέηεηαζ ιπνμζηά
ημο. Βίκαζ άναβε οπανλζζηήξ; ΢ηα θυβζα ημο αημφεζ πνάβιαηζ ηδκ άνκδζδ ημο ΢ανην (Jean-Paul Sartre) πνμξ
ημκ «άθθμκ», ηαζ δζαπζζηχκεζ ηδκ αθθενβία πμο ημο πνμηαθεί μηζδήπμηε πανάβεηαζ απυ ηδ θέλδ ημζκυξ:

Σμ ιυκμ πμο λένεζ ιε ζζβμονζά είκαζ υηζ πνεζάγεηαζ ιζα νζγζηή ιεηααμθή, ιζα νζγζηή αθθαβή βζα κα πςνέζεζ ηζ
αοηυξ ηζ μζ άθθμζ ηδξ βεκζάξ ημο ζε ημφηδ ηδ πχνα. Νζχεεζ υθδ ηδκ αδζηία ηαζ ημ αδζέλμδμ πμο πνμηαθμφκ ηδκ
ελέβενζδ ηδξ ζδιενζκήξ κέαξ βεκζάξ. […] «Καεέκαξ απ‘ ηδ βεκζά ιμο είκαζ χξ ηα ηαηάααεα ηδξ ροπήξ ημο
αδδζαζιέκμξ» [θέεζ]. Καηαββέθθεζ ημ «ιεζαζςκζηυ ζημηάδζ ηδξ πακεπζζηδιζαηήξ γςήξ», ημ εάρζιμ ζημ ζηναηυ,
ηδκ «αζθολία ηαζ ημ αδζέλμδμ ημο πανάθμβμο αζηζημφ ιαξ ηυζιμο». ΢ανηάγεζ ηδκ αζηζηή ηάλδ […]. Μζθάεζ ιε
5
νεαθζζιυ, ακ ηαζ ηάπςξ απυθοηα, βζα ηδ δμθμθμκία ηαζ ηδκ απάνκδζδ ηςκ ζδακζηχκ ηδξ πνμδβμφιεκδξ βεκζάξ.

Εικόνα 3.2 Ο Γεκήηξεο Ραπηφπνπινο ην 1956, ζηα 32 ηνπ ρξφληα (Πεγή: Αξρείν ηνπ ζπγγξαθέα).

Ο Ραοηυπμοθμξ εα οπμδείλεζ, ηαηυπζκ ημφημο, δδιυζζα ζημκ κεανυ ζοββναθέα, ιέζα απυ ηζξ ζεθίδεξ
ηδξ Δπηζεψξεζεο Σέρλεο, υηζ δ εέζδ ημο είκαζ ζηδκ Ώνζζηενά, ζηδ κεμθαζίζηζηδ δζαδήθςζδ πμο ηζκείηαζ ζημκ
έλς πχνμ ηδκ χνα πμο ζογδημφκ, ηαζ υπζ ζηδ πμνεία ηςκ μνβζζιέκςκ. Βκηέθεζ, ζημ αζαθίμ ημο, πμο εα
ηοηθμθμνήζεζ ημ 1965 ιε ηίηθμ Οη ηδέεο θαη ηα έξγα, μ Ραοηυπμοθμξ εα ζοιπενζθάαεζ ημκ ΐαζζθζηυ, ηαεχξ
ηαζ ημκ Κμοιακηανέα, ζηδκ εκυηδηα «Οζ μνβζζιέκμζ».

΢ηα 1960 θμζπυκ δ κέα βεκζά ηςκ θμβμηεπκχκ, αθθά ηαζ ηςκ δζακμμοιέκςκ υπςξ μ Μμοθθάξ ηαζ μ
Ραοηυπμοθμξ, έπμοκ ζηναιιέκα ηα ιάηζα ημοξ ζημ παβηυζιζμ θαζκυιεκμ ηςκ «μνβζζιέκςκ» πμο, λεηζκχκηαξ
απυ ηδκ Βονχπδ ηαζ ηδκ Ώιενζηή ιζα δεηαεηία κςνίηενα, θηάκεζ ηχνα ηαζ ζηδκ Βθθάδα. Δ Βθθάδα αοηή ηδκ
επμπή ιυθζξ έπεζ ανπίζεζ κα ζοκένπεηαζ, μζημκμιζηά ηαζ πμθζηζηά, απυ ηζξ πθδβέξ ημο ειθοθίμο πμθέιμο. Μία
δεηαεηία ηαεοζηένδζδ είκαζ αηνζαχξ ημ ηίιδια ημο ειθοθίμο πμθέιμο. ΋πςξ πνμηφπηεζ απυ ηα ηείιεκα πμο
εα ελεηάζμοιε, δ κέα βεκζά ηδξ Βθθάδαξ αζχκεζ ηαζ αοηή ιζα δζάρεοζδ, ηαηαπζέγεηαζ απυ ηδ
ζοκηδνδηζηυηδηα ηδξ ημζκςκίαξ ηαζ αζθοηηζά ιέζα ζημ αοηανπζηυ πμθζηζηυ ζφζηδια. Οζ ηαηαζηάζεζξ δεκ
είκαζ πμθφ δζαθμνεηζηέξ απυ εηείκεξ ημο οπυθμζπμο δοηζημφ ηυζιμο, απμηθίζεζξ ςζηυζμ οπάνπμοκ. Αζαθμνά
πθμφημο, πνχηα απυ υθα. ΋ηακ μ Μάνζμξ Υάηηαξ πνμαθδιαηίγεηαζ ιήπςξ οπμηάζζεηαζ ζημκ ηαηακαθςηζζιυ
απυ ιυκμ ημ βεβμκυξ υηζ απμηηά ζημ ζπίηζ ημο ημοαθέηα («Ο ιπζκηέξ»), ζηδκ Ώιενζηή ηα πνάβιαηα έπμοκ
μδδβδεεί αθθμφ. Πμφ; Σμ πενζβνάθεζ μ ΐαζζθζηυξ, επζζηνέθμκηαξ απυ ηζξ ΔΠΏ:

68
 Πμφ είιαζ, Θε ιμο, ζε πμζα βδ, ζε πμζα πχνα; Σζ ηάκμοιε ιε ηδ γςή ιαξ ηάεε θεπηυ πμο πενκά; Θα ‘εεθεξ κα
ιάεεζξ ηζ ζηέθημιαζ βζα ημ ιέθθμκ; «Πζεξ παζηενζςιέκμ βάθα, πθμφζζμ ζε αζηαιίκδ D». Θέθεζξ κα λένεζξ πμζα
είκαζ ηα υκεζνά ιμο; «Ο Σγζι Κέθθο πμοθά ηα ηαθφηενα ιεηαπεζνζζιέκα αιάλζα». Κζ ακ ε‘ απμηηήζμοιε πμθθά
θεθηά ηζ εα ηα ηάκμοιε; «Θα ηάκμοιε αηυια έκα απμπςνδηήνζμ, βζαηί ζημκ άκδνα ιμο ηαζ ζε ιέκα ιαξ ανέζεζ
πμθφ κα δζααάγμοιε ζημκ ηαιπζκέ. ΢οκήεςξ εηεί ηεθεζχκμοιε μθυηθδνα αζαθία». 6

Δ Βθθάδα πνμζπαεεί αηυια κα απμηηήζεζ ηα ζημζπεζχδδ. Χζηυζμ δ εκμπή απέκακηζ ζηδκ

αολακυιεκδ εοιάνεζα είκαζ θακενή ζηα ένβα ηςκ κέςκ θμβμηεπκχκ.
Αεφηενδ δζαθμνά απυ ημοξ μνβζζιέκμοξ ημο δοηζημφ ηυζιμο είκαζ δ ιεβάθδ δφκαιδ πμο δζαηδνμφκ
ζηδκ Βθθάδα μζ ανζζηενέξ ακηζθήρεζξ. ΋πςξ είδαιε παναπάκς, ζηδκ ανζζηενή Δπηζεψξεζε Σέρλεο μ
ακηίθμβμξ πνμξ ηζξ κέεξ ηάζεζξ είκαζ ζζπονυξ: υπζ ζηδκ αημιζηή ελέβενζδ, καζ ζηδ ζοθθμβζηή δζεηδίηδζδ. Ώκ
αβηαθζάγμοκ μζ ανζζηενμί ηδκ μνβζζιέκδ κεμθαία είκαζ βζα κα ηδξ οπμδείλμοκ ημκ «ζςζηυ δνυιμ», ημκ δνυιμ
ημο μνεμθμβζζιμφ, ημο δζαθςηζζιμφ, ηδξ ζοκηεηαβιέκδξ δνάζδξ. Έηζζ ζηδκ Βθθάδα, μ οπανλζζιυξ, πμο
ζοκζζηά ημ ζδεμθμβζηυ οπυααενμ ηςκ πενζζζυηενςκ μνβζζιέκςκ,7 ανίζηεζ έκακ θναβιυ ζηδκ ανζζηενή
ζηέρδ, δ μπμία δεκ παναδέπεηαζ ηα πνμαθήιαηα ημο αηυιμο, ημο απμιμκςιέκμο, ημο «νζβιέκμο ζημκ
ηυζιμ», ημο ακέζηζμο, αθθά ζοθθμβίγεηαζ ημκ ηυζιμ ηαζ ηδ θφζδ ηςκ πνμαθδιάηςκ ιέζα ζημ πθαίζζμ ηδξ
ζοθθμβζηυηδηαξ.8
Πανά ηαφηα, μ ηαηελμπήκ μνβζζιέκμξ ηδξ Βθθάδαξ εα πνμηφρεζ απυ ημκ πχνμ ηδξ Ώνζζηενάξ. Βίκαζ μ
Μάνζμξ Υάηηαξ, πμο έπεζ αζχζεζ πμθφ ηναοιαηζηά ηδ ζοιιεημπή ημο ζημ ανζζηενυ ηίκδια ηαζ πμο ηάπμζα
ζηζβιή, ιέζα ζηδ δεηαεηία ημο ‘60, ελεβείνεηαζ εκάκηζα ζε έκακ ιδπακζζιυ πμο ηαηαπίεγε δζανηχξ ηδ
δζαθμνά – ηδ δζαθμνά βκχιδξ, ηδ δζαθμνά εηηίιδζδξ ηαζ ζηάζδξ. Ο Μάνζμξ Υάηηαξ δεκ ακαθένεηαζ απυ ημκ
Μμοθθά ή ημκ Ραοηυπμοθμ, βζαηί υηακ άνπζζακ εηείκμζ κα παναημθμοεμφκ ημ θαζκυιεκμ, μ ίδζμξ δεκ είπε
αηυια πνμθάαεζ κα εηδχζεζ μφηε ηδκ πνχηδ ημο ζοθθμβή δζδβδιάηςκ, ημκ Σπθεθηνθφξν ηνπ ερζξνχ (1966).
Ο Υάηηαξ πμηέ δεκ ζοιπενζθήθεδηε νδηά ζημοξ μνβζζιέκμοξ, ηζ υιςξ ίζςξ είκαζ μ ηαηελμπήκ θμνέαξ αοηχκ
ηςκ ηάζεςκ ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκία, ημ πζμ ηαθυ δείβια ηδξ ζοιιεημπήξ ηδξ Βθθάδαξ ζηα παβηυζιζα
sixties. Ώπυ αοηυκ ηαζ εα λεηζκήζμοιε.

3.2 Μάξηνο Υάθθαο: Γξάθνληαο ζπλζήκαηα νξγήο

Εικόνα 3.3 ΢θίηζν ηνπ Μάξηνπ Χάθθα, θηινηερλεκέλν απφ ηνλ θίιν ηνπ δσγξάθν Σάθε ΢ηδέξε. ΢πλνδεχεη ηελ έθδνζε ησλ
Απάλησλ ηνπ: Χάθθαο Μάξηνο, Άπακηα, εθδ. Κέδξνο, Αζήλα 62008.

Αεκ εέθς μπαδμφξ, πεζνμηνμηήιαηα, ζζμηναηήιαηα, ακενχπμοξ κ‘ αημοιπάκε επάκς ιμο, ζδέεξ, πνμπακηυξ
ζδέεξ, μπμζεζδήπμηε ζδέεξ πμο ζε ηάκμοκ κ‘ αβαπάξ ημ θμνηίμ ζμο […]. Μ‘ ανέζμοκ μζ απεθπζζιέκμζ, αοημί πμο
ηαπκίγμοκ ααένηα ηζζβάνα, ημοκάκε κεονζηά ημ πυδζ ημοξ ηαζ λδιενχκμκηαζ ζηα λεκοπηάδζηα.

69
 Γεκζηά απ‘ ημοξ θζθυζμθμοξ δεκ είδα υθεθμξ ηζ έηζζ είιαζ δζηαζμθμβδιέκμξ απυθοηα πμο πνμηζιχ έκα ζπίκμ κα
ηεθαδδεί ηδκ αοβή ή ιζα πζκέγα ηδ ζηζβιή πμο ηδ πνεζάγμιαζ κα ζζάλς ηδξ ημογίκαξ ηα νάθζα, πανά ημκ
΢πζκυγα.

Σμκ ακαηαηχκς ηζ αοηυκ [ημκ θίθμ] θέβμκηαξ πςξ ιυκμ μ ζελμοαθζζιυξ εα ιαξ ζχζεζ, μ ζμζζαθζζιυξ δε εα
9
ένεεζ […]∙ ημο ζπάς ηα ζφκμνα, ημκ ηνααάς ιε ημ γυνζ πζμ πένα.

Σμ υηζ είκαζ μνβζζιέκμξ μ Μάνζμξ Υάηηαξ (1931-1972) ιαξ ημ θέεζ ηζ μ ίδζμξ ζημκ πνυθμβμ («έηζζ ζακ
πνυθμβμ») ημο Μπζκηέ, ημ 1970: «Συζα πνυκζα ζ‘ αοηυ ημ ιάηαζμ πυθειμ, ηζ αηυια παζπίγς, βααβίγμκηαξ,
έζης ηζ αξ ιδκ ιπμνχ κα δαβηχζς, βνάθμκηαξ ζοκεήιαηα μνβήξ πίζς απυ πυνηεξ δδιυζζςκ ηαιπζκέδςκ»
(176). Πνάβιαηζ, ιε ημοξ πεζιαννχδεζξ ιμκμθυβμοξ ημο ελμνιά ηαηά ημο ηαεςζπνεπζζιμφ, ηαηά ημο
ιζηνμαζηζζιμφ, ηαηά ηδξ ζηνάηεοζδξ ημο ηαθθζηέπκδ, ηαηά ηςκ ζδεχκ, ηαηά ηςκ ζημπχκ, ηαηά ηδξ ηακμκζηήξ
πνήζδξ ηδξ βθχζζαξ, ηαηά πακηυξ οπεοεφκμο, ηαηά ηδξ «εηηνςιαηζηήξ» επμπήξ.
΢ηα 1960, υηακ μ Υάηηαξ είπε ιυθζξ απμθοεεί απυ ημκ ζηναηυ, εκχ είπε εηηίζεζ ήδδ ηέζζενα πνυκζα
πμζκή θοθάηζζδξ πςνίξ θυβμ (βζα ιυκμ ημκ θυβμ υηζ ήηακ, οπμεέηεζ ηακείξ, ιέθμξ ημο πανάκμιμο ΚΚΒ),
παζγυηακ ζηδκ Ώεήκα, ζημ Βεκζηυ Θέαηνμ, ημ ένβμ ημο Σγμκ ΋ζιπμνκ (John Osborne) Οξγηζκέλα ληάηα, ζημ
μπμίμ ακαθενεήηαιε ηαζ παναπάκς. Βηεί μ Σγίιιο, μ 25πνμκμξ πνςηαβςκζζηήξ, ελαπέθοε ηδκ μνβή ημο
εκάκηζα ζε υθμοξ, εκάκηζα ζηζξ εθδιενίδεξ, ζηδκ εηηθδζία, ζηδ νμοηίκα ηδξ ηαεδιενζκυηδηαξ, ζηζξ ηαλζηέξ
δζαηνίζεζξ, ζηδκ ημοναζιέκδ ηαζ ιεηνζμπαεή βοκαίηα ημο∙ μοζζαζηζηά, εκάκηζα ζε ιζα ημζκςκία πμο ημκ
ιυνθςζε ζημ πακεπζζηήιζμ, αθθά ημκ ηναημφζε ηαεδθςιέκμ ζε ιζα ηακηίκα κα πμοθάεζ γαπανςηά. Ο ήνςαξ
αοηυξ δζέεεηε έκακ παηένα πμο είπε πμθειήζεζ ζημκ ζζπακζηυ ειθφθζμ ηζ έπεζηα, απυ ηα ααζακζζηήνζα πμο
είπε οπμζηεί εηεί, ηαηέθδλε κα πεεάκεζ ζηα πένζα ημο δεηάπνμκμο βζμο ημο. Δ πζμ δζάζδιδ αηάηα ημο
μνβζζιέκμο ήνςα είκαζ δ ελήξ: «Τπμεέης πςξ δ βεκζά ιαξ δεκ είκαζ ζηακή κα πεεάκεζ βζα ιζα ηαθή οπυεεζδ.
΢ηα ‘30 ηαζ ζηα ‘40 ζοκέααζκε αοηυ, ηυηε ειείξ ήιαζηακ παζδζά. Αεκ πενίζζερε βζα ιαξ ηίπμηα, ηακέκα
ζδακζηυ».10
Παναημθμφεδζε άναβε μ Υάηηαξ αοηή ηδκ πανάζηαζδ; Βκδεπμιέκςξ, αθθά ηεθζηά δεκ έπεζ ζδζαίηενδ
ζδιαζία. ΋ιμζεξ ζοκεήηεξ ζοκέαδ κα ηαηαθήλμοκ ζε υιμζμ απμηέθεζια. Ήηακ ηαζ αοηυξ δέηα χξ
δεηαηεζζάνςκ πνμκχκ ηαηά ηδκ δνςζηή επμπή, ηδκ Ώκηίζηαζδ, έγδζε ηζξ θθμβενέξ ζδέεξ ηαζ ηδ
βναθεζμηναηζηή ημοξ παναιυνθςζδ (ηυζμ ζηδ θοθαηή, υζμ ηαζ ζε ζοκεδνζάζεζξ πμθζηζηχκ μνβάκςκ ζηδ
δεηαεηία ημο ‘50 – ηα πενζβνάθεζ ζημκ Σπθεθηνθφξν ηνπ ερζξνχ, 1966). Βνβαζζαηά θοημγςμφζε, ανπζηά
ημοθάπζζημκ, ςξ πθαζζέ πθαζηζηχκ πνμσυκηςκ. Έπεζηα, αβςκζμφζε ιήπςξ ηαηαθήλεζ ιζηνμαζηυξ ηαζ
αμθειέκμξ. Ώνκζυηακ ημ αζηζηυ ηαεεζηχξ, εκχ δεκ πίζηεοε μφηε ζηδ ζμζζαθζζηζηή επακάζηαζδ (υπζ πζα),
μφηε ηακ ζηζξ ανζζηενέξ ζδέεξ: «Μήπςξ θηαίβακ ηα πνυζςπα, ηζ μζ ανπέξ παναιέκμοκ αθχαδηεξ; Να
ηεθεζχκεζ αοηυ ημ ιπένδεια, ανπέξ ηαζ πνυζςπα, ιμνθή ηαζ πενζεπυιεκμ, ζδέεξ ηαζ πνάλδ, υθα είκαζ έκα,
υηακ ηα λεπςνίγεηε πάηε κα πενζζχζεηε ηάηζ».11 Πνυηεζηαζ θμζπυκ βζα έκακ ηοπζηυ «μνβζζιέκμ».12
Οζ παναηδνήζεζξ ημο ανζζηενμφ ηνζηζημφ Μακυθδ Λαιπνίδδ είκαζ ηαίνζεξ: «Βηείκμ υιςξ πμο έπεζ
ζδζαίηενδ ζδιαζία ζημ ένβμ ημο Υάηηα είκαζ δ επζζήιακζδ υηζ δ ημζκςκζηή ηνίζδ είκαζ ηαεμθζηή, δδθαδή υηζ
απθχκεηαζ ηαζ ζημ ανζζηενυ ηίκδια, υηζ ακάιεζα ζημοξ ηνυπμοξ φπανλήξ ημο ηαζ ζηδκ ηαηεζηδιέκδ
ημζκςκία οπάνπεζ ιζα εειεθζχδδξ ηαοηυηδηα ιμκηέθςκ ηαζ δμιχκ, ανπχκ ηαζ αλζχκ, ηαοηυηδηα ακηζδνάζεςκ,
ηαοηυηδηα αηυιδ εηηεθεζηζηχκ μνβάκςκ».13
Καζ ιπμνμφιε κα ζοκεπίζμοιε ζηδκ ίδζα ηαηεφεοκζδ, πμο ζοκδέεζ ημκ ζοββναθέα ιαξ ιε ηα
παβηυζιζα sixties. Αζανηήξ ακαθμνά ζηδ ζελμοαθζηή πθεονά ημο ακενχπμο, ζημκ «ζελμοαθζζιυ», υπςξ ημ
θέεζ μ ίδζμξ βζα κα ημκ ακηζπαναεέζεζ ζημκ ζμζζαθζζιυ. Ο Υάηηαξ, ακαβκχζηδξ ημο Υέκνο Μίθθεν (Henry
Miller), ζδιαία βζα ημοξ ιπήηκζηξ,14 ημθιά κα βνάθεζ ηδ θνάζδ «μζ βοκαίηεξ πμο ηνζβονίγς ηζ έπς ζημπυ
ηάπμηε κα ηζξ πδδήλς» (185), ηαζ κα πενζβνάθεζ «ανπίδζα» ακηί βζα θμοθμφδζα (217-219). Ώξ επζζδιάκμοιε
ημ πνςηάημοζημ θελζθυβζμ (ιυκμ μ ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ έπεζ ίζςξ πνδζζιμπμζήζεζ πανυιμζμ), ιζα
εθεοεενμζημιία πμο απμαθέπεζ κα ζμηάνεζ. Θα ηδκ ζοκακηήζμοιε ηαζ ζημοξ άθθμοξ ζοββναθείξ ηδξ επμπήξ.
Έπεζηα, μ Υάηηαξ βνάθεζ μνζζιέκα εαοιάζζα, πμζδηζηά ενςηζηά δζδβήιαηα: «Οζ ελαζνεηζηέξ ιμο ζηζβιέξ» ηαζ
«Έκαξ πςνζζιυξ». Βδχ μθείθμοιε κα επζζδιάκμοιε υηζ πνςημπανμοζζάγεηαζ ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκία έκαξ
κέμξ ηφπμξ βοκαίηαξ, ιζα βμδηεοηζηή εθεοεενζάγμοζα ημπέθα, ιε πθδεςνζηή ζελμοαθζηυηδηα, πμο δζαθφεζ
ηαζ λακαθηζάπκεζ ιζα ζπέζδ ηαηά ηδ δζηή ηδξ αμφθδζδ:

Έααθεξ ηδ βάηα ζηδκ ηαπεθζένα, ιεηά ηδκ ηζθυηα, εκχ έλς μ κέμξ εναζηήξ ζμο ηυνκανε. Bζαγυζμοκα ηυζμ, πμο
θυνεζεξ πνχηα ηζξ βυαεξ ηαζ ιεηά ημ ηαθηζυκ. Έθοβεξ ηαζ ιμο άθδζεξ ιζα ιμοκηγμφνα ζηδ ιφηδ (απυ ηα ιάηζα
ζμο πμο λεαάρακε ηθαίβμκηαξ), ηζξ ηνίπεξ ηδξ βάηαξ ζμο, ηαεχξ ηαζ ιζα βεφζδ απμζιδηζημφ ζηα πείθδ.

70
 Aπυιεζκα έκαξ βενμ-παθζάηζμξ γδηχκηαξ αμφνηζα ηαζ ηαενεθηάηζ ζη‘ ακαζηαηςιέκμ δςιάηζμ, πνμζπαεχκηαξ
κα αβάθς απυ πάκς ιμο ηα ηεθεοηαία απμιεζκάνζα ζμο. (193)

Σμ δζάζδιμ ηναβμφδζ ημο ΢αααυπμοθμο, δ «΢οκκεθμφθα», απυ ημκ δίζημ Φνξηεγφ (1966) πενζβνάθεζ ιζα
πανυιμζα, πνςημθακή βζα ηα εθθδκζηά δεδμιέκα, ηαηάζηαζδ. ΢οκκεθμφθα: ιζα ηνοθενή ακηζιεηχπζζδ πνμξ
ημ αηίεαζμ ενςηζηυ ημνίηζζ, πμο παζδεφεζ ημκ άκηνα. Δ ζζυηδηα ηςκ θφθςκ, υπςξ ηαζ κα ημ ηάκμοιε,
πνμπςνά ιε ζηαεενυ αήια.

Χζηυζμ, παναηηδνζζηζηυ ζδιείμ ζφκδεζδξ ημο Υάηηα ιε ηζξ ηάζεζξ ημο ‘60 είκαζ ηαζ δ ακάδεζλδ ηδξ
«ζηζβιήξ», ζε αάνμξ ηδξ δζάνηεζαξ, ζε αάνμξ ηςκ ιεβάθςκ ζδεχκ ηαζ ηςκ ιεβάθςκ αζζεδιάηςκ:

…ημ ιυκμ πμο οπάνπεζ είκαζ δ ζηζβιή πμο πενπαηάξ ή πμο ζηέηεζαζ ηαηά έκακ ηνυπμ πμο πμηέ άθθμξ
άκενςπμξ δε ζηάεδηε ή δεκ πενπάηδζε…
Ββχ πζα ηνμφς ηςκ πμθοηαημζηζχκ ηα ημοδμφκζα […]. ΋πμζμξ εέθεζ παίνκεζ ημ ζήια, ηαηεααίκεζ ζηδκ
άζθαθημ ηζ ανπίγεζ κα παίνκεζ δζάθμνεξ ζηάζεζξ, λένμκηαξ πςξ ηακέκαξ άθθμξ δεκ εηηυπζζε αηνζαχξ ημκ ίδζμ
υβημ αένα, ζημ ίδζμ ιένμξ, ηδκ ίδζα ζηζβιή, ηζ αοηυ είκαζ. Πάνα πένα δεκ έπεζ. (215)

Δ ζηζβιή ηαζ δ ιμκαδζηυηδηα ημο ηαεεκυξ ακενχπμο: Βδχ αημφιε δοκαηά ηδ θςκή ημο οπανλζζιμφ
πμο πνεζαεφεζ υηζ μ ηαεέκαξ είκαζ έκα ιμκαδζηυ, λεπςνζζηυ, ακεπακάθδπημ ηαζ ακακηζηαηάζηαημ μκ.
Ώξ πνμζεέζμοιε ζημ πκεφια ηςκ ζίληζξ ηαζ ηδκ ηάζδ ημο Υάηηα κα έθηεηαζ απυ ημοξ πενζεςνζαημφξ,
απυ ηφπμοξ πμο πίκμοκ, πμο ηαπκίγμοκ ηαζ πμο δεκ έπμοκ εκηεθχξ ηα θμβζηά ημοξ, υπςξ μ Μήηζμξ πμο
«ηθάηανε κςνίξ» («Σμ ηαιζυκζ»). Ώθθά ηαζ ημ «Κμζκυαζμ», απυ ημκ ηίηθμ ημο ηζυθαξ, πζεακχξ παναπέιπεζ
ζηζξ ημζκμαζαηέξ απυπεζνεξ ηδξ δοηζηήξ κεμθαίαξ ημο ‘60, δ μπμία, υπςξ είδαιε παναπάκς, έθεοβε απυ ηζξ
πυθεζξ βζα κα ακαγδηήζεζ ιζα μιαδζηή ακηζ-αζηζηή βκδζζυηδηα ημκηά ζηδ θφζδ.

Εικόνα 3.4 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο (πηζαλψο ζρέδην ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπγγξαθέα) (Πεγή: Αξρείν Γηψξγνπ Χάθθα,
αληςηνχ ηνπ ζπγγξαθέα).

Καιία ρεοδαίζεδζδ, ηαιία αθέθεζα: αοηυ εα ιπμνμφζαιε κα πμφιε υηζ είκαζ ημ αθδβδιαηζηυ ηαζ ζδεμθμβζηυ
πνυβναιια ημο Μάνζμο Υάηηα. Πθήεμξ μζ νδηέξ ακαθμνέξ ηαηά ηδξ αθέθεζαξ ζημ «Κμζκυαζμ». Κζ υιςξ
μνζζιέκεξ θμνέξ μ ζοββναθέαξ ιαξ πενκάεζ λοζηά δίπθα ηδξ. Γζαηί δ αθέθεζα εθθμπεφεζ ζε μνζζιέκα εέιαηα,
ζε μνζζιέκεξ ακηζεέζεζξ πμο εκοπάνπμοκ ζηδ ζηέρδ ημο, υπςξ π.π. ζηδκ ακηίθδρδ βζα ηδκ έηπηςζδ ημο
πανυκημξ ηυζιμο ζε ζπέζδ ιε ημ πανεθευκ. Βίκαζ εκδζαθένμκ θμζπυκ κα δμφιε πχξ ακαιεηνζέηαζ ιαγί ηδξ.
΢ημκ «Μπζκηέ» αίθκδξ. Ο αθδβδηήξ εδχ είκαζ έκαξ άκενςπμξ πμο δμοθεφεζ «ζακ ημ ιενιήβηζ» επί
είημζζ έηδ, πάκμκηαξ ηδ κεακζηή ημο ζηιάδα ηαζ ημ αθθμηζκυ ημο ηέθζ, βζα κα απμηηήζεζ ηζ – ιζα ημοαθέηα ιε
ιπζκηέ. Δ ζδέα είκαζ, αθήεεζα, ηάπςξ εφημθδ. ΢οκημκίγεηαζ ιε υθδ ηδκ δεζημθμβία εκακηίμκ ηςκ οθζηχκ
αβαεχκ πμο αθθμηνζχκμοκ ημκ άκενςπμ. Σμ έπμοιε αημφζεζ απυ ηα ανζζηενά (δ ιζηνμαζηζημπμίδζδ ηςκ

71
ενβαηχκ ηαζ μζ ζοκέπεζέξ ηδξ βζα ημ ηίκδια) ηαζ απυ ηα δελζά (μζ ιάγεξ πμο δεκ γδημφκ πανά ηδκ οθζηή
«εοηοπία»). Ο Υάηηαξ έπεζ πθήνδ ζοκείδδζδ υηζ ααδίγεζ ζε κανημεεηδιέκμ απυ ημοξ ημζκμφξ ηυπμοξ
ιμκμπάηζ. Σμ αθέπμοιε απυ ηδκ πνμζπάεεζά ημο κα ιδκ ζηαεενμπμζήζεζ ημ υνζμ ακάιεζα ζημ πνήζζιμ ηαζ
ζημ άπνδζημ («Σα άθθα είδδ [οβζεζκήξ] δε ιε πεζνάλακε. Κμιιάηζα κα βίκεζ. Έπμοκ ιζα πνδζζιυηδηα ηζ
φζηενα ζηδκ δθζηία πμο ανζζηυιαζηε ηχνα, αξ απμθαφζμοιε ηαζ ‘ιείξ ηάηζ. Μυκμ μ ιπζκηέξ ιμφ ηδκ
έδςζε…»). Σμ αθέπμοιε ίζςξ ηαζ απυ ηδ θοβή ημο εηηυξ νεαθζζιμφ ζημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ, ηδ θοβή πνμξ
ημ βηνμηέζημ, πνμξ ημκ ελπνεζζμκζζιυ:15

Με ηέημζεξ ζηέρεζξ ηνάαδλα ημ ηαγακάηζ ηαζ ιεηά πήβα ζημ πανάεονμ κ‘ ακαπκεφζς θζβάηζ, κ‘ αημφζς ημκ
ήπμ ηδξ πυθδξ. Ώπυ πακημφ ενπυηακ έκαξ πανάλεκμξ ευνοαμξ. Αεκ ήηακ μ βκςζηυξ ευνοαμξ απ‘ η‘ αοημηίκδηα.
Άθθμο είδμοξ αοηυξ: Έκα επίιμκμ πθαηξ πθαηξ ζηέπαγε ηάεε άθθδ αμή. Έζηδζα ημ αοηί ηαζ ηαηάθααα. ΋θμ ημ
θεηακμπέδζμ ηδξ Ώηηζηήξ είπε ιεηααθδεεί ζ‘ έκακ απένακημ ιπζκηέ ηζ είπαιε ηαείζεζ υθμζ επάκς ηαζ
πθεκυιαζηακ, πθεκυιαζηακ, πθεκυιαζηακ, εκχ εηαημκηάδεξ πζθζάδεξ ηαγακάηζα, πφκμκηαξ ηαηαννάηηεξ κενμφ,
παζνεημφζακ ηδκ πνυμδυ ιαξ.

Ώθθά ηαζ δ ίδζα δ ζφθθδρδ ημο «ιπζκηέ» ειπενζέπεζ ιεβάθμ πμζμζηυ πνυηθδζδξ, ακ ακαθμβζζημφιε ιάθζζηα
ημκ ηαεςζπνεπζζιυ ιζαξ παθαζυηενδξ επμπήξ. Σμ δζήβδια λεηζκά ιε υπζ θίβδ ημπνμθμβία (θυβμ πενί
αθυδεοζδξ ζε ημονηζηυ ηαιπζκέ ή ηαζ πάκς ζε εθδιενίδα) ηαζ ηαηαθήβεζ ιε ηδ αθάζθδιδ εζηυκα εκυξ
θεηακμπεδίμο-ιπζκηέ. Δ ημζκμημπία ημο εέιαημξ ηείκεζ κα λεπεναζηεί ιέζα απυ αοηέξ ηζξ πνμηθήζεζξ. Μπμνεί
κα θακηαζηεί ηακείξ ημκ Άββεθμ Σενγάηδ, π.π., κα πνμζςπμπμζεί ηδ ζοιθμνά ηδξ εοιάνεζαξ ζε έκακ ιπζκηέ;
Πανάθθδθα, ιζα ηαζ ιζθάιε βζα πνμηθήζεζξ, αξ εοιδεμφιε ηαζ ημκ κεανυ ΢αααυπμοθμ ηδξ επμπήξ, ιε ημ
ηναβμφδζ ημο «΢ςιαηζηή ακάβηδ»: ηα φπια παξαηάκε θαη πίζσ απφ ηα δέληξα πάκε… Καζ εδχ ημ ηάπςξ
ημζκυημπμ ακηζπμθειζηυ εέια πενκάεζ –ηαζ ηαεανίγεηαζ ηαηά ηάπμζμκ ηνυπμ– ιέζα απυ ιζα οπαζκζηηζηή αθθά
ζαθή ζηαημθμβία.16
Άθθμηε ηαζ ηχνα∙ δ πνοζή επμπή ηαζ δ έηπηςζδ. Κθαζζηυ εέια ηαζ ηθαζζηή παβίδα ημζκμημπίαξ,
υπςξ είπαιε. Ο Υάηηαξ δμοθεφεζ ιε ηδκ ακηίεεζδ αοηή ζημ δζήβδια «Δ ημζπμβναθία», υπμο αθδβείηαζ ηδκ
ζζημνία ηδξ Καζζανζακήξ ζηδκ Καημπή ηαζ ζηζξ ζφβπνμκεξ ιένεξ ιε επίηεκηνμ ηδκ ημζπμβναθία «μ ειπεζχκ
εζξ θδζηάξ», δ μπμία δείπκεζ υηζ αοηυξ πμο δένκεζ ηαζ αοηυξ πμο ηνχεζ ημ λφθμ ιμζάγμοκ πάνα πμθφ, είκαζ
«έκα ηαζ ιυκμ ιμκηέθμ» (222). Σα παναηηδνζζηζηά ημφ ζδιενζκμφ ηυζιμο ζημ δζήβδια είκαζ θίβμ πμθφ
πνμζδζμνίζζια: «ημ πθαδανυ ηαζ μιμζυιμνθμ ηδξ ηαηακαθςηζηήξ ημζκςκίαξ», μζ πμθοηαημζηίεξ, δ άζθαθημξ,
δ ακηζπανμπή, ημ ναδζυθςκμ, δ ηδθευναζδ ηαζ ημ πνήια πμο πνέπεζ κα νέεζ βζα ημοξ θμβανζαζιμφξ. Πμζμ
είκαζ υιςξ ημ πανεθευκ πμο ηάκεζ ημ πανυκ κα θακηάγεζ ηυζμ ηαπεζκυ;

Καζζανζακή ημο αενεζέ ζημκ ιπαηάθδ ηαζ ημο παπαγςηυ βζα ηα ιαθθζά, πέεακεξ πζα. Καζζανζακή ημο
ημπνμθάβμο Μμοημφηζμο (ημκ είδα κα ηνχεζ ηα πενζηηχιαηά ημο ζε ζημίπδια ακηί ηαημπζημφ ηαημζηάνζημο
αημοιπχκηαξ ζημ πεγμφθζ ημο βδπέδμο), αοηυξ μ ιεηέπεζηα νμοθζάκμξ ηαζ ηνμιμηνάηδξ ηαζ βζα ηζξ δομ
παναηάλεζξ. Πνςηυβμκδ Καζζανζακή, δεκ οπάνπεζξ πζα. […] ΋θα ήηακ άβνζα ηαζ πανεεκζηά, ζηδκ πνχηδ
βέκκδζή ημοξ, ςζάκ ηα πενζζηαηζηά ανπαίαξ ηναβςδίαξ. […] ΋θα ζηδκ πδβή, ζημ ανπζηυ θακένςιά ημοξ, βζ‘
αοηυ δε θεκ κα ζαήζμοκ απυ ιέζα ιμο άκενςπμζ, βεζημκζέξ ηαζ βεβμκυηα. Έκαξ πχνμξ πμο ηαημζηήεδηε βζα
πνχηδ θμνά, ιζα ζηεκυιαηνδ θμονίδα ιε θηςπέξ ημοκμφηθεξ. Ώνζζηενά ημ νέια ηζ έκα δάζμξ, ζζπκά ηαπεηηζηά
πεοηάηζα. Αελζά δ ιάκηνα ημο ΢ημπεοηδνίμο. Φδθά ημ ιμκαζηήνζ. Ώκηίζηδκμ, πανάβηα, πθζευηηζζημ ηαζ
ημονεθμφ ηδξ πνμζθοβζάξ, ηαζ κά δ Καζζανζακή παιυβεθμ ζημκ πνχημ ήθζμ. Καζζανζακή ηςκ ημζκμπνήζηςκ
απμπςνδηδνίςκ, ημο βαθαηά πμο πνμπαβάκδζγε βζα ηδ Ρμοζία ηαζ ημκ πενζθάααζκακ μζ ΐμονθζχηεξ ιε ηζξ
κηαβζάηεξ. Καζζανζακή ηςκ ηαημπζηχκ βασδμονμηεθαθχκ, ιαηζεηχκ, ζθενδμοηθμηεθηέδςκ, ζ‘ εοπανζζηχ πμο
ακαηνάθδηα ιεξ ζηα ζηεκά ζμο. (223-224)

Σα παναπάκς ζοκζζημφκ αέααζα ιζα πμίδζδ ηδξ θηχπεζαξ. Δ θηχπεζα, υηακ δεκ είκαζ πανμφζα, πανά απμηεθεί
πανεθευκ, είκαζ εφημθμ, ςξ βκςζηυκ, κα οικδεεί, κα ηαεανζζηεί, κα ελζδακζηεοηεί. Γίκεηαζ δ επμπή ιε ηα
βναθζηά ζπζηάηζα υπμο οπμηίεεηαζ μζ άκενςπμζ παιμβεθμφζακ ιμκζαζιέκμζ, ιαηνζά απυ ημ ηοκήβζ ημο
πθμφημο ηαζ ηδξ ακάδεζλδξ. Ο Υάηηαξ πναβιαηζηά αηνμααηεί ζε ηεκηςιέκμ ζπμζκί, ηαηαθένκεζ υιςξ κα ιδκ
πέζεζ απυ ηδκ πθεονά ηδξ βθοηενυηδηαξ. ΋,ηζ δζαθέβεζ απυ ημ πανεθευκ είκαζ πνμζεηηζηά επζθεβιέκμ βζα κα
ιδκ είκαζ «ςναίμ». Ώκ ελαζνέζμοιε ηδκ πανάβηα πμο ιπμνεί κα είκαζ βναθζηή, ηδκ ημονεθμφ πμο ιπμνεί κα
είκαζ πακδβονζχηζηδ ηαζ ημκ επακαζηάηδ βαθαηά, υθα ηα άθθα είκαζ πνςηυβμκα, απμηνμοζηζηά, πανάλεκα.
Κάπμηε ηαζ αηαηαθααίζηζηα. Λέλεζξ ιε άβκςζηδ ζδιαζία: παπαγςηυ, ημοκμφηθεξ, κηαβζάηεξ,
ζθενδμοηθμηεθηέδεξ… Σμ πανεθευκ μοζζαζηζηά παναιέκεζ εμθυ, απνμζδζυνζζημ∙ δεκ ιαεαίκμοιε αηνζαχξ
ηζ ήηακ ηυζμ εκδζαθένμκ ζε αοηυ, χζηε κα ηάκεζ ημ πανυκ κα θαίκεηαζ ιζα εθζαενή οπυεεζδ.

72
 Κζ υηακ πενκάιε, παναηάης, ζηδκ ζζημνία ηδξ Καημπήξ, δεκ πνυηεζηαζ κα αημφζμοιε βζα ημ
ιανηονζηυ ΢ημπεοηήνζμ, ημκ ηυπμ υπμο μζ Γενιακμί εηηέθεζακ ζε ακηίπμζκα 200 αβςκζζηέξ∙ απυ αοηυ έπεζ
ακαθενεεί, δζαηνζηζηά, ιμκάπα δ ιάκηνα ημο. Ο ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ εζζάβεζ μ Υάηηαξ ημκ ακαβκχζηδ ζηδκ
ζζημνία ηδξ Καζζανζακήξ είκαζ μζ κεηνμί ηδξ, βζα ηδκ αηνίαεζα υζμζ «έθοβακ έβηαζνα». Λεοηένδξ, Παηζμφνδξ,
Ώπυθθςκαξ, Άνδξ: μκυιαηα ή ιάθθμκ ρεοδχκοια ηςκ ιαπδηχκ πμο ζημηχεδηακ ζηδκ Καημπή ή ζημκ
Βιθφθζμ. «Έθοβακ έβηαζνα», ιε άθθα θυβζα αηζκδημπμζήεδηακ ηδ ζςζηή ζηζβιή, πνζκ ιεηααθδεμφκ ηαζ μζ
ίδζμζ, πνζκ αμοθζάλμοκ ζηδκ επακάπαοζδ ή αθθάλμοκ νυθμοξ. Αεκ ζηήκεηαζ αέααζα δνςζηυ αθήβδια μφηε
ελζδακίηεοζδ ιε αοημφξ ημοξ υνμοξ.17
Μαηνζά θμζπυκ απυ ηάεε αθέθεζα. Οζ άκενςπμζ δεκ πςνίγμκηαζ ζε θφζεζ ηαθμφξ ηαζ ηαημφξ∙ ιυκμ
νυθμζ οπάνπμοκ, ηζ μζ νυθμζ είκαζ εκαθθάλζιμζ: ημ εφια εφημθα βίκεηαζ εφηδξ ηαζ μ εφηδξ εφια, αοηυξ πμο
ηάπμηε δάνεδηε είκαζ πμθφ πνυεοιμξ κα δείνεζ ζημ ιέθθμκ. Σμ ηαθυ ηαζ ημ ηαηυ δεκ έπμοκ ζηαεενμφξ
πυθμοξ ή θμνείξ. «΢‘ έκα ηαγάκζ ανάγμοιε υθμζ», θέεζ έκαξ βένμξ Καζζανζακζχηδξ, ζηδκ «Σμζπμβναθία» –
«ανάγμοιε ζημ ίδζμ ηαγάκζ» εα ακηζθςκήζεζ ηαζ έκαξ απυ ημοξ ακηζπάθμοξ, έκαξ ακχκοιμξ πμο δεκ ήηακ
«δζηυξ ιαξ» ζηδκ Καημπή πανά ιε ημοξ «άθθμοξ», ζημ «Μδ ιυκακ υρζκ» (295). Ώοηυ ημ δζήβδια,
δδιμζζεοιέκμ ζηδκ Δπηζεψξεζε Σέρλεο ημκ Φεανμοάνζμ ημο 1967, είκαζ, αθήεεζα, ηάπςξ πζμ ζοιααηζηυ.
Ήνςεξ, δομ πνχδκ επενμί ηδξ Καημπήξ πμο ζοκακηζμφκηαζ ζε έκα θεςθμνείμ πνυκζα ανβυηενα, δείπκμοκ ημ
ακενχπζκμ πνυζςπυ ημοξ ηαζ ηαηά ηάπμζμκ ηνυπμ ζοιθζθζχκμκηαζ18 – ζηδκ έκκμζα ημο «πνμζχπμο» ηαζ πάθζ
αημφβεηαζ μ οπανλζζιυξ, ζηδκ εηδμπή ημο πενζμκαθζζιμφ, μ μπμίμξ ζοκδφαγε ηδ ζφβπνμκδ αβςκία, ιε ηδκ
έκκμζα ηδξ ημζκυηδηαξ, ημκ πνζζηζακζζιυ ηαζ ηζξ ανζζηενέξ ζδέεξ.19
«Μδ ιυκακ υρζκ» ζδιαίκεζ αέααζα υηζ δ Ώνζζηενά, ακαβκςνίγμκηαξ ηαζ ημ πνχημ ιζζυ ηδξ δζάζδιδξ
ηανηζκζηήξ επζβναθήξ, μθείθεζ κα κίρεζ ηα ακμιήιαηά ηδξ. Δ δεηαεηία ημο ‘60 είκαζ δ επμπή ηδξ
ζοιθζθίςζδξ: δομ βζμοξ είπεξ ιακμφθα ιμο (Μίηδξ Θεμδςνάηδξ, Σν ηξαγνχδη ηνπ λεθξνχ αδειθνχ, 1962). Ώξ
εοιδεμφιε επίζδξ ημοξ «Ώκοπενάζπζζημοξ» ημο Υαηγή ημ 1966: μζ απμημιιέκμζ ιέζα ζηα πζυκζα ζηναηζχηεξ
ημο Αδιμηναηζημφ ΢ηναημφ ηαζ μζ λεπαβζαζιέκμζ ζηναηζχηεξ ημο ηοαενκδηζημφ ζηναημφ ζοκαπακηζμφκηαζ
ιζα άβνζα κφπηα απυ ακάβηδ ζε ιζα ζηδκή ηαζ ημζιμφκηαζ ιαγί γεζηαίκμκηαξ μζ ιεκ ημοξ δε – χζπμο ημ πνςί
αθθδθμζημηχκμκηαζ. «΢‘ έκα ηαγάκζ ανάγμοιε υθμζ», θέεζ μ Υάηηαξ, ηαζ «ζε έκα μνεζκυ θοθάηζμ
παβχκμοιε», εα ιπμνμφζε κα ζοιπθδνχζεζ μ Υαηγήξ.20 Ώξ ικδιμκεφζμοιε ηαζ ημκ Γζχνβμ Θεμημηά, απυ
ηδκ ακηίπαθδ πανάηαλδ, μ μπμίμξ ημ 1964 ελέδζδε ηαζ αοηυξ έκα ιοεζζηυνδια ζοιθζθίςζδξ ιε ηίηθμ Αζζελείο
θαη νδνηπφξνη: υθμζ υζμζ έθααακ ιένμξ ζηδκ πανάκμζα ημο πμθέιμο είκαζ αζεεκείξ ηαζ μδμζπυνμζ, ηαζ ςξ εη
ημφημο «αιανηίακ μοη έπμοζζ». Συζμ μ Θεμημηάξ υζμ ηαζ μ Υάηηαξ ηνφαμοκ ζημ άννδημ ιζζυ ιζαξ
πνζζηζακζηήξ νήζδξ ηδκ αίζεδζδ ηδξ «αιανηίαξ» ή ημο «ακμιήιαημξ». Δ οπανλζαηή εκμπή είκαζ ηζ αοηή έκα
παναηηδνζζηζηυ ηδξ επμπήξ. Καζ θαίκεηαζ υηζ μ οπανλζζιυξ ζηδ ιεηαπμθειζηή Γαθθία πηίζηδηε εκ ιένεζ ηαζ
πάκς ζηδ θνζπηή ζοκεζδδημπμίδζδ υηζ ημ εφια, ζημοξ δζάθμνμοξ ηυπμοξ ελυκηςζδξ ημο ΐ΄ Παβηυζιζμο
Πμθέιμο, ιεηααάθθεηαζ ζοπκά ζε εφηδ.21
Ώθθά αξ λακαβονίζμοιε ζημκ Υάηηα ηαζ ζηδκ ακηζζοιααηζηή μπηζηή ημο. Οφηε δ κεμθαία, δ «κέα
βεκζά», αοηυξ μ ιέβαξ ιφεμξ ημο 20μφ αζχκα,22 ανίζηεζ ζημ πνυζςπυ ημο πνυεοιμ οικδηή, ηάεε άθθμ.
Άθεανηδ, αβκή, πάκηα πνμμδεοηζηή, ηαζ θμζπά ζηενευηοπα (πμο ηα πνδζζιμπμίδζε αθεζδχξ μ Σζίνηαξ, βζα
πανάδεζβια, ζηδ Χακέλε άλνημε, πενζβνάθμκηαξ ηδ κεμθαία ημο ‘60)23 ζημκ Υάηηα δεκ έπμοκ μοδειία
πέναζδ. ΢ημ δζήβδια «Οζ ημοθμί» απυ ημκ Σπθεθηνθφξν ηνπ ερζξνχ, έκαξ βένμξ αθέπεζ ημοξ βζμοξ ημο κα
δζαθεείνμκηαζ απυ ηα αλζχιαηα ζημ Κυιια. Θνέθεζ ιζα ηεθεοηαία εθπίδα, ααζζζιέκδ ζηδ «κέα βεκζά, ηα
εββυκζα», αθθά ζφκημια ηζ μ εββμκυξ απμδεζηκφεηαζ ελίζμο ζηάνημξ, αθμφ εβηαηαθείπεζ ιζα γεζηή ηαζ
εκδζαθένμοζα ημπέθα βζα κα «πακηνεοηεί έκα δζαιένζζια» (138).

Κζ υιςξ υθα αοηά, ηαζ δ ακηζζοιααηζηυηδηα ηαζ μ εοιυξ ηαζ δ μνβή, έπμοκ ζημκ ζοββναθέα ιαξ έκα υνζμ –
βζα ηδκ αηνίαεζα δφμ: ηδ δζηηαημνία ηαζ ηδκ αννχζηζα πμο ημκ πηοπά ζηα 38 ημο πνυκζα. ΋πζ, δεκ πενζζηέθθεζ
ηζξ μνβζζιέκεξ ζδιαίεξ ημ 1967 ή ημ 1969. ΢ημ «Κμζκυαζμ», ημ ημνοθαίμ ημο αοηυ ηείιεκμ,24 1972, εα
αημφζμοιε αηυια ζηεκηυνεζεξ ηναοβέξ μνβήξ:

Συζα πνυκζα ιπμοπηίζαιε απυ εαθαιάνπεξ, πανεάνπεξ, αηηζκάνπεξ, υθςκ ηςκ εζδχκ ημοξ άνπεξ, υνπεζξ πμο ιαξ
επέααθακ κα ηαημονάιε ηαηά μιμζυιμνθμ ηνυπμ. […] Οο κα παεμφκε. Βι, ηζ ειείξ η‘ ακενςπάηζα πμο
δεπηήηαιε πνυκζα κα ηνχιε ζηδ ιάπα ηδ «νάβζα»; Καζ κα ζηέθημιαζ πςξ οπάνπμοκ αηυια άκενςπμζ πμο
παναδέπμκηαζ ημοξ ηακυκεξ ιζαξ ηέημζαξ γςήξ. Σζ ημοξ ζοιααίκεζ ηαζ πχκμκηαζ ιέζα ζηδ ιάκηνα; Πάκηςξ εβχ,
απ‘ υζμ λένς ηζ μζ θίθμζ ιμο, ζε ιάκηνα δεκ λακαιπαίκς, μπμζαδήπμηε ιάκηνα. (309)

73
 ΋ιςξ ηάπμο ηάπμο, δίπθα ζηζξ ηναοβέξ, αημφβεηαζ ηαζ ιζα άθθδ θςκή. ΢ημ «Σνίημ κεθνυ», ημ
ζπαναηηζηυ δζήβδια απυ ημκ Μπηληέ (1970) υπμο μ ζοββναθέαξ-αθδβδηήξ γδηά ιζα πανάηαζδ γςήξ, βίκεηαζ
θυβμξ βζα εθπίδα, πίζηδ, αηυια ηαζ επζζηνμθή «ζηζξ πνχηεξ αθέθεζεξ»:

Συηε, αοηήκ ηδκ απένακηδ απεθπζζία πμο θηάζακ μζ δάζηαθμζ, ίζςξ ιπμνμφζα κα ηδκ ιεηαηνέρς ζε ηάπμζα
εθπίδα ηαζ πίζηδ. Να πάνς πδθυ ηαζ κα πθάζς απ‘ ηδκ ανπή έκακ άκενςπμ, ηζ αοηυ ημ παβενυ ζηενέςια πμο
θένκεζ ζαμφνα απυ πάκς ιαξ ηοπαία ηαζ άζημπα κα ημ ιεηαηνέρς ζ‘ έκα απένακημ θμφκα πανη. Να ζηήζς
ποβμθαιπίδεξ πάκς ζηδκ άζθαθημ. Να ηάκς ημοξ ακενχπμοξ κα δμοκ ηδ ιεηαιεζμκφηηζα μιμνθζά ηςκ
δθεηηνζηχκ ζηφθςκ ηαεχξ οπμηθίκμκηαζ εοβεκζηά ζηζξ θεςθυνμοξ. Ίζςξ ιπμνέζς κα θηάζς λακά ζηζξ πνχηεξ
αθέθεζεξ ζοβηνμηχκηαξ ιζα πίζηδ… (245-6)

Καζ ζημ ηέθμξ ημο Μπηληέ (ζημκ «ηάπςξ αζζζυδμλμ επίθμβμ», 296-300) δίκεηαζ απθυπενα εθπίδα ηαζ
θςξ. Σμ ηείιεκμ έπεζ ςξ οπυηζηθμ «Δ επζζηνμθή ημο αυναημο…», εκηοπςζζαηυ απυ ιυκμ ημο, ηζ αηυια
πενζζζυηενμ ακ θάαμοιε οπυρδ ηαζ ηα απμζζςπδηζηά. Ο αυναημξ άκενςπμξ-ήνςάξ ημο, πμο πενπαηά ιέζα
ζε έκακ ηοπζηά οπανλζζηζηυ δζάδνμιμ-θοθαηή, απμθαζίγεζ κα βίκεζ λακά μναηυξ («ημοθάπζζημ ζηδ δζηή ημο
ηδκ υναζδ»), ηναδαίκεζ ιζα ιαβζηή ημοδμοκίζηνα ηαζ θένκεζ, ζακ ιέζα ζε υναια, ημκ ήθζμ, ηδκ άκμζλδ ηαζ
ηδκ αβαθθίαζδ ζημοξ ακενχπμοξ. Σμ ηείιεκμ είκαζ ιάθζζηα δζάζηζηημ απυ οπαζκζβιμφξ ζημκ Εδζμφ (πμοθζά
πμο ηάπμηε «επζθμζημφζακ», αθθά υπζ πζα, άκενςπμζ πμο «δεκ πζζηεφμοκ ζηδκ επζζηνμθή ημο», πμο εκηέθεζ
«ημοξ αθήκεζ υιςξ κα ημκ αββίλμοκ»). Ο Εδζμφξ εα δμφιε υηζ βίκεηαζ ζηζξ ζεθίδεξ ηδξ βεκζάξ αοηήξ έκαξ πμθφ
ζοκδεζζιέκμξ επζζηέπηδξ. Ο ίδζμξ μ Υάηηαξ έπεζ αλζμπμζήζεζ ηδ ιμνθή ημο –πμθφ ακαηνεπηζηά– ηαζ ζηδκ
πνχηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ημο, υπςξ εα ακαθφζμοιε ζηδκ εκυηδηα πμο αθμνά ημκ Κμοιακηανέα.
Ώοηυ ημ πνυβναιια, θμζπυκ, βζα ιζα «ηαζκμφνβζα αθέθεζα» ιπμνμφιε κα πμφιε υηζ μ Υάηηαξ ημ
ηάκεζ αθδβδιαηζηή πνάλδ ζηα ηνία δζδβήιαηα πμο βνάθεζ βζα ηδκ ακηζζηαζζαηή ηαηά ηδξ πμφκηαξ έηδμζδ
Νέα Κείκελα 2 ημκ πεζιχκα ημο 1972. Σμ έκα είκαζ ημ βκςζηυ «Φανάηζ ηδξ βοάθαξ», υπμο μ ήνςαξ ηδκ διένα
ημο πναλζημπήιαημξ ηδξ 21δξ Ώπνζθίμο 1967 αβμνάγεζ ιζα θνακηγυθα βζα κα παναζηήζεζ ημκ θζθήζοπμ
πμθίηδ πμο επζζηνέθεζ ζπίηζ ημο, έπεζηα ηαθακηεφεηαζ εθαθνχξ βζα ημ εάκ εα ζοιιεηάζπεζ ζε ιζα πζεακή
ελέβενζδ, ηαζ εκηέθεζ απμθαζίγεζ κα πςεεί ζηδ θςθζά ημο βζαηί έπεζ οπμπνεχζεζξ ηάπα, κα ηαΎζεζ ημ
πνοζυρανυ ημο. Σμ ζοβηεηνζιέκμ δζήβδια, ακ ηαζ ιε πμθθέξ πανζηςιέκεξ θεπημιένεζεξ, είκαζ έκα ηείιεκμ
ηθαζζηά ζηναηεοιέκμ: δζδάζηεζ υηζ δεκ πνέπεζ ηακείξ κα απμθεφβεζ ηδκ εοεφκδ ημο αβχκα.25 Μπμνμφιε κα
δζαηνίκμοιε ιάθζζηα ζημ οπυααενυ ημο ηδκ «ηαηή πίζηδ» ημο ΢ανην, δδθαδή ηδκ επζεοιία ημο ακενχπμο κα
βθζηχζεζ απυ ημ αάνμξ ηδξ εθεοεενίαξ ημο, ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ ηαηαζηεοήξ οπμπνεχζεςκ.26
΢ημ δζήβδια «Σμ ημνίηζζ», πάθζ, ιζα ημπέθα ακαγδηά ήνςεξ ζημ πνυζςπμ ημο εείμο ηδξ πμο έιεζκε
17 πνυκζα θοθαηή ή έζης ζημ πνυζςπμ ημο αθδβδηή πμο έιεζκε ιμκάπα ηέζζενα. Καζ ηαηίγεζ ημοξ
ακενχπμοξ αοημφξ, ημοξ ανζζηενμφξ, πμο ηείκμοκ ζοπκά κα θέκε «δεκ λένς», πμο δεκ βκςνίγμοκ δδθαδή ακ
αλίγεζ δ ζηνάηεοζδ ή υπζ. ΢ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ, υηακ μ αθδβδηήξ βονκά απυ ηδκ ελμνία, έπμκηαξ
οπμβνάρεζ δήθςζδ ιεηακμίαξ, αθέπεζ ιπνμζηά ημο ημ ημνίηζζ:

΢ηεηυηακ πεθχνζα λεπενκχκηαξ ημκ ημίπμ ιε ηα πένζα ζηαονςηά ζημοξ αβηχκεξ, ηα πυδζα ακμζπηά κα παηάκε
βενά ζημ έδαθμξ, ιε ημ αθέιια ιαηνζά ζακ κα ιδκ οπήνπα ιπνμζηά ηδξ, ηενάζηζα αθίζα ακηάνηζζζαξ, ηζ έκα
παιυβεθμ ζζβμονζάξ ζηδκ άηνδ απ‘ ηα πείθδ. (154)

΢φκημια απμδεζηκφεηαζ υηζ δεκ επνυηεζημ βζα ημ ίδζμ ημ ημνίηζζ, αθθά βζα ιζα ιμνθή πμο δ θακηαζία ημφ
ήνςα έζηδζε ιπνμζηά ημο. Καζ ημ ενχηδια πμο πνμηφπηεζ είκαζ: ζε πμζμ ααειυ ζηδνίγεζ μ Υάηηαξ αοηυ ημ
ζηενευηοπμ αβςκζζηζηυηδηαξ, ηδ ζμζζαθνεαθζζηζηή ιμνθή ιε ηδκ εδναία ζπέζδ ιε ηδ βδ, ημ αθέιια ζημ
ιέθθμκ ηαζ ημ παιυβεθμ ηδξ ζζβμονζάξ; Αφζημθμ κα ιδκ οπάνπεζ ηαιία οπμκυιεοζδ ζε αοηή ηδκ εζηυκα, βζαηί
είκαζ δφζημθμ κα θακηαζημφιε έκακ Υάηηα ζδιαζμθυνμ ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ. Ώθθά ημ αέααζμ είκαζ
υηζ ακ μζ ακαβκχζηεξ δεκ δζαηνίκμοκ ηδκ πζεακή εζνςκεία, ζίβμονα δεκ θηαίκε εηείκμζ.27 Σμ ιήκοια έπεζ θφβεζ
μοζζαζηζηά ιμκμζήιακημ: υθμζ υζμζ δζζηάγμοκ ηαζ θέκε «δεκ λένς» είκαζ ιειπημί, ιπνμζηά ζηδκ άβζα
ζζβμονζά ημο αβχκα (πμο θμνέαξ ημο είκαζ έκα «ημνίηζζ», κέα βεκζά θμζπυκ – ακ ηαζ ιε ιζηνυηενδ δυζδ
δζδαηηζζιμφ ηαζ ιεβαθφηενδ δυζδ ζοιαμθζζιμφ απυ αοηή πμο εα εκαπυηεζημ ζε έκα «αβυνζ»).
Έκαξ Υάηηαξ πμο έπεζ ιπεζ λακά ζημ ιακηνί ηςκ ιφεςκ πμο απμηαζζυηακ. Έκαξ μνβζζιέκμξ πμο έπεζ
λακαβίκεζ ημζκςκζηυξ αβςκζζηήξ, έκαξ ακηζζοιααηζηυξ πμο οπμηθίκεηαζ ζηδ ζηνάηεοζδ. Γζαηί ηεθζηά δ μνβή
είκαζ ιζα ζηάζδ πμο ιπμνεί κα εοδμηζιήζεζ ιμκάπα ζε έκακ ηυζιμ εθεοεενίαξ ηαζ οβείαξ. ΢ηζξ δφζημθεξ
ζοκεήηεξ, δ ιμκαπζηή ζηάζδ εηείκμο πμο μονθζάγεζ βνάθμκηαξ ζοκεήιαηα μνβήξ πίζς απυ πυνηεξ δδιυζζςκ

74
ηαιπζκέδςκ δίκεζ ηδ εέζδ ηδξ ζηδ εαθπςνή ηδξ μιάδαξ. Μζηνή ζδιαζία έπεζ εκηέθεζ ιε πμζα ζηάζδ
πανάβμκηαζ ηα ηαθφηενα ηαθθζηεπκζηά απμηεθέζιαηα.

(Βδχ ιπμνείηε κα δείηε ηδκ εηπμιπή «Πενζζηυπζμ: Μάνζμξ Υάηηαξ», ζε ζηδκμεεζία Αέζπμζκαξ
Καναέθα, 1987, ιε αθδβήζεζξ βζα ημκ ζοββναθέα, ακαβκχζεζξ δζδβδιάηςκ ημο, απαββεθία απυ ημκ ίδζμ.)

3.3 Αληώλεο ΢ακαξάθεο, ν «επαλαζηαηεκέλνο» ινγνηέρλεο

Εικόνα 3.5 Ο Αληψλεο ΢ακαξάθεο κε χθνο θηλεκαηνγξαθηθνχ ληεηέθηηβ. (Πεγή: Διέλε Ξέλνπ, «Αληψλεο ΢ακαξάθεο»,
http://www.elenixenou.com/content/%CE%B1%CE%BD%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B7%CF%83-
%CF%83%CE%B1%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BA%CE%B7%CF%83).

Πνζκ πνμπςνήζμοιε ζημοξ άθθμοξ μνβζζιέκμοξ ηδξ βεκζάξ ημο 1960, μθείθμοιε κα δμφιε έκακ θίβμ
παθαζυηενμ ζοββναθέα, ημκ Ώκηχκδ ΢αιανάηδ, βεκκδιέκμ ημ 1919, μ μπμίμξ υιςξ ιέζα ζηδ δεηαεηία ημο
1960 ακαδεζηκφεηαζ ζε πνχημ υκμια, αλζμπμζχκηαξ αηνζαχξ ηα εέιαηα ηαζ ημοξ πνμαθδιαηζζιμφξ ηςκ
«δζαρεοζιέκςκ». Βκχ ζήιενα πζα μ ΢αιανάηδξ δεκ ακηαπμηνίκεηαζ ζημ ηαθθζηεπκζηυ βμφζημ ηςκ
απαζηδηζηχκ ακαβκςζηχκ, ζηδ δεηαεηία ημο ‘50 ηαζ ημο ‘60 απμθάιαακε ιεβάθδ δδιμηζηυηδηα αηυια ηαζ
ζημκ πχνμ ηςκ δζακμμοιέκςκ. Βίπε πζάζεζ έκακ μνζζιέκμ ζθοβιυ απυ ηδκ άπμρδ ηδξ εειαηζηήξ, εκχ, απυ ηδκ
άπμρδ ημο φθμοξ, ημ αζειαηζηυ ηαζ αηαηάζπεημ ημφ θυβμο ημο θαίκεηαζ υηζ ηαίνζαγε ζηδκ έηθναζδ ημο
«άβπμοξ» ηδξ επμπήξ. Σα δζδβήιαηά ημο οπυ ημκ ηίηθμ Αξλνχκαη (1961) ιε ηα μπμία ηονίςξ εα αζπμθδεμφιε,
είπακ απμζπάζεζ ιάθζζηα ημ πνχημ ηναηζηυ ανααείμ.
Δ πνχηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ημο ΢αιανάηδ πνμκμθμβείηαζ απυ ημ 1954 ηαζ ηζηθμθμνείηαζ Εεηείηαη
ειπίο. ΢ημ μιχκοιμ δζήβδια εα ζοκακηήζμοιε, εηθναζιέκμ ιε ημοξ πθέμκ ζημζπεζχδεζξ υνμοξ, ημ εέια ηδξ
δζάρεοζδξ ημο ιεηαπμθειζημφ ακενχπμο:

Αεκ είπε αθθάλεζ δζυθμο πνμξ ημ ηαθφηενμ δ γςή ιαξ φζηεν‘ απυ ημκ πυθειμ. ΋θα είκαζ ηα ίδζα ζακ ηαζ πνζκ. Κζ
υιςξ είπε εθπίζεζ ηζ αοηυξ, υπςξ είπακ εθπίζεζ εηαημιιφνζα άκενςπμζ ζ‘ υθδ ηδ βδ, πςξ φζηεν‘ απυ ημκ
πυθειμ, φζηεν‘ απυ ηυζμ αίια πμο πφεδηε, ηάηζ ε‘ άθθαγε. Πςξ εα ‘νπυηακ δ εζνήκδ, πςξ μ εθζάθηδξ ημο
πμθέιμο δε εα ίζηζςκε πζα ηδ βδ ιαξ, πςξ δε εα βίκμκηακ ηχνα αοημηημκίεξ βζα μζημκμιζημφξ θυβμοξ, πςξ...
(73)

Πμζμ είκαζ υιςξ ημ πνμθίθ ημο ήνςα; «Βίπε πμθειήζεζ ηζ αοηυξ ζημκ ηεθεοηαίμ πυθειμ. Καζ είπε
εθπίζεζ. Μα ηχνα ήηακε πζα πςνίξ εθπίδα. Ναζ, δε θμαυηακε κα ημ μιμθμβήζεζ ζημκ εαοηυ ημο πςξ ήηακε
πςνίξ εθπίδα.» ΋ηακ ζημ ηαθεκείμ υπμο ζοπκάγεζ δζααάγεζ ζηδκ εθδιενίδα ηζξ ιζηνέξ αββεθίεξ, ζοθθαιαάκεζ
ηδκ ζδέα υηζ ηάηζ άθθμ είκαζ απαναίηδημ ζε αοηυκ ημκ ηυζιμ:

ΓΔΣΒΕΣΏΕ βναθμιδπακή... ΓΔΣΒΕΣΏΕ ναδζμβναιιυθςκμκ... ΓΔΣΒΕΣΏΕ ηγζπ εκ ηαθήζ ηαηαζηάζεζ...

ΓΔΣΒΕΣΏΕ ηάπδξ βκήζζμξ πενζζηυξ... Έαβαθε ηδκ αηγέκηα ημο, έημρε έκα θφθθμ ηζ έβναρε ιε ημ ιμθφαζ ημο:
28
ΓΔΣΒΕΣΏΕ εθπίξ.

Έκακηζ ηςκ οθζηχκ αβαεχκ, έκακηζ ηδξ εοιάνεζαξ πμο θαίκεηαζ κα ηαηαηθφγεζ ηδκ ημζκςκία (ηα οθζηά
αβαεά πμο «γδημφκηαζ» ηάεε άθθμ πανά εοηεθή είκαζ), μ ήνςαξ ακαγδηά ηδ δζαθεφβμοζα πκεοιαηζηυηδηα ηαζ
έκα ιέθθμκ πμο θαίκεηαζ κα απεζθείηαζ. Δ ηαηάθδλδ, πμο δίκεζ ηαζ ημκ ηίηθμ ζημ δζήβδια, ιπμνεί κα εεςνδεεί
εονδιαηζηή∙ ςζηυζμ δ απυθοηα ζηενεμηοπζηή δζαηφπςζδ ημο πνμαθήιαημξ (ν εθηάιηεο ηνπ πνιέκνπ δε ζα

75
ίζθησλε πηα ηε γε καο η.θπ.) δείπκεζ ιάθθμκ υηζ ημ εέια δεκ έπεζ πενάζεζ ιέζα απυ έκα αθδεζκά πνμζςπζηυ
ηακάθζ.29
Με ημ επυιεκμ ένβμ ημο, ημ ιοεζζηυνδια ΢ήκα θηλδχλνπ (1959) μ ΢αιανάηδξ ηαθεί ζε ακηίδναζδ
εκάκηζα ζηδκ επακάπαοζδ ηαζ ζηδκ ήζοπδ αζηζηή γςή. Ο πνςηαβςκζζηήξ, βζαηνυξ ιζαξ ιζηνήξ επανπζαηήξ
πυθδξ, δμηζιάγεζ κα αθοπκίζεζ ημοξ ηαημίημοξ ιε δζάθμνεξ ιεευδμοξ, θίβμ πμθφ ακμνευδμλεξ (πεηνμαμθά,
π.π., έκα γαπανμπθαζηείμ), χζπμο ζημ ηέθμξ ηνααά ημ ημνδυκζ πμο δίκεζ ημ ζήια ηζκδφκμο ζε έκα ηνέκμ ημ
μπμίμ ημκ ιεηαθένεζ ζηδκ πυθδ ημο. Έηζζ ιζα ιεηαθμνά (ηνμφς ημκ ηχδςκα ημο ηζκδφκμο) ιεηαηνέπεηαζ ζε
ηονζμθελία ηαηά ηνυπμ παναηηδνζζηζηυ ζημοξ ζοββναθείξ ηδξ επμπήξ, υπςξ εα δμφιε ζηδ ζοκέπεζα ημο
αζαθίμο αοημφ.
Βκηςιεηαλφ, ακ ζε πμθθμφξ άνεζε δ παναπάκς ζπδιαηζηυηδηα ζηδκ απυδμζδ ηςκ πνμαθδιάηςκ,
ηάπμζμζ ακηέδναζακ ηαίνζα: «Ώκανςηζυιαζηε ιήπςξ ιέκμοιε ζε ακεφεοκμοξ δζδαηηζζιμφξ ηδξ επζθάκεζαξ
ελςεχκηαξ ηζξ ηαηαζηάζεζξ ζημ έπαηνμ, ηνααχκηαξ πνυςνα ημ ζήια ηζκδφκμο, ζηενδιέκμζ ηδ πνοζή ανεηή
ημο ιέηνμο», ζδιείςκε ηαοζηζηά βζα ημ αζαθίμ μ Πακ. Μμοθθάξ.30
΢ηδκ ανπή ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 θμζπυκ εα πνμηφρεζ ηαζ δ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ Αξλνχκαη πμο εα
ηαεζενχζεζ ηδ θήιδ ημο ζοββναθέα ιαξ. Σα δζδβήιαηα πμο πενζθαιαάκμκηαζ εδχ ζοκζζημφκ ιζα ακεμθμβία
ηςκ θυαςκ ή ηςκ θμαζχκ ηδξ επμπήξ. Δ ηεπκμθμβία ηαζ μζ απνυαθεπηεξ ζοκέπεζέξ ηδξ, δ ηαηακάθςζδ, δ
«ιαγμπμζδιέκδ» ημζκςκία, ημ μθμηθδνςηζηυ ηνάημξ, δ δζάθοζδ ηδξ μζημβέκεζαξ. Καεέκα απυ αοηά εα ανεζ ηδ
εειαημπμίδζή ημο ζε έκα δζήβδια, ιε ηάπμζμ θζβυηενμ ή πενζζζυηενμ εκηοπςζζαηυ εφνδια.
Σμκ ηυιμ ακμίβεζ ημ δζήβδια «Οδυξ Σαποδνμιείμο», εζημκμβναθχκηαξ ημ εέια ηδξ μιμζυηδηαξ ηςκ
ακηζπάθςκ, πμο ημ είδαιε ηαζ παναπάκς, ιζθχκηαξ βζα ημκ Υάηηα, ηαζ πμο εα ηαηαζηεί ζδζαίηενα δδιμθζθέξ
ζηδ δεηαεηία ημο ‘60. ΢ε ιζα ένδιδ πυθδ, πςνίξ ηαημίημοξ πθέμκ, δομ ακηίπαθμζ ζηναημί έπμοκ ηαηαθάαεζ
απυ ιία πθεονά ηδξ μδμφ Σαποδνμιείμο ηαζ ηάεε ιένα, ιζα ζοβηεηνζιέκδ χνα, εηπέιπμοκ απυ ηα 113
ιεβάθςκά ημο μ ηαεέκαξ έκα πνμπαβακδζζηζηυ θμβφδνζμ, πμο θέεζ υηζ ιεηά ημκ πυθειμ εα ένεεζ έκαξ
«ηυζιμξ αθθζχηζημξ, έκαξ ηυζιμξ πμο εα δχζεζ ζ‘ υθμοξ ημοξ ακενχπμοξ εθεοεενία ηαζ εζνήκδ ηαζ ρςιί». 31
Κάπμζα ζηζβιή μ εηθςκδηήξ ηδξ ιζαξ πθεονάξ, μ «ζηναηδβυξ ηςκ ιεβαθχκςκ», παίνκεζ δζαηαβή κα
ζηαιαηήζεζ ηζξ εηπμιπέξ, ηαεχξ ηδνφζζεηαζ εζνήκδ∙ ηαζ ηυηε μ ίδζμξ ζοκεζδδημπμζεί υηζ δεκ ιπμνεί κα
ακηέλεζ ηδ δζάρεοζδ πμο εα πνμηφρεζ ιε ημ ηέθμξ ημο πμθέιμο, ημ μπμίμ δεκ εα ζηακμπμζήζεζ ηαιζά απυ ηζξ
ελαββεθίεξ. Ώζζεάκεηαζ εκμπή ηαζ εοεφκδ βζα ηδκ απμβμήηεοζδ πμο εα πνμηαθέζεζ ζημκ ηυζιμ. ΐβαίκεζ
θμζπυκ ζημκ δνυιμ κα ζοκμιζθήζεζ ιε ημκ ακηίπαθμ εηθςκδηή, «ιε ηδ δζηή ημο θςκή» πθέμκ, μπυηε δέπεηαζ
ιζα ζθαίνα ηαηεοεείακ ζημ ζηυια.
Βίκαζ ζαθέξ υηζ μ ζοββναθέαξ εκηάζζεηαζ απυ θζθμζμθζηή άπμρδ ζημκ πχνμ ημο οπανλζζιμφ, ιε
πνμαεαθδιέκεξ ηζξ έκκμζεξ ηδξ εκμπήξ ηαζ ηδξ εοεφκδξ, εκχ απυ ηαθθζηεπκζηή άπμρδ ηζκείηαζ ιάθθμκ ζημ
πεδίμ ημο παναθυβμο: ημ ζηδκζηυ ημο είκαζ ιδ νεαθζζηζηυ, ηα πνυζςπα είκαζ απθχξ θμνείξ ζδζμηήηςκ πςνίξ
αημιζηά παναηηδνζζηζηά, μζ ηζκήζεζξ ζπαζιςδζηέξ, μζ θεπημιένεζεξ πςνίξ κυδια (113 ιεβάθςκα). Ώπυ
ζδεμθμβζηή ηαζ πμθζηζηή ζημπζά, δδθαδή απυ ηδ ζημπζά πμο αθμνά ηδ ιεηειθοθζαηή Βθθάδα αθθά ηαζ
εονφηενα ημκ ηυζιμ ημο Φοπνμφ Πμθέιμο, ηαεχξ μζ ακηίπαθμζ πανμοζζάγμκηαζ ςξ υιμζμζ, πνμαάθθεηαζ
αέααζα έκα αίηδια ζοιθζθίςζδξ. Πζμ πμθφ απυ ηδ ζοιθζθίςζδ, υιςξ, θαίκεηαζ κα εκδζαθένεζ ημκ ζοββναθέα
δ ζηζβιή πμο ημ οπμηείιεκμ λακαβίκεηαζ πνυζςπμ, απμηηά «ηδ δζηή ημο θςκή». Πνυηεζηαζ βζα έκα είδμξ
αθφπκζζδξ απυ ημκ θήεανβμ ηδξ μιμζμιμνθίαξ. Σμ δζήβδια θήβεζ ιε έκακ εάκαημ, υιςξ ημ βεβμκυξ υηζ
ζοκέαδ πνμδβμοιέκςξ δ αθφπκζζδ δίκεζ έκακ ηυκμ αζζζμδμλίαξ.
Σμ δζήβδια «Βθεφνεζδ» εειαημπμζεί ηδ θμαία ηδξ ηεπκμθμβίαξ. Έκα ζδζυννοειμ βενμκηάηζ,
ζοκηαλζμφπμξ ηαεδβδηήξ θοζζηήξ, δμοθεφεζ επί πνυκζα βζα ιζα εθεφνεζδ, πχξ εα πεηφπεζ κα ηάκεζ ηα αοβά κα
ανάγμοκ ζε 17 δεοηενυθεπηα. ΋ηακ υιςξ είκαζ έημζιμξ κα ηδκ ακαημζκχζεζ ζημ επζζηδιμκζηυ ημζκυ,
ζοκεζδδημπμζεί υηζ δ εθεφνεζή ημο ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζημκ υθεενμ: ακηί βζα αοβά, κα ανάγμοκ ζηδ εέζδ
ημοξ παζδάηζα, υιμζα ιε ηα παζδάηζα πμο αημφεζ κα παίγμοκ ηζηζαίγμκηαξ ζημκ Βεκζηυ Κήπμ. Καζ ηυηε
δζπθχκεζ ημ πμθφηζιμ πανηί ηδξ ακαημίκςζήξ ημο ζε αανηάηζ ηαζ ημ ζηέθκεζ κα πθεφζεζ ζηα κενά ηδξ ιζηνήξ
θίικδξ ημο ηήπμο.
΢ηεπηζηζζιυξ απέκακηζ ζηζξ ζοζηεοέξ πμο δζεοημθφκμοκ ηδκ ηαεδιενζκυηδηα, ηαηαββεθία ηδξ
επζηάποκζδξ ημο νοειμφ γςήξ ηαζ ηαφηζζδ ηδξ ηεπκμθμβίαξ ιε ηδκ ηαηαζηνμθζηή πνήζδ ηδξ: ιε θίβα θυβζα,
ζοκηδνδηζζιυξ. Σμ ζοκηδνδηζηυ οπυααενμ ςζηυζμ, ηαεχξ ηαζ μ δζδαηηζζιυξ πμο απμπκέεζ ημ ηείιεκμ,
ηνφαμκηαζ ηάης απυ ηα ηςιζηά εονήιαηα ηαζ ηα ζδζυννοεια ιοεζζημνδιαηζηά πνυζςπα.32 Σμ ίδζμ ζοιααίκεζ
ηαζ ζημ δζήβδια «Μζα ηάπμζα πενίπηςζδ»: Βδχ έκαξ ιεζήθζημξ, παναιμκή πνςημπνμκζάξ, αβμνάγεζ ιε
θαπηάνα παζπκίδζα βζα ηα πέκηε παζδζά ημο ηαζ θμοθμφδζα βζα ηδ βοκαίηα ημο, αθθά ανβυηενα ηα αάγεζ ζε
θεζημονβία ιυκμξ ημο ζημ ιεβάθμ ένδιμ ζπίηζ ημο. Τπμκμείηαζ υηζ έπεζ οπάνλεζ δζαγφβζμ, ηαζ ιάθζζηα ιε
οπαίηζα ηδ βοκαίηα, πμο έπεζ εβηαηαθείρεζ ηδκ μζημβεκεζαηή εζηία, παίνκμκηαξ ιαγί ηδξ ηα παζδζά. Ο

76
ζοββναθέαξ μοζζαζηζηά δεζημθμβεί εκακηίμκ ηςκ ζφβπνμκςκ δεχκ, ηδξ «δζάθοζδξ ηδξ μζημβέκεζαξ», ημο
δζαγοβίμο∙ αθθά μ θακηαζιαβμνζηυξ δζάημζιμξ ημκ μπμίμ επζθέβεζ –ημ ιαβαγί «1.000.000 παζπκίδζα»–
ιεηαημπίγεζ ηάπςξ ημ ηέκηνμ αάνμοξ πνμξ ημ «εφνδια» ιάθθμκ πανά πνμξ ηδ ζοκηδνδηζηή πάθζ ζδεμθμβία.
Δ ιαγζηή ημζκςκία ηαζ μ ηναηζηυξ έθεβπμξ ηςκ ζοκεζδήζεςκ είκαζ ημ πνυαθδια ζημ δζήβδια «Δ
ηεθεοηαία εθεοεενία». Έκαξ παηέναξ πάκεζ ημκ ιμκάηνζαμ βζμ ημο, μ μπμίμξ πκίβδηε ηαηαπίκμκηαξ έκα
ημοημφηζζ ιμφζιμοθμο – ημ ηςιζηυ ηαζ «πανάθμβμ» ζημζπείμ. Έπεζ εηδμεεί υιςξ κυιμξ πμο οπαβμνεφεζ ηδκ
ηαεμθζηή εοηοπία, μπυηε μ άιμζνμξ παηέναξ είκαζ οπμπνεςιέκμξ κα ηαηαζηείθεζ ημ αίζεδια ηδξ δοζηοπίαξ
πμο ημκ δζαηαηέπεζ ηαζ κα εηθςκήζεζ θυβμ ζημκ πχνμ ενβαζίαξ ημο οπέν ημο κυιμο ηαζ οπέν ηδξ Μαγζηήξ
Παναβςβήξ πμο «είκαζ ημ αθδεζκυ κυδια ημο Κνάημοξ» (113). Ώθθά εα αθοπκζζηεί (ηαζ αοηυξ) αημφβμκηαξ
ημ ημοδμφκζ απυ ημ ζπμθείμ ημο βζμο ημο (κέμξ «ηχδςκ»), εα ζηείθεζ «ζημ δζάμθμ» ηδ ιαγζηή γςή ηαζ εα
επζθέλεζ ηδκ ηεθεοηαία δζαεέζζιδ εθεοεενία, ημκ εάκαημ, ηάης απυ ηζξ νυδεξ ηςκ αοημηζκήηςκ πμο ηνέπμοκ
δαζιμκζζιέκα.33

Βδχ αξ επζζδιάκμοιε υηζ ηα δζδβήιαηα αοηά μθείθμοκ πμθθά ζημ δζάζδιμ Brave New World ημο Άθκημοξ
Υάλθεσ (Aldous Huxley), πμο ήδδ ημ 1932 έπεζ πναβιαηεοεεί ημ εέια ηδξ ιαγζηήξ εοηοπίαξ ζε έκακ
ιεθθμκηζηυ ηυζιμ. Βηεί, ηα παζδζά βεκκζμφκηαζ πθέμκ ζε δμηζιαζηζημφξ ζςθήκεξ, δ μζημβέκεζα έπεζ δζαθοεεί
ςξ ημζκςκζηυ ηφηηανμ, μζ άκενςπμζ είκαζ μιμζυιμνθμζ ακάθμβα ιε ηδκ ημζκςκζηή ημοξ ηάζηα, υθα ηα
ακενχπζκα αζζεήιαηα, υπςξ μ ένςηαξ ή μ θυαμξ ημο εακάημο, έπμοκ ηαηανβδεεί ιέζς ηδξ οπκμπαζδείαξ, εκχ
δ ιαγζηή εοηοπία οπμαμδεείηαζ ηαζ πάνδ ζε ηάπμζα πάπζα πμο υθμζ ηαηακαθχκμοκ, ηα μπμία ημοξ
δδιζμονβμφκ ηδκ αίζεδζδ υηζ γμοκ ζε έκακ «γεζηυ, πθμφζζμ, πνςιαηζζιέκμ, απένακηα θζθζηυ ηυζιμ». 34 Σμ
ιοεζζηυνδια αοηυ, υπςξ εα δμφιε ηαζ παναηάης, έπαζλε ζδιακηζηυ νυθμ ζηδ θμβμηεπκία ηδξ επμπήξ. Πνμξ
ημ πανυκ, παναεέημοιε έκα παναηηδνζζηζηυ ηαζ βζα ηδκ οθμθμβζηή επί ημο ΢αιανάηδ επζννμή ημο πςνίμ:
«Σέζζενζξ πζθζάδεξ δθεηηνζηά νμθυβζα, ζηζξ ηέζζενζξ πζθζάδεξ αίεμοζεξ ημο Κέκηνμο ημο Μπθμφιζιπενο,
έδεζπκακ πςξ δ χνα ήηακ δφμ ηαζ εζημζζεπηά. ―Δ ηορέθδ ηδξ ενβαζίαξ‖, ηαεχξ άνεζε ζημκ δζεοεοκηή κα ηδκ
απμηαθεί, ήηακ πνάβιαηζ ζε μνβαζιυ δναζηδνζυηδημξ. ΋θμζ ήζακ απδζπμθδιέκμζ, ηαζ ηα πάκηα εηζκμφκημ
ζφιθςκα ιε ημ πνυβναιια».35

Εικόνα 3.6 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ αγγιηθήο έθδνζεο. (Πεγή:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:BraveNewWorld_FirstEdition.jpg#/media/File:BraveNewWorld_FirstEdition.jpg ).

Πθήεμξ είκαζ ηα δζδβήιαηα ζηα μπμία μ ΢αιανάηδξ επελενβάγεηαζ ημ εέια ηδξ αοημηημκίαξ, ημ μπμίμ
έπεζ ακαδεζπεεί ζε ηεκηνζηυ γήηδια ζημκ οπανλζζιυ. Ο Καιφ (Albert Camus) ζημκ Μχζν ηνπ ΢ίζπθνπ (1942)
είπε εέζεζ ημ ενχηδια ακ δ ζοκεζδδημπμίδζδ ημο παναθυβμο ηδξ γςήξ απυ ημκ άκενςπμ, δδθαδή δ
ζοκεζδδημπμίδζδ ηδξ έθθεζρδξ ηάεε εββεκμφξ ζημπμφ ζηδκ ακενχπζκδ φπανλδ, μδδβεί ζηδκ αοημηημκία. Καζ
είπε απακηήζεζ ανκδηζηά∙ ακηί βζα ηδκ αοημηημκία, μθείθεζ κα ημκ μδδβήζεζ ζηδκ ελέβενζδ. Ο ΢αιανάηδξ
πενζηνζβονίγεζ ημ εέια απυ δζάθμνεξ πθεονέξ. ΢ηδκ «Σεθεοηαία εθεοεενία» ηαηαθάζηεζ ζηδκ αοημηημκία.
΢οκήεςξ υιςξ ηάζζεηαζ εκακηίμκ ηδξ. ΢ημ δζήβδια «50 ηζθά καθεαθίκδ», π.π., βεθμζμπμζεί ηδ ζοζπέηζζδ ηδξ
αοημηημκίαξ ιε ηδκ επζθμβή ηδξ εθεοεενίαξ. Ο ιεζυημπμξ ήνςαξ εημζιάγεζ επζιεθχξ ηα ηαηάθμζπά ημο ηαζ ηδ
δζαηφπςζδ ηδξ ηεθεοηαίαξ επζεοιίαξ ημο, κα ηαεί ιεηά εάκαημκ ημ ζχια ημο, αθθά υηακ ημ ηηίνζμ υπμο

77
ενβάγεηαζ παίνκεζ θςηζά ηαζ μ άκενςπμξ ηζκδοκεφεζ υκηςξ κα ηαεί, ζπεφδεζ κα δζαζχζεζ ημ ζανηίμ ημο. Σμ
έκζηζηημ ηδξ γςήξ απμδεζηκφεηαζ ζζπονυηενμ απυ ημκ θζθμζμθζηυ ζονιυ ηδξ αοημηημκίαξ.
Σμ πθήνεξ θζθμζμθζηυ ημο πζζηεφς μ ΢αιανάηδξ ημ ηναηά βζα ημ ηέθμξ ηδξ ζοθθμβήξ ηαζ βζα ημ
δζήβδια «Ώνκμφιαζ», ημκ ηίηθμ ημο μπμίμο άθθςζηε πνδζζιμπμζεί βζα ημ αζαθίμ ημο. Ήνςαξ εδχ είκαζ έκαξ
αβςκζζηήξ ηδξ Καημπήξ εκάκηζα ζημκ Καηαηηδηή, πμο έβναθε ζημοξ ημίπμοξ ηδ θέλδ ηδξ Ώκηίζηαζδξ:
ΏΡΝΟΤΜΏΕ. ΋ιςξ ιε ημ ηέθμξ ημο πμθέιμο ήνεε δ Αζάρεοζδ (ηα ηεθαθαία είκαζ ημο ζοββναθέα) ηαζ μ
ήνςαξ έπαζε ηάεε αεααζυηδηα ηαζ «θυβμκ οπάνλεςξ» (192-3). Βημζιάγεηαζ θμζπυκ κα πέζεζ ζημ πμηάιζ:

Μυθζξ νίπηδηε ζηα κενά, ηδκ ίδζα ηζυθαξ ζηζβιή πμο μ άκενςπμξ νίπηδηε ζηα κενά, ημκ είδε ημκ άκενςπμ ημ
ίδζμ δεοηενυθεπημ πμο άημοζε ηαζ ημ πηφπμ πμο έηακε ημ ζχια πέθημκηαξ ζηα κενά, αοηυξ ήηακε αηυια ζηδκ
υπεδ, ζφννζγα ζηδκ υπεδ, εηείκδ ηδ ζηζβιή πμο είπε «αοηυ είκαζ ημ ηέθμξ» ημκ είδε, ημκ άημοζε ημκ άκενςπμ κα
πέθηεζ ρδθά απυ ηδ βέθονα 7 ζημ πμηάιζ, ημκ άβκςζημ αοηυκ άκενςπμ κα ηάκεζ αμοηζά απυ ηδ βέθονα 7 ζημ
πμηάιζ, εηεί πνμξ ηδκ ακηίπενα υπεδ, ημκ άκενςπμ πμο ημκ είπε πνμθηάζεζ ζ‘ αοηυ ημ πήδδια ζηα κενά, ηχνα
ήηακ έκαξ άκενςπμξ ζημ πμηάιζ, έκαξ άθθμξ άκενςπμξ, έκαξ άβκςζημξ άκενςπμξ πμο είπε αμοθζάλεζ ζηα ιαφνα
κενά… (194)

Δ ζφβποζδ ηςκ οπμηεζιέκςκ ζημ παναπάκς απυζπαζια είκαζ αέααζα δεεθδιέκδ. Ο Άκενςπμξ (εα
ηαίνζαγε ηαζ εδχ ημ ηεθαθαίμ) πέθηεζ κα ζχζεζ ημκ Άκενςπμ∙ ημ εβχ ηαζ μ «άθθμξ» είκαζ μοζζαζηζηά ημ ίδζμ
πνυζςπμ. Ο ήνςάξ ιαξ θμζπυκ αοευνιδηα ηζκείηαζ πνμξ ημκ ζοκάκενςπυ ημο, πέθηεζ ζημ πμηάιζ ηαζ ημκ
ζχγεζ, ζοκεζδδημπμζχκηαξ ηαοηυπνμκα ηδκ αλία ηδξ ζοκφπανλδξ:

Καζ ηίπμη‘ άθθμ κα ιδκ έπεζξ ζηδ γςή, είκαζ υιςξ αηυια… είκαζ υιςξ πάκηα ιζα αεααζυηδηα πμο έπεζξ: πμηέ δε
ιπμνείξ κα πεζξ πςξ δεκ είκαζ μφηε έκαξ άκενςπμξ πμο κα ιδ ιπμνείξ εζφ κα ημκ ηάκεζξ θζβυηενμ δοζηοπή,
θζβυηενμ ιυκμ…

Οπυηε μ ήνςάξ ιαξ λακαανίζηεζ ημ πκεφια ηδξ Ώκηίζηαζδξ:

Σμ πνχημ είκαζ δ ακηίζηαζδ… δ Ώκηίζηαζδ ζ‘ αοηυκ εδχ ημκ πανάθμβμ ηυζιμ… καζ, ημ πνχημ είκαζ κα πς
ΏΡΝΟΤΜΏΕ ζ‘ αοηυκ εδχ ημκ πανάθμβμ ηυζιμ… αθθά ηαζ ιαγί κα πς ΏΡΝΟΤΜΏΕ ζημ εάκαημ, ζηδκ
οπμηαβή… ζηδ θοβή… ζηδ θζπμηαλία… (198)

Δ δζαηφπςζδ «ανκμφιαζ ημκ πανάθμβμ ηυζιμ» ηαζ ηαοηυπνμκα «ανκμφιαζ ημκ εάκαημ» ιαξ θένκεζ πμθφ
ημκηά ζημκ Ώθιπέν Καιφ ηαζ ζημκ μνζζιυ ημο επακαζηαηδιέκμο ακενχπμο, υπςξ δίκεηαζ ζημ πνχημ
ηεθάθαζμ ημο μιχκοιμο ηαζ δζάζδιμο ένβμο ημο L‘homme révolté (1951):

Εικόνα 3.7 Σν εμψθπιιν ηεο πξφζθαηεο κεηάθξαζεο (εθδ. Παηάθεο, Αζήλα 2013).

«Σζ είκαζ έκαξ επακαζηαηδιέκμξ άκενςπμξ; Έκαξ άκενςπμξ πμο θέεζ υπζ. Μα ημ υηζ ανκείηαζ, δεκ ζδιαίκεζ υηζ
παναζηείηαζ: είκαζ, επίζδξ, έκαξ άκενςπμξ πμο θέεζ καζ, απυ ηδκ πνχηδ ημο ηζυθαξ ηίκδζδ».36 Ώνκμφιαζ ημκ
«πανάθμβμ» ηυζιμ, αθθά ηαοηυπνμκα ανκμφιαζ ηαζ ηδκ άνκδζδ, δδθαδή ημκ εάκαημ, ηαζ θές καζ ζηδ γςή. Ο
΢αιανάηδξ ααδίγεζ ζηα ίπκδ ημο Καιφ, εζημκμβναθχκηαξ μοζζαζηζηά ηδ ααζζηή εέζδ εηείκμο. Γζ‘ αοηυ ίζςξ

78
μ Ώκηνέαξ Κανακηχκδξ, ζε ζοκμθζηή πανμοζίαζδ ημο ένβμο ημο ζηα 1977, ημκ παναηηδνίγεζ «μ Έθθδκαξ
επακαζηαηδιέκμξ θμβμηέπκδξ».37 Ώξ ζδιεζςεεί υηζ μ Καιφ έπαζγε ηεκηνζηυ νυθμ ζημ εονςπασηυ ζηενέςια
ηδξ επμπήξ, εκχ απμθάιαακε ηαζ ηδκ φρζζηδ θήιδ ζηδκ Βθθάδα (ηαζ ςξ θζθέθθδκαξ 38). Σμ υθμ ζηδκζηυ ζημ
δζήβδια «Ώνκμφιαζ» ακαηαθεί άθθςζηε ημ ειαθδιαηζηυ ένβμ ημο ιεβάθμο βάθθμο ζοββναθέα Δ πηχζδ
(1956).
Κεκηνζηή εέζδ ζηδκ ζζημνία πμο εηηοθίζζεηαζ ζηδκ Πηψζε ηαηέπεζ ιζα αοημηημκία ζε πμηάιζ. Ο
αθδβδηήξ, έκαξ επζηοπδιέκμξ δζηδβυνμξ, πενπαηχκηαξ ιζα κφπηα ζηζξ υπεεξ ημο ΢δημοάκα, βίκεηαζ ιάνηοναξ
ζηδκ αοημηημκία ιζαξ κεανήξ βοκαίηαξ. Αεκ ηάκεζ ηαιία ηίκδζδ βζα κα ηδκ ζχζεζ («΢ηαιάηδζα απυημια, ια
δε βφνζζα κα ημζηάλς», «Θέθδζα κα ηνέλς ηαζ δε ζάθερα»). Σμ εέια επακένπεηαζ ζημ ηέθμξ ημο
ιοεζζημνήιαημξ, υπμο μ δζηδβυνμξ, ζοκηεηνζιιέκμξ πθέμκ απυ πμζηίθεξ εκμπέξ, εφπεηαζ: «Χ ημπέθα, πέζε
πάθζ ζημ κενυ, βζα κα ιμο δμεεί, ιζα δεφηενδ θμνά, δ εοηαζνία κα ζχζς ηαζ ημοξ δομ ιαξ!»39 ΢οιπέναζια: δ
ζςηδνία ημο άθθμο ζοκζζηά ζςηδνία ηαζ ημο εαοημφ. Ο Καιφ πνμηάζζεζ ζημκ Δπαλαζηαηεκέλν άλζξσπν ηδκ
ζδέα εκυξ «αθηνμοζζηζημφ αημιζζιμφ» εκάκηζα ζηδκ ιαγμπμζδιέκδ ημζκςκία.40 Ώηνζαχξ αοηυ πμο δείπκεζ –ιε
ημκ αζειαηζηυ ηαζ αενιπαθζζηζηυ ημο ηνυπμ– ηαζ μ ΢αιανάηδξ.
Ο ζοββναθέαξ ιαξ ημθοιπά θμζπυκ βζα ηα ηαθά ζημ πμηάιζ ημφ ηαηά Καιφ οπανλζζιμφ, πμο ημκ
δζααάγεζ ιε πάεμξ ζηδ δεηαεηία ημο 1950,41 εκυξ οπανλζζιμφ θζθάκενςπμο ηαζ θζθέηαζνμο, πμο θνμκηίγεζ κα
δίκεζ έκα θςξ ζηδκ άηνδ ημο ημφκεθ ηδξ ακενχπζκδξ απεθπζζίαξ. Ώξ εοιδεμφιε υηζ δ Παλνχθια (1947), ημ
ειαθδιαηζηυ ιοεζζηυνδια ημο Καιφ υπμο πενζβνάθεηαζ δ επζδδιία πακμφηθαξ ζε ιζα πυθδ, θήβεζ ιε ηδκ
έζης ηαζ πνυζηαζνδ κίηδ επί ημο Καημφ, κίηδ πμο επζηοβπάκεζ έκαξ (παναηηδνζζηζηυξ βζα ημ επάββεθια πμο
επζθέβεηαζ) βζαηνυξ.

Σμ ηεθεοηαίμ ένβμ ημο ΢αιανάηδ ιε ημ μπμίμ εα αζπμθδεμφιε είκαζ Σμ θάεμξ (1965), έκα ιοεζζηυνδια
«δοζημπίαξ», πμο πενζβνάθεζ δδθαδή έκακ θακηαζηζηυ ηυζιμ απυθοηδξ ακεθεοεενίαξ, υπςξ είπακ ηάκεζ μ
Άθκημοξ Υάλθεσ ιε ημ Θαοιαζηυξ ηαζκμφνβζμξ ηυζιμξ ηαζ μ Σγμνγ ΋νβμοεθ (George Orwell) ιε ημ 1984,
ημο 1949. Σμ 1984 είκαζ έκα ένβμ ιε επίζδξ πμθφ ιεβάθδ επίδναζδ, πμο πενζβνάθεζ έκακ ηυζιμ αζθοηηζημφ
εθέβπμο ηςκ ζοκεζδήζεςκ απυ ημκ Μεβάθμ Ώδεθθυ (μ ΋νβμοεθ εθδφνε ημκ υνμ) ηαζ υπμο δ ακηίδναζδ ημο
ιμκαπζημφ ακηάνηδ ήνςα ηαηαζηέθθεηαζ ιε θνζηηά ααζακζζηήνζα, ηα μπμία ημκ ηαεζζημφκ εκηέθεζ πεζεήκζμ
υνβακμ ημο ζοζηήιαημξ. Ώξ ζδιεζχζμοιε υηζ ηαζ ηα δφμ ιοεζζημνήιαηα, μ Θαοιαζηυξ ηαζκμφνβζμξ ηυζιμξ
ηαζ ημ 1984, είκαζ ένβα πμο οπμκμμφκ ημ αοηανπζηυ ζηαθζκζηυ ιμκηέθμ ηαζ ημ ηαηαββέθθμοκ.

Εικόνα 3.8 Ζ αθίζα ηεο πξψηεο θηλεκαηνγξαθηθήο κεηαθνξάο ηνπ 1984. (Πεγή:
https://www.flickr.com/photos/fortinbras/5357319325).

΢ημ ιοεζζηυνδια ημο ΢αιανάηδ ανζζηυιαζηε ζε μθμηθδνςηζηυ ηαεεζηχξ υπμο ηα πάκηα εθέβπμκηαζ απυ
ιοζηζηέξ οπδνεζίεξ. Έκαξ άκενςπμξ ζοθθαιαάκεηαζ ηαζ ιεηαθένεηαζ απυ δφμ υνβακα ημο ηαεεζηχημξ, ημκ
«ιάκαηγεν» ηαζ ημκ «ακαηνζηή», ζηδκ πνςηεφμοζα. ΢ημκ δνυιμ, ιζα οπμπνεςηζηή, οπμηίεεηαζ, ζηάζδ θένκεζ
ημκ ακαηνζηή ηαζ ημκ ηναημφιεκμ πμθφ ημκηά, ηαεχξ πενκμφκ υθδ ηδ ιένα πενζθενυιεκμζ ζε ιζα πυθδ ηαζ

79
ηάκμκηαξ πνάβιαηα ιαγί. ΋ηακ ζημ ηέθμξ ηδξ ιέναξ μ ηναημφιεκμξ επζπεζνεί κα απμδνάζεζ, μ ακαηνζηήξ
δζαπζζηχκεζ υηζ δεκ ιπμνεί πθέμκ κα πονμαμθήζεζ εκακηίμκ ημο. Ώκηίεεηα ημκ πνμηνέπεζ κα θφβεζ, εκχ
ηαηαθεάκεζ μ ιάκαηγεν, μ μπμίμξ ζηέθκεζ ζημκ εάκαημ ηαζ ημοξ δφμ.
Σμ «θάεμξ» θμζπυκ ημο ζοζηήιαημξ είκαζ υηζ δεκ ιπμνεί κα ελμκηχζεζ ηδ ζπίεα ηδξ θζθίαξ πμο
βεκκζέηαζ ιέζα ζηα ακενχπζκα πθάζιαηα. Κζ ακ, υπςξ ζε πνμδβμφιεκα δζδβήιαηα, ημ ηέθμξ ζδιαημδμηείηαζ
απυ ημκ εάκαημ, έπεζ δζαθακεί πνμδβμοιέκςξ δ ιεβάθδ εθπίδα, πμο είκαζ μ ηαθυξ πονήκαξ ιέζα ζημκ
άκενςπμ. ΢ε ακηίεεζδ πνμξ ηα ένβα πάκς ζημκ ηαιαά ηςκ μπμίςκ ζηήκεηαζ ημ ιοεζζηυνδια, δδθαδή ημ 1984
ημο ΋νβμοεθ αθθά ηαζ δ Γίθε ημο Κάθηα (Franz Kafka), ηα μπμία ηεθεζχκμοκ ιε ηδκ δεζηή (1984) ή ηδ
αζμθμβζηή αθθά πςνίξ πανάεονμ ζηδκ εθπίδα (Ζ δίθε) ελυκηςζδ ημο πνςηαβςκζζηή ημοξ, μ ΢αιανάηδξ
πνμηνίκεζ ημ ηαηά ημ ήιζζο ημοθάπζζημκ ηαθυ ηέθμξ, ιζα «ηναβζηά αζζζυδμλδ»42 ηαηάθδλδ. Έκαξ ζοκδοαζιυξ
πνζζηζακζηήξ παζδείαξ ηαζ πνμζακαημθζζιμφ πνμξ ημ εονφ ημζκυ, πμο δεκ ακηέπεζ ημ «ηαηυ ηέθμξ», ελδβμφκ
ιάθθμκ αοηή ηδ ζηναηδβζηή.

3.4 Ρέλνο Απνζηνιίδεο: ν «αλαξρνϋπαξμηζκόο» θαη ηα όξηά ηνπ

Ο Ρέκμξ (1924-2004), υπςξ οπέβναθε (πςνίξ επχκοιμ), είκαζ ιζα εκηεθχξ ζδζυννοειδ πενίπηςζδ ζηα
εθθδκζηά βνάιιαηα. Τρδθή ιυνθςζδ αθεκυξ, οζμεέηδζδ ιζαξ ζθμδνά επζεεηζηήξ ζηάζδξ αθεηένμο. Βίκαζ
εηείκμξ πμο ζηναηεοιέκμξ ζημκ ζηναηυ ηαηά ημκ Βιθφθζμ δεκ ένζλε ζθαίνα εκακηίμκ ηςκ ακηζπάθςκ, υπςξ
δήθςκε ειθαηζηά ζημ ιοεζζηυνδια Ποναιίδα 67, αθθά ηαζ εηείκμξ πμο εζζέααθε ζημ Κμζκμαμφθζμ
επζηεθαθήξ αηνμδελζχκ ζημζπείςκ ημ 1964,43 πνάβια πμο ημο ηυζηζζε ιζα ηνίιδκδ θοθάηζζδ. Βηείκμξ πμο
επέααθε ζηζξ εθδιενίδεξ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Υμφκηαξ ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ, εθές ημο δζηηάημνα
Παπαδυπμοθμο, κα δδιμζζεφζμοκ δζδβήιαηα απυ ηδκ ακεμθμβία ημφ παηένα ημο Δναηθή Ώπμζημθίδδ, πςνίξ
ηδκ άδεζα ηςκ ζοββναθέςκ ημοξ – επζπείνδζδ πμο ζηαιάηδζε υηακ εέθδζε κα δδιμζζεφζεζ ηαζ μ ίδζμξ ηδ
κμοαέθα Ώ2, μπυηε δ επέιααζδ ηδξ θμβμηνζζίαξ ζημ ηείιεκυ ημο ημκ έηακε κα παφζεζ ηδ ζοκενβαζία ιε ημοξ
δζηηάημνεξ.44 Σέθμξ ζοκενβάζηδηε ζημ θασηζζηζηυ «Κακάθζ 5» ημο Γ. Κμονή (1994-1997), ιζθχκηαξ ζε
πμθθέξ δεηάδεξ εηπμιπέξ βζα ηδ θμβμηεπκία, ηδ θζθμζμθία ηαζ ημ δζηυ ημο ένβμ.

Εικόνα 3.9 Ο Ρέλνο Απνζηνιίδεο ζηε δεθαεηία ηνπ 1960 (Πεγή: Αξρείν ηνπ ζπγγξαθέα).

Ο Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ έβναρε μνζζιέκα πμθφ αηιμζθαζνζηά δζδβήιαηα ηαηά ηδκ πενίμδμ πμο
ελεηάγμοιε, ηζξ Ηζηνξίεο απφ ηηο λφηηεο αθηέο (1959), βζα ηα μπμία άθθςζηε ηζιήεδηε ιε ημ ηναηζηυ ανααείμ
δζδβήιαημξ ημ 1960. Κάπμζα αηυια δζδβήιαηά ημο απυ άθθεξ ζοθθμβέξ απμηεθμφκ ζδιακηζηά επζηεφβιαηα
ηδξ εθθδκζηήξ θμβμηεπκίαξ. Ο ζοββναθέαξ είκαζ ηαζ αοηυξ απυ πμθθέξ απυρεζξ έκαξ παναηηδνζζηζηυξ
εηπνυζςπμξ ηδξ επμπήξ∙ ηαηαηνφπεηαζ απυ ηζξ ίδζεξ αβςκίεξ: ημκ «εάκαημ ημο εεμφ», ηδ ιαγμπμζδιέκδ
ημζκςκία ηαζ ηδκ ακάβηδ ηδξ «ελακάζηαζδξ», πμο απμηεθεί ηδ δζηή ημο εηδμπή ηδξ ελέβενζδξ. Σζξ απυρεζξ
ημο ηζξ δζαηφπςζε ζε πθήεμξ άνενα ηαηά ηδ δεηαεηία ημο 1960, ηα μπμία ηαηέθδλακ ζε δφμ αζαθία πμθειζηήξ,
ηδκ Κξηηηθή ηνπ Μεηαπνιέκνπ (1962) ηαζ ημ Καηεγνξψ (1965). Γναιιέκα ζε φθμξ αηαηάζπεηα
«ακηζζοιααηζηυ», ζοκζζημφκ ηαζ ηα δφμ ιζα επζεεηζηή εκακηίμκ υθςκ απμθμβία ηςκ πνάλεχκ ημο, είκαζ υιςξ
μπςζδήπμηε πνήζζια βζα ηδκ ηαηακυδζδ ημο ζοββναθέα ηαζ ηςκ ιοεμπθαζηζηχκ ημο ένβςκ.
Πνχηα πνχηα, μ Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ μνίγεζ ημκ εαοηυ ημο ηαζ ηδ βεκζά ημο ιε αάζδ δφμ αζχιαηα: «ημ
αίςια έζπαηδξ δμηζιαζίαξ υθςκ (πναβιάηςκ, ένβςκ, πμζμηήηςκ, ζηάζεςκ, ζδεχκ ηαζ πνμζχπςκ) πμο δχνζζε

80
ζηδ βεκεά ιμο μ Πυθειμξ, δ Καημπή, δ Ώκηίζηαζδ, μ Βιθφθζμξ» ηαζ έπεζηα ηδκ «ηαηακυεεοζδ» ηαζ ηδκ
«ηαπδθεία ηςκ πάκηςκ απυ ημκ αηαηάζπεημ ιεηαπμθειζηυ Κμκθμνιζζιυ». 45 Δ έκκμζα ημο ημιθμνιζζιμφ,
ηδξ ζοιααηζηυηδηαξ, είκαζ δ πζμ ζοπκά ίζςξ επακενπυιεκδ ζδέα ζηα δμηίιζά ημο αοηήξ ηδξ επμπήξ ηαζ αθμνά
ηζξ ηαεδιενζκέξ ζοιπενζθμνέξ αθθά ηαζ ηζξ πμθζηζηέξ πνάλεζξ. ΋ζμκ αθμνά ημ δεφηενμ, εεςνεί υηζ ηαζ μζ δφμ
παναηάλεζξ πνμςεμφκ ημκ ημιθμνιζζιυ, ηαευηζ οπάνπεζ «ζοιαυθαζμ ζοκοπάνλεςξ ηαζ αθθδθμζοκηδνήζεςξ»
ακάιεζά ημοξ (54). Έηζζ εηθνάγεηαζ ζημκ Ώπμζημθίδδ δ ζοκδεζζιέκδ ζημοξ «μνβζζιέκμοξ» απυζηαζδ ηαζ
απυ ημοξ δομ πμθζηζημφξ πχνμοξ ηαζ δ αίζεδζδ ηδξ έηπηςζδξ απυ έκα ζδιακηζηυ πανεθευκ. Σμ ζδιενζκυ
ηαεεζηχξ πάθζ μκμιάγεηαζ απυ ημκ ζοββναθέα «ζφβπνμκδ θαοθμηναηία», ηαζ ςξ παναηηδνζζηζηυ ημο
εεςνείηαζ υηζ δεκ γδηά πθέμκ δδθχζεζξ κμιζιμθνμζφκδξ, υπςξ επί Βιθοθίμο ηαζ αιέζςξ ιεηά, αθθά ηάηζ πζμ
έλοπκμ: «αθδεχξ αννζαζζηζηήκ δζάεεζζκ», «εημζιυηδηα πνμξ ―ζοκενβαζίακ‖, πένακ ―ζδεχκ‖ ηαζ
―πεπμζεήζεςκ‖» – μπυηε δ ημζκςκία βθζζηνά πζα, ηαηά ημκ Ώπμζημθίδδ, πνμξ ηδκ ακηίθδρδ «πμζμξ ηδ
αμθεφεζ ηαθφηενα» (56), ηάηζ πμο ζοκζζηά ημ ζφβπνμκμ πνυζςπμ ημο Ώκηίπνζζημο (55).
Ώπέκακηζ ζε υθα ημφηα μζ άκενςπμζ μθείθμοκ αέααζα κα ελεβενεμφκ, βζα ηδκ αηνίαεζα κα βίκμοκ
«πνμζςπζηά ελακεζηδιέκμζ», «ακηάνηεξ αθδεζκμί» (24). Βλακάζηαζδ, υπζ Βπακάζηαζδ, βζαηί «δ
Βπακάζηαζδ, ακ δεκ είκαζ θοζζηή ζοκζζηαιέκδ βκδζίςκ ελακαζηάζεςκ ηάεε πνμζςπζηήξ ηανδζάξ, βίκεηαζ
θυνια κέαξ ζοκηήνδζδξ» (25). Ώξ επζζδιάκμοιε υηζ μ Ώπμζημθίδδξ πνμηνίκεζ ημκ υνμ ελακάζηαζδ έκακηζ
ηδξ ελέβενζδξ, πζεακχξ επεζδή εέθεζ κα αημφβεηαζ ιέζα ζηδ θέλδ ηαζ δ «ακάζηαζδ», εκχ πνμαάθθεζ ζδζαίηενα
ηαζ ηδκ έκκμζα ημο «πνμζχπμο». Γζα ημ πνυζςπμ εα πεζ επίζδξ: «Δ επακάζηαζδ ή λεηζκάεζ απ‟ ην βπζφ ηνπ
πξνζψπνπ ηζ είκαζ ζφζηαζή ημο ή ιδκ ηδκ ειπζζηεφεζηε! ΢ε ηνίζζιμ ζδιείμ ―εα ηα ηάκεζ πθαηάηζα‖ […] ιε
υπμζα ζοκηήνδζδ ηζ οπενζοκηήνδζδ».46
Ο Ώπμζημθίδδξ ηάζζεηαζ επίζδξ εκακηίμκ ηδξ «κηυθηζε αίηα», εκακηίμκ ηδξ πθδεχναξ ηςκ οθζηχκ
αβαεχκ, οπέν ηδξ ζοκμπήξ ηδξ μζημβέκεζαξ πμο απεζθείηαζ απυ ηα ζφβπνμκα ήεδ, οπέν ηδξ επζζηνμθήξ ζηδκ
ηαθθζένβεζα ηδξ βδξ, ηαηά ηςκ θυνςκ ηαζ εκ βέκεζ ημο ηνάημοξ, εκάκηζα ζημ «ιάββακμ ηςκ ζδακζηχκ». ΋θα
αοηά είκαζ ζημζπεία ζδεμθμβίαξ πμο μθείθμοιε κα θάαμοιε οπυρδ ιαξ βζα ηδκ ηαηακυδζδ ημο ζοββναθέα,
υπςξ ηαζ ημ βεβμκυξ υηζ απεοεφκεηαζ ιε έιθαζδ ζημοξ κέμοξ: «Βζείξ κ‘ ανπίζεηε ιζα κέα Παζδεία. Μδκ
πενζιέκεηε Παζδεία απ‘ ημ Κνάημξ ηαζ ημ Καηεζηδιέκμ […]. Καζ κα δ γςή επζηέθμοξ πμο εα θηζάλεζ εζάξ
ζηενευηενμοξ, εζάξ πθμοζζυηενμοξ, εζάξ κέμοξ – αθήεεζα Νένπο, κέμζ ιμο!».47 Δ επίηθδζδ ζημοξ κέμοξ
ηαζνζάγεζ αηνζαχξ ζε υζμοξ εεςνμφκ υηζ απμννίπημοκ ηα παναδμζζαηά ηυιιαηα ηαζ ημοξ πμθζηζημφξ
ζπδιαηζζιμφξ, ακαηαθφπημκηαξ ζημ πνυζςπμ ηδξ «κευηδηαξ» έκα ηαζκμφνβζμ, αοηυκμιμ ζζημνζηυ
οπμηείιεκμ. Σμ έπμοκ ηάκεζ ζημ πανεθευκ ηαζ μ Γζχνβμξ Θεμημηάξ ηαζ μ Ρυδδξ Ρμφθμξ, επζηαθμφιεκμζ,
δοζηοπχξ, πνυηοπα πμο ακάβμκηαζ ζημκ θαζζζιυ.48
Σαοηυπνμκα μ Ώπμζημθίδδξ ζηήκεζ ηδκ εζηυκα ημο ηαζ ηδκ πνμζςπζηή ημο ζζημνία ςξ άνκδζδ:
«Ώνκήεδηα», επακαθαιαακυιεκμ ηνεζξ θμνέξ, είκαζ ημ νήια ιε ημ μπμίμ πνμζδζμνίγεζ ημκ εαοηυ ημο ηαζ ηδ
ζοιπενζθμνά ημο ζηα 15 ημο πνυκζα,49 έκα «ζοιπαβέξ ΋ρη» είκαζ, ηαηά ηδ βκχιδ ημο, δ ζηάζδ ημο ζημκ
Βιθφθζμ (δέπηδηε κα ζηναηεοεεί ιυκμ απυ αβάπδ ζηδκ μζημβέκεζά ημο, θέεζ50). Με θίβα θυβζα μ Ρέκμξ
αοημπανμοζζάγεηαζ ςξ ανκδηήξ ηαζ ςξ ακηάνηδξ, ηαοηυπνμκα υιςξ (ηαζ αοηυ είκαζ αλζμζδιείςηα ακηζθαηζηυ)
ηαζ ςξ ηαπεζκυξ, ακάιεζα ζημοξ ηαπεζκμφξ – υπμο ηαημκμιάγεζ ημοξ Boehme, Spinoza ηαζ Υνζζηυ (12).
Νίηζε, ΢ηίνκεν ηαζ Νημζημβζέθζηζ είκαζ εκδεπμιέκςξ μζ ζοββναθείξ πμο ιπμνμφκ κα ακζπκεοημφκ
ζηζξ παναπάκς εέζεζξ – ζοββναθείξ πμο άθθςζηε μ ίδζμξ μ Ώπμζημθίδδξ ακαθένεζ ςξ ιεβάθα παναδείβιαηα
ημο 19μο αζχκα.51 Δ ελέβενζδ ηαζ μ ακηζηναηζζιυξ ακάβμκηαζ ιάθθμκ ζημκ βενιακυ θζθυζμθμ Μαλ ΢ηίνκεν
(Max Stirner) (1806-1856), μ μπμίμξ εεςνείηαζ πνυδνμιμξ ημο ιδδεκζζιμφ, ημο οπανλζζιμφ ηαζ ημο
αημιζζηζημφ ακανπζζιμφ. Βκακηίμκ ηδξ ενδζηείαξ, ημο θζθεθεοεενζζιμφ, ημο μοιακζζιμφ, ημο εεκζηζζιμφ,
ημο ηναηζζιμφ, ημο ηαπζηαθζζιμφ, ημο ζμζζαθζζιμφ, ημο ημιιμοκζζιμφ, μ ΢ηίνκεν ημπμεεηεί ζημ ηέκηνμ ηδξ
θζθμζμθίαξ ημο ημκ εβςζζιυ, ημκ «εθεφεενμ άκενςπμ» ηαζ ημ «πνυζςπμ». Ο «ιμκαδζηυξ», υπςξ μκμιάγεζ ημ
ακενχπζκμ πνυηοπυ ημο, «πνέπεζ κα πνδζζιμπμζεί ηαζ κα ακαθχκεζ ηαηά αμφθδζδ ημοξ ακενχπμοξ ηαζ ηα
πνάβιαηα, πνμηεζιέκμο κα γεζ ηδ γςή ημο πθήνςξ ηαζ, ιέπνζ ηέθμοξ, κα ―απμθαιαάκεζ ημκ εαοηυ ημο‖». 52 Ο
΢ηίνκεν αάθθεζ επίζδξ εκακηίμκ ηδξ επακάζηαζδξ, επεζδή ηάεε επακάζηαζδ ηείκεζ κα εβηαεζδνφζεζ έκα κέμ
ηαεεζηχξ, ηαζ πνμηνίκεζ ακη‘ αοηήξ ηδκ ελέβενζδ.
Δ «ελακάζηαζδ» ημο Ρέκμο, θμζπυκ, δ έκκμζα ημο πνμζχπμο, μζ αμθέξ ηαηά πακηυξ «ζδακζημφ», υπςξ
ηαζ μ ακηζηναηζζιυξ ημο (π.π., κα ιδκ πθδνχκεζ ηακείξ θυνμοξ), ακηθμφκ ιάθθμκ απυ αοηή ηδκ πδβή. Βηεί
πμο δεκ εα αημθμοεήζεζ ημκ ΢ηίνκεν είκαζ ζηδκ πθήνδ απυννζρδ ημο εεκζηζζιμφ∙ ακηίεεηα, ηάπμζεξ θμνέξ
οπμθχζηεζ ζηα ηείιεκά ημο ιζα ζηάζδ οπυεαθρδξ εεκζηήξ πενδθάκζαξ ζε αάνμξ άθθςκ θαχκ.53 Ονζζιέκεξ
μθεζθέξ ζημκ Νίηζε (Friedrich Nietzsche) εα δμηζιάζμοιε κα ακζπκεφζμοιε παναηάης, εκχ ηδκ
«ηαπεζκυηδηα» είκαζ πνμθακέξ υηζ μ Ώπμζημθίδδξ ηδκ ακηθεί απυ ηδ πνζζηζακζηή παναηαηαεήηδ.

81
 Τπάνπεζ έκα ηείιεκμ ζηδκ Κξηηηθή ηνπ Μεηαπνιέκνπ, πμο δείπκεζ ηδ ζδιακηζηή εέζδ πμο ηαηέπεζ
ζημκ ζδεμθμβζηυ ηυζιμ ημο Ώπμζημθίδδ μ Νημζημβζέθζηζ. Βηεί μ Ρέκμξ επζηίεεηαζ εκάκηζα ζημκ εθαεηυ
ζοββναθέα Φνίκηνζπ Νηφνεκιαη (Friedrich Dürennmatt), ημ ένβμ ημο μπμίμο Ζ επίζθεςε ηεο γεξαηάο θπξίαο
παζγυηακ ημ 1961 ζημ Βεκζηυ Θέαηνμ (εδχ ζε ναδζμθςκζηή ιεηαθμνά απυ ημκ Γ. Μζπαδθίδδ, 2012). Ο Ρέκμξ
ελακίζηαηαζ εκακηίμκ ημφ «δήεεκ αζοιαίααζημο» ιδκφιαημξ ημο εθαεημφ ζοββναθέα, ηαηαββέθθμκηάξ ημκ υηζ
πανμοζζάγεζ ηδ γςή ςξ αδζέλμδμ, εκχ ηαηά ηδ δζηή ημο βκχιδ «Αζέλμδμξ οπάνπεζ. Καζ ανίζηεηαζ ζημ
απνθαζηζηηθφ – ανίζηεηαζ ζηδκ πνάλδ ηδξ ελακαζηάζεςξ» (64). Ώθθά ημ πζμ εκδζαθένμκ ζδιείμ ηδξ
πμθειζηήξ είκαζ υηακ μ Ώπμζημθίδδξ δδθχκεζ πςξ εα ήεεθε κα μδδβήζεζ ημ ημζκυ πμο παναημθμοεεί ημκ
Νηφνεκιαη «ζηδκ ακηζηνζκή εηηθδζζά» ηαζ κα ημο ιζθήζεζ «ιε ηδκ ακάζα ηςκ Καναιάγμθ» (65). Θα δμφιε
παναηάης πμζα ιπμνεί κα είκαζ αοηή δ «ακάζα ηςκ Καναιάγμθ». Πνμξ ημ πανυκ, αξ επζζδιάκμοιε υηζ
πανυθμ πμο μ Ρέκμξ δδθχκεζ υηζ εέθεζ κα μδδβήζεζ ημ ημζκυ ζηδκ εηηθδζία, χζηε κα ζημπαζημφκ υθμζ ιαγί,
ηαοηυπνμκα δδθχκεζ ηαηδβμνδιαηζηά ηαζ επενυξ ημο Θεμφ. Ο Θευξ είκαζ μνζζηζηά ηεθεζςιέκμξ βζα ημκ
ζοββναθέα ιαξ:

΢ηδκ Καημπή μ Θευξ δεκ θακενχεδηε! Ββχ, ημοθάπζζημκ, δεκ ημκ είδα! Μαξ άθδζε ζημ έθεμξ ηςκ Κονζάνπςκ.
Φαίκεηαζ ήηακ, ηαη‘ ανπήκ, ζφιθςκμξ ιε ηδ Νέα Σάλδ ημοξ!.. Καζ ιζα κφπηα έκζςζα, πμθφ δοκαηά, πςξ ήηακ
άδεζμξ αοηυξ μ μονακυξ […], άδεζμξ, άδεζμξ – αζζεδηά ηζ απυ πάκημηε άδεζμξ!54

Ώοηυξ μ άδεζμξ μονακυξ ιάξ θένκεζ, εκκμείηαζ, ζηδκ ηανδζά ημο οπανλζζιμφ, ζηδκ ηανδζά ημο νεφιαημξ
εηείκμο πμο δήθςκε ιε έιθαζδ ζημκ ιεηαπμθειζηυ ηυζιμ ηδ ιμκαλζά ημο ακενχπμο ζε έκακ άλεκμ ηυζιμ. Ο
Καιφ δεκ ακαθένεηαζ πμοεεκά, είκαζ ςζηυζμ πμθφ πζεακυ κα δίκεζ ηαζ αοηυξ ηα θχηα ημο ζημκ
«ελακεζηδιέκμ» ζοββναθέα. Γζαηί, υηακ ηάπμζα ζηζβιή μ Ώπμζημθίδδξ εα ακαθενεεί ζημκ Κμζιά ημκ
Ώζηςθυ, εα ιζθήζεζ βζα ιζα αζθκίδζα ακαηάθορδ ημο ηαθυβενμο, ηδκ ακαηάθορδ «πςξ δεκ ιπμνεί ηακείξ κα
ζςεεί ιμκάπμξ», ζπεδυκ ιε ηα θυβζα ημο Καιφ: «Αε ζχγεζαζ ακ δε ζχζεζξ ή ακ δεκ παζηίζεζξ, έζης, κα
ζχζεζξ άθθμοξ».55 Ώξ εοιδεμφιε ηζ έθεβε μ Καιφ ζηδκ Πηχζδ δζά ιέζμο ημο δζηδβυνμο ήνςά ημο, αξ
εοιδεμφιε ηαζ ηδκ εηδμπή ΢αιανάηδ ζημ «Ώνκμφιαζ». Με αοηά ηα εθυδζα, αξ πνμζεββίζμοιε ηχνα
μνζζιέκα απυ ηα ααζζηά δζδβήιαηα ημο ζδζυννοειμο ζοββναθέα.

Εικόνα 3.10 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο (εθδ. Δζηία, Αζήλα 1959).

Σμ πνχημ δζήβδια ηδξ ζοθθμβήξ Ηζηνξίεο απφ ηηο λφηηεο αθηέο ηζηθμθμνείηαζ «Δ ―Νυιζιδ‖» ηαζ έπεζ
ςξ ήνςεξ ιζα πανέα ηαηαζηδκςηχκ ζηζξ κυηζεξ αηηέξ. Δ «Νυιζιδ» είκαζ ιζα θάιπα πεηνεθαίμο πμο θςηίγεζ
ηζξ κφπηεξ ημοξ. ΋θμζ ημοξ άκηνεξ, ιε ιία ιμκάπα βοκαίηα ακάιεζά ημοξ, ηδκ εθηοζηζηή Πέηνα,
απμθαιαάκμοκ ηδ θφζδ ηαζ ηάκμοκ ιπάκζμ βοικμί. Κάπμζμξ Ράζημξ, ςζηυζμ, ηαηαθεάκεζ αηάθεζημξ ζηδκ
πανέα ηαζ ιζα κφπηα ζαήκεζ ηδ θάιπα. Συηε ηα ζελμοαθζηά έκζηζηηα θμοκηχκμοκ ηαζ μζ θίθμζ
αθθδθμζπανάζζμκηαζ:

Ήηακ ηάηζ απαίζζμ ηαζ ααοζζαθέμ!

Δ Πέηνα ήηακ ηζ αοηή αζθαθχξ ακάιεζά ιαξ. Ώκάιεζά ιαξ, ηάπμο ζηα ζχιαηα, ήηακ ηζ αοηή – ημ δζηυ
ηδξ ζχια γεζηυ! Κζ ήηακ θμζπυκ δοκαηυ… ιεξ ζημ ζημηάδζ αοηυ πμο μ Ράζημξ εημίιαζε, βζα εάκαημ έζης,

82
 δοκαηυ υιςξ ήηακ ηχνα ιυκμ κα ημ πανεί υπμζμξ ημ ιπμνμφζε πενζζζυηενμ απ‘ υθμοξ! Κζ δ ίδζα υιμζα
ακαίζποκηα πζα εα ημ ‘εεθε… υπμζμξ ημ ιπμνμφζε, πθέμκηαξ ζημ αίια, λεζηίγμκηαξ, απςεχκηαξ, ζπανάγμκηαξ
άθθμοξ!
Αε ιαξ έαθεπε πζα ηακείξ – αοηυ ήηακ! Κακείξ πζα δεκ είπε πνυζςπμ! Ο ηαεέκαξ ήηακ ζη‘ αθήεεζα
αθδεζκυξ!
56
Δ θάιπα είπε ζαήζεζ!

Καηαζηεοαζηήξ ηδξ θάιπαξ θέβεηαζ πςξ ήηακ ηάπμζμξ βενμ-ΐεθ, «μ Φακμπμζυξ», πμο εκηέθεζ μζ επζγήζακηεξ
ιαεαίκμοκ πςξ δεκ είκαζ άθθμξ απυ ημκ Ράζημ. Βίκαζ πνμθακέξ υηζ βζα κα απμηνοπημβναθήζμοιε ημ δζήβδια
αοηυ, μθείθμοιε κα επζζηναηεφζμοιε υθεξ ηζξ πενί ζοιαυθςκ ηαζ ζοιαμθζηχκ ηεπκαζιάηςκ βκχζεζξ ιαξ.
Δ έκκμζα «Φακμπμζυξ» θμζπυκ ιαξ μδδβεί κα ζηεθημφιε ιάθθμκ ημκ Αδιζμονβυ, εηείκμκ πμο
«επμίδζε» ημκ ηυζιμ ηαζ ηα «θαζκυιεκα». Χζηυζμ ημ υκμιά ημο, βενμ-ΐεθ, εφθμβα ιπμνμφιε κα ημ
ζοιπθδνχζμοιε ςξ ΐεθγεαμφθ. Ο Ράζημξ, πάθζ, μ απεζηαθιέκμξ ηαζ εκηέθεζ ηαοηυζδιμξ ιε εηείκμκ, έπεζ
ηάηζ απυ ζίδενμ (ημ πένζ ημο, ζακ ηακάθζα, ζπνχπκεζ αίαζα, ζακ κα δέπεηαζ μ αθδβδηήξ ζίδενμ ζημ ζηήεμξ,
23) – υπμο ημ ζίδενμ είκαζ ζοιαμθζηά ιέηαθθμ ημο Καημφ.57 Σμ ίδζμ ημ υκμια «Ράζημξ» εκδεπμιέκςξ
πνμηφπηεζ απυ ημ αββθζηυ rust, ζημονζά, ή ζοκζζηά ακαβναιιαηζζιυ ημο «άζηνμ»: ζηδκ πενίπηςζδ αοηή εα
πνέπεζ κα κμήζμοιε ημ άζηνμ Βςζθυνμξ.58 Πνάβιαηζ ημ θςξ ηδξ θάιπαξ παναηηδνίγεηαζ ηάπμηε
«εςζθμνζηυ». Μπμνμφιε θμζπυκ κα οπμεέζμοιε πςξ μ Αδιζμονβυξ ηαζ μ ΢αηακάξ ηαοηίγμκηαζ. ΋ζμκ αθμνά
ηδ θάιπα, ημ βεβμκυξ υηζ πνυηεζηαζ βζα ιζα θάιπα πεηνεθαίμο θακενχκεζ υηζ ημ θςξ ηδξ δεκ είκαζ ηαζ δεκ εα
ιπμνμφζε κα είκαζ εεσηυ. Δ θάιπα «Νυιζιδ» είκαζ απθχξ έκαξ «Νυιμξ», κυιμξ πμο αάγεζ ιζα ηάλδ ζηα
ακενχπζκα έκζηζηηα, αθθά είκαζ ηεθζηά υπζ ιυκμ ακεπανηήξ ια ηαζ δζααμθζηυξ.59 Ώηυια πεζνυηενδ ςζηυζμ
απμδεζηκφεηαζ δ ακοπανλία ημο Νυιμο, πμο μδδβεί ζημκ αθθδθμζπαναβιυ.
«Να ημ πανεί [ημ ζχια ηδξ Πέηναξ] υπμζμξ ημ ιπμνμφζε»: εδχ είκαζ ιάθθμκ ζαθέξ, αθμφ βίκεηαζ
θυβμξ βζα ηαηαζηνμθή, υηζ δεκ ηαεμδδβμφκ ημκ ζοββναθέα μζ ζδέεξ ημο ΢ηίνκεν πενί «εβςζζιμφ».60 Μζα
ακηίεεηδ ακηίθδρδ θαίκεηαζ κα ζοζηήκεζ ημκ ζδεμθμβζηυ άλμκα ημο ηεζιέκμο: «Αε ιαξ έαθεπε πζα ηακείξ –
απηφ ήηαλ!» Δ θνάζδ εοιίγεζ ημκ θυβμ ημο Νημζημβζέθζηζ, πμο ένπεηαζ ηαζ επακένπεηαζ ζημ ζηυια ηςκ
δνχςκ ημο ζημοξ Αδειθνχο Καξακάδνθ: πςνίξ Θευ «υθα επζηνέπμκηαζ».61 Αδθαδή, υηακ θείπεζ έκα ιάηζ
(εεσηυ, εκκμείηαζ), πμο εέηεζ ημοξ ηακυκεξ, εθέβπεζ ηαζ εκδεπμιέκςξ ηζιςνεί, ηυηε ημ ακενχπζκμ ημπάδζ
πανεηηνέπεηαζ.
Πνυηεζηαζ αέααζα βζα ιεβάθδ ζογήηδζδ. Ίζςξ ιπμνμφιε κα ακηζθδθεμφιε ηδκ μπηζηή βςκία ημο
Ώπμζημθίδδ ιέζς ημο ηνυπμο πμο ζοκμρίγεζ ημκ πνμαθδιαηζζιυ μ Καιφ ζημκ Δπαλαζηαηεκέλν άλζξσπν,
ηνυπμ πμο ζοκδοάγεζ ημκ Νημζημβζέθζηζ ιε ημκ Νίηζε, ηαζ ηαοηυπνμκα εκενβμπμζεί ηδκ ηυζμ πνμαεαθδιέκδ
ζημκ έθθδκα ζοββναθέα έκκμζα ημο αμθέιαημξ ή «ημκθυν». Ο Καιφ θμζπυκ εεςνεί υηζ μ Νίηζε, εηηζκχκηαξ
απυ ηδ ζοβηεηνζιέκδ δζαπίζηςζδ ημο Νημζημβζέθζηζ ζημοξ Αδειθνχο Καξακάδνθ, ακηζθήθεδηε ιε μλφηδηα
υηζ ζε αοηυκ ημκ ηυζιμ πμο απαθθάπεδηε απυ ημκ Θευ, δ εθεοεενία είκαζ ιζα πμθφ δφζημθδ οπυεεζδ∙ δεκ
είκαζ αυθεια (confort), πανά ηαηάηηδζδ ελακηθδηζημφ αβχκα. Ο ίδζμξ μ άκενςπμξ μθείθεζ κα ανεζ ιζα ηάλδ ηζ
έκακ κυιμ. Ο πνμαζχκζμξ κυιμξ δεκ ζοκζζηά εθεοεενία, δ απμοζία υιςξ ημο κυιμο ζδιαίκεζ αηυια θζβυηενδ
εθεοεενία. Καζ ηαηαθήβεζ μ Καιφ:

Ο Νίηζε, θμζπυκ, ζημ ηένια ηδξ ιεβαθφηενδξ απεθεοεένςζδξ, επζθέβεζ ηδ ιεβαθφηενδ ελάνηδζδ. «Ώκ δεκ
ηάκμοιε ημκ εάκαημ ημο Θεμφ ιζα ιεβάθδ απάνκδζδ ηαζ ιζα κίηδ εκακηίμκ ιαξ, εα πνέπεζ κα πθδνχζμοιε βζα
ημφηδ ηδκ απχθεζα.» Με άθθα θυβζα, ιε ημκ Νίηζε δ ελέβενζδ ηαηαθήβεζ ζημκ αζηδηζζιυ. Μζα ααεφηενδ
θμβζηή ακηζηαεζζηά ημ «ακ ηίπμηα δεκ είκαζ αθήεεζα υθα επζηνέπμκηαζ» ημο Καναιάγμθ ιε ημ «ακ ηίπμηα δεκ
είκαζ αθήεεζα, ηίπμηα δεκ επζηνέπεηαζ». […] Βηεί υπμο ηακείξ δεκ ιπμνεί πζα κα πεζ ηζ είκαζ ιαφνμ ηαζ ηζ άζπνμ,
ζαήκεζ ημ θςξ ηαζ δ εθεοεενία ηαηακηά εημφζζα θοθαηή.62

Οζ άκενςπμζ ζηζξ «κυηζεξ αηηέξ» έζαδζακ, πνάβιαηζ, ημ θςξ ημο Νυιμο, εκυξ κυιμο ημο μπμίμο μ
Νμιμεέηδξ ήηακ έκαξ Θευξ-Βςζθυνμξ. Καηάνβδζακ ημκ ηαηυ κυιμ ηδξ ακεθεοεενίαξ, αθθά δεκ είπακ ηίπμηα
κα αάθμοκ ζηδ εέζδ ημο. ΢ημκ ζδιενζκυ ηυζιμ, θαίκεηαζ κα θέεζ μ Ώπμζημθίδδξ, μ άκενςπμξ παναδένκεζ
ακάιεζα ζημ ηαηυ ηαζ ζημ πεζνυηενμ. Ώκάιεζα ζημκ ηαηυ Νυιμ ηαζ ζηδκ αηυια πεζνυηενδ ακμιία, πμο
οπαβμνεφεηαζ απυ ηδ θφζδ. Δ θφζδ, ηα έκζηζηηα, ςεμφκ ζηδκ απυθοηδ ηαηαζηνμθή. Σμ υηζ έηακακ ιπάκζμ
βοικμί μζ ηαηαζηδκςηέξ δεκ ζοκζζηά απεθεοεένςζδ, αθθά πνμεημζιαζία βζα ημ ηαηυ. Ο Ώπμζημθίδδξ ίζςξ
γδηά, υπςξ μ Νίηζε (ζφιθςκα πάκηα ιε ηδκ ενιδκεία ημο Καιφ), έκακ κέμ αζηδηζζιυ. Δ θφζδ είκαζ
μοζζαζηζηά μ ιεβάθμξ επενυξ.
΢ημ δζήβδια «Δ Μάζκα», απυ ηδ ζοθθμβή Βνξά ζην ζεξίν (1963) μ ζοββναθέαξ δείπκεζ ιε ζαθήκεζα
ηζ βκχιδ ηνέθεζ βζα ηδ θφζδ. Βηεί δ Μάζκα, ιζα ςναία ιεβαθυζςιδ βοκαίηα, ελδβεί ζημκ αθδβδηή βζαηί δ

83
θφζδ ηαοηίγεηαζ ιε ημκ ΢αηακά: «Μζα πανέα – είπαιε πάεζ εηδνμιή… Βίκ‘ εκμπθδηζηά η‘ ανζεκζηά, πμο
ζοβπέμοκ δζανηχξ ηδ θφζδ ιε ημκ ένςηα. Καηά αάεμξ: ηξάγνη!». Δ βοκαίηα θεφβεζ θμζπυκ απυ ηδ ζοκηνμθζά
ημοξ, εζζδφεζ ζε έκα θανάββζ, ηαζ ηυηε, ηαεχξ αβάγεζ ηα παπμφηζζα ηδξ ηαζ αββίγεζ ιε βοικά πέθιαηα ηδ βδ,
κζχεεζ ιζα ιεηάθθαλδ ηαζ ηαηαθήβεζ κα ζιίλεζ μνβζαζηζηά ιε ηδ θφζδ πμο είκαζ μ ιεβάθμξ Σνάβμξ.63
Ο Ώπμζημθίδδξ ιμζάγεζ κα δίκεζ, ιε ηα δζδβήιαηα αοηά, ιζα ηαηδβμνδιαηζηά ανκδηζηή απάκηδζδ ζηα
ζφβπνμκα ήεδ, δδθαδή ζηδ βεκζά πμο έζηεθκε ημοξ εκαθθαηηζημφξ εηδνμιείξ ηαζ ημοξ πίπζξ ζηζξ «κυηζεξ
αηηέξ» ηδξ Κνήηδξ ή αθθμφ, ζε ακαγήηδζδ ηδξ βκδζζυηδηαξ ιέζα απυ ηδκ επαθή ιε ηδ θφζδ. Κάης απυ ηδκ
«αθέθεζα» ηςκ ζοιπενζθμνχκ, υπςξ οπμδεζηκφεζ ιέζς ηδξ δνςίδαξ ημο Μάζκαξ μ ζοββναθέαξ, ηνφαεηαζ μ
οπμθμβζζιυξ ηδξ γςχδμοξ ζελμοαθζηήξ επζδίςλδξ. ΢ημ παναηάης απυζπαζια δ βοκαίηα ιεηαθένεζ ηα θυβζα
ηςκ ακενχπςκ πμο εεςνμφκ πςξ βίκμκηαζ «απθμί» ζηδκ ελμπή, πθεοάγμκηάξ ηα:

Καζ δε θεκ [μζ εηδνμιείξ] ηίπμηε – κα ηδξ δχζμοκ θααή κα ημοξ επακαθένεζ ζηδκ ηάλδ! Πνμζθένμοκ
ηεθηέ πμο δάβηςζακ, ηδξ δίκμοκ απ‘ ημ παβμφνζ ημοξ, ηδξ αημοιπμφκ αθεθέζηαηα ζημοξ ιδνμφξ ημ ηεθάθζ –
πνμηζιμφκ πάκηα ημ ζηήεμξ, αμθεφμκηαζ!
… Βίκ‘ δ ελμπή, αθέπεζξ – δε εα ζηήζμοιε εδχ έκα ζηαονυ, ιε δεήζεζξ ηαζ βμκοηθζζίεξ! Ο άκενςπμξ
ζηδκ ελμπή είκαζ «απθυξ»… (147)

Δ Μάζκα έπεζ δζεοηνζκίζεζ υηζ δεκ είκαζ Υνζζηζακή, «πζζηή», ςζηυζμ πνδζζιμπμζεί ηδκ έκκμζα ημο
«ζηαονμφ» ςξ ημ ακηίπαθμ δέμξ πμο μζ άκενςπμζ γδημφκ κα απμιαηνφκμοκ απυ ηδ ζηέρδ ημοξ πνμηεζιέκμο
κα «αμθεοημφκ» (οπμβναιιζζιέκδ δ έκκμζα ημο αμθέιαημξ). Έηζζ θμζπυκ ιπμνμφιε ίζςξ κα οπμεέζμοιε υηζ μ
«ζηαονυξ» είκαζ ηεθζηά αοηυ πμο πνμηείκεζ μ ζοββναθέαξ βζα κα ακηζηαηαζηήζεζ ημκ παθζυ Νυιμ. Σμ ίδζμ
δείπκεζ ηαζ ημ ςναίμ δζήβδια «Ώοηυξ πμο αμδεάεζ ημκ λφπκμ».
Ήνςεξ εδχ είκαζ πάθζ ιζα πανέα κέςκ, πμο λεηζκά βζα έκα ιμκαζηήνζ ρδθά ζημ αμοκυ, υπμο
πανζζηάκμκηαζ ηα Πάεδ πμθφ «υιμνθα»· οπάνπεζ ημ έεζιμ μζ ηαθυβενμζ ακά δχδεηα κα ημζιμφκηαζ ηάης απυ
ηα ρδθά δέκηνα, εκχ έκαξ ημφξ λοπκά ηάεε ηυζμ ιε «ηαπεζκυ πανάπμκμ»: «Πάθζ απμημζιδεήηαηε, αδεθθμί
ιμο;».64 ΢ημκ δνυιμ μζ κεανμί εηδνμιείξ ζηαιαημφκ ζημ πακδμπείμ ημο βένμ-Ρυκηεκιπμι ηζ αοηυξ ημοξ
δακείγεζ θακάνζα, πνμηεζιέκμο κα δζααμφκ ημ ποηκυ δάζμξ πμο ημοξ πςνίγεζ απυ ημ ιμκαζηήνζ. ΋ιςξ, εκχ
ααδίγμοκ ιεξ ζημ ζημηάδζ, ηάπμζμξ άβκςζημξ ιε ημ υκμια Άθεθ θςκάγεζ υηζ πνέπεζ κα πάνμοκ «άθθμ
δνυιμ». Σμκ αημθμοεμφκ ηαζ αβαίκμοκ ζε λάβκακημ ηαζ πακδβφνζ· ηνχκε, πίκμοκ ηαζ αβηαθζάγμοκ ηδ βοκαίηα
ημο δζπθακμφ ημοξ. Οπυηε λαθκζηά βίκεηαζ ηαηαηθοζιυξ, δ πανέα ηαηαθεφβεζ ζημ δάζμξ, ηαζ εηεί μζ κέμζ
πενζπθακζμφκηαζ απεθπζζιέκμζ, έςξ υημο πέθημοκ ηάπμο ηαηάημπμζ ηαζ ημζιμφκηαζ. ΋ιςξ ηυηε αημφβεηαζ δ
θςκή: «Ώδεθθμί ιμο, απμημζιδεήηαηε;». Καζ δ ηαηαηθείδα:

Κάης απ‘ ημ ιμκαζηήνζ ημο Άβζμο ΋θαθ, κφπηα ηδξ Γεεζδιακήξ ηαζ ηδξ λαβνφπκζαξ, απμημζιδεήηαιε! Ώ, […],
δεκ ήηακ υιμνθα! Ξαβνοπκμφζε αθήεεζα Βηείκμξ, ζηενκή ημο κφπηα, βζα ιαξ! Βιείξ ιεηά ημκ ζηαονχζαιε,
αανχκηαξ ηα ηανθζά ημο. (54)

Σμ ποηκυ δάζμξ είκαζ αέααζα δ γςή ιε ηζξ ακαβηαίεξ δμηζιαζίεξ ηδξ, υπςξ ζε πάιπμθθα ζοιαμθζηά
ηείιεκα.65 Οζ άκενςπμζ υιςξ πνμζπαεμφκ κα ηδκ πενάζμοκ πςνίξ αοηέξ, πςνίξ κα ηαηααοεζζημφκ ζημ
(βυκζιμ) ζημηάδζ ηδξ ροπήξ ημοξ· εέθμοκ κα γμοκ απθχξ «υιμνθα». Κάπμζμζ ημφξ δακείγμοκ θακάνζα∙
πνυηεζηαζ υιςξ πάθζ βζα θάιπεξ πεηνεθαίμο. Ώοηυξ πμο ηα δακείγεζ, μ βένμ-Ρυκηεκιπμι, είκαζ ζφιθςκα ιε ημ
υκμιά ημο αοηυξ πμο ηαηαζηνέθεζ (λενζγχκεζ ηα δέκηνα, απυ ημ βενιακζηυ roden, λενζγχκς, ηαζ Baum,
δέκηνμ), εκχ ζοκενβάγεηαζ ηαζ ιε ηάπμζμκ ηααενκζάνδ ΐεθ Σάγθα, δδθαδή έκακ αηυια ΐεθ-γεαμφθ. Ώπυ ηδκ
άθθδ, μ «λέκμξ» πμο μδδβεί ζηα λάβκακηα ηαζ ζηα πακδβφνζα είκαζ ιζα ιμνθή δζααμθζηή,66 ιμθμκυηζ ημ υκμιά
ημο (Άθεθ) παναπέιπεζ ζημκ Θευ. Θευξ ηαζ δζάαμθμξ πνμθακχξ ηαοηίγμκηαζ, υπςξ ηαζ ζηδ «Νυιζιδ». ΋ζμκ
αθμνά ημκ άκενςπμ, αοηυξ ηαζ πάθζ ανίζηεηαζ ακάιεζα ζημκ ηαηυ Νυιμ ηαζ ζηδκ αηυια πεζνυηενδ
Πανάααζδ. Βκηέθεζ ημ αδφκαιμ ακενχπζκμ βέκμξ πέθηεζ ζημκ φπκμ, εκχ Βηείκμξ εοζζάγεηαζ· υθμζ ιαγί ηαζ
αεκάςξ Σμκ λακαζηαονχκμοκ.
Δ δζέλμδμξ θμζπυκ ανίζηεηαζ ζημκ «ζηαονυ», έζης ζε έκακ ζηαονυ πςνίξ Θευ. Ο Υνζζηυξ είκαζ ημ
ιεβάθμ, ημ απμθφηςξ εεηζηυ πανάδεζβια, εηείκμξ πμο ιπμνεί κα ηναηήζεζ λφπκζμ ημκ άκενςπμ ηαζ κα ημκ
ειπμδίζεζ κα πέζεζ ζημ αυθεια ή ζηδκ αημθαζία. ΐέααζα υθα αοηά, ιπμνμφιε κα επζζδιάκμοιε, ζοκζζημφκ
ιζα εκηεθχξ αθαζνεηζηή εηδμπή εκυξ ηαζκμφνβζμο Νυιμο, πμο ζοκμρίγεηαζ απθχξ ζηδκ εκημθή «ιείκεηε
λφπκζμζ».67 Σίπμηα πζμ ζοβηεηνζιέκμ.
Με ηέημζμοξ πνμαθδιαηζζιμφξ, ςζηυζμ, είκαζ εφθμβμ υηζ μ Ώπμζημθίδδξ εα δμηίιαγε κα αλζμπμζήζεζ
εονέςξ ζηα ηείιεκά ημο ηδ ιμνθή ημο Εδζμφ. Μζα εηδμπή ημο θμζπυκ ζοκακηάιε ηαζ ζημ δζήβδια «Δ

84
Μδπακή πμο έδζκε ηδκ εοηοπία» απυ ηδ ζοθθμβή ιε ημκ παναηηδνζζηζηυ βζα ηδκ επμπή, υπςξ είπαιε, ηίηθμ
Βνξά ζην ζεξίν.68 Πνυηεζηαζ βζα έκα δοζημπζηυ δζήβδια, ζημ μπμίμ μ ήνςαξ, μ «άνζζημξ πμθίηδξ Μπνάπε», 69
απμηαθφπηεηαζ υηζ δεκ επζεοιεί ηδκ εοηοπία, δζηάγεηαζ βζ‘ αοηή ημο ηδκ απείεεζα (μζ δζηαζηέξ βκςνίγμοκ υηζ
δζηάγμοκ ημκ Ώεχμ) ηαζ ηεθζηά μδδβείηαζ ζε ιζα «ζημά εζζνμθήζεςξ» πμο ημκ απμννμθά, εκχ εηείκμξ
ημζηάγεζ ιε «παιυβεθμ ζημνβήξ, ααεζάξ ζοββκχιδξ».70 ΢οκακημφιε θμζπυκ ηαζ εδχ, υπςξ ηαζ ζημ επίζδξ
δοζημπζηυ δζήβδια ημο ΢αιανάηδ «Δ ηεθεοηαία εθεοεενία», ιζα ηαηαββεθία εκάκηζα ζε έκα ηαεεζηχξ πμο
επζαάθθεζ ηδκ ηαεμθζηή «εοηοπία».
΢ηδκ πενίπηςζδ ημο ΢αιανάηδ είπαιε επζζδιάκεζ υηζ ημ ζοβηεηνζιέκμ δζήβδια ηαεχξ ηαζ άθθα
ηείιεκά ημο μθείθμοκ πμθθά ζημ ιοεζζηυνδια Brave New World ημο Άθκημοξ Υάλθεσ, πμο απυ ημ 1932 ήδδ
έδεζπκε ημοξ ηζκδφκμοξ απυ ηδ δζαθαζκυιεκδ ηάζδ ηδξ ημζκςκίαξ κα επζδζχηεζ ιε ηάεε ηνυπμ, ηαζ ιέζς
ροπμηνυπςκ θανιάηςκ, ηδ ιαγζηή εοηοπία. Ο Ώπμζημθίδδξ ιάθζζηα, ζημ ζδιείμ αοηυ, ηάθθζζηα ιπμνεί κα
ζοκδοάζεζ ημκ Υάλθεσ ιε ημ δδθςιέκμ πνυηοπυ ημο, ημκ Νημζημβζέθζηζ, έηζζ χζηε κα ιζθήζεζ ηαοηυπνμκα
«ιε ηδκ ακάζα ηςκ Καναιάγμθ» αθθά ηαζ ιε ημκ ιμκηένκμ ηνυπμ ημο Υάλθεσ.
Ο Νημζημβζέθζηζ ζημοξ Αδειθνχο Καξακάδνθ έπεζ εκεέζεζ ιζα ζζημνία, πμο ηαηέζηδ απυ ηζξ πζμ
δζάζδιεξ αθδβήζεζξ ηδξ ζφβπνμκδξ θμβμηεπκίαξ, υπμο μ Υνζζηυξ επακειθακίγεηαζ ζηδ βδ ημ 1500 ηαζ
θοθαηίγεηαζ απυ ημκ Εενμελεηαζηή. ΢ηδ θοθαηή μ Εενμελεηαζηήξ, ιπνμζηά ζε έκακ ζζςπδθυ Εδζμφ,
πανμοζζάγεζ ημ πνυβναιια ηδξ εοηοπίαξ πμο είκαζ ζε εέζεζ κα πνμζθένεζ μ ίδζμξ ηαζ μ εεζιυξ πμο
εηπνμζςπεί, έκακηζ ηδξ εθεοεενίαξ πμο πνμζθένεζ μ Υνζζηυξ. Μαγζηή οθζηή εοηοπία απυ ηδ ιία, ηαζ
ηαοηυπνμκα έθεβπμξ ηςκ ζοκεζδήζεςκ απυ ηδκ εηηθδζζαζηζηή ελμοζία, επχδοκδ εθεοεενία απυ ηδκ άθθδ.71
Ο Άθκημοξ Υάλθεσ ιε ημ Brave New World μοζζαζηζηά λακαεέηεζ ημ πνυαθδια ημο Νημζημβζέθζηζ,
εζημκμβναθχκηαξ εφβθςηηα (ιε ηζξ ιεευδμοξ «εοηοπζζιέκδξ» γςήξ πμο πανμοζζάγεζ) ημκ ηυζιμ πμο μ
Νημζημβζέθζηζ είπε ιμκάπα αδνά ζπεδζάζεζ. Ο ίδζμξ μ Υάλθεσ οπέδεζλε ανβυηενα, ζημ κέμ ημο ένβμ Brave
New World Revisited, ημ 1958, ηδκ μθεζθή ημο ζημκ νχζμ ζοββναθέα.72

(Βδχ ιπμνείηε κα παναημθμοεήζεηε ηδ ααζζζιέκδ ζημ ιοεζζηυνδια Brave New World αιενζηακζηή
ηδθεηαζκία ημο 1980, ζε ζηδκμεεζία Burt Brinckerhoff)

Ώξ δμφιε ςζηυζμ, ηθείκμκηαξ ημ ηεθάθαζμ αοηυ, ιζα αηυια πζεακή εηδμπή ημο Εδζμφ, πζμ εκενβδηζηή απυ ηζξ
πνμδβμφιεκεξ, ακ αέααζα ζςζηά οπμεέημοιε υηζ οπμηνφπηεηαζ μ Εδζμφξ ηαζ ζηδ κμοαέθα «Ο Γναζαδυνμξ»,
ημο 1960. Βδχ, έκαξ βένμξ ιδπακζηυξ, «εευημοθμξ», επζζηεοάγεζ αοημηίκδηα ζε έκα απένακημ ΢ηαειυ. Γεζ
ιυκμξ, ζε ηέθεζα ζζςπή, έπμκηαξ επαθή ιμκάπα ιε ηα ιέηαθθα. Οκμιάγεζ ηάεε αιάλζ πμο επζζηεοάγεζ «πμοθί
ιμο» ηαζ μζ πάκηεξ ημκ εεςνμφκ ηνεθυ. Μζα ιένα ςζηυζμ ημο θένκμοκ βζα επζζηεοή έκα ημνιί (αοημηζκήημο)
ηζαηζζιέκμ απυ αάκαοζμ άκενςπμ. Καζ ηυηε ιζα ιεηαζηνμθή ζοιααίκεζ ιέζα ημο. Ώπμθαζίγεζ κα ημ
«θεοηενχζεζ», κα ιδκ δχζεζ πίζς «ημ πμοθάηζ» ζημκ αάκαοζμ άκενςπμ, παναδίδμκηάξ ημ μοζζαζηζηά πίζς
ζημκ Πυκμ. Ώοηυ ημο θέεζ δ ζοκείδδζή ημο, ζακ ηαιπάκα, ζακ ηδκ Κθήζδ.73 Οπυηε ημ ηαίεζ. Συηε μ αάκαοζμξ
ημκ πηοπά ηαζ εηείκμξ πεεαίκεζ.
Έςξ ημ ζδιείμ αοηυ ημ ηείιεκμ ζοκζζηά ιζα ηοπζηή ζζημνία βζα ηδ ιαγμπμζδιέκδ ημζκςκία, βζα έκακ
εθζαθηζηυ ιεθθμκηζηυ ηυζιμ, υπμο υιςξ ηάπμζμξ ακηζδνά ηαζ ακαηνέπεζ ημ ζφζηδια, έζης ηαζ ακ ζημ ηέθμξ
πεεαίκεζ. Με άθθα θυβζα δ ζζημνία εοιίγεζ ηαζ πάθζ ΢αιανάηδ, ιε ηδκ ηοπζηή ζηζβιή ζοκεζδδημπμίδζδξ (δ
«ηαιπάκα») ηαζ ιε ηδκ «άνκδζδ». ΐέααζα δ «άνκδζδ» ημο Ρέκμο μδδβεί ζηδκ ηαηαζηνμθή, ημ «ηάρζιμ» ημο
αιαλζμφ, πνάβια πμο ακηαπμηνίκεηαζ πενζζζυηενμ ζηδκ «ακανπζηή» ζδεμθμβία ημο. Χζηυζμ μ ζοββναθέαξ
ίζςξ ζοκεζδδημπμίδζε ηδκ απθμσηυηδηα εκηέθεζ, ηαεχξ ηαζ ημκ ζηενεμηοπζηυ παναηηήνα ηέημζςκ ζπδιάηςκ.
Δ ζοκέπεζα πμο δίκεζ ζημ αθήβδιά ημο ζοκζζηά πζεακχξ ιζα πνμζπάεεζα κα λεθφβεζ απυ ημ εφημθμ ζπήια
«οπμηαβή ζηδ ιδπακή – ζηζβιή ζοκεζδδημπμίδζδξ – ελέβενζδ». Πνμξ ημφημ επζζηναηεφεζ ηαζ ιζα
ηαθπάγμοζα θακηαζία.
Ώθμφ θμζπυκ πέεακε μ Γναζαδυνμξ, ζε ιζα ιεηαεακάηζα (πνμθακχξ) ηαηάζηαζδ, ανίζηεζ έκα υπδια
αζηνζηυ, «ζοιπακηζαηυ», ιπαίκεζ ιέζα ηαζ δέπεηαζ εκημθή κα ημ ζοκηδνήζεζ∙ έπεζηα ένπεηαζ ηαζ ημ
παναθαιαάκεζ έκαξ μδδβυξ-εευξ, ημ υπδια ακαπηφζζεζ ζθζββζχδδ ηαπφηδηα ηαζ μ Γναζαδυνμξ θηάκεζ ζε έκακ
Υχνμ υπμο βίκεηαζ δεηηυξ ςξ «μ Σαπεζκυξ Άβζμξ Θενάπμκηαξ ηδξ Σίιζαξ Αμφθδξ Όθδξ» (36). Βκκμεί άναβε
εδχ μ ζοββναθέαξ ημκ Σαπεζκυ Υνζζηυ; Βίκαζ πμθφ πζεακυ. ΢ηδκ πενίπηςζδ αοηή πάκηςξ πνμζηίγεζ ημκ ήνςά
ημο, ημκ Υνζζηυ ημο, ηαζ ιε ηδκ ζδζυηδηα ηδξ ελέβενζδξ, εκχ πνμζηίγεζ ηαζ ηδκ παβηυζιζα θμβμηεπκία ιε ιία
αηυια εηδμπή ημο Υνζζημφ, ςξ ημοθμφ ηαζ ζζςπδθμφ βένμο ζοκηδνδηή ιδπακχκ. Βκυξ ακηάνηδ-πνμζςπείμο
ημο ζοββναθέα.74 Ο εονςπασηυξ ιμκηενκζζιυξ έπεζ δείλεζ ημκ δνυιμ πνμξ ηέημζμο ηφπμο ιεηαιμνθχζεζξ ημο
Εδζμφ, ιε βεκκαία ηνμπμπμίδζδ ηςκ δεδμιέκςκ, ήδδ πμθθά πνυκζα κςνίηενα.75

85
 ΢ημ Καηεγνξψ μ Ώπμζημθίδδξ είπε ιζθήζεζ βζα «ημοξ θθμβενμφξ ακανπζημφξ Υνζζημφξ ηςκ
Βοαββεθίςκ» (111). Έζης. Κάεε πανάηαλδ έπεζ δζεηδζηήζεζ ημκ Εδζμφ βζα ήνςά ηδξ. Ώκ δ Ώνζζηενά ημκ εέθεζ
επακαζηάηδ,76 δ Ώκανπία ημκ εέθεζ ακανπζηυ ηαζ δ Βλέβενζδ ελεβενιέκμ. Ο ΢ηίνκεν ημκ οπμθήπηεηαζ ςξ
ακηάνηδ (ακ ηαζ ημκ εεςνεί ηνεθυ πμο δέπηδηε κα ακεαεί ζημκ ζηαονυ),77 μ Νίηζε ημκ δζαπςνίγεζ ζαθχξ απυ
ηδκ ανκδηζηή, βζα εηείκμκ, πνζζηζακζηή ενδζηεία, εκχ μ Καιφ ημκ αβαπά εενιά ςξ άκενςπμ πμο
δοζημθεφεηαζ κα γεζ, ηδ ζηζβιή πμο έπμοκ πεεάκεζ ηυζμζ βφνς ημο ηαζ εκ ιένεζ ελαζηίαξ ημο.

Σεθζηά ηζ ήηακ μ Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ; Έκαξ ακανπζηυξ οπανλζζηήξ;78 Έκαξ ζηζνκενζηυξ; Έκαξ κζηζεσζηήξ;
Έκαξ πνμθήηδξ; Έκαξ αηναίμξ εβςηζζηήξ; Έκαξ πανά ηδκ μνβή ημο ζοκηδνδηζηυξ; Έκαξ εκηέθεζ πνζζηζακυξ;
Έκαξ αηυια θακεάκςκ ιαεδηήξ ημο Καιφ; Ίζςξ ήηακ έκα ιίβια απυ υθα αοηά. Σαοηυπνμκα ήηακ ηάπμζμξ
πμο θζθμδμλμφζε κα παίλεζ ημκ νυθμ ημο ανπδβμφ ηδξ βεκζάξ ημο ηαζ ημο μδδβμφ ηςκ κέςκ∙ ηάπμζμξ
πανάλεκμξ Μεζζίαξ εκυξ ηυζιμο πςνίξ Θευ.79 Κάπμζμξ πμο θθένηανε ιε ηδ αία, οθζηή ηαζ δεζηή, ηδκ
εθάνιμζε ζηδκ πνάλδ, ηδκ πθήνςζε ιε θοθαηή ηαζ ιε απαλίςζδ. Κάπμζμξ πμο κυιζζε υηζ ιε ημ εβχ ημο, ζηδ
γςή, ιπμνμφζε κα ανεεεί πάκς απυ κυιμοξ ηαζ ηακυκεξ. Κάπμζμξ πμο, υιςξ, ζηδκ αθδβδιαηζηή πνάλδ
πνμηίιδζε ηαηά ηακυκα κα ιδκ εζημκμβναθήζεζ ηδ αίαζδ πθεονά ηδξ εεςνίαξ ημο, αθθά κα ακαγδηήζεζ έκακ
κέμ Νυιμ, ηάπμζμ «θςξ αθδεζκυ» πμο κα δείπκεζ ημκ δνυιμ ζημ ακενχπζκμ πθήεμξ. Φζθμζμθζηά μζ
ακηζθάζεζξ δεκ θείπμοκ απυ ηα ηείιεκά ημο, ηαθθζηεπκζηά ςζηυζμ δ ζημηεζκή υρδ ημοξ ηα ηαεζζηά
εκδζαθένμκηα ηαζ ακεεηηζηά ζε αθθεπάθθδθεξ ακαβκχζεζξ.

3.5 Βαζίιεο Βαζηιηθόο: απώιεηα θαη αλαθάιπςε ηνπ θσηόο

Εικόνα 3.11 Ο Βαζίιεο Βαζηιηθφο κε καθξηέο θαβνξίηεο θαη πινχζηα θφκε ην 1971 ζην Παξίζη. (Πεγή: Βαζίιεο
Βαζηιηθφο, «Δίκαη απηφ πνπ κε θάλνπλ νη εηδήζεηο ησλ εθεκεξίδσλ», Ο αλαγλψζηεο, http://www.oanagnostis.gr/vasilis-
vasilikos-ime-afto-pou-me-kanoun-i-idisis-ton-efimeridon/).

«Ο ΐαζίθδξ ήηακ μ πνχημξ ακηάνηδξ ηδξ βεκζάξ ιαξ»: έηζζ παναηηδνίγεζ ημκ ΐαζζθζηυ μ θίθμξ ημο Μέκδξ
Κμοιακηανέαξ∙ ιαφνμ πμοηάιζζμ ηαζ ιαηνζά ιαθθζά, έκημκεξ πεζνμκμιίεξ∙ ηαζ δ βοκαίηα ημο, θέεζ, «δ πνχηδ
πίπζζζα ηδξ Ώεήκαξ».80
Αεκ εα ιαξ λαθκζάζεζ πζα ημ υηζ ηαζ μ ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ (βεκκ. 1934) ζηζξ ανπέξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο
‘60 πενζβνάθεζ ημοξ ζοκμιδθίημοξ ημο ςξ ιζα βεκζά πςνίξ «ζοθθμβζηυ ζημπυ ζηδ γςή», ζηενδιέκδ απυ ηζξ
«μιαδζηέξ μοημπίεξ ηαζ ζδακζηά» πμο εένιακακ ηδκ πνμδβμφιεκδ βεκζά, ςξ άημια λεημιιέκα ηαζ ηθεζζιέκα
ζηδ ιμκαλζά ημοξ. Σαοηυπνμκα υιςξ απυ ημκ θυβμ ημο, ηαεχξ ζοβηνίκεζ ηδ βεκζά ημο ιε ημοξ θίβμ
πνεζαφηενμοξ πμο είπακ ειπθαηεί ζημκ ειθφθζμ πυθειμ, πνμηφπηεζ ηαζ ηάπμζα πενδθάκζα:

Ώπυ ημοξ ιεβαθφηενμοξ αδεθθμφξ ιαξ πάθζ δζαθένμοιε ζημ υηζ ειείξ δεκ ιπμνμφιε κα δμφιε ηα πνάβιαηα ζε
άζπνμ ηαζ ιαφνμ, υπςξ ηα αθέπμοκ αοημί, ηζ δ ζζημνία ιάξ δίδαλε, απυ ηα θάεδ εηείκςκ, υηζ δ νεοζηυηδηα ημο
ηυζιμο πμο γμφιε επζαάθθεζ ιζα ιεβαθφηενδ πνμζμπή απυ ιένμοξ ιαξ ζηζξ απμπνχζεζξ ηςκ θαζκμιέκςκ πανά
ζηα ίδζα ηα θαζκυιεκα. Έηζζ δεκ οπάνπεζ ηίπμηα πζμ ακεδαθζηυ απ‘ ημ κα είκαζ ηακείξ απ‘ ηδ βεκζά ιαξ
ανζζηενυξ ή δελζυξ […]. Κζ ελάθθμο ανήηαιε πςξ ακάιεζα ζημ ζοκ ηαζ ημ πθδκ οπάνπεζ ιζα ηνίηδ ηαηάζηαζδ,
υπςξ ακάιεζα ζημ ηυηηζκμ ηαζ ζημ πνάζζκμ θςξ πμο νοειίγμοκ ηδκ ηοηθμθμνία ιεζμθααεί έκα ηίηνζκμ, πμο

86
 πνμεζδμπμζεί ηαζ πμο ηζξ κφπηεξ ιέκεζ ιυκμ ημο, υηακ η‘ άθθα δομ ημζιμφκηαζ, ηζ ακααμζαήκεζ επίιμκα,
ενεείγμκηαξ ηδκ επαβνφπκδζή ιαξ.81

Δ βεκζά αοηή θμζπυκ είκαζ, ηαηά ημκ ΐαζζθζηυ, δ βεκζά ηςκ απμπνχζεςκ, ηδξ επαβνφπκδζδξ, εκυξ
εθπζδμθυνμο θςηυξ πμο δείπκεζ ημκ δνυιμ πένα απυ ηζξ ζοβηνμφζεζξ ηςκ παναηάλεςκ.
Σμ εέια ηςκ ίζςκ απμζηάζεςκ απυ μπμζαδήπμηε πανάηαλδ εα ιπμνμφζε κα πενζμνίζεζ ηδκ ακάπηολδ
ημο οπμηεζιέκμο μ ΐαζζθζηυξ ημ είπε ήδδ είλεζ ιε αθθδβμνζηυ ηνυπμ ζημ πμθφ κεακζηυ αθθά ηαζ πμθθά
οπμζπυιεκμ ένβμ ημο Ζ δηήγεζε ηνπ Ηάζνλα (1953),82 εκχ ζηα Θχκαηα εηξήλεο (1956) είπε δείλεζ ιε εφβθςηημ
ηνυπμ ημ ηέθια ζημ μπμίμ ήηακ αοεζζιέκδ ιζα κεμθαία πμο δεκ είπε κα παθέρεζ βζα ηίπμηα ηαζ υθεζθε κα
ηαηαζηεοάζεζ ζηυπμοξ πνμηεζιέκμο κα απμηηήζεζ ηάπμζμ κυδια δ γςή ηδξ. «Θφιαηα εζνήκδξ»:
παναηηδνζζηζηυξ, υπςξ είπαιε, ηίηθμξ βζα ηδ βεκζά πμο δεκ είπε γήζεζ ηδκ έλανζδ ηδξ ακηίζηαζδξ ηαηά ηδ
δζάνηεζα ημο πμθέιμο ηαζ ηδξ Καημπήξ.
Σμ ιοεζζηυνδια αοηυ ημο ΐαζζθζημφ πανμοζζάγεζ ζδζαίηενμ εκδζαθένμκ βζα ηδ δοκαηυηδηα πμο ιαξ
πανέπεζ κα βκςνίζμοιε ηζξ ζδεμθμβζηέξ ζοκηεηαβιέκεξ ημο ζοββναθέα ζηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950. Ο
θυβμξ βζα ημκ οπανλζζιυ: Έκαξ απυ ημοξ ααζζημφξ ήνςέξ ημο ηαζ πνμζςπείμ ημο ζοββναθέα εεςνεί υηζ δ
θζθμζμθία ημο οπανλζζιμφ (ακαθένεηαζ μ Κίνηεβηανκη ηαζ μ ΢ανην) ημκ χεδζε πνμξ ηδ δζάθοζδ, «ημκ έθενε
ζ‘ αοηή ηδκ ηεθζηή δζάζπαζδ ηαζ ηδκ αδζέλμδδ παναηιή»· ηχνα πνμζπαεεί, θέεζ, κα ζοββνάρεζ δμηίιζμ βζα
ημκ πενζμκαθζζιυ.83 ΐθέπμοιε ιε άθθα θυβζα ημκ νυθμ πμο έπαζγε μ οπανλζζιυξ, ηδ βμδηεία πμο αζημφζε,
ηαζ ηαοηυπνμκα ιζα ηνζηζηή απυζηαζδ απυ αοηυκ ηαζ ιζα πνμζπάεεζα κα ανεεεί θζθμζμθζηή δζέλμδμξ ζε έκα
νεφια οπανλζζηζηυ ιεκ αθθά ηαζ ακμζπηυ ζηδ ζπέζδ ιε ημ άθθμ «πνυζςπμ», υπςξ μ πενζμκαθζζιυξ. ΢ημ
ζοβηεηνζιέκμ ζδιείμ, υπςξ ηαζ ζημ ένβμ βεκζηά, δεκ ακαθένεηαζ μ Καιφ, ιάθθμκ επεζδή ελαζνείηαζ απυ ημοξ
θμνείξ ηςκ ανκδηζηχκ επζδνάζεςκ. Χζηυζμ μ ίδζμξ μ ΐαζζθζηυξ ζηδκ αοημαζμβναθία ημο Ζ κλήκε επηζηξέθεη
κε ιαζηηρέληα πέδηια ιζθά βζα ηδκ επίδναζδ πμο είπε αζηήζεζ πάκς ημο ιζα δζάθελδ ημο Καιφ ζηδ
Θεζζαθμκίηδ ημ 1955 ιε εέια ημκ νυθμ ημο ζοββναθέα: «ιε ακέηνερε», «ήηακ ηαεμνζζηζηή βζα ηδ δζηή ιμο
―ζηνμθή‖».84 Ο Πάκμξ Μμοθθάξ, πάθζ, πμο οπήνλε ηαζ πνμζςπζηυξ θίθμξ ημο ΐαζζθζημφ, εεςνεί υηζ ηα
Θχκαηα εηξήλεο δζαεέημοκ ιζα μνζζιέκδ ζοββέκεζα ιε ηδκ Παλνχθια.85
Ώθθά εηηυξ απυ ημ βεκζηυ ζδεμθμβζηυ εκδζαθένμκ ημοξ, ηα Θχκαηα εηξήλεο ιάξ πνμζθένμοκ ηαζ ιζα
ζηδκή, πμο θαίκεηαζ εκηέθεζ κα ακαδεζηκφεηαζ ζε παναηηδνζζηζηυ «ηυπμ» ηδξ επμπήξ: ημ ζαήζζιμ ημο θςηυξ.
΢ηζξ πνχηεξ ζεθίδεξ ημο ιοεζζημνήιαημξ ιζα πανέα κέςκ ζοκεδνζάγεζ ζε έκα δςιάηζμ πνμηεζιέκμο κα
εηδχζεζ έκα πενζμδζηυ, υηακ λαθκζηά:

Σμ θςξ ιέζα ζηδκ ηάιανα άνπζζε ζζβά ζζβά κα παιδθχκεζ∙ ηα θςηεζκά πθμηάιζα ημο ιαγεφμκηακ∙ δ θάιπα, απυ
άζπνδ πμο ήηακ, έβζκε ηχνα ηαηαπυνθονδ […]. Έπεζηα έζαδζε μθυηεθα αθήκμκηαξ ηα δζραζιέκα ιάηζα ζημ
ένεαμξ ηδξ κφπηαξ. Έκα αίζεδια πακζημφ έπζαζε ηυηε ημοξ κέμοξ ιέζα ζημ δςιάηζμ: δ λαθκζηή αοηή
απμηάθορδ ημο ζημηαδζμφ υπμο ανέεδηακ πκζβιέκμζ, ιυκμζ ηαζ ααμήεδημζ, ακίηακμζ κα γδηήζμοκ ηαζ κα
δχζμοκ ηίπμηα, ημοξ ηνυιαλε. ΍ξ ηχνα ακάιεζά ημοξ οπήνπε ηάηζ πμο κα ημοξ εκχκεζ […]. Μα ηχνα δεκ
οπήνπακ δζπθακμί. Σχνα μ ηαεέκαξ ακηζιεηχπζγε ημ πάμξ ιυκμξ ημο, εκχπζμξ εκςπίς. (31-32)

΢ε ηνία πνυκζα ημ ζαήζζιμ ηδξ θάιπαξ εα βίκεζ ζηα πένζα ημο Ρέκμο Ώπμζημθίδδ ημ οπμαθδηζηυ δζήβδια «Δ
―Νυιζιδ‖», ιε ημ μπμίμ αζπμθδεήηαιε παναπάκς. Κάπμζμ θςξ θμζπυκ έπεζ ζαήζεζ, εεςνεί δ βεκζά αοηή,
εηείκμ πμο έδζκε ηδ ζοκμπή ζημοξ ακενχπμοξ. Δ ακαγήηδζδ, υπςξ εα δμφιε ηαζ ζημ ένβμ ημο ΐαζζθζημφ,
έβηεζηαζ ζημ κα λακαηενδδεεί αοηυ ημ θςξ. Σμ 1962, υηακ μ ζοββναθέαξ βνάθεζ ημ εεςνδηζηυ ηείιεκμ βζα ηδ
βεκζά ημο, πμο ηιήια ημο παναεέζαιε λεηζκχκηαξ, έπεζ ηάκεζ ήδδ ηάπμζα αήιαηα πνμξ ηδκ επακάηηδζδ ημο
θςηυξ, αθμφ δ βεκζά ημο πανμοζζάγεηαζ κα έπεζ ακαηαθφρεζ, ημοθάπζζημκ ςξ εεςνδηζηή ζφθθδρδ, έκα
μνζζιέκμ θςξ ιέζα ζηδ ζημηεζκή πυθδ: ημ ηίηνζκμ θςξ ημο ζδιαημδυηδ, πμο ενεείγεζ ηδκ επαβνφπκδζδ. (Ώξ
ζδιεζχζμοιε υηζ ηα «θακάνζα» βζα ηδ νφειζζδ ηδξ ηοηθμθμνίαξ ήηακ ηυηε έκα εκηεθχξ ηαζκμφνβζμ
απυηηδια.) Πνάβιαηζ, δ δζαθμνά είκαζ ιεβάθδ ζε ζπέζδ ιε ημ 1956: ημ 1962 δ Βθθάδα έπεζ θφβεζ πζα απυ ηδκ
ηαηαεθζπηζηή δεηαεηία ημο ‘50 ηαζ μδεφεζ πνμξ ηδκ «άκμζλδ» ηςκ ιέζςκ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60· μ ίδζμξ μ
ΐαζζθζηυξ έπεζ δδιμζζεφζεζ ηδκ Σνζθμβία ημο ηαζ έπεζ ηζιδεεί ιε ημ ζδιακηζηυ ανααείμ ηςκ Αχδεηα
(ζοκοπμρήθζμξ, μ θίθμξ ημο Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ ιε ημ Αξλνχκαη). Σμ «θςξ» θαίκεηαζ κα ακάαεζ λακά.

87
Εικόνα 3.12 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο ηεο Σξηινγίαο, θηινηερλεκέλν απφ ηνλ Νίθν Κνχλδνπξν (Πεγή: εθδ. Δζηία,
Αζήλα 1961).

Σζξ κμοαέθεξ ηδξ βκςζηήξ ηνζθμβίαξ ημο ΐαζζθζημφ Σν Φχιιν, Σν Πεγάδη, Σ‟ Αγγέιηαζκα μθείθμοιε κα ηζξ
ελεηάζμοιε ιε ηδ ζεζνά πμο βνάθηδηακ ηαζ υπζ ιε ηδ ζεζνά πμο δδιμζζεφηδηακ, ηαευηζ δίκμοκ ιζα πμνεία
εκδθζηίςζδξ (εθδαεία ημ Πεγάδη, θμζηδηζηά πνυκζα ημ Φχιιν, ζηναηυξ ημ Αγγέιηαζκα), αθθά ηαζ ιζα
ζδεμθμβζηή ιεηαηυπζζδ πνμξ ηδκ εη κέμο μζηεζμπμίδζδ ημο θςηυξ.
Δ πνχηδ θμζπυκ κμοαέθα, Σν Πεγάδη, βναιιέκδ ζηα 1955 ιε 1957,86 είκαζ έκα αθήβδια εκδθζηίςζδξ,
ιε ηδκ ηθαζζηή ζημ είδμξ βκςνζιία ιε ημκ ένςηα πμο ζοκεπάβεηαζ εάκαημ – ημ οπυδεζβια βζα ηδκ εθθδκζηή
θμβμηεπκία ημ είπε δχζεζ ζημκ ιεζμπυθειμ μ Κμζιάξ Πμθίηδξ ιε ηδ δζάζδιδ Eroica. ΢ημ αθήβδια ημο
ΐαζζθζημφ δ ζζημνία έπεζ ςξ ελήξ: Ο έθδαμξ Θάκμξ ιε ηδκ μζημβέκεζά ημο εβηαείζηαηαζ ζε ελμπζηυ ζπίηζ ηαζ
ζηέθκεηαζ ιαγί ιε ηδ θίβμ κευηενή ημο οπδνέηνζα κα θένεζ κενυ απυ έκα πδβάδζ. Σμ πδβάδζ ενοθείηαζ υηζ είκαζ
ζημζπεζςιέκμ ηαζ δ ιζηνή Μαθάις θμαάηαζ. Ο Θάκμξ θμαάηαζ επίζδξ, αθθά πνμζπαεεί κα λεθμνηςεεί ημκ
θυαμ ημο ηνμιμηναηχκηαξ αηυια πενζζζυηενμ ηδκ ημπέθα. Μζα βενή ιπυνα οπμπνεχκεζ ηα δομ παζδζά κα
ηαηαθφβμοκ ζημ ιδπακμζηάζζμ ιαγί ιε ημκ ηαηαεθζπηζηυ βένμ ηδπμονυ πμο ηαημζηεί εηεί. Μεηά ηδ ανμπή, μζ
πνμζπάεεζεξ κα ακηθήζμοκ κενυ ζοκεπίγμκηαζ, αθθά απμααίκμοκ άηανπεξ. Ο Θάκμξ ηαηεααίκεζ απυ ιζα
βθζηζζαζιέκδ ζηάθα ζημ αάεμξ ημο πδβαδζμφ, ηναοιαηίγεηαζ απυ ημκ ημοαά πμο ηναηά, ιαηχκεζ, αάγεζ ηζξ
θςκέξ έκηνμιμξ. Δ ημπέθα ζπεφδεζ κα ημκ αμδεήζεζ, ηάεεηαζ πθάζ ημο ζε ιζα εζμπή ημο ημζπχιαημξ,
γεζηαίκεζ ημ παβςιέκμ ημο ζχια (αοηυξ κζχεεζ «πανμφιεκμξ ιε ημ βμονβμφνζζια ηδξ ημζθζάξ ηδξ πμο ηδκ
είπε βζα πνμζηέθαθμ, εοηοπζζιέκμξ ιε ημ λφπκδια ηςκ αζζεήζεςκ, ημκηά ζε ιζακ άθθδ γεζηή ζάνηα», 204)
ηαζ εκηέθεζ ηα δομ παζδζά ζιίβμοκ ενςηζηά. ΋ηακ, ανβυηενα, επζπεζνμφκ λακά κα ακηθήζμοκ κενυ,
απμδεζηκφεηαζ υηζ ημ πδβάδζ έπεζ ζηενέρεζ∙ ζημκ πάημ ημο οπάνπμοκ ιυκμ θάζπεξ. Μεηά ηδκ επζζηνμθή ζημ
ζπίηζ, μ Θάκμξ αννςζηαίκεζ ηαζ ζφκημια πεεαίκεζ.
΋πςξ ηαζ ζηδκ Eroica,87 μθείθμοιε ηαζ εδχ κα δζαηνίκμοιε ημκ ζοιαμθζηυ ηαιαά ημο ένβμο.
Πνυηεζηαζ βζα ηδκ επακάθδρδ ημο πνμπαημνζημφ αιανηήιαημξ: ηα δομ παζδζά επακαθαιαάκμοκ ηδκ Πηχζδ,
υπςξ ζοκήεςξ πνμζθαιαάκεηαζ δ Πηχζδ ζηδ θμβμηεπκία, ςξ πνχηδ δμηζιή ημο ένςηα πμο άθεοηηα εα
ηαηαθήλεζ ζημκ εάκαημ.88 ΋ιςξ αοηυ δεκ ζοιααίκεζ ζε έκακ ηήπμ πμο ακαηαθεί ημκ Πανάδεζζμ, υπςξ ιαξ
έπεζ ζοκδείζεζ ημ ιοεζζηυνδια ημο Κμζιά Πμθίηδ ηαζ πθήεμξ άθθα αθδβήιαηα πνζκ ηαζ ιεηά απυ εηείκμ∙
ζοιααίκεζ ιέζα ζε έκα πδβάδζ πμο ακαηαθεί ηδκ Κυθαζδ (μ ζοββναθέαξ θνμκηίγεζ κα ιαξ αμδεήζεζ ζηδκ
απμηνοπημβνάθδζδ, εηοιμθμβχκηαξ ημ πδβ-άδζ απυ ημκ Άδδ).89 Εδζαίηενμ εκδζαθένμκ πανμοζζάγεζ δ ιμνθή
ημο ηδπμονμφ∙ αοηυξ, υηακ ηα δομ παζδζά ανίζημκηαζ ζημκ πάημ ημο πδβαδζμφ, πενζθένεηαζ βζα θίβμ απυ πάκς
ημοξ ιε έκα ηθεθημθάκανμ. Ο Θάκμξ δζεοηνζκίγεζ ζηδκ ημπέθα πμο ηνμιάγεζ: «Αεκ είκαζ ηαηυξ άκενςπμξ,
Μαθάις. Σνεθυξ, καζ, αθθά υπζ επζηίκδοκμξ. Σδνεί ηα έεζια. Κναηάεζ θακάνζ». Μεηά ημ ζιίλζιυ ημοξ, ημ
θακάνζ αοηυ δεκ οπάνπεζ πζα.90
Οζ μιμζυηδηεξ ιε ηδ «Νυιζιδ» ημο Ρέκμο Ώπμζημθίδδ είκαζ μναηέξ: ηαζ εδχ οπάνπεζ έκα «θακάνζ»
ηαζ αοηυξ πμο ημ ηναηά είκαζ έκα είδμξ «εεμφ». Γζαηί μ ηδπμονυξ παναηηδνζζηζηά μκμιάγεηαζ ΢ςηήνδξ ηαζ
θέβεηαζ πςξ ήηακ πακηνειέκμξ ηάπμηε ιε ιζα (ελίζμο παναηηδνζζηζηή ζημ υκμια) Πακαβζχηα. Καζ εδχ
βίκεηαζ θυβμξ βζα ηα «έεζια», βζα ημκ «κυιμ» δδθαδή, πμο δ ζφβπνμκδ βεκζά ηαηαπαηά πθέμκ πμθφ εφημθα.

88
΋ιςξ αοηή ηδ θμνά μ εευξ ιε ημ θακάνζ είκαζ ιάθθμκ αδφκαιμξ πανά εςζθμνζηυξ. Δ ηάεμδμξ ζημ πδβάδζ
ζοιααίκεζ παναιμκή ημο ΢ςηήνμξ ηαζ μ εάκαημξ ημο κεανμφ θίβεξ ιένεξ ανβυηενα. Ο ήνςαξ είκαζ έκαξ
Θάκμξ, υπζ Ώεακάζζμξ, πμο εα πεεάκεζ πςνίξ ακάζηαζδ ηαζ πςνίξ αεακαζία, έκαξ ιζηνυξ άκενςπμξ ζημκ
ηαζνυ ηδξ απζζηίαξ.
Χζηυζμ μ ζοββναθέαξ παίγεζ ιάθθμκ ιε ηδκ πνμδβμφιεκδ θμβμηεπκία ηαζ ιε ηα ηθαζζηά ζφιαμθα
πανά ζμαανμθμβεί. Ο πζμοιμνζζηζηυξ ηυκμξ είκαζ δζάποημξ (υηακ ηα παζδζά ηαηεααίκμοκ ζημ πδβάδζ: «Σζ
πζάκς ηχνα;», «Σδ βάιπα ι‘.», «Σχνα;», «Σμ θαζιυ ι‘.», «Ώοηυ ηζ είκαζ;», «Σμ ηζίηζ ι‘.», «Σμφημ;», «Σα
ιαθθζά ι‘.», 203), ηάηζ πμο απμιαηνφκεζ ημ ένβμ απυ ημοξ ηαθηζημφξ εθζάθηεξ, ιε ημοξ μπμίμοξ ζοπκά ημ
ζοβηνίκμοκ. Ο ΐαζζθζηυξ λακαβνάθεζ ηδκ Πηχζδ, αθθά πςνίξ ηδκ αβςκία πμο οπήνπε ζηδκ Eroica ημο
Κμζιά Πμθίηδ, ζημ Σαμίδη κε ηνλ Έζπεξν ημο Σενγάηδ ή ζημκ Σειεπηαίν πεηξαζκφ ημο Καγακηγάηδ. Βίκαζ
παναηηδνζζηζηυ ιε πυζδ ζοιπάεεζα πανμοζζάγεηαζ δ Μαθάις ηαζ ημ γεζηυ ηδξ ζχια («πανμφιεκμξ ιε ημ
βμονβμφνζζια ηδξ ημζθζάξ ηδξ πμο ηδκ είπε βζα πνμζηέθαθμ» η.θπ.). Σμ εέια ηδξ Πηχζδξ επζιέκεζ, ςξ
«ηυπμξ» ηδξ θμβμηεπκίαξ, αθθά δ Βκμπή μοζζαζηζηά θείπεζ. Δ ζελμοαθζηή απεθεοεένςζδ έπεζ, ζηζξ
παναιμκέξ ηζξ δεηαεηίαξ ημο ‘60, λεηζκήζεζ.

Εικόνα 3.13 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο, θηινηερλεκέλν απφ ηνλ ακεξηθαλφ δσγξάθν Roy Moyer. Σν θχιιν θαίλεηαη λα
πξνθαιεί ξσγκή ζην καχξν (ηνπ θφζκνπ;) (Πεγή: Αληίηππν ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο, ζπιινγή Παληειή
Πξεβειάθε).

Σμ δεφηενμ ηαηά ζεζνά ζοββναθήξ ένβμ ηδξ ηνζθμβίαξ είκαζ Σν Φχιιν, βναιιέκμ ημ 1957-1959. Δ ζζημνία
είκαζ πμθφ βκςζηή: μ κεανυξ Λάγανμξ, πμο αζχκεζ ιζα ηαηάζηαζδ δοζθμνίαξ ζημ πενζαάθθμκ ημο, θένκεζ ζημ
ζπίηζ ημο, ζε κευηηζζηδ πμθοηαημζηία, ιζα βθάζηνα ιε έκα θφθθμ, πμο ηδκ ηθέαεζ απυ ιζα ημπέθα, ηάημζημ
ηδξ αηυια ακενχπζκδξ Πάκς Πυθδξ (εκκμείηαζ δ Θεζζαθμκίηδ πςνίξ κα ηαημκμιάγεηαζ). Σμ θφθθμ
ιεβαθχκεζ οπένιεηνα, βίκεηαζ έκα ηενάζηζμ, πμθφηθαδμ δέκηνμ ηαζ δζαανχκεζ ηδκ πμθοηαημζηία, έςξ υημο μζ
άθθμζ έκμζημζ ηαηαθαααίκμοκ ηζ ηνέπεζ ηαζ ημ λενζγχκμοκ.
Σμ δζήβδια ιπμνεί κα ενιδκεοηεί ιε πμθθμφξ ηνυπμοξ, ιε ημζκςκζμθμβζημφξ ή ιε ροπακαθοηζημφξ
υνμοξ.91 Βδχ πνμηείκμοιε ιζα «εεμθμβζηή» ακάβκςζδ, δδθαδή ιζα ενιδκεία ηδξ ζζημνίαξ ημο ςξ ακηανζία
ηαηά ημο ζφβπνμκμο ηυζιμο ηαζ ημο Θεμφ-ηαηαζηεοαζηή ημο.

΢ηδκ ανπή ήηακ ημ πάμξ. Πάπκδ, μιίπθδ, ανμπή, πζυκζ ηαζ παθάγζ. Έκα δζάζηδια αδεζακυ ηαζ ημ ζημηάδζ πάκς
ζηδκ άαοζζυ ημο. […] ΍ζπμο ιζα ιένα ειθακίζηδηε έκαξ ηφνζμξ ζμαανυξ, ιε ιαφνα βοαθζά δθίμο ηαζ ι‘ έκα
πανημθφθαηα ζημ πένζ ημο. Έαβαθε ηα πανηζά απυ ημ πανημθφθαηα∙ ι‘ έκα οπμδεηάιεηνμ δζαζνμφζε ημ
92
δζάζηδια. Καζ είπε μ Κφνζμξ: «Να ένεεζ πνχηα μ εηζηαθέαξ».

Δ πανςδία αοηή ηδξ Γέκεζδξ ζοκζζηά ηνζηζηή υπζ ιμκάπα πνμξ ηδκ άεθζα ακμζημδυιδζδ ηςκ πυθεςκ,
αθθά ηαζ πνμξ ηδ ζηάνηδ Αδιζμονβία εκυξ Κονίμο-Θεμφ-απαηεχκα. Δ πμθοηαημζηία πμο πηίγεζ μ ιδπακζηυξ
είκαζ βειάηδ πνμαθήιαηα ηαζ ηαημηεπκίεξ· ηέημζμξ είκαζ ηαζ μ ηυζιμξ: ιζα ηαηή ηαηαζηεοή εκυξ θαφθμο
Αδιζμονβμφ. Οζ έκμζημζ ηδξ πμθοηαημζηίαξ ιε ηδ ζεζνά ημοξ απμηεθμφκ ηδκ επζημιή ιζαξ ζοιααηζηήξ
ημζκςκίαξ: μ εεμθυβμξ-βοικαζζάνπδξ, μ πμθζηεοηήξ, μ έιπμνμξ, μ ηαλίανπμξ, ιε έκακ θυβμ «μζ ζεφκμκηεξ»,

89
είκαζ έκαξ βεθμίμξ εζιυξ εηπνμζχπςκ ηςκ εεζιχκ. Ώπέκακηζ ζε υθμοξ αοημφξ ημπμεεηείηαζ μ Λάγανμξ
Λαγανίδδξ, μ μπμίμξ ζοπκά πνμζδζμνίγεηαζ ςξ «Ώοηυξ», ιε ηεθαθαίμ.
Ώκηίπαθμξ ημο Κονίμο, θμζπυκ, απενβάγεηαζ ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ «πμθοηαημζηίαξ» ηαζ ηαηαθένκεζ κα
ιεηαηνέρεζ βζα έκα δζάζηδια ημ δζαιένζζιά ημο ζε Πανάδεζζμ («πχξ έβζκε ηαζ ανέεδηε έκαξ ηέημζμξ
πανάδεζζμξ ιέζα ζηδκ άβμκδ πμθοηαημζηία», 110), υπμο μ ίδζμξ ηνζβονκά βοικυξ ζακ άθθμξ Ώδάι, ζογχκηαξ
ιε ημ Φφθθμ. ΢ημ ηέθμξ αέααζα μζ ζεφκμκηεξ εα ελμκηχζμοκ ημ γζγάκζμ πμο ημοξ οπμκμιεφεζ.
΢ημ αθθδβμνζηυ αοηυ ζφιπακ, υπμο μ ενβμθάαμξ-ιδπακζηυξ ηαηέπεζ ηδ εέζδ ημο Θεμφ, μ ακηίπαθμξ
εα πνέπεζ θμβζηά κα είκαζ μ Αζάαμθμξ. Ονζζιέκμζ οπαζκζβιμί βίκμκηαζ πνάβιαηζ πνμξ αοηή ηδκ ηαηεφεοκζδ,
υπζ υιςξ υζμκ αθμνά ημκ Λάγανμ αθθά ημ Φφθθμ. ΋ηακ ημ Φφθθμ πνμηαθεί ηνζβιμφξ ζηδκ πμθοηαημζηία, μ
βοικαζζάνπδξ ιζθά βζα ημκ ΢αηακά («Βκηυξ ιαξ, ηφνζμζ, ειθςθεφμοκ ηαζ μ Θευξ ηαζ μ ΢αηακάξ. ΋ηακ
θδζιμκχιεκ ημκ πνχημκ, αημφβεηαζ μ δεφηενμξ», 101), εκχ ηαζ μ Λάγανμξ δζαπζζηχκεζ υηζ μνζζιέκεξ
απμθήλεζξ ημο Φφθθμο είκαζ «ζακ ηζξ βοκαίηεξ ιε ημ θζδίζζμ ημνιί» (87). Σμ Φφθθμ θμζπυκ έπεζ ηάηζ απυ ημκ
δζααμθζηυ ηάημζημ ημο Παναδείζμο. Ο ίδζμξ μ Λάγανμξ υιςξ πμζμξ είκαζ ηαζ ηζ εέζδ ηαηέπεζ ζε αοηυ ημ
επίπεδμ αθθδβμνίαξ; Παναπέιπεζ μπςζδήπμηε ζημκ Ώδάι, αθμφ ηοηθμθμνεί, βοικυξ ιάθζζηα, ζε έκακ πχνμ
πμο νδηά παναηηδνίγεηαζ Πανάδεζζμξ. Βίκαζ υιςξ ηαζ ηάηζ άθθμ πμο πενζζζυηενμ ακηζζημζπεί ζηδ πνήζδ ηδξ
ακηςκοιίαξ Ώοηυξ-ιε ηεθαθαίμ.
΋ηακ βζα πνχηδ θμνά αθέπεζ ζηδκ Άκς Πυθδ ηδκ ημπέθα πμο ηναηά ηδ βθάζηνα ιε ημ θφθθμ, δ
αθήβδζδ ιζθά βζα έκα «εαφια». ΢οιααίκμοκ υκηςξ πνάβιαηα ιαβζηά: δ ημπέθα ηαοηίγεηαζ ιε ημ θφθθμ, έηζζ
χζηε ημ πνυζςπυ ηδξ βίκεηαζ ιζα «πνάζζκδ θθυβα», έπεζηα δ αθμβμμονά ηδξ είκαζ «πνοζάθζ» ηαζ ηα πυδζα
ηδξ «θεββνίγμοκ»· πνμπςνχκηαξ ιπαίκεζ ιάθζζηα ζε έκα ζπίηζ ζηδκ μδυ «Εενζζζμφ», εκχ δίπθα ανίζηεηαζ ηαζ
δ μδυξ «Ώπμζηυθμο Παφθμο». Κζ εκυζς μ ήνςαξ ανίζηεηαζ ιέζα ζε υθα αοηά ηα ζενμπνεπή ζοιθναγυιεκα,
ζημ πενζαάθθμκ ιζαξ εεμθάκεζαξ, ηάηζ ημο ζοιααίκεζ: «Έκζςζε ημκ πυκμ ημο ηανθζμφ ιεξ ζημ παπμφηζζ ημο»
(35-36).
«Ώοηυξ» (ιε ηεθαθαίμ) πμο κζχεεζ πυκμ ηανθζμφ δεκ ιπμνεί πανά κα είκαζ έκαξ Εδζμφξ, ιζα αηυια
ζφβπνμκδ, πανάλεκδ εηδμπή ημο. Έκαξ Εδζμφξ ημζκυξ άκενςπμξ, ηαθαζπςνδιέκμξ, θίβμ πμθφ ζακ υθμοξ ιαξ.
(Σμ υκμια Λάγανμξ, αξ ζδιεζχζμοιε, πνδζζιμπμζυηακ εονέςξ ζηδ ιεηαπμθειζηή εονςπασηή θμβμηεπκία, βζα
κα δδθχζεζ ημκ ημζκυ άκενςπμ, ημκ επζγχκηα ηδξ ηαηαζηνμθήξ.)93 Έπμοιε δεζ ηζυθαξ μνζζιέκμοξ πανάλεκμοξ
Υνζζημφξ, πνάβια εφθμβμ ζε ιζα επμπή πμο ιε ηυζδ έιθαζδ εεμθμβεί.94 Ο Λάγανμξ-Εδζμφξ ημο ΐαζζθζημφ
είκαζ αέααζα ηαζ αοηυξ έκαξ ακηάνηδξ, έκαξ ελεβενιέκμξ, έκαξ ακηίιαπμξ ημο ηαημφ Θεμφ, ημο Αδιζμονβμφ
πμο έθηζαλε έκακ ηυζμ πνμαθδιαηζηυ, βειάημ αδζηίεξ, ηυζιμ. Ο Εδζμφξ ζοκενβάγεηαζ ιάθζζηα ιε ημκ ΢αηακά
(ημ θφθθμ), ημκ ηθαζζηυ επενυ ημο Θεμφ, πνμηεζιέκμο κα ακαηνέρμοκ ηδ εεσηή ηάλδ ηαζ κα απεθεοεενχζμοκ
ημκ Ώδάι απυ ηα δεζιά ηδξ εκμπήξ ημο.
΋θμζ αοημί μζ εεμί ηζ μζ δαίιμκεξ, ςζηυζμ, ιαξ παναπέιπμοκ πνμξ έκα βκςζηυ ενδζηεοηζηυ ηαζ
ημζιμεεςνδηζηυ νεφια, πμο μ ηαεαοηυ πνζζηζακζζιυξ ημ εεςνεί αίνεζδ, αθθά πμο απμηεθεί μοζζαζηζηά ιζα
δζαθμνεηζηή ενδζηεία. Πνυηεζηαζ βζα ημκ βκςζηζηζζιυ, πμο εηηζκχκηαξ απυ ηδκ φζηενδ ανπαζυηδηα
επδνέαζε ζδιακηζηά ηδ ιεζαζςκζηή υπςξ ηαζ ηδ ζφβπνμκδ ζηέρδ.95 Δ εεςνία αοηή, πμο ανκείηαζ ηδκ φθδ ςξ
οπμηείιεκδ ζηδ θεμνά, ανκείηαζ ηαοηυπνμκα ηαζ ημκ Αδιζμονβυ ηδξ, ημκ Θευ ηδξ Παθαζάξ Αζαεήηδξ,
ανκείηαζ επίζδξ ημκ «Νυιμ» ημο, ηαζ εεςνεί ημκ Εδζμφ ακηίπαθυ ημο, υπςξ ηαζ ημκ ΢αηακά. Ο οπανλζζιυξ,
ζηδκ εηδμπή ημο ΢ανην ημοθάπζζημκ, ανίζηεηαζ ζε ανηεηά ζηεκή ζοκάθεζα ιε ημκ βκςζηζηζζιυ.96 Πθήεμξ μζ
ζοββναθείξ πμο επδνεάγμκηαζ απυ ημ νεφια αοηυ. ΢ηδκ Βθθάδα, ιπμνεί κα ηαημκμιάζεζ ηακείξ, ακάιεζα ζε
άθθμοξ, ημκ Καγακηγάηδ, ημκ Σενγάηδ, ημκ Κμζιά Πμθίηδ.97 ΢ημ δζεεκέξ ζηενέςια, ημκ ηυζμ δδιμθζθή
Πάμθμ Κμέθζμο.
Ο ΐαζζθζηυξ, υπςξ εκ ιένεζ ηαζ μ Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ, ζοιιεηέπεζ ζηδ πμνεία ηςκ ζοββναθέςκ πμο
επδνεάγμκηαζ απυ ημκ βκςζηζηζζιυ, υιςξ, υπςξ είπαιε ηαζ παναπάκς, μ ζοββναθέαξ ιαξ πενζζζυηενμ παίγεζ
πανά ζπμοδαζμθμβεί. Σμ πζμφιμν είκαζ δζάποημ ζηδκ Σνζθμβία, ηάηζ ιάθθμκ ζπάκζμ βζα ημοξ ζοκήεςξ
ειπαεείξ βκςζηζημφξ.
Χζηυζμ μ ήνςάξ ημο, μ Λάγανμξ, πμο είκαζ ηαοηυπνμκα Ώδάι ηαζ Υνζζηυξ (μ Υνζζηυξ εεςνείηαζ
ζημκ πνζζηζακζζιυ κέμξ Ώδάι), μφηε εοζζάγεηαζ μφηε ζχγεζ ηακέκακ. Πνυηεζηαζ βζα έκακ ήνςα ιμκαπζηυ,
ηθεζζιέκμ ζημ εβχ ημο, ζε ηαηάζηαζδ πνμζςπζηήξ ακηανζίαξ. ΢ημ ηέθμξ ημο αθδβήιαημξ ημκ αθέπμοιε κα
ακεααίκεζ πνμξ ηα Κάζηνα (εκκμείηαζ πάκηα δ Θεζζαθμκίηδ), αημθμοεχκηαξ ιζα «θςκή» πμο «αανζά
ιεναηθςιέκδ», αθθά «γεζηή ηζ ακενχπζκδ», δζαδδθχκεζ, ιέζα απυ έκα νειπέηζημ ηναβμφδζ, ηδκ απαθθαβή
απυ ηδκ εκμπή:

Γφνζζε ηζ ένζλε ιζα ηεθεοηαία ιαηζά ζημκ ηυζιμ πμο άθδκε πίζς ημο: είδε ηα κέα ηάζηνα απυ ηζξ
πμθοηαημζηίεξ, ηζξ ζημηεζκέξ ιπμοηαπυνηεξ ημοξ, ηζξ ζοιιεηνζηέξ επάθλεζξ ημοξ, πμο ηνφαακ ηδ εέα πνμξ ηδ

90
 εάθαζζα, υπμο είπε δφζεζ μνζζηζηά μ ήθζμξ. Αεκ είκαζ ημ ζθάθια ιμο αανφ. ΋πζ, δεκ εα βονκμφζε πμηέ πίζς,
πμηέ πζα. ΋πζ άθθμ έκμπμξ βζα έκα έβηθδια πμο δεκ είπε ηάκεζ. Θα πήβαζκε υπμο δεκ εα ‘ανζζηε άθθα ηέναηα,
πένα, πίζς, ιαηνζά, πζμ πένα απυ ημοξ πφνβμοξ ηδξ ΑΒΔ, πζμ πίζς απυ ημ Γεκηί-Κμοθέ, πζμ ιαηνζά απυ ημ
θυθμ, υπμο βζκυκηακ ηάεε πνςί μζ εηηεθέζεζξ. […] Θα πήβαζκε εηεί υπμο εα έανζζηε ημκ ήθζμ ζηδκ αοβή ημο,
ζηδκ ηυρδ ημο αμοκμφ, ηαζ εα ‘νζπκε ηα νμφπα ημο ηαζ εα ‘ιπαζκε βοικυξ ιεξ ζημκ ήθζμ, βοικυξ, εα ‘ιπαζκε
ζηδ θοθαηή ημο ήθζμο, ζημκ ηνυημ ημο ήθζμο… Δ θςκή ζηαιάηδζε κα ημκ ηαθεί ηαζ ανέεδηε ιυκμξ ημο ιεξ
ζηα παθζά ενεζπςιέκα Κάζηνα. (119-120)

Δ ακαγήηδζδ ημο «ήθζμο» δεκ εα ηεθεζθμνήζεζ αηυια αοηή ηδκ επμπή. Δ θςκή ζηαιαηά απυημια ηαζ μ
ήνςαξ απμιέκεζ ιυκμξ. Θα βονίζεζ πίζς; Θα αάθεζ μνζζηζηυ ηέθμξ ζηδ γςή ημο; Σμ αθήβδια αθήκεζ ηδκ
έηααζδ ιεηέςνδ, ζηδ δζαηνζηζηή εοπένεζα ημο ακαβκχζηδ. Καζ μζ δφμ θφζεζξ πάκηςξ είκαζ ανκδηζηέξ.98 Ο
ζφβπνμκμξ ηυζιμξ, θαίκεηαζ κα θέεζ μ ζοββναθέαξ, δεκ επζηνέπεζ πανά ιυκμ πενζζηαζζαηέξ δζαθοβέξ, υπςξ δ
πενίμδμξ ζοκφπανλδξ ιε ημ Φφθθμ, πενζζηαζζαηέξ ελεβένζεζξ, πμο ηαηαθήβμοκ ζε αδζέλμδμ – ζηάζδ βζα ηδκ
μπμία ιέιθεηαζ ημκ ζοββναθέα μ ελ ανζζηενχκ θίθμξ ημο Πάκμξ Μμοθθάξ.99
΢ημ απυζπαζια πμο παναεέζαιε, ζοκακηάιε ηδκ ηοπζηή ηαζ πμθοζογδηδιέκδ ζημκ οπανλζζιυ
«εκμπή», ζοκακηάιε υιςξ ηαζ έκα ιζηνυ άκμζβια πνμξ ημκ πναβιαηζηυ ηυζιμ: είκαζ μζ εηηεθέζεζξ (ηςκ
ανζζηενχκ) πμο βίκμκηακ ζημκ θυθμ δίπθα ζηδ θοθαηή ημο Γεκηί-Κμοθέ. Ώπυ αοηυ ημ άκμζβια εα πνμαάθεζ μ
ιεθθμκηζηυξ ΐαζζθζηυξ, υπςξ εα δμφιε παναηάης.

Δ ηνίηδ κμοαέθα, Σ‟ Aγγέιηαζκα, βναιιέκδ ημ 1960, εηηοθίζζεηαζ ζε έκα ζηναηυπεδμ ηαζ ακαηαθεί ειπεζνίεξ
ημο ζηναηεοιέκμο ημ 1955 ΐαζζθζημφ.100 Ώπμηεθεί ηνζηζηή ζηζξ κμμηνμπίεξ ηαζ ηζξ ζοιπενζθμνέξ πμο δζέπμοκ
ημ ζηνάηεοια (ηαηαπίεζδ, ηαρυκζα, παθζεδζζιυξ), ηαεχξ ηαζ ζηδκ ροπνμπμθειζηή ζδεμθμβία πμο μ ζηναηυξ
γδηά κα ειθοζήζεζ∙ ηαοηυπνμκα ημ ηείιεκμ ζοκζζηά ιζα αέαδθδ πανμοζίαζδ ημο «μονακμφ» ςξ ζηναημπέδμο.
Γζαηί δ ζζημνία δζαδναιαηίγεηαζ ζε έκα ζηναηυπεδμ ημο μονακμφ, υπμο οπδνεημφκ θακηάνμζ-άββεθμζ ιεηά ημκ
επίβεζμ εάκαηυ ημοξ. Δ ιεηαθμνά ηςκ ηαηαζηάζεςκ ηδξ βδξ ζε έκακ ιεηαεακάηζμ ηυζιμ έπεζ αέααζα βίκεζ
δζάζδιδ απυ ημ Κεηθεζζιέκςκ ηςκ εονχκ ημο ΢ανην, ημ 1944.
΢ηδ κμοαέθα ημο ΐαζζθζημφ μ «θνέζημξ» κεηνυξ ιε ημ υκμια Άββεθμξ Ώββεθίδδξ πνμζπαεεί κα
πνμζανιμζηεί ζηζξ ζοκεήηεξ ημο ζηναημφ-μονακμφ, βνάθμκηαξ βνάιιαηα ζηδκ παθζά ημο αβαπδιέκδ. Έκα
ιεβάθμ ιένμξ ημο ηεζιέκμο αθζενχκεηαζ ζηδ ζπέζδ ιε ηδκ ημπέθα αοηή: μζ δοζημθίεξ ηςκ ζοκακηήζεχκ ημοξ,
μζ ελαίζζεξ ενςηζηέξ ζηζβιέξ ημοξ (υπμο ακαιζβκφεηαζ άθεμκμξ θονζζιυξ ιε πεγέξ ηαζ ελυπςξ ζηακδαθζζηζηέξ
ζελμοαθζηέξ θεπημιένεζεξ), δ ακαγήηδζδ ενςηζηήξ θςθζάξ ιέζα ζηδκ πυθδ∙ ηέθμξ, μ πςνζζιυξ ημοξ πμο
επένπεηαζ υηακ μ αννααςκζαζηζηυξ ηδξ ημπέθαξ ηδκ δζεηδζηεί ηζ εηείκδ επζθέβεζ κα ιείκεζ ιαγί ημο, μπυηε μ
Άββεθμξ αοημηημκεί. Ώλζμζδιείςηδ είκαζ μπςζδήπμηε, εηηυξ απυ ηδκ εθεοεενζυηδηα ημο θυβμο –πνςημθακήξ
βζα ηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκία–,101 δ απμηφπςζδ ηςκ κέςκ δεχκ: δ ημπέθα έπεζ ζπέζεζξ ιε δφμ άκηνεξ
πανάθθδθα, ηαζ αοηυ βίκεηαζ ζε ηάπμζμ ααειυ απμδεηηυ ηαζ απυ ημοξ δφμ.
΢ηδκ ηυθαζδ-ζηναηυπεδμ, ηχνα, υπμο ανίζηεηαζ μ ήνςαξ ιεηά ημκ εάκαηυ ημο, μ «Θευξ» αβάγεζ
θυβμ ζημοξ «αββέθμοξ» βζα ημκ Αζάαμθμ (εκκμείηαζ δ ΢μαζεηζηή Έκςζδ), εκχ μζ «Άβζμζ» πανμοζζάγμκηαζ ςξ
ααζακζζηέξ ηαζ ζαδζζηέξ. Βκηςιεηαλφ, ιέζα ζε αοηυκ ημκ μθμηθδνςηζηυ ηυζιμ (αηυια ιία «δοζημπία»),
έκαξ άθθμξ κεμζφθθεηημξ έπεζ ημ ημονάβζμ κα ακηζζηέηεηαζ ηαζ κα πενζθνμκεί ηζξ εκημθέξ ηαζ ηα ηαρυκζα.
Βίκαζ μ Ώζήιδξ Ώζδιάηδξ,102 πμο ηάπμηε ακήηε, υπςξ θέβεηαζ, ζηδ ιπμέιζηδ πανέα ημο ΢ίιμο ημο
οπανλζζηή.103 Ο πνςηαβςκζζηήξ ηαζ πνμζςπείμ ημο ζοββναθέα Άββεθμξ Ώββεθίδδξ είκαζ θίθμξ ημο, αθθά μζ
απυρεζξ ημοξ δεκ ζοιπίπημοκ. Ο Ώζήιδξ δδθχκεζ υηζ «ημ θςξ δεκ είκαζ αθθζχηζημ απυ ημ ζημηάδζ», ηαοηίγεζ
ημκ Θευ ιε ημκ Αζάαμθμ ηαζ εεςνεί υηζ δ γςή είκαζ ιζα «Μεβάθδ Παβίδα», ηάηζ πμο δεκ ζοιιενίγεηαζ μ
Άββεθμξ (245-248). Αεκ πνυηεζηαζ θμζπυκ βζα έκακ απμθφηςξ εεηζηυ ήνςα, πανά ηδκ ηυθιδ ηαζ ημ ημονάβζμ
ημο, πμο ημκ μδδβμφκ ζημ «μονακμδζηείμ», δδθαδή ζηδκ ηθαζζηή βζα ηα ένβα πμο ελεηάγμοιε «δίηδ». Δ δίηδ
αοηή υιςξ πανμοζζάγεζ ηδ δζυθμο ηαθηζηή ζδζμννοειία κα είκαζ ιάθθμκ εκακηίμκ ημο πείζιμκμξ
ηαηδβμνμοιέκμο, μ μπμίμξ ζε υθα απακηά λενά «υπζ», ανκμφιεκμξ κα οπεναζπζζηεί ημκ εαοηυ ημο.104
Γζα πμζμκ θυβμ, αθήεεζα, δεκ ζηδνίγεζ ημκ ακηάνηδ ήνςά ημο, αοηή ηδκ εκζάνηςζδ ημο
«ελεβενιέκμο», μ ΐαζζθζηυξ; Πνμθακχξ βζαηί μ ίδζμξ έπεζ απμιαηνοκεεί μνζζηζηά πθέμκ απυ ημκ οπανλζζιυ,
οπυ ηδ βμδηεία ημο μπμίμο πνμθακχξ ηεθμφζε, υζμ ηζ ακ ήδδ απυ ηδκ επμπή ηςκ Θπκάησλ εηξήλεο ημκ
εεςνμφζε «αδζέλμδδ παναηιή». Σχνα πάκηςξ θαίκεηαζ κα έπεζ ανεζ ημ αδφκαημ ζδιείμ ηδξ εεςνίαξ, αθμφ
αάγεζ ημκ ήνςά ημο Άββεθμ κα ηαηαιανηονά ζημκ Ώζήιδ υηζ δεκ λένεζ κα αβαπά:

– Σδκ αβαπμφζεξ; [νςηά μ Άββεθμξ ημκ θίθμ ημο, βζα ιζα ημπέθα ημο Ώζήιδ]
Γέθαζε δοκαηά.

91
 – Να ηδκ αβαπήζς; Ββχ δεκ αβάπδζα πμηέ. Νά – ηζ έαβαθε ημ πμνημθυθζ ημο, πμο ήηακ άδεζμ, βζα κα
ιμο δείλεζ, ζημ θςξ εκυξ ζπίνημο, ηάηζ παηζηςιέκμ, πμο έιμζαγε πμοηάιζζμ ιζηνμφ θζδζμφ ή ιειανάκδ. Βδχ
ηνάηδζα ηδκ ηαπυηα απυ ημκ ηεθεοηαίμ ιαξ ένςηα, είπε.
– Βίιαζηε απυ άθθδ πάζηα, είπα. (247)

Ώκηίεεηα, μ Άββεθμξ Ώββεθίδδξ ηαηαηηά, αηνζαχξ, ηδκ ζηακυηδηα κα αβαπά. Πχξ; Έκαξ ηαζκμφνβζμξ
κεηνυξ ημφ θένκεζ απυ ηδ βδ ιζα ιπμφηθα ηδξ αβαπδιέκδξ ημο (εηείκδξ πμο ημκ είπε εβηαηαθείρεζ), ιαγί ιε
ηδκ πθδνμθμνία υηζ δ ημπέθα ηχνα είκαζ «ιυκδ» ηαζ ιε «ηεθάθζ ζηοθηυ» (πανζηςιέκα πζμοιμνζζηζηή δ
ζηδκή: 332-333). Ο ήνςαξ θμζπυκ θμνά ηαηάζανηα ηδ ιπμφηθα ηαζ:

Καζ ηυηε έβζκε ημ εαφια: ημ θςξ πμο ποκυηακ ζπάηαθα μθυβονά ιμο δεκ ημ εηηυπζγα πζα. Μυθζξ ημ άββζγα, ζακ
ζίδενμ πμο ημ αημοιπάξ ηαζ ζε πηοπάεζ ημ νεφια, πενκμφζε ακειπυδζζηα ιέζα ιμο. Αεκ ήιμοκ ιυκμξ ιμο ζημκ
μονακυ. Ήζμοκ ηζ εζφ ιαγί ιμο. Με ημ δζηυ ζμο ημιιάηζ απυ θςξ πμο είπα ζημ ζηήεμξ ιμο, δέεδηα έλαθκα ιε
ημ άκανπμ, ημ άπνακημ, ημ αημίιδημ θςξ ημο ηυζιμο. Καζ θςξ πμζείξ ιε, ημκ πνζκ εζημηζζιέκμκ / ηαζ ςναίμκ ιε
ηαη‘ άιθς απενβάγδ. Σα θυβζα δεκ θηάκμοκ πζα βζα κα ζμο πς ηδκ ακεηθάθδηδ πανά ιμο. Δ ηαφηζζδ πμο δεκ
ιπμνμφζα κα πεηφπς ιυκμξ ιμο, έβζκε πάνδ ζε ζέκα. Κζ υθα η‘ αβαπχ, υθα ηα δέπμιαζ ζε αοηυ ημ θςξ πμο
είζαζ, θςξ ιμο. Βίιαζ, ι‘ έηακεξ πζα αζχκζμ. (334)

Οζ ζηίπμζ πμο παναηίεεκηαζ (υπςξ ζημ ηέθμξ ημο Φφθθμο ηα θυβζα απυ ημ νειπέηζημ ηναβμφδζ) πνμένπμκηαζ
απυ ημκ ΢οιεχκ ημκ Νέμ Θεμθυβμ, έκακ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ ιοζηζημφξ ημο ΐογακηίμο (949-1022
ι.Υ.). ΢ημ ένβμ ημο Όικμζ εείςκ ενχηςκ, μ ΢οιεχκ οικμφζε ηδκ «έθθαιρδ» ημο εείμο θςηυξ ηαζ ηδκ
αβαθθίαζδ πμο πνμηφπηεζ βζα ημκ πζζηυ ιέζα ζε αοηυ. Έπεζ πνμζπςνήζεζ μ ΐαζζθζηυξ ζηδκ Ονεμδμλία;
Αφζημθμ κα απμθακεμφιε. Ώοηυ πμο ιε ηάπμζα αεααζυηδηα ιπμνμφιε κα πμφιε είκαζ υηζ μ ζοββναθέαξ πμο
ηαηαδείηκοε ημ «αδζέλμδμ» ζηα δφμ πνμδβμφιεκα ιένδ ηδξ ηνζθμβίαξ, ηχνα έπεζ δεζ ημ θςξ πμο έραπκε. Ίζςξ
μζ θυβμζ είκαζ πνςηίζηςξ πνμζςπζημί, ίζςξ πάθζ έπεζ δεζ ηζξ δοκαηυηδηεξ πμο ακμίβμκηακ βζα ημκ ίδζμ ηαζ ηδ
βεκζά ημο ζηδ δεηαεηία πμο έιπαζκε. Βκδεπμιέκςξ δ ειπεζνία ηδξ Ώιενζηήξ, υπμο ανίζηεηαζ εκυζς βνάθεζ ημ
Αγγέιηαζκα, ημκ ηάκεζ κα ζηναθεί απυ ημ ηθίια ηδξ μνβήξ αθθά ηαζ ηδξ αιενζικδζίαξ εκυξ ηυζιμο
αμοηδβιέκμο ζηδκ άκεζδ, πνμξ ηδκ παηνμπανάδμηδ εθθδκζηή ζηάζδ ηδξ ημζκςκζηήξ ζηνάηεοζδξ. Δ Σνζθμβία
πάκηςξ εηδίδεηαζ ημ 1961, απμζπά πμθφ εεηζηέξ ηνζηζηέξ, ανααεφεηαζ, υπςξ είπαιε, ηαζ μ ζοββναθέαξ
ανίζηεηαζ πθέμκ εβηαηεζηδιέκμξ ζηδκ Ώεήκα, ηαηηζηυξ ζοκενβάηδξ ημο Σαποδνυιμο, ημο πενζμδζημφ ημο
ζοβηνμηήιαημξ Λαιπνάηδ.
Καζ είκαζ εκδζαθένμκ υηζ ηχνα, υηακ ηαηά ηάπμζμκ ηνυπμ εβηαείζηαηαζ «εκηυξ ηςκ ηεζπχκ», εηδίδεζ
έκα αζαθίμ πμο επζβνάθεηαζ Δθηφο ησλ ηεηρψλ ηαζ πενζθαιαάκεζ ηα άνενα πμο ζοκέβναθε βζα ημκ Σαρπδξφκν.
Ώκάιεζά ημοξ, π.π., άνενμ βζα ημοξ πμθζηζημφξ ηναημοιέκμοξ ηαζ ηζξ ιακάδεξ ημοξ, ημ μπμίμ δζεηηναβςδεί ηδ
γςή ηςκ αεχςκ πανάπθεονςκ εοιάηςκ ηςκ πμθζηζηχκ δζχλεςκ ημο ιεηειθοθζαημφ ηνάημοξ. Ο ΐαζζθζηυξ
έπεζ πζα υκηςξ εκηαπεεί ζηδκ Ώνζζηενά, υπςξ ημκ πνμέηνεπακ μ Ραοηυπμοθμξ ηαζ μ Μμοθθάξ. Αζαεέηεζ
ιάθζζηα ηαζ έκακ πμθζηζηυ ηαεμδδβδηή, ιζα απυ ηζξ πζμ θςηεζκέξ ιμνθέξ ημο πμθζηζημφ αοημφ πχνμο ζηδ
δεηαεηία ημο ‘60, ημκ Μίιδ Αεζπμηίδδ, ζδνοηή ημο εηδμηζημφ μίημο Θεκέιην.105 Βηεί εηδυεδηε, ζηα 1966, ημ
Δθηφο ησλ ηεηρψλ.

Εικόνα 3.14 Ο Μίκεο Γεζπνηίδεο βξίζθεηαη πίζσ απφ πνιιά ζεκαληηθά πνιηηηζκηθά γεγνλφηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960.
(Πεγή: Θαλάζεο ΢θξνχκπεινο, «Ο Μίκεο ήηαλ ν ζχληξνθνο απφ ην κέιινλ», Ώοβή, 19.1.2014,
http://www.avgi.gr/article/1692268/thanasis-skroumpelos-o-mimis-itan-o-suntrofos-apo-to-mellon).

92
Ο Μίιδξ Αεζπμηίδδξ είκαζ άθθςζηε εηείκμξ πμο παναηζκεί ημκ ΐαζζθζηυ κα αζπμθδεεί ιε ηδ δμθμθμκία ημο
Γνδβυνδ Λαιπνάηδ ηαζ ημο πανέπεζ ημ οθζηυ, ημοξ ζπεηζημφξ θαηέθμοξ, βζα ημ ένβμ αοηυ. Πνυηεζηαζ αέααζα
βζα ημ δζάζδιμ Γ, ημ μπμίμ εα εηδμεεί ημ 1966, θίβμοξ ιήκεξ πνζκ ηδκ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ. ΋πςξ μ ίδζμξ
μ ΐαζζθζηυξ έπεζ ηαηαεέζεζ (εδχ, ζε ζογήηδζή ημο ιε ημκ ΐαββέθδ Υαηγδααζζθείμο), ημ Ε ημ έζηδζε πάκς
ζημ ιμκηέθμ ημο ένβμο ημο Σνμφιακ Καπυηε (Truman Capote) Δλ ςπρξψ, πμο ιυθζξ είπε ηοηθμθμνήζεζ ζηζξ
ΔΠΏ ηαζ πμο εβηαζκίαγε έκα κέμ είδμξ θμβμηεπκίαξ, ζοκδοαζιυ παναδμζζαηχκ θμβμηεπκζηχκ ηνυπςκ ιε
δδιμζζμβναθζημφ ηφπμο ελζζηυνδζδ πναβιαηζηχκ βεβμκυηςκ (non fiction novel).
Σμ Ε πενζβνάθεζ πνάβιαηζ ηδκ πνμεημζιαζία ηδξ δμθμθμκίαξ, ημοξ ορδθά ζζηάιεκμοξ ηαζ ηα θμφιπεκ
ζημζπεία πμο ηδκ εηηέθεζακ, ηζξ πνμζπάεεζεξ απμηνμπήξ ηδξ εη ιένμοξ ηςκ ανζζηενχκ ηαζ ηδ δζηαζηζηή
δζενεφκδζδ πμο αημθμφεδζε ημκ εάκαημ ημο αμοθεοηή ηδξ Ώνζζηενάξ. Σμ ιοεζζηυνδια, ένβμ ζηναηεοιέκμ,
πνδζζιμπμζεί πςνίξ δζζηαβιυ ημοξ ημζκμφξ ηυπμοξ ηαζ ηζξ εηθνάζεζξ ηδξ ανζζηενήξ νδημνζηήξ. Έηζζ εα
ζοκακηήζμοιε εηθνάζεζξ πίζηδξ ηαζ αθθδθεββφδξ, υπςξ «α, ηζ υιμνθδ πμο βίκεηαζ δ γςή υηακ πζζηεφεζξ
ζημοξ άθθμοξ» ή ημ ίδζμ ιε ηδκ παναθθαβή «… υηακ έπεζξ ειπζζημζφκδ ζημκ ήθζμ» (δ πθήνδξ ακηζζηνμθή
ηςκ οπανλζζηζηχκ πνμαθδιαηζζιχκ ημο πνμδβμφιεκμο δζαζηήιαημξ), εκχ ηαζ μ ηφνζμξ ήνςαξ πανμοζζάγεηαζ
ιε ηνυπμ πμο εοιίγεζ ζμζζαθζζηζηυ νεαθζζιυ: «Ώοηυξ ημκ Γ. δεκ ημκ ήλενε. Μα ιυθζξ ημκ είδε κα ηαηεααίκεζ
απ‘ ηζξ ζηάθεξ ημο ηεηναηφθζκδνμο αενμπθάκμο, δ ζζβμονζά πθδιιφνζζε ηδκ ηανδζά ημο. Φαζκυηακ άκηναξ
ζςζηυξ, δοκαηυξ, ιε ημ ιέηςπμ ρδθά, μδδβδηήξ, ααθηακζμκίηδξ.»106
΋πςξ κςνίηενα μ Λάγανμξ ημο Φχιινπ, έηζζ ηαζ ηχνα μ ήνςαξ πνμζδζμνίγεηαζ ιε ηδκ ακηςκοιία
Ώοηυξ (ή Βηείκμξ) ιε ηεθαθαίμ. ΢ε ακηίεεζδ υιςξ ιε ημ Φχιιν, υπμο Ώοηυξ ήηακ ακηίιαπμξ ημο Αδιζμονβμφ,
ηχνα ιάθθμκ ιμζάγεζ κα είκαζ μ βκήζζμξ βζμξ ημο. Πμθθέξ μζ ακαθμνέξ ζηδκ μιμζυηδηα ημο Λαιπνάηδ ιε ημοξ
πνχημοξ πνζζηζακμφξ, εκχ ηαζ δ δμθμθμκία ημο πανααάθθεηαζ ζοζηδιαηζηά ιε ηδ ΢ηαφνςζδ: μ ήνςαξ είπε
ηδκ αίζεδζδ υηζ «ακέααζκε ημ Γμθβμεά ημο» ηαζ υηζ ήηακ «δ Μεβάθδ Πέιπηδ». 107 Με άθθα θυβζα, έπμοιε εδχ
ηδκ ηοπζηή βζα ηδκ Ώνζζηενά μζηεζμπμίδζδ ηδξ ΢ηαφνςζδξ βζα θμβανζαζιυ ηςκ εοιάηςκ ηδξ πανάηαλδξ (ημ
ηάκμοκ ηαζ μζ ακηίπαθμζ).108 Ώκ μζ ακηάνηεξ οπανλζζηέξ νέπμοκ πνμξ ημκ βκςζηζηζζιυ, υπςξ είπαιε, μζ
ανζζηενμί ηθίκμοκ πνμξ ημκ μνευδμλμ πνζζηζακζζιυ (ιε δζεοηνίκζζδ ζημκ «πνχζιμ», πνμηεζιέκμο κα
απμθφβμοκ ηδκ ηαφηζζδ ιε ημκ ζοκηδνδηζζιυ ηδξ εηηθδζίαξ).
Βκηςιεηαλφ, βζα ημ ένβμ ημο ΐαζζθζημφ μ Ώκηνέαξ Κανακηχκδξ παναηδνεί: «Σμ Ε δζααάζηδηε πμθφ,
πενζζζυηενμ ζα ιζα ακχηενδ δδιμζζμβναθζηή ηαιπάκζα, πανά ζακ ηαεανή θμβμηεπκία. Πμθθμί ιάθζζηα δεκ
ημ εεςνμφκ θμβμηεπκία ή ημ παναηηδνίγμοκ ζακ ηαηή θμβμηεπκία. ΋ιςξ, υπςξ ηαζ κα ημ παναηηδνίζμοιε, μ
ΐαζζθζηυξ ιε ημ Ε ηαζκμηυιδζε ζηδκ πεγμβναθία ιαξ, υζμ ηαζ μ ΢αιανάηδξ, ηαζ ιάθζζηα πςνίξ κα ηαηαθφβεζ
ζηδκ αθθδβμνία ή ζημ ζοιαμθζζιυ. Ώβηάθζαζε παεζαζιέκα ιζα γέμοζα πναβιαηζηυηδηα, πμο είπε
ακαζηαηχζεζ ηδκ Βθθάδα ηςκ πνυκςκ 1963-1966. Κζ έαβαθε απυ ιέζα ημο έκα αζαθίμ, αζαζηζηά βναιιέκμ
αέααζα, αθήβδια θαπακζαζιέκμ, αηδιέθδημ, ζα ζηυνπζμ, υιςξ αζαθίμ πμο έδεζλε βζα πνχηδ θμνά ζηδκ
πεγμβναθία ιαξ έκακ ζοββναθέα ιε ηυζδ ζηακυηδηα ζοβηέκηνςζδξ δδιμζζμβναθζηχκ ηαζ δζηαζηζηχκ
πθδνμθμνζχκ απυ ιζα ηνίζζιδ ζηζβιή ηδξ πμθζηζηήξ ιαξ ζζημνίαξ ηαζ ιεημοζζςιέκδξ εκζςιάηςζήξ ημοξ ζε
ιζα ελζζηυνδζδ πμο έπεζ υθα ηα παναηηδνζζηζηά ηαζ ηδ δζάνενςζδ ημο ιοεζζημνήιαημξ». 109
Ώκελάνηδηα απυ ημ ηαθθζηεπκζηυ απμηέθεζια πάκηςξ, ημ αζαθίμ αοηυ ζοκζζηά νήλδ ιε υ,ηζ
πνμδβμοιέκςξ είπε πανμοζζάζεζ μ ζοββναθέαξ∙ μ ΐαζζθζηυξ έπεζ πθέμκ δεζ ημ θςξ ημ αθδεζκυ ζε ιζα
ελςζηνεθή πμθζηζηή ηέπκδ. Δ δζηηαημνία ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ πμο εα αημθμοεήζεζ εα εηημλεφζεζ ημ Ε ζημ
δζεεκέξ ζηενέςια: ημ ένβμ εα βίκεζ ηζκδιαημβναθζηή ηαζκία ημ 1969 απυ ημκ εβηαηεζηδιέκμ ζηδ Γαθθία
Κχζηα Γαανά ηαζ μ ΐαζζθζηυξ εα απμθαφζεζ έηημηε ηα θχηα ιζαξ παβηυζιζαξ δδιμζζυηδηαξ.

(Eδχ ιπμνείηε κα δείηε ηδκ ηαζκία ημο Κχζηα Γαανά ιε ημκ βμδηεοηζηυ Τα Μμκηάκ (Yves Montand) ζημκ
νυθμ ημο Λαιπνάηδ.)

3.6 Μέλεο Κνπκαληαξέαο: ζπαζκσδηθέο αληηδξάζεηο ζηελ εξσηηθή δπζπαξαγία

Ο Μέκδξ Κμοιακηανέαξ (1931-2014) έβναρε ηαζ αοηυξ αοημαζμβναθζηά ηείιεκα, πμο ακαθένμκηαζ ζηζξ
δεηαεηίεξ ημο 1950 ηαζ 1960. ΋,ηζ ημκίγεζ ζδζαίηενα ζε αοηά, ακ ηαζ πςνίξ θεπημιένεζεξ, είκαζ δ παηνζηή
ηαηαπίεζδ. Μζθχκηαξ βζα θμβανζαζιυ ηαζ ημο θίθμο ημο ΐαζίθδ ΐαζζθζημφ, θέεζ: «Ο ΐαζίθδξ […] ηζ εβχ,
οπμηαβιέκμζ ζηδκ παηνζηή ελμοζία […], αζθοηηζμφζαιε. Πνζκ απυ ιέκα, εηείκμξ έημρε ημκ βυνδζμ
δεζιυ».110 Ή πάθζ βνάθεζ βζα ηδκ ηάζδ ημο κα ζδηχκεζ «επακάζηαζδ εκάκηζα ζηα ηαεζενςιέκα»: «Αζάααγα
ηδκ Eroica ημο Πμθίηδ ηζ μκεζνεουιμοκ ιαγί ιε ημκ ΛμΎγμ κα ημ ζηάζς πανέα ι‘ έκα ιπμοθμφηζ
εεαηνίκμοξ».111

93
Εικόνα 3.15 Ο Μέλεο Κνπκαληαξέαο. (Πεγή: Παξή ΢πίλνπ, «Ο ζπγγξαθέαο ηεο Αζήλαο, ηεο θζνξάο θαη ηεο ρακέλεο
αζσφηεηαο», Βθδιενίδα ηςκ ζοκηαηηχκ, 8.12.2014, http://www.efsyn.gr/arthro/o-syggrafeas-tis-athinas-tis-fthoras-kai-
tis-hamenis-athootitas).

Γεκκδιέκμξ ζηδκ Ώεήκα, ζε εφπμνδ αζηζηή μζημβέκεζα, μ Κμοιακηανέαξ δεκ θαίκεηαζ κα ακαπηφζζεζ
ανκδηζηή ζπέζδ ιε ηδκ Ώνζζηενά, πανά ηδ ζφθθδρδ ηαζ ηνάηδζδ ηδξ μζημβέκεζάξ ημο απυ ανζζηενμφξ
ακηάνηεξ ηαηά ηα Αεηειανζακά. ΢ηδ δεηαεηία ημο ‘60 εα ημκ ζοκακηήζμοιε ζηδκ πανέα ημο Μάκμο
Υαηγζδάηζ ηαζ ημο Νίημο Κμφκδμονμο. Νςνίηενα, ζηα ιέζα ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘50, είπε δμηζιάζεζ κα
ζπμοδάζεζ εέαηνμ, αθθά απμννίθεδηε ζηζξ ελεηάζεζξ.112 Ώηυια ιεβαθφηενμ εκδζαθένμκ πάκηςξ, ςξ πνμξ ηδ
κεακζηή «ελέβενζδ» ημο ζοββναθέα, πανμοζζάγεζ ιζα ακαθμνά πμο εα ιαξ αμδεήζεζ κα ενιδκεφζμοιε ηαζ
ηάπμζα δζδβήιαηά ημο:

Ήηακ ‘48-‘49, μ πυθειμξ είπε ηεθεζχζεζ, ιαίκμκηακ ιυκμ ηάηζ ιάπεξ ζε απνυζζηα πζμκζζιέκα αμοκά. Μυθζξ
άνπζγα κα παναηδνχ ημ ζχια ημο Υνζζημφ πάκς ζημκ ζηαονυ, θμβμηνζιέκμ απυ έκα φθαζια πμο ημο ζηέπαγε
ηα ηνοθά ιέθδ. Κάπςξ έηζζ μζ μζημβέκεζεξ θμβυηνζκακ ηζ ειάξ, ηζ δ θνάζδ «ζηαφνςζμκ αοηυκ» απδπμφζε πζα
άιεζα, ιαξ πνμσδέαγε βζα ηα δζηά ιαξ πάεδ. «΢πμφδαζε», «οπάημοζε», «πνμζεοπήζμο», έδζκακ ηζ έπαζνκακ μζ
πνμζηαηηζηέξ. Κζ αξ έζθογε ζηα ιέθδ ιαξ μ παθιυξ ιζαξ άκμζλδξ πμο ηδκ αζζεακυιαζηακ ζοκμιήθζηή ιαξ. 113

Δ πνχηδ ζοθθμβή ημο Κμοιακηανέα, Σα ιδπακάηζα, εηδίδεηαζ ημ 1962. Βδχ μθείθμοιε κα ημκίζμοιε υηζ ημ
ηείιεκμ πμο έπεζ μ ζδιενζκυξ ακαβκχζηδξ ζηα πένζα ημο δζαθένεζ πμθφ απυ ημ ανπζηυ. Ο ζοββναθέαξ
ακαεεχνδζε δναζηζηά ηδ ζοθθμβή ζηδ δεφηενή ηδξ έηδμζδ ημ 1970. Έκα απυ ηα ανπζηά δζδβήιαηα ιε ηίηθμ
«Παναιφεζ» ηαζ εέια ηδκ ηαπεία ιεηααμθή ηδξ πυθδξ (λεκμδμπεία ηηίγμκηαζ ιέζα ζε ιζα κφπηα) δεκ
ζοιπενζθαιαάκεηαζ πζα ζηδ α΄ έηδμζδ επεζδή ηνίεδηε πνςηυθεζμ, ηαζ ηδ εέζδ ημο παίνκεζ «Δ δυλα ημο
ζηαπακέα». Παναηάης εα δμφιε ηαζ μνζζιέκεξ απυ ηζξ πζμ εκδζαθένμοζεξ ηνμπμπμζήζεζξ ζημ εζςηενζηυ ηςκ
ηεζιέκςκ.
Σα «ιδπακάηζα», πμο δίκμοκ ημκ ηίηθμ ζηδ ζοθθμβή, είκαζ ηα θθζπενάηζα πμο είπακ ηάκεζ ηδκ
ειθάκζζή ημοξ ζηδ δεηαεηία ημο ‘50. Σα ζδζυννοεια αοηά ιδπακήιαηα, κέμξ ηνυπμξ δζαζηέδαζδξ ηδξ
κεμθαίαξ, είπακ ήδδ πνμηαθέζεζ ημ εκδζαθένμκ ηςκ ηαθθζηεπκχκ ηαζ είπακ απμηοπςεεί ζε δζάθμνεξ ιμνθέξ
ηέπκδξ. ΢ηδκ ηαζκία ημο Κμφκδμονμο Μαγηθή πφιε ημ 1954, ηα ζοκακηάιε ςξ ηαζκμημιία εζζαβυιεκδ απυ ηδκ
Ώιενζηή, ανκδηζηή, εκκμείηαζ. Σμ 1955 ζημ εεαηνζηυ ένβμ Σν πηλγθ-πνλγθ ημο Ώνηφν Ώκηαιυθ (Arthur
Adamov), πμο παίγεηαζ ζημ Πανίζζ, ηα θθζπενάηζα ηαηέπμοκ ηεκηνζηή εέζδ, ζοιαμθίγμκηαξ ιζα δφκαιδ πμο
ηαεοπμηάζζεζ ημοξ ακενχπμοξ ζε έκακ ηαηαπζεζηζηυ ηαζ πανάθμβμ ηυζιμ, εκχ μ ήπμξ ηςκ θθίπεν αημφβεηαζ
ηαζ ζηδκ πνχηδ ζηδκή απυ ημ ένβμ ημο Γημκηάν (Jean-Luc Godard) Γηα λα δήζεη ηε δσή ηεο (1962). Έκα
βαθθζηυ ηναβμφδζ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 ιε ηδ πανζηςιέκδ ΢ακηάθ Γημβζά (Chantal Goya) (Βάκ κζηήζεζξ ζημ
θθίπεν / εα ‘πεζξ πάζεζ ηδκ ηανδζά ιμο) εηηοθίζζεηαζ επίζδξ ιε οπυηνμοζδ ημοξ παναηηδνζζηζημφξ ήπμοξ ημο
ιδπακήιαημξ.
Σα θθζπενάηζα οπήνλακ ηυζμ παναηηδνζζηζηά βζα ηδ βεκζά πμο ιεβάθςζε ζηζξ δεηαεηίεξ ημο ‘50 ηαζ
ημο ‘60 (έςξ ημ 1965, μπυηε απαβμνεφηδηακ απυ ηδκ ηοαένκδζδ Γεςνβίμο Παπακδνέμο), χζηε κα μκμιάγεηαζ
ηάπμηε «δ βεκζά ηςκ θθίπεν».114 Ο ίδζμξ μ Κμοιακηανέαξ είπε οπμηφρεζ ζηδ βμδηεία ημοξ,115 υπςξ ηαζ μ
ΐαζζθζηυξ ηαζ μ Πακαβζχηδξ Μμοθθάξ.116 ΋ηακ έβναρε θμζπυκ μ Κμοιακηανέαξ «Σα ιδπακάηζα», ημ εέια
«θθίπεν» είπε δζαβνάρεζ ήδδ ιζα ηνμπζά ζηδκ ηέπκδ. Ώξ δμφιε πχξ ημ πεζνίγεηαζ μ ζοββναθέαξ ιαξ.

94
 Ο Ώκαζηάζδξ, μ ααζζηυξ ήνςαξ ημο δζδβήιαημξ, εβηαηαθείπεζ ημ ζπμθείμ ηαζ πενζθένεηαζ ζημοξ
δνυιμοξ ηδξ Ώεήκαξ. Αεζθυξ ηαζ άπναβμξ, πςνίξ θίθμοξ, πςνίξ ζδζαίηενεξ ζπέζεζξ ιε ηδκ μζημβέκεζά ημο,
ακαηαθφπηεζ ημκ ηζκδιαημβνάθμ. ΢ηδ ζημηεζκή αίεμοζα γεζ ιζα δεφηενδ γςή ηαζ, αθέπμκηαξ ημοξ ηίηθμοξ πμο
ακεααίκμοκ ζηδκ μευκδ, «ιαγί ημοξ ρήθςκε, βθίηςκε ηζ αοηυξ». 117 Ώθθά ημο θείπεζ ημ πανηγζθίηζ, μπυηε
ηαηαθήβεζ ζημ ηαθεκείμ. Βηεί «είπε ηαζ ηάπμο δέηα ιδπακάηζα πμο είπακ θάεζ ημ ρςιί ημοξ ζηδκ Ώιενζηή, ηζ
είπακ ένεεζ ιε ηα θχηα, ημοξ ανζειμφξ ηαζ ηα ιοζηήνζά ημοξ κα δαζιμκίζμοκ ημκ ηυπμ» (14). Κάκεζ ηάπμζα
βκςνζιία, έκακ Γαθείνδ, ηφπμ ζηεβκυ ηαζ δοζάνεζημ, ιέθμξ ηάπμζαξ πνζζηζακζηήξ μνβάκςζδξ. Δ πζεακυηδηα
κα βναθηεί εηεί ςξ ιέθμξ ηαζ μ Ώκαζηάζδξ ιεζχκεηαζ φζηενα απυ ιζα ζογήηδζδ ακάιεζά ημοξ βζα βοκαίηεξ,
ηζξ ζπέζεζξ ιε ηζξ μπμίεξ μ Γαθείνδξ θαίκεηαζ κα αδεθφζζεηαζ. Σμ αθέιια ιζαξ ημπέθαξ απυ ιαηνζά ηάκεζ ημκ
ήνςα ηάπμζα ζηζβιή κα λοπκήζεζ απυ ημκ θήεανβυ ημο. Ώκαγδηά ενβαζία, αθθά εβηαηαθείπεζ ζφκημια ηδκ
πνμζπάεεζα, κζχεμκηαξ καοηία απυ ηδκ αδζαθμνία πμο ζοκακηά. Ώιέζςξ ιεηά, «ζακ οπκςηζζιέκμξ», ανπίγεζ
κα παίγεζ θθζπενάηζα, οπμηαηάζηαημ βζα ηδ γςή πμο δεκ γεζ ηαζ βζα ηζξ ενςηζηέξ ζπέζεζξ πμο δεκ έπεζ. Ώπυ
ηδκ ακαπάκηεπδ επζηοπία ημο ημκ απμζπά άθθμξ εαιχκαξ ημο ηαθεκείμο ηαζ ημκ παίνκεζ ιαγί ημο κα
πνμζεθηφζμοκ βοκαίηεξ ιε ημ αοημηίκδημ. Ο Ώκαζηάζδξ αζθκζδίςξ ανίζηεηαζ ζημ πίζς ηάεζζια ιε ιζα
λακεζά πμο γδηά ζελ «ζακ έκα πάπζ πμο θένκεζ βζαηνεζά» (53). Ώθθά μ άπναβμξ κέμξ κζχεεζ ζακ ζε εθζάθηδ ηα
ιάηζα ημο Γαθείνδ κα ημκ επζηζιμφκ, μπυηε πεηάβεηαζ έκηνμιμξ έλς απυ ημ αοημηίκδημ. Ώνβυηενα, ζακ κα
αθέπεζ ηάπμζμ θςξ, έκα θςξ πμο ένπεηαζ «απυ πμθφ ιαηνζά, ζακ ιέζα απ‘ υκεζνμ»∙ ηυηε λεηζκά κα ααδίγεζ
πνμξ ηδ εάθαζζα, λδιενχιαηα:

Ώζδιέκζεξ ηαζ βηνίγεξ θμονίδεξ έααρακ ηα κενά. Πνχηα ηα νδπά, έπεζηα, ααεαίκμκηαξ, η‘ άπαηα. Όζηενα
άνπζζακ κ‘ ακεααίκμοκ ζακ ηίηθμζ πάκς ζηα αμοκά, ζημκ μονακυ. Οονακυξ ηαζ εάθαζζα ήηακ ηχνα ιζα
ηενάζηζα πεθζδκή μευκδ. Σμ ηεθάθζ ημο Ώκαζηάζδ ήηακ εθαθνυ, ημ ζχια ημο ελαενςιέκμ. ΐάθηδηε μθάηενμξ
αζδιέκζμξ. Έπεζηα βθίζηνδζε ιαγί ιε ηα βαθάγζα ηαζ βηνίγα βνάιιαηα∙ άνπζζε κ‘ ακεααίκεζ ηζ αοηυξ. Πνχηα
ζηδ εάθαζζα, έπεζηα ζημκ μονακυ. Ώκέααζκε μθμέκα πζμ ρδθά, χζπμο ηάεε πυκμξ ζαήζηδηε πάκς ημο. ΢ημ
ζηυια ημο είπε ανπίζεζ κα βνάθεηαζ έκα ιζηνυ, αδέλζμ αηυια, παιυβεθμ. (58)

Δ γςή είκαζ θμζπυκ ααάζηαπηδ βζα ημκ άπναβμ αθθά «ηαεανυ ηζ αιυθεοημ» (33) κεανυ. Σμ ζελ είκαζ
ηνμιαηηζηυ ιε αοηέξ ηζξ λεδζάκηνμπεξ βοκαίηεξ, εκχ δ εβηνάηεζα είκαζ επίζδξ ιζα αδδήξ ηαηαζημθή,
πνμενπυιεκδ απυ ζηοβκμφξ παναεηηθδζζαζηζημφξ ιδπακζζιμφξ. Ο αθζθυλεκμξ ηυζιμξ ςεεί μοζζαζηζηά πνμξ
ηδκ έλμδμ. Σμ ιμκαδζηυ «θςξ» πμο αθέπεζ μ ήνςαξ μδδβεί ζηδκ ακοπανλία. Δ ιυκδ θφηνςζδ είκαζ δ
επζζηνμθή ζηδ θφζδ, ζηδ εάθαζζα-ιήηνα, ιαηνζά απυ ηα ιδπακάηζα, ηζξ ιδπακέξ ηαζ εκ βέκεζ έκακ ιδπακζηυ
ηυζιμ πμο ηαηαανμπείγεζ. Βηεί ιμκάπα, ζηδ θφζδ, ζαήκεζ μ πυκμξ. Ο εάκαημξ ημο ήνςα είκαζ υιςξ ηαζ δ
ακάθδρή ημο. Ώκεααίκεζ ζημκ μονακυ ιαγί ιε ημοξ ηίηθμοξ ηέθμοξ ηδξ ηαζκίαξ ηδξ γςήξ ημο. Γζ‘ αοηυ, ζε
ηάπμζμ ααειυ αβζμπμζμφιεκμξ, μκμιάγεηαζ άθθςζηε Ώκαζηάζδξ.118

(Βκδζαθένμκ έπεζ κα δεζ ηακείξ, βζα ζφβηνζζδ, ηδ θδιζζιέκδ ηεθεοηαία ζηδκή απυ ημ ένβμ ημο Σνοθχ (400
ρηππήκαηα) (François Truffaut), 1959, υπμο μ κεανυξ ήνςαξ, ηθεζζιέκμξ ζε ακαιμνθςηήνζμ θυβς ημο υηζ
ημζημφζε άζεικεξ θςημβναθίεξ, ημ ζηάεζ ηαζ πνμπςνά πνμξ ηδ εάθαζζα. Βκχ ιμζάγεζ κα επζθέβεζ ηδκ
αοημηημκία, ηδκ ηεθεοηαία ζηζβιή βονκά θίβμ πνμξ ηα πίζς ακαπμθάζζζημξ.)

Γεκζηά μζ ήνςεξ ημο Κμοιακηανέα ζε υθα ηα δζδβήιαηα ηδξ ζοθθμβήξ είκαζ κέμζ, άαμοθμζ, ζηα υνζα ηδξ
δζάθοζδξ ηαζ ηδξ ηαηάεθζρδξ, πςνίξ επαββεθιαηζηέξ πνμμπηζηέξ ηαζ ζπεδυκ πςνίξ μζημβέκεζα πμο κα ημοξ
ζηδνίγεζ, υπςξ ζημ δζήβδια πμο ιυθζξ είδαιε, ή ιε ιζα μζημβέκεζα υπμο δ ιάκα είηε μ παηέναξ εηδδθχκμοκ
ιζα άηνςξ ηαηαπζεζηζηή αβάπδ. Σδκ παεμθμβζηή αβάπδ ιζαξ ιάκαξ βζα ημκ βζμ ηδξ πανμοζζάγεζ ημ δζήβδια
«Σμ θμοηνυ». Ο βζμξ, ιεβαθςιέκμξ πθάζ ζηδκ πθδεςνζηή ιδηένα ηαζ ημκ ακφπανηημ παηένα, ηαθείηαζ ηάπμηε
κα οπδνεηήζεζ ηδ εδηεία ημο ζημκ ζηναηυ. ΋ηακ επζζηνέθεζ ιε άδεζα, δ ιάκα επζιέκεζ κα ημκ αμδεήζεζ ζημ
θμφζζιμ∙ ημκ αθέπεζ θμζπυκ βοικυ ζημ θμοηνυ, βζα πνχηδ θμνά ζε πθήνδ ακδνζηή ακάπηολδ, μπυηε δ
οζηενζηή ηδξ ακηίδναζδ ςεεί ημκ βζμ ζε ιζα επακάθδρδ ημο μζδζπυδεζμο παναπηχιαημξ:

Κζ υπςξ μζ θςκέξ ηδξ πθήεαζκακ ηαζ ημθθμφζακ πάκς ζημ οβνυ ηείπμξ ηδξ γέζηδξ, ζηδκ ανπή εέθδζε κα ηδξ
θνάλεζ ημ ζηυια, ηζ υπςξ ζφβημνιδ ζπανηανμφζε ζηα πένζα ημο, ακμίβμκηαξ δζάπθαηδ ηδκ πυνηα ηδξ ηάιανήξ
ημο, πνχηα ηδκ έζπνςλε ιέζα ηζ φζηενα ηδκ πέηαλε πάκς ζημ ηνεαάηζ…119

Πνυηεζηαζ βζα έκα ζδιείμ πμο δεκ εα ανεζ μ ακαβκχζηδξ ζηδ ζδιενζκή έηδμζδ, ηαευηζ ακαεεςνήεδηε ζηδκ
έηδμζδ ημο 1970. Ήδδ ημ 1962 μ ζοββναθέαξ είπε δεπεεί ηνζηζηή βζ‘ αοηή ηδ ζηδκή,120 ηάηζ πμο πνμθακχξ

95
ημκ έηακε κα ηδκ ηνμπμπμζήζεζ, ακηζηαεζζηχκηαξ ηα δοζμίςκα απμζζςπδηζηά ζημ ηέθμξ ηδξ θνάζδξ ιε ηάηζ
ηεθείςξ δζαθμνεηζηυ, ηδκ έλμδμ ημο κεανμφ απυ ημ δςιάηζμ: «ηδκ πέηαλε πάκς ζημ ηνεαάηζ ηζ φζηενα αβήηε
ηθείκμκηαξ πίζς ημο ηδκ πυνηα, αάκμκηαξ ηαζ ημ ηθεζδί ζηδκ ηζέπδ», υπςξ θέεζ δ ηςνζκή ιαξ έηδμζδ.121

Εικόνα 3.16 Σν εμψθπιιν ηεο β΄ έθδνζεο (Πεγή: Αληίηππν ηεο Δζληθήο Βηβιηνζήθεο).

Μζα δζαθμνεηζηή πενίπηςζδ ηαηαπζεζηζηήξ αβάπδξ πενζβνάθεζ ημ δζήβδια «΢ηδκ επανπία Λμηνίδμξ». Βδχ
έκαξ παηέναξ, δάζηαθμξ ζημ επάββεθια, πνμζπαεεί ιε οπεναάθθμκηα γήθμ κα δζαπαζδαβςβήζεζ ημκ βζμ ημο
χζηε κα βίκεζ «άκηναξ». Σμ παζδί υιςξ έπεζ ηάπμζεξ εοαζζεδζίεξ, μπυηε αννςζηαίκεζ απυ πανάλεκδ αννχζηζα
πμο άθθμηε ειθακίγεηαζ άθθμηε πάκεηαζ. Έπεζ ζπέζδ ιε δφμ ημπέθεξ, ιζα αοζηδνή πανεέκα ηδξ επανπίαξ ηαζ
ιζα πνμηθδηζηή αεδκαία. ΢ημ ζπμθείμ, ηάπμζμξ ηαεδβδηήξ πμο ηνέθεζ φπμπημ εκδζαθένμκ βζ‘ αοηυκ,
ηαοηυπνμκα επζπεζνεί κα ημο ηάκεζ ηδ γςή δφζημθδ. Ο κεανυξ εκηςιεηαλφ πνμααίκεζ ζε έκα είδμξ ελέβενζδξ,
αάγμκηαξ θςηζά ζε έκα δάζμξ, ηαζ ηεθζηά, ιεηά απυ ηνίζδ ηδξ αννχζηζαξ ημο, πεεαίκεζ. Συηε μ παηέναξ ημο μ
δάζηαθμξ εηθςκεί ζοκηεηνζιιέκμξ ημκ ηεθεοηαίμ ημο θυβμ ζηδ βζμνηή ηδξ 25δξ Μανηίμο.
Πνυηεζηαζ βζα πανάλεκμ δζήβδια, ζημ μπμίμ μ ζοββναθέαξ ιμζάγεζ κα ιδκ λένεζ πμφ αηνζαχξ εέθεζ κα
ζηνέρεζ ηα πονά ημο, υπςξ έπεζ επζζδιάκεζ ηαζ δ ηνζηζηή.122 Οζ αοζηδνμί εεζιμί ηαζ ηα αοζηδνά ήεδ
ηαηδβμνμφκηαζ, αθθά ελίζμο ηαηδβμνμφκηαζ ηαζ ηα παθανά ήεδ∙ δ πανεέκα δζααάθθεηαζ ζπεδυκ ημ ίδζμ ιε ηδ
δζεθεανιέκδ, εκχ μ «πμθφ άκηναξ» παηέναξ είκαζ ηαηά ηζ ιυκμ ηαθφηενμξ απυ ημκ βοκαζηςηυ ηαεδβδηή πμο
ααζακίγεζ ημκ ήνςα. Ώκ απμδχζμοιε αοηέξ ηζξ αιθζεοιίεξ ζημκ απμηθίκμκηα ζελμοαθζηυ πνμζακαημθζζιυ
ημο ζοββναθέα ηαζ ζημκ θυαμ ηδξ απμηάθορήξ ημο, ιάθθμκ δεκ εα πέζμοιε έλς.
Πάκηςξ ζηδκ έηδμζδ ημο 1970 μ Κμοιακηανέαξ πνμζπαεεί κα λεηαεανίζεζ ηάπςξ ηα πνάβιαηα, πνμξ
ιζα ηαηεφεοκζδ ςζηυζμ πμο λαθκζάγεζ: μ βοκαζηςηυξ ηαεδβδηήξ βίκεηαζ ιζα πμθφ πζμ ανκδηζηή ιμνθή, εκχ
αεθηζχκεηαζ δ εζηυκα ημο παηένα. Με άθθα θυβζα, ιέζα ζηδ Αζηηαημνία θαίκεηαζ κα επένπεηαζ ιζα
μπζζεμπχνδζδ υζμκ αθμνά ημ δζηαίςια ζε ιζα δζαθμνεηζηή ζελμοαθζηή ηαοηυηδηα, ημοθάπζζημκ ζηδ
ζοκείδδζδ ημο Κμοιακηανέα.123 Ώπυ ηδκ άθθδ μ δάζηαθμξ-παηέναξ αεθηζχκεηαζ αζζεδηά, ηαεχξ μ θυβμξ ημο
ηαηά ηδκ 25δ Μανηίμο δζμβηχκεηαζ ζε ζπέζδ ιε εηείκμκ ηδξ έηδμζδξ ημο 1962 ηαζ ιεηαηνέπεηαζ ζε
εβενηήνζμ ζάθπζζια πνμξ ηδ κεμθαία: «΢οβηνμηδεείηε ζε ζχια ηθέθηζημ ηζ ακηζηάληε ημ δνμζενυ ιοαθυ ζαξ
ζε υζμοξ απυ ειάξ πνμζπάεδζακ κα θανιαηχζμοκ ηα κζάηα ζαξ ιε ζημονζαζιέκεξ βκχζεζξ ηαζ ζδέεξ
θεανιέκεξ ηαζ ιζηνυροπεξ» (174). Ώοηυ ημ ηάθεζια ζε «ακηίζηαζδ» (πμο δζαηοπχκεηαζ ιε άηνςξ ζοιααηζηυ
ηνυπμ) είκαζ πνμθακχξ έκα πμθζηζηυ ιήκοια πμο επζεοιεί κα ζηείθεζ μ Κμοιακηανέαξ ζημ ακαβκςζηζηυ
ημζκυ, ιέζα ζηδ δζηηαημνία ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ.
Βκηςιεηαλφ ηδ ζοθθμβή ημο 1962 ηδκ ηνίκεζ μ Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, παναηηδνίγμκηάξ ηδκ «μνβή
ιζκυνε». Ο ηνζηζηυξ ζηέηεηαζ εεηζηυξ απέκακηζ ζηα δζδβήιαηα ηαζ ζημκ ζοββναθέα, επζπεζνχκηαξ ςζηυζμ κα
ημκ ζηνέρεζ πνμξ ηδκ «ακάθδρδ ηαεδηυκηςκ ημζκήξ εέζδξ ηαζ δνάζδξ», ιε άθθα θυβζα πνμξ ηδκ Ώνζζηενά
ηςκ ημζκςκζηχκ αβχκςκ. «Έλς απ‘ αοηή», θέεζ μ Ραοηυπμοθμξ, «δεκ έπμοκ κα ανμοκ βζα ένεζζια [μζ κέμζ]
ηίπμη‘ άθθμ απυ ηδκ ααέααζα εεςνία ηδξ αζχκζαξ ελέβενζδξ, ηδξ ιμκηένκαξ ακηζζζημνζηήξ ημζιμεεςνίαξ ηαζ
αζμεεςνίαξ, υπςξ πενίπμο ηδκ πνυηεζκε μ Καιφ-εεςνδηζηυξ».124 Καζ θαίκεηαζ υηζ μ Ραοηυπμοθμξ ημ πέηοπε,
υπςξ ηαζ ζηδκ πενίπηςζδ ημο ΐαζζθζημφ, αθμφ ημ επυιεκμ δζήβδια ημο Κμοιακηανέα εα δδιμζζεοηεί ζηδκ
Δπηζεψξεζε Σέρλεο ημ 1963.

96
Σμ δζήβδια αοηυ, πμο πνυηεζηαζ κα πνμζηεεεί ζηδκ έηδμζδ ημο 1970, «Δ δυλα ημο ζηαπακέα», έπεζ ςξ πχνμ
δνάζδξ ημο ημκ ζηναηυ. ΢ηδ δεηαεηία ημο ‘60, υπςξ έπμοιε ανπίζεζ ηζυθαξ κα ακηζθαιαακυιαζηε, δ
εκαζπυθδζδ ιε ημκ ζηναηυ ζοκζζηά ηοπζηυ εέια. Σμ εβηαζκίαζε μ θίβμ πνεζαφηενμξ Νίημξ Κάζδαβθδξ ιε
ημοξ Κεηανιέκμοξ (1959), υπμο πανμοζίαγε ημκ ζηναηυ ςξ έκακ εθζαθηζηυ ηυζιμ αίαξ ηαζ ηαηίαξ. Ο Υάηηαξ
αθζενχκεζ ζημ εέια ιζα ζεζνά απυ δζδβήιαηα ζημκ Σπθεθηνθφξν ηνπ ερζξνχ ηαζ μ ΐαζζθζηυξ ημ Αγγέιηαζκα
ιε ημ μπμίμ αζπμθδεήηαιε παναπάκς. Δ ζοκεζζθμνά ημο Κμοιακηανέα είκαζ πανυιμζα, ακ ηαζ πζμ
οπαζκζηηζηή απυ εηείκδ ημο εηδδθςηζημφ θίθμο ημο. «Δ δυλα ημο ζηαπακέα» έπεζ ςξ ήνςα έκακ απαικυ
ζηναηζχηδ «άηαημ, ιαδδιέκμ ζπμονβίηδ» (182), ηάπςξ ηςιζηυ ιέζα ζε ιζα ζημθή πμθθαπθάζζα ημο
ιεβέεμοξ ημο. Αδιδηνμφθδξ Κανδαηανέαξ ημ υκμιά ημο. Ώοηυξ μ ζηναηζχηδξ είκαζ ηυζμ άπναβμξ, χζηε δεκ
ημθιά κα βονίζεζ ζηδκ παηνίδα ημο ιεηά ηδκ απυθοζδ ηδξ ζεζνάξ ημο απυ ημκ ζηναηυ, μπυηε απμδέπεηαζ κα
βίκεζ ιυκζιμξ, υπςξ ημο πνμηείκμοκ, ηαζ ακαθαιαάκεζ οπδνεζία ζηα ηδθέθςκα. Βίκαζ οπμηαβιέκμξ ηαζ
εοζοκείδδημξ ηαζ κζχεεζ εοβκςιμζφκδ βζα ημ ζηνάηεοια πμο ημκ ηναηά ζημοξ ηυθπμοξ ημο ηαζ ημκ ενέθεζ.
Μζα κφπηα, ςζηυζμ, ηάπμζμξ ζοζηναηζχηδξ ημο πμο μ ήνςαξ ημκ αθέπεζ «ζακ ιέζα ζε ηαενέθηδ», πνυηεζηαζ
δδθαδή βζα ημ alter ego ημο (203), ημο θένκεζ ακηζννήζεζξ ςξ πνμξ ηδκ επζθμβή ημο κα παναιείκεζ ζημκ
ζηναηυ:

Σίπμηα δεκ είκαζ θφζδ, υηακ ιαξ επζαάθθεηαζ απέλς, υηακ είκαζ κα βίκεζ βζα ηδ αμθή ιαξ ηαζ ιυκμ […]. Κάκε
εηείκμ πμο εα ζμο δχζεζ ηδ ιεβαθφηενδ εθεοεενία, πςνίξ αοηυ κα ζδιαίκεζ υηζ εα είζαζ αζφδμημξ. Δ
ιεβαθφηενδ εθεοεενία είκαζ εηείκδ πμο ιαξ πενζμνίγεζ. […] Αεκ οπάνπεζ πνέπεζ∙ ιυκμ εηείκμ πμο ανίζηεηαζ
ιέζα ζμο ηαζ πμο εζφ ημ εέθεζξ. Μάεε ηζ είκαζ! (209-210)

Ώοηυ ημ ηήνοβια αοημβκςζίαξ απυ έκα πνυζςπμ πμο μκμιάγεηαζ ιάθζζηα Άββεθμξ Ώκαζηαζίμο (ηαζ είκαζ
υκηςξ ιζα ακαζηάζζιδ θςκή ηδξ ζοκείδδζδξ) αθοπκίγεζ ημκ ήνςα, ημκ ηάκεζ κα αζζεακεεί υηζ μζ αλζςιαηζημί
πμο ημκ ηαθμφζακ κα ιείκεζ ζημ ζηνάηεοια μοζζαζηζηά ημκ έζπνςπκακ ζε «ελμνία» ηαζ υηζ «μ ηυζιμξ βφνς
ημο ήηακ έκα αανφ ηαιμοηζίηζ ζηα πένζα αάναανμο ηαζ ζαδζζηή αθέκηδ» (210). Οζ εκδείλεζξ πμο έπμοιε είκαζ
ανηεηέξ χζηε κα εκηάλμοιε ηαζ αοηυκ ημκ ήνςα ζηδκ πζκαημεήηδ ηςκ Υνζζηχκ πμο δ δεηαεηία ημο 1960 έπεζ
ααθεεί ιε ηέημζα γέζδ κα ειπθμοηίζεζ. Ώξ απανζειήζμοιε ημοξ οπαζκζβιμφξ: μ ζζπκυξ ζηναηζχηδξ δζααάγεζ
ηδκ Ώβία Γναθή (186), μ ιπενέξ ημο πανμιμζάγεηαζ ιε θςημζηέθακμ (190), θέβεηαζ υηζ βμκαηίγεζ ιπνμζηά
ζημ ηαιπθυ ηςκ ηδθεθχκςκ «ζακ ζε εζημκμζηάζζ» (194), ηζξ κφπηεξ ζηα υκεζνά ημο δμηζιάγεζ «ηα ηαζκμφνβζα
παηί θηενά ημο» (ζακ άθθμξ Άββεθμξ Ώββεθίδδξ ημο ΐαζζθζημφ, 197) ηαζ μκεζνεφεηαζ «ζηαονμφξ» (198).
Βπίζδξ ημ alter ego ημο μκμιάγεηαζ, υπςξ είπαιε, Άββεθμξ Ώκαζηαζίμο. Αεκ πνεζάγμκηαζ πενζζζυηενα: μ
ήνςάξ ιαξ, μ άηαημξ ηαζ θίβμ ζαθυξ, είκαζ έκαξ αηυια Υνζζηυξ ηδξ θμβμηεπκίαξ ιαξ. Κζ ακ ηάπμζα ζηζβιή
«ζοκεζδδημπμζείηαζ», εα ένεεζ ηάπμηε ηαζ δ χνα κα ελεβενεεί εκάκηζα ζημκ αάναανμ ηαζ ζαδζζηή αθέκηδ, πμο
είκαζ ημ «ζφζηδια», μ ζηναηυξ, μ ηυζιμξ, ακ υπζ μ ίδζμξ μ Θευξ.
Σδκ αθμνιή βζα ηδκ ελέβενζδ ηδκ δίκεζ ιζα αδζηία πμο αθέπεζ ιπνμζηά ημο μ θακηάνμξ, δ
εβηαηάθεζρδ ιζαξ ημπέθαξ απυ έκακ αίαζμ Β΢Ώηγή πμο ηδκ έπεζ ηαηαζηήζεζ έβηομ. Ο απαίζζμξ Β΢Ώηγήξ
παίνκεζ λαθκζηά ζημ ιοαθυ ημο άηαημο κέμο ηδ ιμνθή ημο ίδζμο ημο Θεμφ (222). Συηε «ημφ ‘νεε ηάηζ ζακ
ηνέθα» ηαζ αάθεδηε κα λενζγχκεζ ηα ηαθχδζα ημο ηαιπθυ ηςκ ηδθεθχκςκ, μπυηε «μζ ημίπμζ νάβζζακ, ημ
ηηίνζμ ζείζηδηε ζοεέιεθα» (223). Ο ζηναηζςηάημξ ηεθζηά πανέδςζε ημ πκεφια, ιεηά απυ λοθμδανιυ απυ ημκ
Β΢Ώηγή.
ΐθέπμοιε εδχ αέααζα ιζα ηοπζηή ελέβενζδ, υπςξ ηδκ έπμοιε ζοκακηήζεζ πθείζηεξ υζεξ θμνέξ ζηδ
θμβμηεπκία ηδξ επμπήξ. Έπεζ ηαζ πάθζ ειθακζζηεί μ ηαηυξ Θευξ, εδχ ζημ πνυζςπμ εκυξ ζηναηζχηδ ηδξ
Βθθδκζηήξ ΢ηναηζςηζηήξ Ώζηοκμιίαξ (Β΢Ώ). Καζ πάθζ μ ελεβενιέκμξ ηα αάγεζ ιε ιζα ιδπακή, είδμξ πμο
εηπνμζςπεί ημκ ηνμιαηηζηυ ηαζ ζζμπεδςηζηυ ηυζιμ ηδξ ηεπκμθμβίαξ. Δ ελέβενζδ ζοκίζηαηαζ ζηδκ ακοπαημή,
ζηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ ιδπακήξ. Καζ μ ελεβενιέκμξ είκαζ ιζα πενζυκα ημο Εδζμφ – ζηδ ζοβηεηνζιέκδ
πενίπηςζδ ηαημνεχκεζ ηζυθαξ κα «ζείζεζ ζοεέιεθα» ημ μζημδυιδια.
Χζηυζμ ημ δζήβδια ζοκεπίγεζ ηαζ ιεηά απυ αοηυ ημ ζδιείμ, ηαεχξ μ ζοββναθέαξ, παναηάιπημκηαξ
ημ βεβμκυξ υηζ «ζηυηςζε» ημκ ήνςά ημο, πνμζθένεζ δφμ ηνυπμοξ βζα ημ ηθείζζιμ ηδξ ζζημνίαξ. ΢ημκ πνχημ, μ
Αδιδηνμφθδξ επακένπεηαζ ζηδκ οπδνεζία, φζηενα απυ έκακ εηαζαζιυ υηζ ζε ακηίεεηδ πενίπηςζδ εα
πενκμφζε απυ ζηναημδζηείμ – μ ζηναηζχηδξ βίκεηαζ πθέμκ «ήιενμξ» (234). Σμ δεφηενμ ηέθμξ πενζθαιαάκεζ
ηδκ πμθφ αβαπδηή επίζδξ ζηδκ επμπή «ακάηνζζδ». Ο Αδιδηνμφθδξ οπμπνεχκεηαζ κα απμθμβδεεί ηάης απυ
ζζπονυ θςξ ηαζ κα αοημελεοηεθζζηεί∙ έπεζηα οθίζηαηαζ απυ ηδκ εκηεηαθιέκδ Νμζμηυια ιζα έκεζδ πμο ημκ
ζηέθκεζ ζε «δζηυ ημο μονακυ» (250). Έηζζ μζ εηδμπέξ βζα ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ είκαζ μοζζαζηζηά ηνεζξ:
ελέβενζδ ηαζ εάκαημξ, είηε οπμηαβή ηαηυπζκ εηαζαζιμφ, είηε δζάθοζδ ηδξ πνμζςπζηυηδηαξ ιέζς ακάηνζζδξ
ηαζ θανιάηςκ.

97
 Ώκ ημ επχκοιμ Κανδαηανέαξ εοιίγεζ εηείκμ ημο ζοββναθέα, δ μιμζυηδηα πνμθακχξ δεκ είκαζ ηοπαία.
Ώξ εοιδεμφιε ηδκ ακαθμνά ζημκ εζηαονςιέκμ Υνζζηυ, ιε ημκ μπμίμ πανέααθθε ημκ εαοηυ ημο ηαζ ημοξ
κέμοξ ηδξ βεκζάξ ημο μ Κμοιακηανέαξ.125

*
Σδκ ελέθζλδ ημο Κμοιακηανέα ζηδ δεηαεηία ημο 1960 εα ηδκ ελεηάζμοιε ζφκημια ιαγί ιε ηδκ ακηίζημζπδ
ελέθζλδ ημο Κχζηα Σαπηζή ζημ ηεθάθαζμ 4. Πνζκ ηθείζμοιε υιςξ αοηυ ημ ηεθάθαζμ, αλίγεζ κα δμφιε άθθμ
έκα ηείιεκμ απυ ηδκ πενζμπή ηδξ ηνζηζηήξ ζημκ ζηναηυ, ημ δζήβδια ημο Υάηηα «Ο Κμθμαυξ», πνχημ ηδξ
ζοθθμβήξ Σπθεθηνθφξνο ηνπ ερζξνχ (1966). Σμ δζήβδια έπεζ μνζζιέκεξ εκδζαθένμοζεξ μιμζυηδηεξ ιε ηδ
«Αυλα ημο ζηαπακέα», ιε ααζζηή ηδκ φπανλδ ηαζ εδχ ιζαξ θακεάκμοζαξ ιμνθήξ ημο Εδζμφ. Δ ζζημνία αθμνά
ηδ ζπέζδ εκυξ αδφκαιμο αθθά ηαζ πείζιςκα ζηναηζχηδ ιε έκα αηίεαζμ ιμοθάνζ. Ο Υάηηαξ, ςξ ανζζηενυξ,
οπδνέηδζε ζημκ ζηναηυ «ιμοθανάξ», δδθαδή ζηναηζχηδξ α΄ ηαηδβμνίαξ.
΢ε έκα ζηναηυπεδμ θμζπυκ, ζημ δοκαιζηυ ημο, ζοβηαηαθέβεηαζ ηαζ έκα πεθχνζμ αηίεαζμ ιμοθάνζ, μ
Κμθμαυξ, πμο εκμπθεί ημκ δζμζηδηή ιε ηδκ «αοεάδζηα πνμηθδηζηή» ημο ζηάζδ. Βλίζμο εκμπθεί ηαζ έκαξ
απαικυξ ζηναηζχηδξ, πμο ανκείηαζ ηδκ «εεκζηή αβςβή» ηζ είκαζ «νέιπεθμξ», «ααιιέκμξ ηαηαηυηηζκμξ». Ο
δζμζηδηήξ απμθαζίγεζ κα εκχζεζ ηδ ιμίνα ηςκ δομ απείεανπςκ, βζα κα ελμκηςεμφκ αιμζααία. Έηζζ πνμζηάγεζ
κα ζππεφζεζ μ ζηναηζχηδξ ημ ιμοθάνζ πμο δεκ ακέπεηαζ ηακέκακ ζηδ νάπδ ημο, χζηε μ ιεκ κα ζημηςεεί, ημ δε
κα εακαηςεεί ςξ επζηίκδοκμ. Ο απαικυξ ζηναηζχηδξ υιςξ ζηφαεζ ζημ αοηί ημο ιμοθανζμφ ηαζ ημο ρζεονίγεζ
θυβζα βζα ηδκ «πενδθάκζα ιμοθανζχκ ηαζ ακενχπςκ»: «κμζάγμιαζ βζα ημ ζεέκμξ ιαξ, ημ πείζια ιαξ […]. Ώκ
θείρμοιε ειείξ μζ ακοπυηαπημζ, μζ μονέξ εα ιπμφκε βζα ηαθά ζηα ζηέθζα»126 η.θπ. Ο Κμθμαυξ, παναδυλςξ,
δεκ νίπκεζ ημκ ηαααθάνδ ημο, πανά μθμηθδνχκμκηαξ ημκ μνζζιέκμ ηφηθμ, ζηέηεηαζ ιπνμξ ζημ δζμζηδηήνζμ
ηαζ αθήκεζ ιζα θμαενή «πμνδή».
Οζ οπαζκζβιμί είκαζ υκηςξ ακεπαίζεδημζ. Ο πθέμκ μναηυξ είκαζ μ θυβμξ βζα ημκ «Γμθβμεά», υπμο «ιε
αήια ζηαεενυ πνμπχνδζε» μ απαικυξ ζηναηζςηάημξ.127 Μήπςξ αοηυξ μ αδφκαιμξ ηαζ ζοιπαεέζηαημξ
άκενςπμξ επί διζυκμο εοιίγεζ ημκ άθθμκ εηείκμκ, ημκ επί ημο υκμο; Νςνίηενα πάκηςξ μ δζμζηδηήξ έπεζ
«πθφκεζ ηα πένζα ημο», έζης ιεηαθμνζηά, υζμ ηναηά μ επζηίκδοκμξ βφνμξ ηάπμζμζ ζηαονμημπζμφκηαζ, άθθμζ
«παίγμοκε ζημζπδιαηίγμκηαξ» ηδκ πενδθάκζα ημοξ, εκχ ζημ ηέθμξ ηδξ δμηζιαζίαξ δ πμνδή ημο ιμοθανζμφ
αημφβεηαζ ζακ «ηνμιενή ανμκηή», ηαζ βίκεηαζ ηάηζ ζακ «ζεζζιυξ».
Δ δμηζιαζία ημο ακχκοιμο απαικμφ ζηναηζχηδ πμο αβςκίγεηαζ βζα ηδκ οπενδθάκεζα ημο ακενχπμο
ηάθθζζηα ιπμνεί θμζπυκ κα απμηεθεί, ηαζ αοηή, ιζα ζδζυννοειδ ιεηάπθαζδ ηδξ ζζημνίαξ ημο Εδζμφ. Δ
Ώνζζηενά έπεζ ζηα πνμδβμφιεκα πνυκζα, ζημκ Βιθφθζμ πνμπάκηςκ, πνδζζιμπμζήζεζ ηαηά ηυνμκ ηδ ιμνθή ημο
Βζηαονςιέκμο παναθθδθίγμκηάξ ηδκ ιε ηδ δζηή ηδξ ιμίνα, υπςξ είπαιε ελεηάγμκηαξ ηαζ ημ Ε ημο
ΐαζζθζημφ.128 Ο Υάηηαξ έπεζ ζίβμονα απυ πμφ κα ακηθήζεζ.
Χζηυζμ υθδκ αοηή ηδ ζοβηίκδζδ πμο εηθφεηαζ ιε ημκ θυβμ πενί ηδξ «πενδθάκζαξ ηςκ ακενχπςκ ηαζ
ηςκ ιμοθανζχκ» μ ζοββναθέαξ ιαξ θνμκηίγεζ ζημ ηέθμξ κα ηδκ οπμκμιεφζεζ. Γζαηί ιεηά ημ πέναξ ηδξ
δμηζιαζίαξ (ημο βφνμο ημο εακάημο), πμο θάκδηε κα ελοικεί ηδ ζοιιαπία ηςκ απακηαπμφ ηαηαπζεζιέκςκ,
έκαξ ζοκάδεθθμξ ιμοθανάξ απμηαθφπηεζ ζημκ απαικυ ζηναηζχηδ ημ ιοζηζηυ: άιαεμξ ηαεχξ ήηακ, ημο θέεζ,
άθδζε παθανά ηα πυδζα ημο ζηα πθεονά ημο γχμο ηζ έηζζ δεκ άββζλε «ηδκ παθζά ηνοθή πθδβή» πμο έηακε ημκ
Κμθμαυ κα ηζκάγεηαζ ηαζ κα νίπκεζ ημοξ ακααάηεξ ημο. Ώπμιοεμπμίδζδ. Οζ ζοβηζκδηζηέξ ζζημνίεξ
ζοκεκκυδζδξ ακενχπμο ηαζ γχμο οθίζηακηαζ ζανδυκζμ πθήβια, απυ ημκ αθδεζκά ακαηνεπηζηυ Υάηηα.
Χζηυζμ αοηή δ «ηνοθή πθδβή» ζηα πθεονά ημο ιμοθανζμφ… Μήπςξ εκηέθεζ «ζηαονχκμκηαζ» ηαζ ηα γχα;

3.7 ΢πύξνο Πιαζθνβίηεο: ππαξμηαθή αγσλία θαη επηζηξνθή ζηελ

πλεπκαηηθόηεηα
΢πγγξαθέαο ηεο ελφηεηαο: Κέιε Γαζθαιά

Ο ΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ (1917-2000) έπεζ λεηζκήζεζ κα βνάθεζ πνζκ ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ, εκχ ζηδ
δεηαεηία ημο 1950 έπεζ εηδχζεζ ήδδ δφμ ζοθθμβέξ ιε εηηεκή δζδβήιαηα πμο ακαθένμκηαζ ηονίςξ ζηα
βεβμκυηα ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1940 (Καημπή, ειθφθζμξ πυθειμξ). ΢ηα 1961 εηδίδεζ Σν θξάγκα.129 Σμ ένβμ
παναηηδνίζηδηε «ιοεζζηυνδια-ζηαειυξ» ηδξ ιεηαπμθειζηήξ πεγμβναθίαξ ηαζ εεςνείηαζ ημ ημνοθαίμ
επίηεοβια ημο Πθαζημαίηδ, μ μπμίμξ ηζιήεδηε βζα αοηυ ιε ημ θμβμηεπκζηυ ανααείμ ηδξ Οιάδαξ ηςκ Αχδεηα.
Βδχ ζηυπμξ ιαξ είκαζ κα ακαδείλμοιε πχξ μ ζοββναθέαξ, ακ ηαζ δεκ ακήηεζ δθζηζαηά ζημοξ πεγμβνάθμοξ ηδξ
δεηαεηίαξ ημο 1960, ακαιεηνζέηαζ ιε εέιαηα ηαζ ηνυπμοξ πμο απαζπμθμφκ ημοξ κέμοξ μιμηέπκμοξ ημο.

98
Η σπόθεζη

Ο Πθαζημαίηδξ επζπεζνεί κα ζηήζεζ ιζα αθθδβμνία, θηζάπκεζ ιε άθθα θυβζα ιζα ζζημνία πμο ηνφαεζ κμήιαηα
άθθα απυ αοηά πμο δδθχκεζ. Σμ ιοεζζηυνδια, υπςξ ιανηονά ηαζ μ ηίηθμξ, ακαθένεηαζ ζημκ ηενάζηζμ
οδαημθνάπηδ πμο έπεζ πηζζηεί ζε ιζα πεδζκή πενζμπή. Υάνδ ζημ θνάβια, μ «αμονηυημπμξ» ιεηαιμνθχκεηαζ
ζε εφθμνδ πεδζάδα. Μζα πυθδ δδιζμονβείηαζ ημκηά ημο, δ Γηνίγα. Δ γςή ηοθά μιαθά ηαζ ηίπμηα δεκ θαίκεηαζ
πςξ ιπμνεί κα ακαηυρεζ ηδκ πνυμδμ, ιέπνζ ηδ ζηζβιή πμο μζ ζοκηδνδηέξ ανπίγμοκ κα αιθζαάθθμοκ βζα ηδκ
ακημπή ημο θνάβιαημξ. Δ θήιδ δζαδίδεηαζ βνήβμνα, μζ ηάημζημζ ανπίγμοκ κα ακδζοπμφκ. Χζηυζμ, δεκ
οπάνπεζ ηακέκα μναηυ ζδιάδζ πμο κα επζαεααζχκεζ πςξ ημ πακίζπονμ ελςηενζηά θνάβια δεκ ακηέπεζ. Δ
ηοαένκδζδ ηυηε απμθαζίγεζ κα ζηείθεζ ημκ δζάζδιμ ιδπακζηυ-οδνμθυβμ Ώθέλδ ΐαθένδ.
Σμ ιοεζζηυνδια πςνίγεηαζ ζε δχδεηα ηεθάθαζα. Ο ηνζημπνυζςπμξ αθδβδηήξ, ακ ηαζ επζπεζνεί κα έπεζ
ηδ ιαηζά ακηζηεζιεκζημφ παναηδνδηή, οζμεεηεί ζοπκά ηδκ μπηζηή ημο πνςηαβςκζζηή πμο ράπκεζ ηδκ αθήεεζα,
εέηεζ ενςηήιαηα ηαζ ακαγδηά απακηήζεζξ: Πχξ δζαδυεδηακ μζ θήιεξ; Πχξ δζμπεηεφηδηακ ζημ Κέκηνμ μζ
πνχηεξ ακδζοπίεξ βζα ηδκ ακημπή ημο θνάβιαημξ; Σζ αημθμφεδζε; Έηζζ μ ακαβκχζηδξ ιπαίκεζ ελανπήξ ζημκ
νυθμ ημο ακζπκεοηή εκυξ ιοζηδνίμο, ηαζ αβςκζά ηυζμ βζα ηδ θφζδ ημο, υζμ ηαζ βζα ηδκ έηααζδ ηςκ
βεβμκυηςκ: Τπάνπεζ πνυαθδια; Αεκ οπάνπεζ; Γζαηί υθμζ ακδζοπμφκ; Πχξ εα ελεθζπεμφκ ηα πνάβιαηα; Θα
πέζεζ ημ θνάβια;
Σμ ηθίια ιοζηδνίμο ηαζ αβςκίαξ εκηείκμοκ μζ πενζβναθέξ ημο ηυπμο ηαζ ηςκ πνμζχπςκ, μζ μπμίεξ
οπμαάθθμοκ ελανπήξ ιεηαθοζζημφξ ζοκεζνιμφξ, πμο αθμνμφκ ημκ εευ, ημ επέηεζκα ή ιζα ακμνεμθμβζηή
ενιδκεία ημο μναημφ ηυζιμο. Αεκ είκαζ ημ θνάβια πμο ηζκδοκεφεζ κα βηνειζζηεί, ηαηαδζηάγμκηαξ ζε εάκαημ
πζθζάδεξ ακενχπμοξ, είκαζ δ ίδζα δ ακενχπζκδ φπανλδ πμο έπεζ απμθέζεζ ηδκ ζζμννμπία ηδξ. Σμ γήηδια πμο
επακένπεηαζ ζηζξ ζεθίδεξ ημο ιοεζζημνήιαημξ ιε αθμνιή ηδκ ακημπή ημο θνάβιαημξ είκαζ δ μοζία ηδξ
ακενχπζκδξ οπυζηαζδξ ηαζ ημο επίβεζμο αίμο.

΢σμβολιζμοί και ερμηνείες

Ο αθδβδηήξ, μ πνςηαβςκζζηήξ ηαζ μζ οπυθμζπμζ ήνςεξ ακαβκςνίγμοκ πςξ οπάνπεζ ηάηζ πένα απυ ηζξ
αζζεήζεζξ ή ημκ μναηυ ηυζιμ, ημ μπμίμ νοειίγεζ ηα ακενχπζκα, ηδκ πμνεία ηδξ γςήξ. Ώοηή ηδ δφκαιδ
επζπεζνεί μ ζοββναθέαξ κα ηδκ ακζπκεφζεζ, κα ηδκ μνίζεζ, ακαπανζζηχκηαξ πανάθθδθα ηζξ ζοκέπεζεξ
(ελςηενζηέξ ηαζ ροπζηέξ) πμο πνμηαθεί δ ηοθθυηδηα ηςκ ακενχπςκ, μζ μπμίμζ ανκμφκηαζ ή αδοκαημφκ κα ηδ
δμοκ, κα ηδκ ακαβκςνίζμοκ ςξ ημιιάηζ ηδξ φπανλήξ ημοξ, παναδμιέκμζ ζημκ ηαηακαθςηζζιυ, ημκ πθμοηζζιυ,
ηδκ φθδ ή ηδκ δδμκή. Βίκαζ εκδζαθένμκ πχξ ηδκ πνμζδζμνίγμοκ μζ πνςηαβςκζζηέξ ημο ένβμο: βζα άθθμοξ είκαζ
μ εευξ, βζα άθθμοξ είκαζ δ θφζδ.
Ώπυ ηδ ιία, δ ενιδκεία πμο δίκμοκ μζ ενβάηεξ, υζμζ δμοθεφμοκ ζημ θνάβια ηαζ μ Μπενκαδήξ
Υανίημξ, μ πθμφζζμξ ηηδιαηίαξ ηδξ πενζμπήξ. Γζα ημοξ απθμφξ ζοκηδνδηέξ, ημ ρδθυ ηαζ ιαηνφ θνάβια είκαζ
έκα «εευναημ ηείπμξ»: «Έδζκε ηδκ εκηφπςζδ άβκςζηδ πςξ ήηακ δ αθεηδνία ημο –παιέκδ ζηα ζφκκεθα ημο
μνίγμκηα δ αθεηδνία ημο– ηαζ ημ ηένια ημο ηαηάπεθηε ζημ πείθμξ ημο ςηεακμφ, υπςξ δ ιεβάθδ ροπή ζημ
ένεαμξ ημο εακάημο!» (18). Μπνμζηά ζημκ θυαμ ηδξ απχθεζαξ ηαζ ηδξ ηαηαζηνμθήξ πμο εα πνμηαθμφζε δ
ηαηάννεοζδ ημο θνάβιαημξ, μζ απθμί άκενςπμζ ακαβκςνίγμοκ πςξ ιζα «ακχηενδ εέθδζδ» (18) μνίγεζ ηδ γςή
ηαζ πςξ μζ άκενςπμζ ηζιςνμφκηαζ, υηακ πανααζάγμοκ ημοξ ηακυκεξ ηδξ. Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ πςξ ζημ
πνυζςπμ ημο οδνμθυβμο ιδπακζημφ Ώθέλδ ΐαθένδ, μζ ενβάηεξ ακηζηνίγμοκ έκακ Μεζζία πμο εα ημοξ ζχζεζ
(22).
Ο μβδμκηάπνμκμξ Μπενκαδήξ Υανίημξ, ιε ηδ «ιμοθανίζζα βενμζφκδ» (29), δειέκμξ ιε ηδκ φθδ,
εηπνμζςπεί ηδκ παθαζυηενδ βεκζά. Θοιάηαζ ηδκ πενζμπή πνζκ ηηζζηεί ημ θνάβια, υηακ εηεί οπήνπακ αάθημζ.
΢οιιεηείπε ζηδκ ηαηαζηεοή ημο θνάβιαημξ πνζκ απυ ελήκηα πνυκζα. Πενζβνάθεζ ημ θνάβια ζακ ιζα
ακενχπζκδ ηαηαζηεοή, δ μπμία υιςξ πενζυνζζε ημ κενυ πμο ηχνα γδηά κα πάνεζ εηδίηδζδ: «Κζ ακ ημ δζχλακε
ημ κενυ […] αοηυ ιαξ ηοθίβεζ ζακ ημ ηαηαναιέκμ πκεφια» (26). Ο βένμ Μπενκαδήξ πθδνμθμνεί ημκ
ιδπακζηυ πςξ ημ θνάβια δεκ είκαζ θηζαβιέκμ ιυκμ απυ ιπεηυκ ηαζ ζίδενμ, αθθά πςξ ηνφαεζ ιέζα ημο «ημ
ζημζπεζςιέκμ βζμθφνζ» (36). Σέθμξ, αθέπεζ ηζ αοηυξ ζημ πνυζςπμ ημο ιδπακζημφ έκακ ζςηήνα, «έκακ
άκενςπμ ημο Θεμφ», πμο ιπμνεί κα απμηνέρεζ ηδκ ηαηαζηνμθή (28).
Ώπυ ηδκ άθθδ ζηέηεηαζ δ επζζηήιδ, δ μνεμθμβζηή ενιδκεία ημο ηυζιμο ηαζ ηςκ θαζκμιέκςκ, ηδκ
μπμία εηπνμζςπεί μ ζανακηάπνμκμξ Ώθέλδξ ΐαθένδξ, θηαζιέκμξ επζζηήιμκαξ ηαζ άκενςπμξ ιε «ηαθή
εέθδζδ ηαζ πςνίξ πνμηαηαθήρεζξ» (39). Ώοηυξ ακαγδηά κα δεζ ημ νήβια ή κα ακαηαθφρεζ ημοθάπζζημκ
ηάπμζμ ζδιάδζ, ημ μπμίμ κα ελδβεί ηζξ αυνζζηεξ θήιεξ ηαζ ηδκ αβςκία ημο πθήεμοξ. Ώημφεζ ιε πνμζμπή ημκ
βένμ Μπενκαδή κα αθδβείηαζ ημ πχξ ηηίζηδηε ημ θνάβια. Πνμζπαεεί κα ηαηαθάαεζ, κα αάθεζ ζε ζεζνά υθεξ

99
ηζξ πθδνμθμνίεξ, πνμηεζιέκμο κα θηάζεζ ζε αζθαθή ζοιπενάζιαηα, κα ακαηαθφρεζ ηαηαζηεοαζηζηά θάεδ
ζηδκ εηηέθεζδ ημο ένβμο. Βίκαζ παναηηδνζζηζηή ςζηυζμ δ πενζβναθή ηδξ πνχηδξ εκηφπςζδξ ημο ιδπακζημφ,
υηακ θεάκεζ ζημ θνάβια:

Ώ, καζ αοηυ θμζπυκ ήηακ ημ θνάβια! Άζπνμ ηαζ ζηαπηί, ενπυηακ θζδμβονίγμκηαξ απυ πμθφ ιαηνζά.
΢ηεκυ ζηδκ άηνδ ημο, χξ εηεί πμο έζαδκε ηδ βναιιή ημο δ πνμμπηζηή ημο ιαηζμφ, έιμζαγε ζακ πηενφβζμ. Κζ
έπεζηα, γοβχκμκηαξ μθμέκα θάνδαζκε, θάνδαζκε ηαζ ζηνμββφθεοε, ζηαπηί ηαζ άζπνμ, υιμζμ ιε πεθχνζα νάπδ
ρανζμφ, ιε ζηνμββοθή νάπδ ρανζμφ έλς απ‘ ημ κενυ. Έθηακε έηζζ ζημ ζδιείμ πμο ζηεηυηακ ηχνα μ ιδπακζηυξ,
βζα κα ηνααήλεζ αηυια πζμ πένα ηάιπμζα πζθζυιεηνα πένα ηαηά η‘ ακαημθζηά, πίζς απ‘ ηδ βονζζιέκδ πθάηδ
ημο. ΐμοημφζε ηυηε ζηδ εάθαζζα. Μα δ εάθαζζα ήηακ απ‘ ημ ιένμξ ημφημ ζε ιεβάθδ απυζηαζδ ηαζ δε
θαζκυηακ, αθήεεζα, ηαευθμο. Έθεβακ εηεί, πςξ ηα πμηαιίζζα κενά ηδξ βδξ, ζπνςβιέκα απ‘ ημ θνάβια, έανζζηακ
πζα κα λεποεμφκ ηαζ κα θεοηενςεμφκ απ‘ ηα δεζιά ημοξ ηάκμκηαξ ιζα θμαενή επίεεζδ ζη‘ αθιονά ηφιαηα ημο
πεθάβμο, ηαζ πςξ ημ πμηαιίζζμ κενυ λάζπνζγε βζ‘ αοηυ, ζε πζθζυιεηνα αάεμξ, ηα κενά ηδξ εάθαζζαξ,
ακεαάγμκηαξ υνεζμοξ πίδαηεξ ημκ αθνυ χξ ηα μονάκζα φρδ, ηζ έηζζ ηαημζημφζε ιυκζια, ζηδκ πενζμπή ημφηδ ηδξ
ηνμιαπηζηήξ ζοκάκηδζδξ ηςκ δφμ κενέκζςκ ηυζιςκ, δ ηαηαπκζά ηζ δ κεθμπθδιιφνα.
Σα πάκηα εδχ ιμζάγακε, ιέζα ζηδ δεζθζκή χνα, εακάζζια αηίκδηα ηζ αβηαθζαζιέκα ηάημο απ‘ ηδκ
αβπυκδ ηςκ δοηζηχκ αμοκχκ. Σμ θνάβια βθζζηνμφζε, πναβιαηζηά, ζακ πεθχνζα νάπδ ρανζμφ απ‘ ημ άκμζβια
ημφηδξ ηδξ αβπυκδξ, ηζ έκαξ ήθζμξ πμο ‘πε πζα δζαθοεεί, άθδκε ηίηνζκα λέθηζα ζηζξ δαβηάκεξ ημο
ακαπμδμβονζζιέκμο δυηακμο, πμο ήηακ μζ ημνθέξ ημο. Χ καζ ημ θνάβια είπε ααεζά ηδ ζοκείδδζδ ημο
πνμμνζζιμφ ημο! Πυζμ ηαθά έπνεπε κα ημ λένεζ πςξ είκαζ θνάβια, φπανλδ ιμζναία, πςνζζηζηή, βζα κα δείπκεηαζ
υπςξ δεζπκυηακ απυρε –πνχηδ θμνά απυρε– ζηα ιάηζα ημο ιδπακζημφ. (21)

Σμ θνάβια πανμιμζάγεηαζ ιε εαθάζζζμ ηήημξ, ιζα ηοθθή δφκαιδ ηδξ θφζδξ ηνμιαηηζηή ηαζ
επζαθδηζηή, πμο γεζ πενζμνζζιέκδ. Αίκεζ ηδκ εκηφπςζδ πςξ αμοηά εθεφεενμ ζηδ εάθαζζα. ΢ηδκ
πναβιαηζηυηδηα υιςξ δ εάθαζζα είκαζ ιαηνζά, ημ θνάβια-ηήημξ γεζ απμημιιέκμ απυ ημκ θοζζηυ ημο πχνμ.
Βπζπθέμκ ημ κενυ πμο ζοβηναηεί ημ θνάβια, άθθδ ιζα ηαηαπζεζιέκδ (ελαζηίαξ ηδξ ακενχπζκδξ επέιααζδξ)
θοζζηή δφκαιδ, ακαγδηά ηαζ ανίζηεζ δζέλμδμ ζηδ εάθαζζα. Μεηαιμνθχκεηαζ ζε πίδαηα πμο θεάκεζ χξ ημκ
μονακυ. Ώοηά υιςξ ηα θέκε μζ άθθμζ. Γζα ημκ οδνμθυβμ, ζε αοηή ηδ θάζδ, ημ θνάβια ιπμνεί «πναβιαηζηά»
κα ιμζάγεζ ιε ηήημξ, αθθά δεκ απμηεθεί ζφιαμθμ ημο ηαημφ. Χζηυζμ, έκα νήβια ανπίγεζ κα ειθακίγεηαζ ζηδ
ζηέρδ ημο επζζηήιμκα, μπαδμφ ιέπνζξ εδχ ημο δοηζημφ μνεμθμβζζιμφ, υπςξ θακενχκεζ δ παναηηδνζζηζηή
ακαθμνά ζηδκ «αβπυκδ ηςκ δοηζηχκ αμοκχκ».
Σμ θνάβια ζοιαμθίγεζ ηδκ πςνίξ ροπή ηαζ υναια ακενχπζκδ οπυζηαζδ. ΋ζμ πνμπςνά δ αθήβδζδ,
δζαβνάθεηαζ ιε ιεβαθφηενδ ζαθήκεζα δ φπανλδ εκυξ αδζηαζμθυβδημο ηεκμφ, εκυξ ηζκδφκμο πμο εθθμπεφεζ,
ιπμνεί κα βηνειίζεζ ηα πάκηα ηαζ ιε ημκ μπμίμ απμθεφβεζ μ πνςηαβςκζζηήξ κα ακαιεηνδεεί, παναδμιέκμξ
ζηδκ ηαηημπμζδιέκδ επαββεθιαηζηή ηαζ πνμζςπζηή ημο γςή: «Κάηζ ακέααθε πάκηα κα ζηεθεεί. Τπήνπε έκα
είδμξ ηφρδξ ζηα αάεδ ηδξ ροπήξ ημο» (40). ΢ε άθθμ ζδιείμ, μ ΐαθένδξ πνμπςνά έκα αήια παναπένα ηαζ
ακανςηζέηαζ «Σζ είκαζ δ αιανηία;» (115), ζδιεζχκμκηαξ επζπθέμκ πςξ ημκ άκενςπμ δεκ ημκ θμαίγεζ ηυζμ δ
αιανηία, δ πανααίαζδ ημο ηακυκα, υζμ δ ηνίζδ. Ο πνςηαβςκζζηήξ ένπεηαζ ακηζιέηςπμξ ιε ημκ θυαμ ημο
εακάημο ηαζ ανπίγεζ κα ζηέθηεηαζ δζαθμνεηζηά. Σμκ εκδζαθένεζ μ ακηίηηοπμξ ηςκ επζθμβχκ ημο απέκακηζ ζημκ
εαοηυ ημο ηαζ ζημοξ άθθμοξ.
Πίζς απυ ηα θαζκυιεκα, μζ ήνςεξ ηαζ μ αθδβδηήξ ακζπκεφμοκ ηδ ζοκηέθεζδ εκυξ αιανηήιαημξ ή ιζαξ
πνμδμζίαξ, δ μπμία ενιδκεφεηαζ ιε δζαθμνεηζημφξ ηνυπμοξ: ςξ πανααίαζδ ηςκ κυιςκ άθθμηε ημο εεμφ,
άθθμηε ηδξ θφζδξ. Καζ ζηζξ δφμ πενζπηχζεζξ απμηαθφπηεηαζ δ αδζαθμνία ημο ακενχπμο βζα ηδκ μοζία ηδξ
οπυζηαζήξ ημο. Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ πςξ ζοπκά ζημ ηείιεκμ, ιε πμζηίθμοξ ηνυπμοξ, επζζδιαίκεηαζ δ
ακαπυδναζηδ ιμίνα ηδξ θεμνάξ ηαζ μ θυαμξ ημο ακενχπμο βζα ημκ εάκαημ: ημ ηοπανίζζζ ζηδκ αοθή ημο βένμ
Μπενκαδή, ηα ααθζαιςιέκα γχα ημο πθμφζζμο ηηδιαηία, δ απυημζιδ θζβμφνα ημο ζοκηδνδηή πμο
πνμεζδμπμζεί πςξ ημ θνάβια δεκ ακηέπεζ, παναπέιπμκηαξ ζημ θάκηαζια ημο παηένα ζημκ ζαζλπδνζηυ Άκιεη
πμο γδηά εηδίηδζδ, δ εκδυιοπδ ακδζοπία ημο πνςηαβςκζζηή, μ μπμίμξ κζχεεζ πςξ εκενβεί «ηάης απυ ιζα
πνμεεζιία», πςξ έκα πένζ ζηέηεηαζ «πίζς απυ ημκ χιμ ημο έημζιμ κα ημο εοιίζεζ ηάηζ» (62), δ πυθδ-
«ζηναηυπεδμ» (72), ιζα πυθδ πςνίξ δέκηνα ή θοζζηή μιμνθζά, πμο θηζάπηδηε πάκς ζε έκακ αμφνημ ηαζ
ηζκδοκεφεζ κα λακαβίκεζ αμφνημξ, ακ ηαηαννεφζεζ ημ θνάβια.

Κοινωνικός και πολιηικός προβλημαηιζμός

«Ώξ ιδκ επζπεζνήζεζ ηακέκαξ κα ημπμεεηήζεζ ημ Φξάγκα ζε μνζζιέκμ βεςβναθζηυ πθάημξ», ζδιεζχκεζ
παναηηδνζζηζηά μ Πθαζημαίηδξ ζημκ Πνυθμβμ ημο ιοεζζημνήιαημξ, ζοιπθδνχκμκηαξ: «Παηνίδα αοημφ ημο

100
αζαθίμο είκ‘ μ ηαζνυξ πμο βνάθηδηε» (15). Γζα κα ηαηακμήζμοιε πχξ μ ζοββναθέαξ ζηήκεζ ιζα αθθδβμνία
πμο ακαθένεηαζ ζηδκ επμπή ηδξ ζοββναθήξ ημο ένβμο ηαζ πχξ ζε αοηυ ζηζαβναθεί ημ πέναζια απυ ηδκ
ιεηειθοθζαηή βζα ηδκ Βθθάδα δεηαεηία ημο 1950 ζηδκ επυιεκδ, αλίγεζ κα δμφιε πνμζεηηζηά ηα ζημζπεία πμο
ζοκεέημοκ ημ πνμθίθ ημο πνςηαβςκζζηή. Ο Ώθέλδξ ΐαθένδξ βεκκήεδηε ζε ιεζμαζηζηή μζημβέκεζα. Ο
παηέναξ ημο, θηςπυξ ηαεδβδηήξ ηςκ ιαεδιαηζηχκ, «μπθζζιέκμξ» ιε «ηίιζα εβηανηένδζδ», ακηίηνζγε ηδ γςή
ιε ηδκ «ζοκείδδζδ ηάπμζαξ απμζημθήξ» (49). Ο βζμξ ημο ςζηυζμ θοπάηαζ υθμοξ υζμζ αημθμφεδζακ αοηυκ
ημκ ηνυπμ γςήξ, είηε ακήημοκ ζηδκ παθαζυηενδ βεκζά ημο παηένα ημο είηε ζηδ δζηή ημο. Ο ίδζμξ ακδνχεδηε,
υπςξ δζααάγμοιε παναηηδνζζηζηά, ιέζα ζημ «ηθίια ημο δεζημφ ηαζ μζημκμιζημφ θζθεθεοεενζζιμφ»,
ζοιαζαάζηδηε ιε ηδ κέα ημζκςκζηή ηαζ πμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα πμο βκχνζζε ζηα κζάηα ημο, απμθεφβμκηαξ
έηζζ «ηδκ μνζζηζηή ελμνία ημο ζημ κδζί ηδξ απμηοπίαξ» (50), ηαζ πέηοπε ηδκ μζημκμιζηή ηαζ επαββεθιαηζηή
ηαηαλίςζδ. Ώκήηεζ πθέμκ ζηδκ ορδθή ημζκςκία ημο Κέκηνμο. Δ γςή ημο αημθμοεεί ακμδζηή ηνμπζά, δ ιία
επζηοπία δζαδέπεηαζ ηδκ άθθδ, πςνίξ ζηαιαηδιυ. Σδ δζηή ημο αμήεεζα ελάθθμο γδηά μ Τπμονβυξ, μ μπμίμξ
επζδζχηεζ κα ηαεδζοπάζεζ ηδκ ημζκή βκχιδ ηαζ πνςηίζηςξ κα ελμθμενεφζεζ ηδκ «πανάκμιμκ ακηζπμθίηεοζζκ»
(67).
Ώλζμπνυζεπημζ επίζδξ είκαζ δφμ αηυια ήνςεξ: μ πδιζηυξ ηαζ μ γςβνάθμξ-ζπεδζαζηήξ, μζ μπμίμζ γμοκ
αοεζζιέκμζ ζημ αθημυθ ηαζ ηδκ απναλία ακηίζημζπα. ΋ηακ έθηαζακ ζηδκ Γηνίγα, πανίζηακακ ημοξ
«ιεηαννοειζζηέξ» (114). ΢ημ πανυκ υιςξ πενζβνάθμκηαζ κα γμοκ ιζα γςή πςνίξ κυδια, παναδμιέκμζ ζηδκ
ηειπεθζά, ζε ιζα «παμηζηή εθεοεενία» (167). ΢ημκ ακηίπμδα ημο αμθειέκμο πδιζημφ ή ημο ιπμέι ηαθθζηέπκδ,
ζηέηεηαζ δ ιμνθή ημο ενβαζζμιακή πνμσζηάιεκμο ζηδ Αζμζηδηζηή Βπζεεχνδζδ. Δ πενζβναθή ημο
«πνμθεηανζάημο ηςκ βναθζάδςκ ηαζ ηςκ βναιιαηζηχκ» (90), αθθά ηαζ ημο ηνυπμο πμο ακαννζπήεδηε ζηδκ
οπδνεζία μ πεκδκηάπνμκμξ Ώκηνέαξ Φθςνζάξ (δδιυζζμξ οπάθθδθμξ ηα ηεθεοηαία ηνζάκηα πνυκζα) επζπεζνεί κα
ηαοηδνζάζεζ ημ πθαίζζμ θεζημονβίαξ ημο δδιμζίμο, ηδκ ηοπμθαηνία ηαζ ηδ δαζδαθχδδ βναθεζμηναηία. Ο
ήνςαξ γεζ ηαζ ακαπκέεζ βζα ηδ δμοθεζά, αδζαθμνεί βζα ηδκ πνμζςπζηή ημο γςή. Ώκφπακηνμξ, πςνίξ θίθμοξ, γεζ
εβηθςαζζιέκμξ ζημ βυδηνμ πμο ημο πνμζθένεζ δ εέζδ ελμοζίαξ πμο ηαηέπεζ. Θεςνεί πςξ απμηεθεί ιζα
«ακχηενδ ανπή», πςξ είκαζ μ «Νυιμξ»: «Βίπε δεζ ςξ ηχνα έκα ζςνυ Βπάνπμοξ, Αζμζηδηάξ, Γεκζημφξ! ΋θμζ
ήνεακ ηαζ πέναζακ, ζοθθμβζγυηακ, ιαγί ιε ημ ηυιια ή ημ αμοθεοηή πμο ημοξ οπμζηήνζγε. Μα αοηυξ έιεζκε. Δ
ζενανπία είκαζ δ μνβάκςζδ ημο Νυιμο» (91). Βκ πμθθμίξ εεςνεί πςξ δ ακενχπζκδ ζενανπία ακηζηαημπηνίγεζ
ηδκ μονάκζα: «Χ, καζ ηίπμηε δε βίκεηαζ ηοπαίμ… Μζα ζενανπία αλζχκ… Μζα ηάλδ εηηζκμφζα ιάθζζηα απυ
πμθφ ορδθά…» (99). Ο ίδζμξ κζχεεζ ηαζ θένεηαζ ζακ ιζηνυξ εευξ πμο μνίγεζ ηδκ ηαεδιενζκυηδηα ηςκ
οπαθθήθςκ ηαζ ηςκ πμθζηχκ πμο ελοπδνεηεί. Λίβμ πνζκ ημ ηέθμξ δεκ δζζηάγεζ κα ηαηαζηνέρεζ ηα ανπζηά
ζπέδζα ηδξ ηαηαζηεοήξ ημο θνάβιαημξ, χζηε κα ιδκ ημο ηαηαθμβζζεμφκ εοεφκεξ υηζ δεκ ηα πανέδςζε
ελανπήξ ζημκ οδνμθυβμ πμο ηα ακαγδημφζε.
Ο ακαβκχζηδξ θμζπυκ δζαηνίκεζ ζηζξ παναπάκς πενζβναθέξ ηαζ ηα ζπυθζα ημο αθδβδηή πχξ μ
Πθαζημαίηδξ, ακ ηαζ δεκ ζδιεζχκεζ βκςζημφξ ηυπμοξ ή ζοβηεηνζιέκεξ πνμκμθμβίεξ,130 ακαθένεηαζ ζηδκ
πμθζηζηή ηαζ ημζκςκζηή πναβιαηζηυηδηα ηδξ ιεηειθοθζαηήξ Βθθάδαξ, ζημ πέναζια εζδζηά απυ ηδ δεηαεηία
ημο 1950 ζηδκ επυιεκδ. Ώπυ ηδκ ηνζηζηή ημο ζοββναθέα δεκ λεθεφβμοκ ςζηυζμ ηαζ μζ κευηενμζ ιε ημοξ
«μναιαηζζιμφξ» πςνίξ ακηίηνζζια, μζ μπμίμζ εέθμοκ κα αθθάλμοκ ηα πάκηα, αθθά ανκμφκηαζ κα οπμηαπεμφκ
ζε μπμζμκδήπμηε ηακυκα, υπςξ μ κεανυξ γςβνάθμξ: «Καηάπεθηε, ήηακ αέααζμ! Ώπυ πνυκμ ζε πνυκμ, απυ
ιήκα ζε ιήκα, δ εθεοεενία πμο ‘πε θαηνέρεζ ζηα πνχηα κζάηα ημο –αοηή δ ιέεδ ηζ δ ζανηαζηζηή
αιενζικδζία, δ ζηακή κα ημκ ζπνχπκεζ ζηζξ πζμ αθθμπνυζαθθεξ πνάλεζξ, ηαηακημφζε δζαζηνμθή…» (167).

Η γραθή και η λύζη

΋πςξ ζδιεζχζαιε κςνίηενα, μ Πθαζημαίηδξ έπεζ ηάκεζ ήδδ ηδκ ειθάκζζή ημο ζηδ δεηαεηία ημο 1950. Σμ
ένβμ ημο, υπςξ έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ δ ένεοκα, ηζκείηαζ ζηδ ζθαίνα ηδξ «ζοιαμθζηήξ» πεγμβναθίαξ: απυ ηδ
ιία, δδθαδή, δ αθήβδζδ πενζβνάθεζ νεαθζζηζηά ηδκ ελςηενζηή πναβιαηζηυηδηα. Ώπυ ηδκ άθθδ εκζςιαηχκεζ
θονζηά ή πμζδηζηά ζημζπεία.131 Γνάθμκηαξ Σν θξάγκα, μ ζοββναθέαξ επζπεζνεί κα ακαιεηνδεεί ιε ιζα πζμ
δαζδαθχδδ ηαζ απαζηδηζηή βναθή, δ μπμία ζοπκά ζοβηνίκεηαζ εζδζηυηενα ιε ηζξ αθθδβμνίεξ ημο Κάθηα ή ηδκ
Παλνχθια (1947) ημο Καιφ. Ο Ώκηνέαξ Κανακηχκδξ, βζα πανάδεζβια, ζδιεζχκεζ πςξ ημ Φξάγκα είκαζ ημ
ηείιεκμ πμο ακακεχκεζ ημ εθθδκζηυ ιοεζζηυνδια, αθμφ απμιαηνφκεηαζ απυ ηδ νεαθζζηζηή ηαζ ακμίβεηαζ ζηδ
«ιμκηένκα» βναθή. Σδκ ίδζα χνα ςζηυζμ παναηηδνίγεζ ηδκ έιπκεοζδ ημο ζοββναθέα «πνμθδηζηή»,
εβηςιζάγεζ ηδκ «εκμπμζδιέκδ δζζοπμζηαζία» ηδξ αθήβδζδξ (ημκ ηνυπμ δδθαδή πμο μ ζοββναθέαξ
ελζζμννμπεί ηδκ ακηίεεζδ νεαθζζιυξ-θονζζιυξ), ζδιεζχκμκηαξ πςξ έηζζ μ Πθαζημαίηδξ πεηοπαίκεζ κα
«ειροπχζεζ» ημ θνάβια ιε «ενδζηεοηζηυ δέμξ». 132 Ο Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ απυ ηδ ιενζά ημο αεααζχκεζ
πςξ μ Πθαζημαίηδξ ηδκ πενίμδμ πμο έβναρε ημ Φξάγκα (1957-1960) δεκ είπε δζααάζεζ ημοξ παναπάκς

101
ζοββναθείξ ή, βζα κα αηνζαμθμβμφιε, ζδιεζχκεζ πςξ ημοξ δζάααζε υηακ πζα δ ζοββναθή ημο ιοεζζημνήιαημξ
έθηακε ζημ ηέθμξ ημο.133
Ο Πθαζημαίηδξ ζημ Φξάγκα δεκ ζοκεέηεζ έκα ιμκηενκζζηζηυ ιοεζζηυνδια, μφηε ζημπεφεζ ζε ιζα
ακακέςζδ ηδξ ιμνθήξ ημο ιοεζζημνήιαημξ. Ο ίδζμξ οπμβναιιίγεζ πςξ ζηυπμξ ημο είκαζ κα βνάρεζ ιζα
«ζζημνία-ιήκοια».134 Ο έθθδκαξ ζοββναθέαξ δεκ ζηήκεζ θμζπυκ ιζα ζημηεζκή αθθδβμνία, υπμο ηονζανπεί ημ
πανάδμλμ ηαζ δ ακμζηηή ζε πμθθαπθέξ ενιδκείεξ ηαθηζηή αθήβδζδ.135 Βίκαζ εκδεζηηζηυ πςξ μ αθδβδηήξ
παίνκεζ ημκ ακαβκχζηδ απυ ημ πένζ, δείπκμκηάξ ημο ημκ δνυιμ: «Μπμνμφζε [υθα] κα ‘πμοκ ηάπμζμ
δζαθμνεηζηυ κυδια –έκα εκηεθχξ, ίζα-ίζα, ακηίεεημ κυδια απυ ηείκμ πμο μ ίδζμξ [=μ ΐαθένδξ] θμβάνζαγε…»
(73-74).
Βζδζηυηενα βζα ηδ ζπέζδ ιε ημκ βαθθζηυ οπανλζζιυ,136 αλίγεζ κα ζηαεμφιε θίβμ πενζζζυηενμ ζηδκ
Παλνχθια. Ο Καιφ ζηήκεζ ηζ αοηυξ ιζα εκδζαθένμοζα αθθδβμνία: ΢ε ιζα παναθζαηή πυθδ ηδξ Ώθβενίαξ, ηδ
δεηαεηία ημο 1940, λεζπά επζδδιία αμοαςκζηήξ πακχθδξ. Ο «ιαφνμξ εάκαημξ» ημο Μεζαίςκα λοπκά ηαζ
μδδβεί ζηδκ απμιυκςζδ, ημκ εάκαημ ηαζ ηδκ απυβκςζδ ημοξ ηαημίημοξ. Ο Καιφ ζημπεφεζ κα δείλεζ ημκ
παναθμβζζιυ ηδξ γςήξ ηαζ κα ιζθήζεζ ιε ιεηαθμνζηυ ηνυπμ βζα ηζξ επζπηχζεζξ ημο θαζζζιμφ.137 Ώπέκακηζ
ςζηυζμ ζηδκ επζηνάηδζδ ημο παναθυβμο, ζφιθςκα ιε ημκ βάθθμ ζοββναθέα, μ άκενςπμξ μθείθεζ κα
ακηζζηαεεί: κα επζθέλεζ ζοβηεηνζιέκα ηδκ μδυ ηδξ εοεφκδξ ηαζ ηδξ αθθδθεββφδξ βζα ημκ ζοκάκενςπμ. Σδ
εέζδ αοηή εηπνμζςπεί ζηδκ Παλνχθια μ πνςηαβςκζζηήξ, μ βζαηνυξ Ρζε, μ μπμίμξ ιε οπμιμκή ηαζ
αοηαπάνκδζδ αβςκίγεηαζ χξ ημ ηέθμξ κα ζχζεζ υζμοξ πενζζζυηενμοξ αζεεκείξ ιπμνεί, πςνίξ κα οπμθμβίγεζ ημ
πνμζςπζηυ ηυζημξ ηδξ επζθμβήξ ημο. Βφβθςηηδ είκαζ δ πενζβναθή ηδξ επζζηνμθήξ ζηδκ ηακμκζηυηδηα, υηακ
πζα δ πακμφηθα οπμπςνεί:

Μέζα ζημ υιμνθμ ακάθαθνμ θςξ πμο απθςκυηακ πάκς απυ ηδκ πυθδ, ακέααζκακ μζ παθζέξ ιονςδζέξ απυ ρδηυ
ηνέαξ ηαζ βθοηάκζζμ. Οθυβονά ημο [= ημο βζαηνμφ Ρζε], πανμφιεκα πνυζςπα ζηνέθμκηακ πνμξ ημκ μονακυ.
Άκηνεξ ηαζ βοκαίηεξ βακηγχκμκηακ μ έκαξ πάκς ζημκ άθθμ, ιε πνυζςπα θθμβζζιέκα, ι‘ υθδ ηδκ έλαρδ ηαζ ηδκ
ηναοβή ημο πυεμο. Ναζ, δ πακμφηθα ιαγί ιε ημκ ηνυιμ είπε ηεθεζχζεζ, ηαζ ημφηα ηα πένζα πμο ζθζπημδέκμκηακ
έθεβακ πνάβιαηζ πςξ οπήνλε ηάπμηε πςνζζιυξ ηαζ ελμνία ιε ηδ ααεφηενδ έκκμζα ημο υνμο. […] Γζα θίβμ ηαζνυ,
ημοθάπζζημκ, εα ήηακ εοηοπζζιέκμζ. Ήλενακ ηχνα υηζ ακ οπάνπεζ ηάηζ πμο ιπμνεί πάκηα κα πμεείξ ηαζ, πμο ηαζ
138
πμο κα απμηηάξ, αοηυ είκαζ δ ακενχπζκδ ηνοθενυηδηα.

Ο Καιφ οπεναζπίγεηαζ έκακ ακενςπζζιυ απαθθαβιέκμ απυ ιεζζζακζηέξ ακηζθήρεζξ.139 ΢οιααίκεζ ημ

ίδζμ ζημ Φξάγκα ημο Πθαζημαίηδ;
Δ παναιμκή ημο ΐαθένδ ζηδκ Γηνίγα δζανηεί ιενζημφξ ιήκεξ. ΢ηδκ ανπή μ ιδπακζηυξ ΐαθένδξ
πζζηεφεζ πςξ δεκ έπεζ κυδια κα αβςκίγεηαζ ηακείξ. Δ «ζδέα άκενςπμξ», ηδκ μπμία πίζηερε ζηα κζάηα ημο, ημο
θαίκεηαζ πζα «ζδεμθδρία» ή «ημφθζμξ νμιακηζζιυξ» (159). Ο ιδπακζηυξ ζηδκ ανπή πζζηεφεζ ιυκμ ζηδκ
επζζηήιδ ηαζ ζηδκ ακηζηεζιεκζηή, απνυζςπδ αλζμθυβδζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ. ΋θα αοηά υιςξ ημκ μδδβμφκ
ζε έκακ επίβεζμ «εάκαημ», μ μπμίμξ ζοιαμθίγεηαζ παναηηδνζζηζηά ζηδκ άνκδζή ημο κα αβάθεζ ημ «πέκεζιμ»
ηαπέθμ-«ιάζηα» ηαζ κα ακηζηνίζεζ ημκ ήθζμ ή ζημ πχξ πενζβνάθεζ ημ παθζυ ηαΎηζ πμο ημκ ιεηαθένεζ ζημ
θνάβια: «ιζα αάνηα δθίμο απ‘ ηδκ ένδιμ ημο ΢αηανά», «ιζα κεηνζηή, ζη‘ αθήεεζα, αζβοπηζαηή αάνηα, ζε
ζηοθ πνζζηζακζηυ!» (42). ΢ηδκ ηεθεοηαία θνάζδ δ εζνςκζηή απμζηαζζμπμίδζδ ημο ήνςα απυ ιζα ενδζηεοηζηή
ή ιεηαθοζζηή ενιδκεία ημο επίβεζμο αίμο είκαζ ειθακήξ.
Ώνβυηενα, υιςξ, παναηδνχκηαξ ημκ ενπμιυ ηδξ άκμζλδξ, μ ήνςαξ ζηέπηεηαζ ηζξ αβνζμζοηζέξ πμο
είκαζ θοηνςιέκεξ ζημοξ ημίπμοξ ημο θνάβιαημξ ηαζ ημοξ πζηνμφξ ηανπμφξ, μζ μπμίμζ ηχνα πνμαάθθμοκ ςξ
ζφιαμθμ ηδξ πνμδμζίαξ πμο έπεζ ζοκηεθεζηεί απυ ηδ ιενζά ηςκ ακενχπςκ. Καζ ηυηε μ ΐαθένδξ ακανςηζέηαζ:
«Πμζμξ εα ιαγέρεζ ηα πζηνά ζφηα;» (88).
΢ηαδζαηά μ ήνςαξ ζοκεζδδημπμζεί πςξ μ ίδζμξ ηαζ μ ηυζιμξ έπμοκ πάνεζ θάεμξ δνυιμ. Καηακμεί πςξ
δ πνυμδμξ ηαζ δ πίζηδ ημο ακενχπμο υηζ ιπμνεί κα κζηήζεζ ηδ θφζδ ιε «ηαζκμφνβζα οθζηά» ή «κέεξ
ηαηαζηεοέξ» δεκ ηαηαθένκμοκ κα «ηζεαζέρμοκ ηζξ ακηίννμπεξ, ηζξ ακηζεεηζηέξ δοκάιεζξ πμο ηαημζημφκε ζηδ
βδ (51)». Σζ εα ζοιαεί ακ μ άκενςπμξ δεκ ακαβκςνίζεζ ηδκ φανδ πμο δζαπνάηηεζ ηαζ δεκ αθθάλεζ; Σμκ
πενζιέκεζ δ ηαηαζηνμθή, μ «έζπαημξ αθακζζιυξ» (50). ΢ημ ηέθμξ, ιάθζζηα, μ πνςηαβςκζζηήξ ζπάεζ ηα δεζιά
ημο, ανκείηαζ κα βίκεζ «ζοκέηαζνμξ» ημο Τπμονβμφ ηαζ κα ηαεδζοπάζεζ ηδκ ημζκή βκχιδ. Ώκαθαιαάκεζ ηδκ
εοεφκδ πμο ημο ακαθμβεί βζα ηδκ πνμδμζία ηςκ ακενχπςκ απέκακηζ ζηδκ μοζία ηδξ γςήξ, ηδκ πνυζδεζδ
δδθαδή ζηδκ οθζηή πναβιαηζηυηδηα ηαζ ηδκ αδζαθμνία βζα υ,ηζ ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ ροπή. Βπζπθέμκ πδβαίκεζ έκα
αήια παναπένα. Σμθιά ηαζ ηαθεί ημοξ ζοιπμθίηεξ ημο κα βηνειίζμοκ ημ θνάβια, κα βηνειίζμοκ δδθαδή ηδκ
παθζά ημοξ γςή ηαζ κα θηζάλμοκ ιζα κέα, υπμο εα λακαανμφκ ηδ παιέκδ πκεοιαηζηυηδηα, δ μπμία μνίγεηαζ ςξ

102
ακενςπζά ηαζ ζοκδέεηαζ ιε ηδκ παζδζηή αεςυηδηα, ηδκ ηζιζυηδηα, ηδκ ακάβηδ μ άκενςπμξ κα ακαθάαεζ ηδκ
αημιζηή ηαζ ζοθθμβζηή ημο εοεφκδ.
Ο ήνςαξ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ παναιμκήξ ημο ζηδκ Γηνίγα δεκ αθθάγεζ απθχξ, ιεηαιμνθχκεηαζ ζε
πνμθήηδ, μ μπμίμξ επζπεζνεί κα οπμδείλεζ, κα ηδνφλεζ ζημοξ άθθμοξ ηδκ ηοθθυηδηά ημοξ, χζηε κα πάρμοκ μζ
άκενςπμζ κα πζζηεφμοκ ζηδκ φθδ. ΢ηδκ ανπή ημο ιοεζζημνήιαημξ μ αθδβδηήξ, ιέζα απυ ηζξ ζηέρεζξ ημο
ήνςα, ζδιεζχκεζ λεηάεανα ηδκ έθθεζρδ πκεοιαηζηυηδηαξ: «Βδχ [=ζηδκ Γηνίγα] οπήνπε πμθθή βδ, πμθφ
γςζηυ οθζηυ, ημ ‘κζςεεξ. Ο μονακυξ θαζκυηακ δειέκμξ ζημ πχια ιε πμκηνά παθαιάνζα. Ο μονακυξ ηαζ ημ
πχια ήηακ έκαξ ηενάζηζμξ ηθεζζηυξ ζπυνμξ, ηαζ δεκ οπήνπε εέζδ βζα κα ημοκδεμφκ θηενά» (75). Οζ
άκενςπμζ δεκ αθέπμοκ ημκ μονακυ, δεκ αημφκ ηδ «θςκή ηςκ αββέθςκ» (75). ΢ημ ηέθμξ πζα, υηακ ημ θνάβια
πενκά ηδ δμηζιαζία ημο ηαηαηθοζιμφ ηαζ ακηέπεζ ημκ υβημ ημο κενμφ, μ ιεηαιμνθςιέκμξ ΐαθένδξ πζζηεφεζ
πςξ μ ζπυνμξ ιπμνεί κα ακείζεζ, μζ άββεθμζ ιπμνμφκ κα ανμοκ λακά ιζα εέζδ ζηα επίβεζα, είκαζ δοκαηή δ
επζημζκςκία ηδξ βδξ ιε ημκ μονακυ.
Καεμνζζηζηυ νυθμ ζηδ ιεηαιυνθςζδ ημο μνεμθμβζζηή επζζηήιμκα παίγεζ δ ηεθεοηαία ημο
ακαιέηνδζδ ιε ημκ βένμ Μπενκαδή, υπμο ηίεεηαζ ημ γήηδια ηδξ πίζηδξ ζημκ εευ. Ο δοκαηυξ, βζβακηυζςιμξ
ηηδιαηίαξ ιμθφκεηαζ, υηακ επζπεζνεί κα αζάζεζ ηδκ ροπμηυνδ ημο, ηδκ πνμζςπμπμίδζδ ηδξ αββεθζηήξ
μιμνθζάξ ηαζ ηδξ αεςυηδηαξ ζημ ένβμ. Έκα «θζακυ αβηάεζ» ημκ ηζζιπά ζημ πένζ. Ο ίδζμξ ημ παναηηδνίγεζ
«άβζμ ηανθί» (210), «ηανθί ημο Θεμφ» (212). Θεςνεί ηδκ αννχζηζα ςξ εοηαζνία κα ελζθεςεεί βζα ηζξ
αιανηίεξ ημο. Ώκαβκςνίγεζ επίζδξ ημκ επζηείιεκμ εάκαηυ ημο ςξ θφηνςζδ, απεθεοεένςζδ απυ ηδ
ααζακζζηζηή φθδ.
Ο ΐαθένδξ, ζημκ δζάθμβμ ιε ημκ εημζιμεάκαημ Μπενκαδή, απμηαθφπηεζ πυζμ έπεζ αθθάλεζ. Πνχημκ,
απμηδνφηηεζ ηδκ επζζηήιδ πμο οπδνεηεί: «Θα ‘ηακ θάεμξ κα πζζηέρεζξ Μπενκαδή, πςξ αβαπχ ηδ δμοθεζά
ιμο. Ο ηαεέκαξ ζπμοδάγεζ αοηυ πμο ιζζεί. […] Γζαηί κα θηζάπκμοιε ηαηαζηεοέξ, πμο κα ιαξ δείπκμοκ πυζμ
πζμ θηδκμί, πυζμ πζμ αδφκαημζ είιαζηε ειείξ απ‘ ηα ένβα ηςκ πενζχκ ιαξ; Γζαηί κα θηζάπκμοιε ιε ηα πένζα
ιαξ ηδκ απεζθή ιαξ». Αεφηενμκ, μ αοεζζιέκμξ ζηδκ απεθπζζία ΐαθένδξ, μναιαηίγεηαζ ιζα γςή πςνίξ οθζηά
αβαεά, πςνίξ δεζιεφζεζξ: «Χ, κα ‘ηακ δ γςή, βένμ, έκαξ αηέθεζςημξ ηάιπμξ πςνίξ ζδιάδζα, πςνίξ πηίνζα,
δίπςξ δνυιμοξ ηαζ ηαηεοεφκζεζξ, έκα ζηέημ επίπεδμ ηέθμξ, πμο κα ημο θείπμοκ ηα μνυζδια!». Ώιέζςξ υιςξ
ακαζηεοάγεζ: «Κζ ςζηυζμ, ζακ ηάηζ άθθμ κα ζηέθημιαζ ηεθεοηαία: Πςξ δ ηάεε πέηνα, ηαεεηί, πμο ζδηχκεηαζ
πάκμο απ‘ αοηυ ημ επίπεδμ πμο παηάιε ιπμνεί ηάπα κα ‘καζ έκα δμηζιαζηήνζ, έκαξ ηνμπυξ βζα κα
ηνμπζγυιαζηε» (211). Ο Μπενκαδήξ ημκ ζανηάγεζ: «Πχξ δοζημθεφεζαζ κα ιζθήζεζξ θεφηενα!» (212), ηαζ ημο
εέηεζ εοεέςξ ηδ νδημνζηή ιάθθμκ ενχηδζδ: «Ώκ πζζηεφεζξ ζηδκ αιανηία, δεκ είκαζ ηάπα ζακ κα εθπίγεζξ ζ‘
Βηείκμκ;» (213).
Ο ΐαθένδξ, ζημ ηέθμξ ημο ένβμο, έπεζ ιεηαιμνθςεεί ζε πνμθήηδ εκυξ θεθμβζζιέκμο μνεμθμβζζιμφ.
Ώκηαπμηνίκεηαζ ζημκ νυθμ πμο ζδιαίκεζ ημ υκμιά ημο, επζπεζνεί κα ελοβζάκεζ ηδκ ημζκςκία, κα ιεηαδχζεζ ηδ
βκχζδ πμο ηαηέηηδζε ζημοξ ηαημίημοξ ηδξ Γηνίγαξ. Ώοημί υιςξ ηςθεφμοκ, ανκμφκηαζ κα βηνειίζμοκ ημ
θνάβια, δεκ ηαηαθαααίκμοκ ηζ ημοξ θέεζ μ ιδπακζηυξ. ΢ηδκ ανπή ημκ πενίιεκακ ςξ Μεζζία, μ μπμίμξ ιε
ιαβζηυ ηνυπμ εα θφζεζ ημ αίκζβια ημο νήβιαημξ ηαζ εα δχζεζ ηένια ζηδκ αβςκία. ΢ημ ηέθμξ, υηακ μ
πνςηαβςκζζηήξ έπεζ ιεηαιμνθςεεί ζε Μεζζία, αθθά δεκ πνμηείκεζ ηδ θφζδ πμο μζ ηάημζημζ επζγδημφκ, ηυηε
εηείκμζ απμθαζίγμοκ κα ημκ δζχλμοκ.
Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ πάκηςξ υηζ ζηδκ ηεθεοηαία ζηδκή μ κεανυξ γςβνάθμξ απμπαζνεηά ημκ
ιδπακζηυ πμο εβηαηαθείπεζ ηδκ πυθδ.140 Ο γςβνάθμξ ζδηχκεζ ηδ νεπμφιπθζηα-ιάζηα ημο επζζηήιμκα ηαζ ημκ
θζθά ζημ ιέηςπμ. ΢διεζχκεζ πςξ ηεθζηά μ ΐαθένδξ δεκ ηαηάθενε κα πείζεζ ημ πθήεμξ: «χζηε δεκ είπεξ ιήηε
ηζ εζφ ημ θζθί ηςκ εεχκ». Χζηυζμ, ζηφαεζ ηαζ ημκ θζθά εηεί «υπμο εα ιπμνμφζε κα ‘καζ ημ ζδιάδζ ημο»
θζθζμφ (242). Ο Πθαζημαίηδξ πνμηνίκεζ ιζα ηάπςξ αζζζυδμλδ θφζδ, πςνίξ κα δζαθεφβεζ ημκ ιεθμδναιαηζζιυ
ηαζ ημκ εφημθμ ζοκαζζεδιαηζζιυ:141 μ πνςηαβςκζζηήξ ακαηαθφπηεζ ημ παιέκμ κυδια ηδξ γςήξ ημο.
Ώπμθαζίγεζ ιάθζζηα κα ημ ιεηαδχζεζ ζημοξ πμθθμφξ, πνμηείκμκηάξ ημοξ κα αημθμοεήζμοκ έκακ κέμ ηνυπμ
γςήξ, κα λακαανμφκ ηδ παιέκδ πκεοιαηζηυηδηα. Οζ πμθθμί ιπμνεί αηυιδ κα ιδκ ημκ αημθμοεμφκ. Ο
γςβνάθμξ, υιςξ, μ εηπνυζςπμξ ηδξ κευηενδξ βεκζάξ ζημ ιοεζζηυνδια, ακαβκςνίγεζ ηδκ αθήεεζα πμο ηνφαμοκ
ηα θυβζα ημο ΐαθένδ, εκυξ ζφβπνμκμο Μεζζία, ηαζ βίκεηαζ μ πνχημξ ημο ιαεδηήξ.

***
Ο Πθαζημαίηδξ, ζηδκ ανπή ηδξ εθπζδμθυναξ ηαζ μνιδηζηήξ δεηαεηίαξ ημο 1960, ζηήκεζ έκα πνςηυηοπμ βζα ηα
δεδμιέκα ηδξ επμπήξ αθθδβμνζηυ ιοεζζηυνδια. ΋πςξ μζ κευηενμζ μιυηεπκμί ημο, μ ιεβαθφηενμξ ζηδκ δθζηία
Πθαζημαίηδξ αζηεί ηνζηζηή ζηδκ ηεπκμθμβζηή πνυμδμ, θςηίγεζ ηα ηνςηά ζδιεία ημο ημζκςκζημφ ή πμθζηζημφ
ηαηεζηδιέκμο, ηνμφεζ ημκ ηχδςκα ημο ηζκδφκμο, επδνεαζιέκμξ ηζ αοηυξ απυ ημοξ πνμαθδιαηζζιμφξ ημο
οπανλζζιμφ. Μπμνμφιε υιςξ κα παναηηδνίζμοιε ημκ Πθαζημαίηδ «μνβζζιέκμ», υπςξ ημκ Υάηηα ή ημκ

103
ΐαζζθζηυ; Σν Φξάγκα απμηεθεί έκα δζδαηηζηυ ιοεζζηυνδια, ημ μπμίμ ζημπεφεζ ζηδκ αθφπκζζδ ηδξ
ακενχπζκδξ ζοκείδδζδξ ιε υνμοξ πμο παναπέιπμοκ ζοπκά ζηδ πνζζηζακζηή δεζηή ηαζ ιεηαθοζζηή. Δ μνβή
ημο Πθαζημαίηδ είκαζ παιδθυθςκδ, δεκ ζοκημκίγεηαζ ιε ημοξ ορδθμφξ ηυκμοξ ημο ακηζζοιααηζημφ Υάηηα ή
ημ πνμαμηαηυνζημ πζμφιμν ημο ελεβενιέκμο ΐαζζθζημφ (αθ. εδχ εκυηδηεξ 3.2 ηαζ 3.5). Βζδζηυηενα, υζμκ
αθμνά ημκ οπανλζζιυ, μ Πθαζημαίηδξ, υπςξ μ Καιφ, πνμαάθθεζ ηδκ εκμπή ηαζ ηδκ εοεφκδ ημο ακενχπμο
απέκακηζ ζημκ εαοηυ ημο ηαζ ημοξ άθθμοξ. Καζ ζε αοηήκ ηδκ πενίπηςζδ υιςξ μ έθθδκαξ ζοββναθέαξ
αημθμοεεί ημκ δζηυ ημο δνυιμ. Ο πνςηαβςκζζηήξ ημο Φξάγκαηνο ιεηαιμνθχκεηαζ ζημ ηέθμξ ζε πνμθήηδ,
οπμδεζηκφμκηαξ ςξ ίαζδ ηδκ επζζηνμθή ζηδ παιέκδ πκεοιαηζηυηδηα, δ μπμία ιπμνεί κα μδδβήζεζ ημκ
άκενςπμ ζε ιζα κέα εοηοπζζιέκδ γςή. Ο Πθαζημαίηδξ ζοιθςκεί (απυ άπμρδ πενζεπμιέκμο) ιε ημκ
θζθάκενςπμ οπανλζζιυ ηαζ ημκ δζδαηηζζιυ ημο ΢αιανάηδ (αθ. εδχ εκυηδηα 3.3).

΢εκεηώζεηο

1
Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 174.
2
Raissa Orlova ηαζ Lev Kopelev, «Δ παιέκδ βεκζά ημο ροπνμφ πμθέιμο» (ιηθν. Νυνα Ώκαβκςζηάηδ),
Κξηηηθή, ηπ. 6 (Αεη. 1959), ζ. 213-230.
3
Με ημ ρεοδχκοιμ Μ. Υ. Γεςνβίμο, ηχνα ζημ Παιίκςεζηα θαη κε. Κξηηηθά δνθίκηα, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα
1991, ζ. 13-49.
4
Γζα ημκ ενδζηεοηζηυ οπανλζζιυ έκακηζ ημο αεεσζηζημφ νεφιαημξ ζημκ οπανλζζιυ, αθ. εδχ.
5
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Έκαξ ―άθθμξ‖: μ ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ» ηαζ «Σνεζξ εάκαημζ απυ ηδκ εθδαζηή
πνμσζημνία. Σν θχιιν, Σν πεγάδη, Σ‟ αγγέιηαζκα», Δπηζεψξεζε Σέρλεο, ηπ. 15 (Εμφκ. 1962), ζ. 672-
679 (αημθμοεμφκ ηέζζενζξ ζεθίδεξ πνμδδιμζίεοζδ απυ ημ ένβμ ημο ΐαζζθζημφ Μπζνινγία ηεο
Ακεξηθήο). Δ ηνζηζηή ημο Ραοηυπμοθμο ηχνα ζημ Οη ηδέεο θαη ηα έξγα, εηδ. Αίθνμξ, Ώεήκα 1965, ζ.
257-275.
6
ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ, Ζ κπζνινγία ηεο Ακεξηθήο [1964], εηδ. Βθθδκζηά Γνάιιαηα, Ώεήκα 2005, ζ. 125.
7
Ο Μμοθθάξ («Δ θμβμηεπκία ηδξ μνβήξ», υ.π., ζ. 15-16) ακάβεζ ηδ ζηάζδ ηδξ μνβήξ ζημκ νμιακηζζιυ ηαζ
ηαηαθήβεζ: «΋θδ αοηή δ νμιακηζηή πανάδμζδ ηςκ ημθαζιέκςκ, ιαγί ιε ηδ ζοκδνμιή ηδξ
ελζζηακζζαθζζηζηήξ [= οπανλζζηζηήξ] θζθμζμθίαξ, υπςξ δζαιμνθχεδηε ζηα ιεηαπμθειζηά πνυκζα,
απμηεθεί βζα ηδ ζφβπνμκδ μνβζζιέκδ βεκζά πνυζθμνμ πκεοιαηζηυ οπέδαθμξ».
8
Γζα ηζξ απανπέξ ηδξ εθθδκζηήξ πνυζθδρδξ ηαζ ηδξ ακηίδναζδξ ηαηά ημο οπανλζζιμφ αιέζςξ ιεηά ημκ
πυθειμ, αθ. Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ζ ινγνηερλία ζηελ ηαξαγκέλε δεθαεηία 1940-1950, εηδ. Πυθζξ,
Ώεήκα 2005, ζ. 392-400.
9
Μάνζμξ Υάηηαξ, απυ ηα δζδβήιαηα «Καηά Μάζη» ηαζ «Ο θυκμξ», Άπαληα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 62008, ζ.
212-213, 202 ακηίζημζπα.
10
Σγμκ ΋ζιπμνκ, Οξγηζκέλα ληάηα, ιηθν. Αέζπς Αζαιακηίδμο, εηδ. Αςδχκδ, Ώεήκα 1977, ζ. 112.
11
«Σμ Κμζκυαζμ», Άπαληα, υ.π., ζ. 309.
12
Πναθ. ηδκ ηνζηζηή ημο ΐάζμο ΐανίηα βζα ημκ Μπηληέ (1971): «Βπενζηή ηαζ δ ζηάζδ ημο η. Μάνζμο Υάηηα
απέκακηζ ζημ ΢ήιενα. […] Σδκ ίδζα ημφηδ ροπμθμβία, πμο ιαηνζά απυ ημο κα απμηεθεί αημιζηή
πενίπηςζδ, ηδ ζοκακηάιε ζπεδυκ ηαεδιενζκά ηαζ ζηδ θμβμηεπκία αθθά ηαζ ζηδ γςή, απμηοπχκμοκ
ηαζ ηα πεγμβναθήιαηα ημο η. Υάηηα. Ο ζοββναθέαξ, ςζηυζμ, δεκ έπεζ απμθοηνςεεί πθήνςξ απυ ηα
―θακηάζιαηα‖ ημο πανεθευκημξ. ΋ζμ ηζ ακ αθέπεζ ημκ εαοηυ ημο ηαζ ηδ βεκζά ημο ηναβζηά
βεθαζιέκμοξ, ζημ αάεμξ ςζηυζμ δε ιμζάγεζ κα εεςνεί ιάηαζμ ηαζ πενζηηυ υ,ηζ έγδζε ηαζ βζα υ,ηζ
αβςκίζηδηε ζημ πανεθευκ» (ζημ Μάξηνο Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, εηδ. Κέδνμξ,
Ώεήκα 1979, ζ. 9).

104
13
Μακυθδξ Λαιπνίδδξ, «Δ άνκδζδ ηςκ αλζχκ ημο ζοζηήιαημξ ζημ ένβμ ημο Μ. Υάηηα» [1977], ζημ Μάξηνο
Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, υ.π., ζ. 82.
14
Ώθέλδξ Γήναξ, «Μζα πνχζιδ ηαζ ιζα υρζιδ ηαηάεεζδ βζα ημκ Μάνζμ Υάηηα» [1977, 1978]: «Μπμνεί
αέααζα μ Υάηηαξ κα δακείζεδηε απυ ηα ιοεζζημνήιαηα ημο Υέκνο Μίθθεν εηείκεξ ηζξ ζοκεζνιζηέξ
εζηυκεξ πμο πενζβνάθμοκ ιζα δδμκζηά αοεζζιέκδ ζημ άβπμξ φπανλδ, υιςξ ηα δάκεζα αοηά
επαολάκμκηαζ απυ ηδκ ααοζζαθέα αβςκία ημο Υάηηα κα πνμθάαεζ κα ηαηαεέζεζ ηδ ιανηονία ημο, ημ
δζηυ ημο ημ ίπκμξ, ηαζ ηαοηυπνμκα αοηή δ απεθπζζιέκδ πνμζπάεεζα οπμκμιεφεηαζ απυ ημ ζανηαζιυ
ημο βζα ημ ιάηαζμ ηδξ πνμζπάεεζαξ» (ζημ Μάξηνο Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, υ.π., ζ.
103).
15
ΐθ. εδχ ημ εκυηδηα 5.3 απυ ηδκ Ώκαζηαζία Νάηζζκα.
16
Γζα ημκ «ςιυ νεαθζζιυ» ημο Υάηηα ςξ πνμξ ηζξ ακαθμνέξ ζημ ακενχπζκμ ζχια, ηαεχξ ηαζ βζα άθθα
οθμθμβζηά ζημζπεία, αθ. Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, «Μάνζμξ Υάηηαξ. ―Μζα πμίδζδ απυ ηδ γςή‖. ΢ημζπεία
βζα ηδ εειαηζηή ηαζ ηδκ πμζδηζηή ημο», Πξνηάζεηο αλάγλσζεο γηα ηελ πεδνγξαθία κηαο επνρήο, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 2001, ζ. 199-202.
17
Πναθ. ΢ηναηήξ Σζίνηαξ, «Μάνζμξ Υάηηαξ» [1973]: «Ή υηακ ηοηθμθυνδζε μ Μπηληέο! Σμοξ ηνάκηαλεξ
ημοξ αμθειέκμοξ ζηα πζεάνζα ηςκ δνςζηχκ ακαικήζεςκ, ελεηάγμκηαξ πχξ ηαηαθένακ κα επζγήζμοκ
δίπςξ υναια πζα μζ άκενςπμζ […], πχξ βακηγςιέκμζ απυ ιζακ άπνδζηδ πμθοηέθεζα, έκακ ιπζκηέ,
είπακ ζακ λεβέθαζια πςξ θμβανζάγμκηαζ ηζ αοημί ιε ημοξ αζθαθζζιέκμοξ ηχνα. ΢ε παναιυκεοε μ
εάκαημξ, ημκ ημίηαγεξ ηαηάιαηα –αξ ήηακ κα ‘παιε ηαζ ηνίημ κεθνυ!– ηαζ ημ κοζηένζ ζμο ιπδβυηακ
ααεζά, ζζπαζκυζμοκ ηα ρέιαηα, ηζξ ςναζμθμβίεξ, ιζθμφζεξ ίζζα ηαζ ζηθδνά, ζεικά ςζηυζμ∙ βφνεοεξ
ημ ηυηηαθμ» (ζημ Μάξηνο Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, υ.π., ζ. 39).
18
΢οιθζθζχκμκηαζ ιε ιζα πεζνμκμιία πμο εοιίγεζ ΢αιανάηδ: μ ήνςαξ ζδηχκεζ ημ πένζ ημο ηαζ πασδεφεζ ημκ
ζαένημ ημφ παθζμφ ακηζπάθμο, πμο ηάπμηε ημκ είπε πηοπήζεζ ιε ηδ θααή ημο πενίζηνμθμο. Ο Ώθέλδξ
Γήναξ έπεζ επίζδξ ζοζπεηίζεζ ημοξ δομ ζοββναθείξ: «Παίνκμκηαξ αθμνιή απυ ηδκ ακηζεεηζηή γεφλδ
ιμκάδαξ ηαζ ζοκυθμο, ιζα ακηζεεηζηή γεφλδ ζηδκ μπμία εζηζάζηδηε, ζηζξ ηαθφηενεξ ζηζβιέξ ημο, αθθά
υπζ ζε ηυζμ αάεμξ μ Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ…». Ώθέλδξ Γήναξ, «Ο Μάνζμξ Υάηηαξ ηαζ μ
ηαηαηθοζιζηυξ αθδβδιαηζηυξ ιμκηενκζζιυξ ημο», Γηαβάδσ, ηπ. 516 (2011), ζ. 73-74.
19
ΐθ., π.π., πχξ μ εζζδβδηήξ ημο πενζμκαθζζιμφ Βιιακμοέθ Μμοκζέ (Emmanuel Mounier) ελδβεί ηδ εεςνία
ημο ζημ ηείιεκυ ημο «Πενζμκαθζζιυξ ηαζ εθθδκζηή πανάδμζδ», εζδζηά βναιιέκμ βζα ηα Διεχζεξα
Γξάκκαηα, ηπ. 5-6 (Μάζμξ-Εμφκ. 1949), ζ. 199-202: δζεοηνζκίγεζ υηζ ιε ηδκ έκκμζα πνυζςπμ εκκμεί «ηδ
θοζζμβκςιία, ημ αθέιια πμο δζαπενκά ηαζ πνμηαθεί ημ άθθμ αθέιια», υηζ πνυηεζηαζ βζα ιζα εεςνία
πμο ακηζηάζζεηαζ ζημκ αημιζηζζιυ, ηαευηζ «δ ακενχπζκδ πνμζςπζηυηδηα απμζοκηίεεηαζ ιυθζξ
πενζμνζζηεί ζημ υ,ηζ ηδκ αθμνά, ιυθζξ ηθεζζηεί ζημκ εαοηυ ηδξ ηαζ ζηδ ιμκαλζά», υηζ δεκ απμζηένβεζ
ηα οθζηά αβαεά, ηα απαναίηδηα βζα ηδκ εθεοεενία, ηαζ ηέθμξ υηζ δ «αίζεδζδ ημο αζςκίμο» δεκ πνέπεζ
κα παεεί ζημκ ζφβπνμκμ ηυζιμ.
20
Γζα ηδ ζδιαζία ημο δζδβήιαημξ ημο Υαηγή, ημ μπμίμ ζοκελεηάγεηαζ ιε ημ «Μδ ιυκακ υρζκ», αθ. ΐεκεηία
Ώπμζημθίδμο, Σξαχκα θαη κλήκε. Ζ πεδνγξαθία ησλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2010,
ζ. 24, 73-75, 145-146. Σμ ιμηίαμ ηδξ ζοιθζθίςζδξ ημ έπεζ επζζδιάκεζ ηαζ δ Ένδ ΢ηαονμπμφθμο ζε
δζήβδια ηδξ Αζδχξ ΢ςηδνίμο ηαζ ημο Μήηζμο Ώθελακδνυπμοθμο, ηα μπμία ζοζπεηίγεζ ιε ημ «Μδ
ιυκακ υρζκ»: ΐθ. «Σα δζδβήιαηα ηδξ Αζδχξ ΢ςηδνίμο», ζημ Αζδχ ΢ςηδνίμο, Σπραίν ζπλαπάληεκα θαη
άιιεο ηζηνξίεο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 2004, ζ. 286. Σμ δζήβδια ηδξ ΢ςηδνίμο ζηζξ ζ. 241-251.
21
Σμ ακαπηφζζεζ, π.π., μ Ρμγέ Μζθθζέλ ιε ημ πανάδεζβια εκυξ έβηθεζζημο ζε ζηναηυπεδμ ζοβηεκηνχζεςξ πμο
ακαβηάγεηαζ κα νίλεζ ζημκ θμφνκμ έκακ ιζζμγςκηακυ ζφκηνμθυ ημο βζα κα βθοηχζεζ μ ίδζμξ, ζημ
ηείιεκυ ημο «Ώπαζζζμδμλία ηαζ εθπίδα ζηα βαθθζηά βνάιιαηα», Διεχζεξα Γξάκκαηα, ηπ. 3-4 (Μάνη.-
Ώπν. 1949), ζ. 89. Πναθ. ηαζ ηδκ ζζημνία ημο αθδβδηή ζηδκ Πηψζε ημο Καιφ, μ μπμίμξ
ελμιμθμβείηαζ υηζ, ζε ζηναηυπεδμ ζοβηεκηνχζεςξ επίζδξ, εηείκμξ ήπζε ημ κενυ ημο εημζιμεάκαημο
ζοκηνυθμο ημο.

105
22
Γζα ημ πχξ ηαηαζηεοάζηδηε μ ιφεμξ ηδξ «κέαξ βεκζάξ» ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκία, αθ. Ώββέθα
Καζηνζκάηδ, Οη πεξηπέηεηεο ηεο λεφηεηαο. Ζ αληίζεζε ησλ γελεψλ ζηελ ειιεληθή πεδνγξαθία (1890-
1945), εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1995.
23
Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «Δ Χακέλε άλνημε ηαζ δ απμεέςζδ ηδξ κεακζηυηδηαξ», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ
θαιιηηέρλε». 100 ρξφληα απφ ηε γέλλεζε ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ
Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2013, ζ. 237-256.
24
ΐθ. Μανίκα Ώνεηάηδ, «Ο νειααζιυξ ημο ιεθθμεάκαημο. ΢πυθζα βζα ηδκ αθήβδζδ ζημ ―Κμζκυαζμ‖ ημο Μ.
Υάηηα», ζημ «Χακειέο θσλέο» ζηε ινγνηερλία, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ
Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2009, ζ. 119-133, υπμο οπμζηδνίγεηαζ υηζ ζημκ ιμκυθμβμ ημο αθδβδηή πμο
πεεαίκεζ «ιπμνμφιε κα ακζπκεφζμοιε ηδκ επίδναζδ ημο Beckett» ηαζ ζοβηεηνζιέκα ημο ένβμο Ο
Μαιφλ πεζαίλεη.
25
Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ υηζ απυ υθμ ημ ένβμ ημο Υάηηα ημφημ ημ δζήβδια δζδάζηεηαζ ζηδ Μέζδ εηπαίδεοζδ.
26
΋πςξ ημ δζαηοπχκεζ, π.π., μ Υανάθαιπμξ Θεμδςνίδδξ, Δηζαγσγή ζηε Φηινζνθία, Βηδυζεζξ ημο Κήπμο,
Ώεήκα 21955, ζ. 278, ελδβχκηαξ ηδκ «ηαηή πίζηδ» ημο ΢ανην, δδθαδή «ηδκ ηάζδ αοηή ημο ακενχπμο
κα εθεοεενςεεί απυ ηδκ εθεοεενία ημο»: μ άκενςπμξ «θηζάκεζ ιε ηδ θακηαζία ημο οπμπνεχζεζξ, πμο
πζζηεφεζ πςξ ένπμοκηαζ απυ ηδ θφζδ ή απυ ημ εευ».
27
΢ε δζαδζηηοαηυ ηυπμ, υπμο «εκδεζηηζηέξ πνμηάζεζξ βζα ηα θζθμθμβζηά ιαεήιαηα ημο θοηείμο», δζααάγμοιε
απυ ηζξ θζθμθυβμοξ Κίηα Οθοιπίμο ηαζ Καίηδ Υνίζηδ: Δ Μανία, αζοιαίααζηδ ζηδκ ζδεμθμβία ηδξ,
«ιε ηαηαζηαθαβιέκεξ απυρεζξ», εκζανηχκεζ ηδκ μνβζζιέκδ δζαιανηονία ηςκ κέςκ εκάκηζα ζηδκ
αθθμηνίςζδ ημο ακενχπμο. ΢ηέηεηαζ αιείθζηηδ ηαζ επζηνζηζηή «πεθχνζα, ηενάζηζα αθίζα
ακηάνηζζζαξ ηζ έκα παιυβεθμ ζζβμονζάξ ζηδκ άηνδ απ‘ ηα πείθδ», ιπνμζηά ζ‘ αοημφξ πμο ζηφαμοκ ημ
ηεθάθζ δομ θμνέξ δηηδιέκμζ. Πνμηζιά κα ιπεζ ζηδ θοθαηή «πανά κα δεζ ηα ιμφηνα αοηχκ πμο
βονίγμοκ». Ώοημφξ «πμο ηάπμηε πίζηερε, εαφιαζε ηαζ ηχνα βονίγακε θείρακα ιε ημ ―δεκ λένς‖ ζημ
ζηυια, έκα ηανάαζ ―δεκ λένς‖». Σνεθή ηδ παναηηδνίγμοκ μζ άθθμζ, αθθά αοηή δ εεία ηνέθα δζαζχγεζ
ηδκ αλζμπνέπεζα ημο ακενχπζκμο πνμζχπμο ηαζ ημ ιέθθμκ ημο ηυζιμο.
28
Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ, Εεηείηαη ειπίο, Ώεήκα 1954, ζ. 76.
29
Πναθ. ηδκ παναηήνδζδ ημο Αδιήηνδ Ραοηυπμοθμο, μ μπμίμξ ήδδ απυ ημ 1966 ακηζθήθεδηε ημκ
εκηοπςζζμεδνζηυ παναηηήνα ηδξ πεγμβναθίαξ ημο ΢αιανάηδ: «Ώπυ ημ ιζηνυ ηυιμ δζδβδιάηςκ
Εεηείηαη ειπίο (1954) θαζκυηακ μ ηίκδοκμξ: ημ εκηοπςζζαηυ, ημ ―εθέ‖, δ επζηήδεοζδ δζεηδζημφζακ
απαζηδηζηά ημ έδαθμξ απυ ηδ βκδζζυηδηα ηαζ απυ ημ πναβιαηζηά, ααζακζζηζηά, αζιαηδνά
πνμζςπζηυ». Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Δ θυνηζζδ ημο ζοιαυθμο. Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ, Σν ιάζνο
ηαζ άθθα», Δπηζεψξεζε Σέρλεο, (1966), ηχνα ζημ Κξίζηκε ινγνηερλία, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα
1986, ζ. 161.
30
Πακ. Μμοθθάξ, «΢ήιαηα εθπίδαξ ηαζ ηζκδφκμο» [1960], Γηα ηε κεηαπνιεκηθή καο πεδνγξαθία. Κξηηηθέο
θαηαζέζεηο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1989, ζ. 17.
31
Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ, Αξλνχκαη, εηδ. Φέλδ, Ώεήκα 1961, ζ. 10 (ηαζ πμθθέξ επακαθήρεζξ).
32
Εδμφ πχξ πενζβνάθεζ μ Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ ηα πνυζςπα ημο ΢αιανάηδ ζημ Αξλνχκαη: «Βίκαζ ηαηά ημ
πθείζημκ ακενςπάηζα ιεζυημπα, ιμκυπκςηα, θμλά, αζδάηα (ιε ηα ηνέπμκηα ιέηνα), έηζζ πμο
ζπανάγμκηαζ απυ ηδκ αβςκία ηαζ ηδκ ααεααζυηδηα ιπνμζηά ζημ θάζια εκυξ επζηείιεκμο οδνμβμκζημφ
μθέενμο ηζ απυ έκα, ζημκ οπένηαημ ααειυ ακεπηοβιέκμ, αίζεδια πνμζςπζηήξ εοεφκδξ ηαζ εκμπήξ βζα
υ,ηζ έβζκε ηαζ βζα υ,ηζ βίκεηαζ ηαζ εα βίκεζ» (ζημ Μεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982,
ζ. 136 [ηνζηζηή ημο 1961]).
33
Ο Ώπυζημθμξ ΢απίκδξ ζδιεζχκεζ υηζ ημ δζήβδια αοηυ εοιίγεζ ημ 1984 ημο ΋νβμοεθ, μπυηε ιε ημ
ζοβηεηνζιέκμ ηείιεκμ ημο ΢αιανάηδ «ζδιεζχκεηαζ δ πανμοζία ημο George Orwell ζηδκ
αθδβδιαηζηή πεγμβναθία ιαξ» (Νένη πεδνγξάθνη, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 1965, ζ. 202).
34
Υαναηηδνζζηζηή δ ζηδκή υπμο έκα εοηαζνζαηυ γεοβάνζ (υθα ηα γεοβάνζα μθείθμοκ κα είκαζ εοηαζνζαηά)
πμνεφεζ ζε ιζα ηενάζηζα αίεμοζα ιε εηαημκηάδεξ άθθα γεοβάνζα, έπμκηαξ ηαηακαθχζεζ ημ

106
 ηαεδιενζκυ κανηςηζηυ: Άθκημοξ Υάλθεσ, Θαπκαζηφο θαηλνχξγηνο θφζκνο, ιηθν. ΐαζίθδξ Λ.
Καθαηγήξ, εηδ. Πάπονμξ Πνεξξ, Ώεήκα 1971, ζ. 69-71.
35
Άθκημοξ Υάλθεσ, Θαπκαζηφο θαηλνχξγηνο θφζκνο, υ.π., ζ. 124. Ώξ ζδιεζςεεί εδχ δ εθαθνζά ηαεανεφμοζα
ηδξ ιεηάθναζδξ.
36
Ώθιπέν Καιφ, Ο επαλαζηαηεκέλνο άλζξσπνο, ιηθν. [πνμαθδιαηζηή] Νίηδ Καναηίηζμο-Dougé ηαζ Μανία
Καζαιπαθυβθμο-Roblin, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2013, ζ. 31.
37
Ώκηνέαξ Κανακηχκδξ, «Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ», 24 ζχγρξνλνη πεδνγξάθνη, εηδ. Νζηυδδιμξ, Ώεήκα 1978, ζ.
86. ΢ηδκ πθμφζζα ζε παναηδνήζεζξ πανμοζίαζδ δεκ ακαθένεηαζ ςζηυζμ πμοεεκά μ Καιφ.
38
Βκδεζηηζηυ ημ ηθίια, ζηδ δζάθελδ ημο Καιφ ζηδκ Ώεήκα ημ 1955. ΐθ. Ώθιπέν Καιφ, Σν κέιινλ ηνπ
επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ, ιηθν. Νίηδ Καναηίηζμο-Dougé ηαζ Μανία Καζαιπαθυβθμο-Roblin, εηδ.
Παηάηδξ, Ώεήκα 2014.
39
Ώθιπέν Καιφ, Ζ πηψζε, ιηθν. Νίηδ Καναηίηζμο-Νημογέ ηαζ Μανία Καζαιπακυβθμο-Ρμιπθέκ, εηδ.
Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2004, ζ. 56-57, 114.
40
Ώθιπέν Καιφ, Ο επαλαζηαηεκέλνο άλζξσπνο, υ.π., ζ. 480.
41
Ο ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ, ζηεκυξ θίθμξ ημο ΢αιανάηδ, ζηδκ αοημαζμβναθία ημο Ζ κλήκε επηζηξέθεη κε
ιαζηηρέληα πέδηια Ώεήκα 1999, ζ. 138, ακαθενυιεκμξ ζηδ βκςνζιία ημοξ ζηα 1955 ζδιεζχκεζ: «Μμο
ελμιμθμβήεδηε ηδκ αβάπδ ημο βζα ημκ Καιφ ηαζ ημκ ΢ανην». Ο ίδζμξ μ ΢αιανάηδξ δεκ ημκ ακαθένεζ
πμοεεκά ζηδκ αοημαζμβναθία ημο: 1919 Ŕ , εηδ. Καζηακζχηδ, Ώεήκα 1996.
42
Ο παναηηδνζζιυξ ακήηεζ ζημκ Α. Ραοηυπμοθμ, Κξίζηκε ινγνηερλία, υ.π., ζ. 168. Ο ηνζηζηυξ εεςνεί υηζ ημ
ιοεζζηυνδια αοηυ πάζπεζ απυ αμνζζηία ζηδκ ηαηαββεθία ημο μθμηθδνςηζζιμφ, πμο ακαζνεί ηδκ ίδζα
ηδκ ηαηαββεθία. Δ ηνζηζηή ημο ηαηαθήβεζ: «Δ ιυδα ημο αθδνδιέκμο ακενςπζζιμφ, ανηεηά
δζαδεδμιέκδ ζηδ θμβμηεπκία, βθοηενμπμζεί ηαζ ζηδκ μοζία απμδοκαιχκεζ ημκ ακενςπζζιυ», υ.π., ζ.
172. Οθυηθδνδ δ ηνζηζηή ημο Ραοηυπμοθμο εδχ.
43
΢πφνμξ Λζκανδάημξ, Απφ ηνλ Δκθχιην ζηε Χνχληα, η. Β΄: (1964-1967), εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 1978, ζ. 21-
23.
44
ΐθ. ΐαββέθδξ Υαηγδααζζθείμο, «Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. ΐ΄, εηδ. ΢μηυθδξ,
Ώεήκα 1989, ζ. 227.
45
Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ, Κξηηηθή ηνπ Μεηαπνιέκνπ, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 1962, ζ. 22.
46
Καηεγνξψ, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 1965, ζ. 66.
47
Κξηηηθή ηνπ Μεηαπνιέκνπ, υ.π., ζ. 20-21.
48
Γζα ηα θαζίγμκηα πνυηοπα ημο Θεμημηά ζηδκ Αξγψ ηαζ ημο Ρυδδ Ρμφθμο ζηδ Ρίδα ηνπ κχζνπ, αθ. Ώββέθα
Καζηνζκάηδ, Οη πεξηπέηεηεο ηεο λεφηεηαο, υ.π., ζ. 206-212, ηαζ «Μζπαήθ ή Κμζιάξ: Μοεζζημνδιαηζηή
κευηδηα ζηα πνυκζα ηδξ Καημπήξ», Ζ ειιεληθή λενιαία ζηνλ 20φ αηψλα. Πνιηηηθέο δηαδξνκέο,
θνηλσληθέο πξαθηηθέο θαη πνιηηηζηηθέο εθθξάζεηο, επζι. ΐαββέθδξ Καναιακςθάηδξ η.ά., εηδ. Θειέθζμ,
Ώεήκα 2010, ζ. 205-209.
49
«Κζ εβχ, 15 ηυηε πνμκχ, ανκήεδηα, ανκήεδηα, ανκήεδηα! Καζ κα ηάκς ημ ζηαονυ ιμο, ηαζ κ‘ αημφζς ημ
―θυβμ‖, ηαζ κα ζηαεχ ―πνμζμπή‖, ηαζ κα πάς ―εκ-δομ‖ ή κα ιε εεςνήζμοκ, ιε ημ γυνζ, ιέθμξ ηδξ
θαζδνήξ εηείκδξ ―Νεμθαίαξ‖ ημο ―Σνίημο Βθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ‖!», Κξηηηθή, υ.π., ζ. 10.
50
΋.π., ζ. 11.
51
Σα ιεβάθα παναδείβιαηα ημο 19μο αζχκα: Ίρεκ, Νημζημβζέθζηζ, Νίηζε, ΢ηίνκεν, Σμθζηυζ. Κξηηηθή, υ.π., ζ.
71. ΢ημ Καηεγνξψ (υ.π., ζ. 111), μ ζοββναθέαξ ηάκεζ ζδζαίηενδ ικεία ζηδκ πανάδμζδ ηςκ ακανπζηχκ
΢ηίνκεν, Μπαημφκζκ, Πνμοκηυκ η.θπ., υπμο ημπμεεηεί ηαζ ημοξ Σμθζηυζ, Νίηζε, Γηάκηζ η.ά.
52
Max Stirner, Ο κνλαδηθφο θαη ε ηδηνθηεζία ηνπ, εζζαβ.-ιηθν. Γήζδξ ΢ανίηαξ, εηδ. Θφναεεκ, Ώεήκα 2005∙ ημ
απυζπαζια απυ ηδκ εζζαβςβή ημο ΢ανίηα, ζ. 9-10.
53
Π.π., ζημ δζήβδια «΋θεξ ημ εέθμοκ» απυ ηδ ζοθθμβή Βνξά ζην ζεξίν, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 1963.

107
54
Καηεγνξψ, υ.π., ζ. 214.
55
Κξηηηθή, υ.π., ζ. 77. Ο ζοββναθέαξ ακαθένεζ ηδκ ζδέα αοηή ςξ «εειέθζμ ηδξ αθήεεζαξ ημο Υνζζημφ»∙
ςζηυζμ ζημκ πνζζηζακζζιυ μ ιυκμξ ζςηήναξ είκαζ μ ίδζμξ μ Υνζζηυξ. Άνα δεκ πνυηεζηαζ βζα ιζα
ηαεανά πνζζηζακζηή ακηίθδρδ, πανά βζα ιζα εηημζιζηεοιέκδ παναθθαβή ηδξ, υπμο πζεακχξ
δζαηνίκμκηαζ μζ ακηζθήρεζξ ημο Καιφ.
56
Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ, «Δ Νυιζιδ», Ηζηνξίεο απφ ηηο λφηηεο αθηέο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 1959, ζ. 30.
57
Σγ. Κμφπεν, Λεμηθφ παξαδνζηαθψλ ζπκβφισλ, ιηθν. Ώ. Σζάηαθδξ, εηδ. Πφνζκμξ ηυζιμξ, Ώεήκα 1992, ζ.
457: ζηζξ πενζζζυηενεξ ενδζηείεξ μ ζίδδνμξ εεςνείηαζ «δ δφκαιδ ημο ηαημφ».
58
Φαίκεηαζ κα οπάνπεζ ιζα ζπέζδ ακηζπαθυηδηαξ αθδβδηή-Ράζημο, υιςξ ηάπμζα ζηζβιή μ αθδβδηήξ θέεζ πςξ
ζηα ιάηζα ημο Ράζημο «είδα ιέζα μθμηάεανα ημ είδςθυ ιμο» (23), ηάηζ πμο πζεακχξ ζδιαίκεζ υηζ
ζημκ αθδβδηή, δδθαδή ζε ηάεε άκενςπμ, εκοπάνπεζ ημ Καηυ.
59
Βδχ αεααίςξ οπάνπεζ θμβζηυ πνυαθδια: έκαξ ακεπανηήξ κυιμξ πνεζάγεηαζ ζοιπθήνςζδ, έκαξ δζααμθζηυξ
ηαηάνβδζδ.
60
Καηά ημκ ΢ηίνκεν «μζ άκενςπμζ ηδξ κεμηενζηήξ επμπήξ δεκ είκαζ ηυζμ εβςζζηέξ υζμ πνεζάγεηαζ, δζυηζ ημ
θυαδηνμ ηδξ δεζηήξ ελαημθμοεεί κα πθακάηαζ πάκς απυ ηα ηεθάθζα ημοξ, έζης ηζ ακ ηδκ
παναααίκμοκ, έζης ηζ ακ δεκ ιπμνμφκ κα ηδκ οπμζηδνίλμοκ ανηεηά», απυ ηδκ εζζαβςβή ημο Γ.
΢ανίηα ζημ M. Stirner, Ο κνλαδηθφο θαη ε ηδηνθηεζία ηνπ, υ.π., ζ. 12.
61
Φ. Νημζημβζέθζηζ, Αδειθνί Καξακάδνθ, ιηθν. Άνδξ Ώθελάκδνμο, η. Α΄, εηδ. Γημαυζηδξ Ώεήκα π.π., ζ. 32-
33, 80: «΋ιςξ, δε ιμο θεξ, ημκ νςηάς, πχξ εα ιείκεζ έηζζ μ άκενςπμξ πςνίξ Θευ ηαζ ιεθθμφιεκδ
γςή; Πα κα πεζ δδθαδή πςξ υθα επζηνέπμκηαζ, ιπμνεί κα ηάκεζ ηακείξ υ,ηζ εέθεζ;». Δ ααζζηή ζζημνία,
πίζς απυ ηδ δζάζδιδ νήζδ, είκαζ υηζ μ Εαάκ Καναιάγμθ ηαηδπεί ημκ εηενμεαθή αδεθθυ ημο
΢ιενκηζαηυα πςξ, αθμφ δεκ οπάνπεζ Θευξ, «υθα επζηνέπμκηαζ». Με αοηή ηδ θζθμζμθζηή χεδζδ μ
΢ιενκηζαηυα δμθμθμκεί ημκ παηένα ημοξ.
62
Ώθιπέν Καιφ, Ο επαλαζηαηεκέλνο άλζξσπνο, υ.π., ζ. 124-125
63
Βνξά ζην ζεξίν, υ.π., ζ. 139-150.
64
«Ώοηυξ πμο αμδεάεζ ημκ λφπκμ», Ηζηνξίεο απφ ηηο λφηηεο αθηέο, υ.π., ζ. 45.
65
Σγ. Κμφπεν, Λεμηθφ παξαδνζηαθψλ ζπκβφισλ, υ.π., ζ. 124-125.
66
΢ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ «Ώοηυξ πμο αμδεάεζ ημκ λφπκμ»: «Καζ ηυηε αημφζηδηε ιεξ απ‘ ημ άβκςζημ δ
θςκή ημο Ξέκμο, ημο Άθεθ, ζηθδνή ηαζ απμθχθζα […] Κζ αημφζηδηε κα νμοθζέηαζ [μ Άθεθ],
ζθονίγμκηαξ, ιεξ απυ ‘κα θμφηζ ημο ΢ηυημοξ, ζηα έβηαηα ημο Υάημο» (Ηζηνξίεο απφ ηηο λφηηεο αθηέο,
υ.π., ζ. 54).
67
Ο Ώπμζημθίδδξ, ζημ Καηεγνξψ (υ.π., ζ. 74), ιζθά βζα ημκ «κυιμ» πμο ίζποε ζημ ζπίηζ υπμο ιεβάθςζε: «΢ημ
ζπίηζ ιμο, αοηυ ‘ηακ μ ―Θευξ‖ – ηζ μ ιυκμξ ―κυιμξ‖ ημο: υ,ηζ απμδέπηδηεξ εα ημ ηδνείξ!» Ώοηυξ μ
«κυιμξ», μ κυιμξ ηδξ απυθοηδξ ζοκέπεζαξ, μδδβεί, αέααζα, ζηδκ απυθοηδ ζηθδνυηδηα. Βίκαζ ςζηυζμ
ζαθέξ υηζ μ ζοββναθέαξ ακαγδηεί αηνζαχξ έκακ ηαζκμφνβζμ «κυιμ» ζε ακηζηαηάζηαζδ ημο παθαζμφ.
68
Θδνίμ ηαζ Μδπακή είκαζ ημ ηνάημξ. Καζ ηαηά ηδκ άπμρδ ημο ΢ηίνκεν: «΋ζμκ αθμνά ζημ ηνάημξ, μ ΢ηίνκεν
ημ απμηαθεί εδνίμ ηαζ ιδπακή ιαγί, Θευ ηαζ δζάαμθμ» (΢ανίηαξ, ζημ M. Stirner, Ο κνλαδηθφο θαη ε
ηδηνθηεζία ηνπ, υ.π., ζ. 12).
69
Μπνάπε: ίζςξ απυ ημ επχκοιμ ημο δακμφ αζηνμθυβμο, αζηνμκυιμο ηαζ αθπδιζζηή Tycho Brahe (1546-
1601).
70
Βνξά ζην ζεξίν, υ.π., ζ. 22, 23. Γζα ημ ζοβηεηνζιέκμ ηαζ άθθα δζδβήιαηα ηδξ ζοθθμβήξ αοηήξ μ ΐ. ΐανίηαξ
ζδιεζχκεζ: «Αεκ κμιίγς υηζ ηα ηεθεοηαία αοηά ακήημοκ ζηα ηαθφηενα επζηεφβιαηα ηδξ ηέπκδξ ημο
ζοββναθέα. Ώπμηαθφπημοκ, αζθαθχξ, ηδκ αβςκζζηζηή ημο δζάεεζδ, οπμβναιιίγμοκ ηδκ πανμοζία
ιζαξ ζηέρδξ πάκημηε εκ εβνδβυνζεζ ηαζ ιζαξ ζοκείδδζδξ ακήζοπδξ, δζαηδνμφκ υιςξ ηδκ ροπνυηδηα
ηδξ εβηεθαθζηήξ ζφθθδρδξ» (΢πγγξαθείο θαη θείκελα, η. Ώ΄, Ώεήκα 1975, ζ. 190).
71
Νημζημβζέθζηζ, Αδειθνί Καξακάδνθ, ιηθν. Άνδξ Ώθελάκδνμο, η. Ώ΄, υ.π., ζ. 99-121.

108
72
Ο Υάλθεσ παναεέηεζ ζημ ένβμ αοηυ εηηεκή πςνία απυ ημκ Νημζημβζέθζηζ.
73
Ο Γξαζαδφξνο θαη ηα ρεηξφγξαθα ηνπ Max Tod, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 21970, ζ. 24.
74
Ο Γναζαδυνμξ έπεζ αοημαζμβναθζηή ζπέζδ ιε ημκ ζοββναθέα, υπςξ θαίκεηαζ ζημ Καηεγνξψ (υ.π., ζ. 89,
ζδι. 1): «―Υάζδεοέ ημ, αδενθάηζ! Μέηαθθμ είκαζ – δεκ πνμδίκεζ!‖, ιμο ρζεφνζζε ηάπμηε άλαθκα μ
αδενθυξ ιμο, ζηαιαηδιέκμξ απυ πάκς ιμο, πςνίξ κα ημκ κζχζς, ηαεχξ έηακα ―ζοκηήνδζδ‖
αθμζζςιέκμξ ζη‘ αοημηίκδηυ ιμο». Ώιέζςξ ιεηά παναπέιπεζ μ ίδζμξ ζημ δζήβδιά ημο «Ο
Γναζαδυνμξ».
75
Theodore Ziolkowski, Fictional Transfigurations of Jesus, Princeton University Press, Princeton, N.J. 1972.
76
Γζα ηδκ αλζμπμίδζδ ημο Εδζμφ απυ ηδκ Ώνζζηενά ηαηά ηδκ εζημζαεηία 1920-1940, αθ. Ώββέθα Καζηνζκάηδ,
«Ο Εδζμφξ Υνζζηυξ ζε ιζακ άεεδ επμπή (1920-1940), ζημ: Γηα κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο
ηνπ 20νχ αηψλα. Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο: ζέκαηα θαη ξεχκαηα, Πξαθηηθά ζπλεδξίνπ ζηε κλήκε ηνπ
Αιέμαλδξνπ Αξγπξίνπ (Ρέζπκλν, 20-22 Μαΐνπ 2011), ΠΒΚ ηαζ Μμοζείμ Μπεκάηδ 2012, ζ. 151-172.
Γζα ηδκ αλζμπμίδζδ ημο Εδζμφ ζημκ ειθφθζμ πυθειμ, αθ. Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «Ο Υνζζηυξ ζηα
μδμθνάβιαηα», Ζ ινγνηερλία ζηελ ηαξαγκέλε δεθαεηία 1940-1950, υ.π., ζ. 256-260.
77
«Αεκ ήηακ επακαζηάηδξ […] αθθά έκαξ ελεβενιέκμξ: δεκ ήηακ ακαηνμπέαξ ημοξ ηνάημοξ, αθθά ηάπμζμξ πμο
υνεςκε ημκ εαοηυ ημο»: ΢ηίνκεν, Ο κνλαδηθφο θαη ε ηδηνθηεζία ηνπ, υ.π., ζ. 333.
78
Ο Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ (Οη ηδέεο θαη ηα έξγα, υ.π., ζ. 251) επζζηεβάγεζ ηδκ ηνζηζηή ημο ζηδ ζοθθμβή ημο
Ρέκμο ιε ημκ ηίηθμ «Ώκανπμτπανλζζιυξ». Σμκ παναηηδνζζιυ επακαθαιαάκεζ μ Ώθ. Κμηγζάξ ημ 1974
(Μεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη, υ.π., ζ. 22-23). Σμ 1963 μ Κμηγζάξ έβναθε βζα ημκ Ρέκμ ηα ελήξ
εκδζαθένμκηα: «Βίκαζ, δδθαδή, μ Ώπμζημθίδδξ έκαξ ηαε‘ υθα ζφβπνμκμξ ηαζ δναιαηζηά απεθπζζιέκμξ
ακαγδηδηήξ ημο Θεμφ ηαζ ακ υπζ ζοκηεηνζιιέκμξ, μπςζδήπμηε, ααεζά ηαναβιέκμξ […].
Υαναηηδνζζηζηυ, ελάθθμο, ηδξ εεμδζηίαξ ζηδκ επμπή ιαξ είκαζ υηζ μ πάζπςκ ανκείηαζ κα δμζζθμβήζεζ
ηαζ απαζηεί ημκ θυβμ» (υ.π., ζ. 21).
79
΢ημ δμηίιζμ «Θνήζημξ ηαζ αεεΎα», μ Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ εα ηαηαθενεεί αίαζα εκακηίμκ ηδξ εηηθδζίαξ,
εκακηίμκ ηςκ εεμθυβςκ ηαζ ηςκ ζενςιέκςκ, εκακηίμκ ημο Θεμφ-δοκάζηδ, πανά ηαφηα υιςξ εα
δζαηδνήζεζ ιζα εενιή ζπέζδ ιε ημκ Εδζμφ· απεοεοκυιεκμξ ζε υζμοξ «πζζημφξ» εα ημκ ηαηαδζηάζμοκ
ςξ ακηίπαθμ ηδξ εηηθδζίαξ, δδθχκεζ πςξ «ημ ΐαββέθζμ, ιζα θμνά, θίβμζ ζαξ ημ ηαηέπεηε υζμ εβχ
[…], ηζ αηυια, θές, θζβυηενμζ απυ ζαξ ημ Λυβμ αημφηε ημο ΢ηαονμφ, ημ ιαηςιέκμ, ημκ
ποναηηςιέκμ, ηαεχξ ζμοαθίγεζ ειέκα» (Καηεγνξψ, υ.π., ζ. 187-224. Σμ πανάεεια, ζηδ ζ. 188).
80
Μέκδξ Κμοιακηανέαξ, Ζ κέξα γηα ηα γξαπηά θη ε λχρηα γηα ην ζψκα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1999, ζ. 111.
81
«Δ πχνα πμο δε ιαξ πςνάεζ: δ βεκζά ιαξ», Ο Σαρπδξφκνο, 14.7.1962, ηχνα Σν Φχιιν, Σν Πεγάδη, Σ‟
Αγγέιηαζκα, εηδ. Συπμξ, Ώεήκα 2007, ζ. 526-527.
82
Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Οη πεξηπέηεηεο ηεο λεφηεηαο, υ.π., ζ. 467-468.
83
Θχκαηα εηξήλεο, εηδ. Βζηία, β΄ εηδ., Ώεήκα π.π., ζ. 15-16.
84
Ζ κλήκε επηζηξέθεη κε ιαζηηρέληα πέδηια, υ.π., ζ. 139.
85
Πακ. Μμοθθάξ, «Σμκ ηαζνυ ηδξ ηνζθμβίαξ ηαζ ηςκ Φσηνγξαθηψλ», Γηα ηε κεηαπνιεκηθή καο πεδνγξαθία.
Κξηηηθέο θαηαζέζεηο, υ.π., ζ. 61. Πναθ. ηδκ παναηήνδζδ ημο Ώθέλδ Γήνα («ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ», Ζ
κεηαπνιεκηθή ινγνηεπκία, η. ΐ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 351): «Βίκαζ δ επμπή πμο υπζ ιυκμ ηα
Θχκαηα εηξήλεο ανίζημκηαζ ηάης απυ ημκ αζηενζζιυ ημο Ώθιπέν Καιφ ή ημ Φχιιν ηάης απυ ημκ
αζηενζζιυ ημο Φν. Κάθηα, αθθά ηαζ υθμ ημ πκεφια ηδξ ιεηαπμθειζηήξ θμβμηεπκίαξ ηςκ κέςκ απδπεί
ημ δίδαβια ημο ελεβενιέκμο ακενχπμο εκακηίμκ ημο παναθμβζζιμφ ημο ηυζιμο».
86
Γζα ηζξ πνμκμθμβίεξ, αθ. ημκ επίθμβμ ημο επζιεθδηή ηδξ «μνζζηζηήξ» έηδμζδξ ηδξ ηνζθμβίαξ Ώνζζημηέθδ
΢αΎκδ: Σν Φχιιν, Σν Πεγάδη, Σ‟ Αγγέιηαζκα, υ.π., ζ. 347.
87
Peter Mackridge, «΢οιαμθζηέξ ηαζ εζνςκζηέξ δμιέξ ζηδκ Eroica», Eroica, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1982, ζ. κα΄.

109
88
Σμ γήηδια ημο πνμπαημνζημφ αιανηήιαημξ είκαζ ελαζνεηζηά πμθφπθμημ απυ εεμθμβζηή άπμρδ. ΢ε βεκζηέξ
βναιιέξ, δεκ εεςνείηαζ αοηή ηαεεαοηή δ ζελμοαθζηή επαθή ςξ αιάνηδια, αθθά είηε ημ «πνχζιμ»,
είηε ημ «οπεναμθζηυ» ζελ (concupiscence).
89
«Σμ πδβάδζ», Σν Φχιιν, Σν Πεγάδη, Σ‟ Αγγέιηαζκα, υ.π., ζ. 146: «… ηζ υπςξ εδχ μζ πςνζημί, λένεζξ, έπμοκ
πμθθά παθαζιέκα δυκηζα ελαζηίαξ ηςκ ανυιζηςκ κενχκ πμο πίκμοκε, ηαζ ηνχκε ζοθθααέξ απυ ηζξ
θέλεζξ, ηαθδχνα ζακ ημο θυβμο ζμο, θάβακ ηαζ ημ ―ζημκ‖ ηζ έβζκε απυ ημ ―πήβε Άδδ‖, ―πδβάδζ‖».
90
Μεηά ημ ζελ «δ Μαθάις άκμζλε ηα ιάηζα ηδξ, δεκ είδε πάκς ημ θακάνζ», υ.π., ζ. 204-205.
91
Δ ροπακαθοηζηή πνμζέββζζδ ημο Σγζυαα, π.π., πμο ακαδεζηκφεζ ηδκ ακχνζιδ-παζδζηή πθεονά ημο ήνςα ηαζ
ηδκ ηαθάκηεοζή ημο ςξ πνμξ ηδ εδθοηή ή ανζεκζηή ημο ηαοηυηδηα, ανίζηεζ ηαζ αοηή ενείζιαηα ζημ
ηείιεκμ ημο «Φφθθμο». ΐθ. D. P. Tziovas, ―Allegorical Readings and Metaphors of Identity:
Sexuality, Society and Nature in Vassilis Vassilikos‘ Σμ Φφθθμ‖. Μζα ζφκημιδ εηδμπή ημο ηεζιέκμο,
ζημ πεν. Γηαβάδσ, ηπ. 517 (2011), ζ. 81-85.
92
ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ, Σν Φχιιν, Σν Πεγάδη, Σ‟ Αγγέιηαζκα, υ.π., ζ. 23.
93
Νυνα Ώκαβκςζηάηδ, «Νευηενεξ ηάζεζξ ζηδκ πεγμβναθία» [1964], Μαγηθέο εηθφλεο, εηδ. Σναι,
Θεζζαθμκίηδ 1973, ζ. 124-125.
94
Δ δεηαεηία ημο ‘60, ιε ημ άκμζβια ημο δζαθυβμο ακαημθζηήξ ηαζ δοηζηήξ εηηθδζίαξ, ιε ημ πθήεμξ απυ ηζξ
ηαζκμθακείξ εεμθμβίεξ ηδξ (εεμθμβία ηδξ εθπίδαξ, ηδξ επακάζηαζδξ, ιαφνδ εεμθμβία) εεςνείηαζ ιζα
επμπή «άκεδζδξ ηδξ εεμθμβίαξ» ηυζμ παβημζιίςξ υζμ ηαζ ζηδκ Βθθάδα. Γζα ημ εέια αοηυ, αθ.
Μάνζμξ Μπέβγμξ, Ο ιφγνο σο δηάινγνο. Μηα πξνζσπνγξάθεζε ηνπ Νίθνπ Νεζηψηε, εηδ. Πμονκανάξ,
Θεζζαθμκίηδ 1991, ζ. 81-85.
95
Κθαζζηυ ζφββναιια βζα ημοξ βκςζηζημφξ: Hans Jonas, The Gnostic Religion, Beacon, Boston 21963.
96
ΐθ. πνυπεζνα, Θ. Λίπμααηξ, Γνθίκην γηα ηε γλψζε θαη ηνλ γλσζηηθηζκφ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2006.
97
Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «Ώκαγδηχκηαξ ημ πνοζυιαθθμ δέναξ», επίιεηνμ ζημ Κμζιάξ Πμθίηδξ, Λεκνλνδάζνο,
εηδ. Βθθδκζηά Γνάιιαηα, Ώεήκα 2010, ζ. 252-254 ηαζ αθθμφ. Σδξ ίδζαξ, «Άββεθμξ Σενγάηδξ, Σαμίδη
κε ηνλ Έζπεξν. Μφεμξ ηδξ Πηχζδξ ή ζζημνία ιζαξ αθθμηνίςζδξ;», Νέα Δζηία, ηπ. 1830 (Φεαν. 2010),
ζ. 298-319. Σδξ ίδζαξ, «Ο Καγακηγάηδξ Γκςζηζηυξ», Ο Καγακηγάηδξ ζημκ 21μ αζχκα, Πξαθηηθά ηνπ
δηεζλνχο επηζηεκνληθνχ ζπλεδξίνπ «Νίθνο Καδαληδάθεο 2007: Πελήληα ρξφληα κεηά», Παλεπηζηήκην
Κξήηεο, Ζξάθιεην & Ρέζπκλν, 18-21 Μαΐνπ 2007, επζι. ΢. Ν. Φζθζππίδδξ, ΠΒΚ ηαζ Βηδυζεζξ ηδξ
Φζθμζμθζηήξ ΢πμθήξ ημο Πακεπζζηδιίμο Κνήηδξ, Δνάηθεζμ 2010, ζ. 33-76.
98
Πναθ. Peter Mackridge, «Δ πναβιαηζηή ηαζ δ θακηαζηζηή Θεζζαθμκίηδ ζημ πεγμβναθζηυ ένβμ ημο ΐ.
ΐαζζθζημφ ηαζ ημο Γ. Εςάκκμο», «Παναιοεία Θεζζαθμκίηδξ», ζημ Ζ πεδνγξαθία ζηε Θεζζαινλίθε
απφ ην 1912 έσο ην 1995, επζι. Πεν. ΢θονίδδξ, εηδ. ΟΠΠΒΘ, Θεζζαθμκίηδ 1997, ζ. 342-343: «΢ημ
Φχιιν επζηναηεί δ ηαααθζηή αίζεδζδ υηζ δεκ οπάνπεζ ―αθθμφ‖».
99
«Σμ Φχιιν δεκ είκαζ θφζδ, δεκ είκαζ απάκηδζδ· είκαζ ιανηονία, ημπμεέηδζδ ημο πνμαθήιαημξ. Αεκ είκαζ
ηακ επακάζηαζδ, είκαζ ιζα βνμεζά ζημ ηεκυ»: Πακ. Μμοθθάξ, «Σμκ ηαζνυ ηδξ Σνζθμβίαξ ηαζ ηςκ
Φσηνγξαθηψλ», υ.π., ζ. 71.
100
Ζ κλήκε επηζηξέθεη κε ιαζηηρέληα πέδηια, υ.π., ζ. 89-90.
101
Πναθ. ηδκ παναηήνδζδ ημο ΐάζμο ΐανίηα («Δ πεγμβναθία ηδξ εθδαείαξ» [1962], ΢πγγξαθείο θαη θείκελα,
υ.π., ζ. 81): «Οζ ημζκςκζηέξ ηαζ άθθεξ ζοκεήηεξ πμο δζαιμνθχεδηακ φζηενα απυ ημοξ δομ
ηεθεοηαίμοξ πμθέιμοξ, εκμιζιμπμίδζακ ηδ πνδζζιμπμίδζδ ιζαξ βθχζζαξ, πμο δ πνήζδ ηδξ θίβμ
παθαζυηενα εα ζζμδοκαιμφζε ιε ζηάκδαθμ».
102
΋κμια πμο εκδεπμιέκςξ πνμένπεηαζ απυ ημκ Ώνζειυ ΢ηναημθμβζημφ Μδηνχμο, αθθζχξ αζζιί.
103
«Σ‘ Ώββέθζαζια», υ.π., ζ. 250. Γζα ημκ ΢ίιμ ημκ οπανλζζηή, πνυζςπμ ηδξ κεακζηήξ ιπμειίαξ ηδξ Ώεήκαξ
ημο ‘50, αθ. Μακχθδξ Νηαθμφηαξ, Διιεληθφ ξνθ 1945-1990. Ηζηνξία ηεο λεαληθήο θνπιηνχξαο απφ ηε
γεληά ηνπ Χάνπο κέρξη ηνλ ζάλαην ηνπ Παχινπ ΢ηδεξφπνπινπ, εηδ. Άβηονα, Ώεήκα 2006, ζ. 79-117.
Πναβιαηζηυ πνυζςπμ πίζς απυ ημκ ιοεμπθαζηζηυ ήνςα Ώζήιδ είκαζ μ Αζαιακηήξ Φθςνάηδξ, υπςξ

110
 απμηαθφπηεζ μ ΐαζζθζηυξ ζημ Ζ κλήκε επηζηξέθεη κε ιαζηηρέληα πέδηια, υ.π., ζ. 91, ηαηυπζκ
ζοββναθέαξ θακηαζηζηχκ αθδβδιάηςκ οπανλζζηζημφ πνμζακαημθζζιμφ.
104
ΐθ. «Σ‘ Ώββέθζαζια», υ.π., ζ. 299-310. Ο ηαηδβμνμφιεκμξ απακηά ζοζηδιαηζηά υπζ ζηζξ ιάθθμκ ήπζεξ
ενςηήζεζξ ηςκ δζηαζηχκ: «΋πζ, είπε λενά, ηεθεζςηζηά, ζακ κα εηδζηζυηακ εηείκδ ηδ ζηζβιή ηδκ έλμδμ
ηζκδφκμο πμο ημο πνυζθενε δ Μεβάθδ Παβίδα ημο» (ζ. 307). Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ υηζ ζηδκ έηδμζδ
ημο 1983 (επμπή Μεηαπμθίηεοζδξ), μ ΐαζζθζηυξ έπεζ αθαζνέζεζ πμθφ ιεβάθα ημιιάηζα απυ αοηή ηδ
δίηδ, πμο πανμοζίαγε ζπεδυκ εεηζηά ημοξ δζηαζηέξ έκακηζ ημο αοημπαβζδεοιέκμο ηαηδβμνμφιεκμο.
105
ΐθ. ημ αθζένςια ζημκ Αεζπμηίδδ ζημ πεν. Ζ Λέμε, ηπ. 129 (1995), υπμο βνάθμοκ εηηυξ απυ ημκ ΐαζζθζηυ,
μ ΢αααυπμοθμξ, δ Άθηδ Γέδ ηαζ μ Φίθζππμξ Δθζμφ. Πναθ. έκα πμνηνέημ απυ ημκ Θ. ΢ηνμοιπέθμ:
«Αεκ είκαζ ηοπαίμ πμο πίζς απυ ζδιακηζηά πκεοιαηζηά επζηεφβιαηα ηςκ ακενχπςκ ηδξ Ώνζζηενάξ
ανζζηυηακ πάκηα μ Μίιδξ. Πνμέηνερε ημκ ΐαζζθζηυ κα βνάρεζ ημ Ε, έθενε ζε επαθή ημκ Μίηδ
[Θεμδςνάηδ] ιε ημκ Καιπακέθθδ ηαζ βεκκήεδηε ημ Μανπηράνπδελ, ίδνοζε ημ «Θειέθζμ» ιε ημκ
Θυδςνμ Μαθζηζχζδ βζα κα εηδίδεηαζ ημ πκεοιαηζηυ ένβμ ηδξ Ώνζζηενάξ ηαζ μζ απμηθεζζιέκμζ απυ ηα
επίζδια ζοββναθείξ, έθενε λακά ζημ πνμζηήκζμ, ιεηά ηδ πμφκηα πζα, ημκ ιεβάθμ αθθά λεπαζιέκμ
Μζπάθδ Καηζανυ. Βίπε ηδκ ζηακυηδηα κα μζιίγεηαζ ημ ηαζκμφνβζμ ηαζ κα ημ πνμςεεί». ΢οκέκηεολδ ιε
ηδκ Πυθο Κνδικζχηδ, Ζ Απγή, 19.1.2014.
106
ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ, Ε, εηδ. Αςνζηυξ, Ώεήκα 1981, ζ. 53, 55 ηαζ ζ. 46 ακηίζημζπα.
107
΋.π., ζ. 63-64.
108
ΐθ. εδχ, ζδι. 69.
109
Ώκηνέαξ Κανακηχκδξ, «ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ» [1977], 24 ζχγρξνλνη πεδνγξάθνη, υ.π., ζ. 128-129.
110
Ζ κέξα γηα ηα γξαπηά θη ε λχρηα γηα ην ζψκα, υ.π., ζ. 110-111.
111
Πιαλφδηνο ζαιπηγθηήο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1989, ζ. 81.
112
Ζ κέξα γηα ηα γξαπηά θη ε λχρηα γηα ην ζψκα, υ.π., ζ. 251-2.
113
Πιαλφδηνο ζαιπηγθηήο, υ.π., ζ. 75.
114
Νίημξ Αήιμο, «Δ βεκζά ηςκ θθίπεν».
115
Ζ κέξα γηα ηα γξαπηά θη ε λχρηα γηα ην ζψκα, υ.π., ζ. 93: «Με ημκ Κςκζηακηίκμ Ξεκάηδ παίγαιε θθίπεν
ζημ ―Σένηζμ Μυκημ‖, ζοκαβςκζγυιεκμζ ζημ ζημν ιε πάεμξ».
116
«Με ημκ Πακαβζχηδ ζηδ δεηαεηία ημο ‘60 είπαιε ηνεθάκεζ ηα θθζπενάηζα ηδξ βεζημκζάξ»: ΐ. ΐαζζθζηυξ, Ζ
κλήκε επηζηξέθεη κε ιαζηηρέληα πέδηια, υ.π., ζ. 57.
117
Μέκδξ Κμοιακηανέαξ, Σα κεραλάθηα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 132007, ζ. 12. Οζ παναπμιπέξ εα βίκμκηαζ ζε
αοηή ηδκ έηδμζδ, εηηυξ απυ ηζξ πενζπηχζεζξ ηαηά ηζξ μπμίεξ μζ δζαθμνέξ είκαζ ηέημζεξ χζηε
οπμπνεχκμοκ ζε παναπμιπή ζηδκ α΄ έηδμζδ. Σδκ πμθφ ζπάκζα ζήιενα α΄ έηδμζδ ηδκ εκημπίζαιε
ζηδκ Βεκζηή ΐζαθζμεήηδ.
118
Βπζθοθάλεζξ βζα ηδκ έηααζδ ημο δζδβήιαημξ εηθνάγεζ μ Σάηδξ Καναέθδξ, «Μέκδξ Κμοιακηανέαξ», Ζ
κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Α΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 279: «Δ ζφβηνμοζδ ηςκ αεχςκ ηαζ
απνμζάνιμζηςκ πνςηαβςκζζηχκ ιε ημ πενζαάθθμκ ημοξ εκηείκεηαζ οπεναμθζηά πνμξ ημ ηέθμξ ημο
δζδβήιαημξ. Δ έκηαζδ αοηή δεκ ανίζηεηαζ πάκημηε ζε απυθοηδ εκανιυκζζδ ιε ηδκ πθμηή ηαζ νέπεζ
πνμξ ηδ ιεθμδναιαημπμίδζδ. Ο εάκαημξ θ.π. ημο Ώκαζηάζδ είκαζ απμηέθεζια ιζαξ πμζδηζηήξ
θακηαζίςζδξ ηζ υπζ ιζαξ αιεηάηθδηδξ ελέθζλδξ ηςκ βεβμκυηςκ.
119
Σα κεραλάθηα, εηδ. Φέλδ, Ώεήκα 1962, ζ. 62.
120
Ο Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ ζε ηνζηζηή ημο 1962 επζζδιαίκεζ: «Βίκαζ, πνάβιαηζ, ηνίια πμο ημ δζήβδια αοηυ, ημ
ανηζυηενμ ιμνθζηά, ιε βκήζζμ παθιυ ηαζ εηθναζηζηή εοεθζλία, ηαηαθήβεζ ζε ιζα αδεθονία, πμο
ακαηνέπεζ αηζιχνδηα –ηαζ ζημ αηζιχνδηα αηνζαχξ εκημπίγεηαζ ηονίςξ δ ακηίννδζδ– ηδκ ηάλδ ημο
ηυζιμο. Ώπανάδεπημ ηαζ αδζακυδημ, αέααζα, βζαηί δεκ βνάθδηε επί ιαηαίς μ Οηδίπνπο Σχξαλλνο»
(Μεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη, υ.π., ζ. 252).

111
121
Σα κεραλάθηα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1970, ζ. 78 = υιμζα ηαζ ζηδκ έηδμζδ πμο πνδζζιμπμζμφιε (υ.π., ζ. 80).
122
Πναθ. ηδκ ηνζηζηή ημο ΐάζμο ΐανίηα, «Δ πεγμβναθία ηδξ εθδαείαξ» [1962], ΢πγγξαθείο θαη θείκελα, η.
Ώ΄, υ.π., ζ. 81-83: «Βίκαζ αθήεεζα υηζ μ ζοββναθέαξ δε ιαξ επζηνέπεζ κα ακηζθδθεμφιε (πνμζςπζηά
αιθζαάθθς ακ ηαζ μ ίδζμξ ημ έπεζ ζοκεζδδημπμζήζεζ πθήνςξ βζα ημκ εαοηυ ημο) ηα αίηζα [ηδξ
ζοκηνζαήξ ηςκ δνχςκ ημο]. Βίκαζ ημ βεκζηυηενμ ηθίια ή πανάβμκηεξ αημιζημί, πμο μδδβμφκ ημοξ
ήνςέξ ημο ζηδκ ηαηαζηνμθή; Πνυηεζηαζ, κμιίγς, βζα ηδ ααζζηυηενδ αδοκαιία ημο αζαθίμο, πμο έπεζ
ζακ ζοκέπεζα ηαζ ηα πνυζςπά ημο κα παναιέκμοκ εαιπά, κα ιδ ιπμνμφκ δδθαδή κα ιαξ επζαθδεμφκ
ζα γςκηακέξ οπάνλεζξ, ηαζ μζ πνάλεζξ ημοξ κα θακηάγμοκ αοεαίνεηεξ».
123
΢ηδκ έηδμζδ πμο δζααάγεζ ζήιενα μ ακαβκχζηδξ, μ ηαεδβδηήξ ηδξ Εζημνίαξ πανμοζζάγεηαζ πμθφ
ανκδηζηά, π.π. «ιε ιζα θςκή θανοββζηή – ζακ βοκαίηα πμο ηδ αζάγμοκ» (ζ. 109). ΢ηδκ α΄ εηδ. (ζ. 93)
μ ήνςαξ αοηυξ είπε απθχξ «αθθήεςνα ιάηζα». Δ πνμαμθή ηδξ μιμθοθμθζθίαξ έβζκε πμθφ πζμ έκημκδ
ημ 1970, αθθά ημ ίδζμ ζοκέαδ ηαζ ιε ηδκ ηαηαδίηδ ηδξ. Θέια βζα παναπένα δζενεφκδζδ.
124
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Ονβή ιζκυνε», Οη ηδέεο θαη ηα έξγα, υ.π., ζ. 278.
125
Βκδζαθένμκ ζημ δζήβδια αοηυ έπεζ ηαζ μ νυθμξ ημο ηζκδιαημβνάθμο: υθα υζα ζοιααίκμοκ ζηδκ ζζημνία
οπμηίεεηαζ υηζ εηηοθίζζμκηαζ ζε ιζα ηζκδιαημβναθζηή ηαζκία. Πανυθμ πμο ηδκ έπεζ παναββείθεζ μ
Αζμζηδηήξ ημο ζηναημπέδμο, δ ηαζκία θαίκεηαζ κα θέεζ άθθα απυ αοηά βζα ηα μπμία πνμμνίγεηαζ,
απμηαθφπημκηαξ ηδκ ηνοιιέκδ ηαηαπίεζδ. Πνυηεζηαζ ιάθθμκ βζα ιζα εηδήθςζδ ειπζζημζφκδξ, εη
ιένμοξ ημο ζοββναθέα, ζηδκ ηαθθζηεπκζηή δδιζμονβία: υηζ απμηαθφπηεζ ημκ παναθμβζζιυ ημο
ηυζιμο ηαζ πνμζθένεζ δοκαηυηδηα ζηέρδξ ηαζ δζαθοβήξ.
126
Μ. Υάηηαξ, «Ο Κμθμαυξ», Άπαληα, υ.π., ζ. 26.
127
΋.π., ζ. 25.
128
ΐθ. εδχ, ζ. ΐαζζθζηυξ, ζδι. 71.
129
΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ, Σν Φξάγκα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 41979. ΢ε αοηή ηδκ έηδμζδ ακηζζημζπμφκ μζ
παναπμιπέξ.
130
Γίκεηαζ ςζηυζμ ιζα ακαθμνά απυ έκακ ήνςα «ζημκ ιεβάθμ πυθειμ» (195).
131
Ο Πθαζημαίηδξ πνςημειθακίγεηαζ ζηα 1952 ιε ηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ Σν γπκλφ δέληξν. Σνία πνυκζα
ανβυηενα εηδίδεζ ηδ ζοθθμβή Ζ ζχειια θαη ην θαλάξη. ΢ημζπεία βζα ηδ γςή ηαζ ημ ένβμ ημο
ζοββναθέα, αθ. ζπεηζηά: Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, «΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ», Ζ κεηαπνιεκηθή
πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. ΢Σ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ.
258-291, εζδζηά βζα ημκ «ζοιαμθζηυ» παναηηήνα ηδξ πεγμβναθίαξ ημο, αθ. ζηζξ ζ. 261-262.
132
Ώκηνέαξ Κανακηχκδξ, 24 ζχγρξνλνη πεδνγξάθνη, εηδ. Νζηυδδιμξ, Ώεήκα 1978, ζ. 177.
133
ΐθ. ζπεηζηά Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, «Βπζδνάζεζξ ηαζ ζοιπηχζεζξ ζηδκ πεγμβναθία ημο ΢π. Πθαζημαίηδ»,
΢χγθξηζε, ηπ. 1 (Ώπνίθζμξ 1989), ζ. 60-61. Ο ΢ηενβζυπμοθμξ ζοκμρίγεζ ηζξ ηνζηζηέξ (Ώπυζημθμξ
΢απίκδξ, Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ) υπμο ζοβηνίκεηαζ μ Πθαζημαίηδξ ιε ημοξ Κάθηα ηαζ Καιφ.
Xαναηηδνίγμκηαξ «πενίενβεξ» ηζξ ακηζζημζπίεξ (αθμφ μ έθθδκαξ ζοββναθέαξ δεκ ημοξ είπε δζααάζεζ),
μ ΢ηενβζυπμοθμξ ηαηαθήβεζ: «Δ επίδναζδ ζημ Φξάγκα απυ ημκ Kafka ηαζ ημκ Camus απμηεθεί
ζφιπηςζδ ή ζοββέκεζα, ηζ είκαζ ηυζμ θίβμ αθδεζκή υζμ ηαζ υηζ ημ ιοεζζηυνδια ημ ειπκεφζηδηε ηάπα
απυ ημ ζπάζζιμ ημο θνάβιαημξ ζηδ Γαθθία […] εκχ δ ηαηαζηνμθή ζηδ Γαθθία έβζκε, υηακ ημ
ιοεζζηυνδια είπε πζα βναθηεί» (62). Ο ΢ηενβζυπμοθμξ ζοκηάζζεηαζ ιε ηδκ πθεονά ηδξ ηνζηζηήξ
(ΐάζμξ ΐανίηαξ, Νζηδθυνμξ ΐνεηηάημξ) πμο αθέπεζ πζεακυηενδ ηδκ επίδναζδ ημο Νημζημβζέθζηζ.
134
΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ, «Ζ πεδνγξαθία ηνπ ήζνπο» θαη άιια δνθίκηα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1986, ζ. 150 ηαζ
164.
135
ΐθ. εδχ ζημ ηεθάθαζμ 5, ηδκ εκυηδηα 3: «Ο ελπνεζζμκζζιυξ ηαζ μζ ιεηαιμνθχζεζξ. Δ επίδναζδ ημο
Κάθηα ηαζ ημ πανάθμβμ». ΐθ. επίζδξ ημ θήιια «Allegory» ζημ Richard Gray et al. (eds.), A Franz
Kafka Encyclopedia, Greenwood Press, Westport, Connecticut-London 2005, ζ. 7.
136
Δ Βθζζάαεη Κμηγζά, Ηδέεο θαη αηζζεηηθή. Μεζνπνιεκηθνί θαη κεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη 1930-1974, εηδ.
Πυθζξ, Ώεήκα 2006, ζ. 240-246, επζζδιαίκεζ: «Ο θζθεθεφεενμξ ΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ (1917-2000)

112
 οπεναζπίζηδηε ιε πάεμξ ηδκ δεζηή θεζημονβία ηδξ πεγμβναθίαξ ιέζα ζημοξ ηυθπμοξ ημο ζμαανυηαηα
ηναοιαηζζιέκμο ιεηαπμθειζημφ ηυζιμο. Έδεζλε ςζηυζμ ιεβάθδ επζθοθαηηζηυηδηα απέκακηζ ζηζξ
ιμνθζηέξ ακαηνμπέξ πμο επζπείνδζακ μζ ιμκηενκζζηζηέξ ακαγδηήζεζξ ημο 20μφ αζχκα, πνμηζιχκηαξ
ακη‘ αοηχκ ηδκ αζζεδηζηά άημθιδ πεγμβναθία ημο οπανλζζιμφ» (240-241).
137
Βίκαζ παναηηδνζζηζηή δ απάκηδζδ ημο ζοββναθέα ζηδκ ηνζηζηή ημο Ρμθάκ Μπανη (Roland Barthes), μ
μπμίμξ επέηνζκε ημ ένβμ ημο Καιφ βζα αημιζηζζιυ ηαζ έθθεζρδ ημζκςκζημφ πνμαθδιαηζζιμφ. Ο Καιφ
ιε ηδκ ζεζνά ημο απάκηδζε πςξ δ Παλνχθια επακαζηαηεί ηονίςξ εκακηίμκ ηδξ επζηνάηδζδξ ημο
θαζζζιμφ αθθά ηαζ ζε ηάεε ιμνθή ηονακκίαξ (πμθζηζηήξ ή ενδζηεοηζηήξ). Claude Coste, Roland
Barthes moraliste, Presses Universitaires du Septentrion, Paris 1998, ζ. 103-105.
138
Ώθιπέν Καιφ, Ζ Παλνχθια, ιηθν. Ώνβονχ ΡμΎδμο, εηδ. Μπμοημοιάκδξ, Ώεήκα 1989, ζ. 259, 261.
139
Ο Καιφ πνμηνίκεζ ηδκ ζδέα ιζαξ «αβζμζφκδξ πςνίξ εευ», αθ. ζπεηζηά: Geraldine F. Montgomery, «―Plus
loin que la morale‖: considérations sur la quête camusienne d‘une éthique et d‘un au-delà», in
Christine Margerrison et al. (eds.), Albert Camus in the 21st Century. A Reassessment of his Thinking
at the Dawn of the New Millennium, Faux Titre, Amsterdam 2008, ζ. 131-142, εζδζηά βζα ηδκ
Παλνχθια ζηζξ ζ. 135-137.
140
Καεμνζζηζηή ζδιαζία ζηδκ αθθαβή ημο ηνυπμο πμο ζηέθηεηαζ μ ΐαθένδξ έπεζ ηαζ δ επίζηερδ ημο
πνςηαβςκζζηή ιε ημκ κεανυ γςβνάθμ ζημ ιμκαζηήνζ ημο Ώβίμο Νεηηανίμο. Βηεί μ ηεθεοηαίμξ,
ημζηχκηαξ ημκ μονακυ, μιμθμβεί πςξ «πήναιε άθθμ δνυιμ» ηαζ εοιάηαζ «ηάπμζμοξ ενδζηεοηζημφξ
πίκαηεξ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ, βζμιάημοξ θηενά ηαζ ζάθπζββεξ ηδξ ελαββεθίαξ» (169). Ο ίδζμξ, επίζδξ,
αζχκεζ ιζα απμηαθοπηζηή ειπεζνία, παεαίκεζ κεονζηή ηνίζδ ηαζ πανμηνφκεζ ημκ οδνμθυβμ κα
πνμζεοπδεμφκ, ηδκ χνα πμο μζ ηαθυβενμζ ρέθκμοκ: «Τπενάκς! Τπενάκς! […] Καημζηία Κονίμο
οπενάκς ένβςκ ακενχπςκ. Βοθμβδηυξ μ εευξ υηζ άκςεεκ εηνάηδζεκ διάξ!» (171).
141
Δ ηνζηζηή έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ ηαζ ζπμθζάζεζ (άθθμηε ανκδηζηά ηαζ άθθμηε εεηζηά) ημκ ιεθμδναιαηζζιυ
ζημ ένβμ ημο Πθαζημαίηδ. Σζξ απυρεζξ ζοκμρίγεζ μ Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, «΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ»,
φ.π., ζ. 271, μ μπμίμξ ηαηαθήβεζ πςξ μ ιεθμδναιαηζζιυξ απμηεθεί «μνβακζηυ ζημζπείμ» ημο ένβμο ηαζ
δεκ ημ «ρεοηίγεζ». Βίκαζ εκδζαθένμκ πάκηςξ πςξ μ ίδζμξ μ ζοββναθέαξ κμιζιμπμζεί ημ
ιεθμδναιαηζζιυ ζηδκ ηεθεοηαία ζηδκή ημο Φξάγκαηνο, υπμο μ αθδβδηήξ παναηηδνίγεζ ηδκ ηίκδζδ
ημο γςβνάθμο κα θζθήζεζ ημκ πνςηαβςκζζηή ζημ ηεθάθζ: «Κζ εηεζδά ημκ θίθδζε ιε ιζακ έλανζδ ζη‘
αθήεεζα ιεθμδναιαηζηή» (242).

113
 Κεθάιαην 4: Οη ρακειέο θσλέο

Αγγέια Καζηξηλάθε

΢ύλνςε
΢ην θεθάιαην απηφ εμεηάδνληαη δχν πεδνγξάθνη, ν Γηψξγνο Ησάλλνπ θαη ν Κψζηαο Σαρηζήο, πνπ δήηεζαλ κε ην
έξγν ηνπο λα ζπκβάινπλ ζε κηα αιιαγή ζηνλ ηξφπν πνπ αληηκεηψπηδε ε θνηλσλία ζηε δεθαεηία ηνπ 1960 ηνλ
έξσηα, ηε δηαθνξεηηθφηεηα, ηελ παξαβαηηθφηεηα, πξνηείλνληαο κεγαιχηεξε αλεθηηθφηεηα θαη ζπκπάζεηα. ΢ε
αληίζεζε κε ηνπο «νξγηζκέλνπο» πνπ αληηκάρνληαη ηνλ «θαθφ ζεφ», νη ζπγγξαθείο απηνί ηείλνπλ κε ήπην
ζπλήζσο ηξφπν λα πξνβάιινπλ νξηζκέλεο φςεηο ηεο ρξηζηηαληθήο εζηθήο, αμηνπνηψληαο ηελ θνηλά
παξαδεδνκέλε πίζηε πξνθεηκέλνπ λα πξνσζήζνπλ ηελ επηείθεηα πξνο πνηθίιεο απνθιίλνπζεο ζπκπεξηθνξέο.

4.1 Δηζαγσγή
Οζ ζοββναθείξ ηδξ πνμδβμφιεκδξ εκυηδηαξ, πανυηζ ηαθθζένβδζακ ημ παιδθυθςκμ είδμξ ημο δζδβήιαημξ,
οπήνλακ ιάθθμκ ορίθςκμζ. Βηηυλεοακ ηδκ μνβή ημοξ ή ηδκ άνκδζή ημοξ ζημκ πανυκηα ηυζιμ ιε δζάημνεξ
ηάπμηε ηναοβέξ. Οζ δφμ ζοββναθείξ ιε ημοξ μπμίμοξ εα αζπμθδεμφιε ζε αοηή ηδκ εκυηδηα, μ Γζχνβμξ
Εςάκκμο ηαζ μ Κχζηαξ Σαπηζήξ, ειθακίγμκηαζ ζαθχξ δπζυηενμζ. Αεκ ημοξ θείπεζ δ επζεοιία κα αθθάλμοκ ηδκ
ηαηαπζεζηζηή ημζκςκία, ηάηζ πμο ηαζ ημοξ δφμ ημοξ αθμνά πμθφ θυβς ημο απμηθίκμκημξ ζελμοαθζημφ
πνμζακαημθζζιμφ ημοξ, υιςξ ηδκ αθθαβή αοηή ηδκ αθέπμοκ πενζζζυηενμ ζακ εθανιμβή ανπχκ ηαζ αλζχκ,
πανά ζακ ελέβενζδ εκακηίμκ πακηυξ «κυιμο».
Ο Γζχνβμξ Εςάκκμο ζπεηίγεηαζ πενζζζυηενμ ιε ημοξ μνβζζιέκμοξ, ζημ λεηίκδιά ημο, ηαεχξ
πνδζζιμπμζεί μνζζιέκεξ ηαηηζηέξ εηείκςκ: ηδ θεηηζηή πνυηθδζδ, ηδκ αίζεδζδ ηδξ οπανλζαηήξ λεκυηδηαξ, ιζα
ηάπςξ αθάζθδιδ ζηάζδ. ΋ιςξ εκηέθεζ μ Εςάκκμο δεκ εεμιαπεί, δδθαδή δεκ αάθθεζ εκάκηζα ζε έκακ ηαηυ
Θευ, δδιζμονβυ ημο θαφθμο ηυζιμο. Οφηε ηαηαζηεοάγεζ έκακ ελεβενιέκμ Υνζζηυ πμο ημκ πνμζμζηεζχκεηαζ.
Πανυθμ πμο βκχνζζε ημκ ηαηά ΢ανην οπανλζζιυ, δεκ ημκ εκζηενκίζηδηε. Οζ πνζζηζακζηέξ ηαηααμθέξ ημο
απμδείπεδηακ ζζπονυηενεξ.
Ο ηυκμξ ημο Εςάκκμο είκαζ πάκηα παιδθυθςκμξ πανά ηα πνμηθδηζηά εκίμηε εέιαηά ημο. Ώπυ ηδ
παιδθή ζημπζά, δδθαδή απυ ηδ ζημπζά ημο απθμφ ακενχπμο, δίκεζ ηαζ ηζξ αθδβήζεζξ ημο, πμο ηζξ ζοκδέεζ ιε
ηδκ Εζημνία (ιε ηδκ πνμζθοβζά, ημκ πυθειμ ημο ‘40, ηδκ Καημπή ηαζ θίβμ ιε ημκ Βιθφθζμ) ιέζς εκυξ
αοηυπηδ εεαηή πμο αζχκεζ ηδκ πείκα ηαζ ηζξ ηαημοπίεξ ακάιεζα ζημ πθήεμξ ηςκ μιμίςκ ημο. Δ Εζημνία ημκ
εκδζαθένεζ, ηαηά ηφνζμ θυβμ, επεζδή αθμνά ηα άημια. Σμ ηθίια ηαηά ηδκ ηήνολδ ημο πμθέιμο, π.π., μζ
πνμεημζιαζίεξ, δ έηνδλδ ηςκ θασηχκ δεζζζδαζιμκζχκ η.θπ., υθα αοηά απμθήβμοκ ζε έκα ηαεανά πνμζςπζηυ
βεβμκυξ, ημ πέναζια ημο αθδβδηή ζηδκ εθδαεία.
Σδκ ίδζα πνήζδ ηδξ ζζημνίαξ ηάκεζ ηαζ μ Κχζηαξ Σαπηζήξ. Ώκ ηαζ εηείκμξ επζπεζνεί ηδ ιεβάθδ
ζφκεεζδ, ημ ιοεζζηυνδια, ζοβηνμηεί ηδκ αθήβδζή ημο απυ πάιπμθθεξ ιζηνμσζημνίεξ ηαεδιενζκυηδηαξ πμο
ακάβμκηαζ έιιεζα ηαζ δεοηενεουκηςξ ζηδ ιεβάθδ ζζημνία. «Ώπυ ηδ παιδθή πνμζςπζηή ζημπζά» είκαζ
άθθςζηε μ ηίηθμξ πμο έδςζε μ ίδζμξ ζε δμηίιζυ ημο, υπμο οπεναζπίγεηαζ αοηήκ αηνζαχξ ηδκ μπηζηή βςκία:
«Κάκα δομ θίθμζ ιε ιέιθμκηαζ ζοπκά πςξ αθέπς ηα πάκηα εκηεθχξ οπμηεζιεκζηά, υηζ έπς ηδκ ηάζδ κα
ηεηιδνζχκς μηζδήπμηε ακηθχκηαξ απυ ηαεανά πνμζςπζηέξ ιμο ειπεζνίεξ, ιε ηδκ ηάζδ ιάθζζηα –πμο είκαζ
αηυια εθζαενυηενμ– κα ηζξ ακάβς ζε ηακυκεξ βεκζηήξ εθανιμβήξ. Σ‘ αημφς ηαζ ιεζδζχ κμενά».1
Δ απυηθζζδ απυ ημοξ ζοκδεζζιέκμοξ πνμζακαημθζζιμφξ ηδξ εθθδκζηήξ πεγμβναθίαξ, απυ ηδ βεκζά
ημο ‘30 αθθά ηαζ ηδκ α΄ ιεηαπμθειζηή βεκζά, είκαζ ειθακήξ: εηεί πνμείπε δ ζοθθμβζηυηδηα ηαζ μζ ιεβάθμζ
πμθοπνυζςπμζ πίκαηεξ, υπμο ημ άημιμ έπαζγε ημκ νυθμ ημο ιέζα ζημ εονφηενμ πθαίζζμ. Βδχ εκδζαθένεζ ημ
άημιμ, εκχ δ Εζημνία οπμααειίγεηαζ ζε απθυ θυκημ ηςκ παεχκ ημο.
Χζηυζμ ηαζ μζ δφμ ζοββναθείξ δζαεέημοκ ιζα εονφηενδ ζηυπεοζδ, πένα απυ ηδκ ελζζηυνδζδ
πνμζςπζηχκ ή μζημβεκεζαηχκ ζηζβιχκ: επζεοιμφκ κα απεοεοκεμφκ ζηδκ ημζκςκία, ζε αοηή ηδ ιίγενδ
ημζκςκία ημο 1960, ηαζ κα ηδξ δείλμοκ έκακ δνυιμ απεθεοεένςζδξ. Ο Εςάκκμο εοαββεθίγεηαζ ηδκ
απεθεοεένςζδ απυ ηδκ εκμπή ηδξ ζελμοαθζηυηδηαξ, ηαοηίγμκηαξ ζοζηδιαηζηά ηδκ Ώκάζηαζδ ημο Υνζζημφ ιε
ηδκ ακάζηαζδ ημο ενςηζημφ ζχιαημξ (ακ ηαζ δεκ άκηελε κα επεηηείκεζ ηδκ ηαθή είδδζδ ηαζ πνμξ ηδκ
ηαηεφεοκζδ ηδξ μιμενςηζηήξ ζελμοαθζηυηδηαξ). Ο Σαπηζήξ πάθζ πνμςεεί ζηαεενά ηαζ επίιμκα ηδκ ζδέα ιζαξ

114
ημζκςκίαξ ηδξ ακεηηζηυηδηαξ ηαζ ηδξ επζείηεζαξ. Δ ζοιπάεεζα πνμξ ηα πάεδ ημο πθδζίμκ, πνμξ ηα πμζηίθα
αάζακα ηαζ ημοξ αοημααζακζζιμφξ ημο άθθμο, είκαζ δ ηονίανπδ ζηάζδ ηαζ ζημοξ δφμ ζοββναθείξ.
Ώκ ζοιπθέμοκ ςζηυζμ ςξ πνμξ ηα παναπάκς, δζαθένμοκ ζαθχξ ςξ πνμξ ηα ηαθθζηεπκζηά ημοξ ιέζα.
Ο Εςάκκμο, πμθφ ημκηά ζηδκ πμίδζδ, αλζμπμζεί ηδ ιζηνή θυνια ημο δζδβήιαημξ, ειπθμοηίγμκηαξ ημ αίςια ιε
άθεμκα ζοιαμθζηά ζημζπεία. Ο Σαπηζήξ, πάθζ, έβναρε έκα απυ ηα θίβα ιοεζζημνήιαηα αοηήξ ηδξ βεκζάξ ζηδ
δεηαεηία ημο 1960, ιε αμφθδζδ ηαεανά νεαθζζηζηή.

4.2 Γηώξγνο Ησάλλνπ: κηα αληαξζία αζώα, κνλαζηεξίζηα

Εικόνα 4.1 Ο Γηψξγνο Ησάλλνπ.

Ο Γζχνβμξ Εςάκκμο (Θεζζαθμκίηδ, 1927 – Ώεήκα, 1985), βυκμξ πνμζθοβζηήξ ιζηνμαζηζηήξ μζημβέκεζαξ ηδξ
Θεζζαθμκίηδξ, ηνυθζιμξ ηςκ ηαηδπδηζηχκ ζηα παζδζηά ηαζ εθδαζηά ημο πνυκζα, άθδζε υζμ θίβμζ ημ πκάνζ
ημο ζηδ θμβμηεπκία ηςκ ηεθεοηαίςκ δεηαεηζχκ ημο 20μφ αζχκα. Φζθυθμβμξ ιε ζδιακηζηυ ενεοκδηζηυ ηαζ
ιεηαθναζηζηυ ένβμ, μ Εςάκκμο εθεονίζηεζ έκακ ηαζκμφνβζμ ηφπμ αθήβδζδξ, πμο μ ίδζμξ μκμιάγεζ
«πεγμβνάθδια». Πνυηεζηαζ βζα ζφκημιδ αθήβδζδ, ζε ιέβεεμξ δζδβήιαημξ, δ μπμία έπεζ ζημ επίηεκηνυ ηδξ υπζ
ηυζμ ιζα ζζημνία υζμ ιζα ηαηάζηαζδ, ιζα αίζεδζδ, έκακ πχνμ. Σα ηείιεκά ημο είκαζ θηζαβιέκα απυ
«εειαηζηέξ ρδθίδεξ» πμο ζοκδέμκηαζ ιεηαλφ ημοξ ζοκεζνιζηά, «ιε δζάθμνεξ εζςηενζηέξ ή ελςηενζηέξ
ζοκάθεζεξ»2 ηαζ αημφβμκηαζ ζακ ελμιμθμβήζεζξ πνμξ ηάπμζμ κμδηυ αηνμαηήνζμ∙ ηείιεκα εκηέθεζ ελαζνεηζηά
ποηκά, οπαζκζηηζηά έςξ ηνοπηζηά (ηονίςξ ζηδκ πνχηδ ζοθθμβή) ηαζ ιε έκημκμ εζςηενζηυ νοειυ.
Δ πνχηδ ζοθθμβή ημο Εςάκκμο ηζηθμθμνείηαζ Γηα έλα θηιφηηκν ηαζ εηδίδεηαζ ζηδ Θεζζαθμκίηδ ημ
1964. Ώκ ιπμνμφιε κα ζοβηνμηήζμοιε έκα εκζαίμ οπμηείιεκμ ςξ αθδβδηή ζηα πμζηίθα δζδβήιαηα, εα θέβαιε
υηζ πνυηεζηαζ βζα ηάπμζμ πνυζςπμ ακαζθαθέξ ηαζ ηάπμηε πμθφ δζαηαναβιέκμ («Ο θυαμξ ημο φρμοξ»), βζα
ηάπμζμκ πμο κζχεεζ «μθμιυκαπμξ, λέκμξ, πακηάλεκμξ» («Μεξ ζημοξ πνμζθοβζημφξ ζοκμζηζζιμφξ»), πμο ημκ
έθηεζ δ κφπηα («΢ηα Καιέκα», «Φηενμφβα ζημηεζκή»), πμο εκίμηε αζχκεζ ημκ πεζναζιυ ηδξ αοημηημκίαξ («Ο
λεκζηειέκμξ», «Γζα έκα θζθυηζιμ»), αθθά ηαζ πμο, μνζζιέκεξ θμνέξ, κζχεεζ πθάζ ημο ιζα πανδβμνδηζηή
οπενθοζζηή πανμοζία∙ εεςνεί υηζ ηάηζ ημκ ζηέπεζ ηαζ ημκ ζοκηνμθεφεζ («Ο θυαμξ ημο φρμοξ», «Φηενμφβα
ζημηεζκή»). Γεκζηά ιζθά ιε βνίθμοξ, ηάπμηε αλεδζάθοημοξ, ηαζ δζανηχξ οπμκμεί υηζ γεζ έκα «αζφθθδπημ
ιανηφνζμ».
Σμ πνχημ δζήβδια ηδξ ζοθθμβήξ, «Σα ηεθζά», είκαζ παναηηδνζζηζηυ, πνμβναιιαηζηυ ηαηά ηάπμζμκ
ηνυπμ, ηαζ ιαξ εζζάβεζ ζηδκ ηεπκζηή, ζημκ πνμαθδιαηζζιυ ηαζ ζηζξ ηαθθζηεπκζηέξ αθεηδνίεξ ημο ζοββναθέα,
πνμζθένμκηάξ ιαξ, επζπθέμκ, εοηαζνίεξ ζφκδεζδξ ιε ημοξ ζοββναθείξ πμο έπμοιε ελεηάζεζ ζηδκ
πνμδβμφιεκδ εκυηδηα. ΐαζζηυ ημο εέια, δ ακάβηδ κα ζοβηνμηήζεζ ημ οπμηείιεκμ πμο αθδβείηαζ ιζα
απμθμβία γςήξ: «Μ‘ ανέζεζ κα πενζθένμιαζ ζηα δζηαζηήνζα».3 Ο αθδβδηήξ ζοπκάγεζ, ηαεχξ θέεζ, ζε
δζηαζηήνζα ηαζ δζηδβμνζηά βναθεία, πνμηεζιέκμο κα είκαζ έημζιμξ βζα ηδκ απμθμβία ημο, υηακ πνεζαζηεί. Αεκ
έπεζ δζαπνάλεζ ηάπμζμ ζοβηεηνζιέκμ αδίηδια, μφηε ηαηδβμνείηαζ βζα ηάηζ. ΋ιςξ βκςνίγεζ υηζ εα ένεεζ
«ακαπυθεοηηα» δ χνα πμο εα πνέπεζ κα απμθμβδεεί. Αεκ ημκ ηνμιάγεζ δ θοθαηή, ακηίεεηα εεςνεί υηζ ίζςξ
είκαζ ηαθφηενα εηεί απυ υ,ηζ ζημκ έλς ηυζιμ. Σμ ηεθί ηδξ θοθαηήξ είκαζ ζηεκυ υπςξ ημ ηεθί ημο
ιμκαζηδνζμφ: ηαζ ηα δφμ αμδεμφκ ηδ ζοβηέκηνςζδ. Βλίζμο αμδεά ηαζ ημ απμπςνδηήνζμ ημο ζπζηζμφ – εκχ ημ
απμπςνδηήνζμ ημο ζηναηχκα δεκ πνυζθενε, υηακ μ αθδβδηήξ ήηακ ζηναηζχηδξ, ηδκ απαναίηδηδ απμιυκςζδ,
πανά αδδζαζηζηή αηαεανζία. ΢ημ ηαιπζκέ ημο ζπζηζμφ δ αηιυζθαζνα είκαζ ηαηακοηηζηή, υιμζα ιε ηα ηεθζά
ηςκ αβίςκ ηαζ ηζξ θοθαηέξ. Βκηέθεζ:

115
 Θα ‘ιαζ πμθφ εοηοπζζιέκμξ υηακ, ι‘ μπμζμκδήπμηε ηνυπμ, απμπηήζς ιέζα ζ‘ αοηή ηδκ πυθδ έκα ηέημζμ ηεθί
δζηυ ιμο. Να πάρς πζα κα ηζκδοκεφς απ‘ η‘ αοημηίκδηα ηαζ ηζξ αθνζζιέκεξ ηαθδιένεξ ηςκ βκςζηχκ ιμο. Ή,
υηακ βονκχ αθαθζαζιέκμξ, κα ιπμνχ κα ηθείκμιαζ εηεί, κα ιδ ιε ανίζημοκ εφημθα∙ αθθά ηζ ακ ιε ανμοκ –υηακ
ηνίκμοκ πςξ ήνεε δ χνα– κα είιαζ πακέημζιμξ κα απμθμβδεχ ηαζ κα ημοξ αβάθς ιζα βζα πάκηα απυ ηδκ πθάκδ.
(12)

Ώπυ ηδκ άπμρδ ηδξ ηεπκζηήξ αθέπμοιε υηζ ημ ηείιεκμ δμιείηαζ ιε αάζδ ηδ ζοκάθεζα ημο πχνμο: ηα
δζηαζηήνζα θένκμοκ ζημκ κμο ηδ θοθαηή ηαζ ηα ηεθζά ηδξ, ηα ηεθζά ηδξ θοθαηήξ θένκμοκ ζημκ κμο ηα ηεθζά
ημο ιμκαζηδνζμφ, ηζ εηείκα άθθμοξ ζηεκμφξ πχνμοξ, ηα απμπςνδηήνζα ημο ζηναηχκα ηαζ ημο ζπζηζμφ. Σμ
ηείιεκμ πηίγεηαζ ιε ζοκεζνιμφξ απυ ημκ έκα ζημκ άθθμ πχνμ, μζ μπμίμζ ζηδνίγμκηαζ ζηδκ πανμιμίςζδ: «ζακ
ηεθζά αβίςκ ή ζα θοθαηέξ» είκαζ ηα απμπςνδηήνζα θυβς ημο υηζ είκαζ «ζηεκά ηαζ ορδθά». Ο πχνμξ μνίγεζ
ημοξ ακενχπμοξ: «Ώοηά ηα ηεθζά πμθφ αμήεδζακ ημοξ αβίμοξ. Βίκαζ γήηδια ακ εα οπήνπακ ηυζμζ άβζμζ
άκενςπμζ πςνίξ αοηά». Δ ζηέρδ είκαζ αέααζα ηάπςξ αθάζθδιδ, υπςξ αθάζθδιδ είκαζ ηαζ δ ζδέα ηδξ
μιμζυηδηαξ ηδξ θοθαηήξ ηαζ ημο απμπςνδηδνίμο ιε ημ ηεθί εκυξ αβίμο. Δ παναααηζηυηδηα ηαζ δ αβζυηδηα
ηείκμοκ κα ηαοηζζημφκ, υπςξ ηείκμοκ επίζδξ κα ακαπεμφκ ζε ζενέξ μζ εεςνμφιεκεξ ςξ ηαηχηενεξ θεζημονβίεξ
ημο ζχιαημξ.
Έπμοιε ιζθήζεζ ηζυθαξ ιε αθμνιή ημκ «Μπζκηέ» ημο Υάηηα βζα ηδκ έκημκδ ηάζδ ηδξ επμπήξ πνμξ ηδ
ζηαημθμβία. Πνυηεζηαζ βζα ιζα εοεεία πνυηθδζδ πνμξ ημκ αζηζηυ ηαεςζπνεπζζιυ. Ώθθά ακ ζημκ «Μπζκηέ»
υθα ζοκηείκμοκ πνμξ ηδκ ηαηαββεθία ημο ιζηνμαζηζζιμφ (ηδκ επζεοιία απυηηδζδξ εοηεθχκ οθζηχκ αβαεχκ),
ζημκ Εςάκκμο δ ζηαημθμβία έπεζ επζπθέμκ δφμ ααεφηενμοξ ζηυπμοξ: απυ ηδ ιία ηαηαββέθθεηαζ δ «ανμιζά»
(απμπςνδηήνζα ημο ζηναημφ) ηαζ απυ ηδκ άθθδ αβζμπμζείηαζ ιζα «ηαηχηενδ» θεζημονβία ημο ζχιαημξ, υπςξ
είπαιε, ηαεχξ ηαζ ιζα (εεςνδηζηή ημοθάπζζημκ) παναααηζηυηδηα.
Δ «ανμιζά» είκαζ ιζα έκκμζα πμο επακένπεηαζ ζοπκά ζηα ηείιεκα ημο Εςάκκμο. ΐνυιζημ είκαζ ημ
ενςηζηυ ζφιπθεβια ηςκ παναπάκς απυ δφμ ζςιάηςκ ζημκ «Μπάηδ» (61), ανμιζά οπάνπεζ ζηα θασηά ζζκειά
(21), «βθοηενή ανυια» ακαδίκμοκ μζ ημοημοθςιέκεξ βοκαίηεξ ηδξ Λζαφδξ («Ο λεκζηειέκμξ», 32). Ο
ζοββναθέαξ ιαξ, υπςξ εα δμφιε, ακαγδηά έκα είδμξ ηαεανυηδηαξ ηαζ αεςυηδηαξ.
Σδκ παναααηζηυηδηα ζηδ ιάθθμκ αθάζθδιδ ηαφηζζή ηδξ ιε ημ ζενυ εα ηδκ επελενβαζηεί λακά μ
Εςάκκμο ζημκ «Λμβμηζιήηδ», αθήβδια απυ ηδ δεφηενδ ζοθθμβή ημο, ηδ ΢αξθνθάγν (1971). Βηεί μζ ιμκέξ ημο
Ώβίμο ΋νμοξ ηαζ μζ θοθαηέξ ζηδκ Καζζάκδνα ηδξ Υαθηζδζηήξ έπμοκ ηα ίδζα μκυιαηα (ςξ παθζά ιεηυπζα ημοξ
ηάπα), εκχ δζαηοπχκεηαζ ηαζ δ ζδέα υηζ απυ ηδκ αιανηία πνμηφπηεζ δ ΢ςηδνία. Λμβμηζιήηεξ είκαζ μζ
ηαηάδζημζ πμο έπμοκ δχζεζ ημκ θυβμ ηδξ ηζιήξ ημοξ υηζ εα επζζηνέθμοκ ζηδ θοθαηή ημ ανάδο. Λμβμηζιήηδξ
υιςξ (αξ πνμζέλμοιε ημκ εκζηυ ζημκ ηίηθμ) είκαζ ηαζ μ ίδζμξ μ αθδβδηήξ πμο, ακ ηαζ ηοπζηά εθεφεενμξ,
μοζζαζηζηά δεκ δζαθένεζ απυ ημοξ ηαηαδζηαζιέκμοξ: έπεζ δχζεζ απθχξ ημκ θυβμ ηδξ ηζιήξ ημο υηζ εα
επζζηνέθεζ πάκηα ζημκ εβηθεζζιυ ημο. Δ οπανλζαηή πνμζά είκαζ ηαζ πάθζ ειθακήξ.
Ο Εςάκκμο δεκ είκαζ αέααζα μ πνχημξ πμο ζοκήρε ηέημζμο ηφπμο ζοκδέζεζξ ημο εβηθήιαημξ ιε ημ
ζενυ. Σδκ ίδζα επμπή μ Γακ Γεκέ (Jean Genet), μ παναααηζηυξ (ηαηαδζηαζιέκμξ ζε ζζυαζα) ηαζ μιμθοθυθζθμξ,
ήδδ ιεζμονακμφζε ζημ Πανίζζ, υπμο μ ΢ανην (Jean-Paul Sartre) ημκ είπε ακαβάβεζ ζε ορδθυ πανάδεζβια ιε
ημ αζαθίμ ημο Άγηνο Εελέ (1952).4 Ώκάιεζα ζημκ βάθθμ ηαζ ζημκ έθθδκα ζοββναθέα οπάνπμοκ, πνάβιαηζ,
ανηεηέξ μιμζυηδηεξ. Σδ ζπέζδ ημοξ ηδκ έπεζ επζζδιάκεζ μ Α. Ν. Μανςκίηδξ απυ ημ 1977,5 εκχ κευηενδ
ιεθεηήηνζα βνάθεζ: «Κμζκή είκαζ ηαζ ζημοξ δφμ ιζα ηάζδ ελφρςζδξ ηςκ ηαηαδζηαζιέκςκ, ζε ααειυ κα ημοξ
ακαβάβμοκ ζε ηαηά ηυζιμκ ιάνηονεξ».6 Ο Γεκέ έπεζ ηαζ αοηυξ παναθθδθίζεζ ηάπμζεξ θοθαηέξ ιε ιμκαζηήνζ
(θοθαηέξ πμο οπήνλακ ζημ πανεθευκ ιμκαζηήνζ), εκχ ακαπηφζζεζ ηαζ ιζα ζδζυηοπδ εεμθμβία.7
Χζηυζμ ακαθμνέξ ημο Εςάκκμο ζημκ Γεκέ δεκ δζαεέημοιε∙ μ ζοββναθέαξ ιαξ πνμηζιά κα επζηαθείηαζ
ηδκ εβπχνζα πανάδμζδ, ηδ ζοιπάεεζα πμο ηνέθεζ, π.π., βζα δζάθμνμοξ αιανηςθμφξ μ πνζζηζακυξ Φχηδξ
Κυκημβθμο: «Συζμ μζ ηαη‘ επάββεθια θυβζμζ, υζμ ηαζ μζ εεμθμβμφκηεξ, ανίζημκηαζ ζε δφζημθδ εέζδ ιε ημκ
πνζζηζακζζιυ ημο Κυκημβθμο. Σζ ζυζ πνζζηζακζζιυξ είκαζ αοηυξ; Ώπυ ηδ ιζα ιενζά μ εοθμβδιέκμξ δζαηδνφζζεζ
ιε θακαηζζιυ ηδκ πζμ ααεζά ημο πίζηδ ζηδκ μνευδμλδ εηηθδζία ηαζ ζηζξ Άβζεξ Γναθέξ, ηζ απυ ηδκ άθθδ δεκ
πάκεζ εοηαζνία πμο κα ιδ ιζθήζεζ δζά ιαηνχκ ηαζ ιε ζοιπάεεζα βζα ιεβάθμοξ θμκζάδεξ, ηθέθηεξ, θδζηάνπμοξ
ηαζ ηάεε είδμοξ αίαζα οπμηείιεκα ημο ζημζκζμφ ηαζ ημο παθμοηζμφ. ΢ε πμθθέξ ιάθζζηα πενζπηχζεζξ, υπμο
αοημί πανμοζζάγμκηαζ ηάπςξ ιεηακμζςιέκμζ, αθήκεζ κα εκκμδεεί πςξ ημοξ εεςνεί άλζμοξ ζςηδνίαξ ζηδ
ιέθθμοζα γςή».8 Κάηζ ηέημζμ, οπμκμεί μ Εςάκκμο, ζζπφεζ ηαζ βζα ημκ ίδζμ. Σμκ Κυκημβθμο ακαβκςνίγεζ
άθθςζηε βεκζηυηενα μ ζοββναθέαξ ιαξ ςξ δάζηαθυ ημο.9

116
΢ηα «Κεθζά» ημ ηεκηνζηυ εέια είκαζ, υπςξ είπαιε, δ ακάβηδ ζοβηνυηδζδξ ιζαξ απμθμβίαξ. Σδκ ηαηάζηαζδ
ηδξ ακάηνζζδξ, ηδξ δίηδξ, ημο δζηαζηδνίμο ηδκ έπμοιε ζοκακηήζεζ ζε υθμοξ ημοξ ζοββναθείξ πμο ελεηάζαιε
παναπάκς. Ο ΐαζζθζηυξ πενκμφζε απυ ημ «μονακμδζηείμ» ημκ αηίεαζμ οπανλζζηή Ώζήιδ Ώζδιάηδ, μ Ρέκμξ
Ώπμζημθίδδξ, ζημ «Δ Μδπακή πμο έδζκε ηδκ εοηοπία» απυ ηδ ζοθθμβή Βνξά ζην ζεξίν, πανέδζδε ζε δίηδ ημκ
«άνζζημ πμθίηδ Μπνάπε», μ ΢αιανάηδξ αθδβείημ ζημ Λάζνο ηδ ζφθθδρδ εκυξ ακενχπμο ηαζ μ
Κμοιακηανέαξ αθδβείημ ηδκ ελμκηςηζηή ακάηνζζδ ημο απαικμφ θακηάνμο ζηδ «Αυλα ημο ζηαπακέα». Ο
Μάνζμξ Υάηηαξ πάθζ, ζημ Κνηλφβην, εα ηζηθμθμνήζεζ έκα εηηεκέξ ηείιεκμ, εκ ιένεζ δζήβδια ηαζ εκ ιένεζ
εέαηνμ, «Έκμπμξ εκμπήξ», ηαζ εα αθδβδεεί ηδκ ίδζα ηδ γςή, απυ ηδ βέκκδζδ έςξ ημκ εάκαημ, ςξ ιζα απεπεή
ακάηνζζδ.
΋θα αοηά ηα ένβα ακάβμκηαζ ζημκ Κάθηα (Franz Kafka) ηαζ ζηδκ πενίθδιδ Γίθε ημο, υπμο
ιοεμπμζείηαζ δ ζφθθδρδ εκυξ ακενχπμο πςνίξ κα ημο απαββέθθεηαζ μπμζαδήπμηε ηαηδβμνία ηαζ πςνίξ κα
οθίζηαηαζ ζηένδζδ ηδξ εθεοεενίαξ ηςκ ηζκήζεχκ ημο ζημκ έλς ηυζιμ. Σμ πυζδ επίδναζδ είπε ημ
ζοβηεηνζιέκμ ένβμ εα ημ ελεηάζμοιε εδχ ζημ ηεθάθαζμ 5. ΢ημ ζδιείμ αοηυ αξ επζζδιάκμοιε υηζ δ
ηαηάζηαζδ πμο πενζβνάθεηαζ ζηα «Κεθζά» είκαζ πνάβιαηζ πανυιμζα ιε εηείκδκ ηδξ Γίθεο: αζαθήξ ηαηδβμνία
εκακηίμκ ημφ οπμηεζιέκμο ηαζ δζανηήξ ακδζοπία βζα ηδκ επζηείιεκδ ηαζ «ακαπυθεοηηδ» ζφθθδρδ. Καζ εδχ
οπμαάθθεηαζ δ ζδέα υηζ μθυηθδνδ δ φπανλδ ηεθεί οπυ απεζθή – δ «ακαπυθεοηηδ», υπςξ θέεζ, χνα ιπμνεί κα
ιδκ είκαζ άθθδ απυ εηείκδκ ημο εακάημο. Χζηυζμ, ζε ακηίεεζδ ιε ηα ηείιεκα ηςκ «μνβζζιέκςκ», ζημ
πεγμβνάθδια ημο Εςάκκμο δεκ δζαθαίκεηαζ ηάπμζα εεμιαπία, ηάπμζα ακηζπανάεεζδ ιε ημκ Θευ ηαζ ημκ άδζημ
ηυζιμ ημο:

΋πμηε επζζηέθεδηα ηεθί αβίμο ήηακ ζηεκυ. Σμ ζπήια αοηυ αζθαθχξ δεκ είκαζ ηοπαίμ. ΢οβηεκηνχκεζ ημ πκεφια
ηαζ ηδκ ροπή∙ ηα ζθίββεζ ιε ημ Θευ. Μέζα ζημ ζηεκυ ηεθί ελάθθμο κζχεεζξ πμθφ πζμ εκςιέκμξ ιε ημοξ
ακενχπμοξ πμο εέθεζξ. (12)

Δ επζεοιία πμο εηθνάγεηαζ εδχ είκαζ δ «ζθζπηή» ζπέζδ ιε ημκ Θευ ηαεχξ ηαζ ιε ημοξ «ακενχπμοξ
πμο εέθεζξ», ηάηζ πμο θίβμ πμθφ θαίκεηαζ κα ζοιπίπηεζ: ζπέζδ ιε ημκ Θευ είκαζ δ ζπέζδ ιε ημοξ ακενχπμοξ.
Ο Εςάκκμο παναιέκεζ μοζζαζηζηά ζημ πθαίζζμ ημο πνζζηζακζζιμφ. Σμ θέεζ άθθςζηε νδηά ζημκ «Λμβμηζιήηδ»,
υηακ ακαθένεηαζ ζηδ ζηάζδ ηάπμζμο θφθαηα πμο αθέπεζ ιε «ζοιπάεεζα» ηδκ (ακμνευδμλδ) ενςηζηή γςή ηςκ
ηαηαδίηςκ: «Καθυξ άκενςπμξ ηαζ πνζζηζακυξ. Ναζ, αοηή είκαζ δ μνεή εέζδ, δ μνευδμλα πνζζηζακζηή. Σα
ακαεέιαηα ηαζ μζ δζςβιμί είκαζ πάκημηε φπμπηα» (188).
Δ πνμζπάεεζα ζηδκ μπμία απμδφεηαζ ηαηά αάζδ μ Εςάκκμο είκαζ κα ζοιθζθζχζεζ ημκ ένςηα ηαζ ημκ
ενςηζζιυ ιε ημκ πνζζηζακζζιυ. Καζ αοηυ ημ δμηζιάγεζ ιε πμθθμφξ ηνυπμοξ, ίζςξ υπζ πάκηα ζοκεηηζημφξ. ΢ημ
δζήβδια «Ο Μπάηδξ», απυ ημ Γηα έλα θηιφηηκν, ηάπμζεξ άζεικεξ θςημβναθίεξ πμο ημζηάγμοκ ιε πενζένβεζα
δομ παζδζά ηαοηίγμκηαζ ιε ηδκ εζηυκα ημο Υνζζημφ ζηδ δυλα ημο. Ο Μπάηδξ ήηακ μ θίθμξ ημο αθδβδηή, ιε
ημκ μπμίμ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Καημπήξ, ζημκ αοθυβονμ ηδξ Ώβίαξ ΢μθίαξ, πνζκ ημ ζοζζίηζμ,
ζοκανιμθυβδζακ ιζα ιένα ζηζζιέκεξ άζεικεξ θςημβναθίεξ. Σδκ επμιέκδ, ιδ ανίζημκηαξ ηζξ θςημβναθίεξ
ζηδ εέζδ υπμο ηζξ είπακ αθήζεζ, αάθεδηακ κα παναηδνμφκ, ζηδκ εηηθδζία, ημ ρδθζδςηυ ημο ηνμφθμο, ημκ
Υνζζηυ ιέζα ζηδ δμλαζηζηή ζθαίνα, δ μπμία θάκδηε ζημκ αθδβδηή «ζακ έκα ηενάζηζμ αοβυ». Λίβμ ανβυηενα
μ Μπάηδξ ελαθακίζηδηε: είπε ζοθθδθεεί ηαζ εηηεθεζηεί. Ο αθδβδηήξ, εκήθζημξ πζα, ηδ αναδζά ηδξ
Ώκάζηαζδξ ηζμοβηνίγεζ έκα αοβυ ηαζ νίπκεζ ζημκ αοθυβονμ ηδξ Ώβίαξ ΢μθίαξ ηα ηζυθθζα ημο, εθπίγμκηαξ πςξ
ίζςξ λακάνεεζ μ θίθμξ ημο κα ηα ζοκανιμθμβήζεζ. Βπζπθέμκ, ηανάγεηαζ ηάεε πμο αημφεζ ημ υκμια ημο
δνμζενμφ εαθαζζζκμφ αένα.
Σμ άζεικμ ηαζ ημ ζενυ: μζ θςημβναθίεξ ηαζ ημ ρδθζδςηυ· ηα ζοιπθέβιαηα ηςκ ζςιάηςκ ηαζ μ
Υνζζηυξ ιεξ ζηδ δυλα. Ο ιζηνυξ Μπάηδξ, πμο βεθμφζε ιε ηα άζεικα ζοιπθέβιαηα, εκηέθεζ «εοζζάζηδηε»,
ηαζ ίζςξ εα ακαζηδεεί, ίζςξ ακαζηαίκεηαζ ηάεε αναδζά ηδξ Ώκάζηαζδξ ηαζ ζοκανιμθμβεί ημ ηυηηζκμ αοβυ·
άθθςζηε είκαζ «αέναξ» ηαζ, υπςξ ηάεε αέναξ ζηδκ επζηνάηεζα ηςκ ζοιαυθςκ, ειπενζέπεζ ηδ εευηδηα.10 Ο
Μπάηδξ ιε άθθα θυβζα παναπέιπεζ ζημκ Υνζζηυ, ηαζ είκαζ αοηή δ πνχηδ ζοιαμθή ημο Εςάκκμο (εα
αημθμοεήζμοκ ηαζ άθθεξ) ζηδ ιοζηζηή πνζζημθμβία ηδξ επμπήξ. Βδχ δεκ οπάνπεζ μ «ηαηυξ εευξ», υπςξ ζημκ
Ρέκμ Ώπμζημθίδδ ηαζ ζημκ ΐαζζθζηυ, ηαζ υιςξ μ ηυζιμξ δεκ είκαζ ηαθυξ. ΋ηακ μ αθδβδηήξ αθέπεζ ηα
ενςηζηά ζοιπθέβιαηα, απμθαίκεηαζ: «ήηακ πμθφ ανυιζημξ μ ηυζιμξ». Καζ ημ εκκμεί, ηαεχξ ιε πμθθή
ζμαανυηδηα (ηαζ ζε πνυκμ εκεζηχηα) θέεζ βζα εηείκμκ ημκ άβκςζημ πμο ηαηείπε ηαζ έπεζηα έζηζζε ηζξ
θςημβναθίεξ: «εέθς κα πζζηεφς πςξ απυ ιεηάκμζα έβζκακ υθα». Ο ηυζιμξ βίκεηαζ ανυιζημξ ιε εοεφκδ ηςκ
ακενχπςκ, ηαεχξ θαίκεηαζ, υπζ ημο Θεμφ.
Ώθθά μ Μπάηδξ έθοβε κςνίξ· πέεακε πνζκ δμηζιάζεζ ηδ «ανμιζά». 11 Ώκηίεεηα, μ αθδβδηήξ, μ μπμίμξ
ιεβάθςζε, πνμθακχξ ηδκ δμηίιαζε (ακαθένεηαζ οπαζκζηηζηά ζε αοηή ημο ηδκ έηπηςζδ: δεκ ημο ηαζνζάγεζ πζα,

117
θέεζ, κα ηναηά ηυηηζκμ αοβυ). ΋ιςξ κμζηαθβεί ηδκ αεςυηδηα, κμζηαθβεί ηδκ παζδζηή δθζηία, ηαζ πενζιέκεζ
πάκηα ημκ Μπάηδ κα λακαζοκανιμθμβήζεζ ημ αοβυ, ηδκ αεςυηδηα, ημκ Υνζζηυ. Ίζςξ πενζιέκεζ κα
λακαλεηζκήζεζ ηαζ μ ίδζμξ ab ovo, απυ ημ αοβυ, δδθαδή απυ ηδκ ανπή, κα λακαβεκκδεεί, υπςξ δδθχκεζ
άθθςζηε ηαζ ημ ζφιαμθμ ημο παζπαθζκμφ αοβμφ.12 ΋κηςξ δ ακηανζία ημφ ζοββναθέα είκαζ πμθφ ιζηνή,
«αεχα, κνλαζηεξίζηα», υπςξ είπε πεζ ηαζ βζα ηδ ζάηζνά ημο ημ 1965 έκαξ ηνζηζηυξ.13
΢ημ δζήβδια «Οζ ηαηδβμνίεξ», υπμο μ θυβμξ βζα δζάθμνεξ μιάδεξ ακενχπςκ πμο αοημααζακίγμκηαζ
ενςηζηά, δ ηαηάθδλδ έπεζ ςξ ελήξ:

ιμκάπα έπμκηαξ ειπζζημζφκδ ζημ Θευ ιπμνμφκ [μζ ααζακζζιέκμζ] κα πανδβμνδεμφκ ηαζ κα ηναηήζμοκ ηδ εέζδ
ημοξ ζηδ γςή. Ώκ δεκ βίκμκηαζ ζοκέκμπμζ ηδξ ιμίναξ ημοξ, ηυηε είκαζ ιάνηονεξ, ηαζ αζθαθχξ εα αβζάζμοκ ιζα
ιένα. (56)

Σμ γήηδια θμζπυκ, υπςξ θαίκεηαζ ζημ παναπάκς απυζπαζια, είκαζ κα ακηζηαπεεί ηακείξ ζηδ ιμίνα
ημο, δδθαδή ζηδ θφζδ ημο ή ιε άθθα θυβζα ζηδκ απμηθίκμοζα ζελμοαθζηή ημο επζθμβή, πνμηεζιέκμο κα
ζςεεί, πάκηα ιε ηδ αμήεεζα εκυξ ηάεε άθθμ πανά αιθζζαδημφιεκμο Θεμφ.
Χζηυζμ πνέπεζ κα δζεοηνζκίζμοιε υηζ δίπθα ζε δδθχζεζξ πίζηδξ, υπςξ δ παναπάκς, εα
ζοκακηήζμοιε ηαζ εοεείεξ επζεέζεζξ ηαηά ηδξ ενδζημθδρίαξ ηαζ ηαηά ηδξ ακηίθδρδξ εκυξ ηζιςνμφ Θεμφ. Ο
ιζηνυξ ήνςαξ ζηδ «΢εζνήκα» (απυ ηδ ΢αξθνθάγν) ακαβηάγεηαζ κα δζααάγεζ ηάεε πνςί μθυηθδνδ ηδκ «αβία
επζζημθή» ημο Εδζμφ (ηείιεκμ πμο οπμηίεεηαζ υηζ ανέεδηε ζημκ ηάθμ ηδξ Πακαβίαξ): «... ηαηδναιέκμξ ηαζ
αθμνζζιέκμξ ηαζ αζοβπχνδημξ μ θάνοββαξ υπμο ηαηαθφεζ Σεηάνηδκ ηαζ Παναζηεοήκ ηνέαξ ηαζ μράνζμκ
άκεο ζςιαηζηήξ αζεεκείαξ» η.θπ.14 Καζ μ εκήθζημξ πθέμκ αθδβδηήξ ηαηαθήβεζ: «Ώπμνχ πχξ δεκ ηνεθάεδηα
ηυηε». Ώκ μ Εςάκκμο επζηαθείηαζ ηδ αμήεεζα ημο Θεμφ ηδξ αβάπδξ, ηαοηυπνμκα ηαηαββέθθεζ υζμοξ
πνμαάθθμοκ ηδκ εζηυκα εκυξ εοιςιέκμο ηαζ ελμνβζζιέκμο Πακημηνάημνα. ΋ζμ βζα ηζξ εηηθδζζαζηζηέξ
μνβακχζεζξ ζηζξ μπμίεξ εήηεοζε, ηάπμηε ηαηαθένεηαζ αίαζα εκακηίμκ ημοξ ςξ εεζιχκ πμο ημκ είπακ θένεζ,
ηαεχξ θέεζ, ζηα υνζα ηδξ κεοναζεέκεζαξ.15 Θα δμφιε ζημ επυιεκμ ηεθάθαζμ υηζ αηνζαχξ ίδζα οπήνλε ηαζ δ
ζηάζδ ημο Κχζηα Σαπηζή.

Εικόνα 4.2 Ο ζπγγξαθέαο δσγξαθηζκέλνο σο αηγππηηαθφ θαγηνχκ. Έξγν ηνπ Γεκήηξε Καινθχξε (2006) έγηλε εμψθπιιν
ζην βηβιίν Με ημκ νοειυ ηδξ ροπήξ. Ώθζένςια ζημκ Γζχνβμ Εςάκκμο, εθδ. Κέδξνο, Αζήλα 2006. (Πεγή: Αξρείν Γεκήηξε
Καινθχξε).

Δ δεφηενδ ζοθθμβή ημο Εςάκκμο, δ ΢αξθνθάγνο (1971) ζοκεπίγεζ εκ ιένεζ ηδ εειαηζηή ηδξ πνχηδξ ηαζ ημκ
άηνςξ οπαζκζηηζηυ έςξ ηνοπηζηυ θυβμ ηδξ. Τπάνπεζ ςζηυζμ ιζα ιεηαηυπζζδ: απυ ηδκ έζης «ιμκαζηδνήζζα»
ακηανζία ηαζ ηδ ζεική (ακ ζηέηεζ ημ μλφιςνμ) αεαήθςζδ, ημ ηέκηνμ αάνμοξ πενκά ηχνα πνμξ ιζα ηαηάδεζλδ
ηδξ ζςηδνίαξ.
Σμ πνχημ αθήβδια ηδξ ζοθθμβήξ απμηεθεί ηαζ πάθζ ιζα επζθμβή πνμβναιιαηζηή: εέηεζ ημ πνυαθδια.
Καζ ημ πνυαθδια αοηυ ζοκίζηαηαζ ζηδ ζπέζδ ημο ένςηα ιε ημκ εάκαημ. «Οζ ηζζνίδεξ» εηηζκμφκ απυ ημ
πενζζηαηζηυ εκυξ εακάημο πάκς ζηδ βέκκα. Μζα μζημβέκεζα γεζ ζε ανπμκηζηυ ζπίηζ ιε ιεβάθμ ηήπμ. ΋ηακ
πεεαίκεζ δ κεανή βοκαίηα ηαηά ημκ ημηεηυ, δ ιάκα ηδξ ηθείκεζ ημ ζπίηζ βζαηί θμαάηαζ ηάπμζμκ άββεθμ, πμο
βονμθένκεζ ηαααθάνδξ ιε ημ ημκηάνζ ημο. Ο αθδβδηήξ, ιζα θμνά, πδδά ημκ ιακηνυημζπμ, ζοκακηά ζημκ ηήπμ

118
ημ λακευ ημνζηζάηζ, πμο είπε επζγήζεζ ζηδ βέκκα, αθθά δ «θμαενή βνζά» ημκ ηάκεζ κα ημ αάθεζ ζηα πυδζα.
Ώνβυηενα ημ ζπίηζ ενεζπχκεηαζ, μ αθδβδηήξ θεφβεζ ιαηνζά, ηαζ υηακ επακένπεηαζ ζηδκ πυθδ, ζηδ εέζδ ημο
παθζμφ ανπμκηζημφ έπεζ πηζζηεί ιεβάθδ πμθοηαημζηία. Βηεί κμζηζάγεζ πζα μ ίδζμξ έκα δζαιενζζιαηάηζ βζα ηζξ
«αηαζεαθίεξ» ημο. ΐάγεζ ιέζα «αββεθζηά πνυζςπα» ηαζ ηθείκεζ ηζ αοηυξ ηα πακηγμφνζα, υπςξ έηακε δ βνζά.
Κάπμηε ςζηυζμ θεφβμοκ ηα «πνυζςπα»:

Πάκηα εέθς κα ιέκς ιυκμξ ιεξ ζηα ενείπζα ημφ άζπθαπκα ακαζηαηςιέκμο δςιαηίμο ιμο, ζηεθηυιεκμξ
ζζημνίεξ απκέξ ια πνςηανπζηέξ, πμο ιεξ ζηδκ ενςηζηή παναγάθδ ιμο ηζξ είπα βζα πμθθά πνυκζα απμλεπάζεζ.
Μυκμ πμο πάκημηε θηάκς ιε ηδ ικήιδ ιμο ζ‘ έκα θνάβια απυ δάηνοα, αζοκάνηδηεξ θςκέξ ηαζ ηάηζ ηζζνίδεξ
ζπαναπηζηέξ, ηαζ ανμκηχκηαξ ηυηε ηδκ πυνηα λακααβαίκς ζημ εθζαθηζηυ ηοκήβζ ηςκ εακάζζιςκ αββέθςκ. (108)

Σμ ηείιεκμ πηίγεηαζ πάκς ζε ακαθμβίεξ: μ άββεθμξ πμο θμαάηαζ δ βνζά ακαθμβεί ζημοξ εακάζζιμοξ αββέθμοξ
ημο αθδβδηή, ημ ενεζπςιέκμ ανπμκηζηυ ζημ ενεζπςιέκμ ιεηά ημκ ένςηα δςιάηζμ, μζ «θμαενέξ ηζζνίδεξ» ηδξ
βνζάξ ζε ηάπμζμκ βεκζηυηενμ ζπαναβιυ.16 ΋θα οπυηεζκηαζ ζηδκ επακάθδρδ. Ώθθά πμζεξ είκαζ, αθήεεζα, μζ
απκέξ ια πνςηανπζηέξ ζζημνίεξ πμο εοιάηαζ μ αθδβδηήξ ιεηά ημ ζελ; Μήπςξ είκαζ δ ηαηελμπήκ πνςηανπζηή
ζζημνία, δ πνχηδ ζηδ ζεζνά, εηείκδ πμο πνμηάθεζε ηδκ αέκαδ επακάθδρδ; Σμ βεβμκυξ υηζ δ οπυεεζδ ημο
δζδβήιαημξ δζαδναιαηίγεηαζ ιέζα ζε ηήπμ, ηήπμ ιεβάθμ ηαζ πενζημζπζζιέκμ,17 ζοκδβμνεί ζε αοηυ: καζ,
πνυηεζηαζ ιάθθμκ βζα ημ πνμπαημνζηυ αιάνηδια, βζα ηδκ Πηχζδ, βζα ηδκ εηηίκδζδ ηδξ ζζημνίαξ ημο ιμζναίμο
δζδφιμο ένςξ-εάκαημξ∙ αοηή πμο πνμηαθεί ημκ ιεβάθμ ζπαναβιυ, ημκ απμπςνζζιυ ηδξ ιδηέναξ απυ ηδκ ηυνδ
(ζημ δζήβδια), ημο ακενχπμο απυ ημκ Θευ (βεκζηχξ).
΋ζμ βζα ηδ θεπημιένεζα ημο ιζηνμφ αθδβδηή πμο πήδδζε ημκ ιακηνυημζπμ, ζακ άθθμξ Ώθέημξ ηδξ
Eroica, ηαζ δ βνζά έζπεοζε κα ημκ δζχλεζ, πνυηεζηαζ αέααζα βζα ιζα πνμζπάεεζα κα απμηναπεί δ επαθή ηςκ
θφθςκ, χζηε κα ιδκ επακαθδθεεί δ ζζημνία πμο θένκεζ ημκ εάκαημ∙ βζαηί δ βνζά εοιυηακ πάκηα πςξ «ηδκ
ηυνδ ηδξ, πμο ήηακ γςδνή ηζ ακέιεθδ, ηδκ είπε αββίλεζ ημ ημκηάνζ ημο αββέθμο. Φαίκεηαζ πςξ οπμπηεουηακ
ηονίςξ ημκ βαιπνυ ηδξ». Δ ηςιζηή ηεθεοηαία θνάζδ δείπκεζ απθχξ πςξ οπαίηζμξ βζα ημκ εάκαημ είκαζ μ
ένςηαξ – ηαζ ημ ημκηάνζ απμηεθεί έκα εφβθςηημ ζφιαμθμ.
Πμζα είκαζ υιςξ δ ακηίδναζδ ημο αθδβδηή υηακ θηάκεζ ζηδκ ακάικδζδ ημο ζπαναβιμφ, ημκ μπμίμ
είπε λεπάζεζ, ηαεχξ θέεζ, ιεξ ζηδκ ενςηζηή παναγάθδ ημο; Βίκαζ ηάπα μ ζοκεηζζιυξ, δ απμπή; Κάεε άθθμ∙ μ
αθδβδηήξ αβαίκεζ λακά ζημ εακάζζιμ ηοκήβζ, βζα κα λεπάζεζ λακά ιεξ ζηδ γάθδ ημκ εάκαημ, επί ιαηαίς
αέααζα. Σμ δζήβδια εέηεζ ημ πνυαθδια ηαζ ημ αθήκεζ ακμζηηυ. Ώξ ζδιεζχζμοιε πάκηςξ υηζ ζημ ηείιεκμ αοηυ
ελζζχκεηαζ πθήνςξ μ εηενμθοθυθζθμξ ιε ημκ μιμθοθυθζθμ ένςηα: μδδβμφκ ηαζ μζ δφμ ζημκ εάκαημ.
΢ημ μιχκοιμ δζήβδια ηδξ ζοθθμβήξ ςζηυζμ, ζηδ «΢ανημθάβμ», εα παναημθμοεήζμοιε ιζα
ακηίζηνμθδ πμνεία: απυ ημκ εάκαημ ζηδ γςή. Ο αθδβδηήξ, πενπαηχκηαξ ζηα ζημηεζκά πάκηα, εκημπίγεζ ιζα
παναπεηαιέκδ ζανημθάβμ, πμο ημ ηάθοιιά ηδξ ημ ημζιεί έκα κεανυ γεοβάνζ, ακηνυβοκμ, ζε ζηάζδ ενςηζηή.
Φακηαζζχκεηαζ υηζ ημ γεοβάνζ αοηυ εα ακαζηδεεί ηαζ υηζ εα είκαζ μ ίδζμξ πμο εα ακαββείθεζ ηδκ ακάζηαζδ:
Ζγέξζεζαλ, νπθ εηζίλ ψδε (180). Σα θυβζα ηςκ Βοαββεθίςκ βζα ηδκ Ώκάζηαζδ ημο Υνζζημφ θέβμκηαζ εδχ υπζ
βζα ημκ Έκακ, αθθά βζα γεοβάνζ ηαζ ιάθζζηα ενςηζηυ. Βοθυβςξ ιπμνμφιε κα ενιδκεφζμοιε: πνυηεζηαζ βζα ηδκ
ακάζηαζδ ημο ένςηα, ηαζ είκαζ μ αθδβδηήξ ιαξ πμο ηδκ δζαηδνφζζεζ ζακ άθθμξ άββεθμξ Κονίμο.
΢ηδ ζοκέπεζα μ αθδβδηήξ παναηδνεί υηζ ηδκ ίδζα αοηή θάνκαηα ηδκ έπεζ ιεηαηνέρεζ ζε θςθζά ημο έκα
ζφβπνμκμ ενςηζηυ γεοβανάηζ. Καζ ζηανθίγεηαζ κα ζπνχλεζ ημ ζηέπαζια ηδξ θάνκαηαξ χζηε κα ηοθήζεζ
πάκς ημοξ, βζα κα «κα γήζμοκ έκημκα ηάηζ», ηζ έπεζηα κα ημοξ αμδεήζεζ κα αβμοκ, ηάκμκηάξ ημοξ κα κζχζμοκ
ηα ζχιαηά ημοξ ζακ «κεηνακαζηδιέκα». Με άθθα θυβζα, υπςξ ιπμνμφιε κα ενιδκεφζμοιε, μ αθδβδηήξ
επζεοιεί κα παίλεζ ημκ νυθμ ημο ιεβάθμο ιφζηδ –επακαθαιαάκμκηαξ πνμθακχξ ηα ανπαία ιοζηήνζα–,
πνμζθένμκηαξ ζημοξ ακενχπμοξ ηδκ ηαεανηήνζα ειπεζνία εκυξ ηεθεημονβζημφ εακάημο ηαζ ιζαξ ακάζηαζδξ.
Ο ένςηαξ θμζπυκ ελαβκίγεηαζ. Δ Ώκάζηαζδ ημο Υνζζημφ απμηεθεί ημ ιμκηέθμ ηδξ ακάζηαζδξ ημο
ένςηα, αθμφ πνδζζιμπμζμφκηαζ ηα ίδζα θυβζα ιε ιζα απθή αθθαβή απυ ημκ εκζηυ ζημκ πθδεοκηζηυ. Βίκαζ δ
ακαίνεζδ ημο πνμπαημνζημφ αιανηήιαημξ, ημ ηέθμξ ηδξ εκμπήξ. Κζ εηείκμξ πμο ηδκ ακαββέθθεζ, ιε ηδκ ηέπκδ
ημο, είκαζ μ ζοββναθέαξ, μ Γζχνβμξ Εςάκκμο. Βίκαζ ιάθζζηα πνμθακέξ υηζ ημο άνεζε ζδζαζηένςξ μ νυθμξ,
αθμφ δζά ηδξ επακάθδρδξ ημκ ηαεζζηά ηάηζ ζακ αθδβδιαηζηυ ημο πνυβναιια. Ο «Βπζηάθζμξ ενήκμξ» ημο
1980 πμθφ θζβυηενμ οπαζκζηηζηά λακαδείπκεζ ηδκ ίδζα ζζημνία: ημ γεοβανάηζ πμο δεκ ιπμνεί κα ηάκεζ ένςηα ηδ
Μεβάθδ Παναζηεοή θυβς ακζηακυηδηαξ ημο άκηνα, ακαζηαίκεηαζ ενςηζηά ημ Μεβάθμ ΢άαααημ ημ πνςί, ιε
ηδκ πνχηδ Ώκάζηαζδ ημο Υνζζημφ.18 ΢ημ δζήβδια αοηυ μ αθδβδηήξ πμο ηνοθμημζηά απυ ιζα παναιάδα ημ
γεοβανάηζ αζζεάκεηαζ ςξ Μαηεαίμξ, εημζιάγεζ δδθαδή ημκ εαοηυ ημο βζα ημκ νυθμ ημο εοαββεθζζηή ηδξ
πανιυζοκδξ είδδζδξ.

119
 Πάκηςξ, ηυζμ ζηδ «΢ανημθάβμ» υζμ ηαζ ζημκ «Βπζηάθζμ ενήκμ», εηείκμζ πμο ακαζηαίκμκηαζ ενςηζηά
είκαζ εηενυθοθα γεοβάνζα. Μζα ζφκημιδ ικεία μιμθοθμθζθίαξ πμο βίκεηαζ ζηδ «΢ανημθάβμ» («φπμπημζ»
ηφπμζ ηαζ πενζπηχζεζξ «ηαηαηνζηέεξ») είκαζ ανκδηζηή. Ώκ ζηζξ «Σζζνίδεξ» μ εάκαημξ αθμνμφζε ηάεε εηδμπή
ζελμοαθζηυηδηαξ, ζηδ «΢ανημθάβμ» δ ακάζηαζδ αθμνά ιυκμ ημοξ εηενμθοθυθζθμοξ.
Πνάβιαηζ μ Εςάκκμο ζοκεπίγεζ κα εεςνεί ημκ μιμθοθυθζθμ ένςηα, αηυια ηαζ ζηδκ πνμπςνδιέκδ πζα
δεηαεηία ημο 1960, ςξ «ανμιζά».19 ΢ημ ελαζνεηζηυ δζήβδια «Ο δμολ ημο ΢πνμολ», μ αθδβδηήξ ζοβηαημζηεί ζε
δςιάηζμ λεκμδμπείμο ηδξ Οιυκμζαξ ιε δζάθμνμοξ κεανμφξ. Καζ ζε ηζ επζδίδμκηαζ, αθήεεζα;

Ώηέθεζςηεξ ζογδηήζεζξ ηάικαιε λαπθςιέκμζ ζηα ηνεαάηζα ιαξ. Συζμ ηαθέξ χζηε ηδκ επυιεκδ αναδζά
ιαγεφμκηακ κςνίξ κςνίξ ηαζ ιε πενίιεκακ. Πνμηζιμφζακ ηδκ δζηζά ιμο πανέα ηζ απυ αυθηεξ ηζ απυ ζζκειά ηζ
απυ ανμιμένςηεξ ηδξ Οιυκμζαξ. (225)

Βδχ ημ ζηδκζηυ εοιίγεζ ζοιπυζζμ, ιε έκακ αθδβδηή-ήνςα πμο ακαηαθεί ημκ ΢ςηνάηδ. Θεςνδηζηέξ
ζογδηήζεζξ έκακηζ ανμιμενχηςκ. Βνςηζζιυξ καζ, ζελ υπζ. Ο αθδβδηήξ-ζοββναθέαξ θαίκεηαζ υηζ, υπςξ ηαζ
υηακ έβναθε ηζξ «Καηδβμνίεξ», ακηζζηέηεηαζ ζηδ «ιμίνα» ημο.
Σμ ζηδκζηυ ζημ δζήβδια «Σα παζζαθάηζα» είκαζ δζαθμνεηζηυ, αθθά ημ ιήκοια ίδζμ.20 Ο αθδβδηήξ,
θακηάνμξ ηχνα, ζηναημπεδεφεζ ιε ημκ θυπμ ημο ζε έκακ εαοιάζζμ ηυπμ. ΢ηήκμκηαξ ημ ακηίζηδκμ ιε ημκ
«θίθμ» ημο, δζαπζζηχκμοκ υηζ ημοξ θείπμοκ ηα ηοπμπμζδιέκα παζζαθάηζα, μπυηε μ θίθμξ πεθεηά ηάηζ λφθα,
πμο πνδζζιεφμοκ βζα ηδ ζηήνζλδ ηδξ ζηδκήξ. ΢ημ δαζάηζ ηδξ ζηναημπεδίαξ ςζηυζμ οπάνπμοκ πμθθά θίδζα,
ηαζ έκα απυ αοηά, πμο ηοθίβεηαζ ζημ παζζαθάηζ, ημ θμκεφεζ μ αθδβδηήξ πνμηαθχκηαξ ημκ έκημκμ
ζηεπηζηζζιυ ημο ζοκηνυθμο ημο («Αεκ έπνεπε κα ημ ηάκεζξ αοηυ», 212). Λίβμ ανβυηενα μ θίθμξ ζημηχκεηαζ
απυ παθζά κάνηδ. Ο αθδβδηήξ, ελαζνεηζηά εθζιιέκμξ, εβηαηαθείπεζ βζα έκα δζάζηδια ημκ ηυπμ ημο δνάιαημξ
ηαζ υηακ επζζηνέθεζ δζαπζζηχκεζ υηζ ηα παζζαθάηζα έπμοκ αθαζηήζεζ.
Σα λενά ηθαδζά ηαζ ηα δέκηνα αθαζηαίκμοκ πάκηα, ζηδ θμβμηεπκία, απυ εεσηή επεκένβεζα.21 Κάπμο
οπάνπεζ θμζπυκ ηαζ ζηα «Παζζαθάηζα» δ εεία πανμοζία. Άθθςζηε μ ηυπμξ είκαζ πάθζ ζοιαμθζηυξ. ΢ηδκ ανπή
ημο δζδβήιαημξ μ αθδβδηήξ δδθχκεζ, εκεμοζζαζιέκμξ ιε ημ δάζμξ υπμο ζηναημπέδεοζακ: «έκζςζα […] πςξ
θηάζαιε ζηδ βςκζά ημο παναδείζμο» (211). Έπεζηα ημ θίδζ, έπεζηα μ εάκαημξ, έπεζηα δ μζμκεί ακάζηαζδ. Ώξ
ζοκοπμθμβίζμοιε ηαζ ηζξ ζηέρεζξ ημο αθδβδηή βζα ημκ ζφκηνμθυ ημο, υηακ ζημηχεδηε: «―Πάεζ μ βαιπνυξ‖,
ρζεφνζζα, ζοθθμβζγυιεκμξ ηα υζα ιμο ειπζζηεφμκηακ βζα ημοξ ένςηέξ ημο ηαζ ηα υκεζνά ημο βζα πμθθά
παζδζά» (213). Μήπςξ θμζπυκ πνυηεζηαζ, ιέζα ζημ ζοιαμθζηυ πενζαάθθμκ, βζα ημκ ίδζμ ημκ Νοιθίμ, ημκ ζενυ
Γαιπνυ;
Ο κεανυξ θίθμξ ημο αθδβδηή βκχνζγε υηζ μ θυκμξ ημο υθζ-ζελ είκαζ μθέενζμξ. ΋κηςξ επέθενε ημκ
εάκαημ, αθθά κα πμο οπήνλε ηαζ δ ακαβέκκδζδ. Δ ακαζηεοή ηδξ ζζημνίαξ ηδξ Πηχζδξ είκαζ, εκκμείηαζ,
ειθακήξ: μ υθζξ είκαζ ζημ αθήβδια εεηζηή δφκαιδ, υπςξ ηαζ αθθμφ ζημ ένβμ ημο Εςάκκμο,22 πςνίξ αοηυ
ςζηυζμ κα ζδιαίκεζ πνμζέββζζδ πνμξ εηενυδμλεξ ενδζηεοηζηέξ ακηζθήρεζξ, υπμο μ υθζξ παίγεζ ημκ νυθμ ημο
ακηζπάθμο ημο ηαημφ Θεμφ (βζα κα εοιδεμφιε ηαζ ημ Φχιιν ημο ΐαζζθζημφ). Πνυηεζηαζ απθχξ βζα ιζα
ακαζηεοή, ιζα ακαδζαπναβιάηεοζδ, αξ πμφιε, ηδξ παθζάξ ζζημνίαξ, ιζα αεθηίςζδ πμο μ αθδβδηήξ ιαξ έπεζ
ηάλεζ ςξ ζημπυ γςήξ κα ακαββέθθεζ. ΐεααίςξ, ακ ηαζ οπάνπεζ ηθίια μιυθοθμο ενςηζζιμφ εη ιένμοξ ημο
αθδβδηή πνμξ ημκ θίθμ ημο, μ «βαιπνυξ» αθέπμοιε κα πνμζδζμνίγεηαζ απμθφηςξ ςξ εηενμθοθυθζθμξ.
Δ ηεθεοηαία θνάζδ ημο αθδβήιαημξ, υπμο ηα παζζαθάηζα «έπμοκ βίκεζ πζα ηενάζηζα ζημηεζκά δέκηνα
ιεξ ζηδ ικήιδ ηαζ ηδ θακηαζία» ημο (214), μδδβεί ζε ιζα άθθδ ζηαεενά ζημκ ζοιαμθζηυ ηυζιμ ημο Εςάκκμο,
ζημκ νυθμ ημο ζενμφ δέκηνμο. Ήδδ ζημ Γηα έλα θηιφηηκν απμδίδμκηακ οπενθοζζηέξ ζδζυηδηεξ ζε ηάπμζα
ιεβάθα δέκηνα πμο ζακ «θηενμφβα ζημηεζκή» ζηέπαγακ μνζζιέκμοξ ηάθμοξ ηαεχξ ηαζ ημκ αθδβδηή (ζημ
δζήβδια «Φηενμφβα ζημηεζκή»). Σδκ παναηήνδζδ ηδκ ηναηάιε βζα ημ ηέθμξ αοημφ ημο ηεθαθαίμο. Βδχ αξ
ηθείζμοιε ιε ηδ δζαπίζηςζδ ημφ πυζμ θίβμ αοημαζμβναθζηά είκαζ εκηέθεζ πμθθά απυ ηα αθδβήιαηα ημο
ζοββναθέα ιαξ.

120
Εικόνα 4.3 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο (εθδ. Δξκήο, Αζήλα 1974). (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο, ζπιινγή
Κιαίξεο Μηηζνηάθε).

Ζ κφλε θιεξνλνκηά είκαζ δ ηνίηδ ζοθθμβή ημο Γζχνβμο Εςάκκμο ηαζ εηδίδεηαζ ηδκ άκμζλδ ημο 1974, δδθαδή
ημοξ ηεθεοηαίμοξ ιήκεξ ηδξ επηάπνμκδξ δζηηαημνίαξ. Σα αθδβήιαηά ηδξ είκαζ εηηεκέζηενα ηαζ απμηεθμφκ ζε
ιεβάθμ πμζμζηυ μζημβεκεζαηέξ ζζημνίεξ. Σμ «εβχ» ςξ ήνςαξ έπεζ ζαθχξ οπμπςνήζεζ ηαζ ηδ εέζδ ημο έπεζ
πάνεζ είηε δ ζοθθμβζηυηδηα ηδξ μζημβέκεζαξ είηε πνυζςπα ηνίηα. «΢ημο Κειάθ ημ ζπίηζ» ημκ νυθμ ηδξ
δνςίδαξ ηναηά, π.π., ιζα Σμονηάθα πμο πανέιεζκε ζηδ Θεζζαθμκίηδ ιεηά ηδκ ακηαθθαβή ηςκ πθδεοζιχκ,
εκχ «Δ Βοηοπμφθα» είκαζ ιζα ζζημνία εκυξ ηαθμφ ημνζηζζμφ (έδεζπκε οπάημοα ημ αναηάηζ ηδξ ζηα ιζηνά
αβυνζα υηακ ηδξ ημ γδημφζακ), πμο ζακ ιεβάθςζε πνμηίιδζε ηδκ ήνειδ γςή απυ ημκ βάιμ, ηζ ακ ηάπμηε
κζχεεζ αζοκαίζεδηα ηδκ ηαηαπίεζδ, εκηέθεζ γεζ ηδ γςή ηδξ ιε «οπαημή ηαζ εοθνμζφκδ». Μμκηέθμ γςήξ,
ιάθθμκ εεηζηυ. ΋ζμκ αθμνά ημ μιχκοιμ δζήβδια «Δ ιυκδ ηθδνμκμιζά», πνυηεζηαζ βζα ιζα ελζζηυνδζδ ηςκ
εακάηςκ ζηδκ εονφηενδ μζημβέκεζα ημο αθδβδηή, απυ υπμο πνμηφπηεζ υηζ υθμζ μζ άκηνεξ πεεαίκμοκ ζπεηζηά
κέμζ. Ο αθδβδηήξ ηνμιάγεζ, αθθά ηαηαθήβεζ ζηδ εοιυζμθδ ζηέρδ «ια, δε αανζέζαζ, βίκμκηαζ ηαιζά θμνά ηαζ
εαφιαηα» (294).
Δ ζηνμθή είκαζ ειθακήξ απυ ηάεε άπμρδ ζηδ ζοθθμβή αοηή. Σα ααζακζζιέκα αζζεήιαηα ηςκ
πνμδβμφιεκςκ ζοθθμβχκ ηείκμοκ κα οπμπςνήζμοκ ηαζ ημ οπμηείιεκμ ςξ αθδβδηήξ ηαζ ςξ ήνςαξ θαίκεηαζ
ηχνα κα ζοιθζθζχκεηαζ ιε ημκ εαοηυ ημο ηαζ ημκ ηυζιμ. Άθθεξ οπμεέζεζξ ημκ απαζπμθμφκ πζα πένα απυ ημ
ηαθαίπςνμ εβχ ημο. ΢ηνέθεηαζ πνμξ ηα έλς. ΢ηεκμπςνζέηαζ αίθκδξ ιε ηδ ιεηακάζηεοζδ ηαζ αάθθεζ ηαηά ηςκ
οπαίηζςκ («Φδθά ζημ Βζηί Νηεθίη»). Ώβακαηηεί εκακηίμκ ηςκ απαβμνεφζεςκ ηδξ πμφκηαξ (έιιεζα, ζηα
«΢ηοθζά ημο ΢έζπ ΢μο»). Κθείκεζ ημ ιάηζ ζηδκ ακηίζηαζδ ηαηά ηδξ δζηηαημνίαξ, αάγμκηαξ ημοξ ήνςέξ ημο κα
ηναβμοδμφκ εκ πμνχ ακηάνηζηα ηναβμφδζα («Σμ ιέκηζμοι»). 23 Καηαθένεηαζ ηαηά ηςκ Ώιενζηακχκ,
ζοιαάθθμκηαξ ιε ηδ ζεζνά ημο ζημκ βκςζηυ ακηζαιενζηακζζιυ ηδξ επμπήξ («Σγέθηεκ»).
Σμ δζήβδια «Σγέθηεκ» είκαζ παναηηδνζζηζηυ βζ‘ αοηή ηδ ζηνμθή, ηαεχξ επακαθαιαάκεζ εέιαηα ηαζ
ζηδκζηά ημο «Ξεκζηειέκμο» απυ ηδκ πνχηδ ζοθθμβή: δ ένδιμξ ηδξ ΢απάναξ, μ ενςηζζιυξ, δ ζπέζδ ιε ημοξ
άθθμοξ. ΢ημκ «Ξεκζηειέκμ» ααναίκεζ δ ιμκαλζά, δ ζπέζδ ιε ηδ ιάκα, δ αοημηαηαζηνμθζηή δζάεεζδ, μ
αοημενςηζζιυξ, δ αίζεδζδ ιζαξ βεκζηεοιέκδξ, οπανλζαηήξ λεκυηδηαξ ηαζ αέααζα ημ βκςζηυ ιαξ ιμηίαμ ηδξ
ηαφηζζδξ αβζυηδηαξ ηαζ αιανηίαξ («Δ ένδιμξ ιμζάγεζ ιε ημ Άβζμ ΋νμξ: ιπμνείξ κ‘ αιανηήζεζξ αανφηενα απυ
πακημφ», 36). Σμ «Σγέθηεκ» ακηίεεηα είκαζ έκα ιάθθμκ ελςζηνεθέξ μδμζπμνζηυ ιέζα ζηδκ ένδιμ∙ μ αθδβδηήξ
πενκά απυ πςνζά ηαζ εβηαηαζηάζεζξ, ζοκακηχκηαξ ιαζημονςιέκμοξ Ώιενζηακμφξ, ηαζ Σελακμφξ πμο δεκ
βκςνίγμοκ μφηε πμφ πέθηεζ δ Βθθάδα, αθθά επζδίδμκηαζ ζηδκ πζμ ζηοβκή εηιεηάθθεοζδ ημο πθμφημο ηδξ:
«Ήηακ βειάηα [ηα ζαηζά ζηδκ εβηαηάζηαζδ ηδξ ESSO] –ηαζ ημ βνάθακ απέλς ηαεανά– πχια ηδξ Μοηυκμο,
ηαηάθθδθμ, θέεζ, βζα ηα ηνοπάκζα. Αε θηάκεζ πμο δε ιαξ άθδζακ μζηυπεδμ βζα μζηυπεδμ ζηδκ παηνίδα, δε
θηάκεζ πμο ηδκ ηαδιέκδ ηδ Μφημκμ ηδκ έπμοκ πέζεζ παηυημνθα, ημοααθμφκε ηχνα ηαζ ημ πχια ηδξ ζηδ
΢απάνα. Έηζζ εα ιαξ πχζμοκ ηζ ειάξ ηαιζά ιένα, υηακ ημοξ πνεζαζηεί, υθμοξ ιαξ ιεξ ζηδ βδ». 24
Με θίβα θυβζα μ Γζχνβμξ Εςάκκμο πμθζηζημπμζείηαζ (έζης ηαζ εκηεθχξ ημζκυημπα). Σμ ίδζμ είπε
ζοιαεί ηαζ ιε ημκ ΐαζζθζηυ, αθθά κςνίηενα, εκχ ηαζ μ Υάηηαξ ιεξ ζηδ πμφκηα επέζηνερε εκ ιένεζ ζηδκ
αβηαθζά ηδξ μιάδαξ, υπςξ είδαιε. Δ έλανζδ ημφ εβχ, ηςκ ζδζςηζηχκ γδηδιάηςκ ηαζ ημο οπανλζαημφ
πνμαθδιαηζζιμφ, πμο άκεζζε ζηδκ ανπή ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60, οπμπςνεί απυ έκα ζδιείμ ηαζ πένα. Σα

121
οπμηείιεκα ζηνέθμκηαζ ζηδ ζοθθμβζηυηδηα, πμο είκαζ άθθςζηε ηαζ ημ ζοκδεζζιέκμ πεδίμ ηδξ εθθδκζηήξ
δδιζμονβζηυηδηαξ. Σμ υηζ ηα ζδιακηζηυηενα ηαθθζηεπκζηά απμηεθέζιαηα πανάβμκηαζ ζημκ πχνμ ημο
ζδζςηζημφ ααζάκμο ημ οπαζκζπεήηαιε ηαζ ζηδκ πενίπηςζδ ημο Υάηηα ηαζ –ηδνμοιέκςκ ηςκ ακαθμβζχκ– ημο
ΐαζζθζημφ.
Χζηυζμ απυ ηδ ζοθθμβή Ζ κφλε θιεξνλνκηά δεκ θείπεζ ηαευθμο δ πάνδ. Δ ηαηάθαζδ πνμξ ημκ
ηυζιμ –πμο βζα ημκ Εςάκκμο πνμέηορε ηαζ θυβς ηδξ ιεηαηίκδζήξ ημο απυ ηδ Θεζζαθμκίηδ ζηδκ Ώεήκα, ηδκ
ακμζπηή πυθδ–25 απμδίδεζ ηείιεκα ιε πζμφιμν, ηαθή δζάεεζδ ηαζ ιε αοηυ πμο μζ ζπμθζαζηέξ ημο βεκζηά
μκμιάγμοκ «ακενςπζά». Οζ πνζζηζακζηέξ ηαηααμθέξ ημο ζοββναθέα,26 ζοκδοαζιέκεξ ιε ιζα ζηνμθή πνμξ ηα
ανζζηενά (πμθφ ζοκδεζζιέκμξ μ ζοκδοαζιυξ), εηαάθθμοκ ζε ιζα εενιή ζοιπάεεζα βζα ηα ακενχπζκα αάζακα:
«Δ ηαδιέκδ δ δαζηάθα, ηα ηαδιέκα ηα παθζηάνζα, μζ ηαδιέκμζ μζ δζημί ιμο…» («Ο εείμξ ΐαββέθδξ», 279).27
ΐεααίςξ δεκ ιζθάιε πζα βζα ημκ Εςάκκμο πμο ζδιάδερε υζμ θίβμζ ηδκ πμνεία ηδξ εθθδκζηήξ
θμβμηεπκίαξ. Δ πνςημηοπία, δ έκηαζδ, δ ποηκυηδηα, δ απυηθζζδ έπμοκ απμθαζζζηζηά ιεζςεεί.28 Ο
ζοιαμθζηυξ θυβμξ πμο πθδζίαγε ημ πμίδια έπεζ ηχνα δχζεζ ηδ εέζδ ημο ζε ιζα πμθφ πζμ μνευδμλδ
πεγμβναθία. Ίζςξ υιςξ μθείθμοιε κα δμφιε ηαζ απυ άθθδ ζημπζά, ηαζ κα απμηζιήζμοιε εεηζηά ηδ ιείςζδ
ιζαξ ηάπμζαξ εηγήηδζδξ πμο οπήνπε ζηζξ πνχηεξ δφμ ζοθθμβέξ.
Μμθαηαφηα μνζζιέκμζ ζοιαμθζημί ηυπμζ επζιέκμοκ, ηαζ ιε έκακ ηέημζμ εα ηεθεζχζμοιε ηδκ
πνμζέββζζή ιαξ ζημ ένβμ ημο Εςάκκμο. ΢ημ δζήβδια «Ο Θακάζδξ μ θμκζάξ», μ επχκοιμξ ήνςαξ είκαζ έκαξ
απαικυξ άκηναξ, μ μπμίμξ ηάπμηε είπε ζημηχζεζ έκακ ζοββεκή πμο ημκ αδζημφζε. Μάβεζναξ πζα, ιεηά ηδκ
απμθοθάηζζή ημο, ζε έκα αζηοκμιζηυ ηιήια, θνμκηίγεζ υθμοξ «ιε αοηαπάνκδζδ», ηαζ πζμ πμθφ απ‘ υθμοξ
ενέθεζ ζοζηδιαηζηά –πάκηα ηάης απυ «έκα μνζζιέκμ πεφημ»– έκακ αηυια πζμ ηαθαίπςνμ θμφζηνμ. ΋ηακ μ
Θακάζδξ ιεηά απυ ζφκημιδ αννχζηζα πέεακε, «ζδηχεδηε ηδ κφπηα έκαξ αέναξ ηαζ ζχνζαζε ημ ηενάζηζμ
πεφημ» (375). Θοιυιαζηε απυ ημκ «Μπάηδ» ηδ ζδιαζία ημο ακέιμο. Άθθςζηε ημ ηεθεοηαίμ αθήβδια ζηδ
Μφλε θιεξνλνκηά επζβνάθεηαζ «Ο παθζυξ αέναξ» ηαζ ζοζπεηίγεζ νδηά ημκ αένα ιε ημκ εάκαημ ημο Υνζζημφ:
«―Ο δε Εδζμφξ, πάθζκ ηνάλαξ θςκήζ ιεβάθδζ αθήηε ημ πκεφια…‖. Νυιζγα πςξ θοζμφζε δοκαηά ιεξ ζηδκ
εηηθδζία ηζ ακειίγμκηακ υθα ηαηά ιζα ιενζά».29 Βίκαζ θμζπυκ ηαζ μ Θακάζδξ/Ώεακάζζμξ ιζα αηυια ιμνθή
ημο Εδζμφ. Ο ζοββναθέαξ έπεζ θνμκηίζεζ κα πνμζεέζεζ ζημ πμνηνέημ ημο ήνςά ημο, υηακ έπεζε άννςζημξ,
ηαζ ιζα παναηηδνζζηζηή θεπημιένεζα: «Κζ μφηε ηαζ ζε ηαιζά αζθάθζζδ ήηακ – απυ λφθμο ηνειάιεκμξ» (374-
375). ΋ζμ βζα ημ πεφημ, απμηεθεί ιζα εηδμπή ημο ζενμφ δέκηνμο, πμο είδαιε κα ζηέπεζ ημκ αθδβδηή
παναπάκς.
Έπμοιε θμζπυκ λακά ιζα ζφκδεζδ ημο θυκμο ιε ηδκ αβζμζφκδ, ιυκμ πμο ηχνα ηάεε άθθμ πανά
αέαδθδ είκαζ, ηαεχξ δεκ κμείηαζ ςξ ηαηάζηαζδ ηαοηυπνμκδ∙ ακηίεεηα, αημθμοεεί ημ παναδμζζαηυ ζπήια
«αιανηία-έιπναηηδ ιεηάκμζα-αβζμζφκδ», υπςξ ημ ζοκακημφιε, π.π., ζημκ Πάλα ημο Μονζαήθδ, ιζα εφπεπηδ
πνδζημήεεζα.
Πάκηςξ, ιέζα ζηδκ αθθαβή, ηάηζ έιεζκε ζηαεενυ ζημκ Εςάκκμο: πμηέ δεκ εκαπέεεζε ηα
παναηηδνζζηζηά ημο Υνζζημφ ζηδ δζηή ημο persona, υπςξ είδαιε κα ηάκμοκ μ ΐαζζθζηυξ, μ Κμοιακηανέαξ, μ
Ρέκμξ ηαζ μ Υάηηαξ. Ο Γζχνβμξ Εςάκκμο ηνάηδζε βζα ημκ εαοηυ ημο ημκ πμθφ ηαπεζκυηενμ νυθμ ημο αββέθμο,
ημο εοαββεθζζηή ή έζης ημο ΢ςηνάηδ. Ώκ μζ «ελεβενιέκμζ» μζηεζχκμκηαζ εφημθα ηδ ιμνθή ημο Εδζμφ, μ
ιεηνζμπαεήξ ηαζ ζεικυξ Εςάκκμο30 πνμηζιά κα ιδκ ελάνεζ ζε ηέημζμ ααειυ ηδ ζοιαμθή ημο:

Αζαζζεάκεζαζ υηζ ιενζημί εθπίγμοκ ζε ζέκα. Ώθθά πζζηεφμοκ πςξ αηυια δεκ έπεζακ ζημ ααεφ πδβάδζ, χζηε κα
γδηήζμοκ ηδ αμήεεζά ζμο. Μαηάνζ κα ιπμνμφζεξ ηαζ εα ημ πνμζπαεήζεζξ, αθθά πνέπεζ κα ακαηαθφρεζξ ιεξ ζημ
ζθίλζιυ ζμο ιζα πίζηδ ςξ ηυηημκ ζζκάπεςξ. Ξένεζξ ιζα πεζνμκμιία απυ αβζμβναθία πμο εα ιπμνμφζε κα ζχζεζ.
Βίκαζ εηεί υπμο μ Υνζζηυξ ηείκεζ απμθαζζζηζηά ημ πένζ βζα κα αβάθεζ ημκ Ώδάι απυ ημκ Άδδ. Βίκαζ πναβιαηζηά
31
ζακ πδβάδζ εηείκμξ μ ηάθμξ. Ώθθά εζφ δεκ είζαζ μ Υνζζηυξ βζα κα ζχζεζξ.

4.3 Κώζηαο Σαρηζήο: ην έπνο ηεο αλεθηηθόηεηαο

Ο Κχζηαξ Σαπηζήξ (Ώεήκα, 1927-1988) ηαηέπεζ ηα πνςηεία ζημκ ιφεμ ηδξ βεκζάξ ημο ‘60. Βηνδηηζηυ
ηαθέκημ, απυθοηα ακηζζοιααηζηυξ, απεθεοεενςιέκμξ ζε ιεβάθμ ααειυ απυ ζοιπθέβιαηα, επέααθε εκηέθεζ
ηδκ ζδζαζηενυηδηά ημο ζηδκ πζμ αηναία ηδξ εηδμπή, αηυια ηαζ ημο εηδζδυιεκμο ηνααεζηί.32 Σμ υηζ ανέεδηε
δμθμθμκδιέκμξ ημ 1988 ζημ ζπίηζ ημο ζηδκ Ώεήκα –υπςξ ημ 2014 ηαζ μ Μέκδξ Κμοιακηανέαξ– απμηεθεί ημκ
απμηνυπαζμ θυνμ πμο πθήνςζε δ πνχηδ βεκζά δ μπμία ηυθιδζε κα δζεηδζηήζεζ δδιυζζα ηδ κμιζιμπμίδζδ ημο
απμηθίκμκημξ ζελμοαθζημφ πνμζακαημθζζιμφ.

122
Εικόνα 4.4 Ο Κψζηαο Σαρηζήο. Μεηαθηλνχκελνο κε βέζπα αλά ηελ Δπξψπε, έγξαςε κεγάιν κέξνο απφ ην Σνίημ ζηεθάκζ.

Σμ Σξίην ζηεθάλη είκαζ έκα ιοεζζηυνδια βζα ημ μπμίμ εζπχεδηε απυ βάθθμ ηνζηζηυ μ ιεβάθμξ θυβμξ:
«Έηζζ εα ιζθμφζε δ γςή, ακ ιζθμφζε».33 Χζηυζμ ημ ένβμ δεκ λεηίκδζε ηδκ πμνεία ημο αίζζα. ΢ηζξ ανπέξ ηδξ
δεηαεηίαξ ημο 1960 μ ζοββναθέαξ απέηοπε κα ανεζ εηδυηδ ηαζ ακαβηάζηδηε κα πνμπςνήζεζ ζε αοημέηδμζδ.34
Έπεζηα δ έηδμζδ αοηή ημο 1962 ηάεε άθθμ πανά επζηοπία ζδιείςζε∙ ακηίεεηα μζ ηνζηζηέξ οπήνλακ ανκδηζηέξ,
ηαηαθμβίγμκηαξ ζημκ ζοββναθέα ειιμκή ζηδ ποδαία πθεονά ηδξ γςήξ.35 Χζηυζμ, θίβα πνυκζα άνηεζακ βζα κα
ηαεζενχζμοκ ημ ένβμ∙ ήδδ δ έηδμζδ ημο 1970, ιεξ ζηδ Αζηηαημνία, ανήηε ιεβάθδ ακηαπυηνζζδ, εκχ ζηδ
Μεηαπμθίηεοζδ ημ ιοεζζηυνδια πμφθδζε δεηάδεξ πζθζάδεξ ακηίηοπα. Πνμθακχξ υ,ηζ εκμπθμφζε ζηδκ ανπή
ηδξ δεηαεηίαξ, δ «παιδθή» πθεονά ηδξ γςήξ, είπε ήδδ αθμιμζςεεί ςξ μπηζηή πνμξ ημ ηέθμξ ηδξ. Καζ αοηυ
είκαζ παναηηδνζζηζηυ βζα ηδκ επμπή πμο ελεηάγμοιε: ημ ηέθμξ ηδξ δεηαεηίαξ ανίζηεζ ηδκ Βθθάδα νζγζηά
ιεηαιμνθςιέκδ.
Σμ Σξίην ζηεθάλη πάκηςξ είκαζ πνάβιαηζ έκα ένβμ πθμφζζμ ζε ακενχπζκμ οθζηυ, ζε παναηήνδζδ ηδξ
γςήξ, ζε ακενχπζκεξ πενζπηχζεζξ,36 έκα ένβμ πμο νέεζ ααίαζηα, πμο δζαεέηεζ πζμφιμν –αοηυ ημ ηυζμ ζπάκζμ
ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκία ζημζπείμ– ηαζ πμο ηαοηυπνμκα δζδάζηεζ, ιε ηδκ πζμ ααεζά ηαζ μοζζαζηζηή έκκμζα.
Σμ ιοεζζηυνδια έπεζ εεςνδεεί ζηαειυξ υζμκ αθμνά ηδκ απεζηυκζζδ ημο ιζηνμαζηζημφ ζημζπείμο ζηδκ
Βθθάδα ηαζ έπεζ παναηηδνζζηεί ςξ ημ έπμξ ημο ιζηνμαζηζζιμφ.37 Βδχ εα οπμζηδνίλμοιε υηζ πνυηεζηαζ πάκς
απ‘ υθα βζα ημ έπμξ ηδξ ακεηηζηυηδηαξ ηαζ ηδξ ηαηάθαζδξ ζηδ γςή.
Δ οπυεεζδ ημο ένβμο είκαζ ζπεδυκ αδφκαημ κα δμεεί ζε πενίθδρδ, ηαεχξ πενζθαιαάκεζ πάιπμθθεξ
ιζηνμσζημνίεξ. ΢ε βεκζηέξ βναιιέξ ιπμνμφιε κα πμφιε υηζ πνυηεζηαζ βζα ηδκ ελζζηυνδζδ ηςκ ηνζχκ βάιςκ
ηδξ Νίκαξ ηαζ βζα ηα πάεδ ηδξ ηονά-Βηάαδξ, δδθαδή ηδκ απζζηία ημο ζογφβμο ηδξ ηαζ ηζξ ηαθαζπςνίεξ ιε ηα
παζδζά ηδξ. Δ Νίκα αθδβείηαζ ηδ γςή ηδξ ηαζ ιέζα ζηδκ αθήβδζή ηδξ εκζςιαηχκεζ ηαζ ηδκ αθήβδζδ ηδξ
Βηάαδξ, δδθαδή υζα ηδξ είπε ελζζημνήζεζ ηάπμηε δ ιεβάθδ θίθδ ηδξ, πμο έηοπε κα βίκεζ ηαζ δ ηνίηδ ηαηά
ζεζνά πεεενά ηδξ. Ώξ δζεοηνζκίζμοιε υηζ δ αθήβδζδ ηδξ Νίκαξ μοδειία ζπέζδ έπεζ ιε ημκ εζςηενζηυ
ιμκυθμβμ, ηαευηζ δεκ απμηεθεί νμή ηδξ ζοκείδδζδξ, εκδζάεεηεξ ζηέρεζξ, αθθά «πανθάηα», 38 δδθαδή ηάηζ ζακ
ιμκυθμβμ δεμπμζμφ. Δ Νίκα απεοεφκεηαζ ζε ηάπμζμ κμδηυ αηνμαηήνζμ, ημ μπμίμ άθθςζηε ιενζηέξ θμνέξ
«ειθακίγεζ» ιέζς απμζηνμθχκ (ζηδ δεφηενδ ηζυθαξ πανάβναθμ ημο ηεζιέκμο: «Πμζμξ άκηναξ εα βονίζεζ,
ζαξ παναηαθχ, κα ηδκ ημζηάλεζ ενςηζηά;» θέεζ βζα ηδκ ηυνδ ηδξ). Σμ βθςζζζηυ ζδίςια ηςκ αθδβήζεςκ, πμο
πενζθαιαάκεζ ηαζ μνζζιέκμοξ ηφπμοξ ή εηθνάζεζξ απυ ηδκ ηαεανεφμοζα, παζνεηίζηδηε ςξ «βθςζζζηή
απεθεοεένςζδ ημο κεμεθθδκζημφ ιοεζζημνήιαημξ», δδθαδή απμδέζιεοζδ απυ ηδκ οπμπνέςζδ κα
πνδζζιμπμζμφκ μζ πεγμβνάθμζ ιζα αιζβή ηαζ ςξ εη ημφημο εκίμηε επίπθαζηδ δδιμηζηή.39
΢ε ακηίεεζδ ιε ηα ένβα ηςκ «μνβζζιέκςκ», ιε ηα μπμία αζπμθδεήηαιε ζημ πνμδβμφιεκμ ηεθάθαζμ,
αθθά ζε ακηίεεζδ ηαζ ιε ηα αθδβήιαηα ημο Γζχνβμο Εςάκκμο, ημ Σξίην ζηεθάλη είκαζ έκα ηαεανά νεαθζζηζηυ
ιοεζζηυνδια, πζεακχξ ηαζ ιε ηάπμζα ιζηνή δυζδ δεμβναθίαξ.40 Μζθά βζα ηζξ ζπέζεζξ ηςκ ακενχπςκ, βζα ηδκ
ημζκςκία ζηδκ μπμία γμοκ ηαζ βζα ημ ζζημνζηυ θυκημ ηςκ πνάλεχκ ημοξ, ιε ηνυπμ άιεζμ ηαζ, μπςζδήπμηε,
πςνίξ πνήζδ ημο πανάθμβμο, ημο βηνμηέζημο ή ζοιαυθςκ, υπςξ είδαιε κα ηάκμοκ μζ άθθμζ ζοββναθείξ ηδξ
βεκζάξ. ΢οιαμθζηυ αάνμξ θένμοκ ιμκάπα μνζζιέκα μκυιαηα δνχςκ ζημ Σξίην ζηεθάλη, υπςξ έπεζ μ ίδζμξ μ
ζοββναθέαξ ελδβήζεζ. Έηζζ δ Βηάαδ ακαηαθεί ηδκ ηναβζηή ηνςαδίηζζζα ιδηένα, δ ηυνδ ηδξ Βθέκδ ηδκ
άπζζηδ ηδξ ΢πάνηδξ, εκχ δ βοκαίηα πμο έηθερε ημκ άκηνα ηήξ Βηάαδξ μκμιάγεηαζ Φνυζς απυ ημ Ώθνμδίηδ.41
Σμ ιοεζζηυνδια αλζμπμζεί αοημαζμβναθζηά δεδμιέκα. Δ πμθφπαεδ Βηάαδ ζηδνίγεηαζ ζηδ βζαβζά ημο
ζοββναθέα ηαζ δ Βθέκδ ζηδ ιδηένα ημο. Ο ίδζμξ ειθακίγεηαζ ιάθθμκ πενζεςνζαηά ςξ μ ιζηνυξ Άηδξ, πμο δ

123
ιάκα ημο ημκ εβηαηαθείπεζ ζηζξ θνμκηίδεξ ηδξ βζαβζάξ ηαζ μ μπμίμξ ζημ ηέθμξ βίκεηαζ ηαθθζηέπκδξ (γςβνάθμξ).
΋ζμ βζα ηδ Νίκα, ηδκ ηεκηνζηή δνςίδα, πμο απμηεθεί ημκ ααζζηυ θμνέα ηςκ απυρεςκ ηαζ ηςκ ζδεχκ ημο
ζοββναθέα, μ Σαπηζήξ έπεζ αθήζεζ κα εκκμδεεί υηζ ζε αοηήκ επέκδοζε (ή πανέκδοζε) ημκ ίδζμ ημο ημκ
εαοηυ.42

Σμ δζάζδιμ λεηίκδια ημο ιοεζζημνήιαημξ (εδχ, απυ ηδ Ρέκα ΐθαπμπμφθμο, Σνίημ πνυβναιια 1979) εέθεζ ηδ
Νίκα κα ηαηαθένεηαζ εκακηίμκ ηδξ ηυνδξ ηδξ Μανίαξ, δ μπμία δεκ είκαζ ζε εέζδ κα πνμζεθηφζεζ ημ άθθμ
θφθμ, θυβς λεπεναζιέκςκ πενί δεζηήξ ανπχκ, αδνάκεζαξ ηαζ ιζγένζαξ. Δ Νίκα ανίζηεζ ηδκ εοηαζνία κα
αοημπανμοζζαζηεί ιε ιπνίμ ζημ κμδηυ ηδξ αηνμαηήνζμ ςξ ιζα βοκαίηα ιε αένα, ιε πνμζςπζηυηδηα, ιε
ελμοζία επί ηδξ γςήξ ηδξ, πμο εκκμμφζε πάκηα κα ηδκ αζηεί, ιε εζθζηνίκεζα ηαζ ιε ηανδζά. Ο ακαβκχζηδξ
ζφκημια πνμζακαημθίγεηαζ εεηζηά απέκακηζ ζηδκ αθδβήηνζα, ακαβκςνίγμκηάξ ηδκ ςξ αλζυπζζηδ ζε βεκζηέξ
βναιιέξ, ιμθμκυηζ δζαηνίκεζ ηαζ ηδκ οζηενζηή ηαζ «βοκαζημοθίζηζηδ» πθεονά ηδξ. 43 Καζ πνμζακαημθίγεηαζ
εεηζηά, επεζδή δζααθέπεζ, δίπθα ζηδκ ελαθθμζφκδ πμο αθμνά ηονίςξ ηδ ζπέζδ ιε ηδκ ηυνδ, ιζα ζμαανυηδηα
ηαζ ιζα πνμζήθςζδ ζε ζδιακηζηέξ αλίεξ, υπςξ υηακ π.π. ακαθένεηαζ ζηδκ ηονά-Βηάαδ ακηζπαναηζεέιεκδ
ζημκ ζκμιπζζιυ ηάπμζςκ βκςζηχκ ηδξ ηονζχκ:

Αεκ ιπμνμφζε μφηε αοηή [δ βκςζηή ηδξ] κα ηαηαθάαεζ, ηζ αξ έηακε ηδ δζαααζιέκδ, ημοξ θυβμοξ πμο έηακακ
ηαιζά θμνά ηδκ ηονά-Βηάαδ κα θένεηαζ ηαζ ζακ παθζάηζμξ – απυ ηαπεζκμθνμζφκδ. Δ ηονά-Βηάαδ ηνεθαζκυηακ
κα δναιαημπμζεί ηδ γςή ηδξ, ια υζμ πενζζζυηενμ ηδ δναιαημπμζμφζε ηυζμ πενζζζυηενα αζηεία έηακε – πάκηα
εζξ αάνμξ ημο εαοημφ ηδξ, πμηέ ηςκ άθθςκ. (15)

Σαπεζκμθνμζφκδ, αίζεδζδ ημο ηςιζημφ, αοημέθεβπμξ: ηαεχξ αοηέξ είκαζ μζ αλίεξ ηδξ Νίκαξ, μ
ακαβκχζηδξ ηδκ ειπζζηεφεηαζ κα ημκ ηαεμδδβήζεζ ζημκ ζδεμθμβζηυ πχνμ ημο ηεζιέκμο ςξ θμνέαξ ηςκ
απυρεςκ ημο ζοββναθέα. ΋ζμκ αθμνά ημ «βοκαζημοθίζηζημ» ζημζπείμ, πμο μιμθμβμοιέκςξ απμηεθεί ημ
εφημθμ, ημ πζμ εφπεπημ ηαζ πνμζθενυιεκμ ζε απμιζιήζεζξ ηαζ ηδθεμπηζηέξ ιεηαθμνέξ ιένμξ ημο
ιοεζζημνήιαημξ, πνέπεζ ίζςξ κα παναδεπημφιε υηζ έπεζ ηαζ ιζα ελζζμννμπδηζηή θεζημονβία: πςνίξ αοηυ δ
Νίκα εα ήηακ εκδεπμιέκςξ οπεναμθζηά εεηζηή ςξ δνςίδα. Καζ επεζδή δ Νίκα μοζζαζηζηά δζδάζηεζ ήεμξ, ημ
ιοεζζηυνδια εα ηζκδφκεοε κα ηαηαζηεί ηαηά ηυπμοξ οπεναμθζηά δζδαηηζηυ. Θα ημ δμφιε αοηυ αιέζςξ
παναηάης ιε ζοβηεηνζιέκα παναδείβιαηα.
Έκα ααζζηυ εέια ημο ένβμο πμο ειθακίγεηαζ απυ ιζαξ ανπήξ ηαζ επακένπεηαζ ζοπκά ηαε‘ υθδ ηδ
δζάνηεζά ημο, είκαζ ημ γήηδια ηδξ ενδζημθδρίαξ: δ μζημβεκεζαηή θίθδ ηδξ Νίκαξ Βναζιία ηαηδπεί ηδ Μανία,
ηυνδ ηδξ Νίκαξ, αθθά ηαζ ημκ δεφηενμ ζφγοβυ ηδξ, κα γμοκ γςή εβηνάηεζαξ, κα πζζηεφμοκ ζε εαφιαηα έκακηζ
ηδξ ζαηνζηήξ η.θπ. ΋ηακ λεζπά μ πυθειμξ ημο ‘40, δ Βναζιία δδθχκεζ πμθφ ζηακμπμζδιέκδ πμο μ Κφνζμξ
εζζάημοζε ηζξ δεήζεζξ ηδξ χζηε «κα εηθείρμοκ απυ ημ πνυζςπμ ηδξ βδξ μζ αιανηςθμί ηζ μζ άεεμζ». Συηε δ
Νίκα εκμπθείηαζ ηαζ λεζπαεχκεζ: «Βίδα λαθκζηά ακάβθοθδ υθδ ηδ ζηθδνυηδηα ηαζ ηδκ απακενςπζά ηςκ
ακενχπςκ πμο εεςνμφκ εαοημφξ ακαιάνηδημοξ». Καζ ηαηαθήβεζ: «Ώκ απηφ είκαζ Υνζζηζακζζιυξ, δε εέθς κα
‘ιαζ Υνζζηζακή, εα βίκς Σμφνηζζζα, ε‘ αθθαλμπζζηήζς» (194).
΋ηακ πάθζ μ βζμξ ηδξ ηονά-Βηάαδξ μ Αδιήηνδξ «έπεζε ζηα κανηςηζηά ιε ηα ιμφηνα» ηαζ βζα ηάπμζα
ιζηνμηθμπή ανέεδηε ζηδ θοθαηή, θοιαηζηυξ, κα θείκεζ, δ Νίκα, ζογδηχκηαξ ιε ηδ εεία ηδξ ζπμθζάγεζ «ηνίια,
δεκ ήηακ ηαηυ παζδί». Συηε, επεζδή δ εεία «ζηνάαςκε ημ ζηυια ηδξ», δ Νίκα απμθαίκεηαζ: «Ήλενα ηζ
ζηεπηυηακ. Μα εβχ δεκ αζζεακυιμοκα ημκ εαοηυ ιμο άλζμ κα ηνίκεζ ηακέκακ» (273). Δ ζηέρδ αοηή, πμο
ηαεζζηά ηδ Νίκα θμνέα ιζαξ ορδθήξ δεζηήξ, δεζηήξ ηδξ ακεηηζηυηδηαξ, αημθμοεείηαζ απυ ιζα ηςιζηή αηάηα:
«Αυλαγα ιμκάπα ημ εευ, υπμζμξ ηζ ακ ήηακ, πμο είπε θοπδεεί ηδ ιαιά ηαζ ηδξ είπε ζηείθεζ ημκ ηαηαννάπηδ βζα
κα ιδ δεζ ημ Νηίκμ [ημκ αδεθθυ ηδξ] κα πεεαίκεζ γςκηακυξ».
Ο Σαπηζήξ είπε δδθχζεζ ζε ζοκεκηεφλεζξ ημο: «Ββχ είιαζ δεζημθυβμξ» ή «Θα πενζέβναθα ημκ εαοηυ
ιμο υπζ ζακ ενςηζηυ αθθά ιάθθμκ ζα δζδαηηζηυ, ζπεδυκ δεμπθαζηζηυ ζοββναθέα». 44 Πνάβιαηζ αθέπμοιε υηζ
ημ Σξίην ζηεθάλη δζέπεηαζ απυ μνζζιέκεξ δεζηέξ ακηζθήρεζξ, μζ μπμίεξ ιάθζζηα πνμένπμκηαζ απυ ημκ πονήκα
ηδξ ακεηηζηυηδηαξ πμο πνμζθένεζ μ πνζζηζακζζιυξ: ηάης απυ ηα θυβζα ηδξ Νίκαξ αημφβεηαζ ιε ανηεηή
ζαθήκεζα μ απυδπμξ απυ ημ ν αλακάξηεηνο πξψηνο ηνλ ιίζνλ βαιέησ ηαζ ημ κελ θξίλεηε ίλα κε θξηζήηε. Ώθθά
αοηή δ δεζηή δζάζηαζδ ημο ένβμο ηαθφπηεηαζ έκηεπκα ηάης απυ ηςιζηά εονήιαηα, βναθζηυηδηεξ ή ηαζ
οζηενίεξ («δε εέθς κα ‘ιαζ Υνζζηζακή, εα βίκς Σμφνηζζζα, ε‘ αθθαλμπζζηήζς»).
Καζ επεζδή, υπςξ υθα ηα ένβα ηδξ επμπήξ, ηαζ ημ Σξίην ζηεθάλη εεμθμβεί, εα ανμφιε δζαηοπςιέκδ ζημ
ηέθμξ, ζε ηνίζζιμ ζδιείμ, ηαηά ηδκ χνα ημο εακάημο ηδξ ηονά-Βηάαδξ, ηδκ πενί εεμφ ακηίθδρδ ημο
ζοββναθέα. «Νίκα… δεκ οπάνπεζ εευξ!...», θέεζ έκηνμιδ δ εημζιμεάκαηδ∙ ηζ δ Νίκα ζοθθμβίγεηαζ: «Ο εευξ
πμο εκκμμφζε εηείκδ, μ εευξ ζημκ μπμίμ ιαξ είπακ ιάεεζ απυ παζδζά κα πζζηεφμοιε, μ εευξ ηδξ ζοπςνειέκδξ

124
ηδξ ιαιάξ ηαζ ηδξ Βναζιίαξ, αοηυξ μ εευξ αεααίςξ δελ οπήνπε, ηαζ ημκ άθθμ, ημκ αθδεζκυ, ήηακ πζα πμθφ
ανβά βζα κα ημκ ιάεεζ» (288).
Ώκ μ εευξ ηδξ Βναζιίαξ είκαζ μ ηζιςνδηζηυξ εευξ ιζαξ άηεβηηδξ αοζηδνυηδηαξ (αξ εοιδεμφιε εδχ
ηαζ ηδκ απυβκςζδ ημο Γζχνβμο Εςάκκμο ςξ πνμξ ηδκ εζηυκα ημο ηζιςνμφ εεμφ), μ εευξ πμο εκκμεί δ Νίκα
είκαζ μ εευξ ηδξ ακμπήξ πνμξ ηζξ αδοκαιίεξ ηαζ ηα πάεδ ηδξ ηαθαίπςνδξ ακενςπυηδηαξ. Δ Νίκα έπεζ δδθχζεζ
απυ ηδκ ανπή ηδξ αθήβδζδξ «άενδζηδ» (28), μπυηε μ εευξ, υπςξ ημκ ζοθθαιαάκεζ, είκαζ πνμθακχξ έκαξ
βκχιμκαξ δεζηήξ ηαζ υπζ έκα πνμζςπμπμζδιέκμ μκ. Ο Σαπηζήξ, πμο επίζδξ έπεζ δδθχζεζ άενδζημξ,45 βνάθεζ
πάκηα ηδ θέλδ εευξ ιε ιζηνυ ηαζ ηάπςξ έηζζ εεςνμφιε υηζ ηδκ εηθένεζ ηαζ δ αθδβήηνζα. Ο πνζζηζακζζιυξ ςξ
δεζηή ηδξ ακεηηζηυηδηαξ βίκεηαζ μοζζαζηζηά έκα υπδια βζα κα δζαδχζεζ μ ζοββναθέαξ έκακ ηνυπμ
ακηζιεηχπζζδξ ημο άθθμο ηαζ ηδξ δζαθμνεηζηυηδηαξ.

Δ ηεκηνζηή ζηδκή ημο ένβμο, άθθςζηε, εηείκδ πμο ημπμεεηείηαζ απυ ημκ ζοββναθέα ζημ λεηίκδια ημο α΄
ιένμοξ (μπυηε απυ ηδ εέζδ ηδξ απμηηά ζδιαζία ηαεμδδβδηζηή), έπεζ επίζδξ έκημκδ δεζηή δζάζηαζδ, ςξ ιζα
ζηζβιή ζοβπχνδζδξ. Βίκαζ δ ζηδκή ηδξ ζοκάκηδζδξ ακάιεζα ζηζξ δφμ ακηίπαθεξ, ηδκ ηονά-Βηάαδ ηαζ ηδ
Φνυζς, ηδκ λαδέθθδ πμο είπε ηαηαπναζηεί ηδ θζθμλεκία ηδξ πνχηδξ ηθέαμκηάξ ηδξ ημκ άκηνα. Δ ζζημνία έπεζ
ζδζαίηενμ εκδζαθένμκ, ηαεχξ ειπθέηεζ ζηδκ αθήβδζδ ιζαξ μζημβεκεζαηήξ οπυεεζδξ ηδκ πμθζηζηή ζζημνία,
ηαηά ημκ παναηηδνζζηζηυ ηνυπμ ημο Σαπηζή. Οπυηε αξ ηδκ παναημθμοεήζμοιε απυ ηδκ ανπή ηδξ.
Δ Βηάαδ γεζ πθμφζζα ζηδ Θεζζαθμκίηδ ιε ημκ άκηνα ηδξ, έκακ ααζζθυθνμκα πμο ακαηαηεφεηαζ ζηδκ
πμθζηζηή. Ώπυ ηαθμζφκδ πνμζηαθεί ηδ θηςπή ελαδέθθδ ηδξ βζα κα ηδξ ανεζ βαιπνυ, αθθά δ ακαβηαζηζηή
απμιάηνοκζή ηδξ απυ ημ ζπίηζ ηδξ θυβς ιζαξ επέιααζδξ πμο έπνεπε κα ηάκεζ ζηδκ Ώεήκα, δζεοημθφκεζ
ελαδέθθδ ηαζ ζφγοβμ ζηδκ απζζηία. Ο ζφγοβμξ εβηαεζζηά ηδκ Βηάαδ ζημοξ βμκείξ ημο, βζα κα ακαννχζεζ
ηάπα, ηαζ εκηςιεηαλφ πακηνεφεηαζ ηδκ ελαδέθθδ εβηαθχκηαξ ηδ ζφγοβμ βζα εβηαηάθεζρδ ηδξ μζημβεκεζαηήξ
εζηίαξ. ΋ηακ ημ παίνκεζ είδδζδ δ απαηδιέκδ, ζπεφδεζ ζε έκακ δζηδβυνμ ακηίπαθςκ πμθζηζηχκ θνμκδιάηςκ, μ
μπμίμξ ακαθαιαάκεζ γεζηά ηδκ οπυεεζδ. Δ οπενίζποζδ ηςκ αεκζγεθζηχκ ζηδ Θεζζαθμκίηδ ημ 1916 ζηέθκεζ,
ιε πζεακχξ παθηεοιέκδ ηαηδβμνία, ημκ ζφγοβμ ζηδ θοθαηή, μπυηε ηαζ ανπίγεζ δ πηχζδ πμο ημκ μδδβεί ζημκ
εάκαημ.
Έπεζηα θμζπυκ απυ αοηυ ημ δείβια ημφ πχξ δζαπθέηεζ μ Σαπηζήξ ηδκ ζζημνία ηςκ δνχςκ ημο ιε ηδκ
ζζημνία ηδξ πχναξ, ηαηαδεζηκφμκηαξ ηζξ παεμβέκεζεξ ημο εθθδκζημφ πμθζηζημφ ζοζηήιαημξ ηαζ ηνάημοξ,
ενπυιαζηε ζηδκ ηνίζζιδ ζηδκή. Δ Φνυζς, πήνα πθέμκ, ανίζηεηαζ εβηαηεζηδιέκδ ιε ηα παζδζά ηδξ ζηδκ
Ώεήκα. Δ Βηάαδ ακαβηάγεηαζ ηαζ εηείκδ κα ηαηαθφβεζ ζηδκ πνςηεφμοζα. Δ εέα ηδξ Ώεήκαξ, υπμο είπε
ιεβαθχζεζ, ηδκ ζοβηζκεί ηαζ ηδκ εκεμοζζάγεζ. Κμημνεφεηαζ ζηα παζδζά ηδξ υηζ δ ίδζα είκαζ πνςηεομοζζάκα ηζ
υπζ επανπζςηάηζ ζακ ηζ εηείκα. Φηάκεζ ζηδκ πυνηα ηήξ ιεβάθδξ ακηζπάθμο ηδξ ιε ιζα πανάλεκδ εοδζαεεζία,
«πνυεοιδ εηείκδ ηδ ζηζβιή κα ζοβπςνήζ[εζ] αηυια ηαζ ηδ Φνυζς» (148). Αζαηνίκεζ αιέζςξ ηδ ζςιαηζηή
παναηιή ηδξ ακηζπάθμο ηδξ, ηδκ πνμηνέπεζ επζηαηηζηά κα θζθδεμφκ, δ Φνυζς παναπμκζέηαζ βζα ηδκ δθζηία
ημοξ, δ Βηάαδ ακηζηείκεζ πςξ ιυκμ εηείκδ βέναζε, δ ίδζα υπζ – ηαζ γμοκ έηζζ, ζπεδυκ ανιμκζηά, ηάπμζμ
δζάζηδια, λεπαζηνεφμκηαξ υθμ ημ ημηέηζζ ηδξ θζθμλεκήηνζαξ, ιε ηάπμζεξ ζπμναδζηέξ ιμκάπα εηνήλεζξ
ακηζγδθίαξ. ΋ηακ ένπεηαζ δ χνα κα εβηαηαζηαεεί ζε δζηυ ηδξ ζπίηζ, δ Βηάαδ κζχεεζ πάθζ ιζα πανάλεκδ
ζοβηίκδζδ:

Πνζκ ακέας ζημκ αναιπά έζηορα ηαζ ηδ θίθδζα. ΋πζ απυ οπμηνζζία. ΢η‘ μνηίγμιαζ, Νίκα ιμο, ζηδ γςή ημο
Αδιήηνδ ιμο πμο ηνέις ηαζ θαπηανάς, δεκ λένς ηζ εβχ ηζ ι‘ είπε πζάζεζ λαθκζηά. Ήιμοκ ηνμιενά
ζοβηζκδιέκδ, αζζεακυιμοκα πςξ εηείκδ ηδκ διένα ηεθείςκε ιζα μθυηθδνδ επμπή ηδξ γςήξ ιμο ηζ άνπζγε ιζα
ηαζκμφνβζα. Κζ είπα ηυζεξ έκκμζεξ ζημ ηεθάθζ ιμο, ηυζδ ακάβηδ απ‘ ηδ αμήεεζα ημο εεμφ, χζηε δεκ ήεεθα κα
ηάκς ανπή ιε ηδκ ηανδζά βειάηδ ιίζμξ ηαζ ηαηίεξ. Ξαθκζηά ιμο θάκδηε πςξ δ Φνυζς δεκ ήηακ δ βοκαίηα πμο
ιμο ‘πε ηθέρεζ ημκ άκηνα ιμο ηζ είπε ηαηαζηνέρεζ ηδ γςή ιμο, αθθ‘ έκα εφια ηζ αοηή πμζμξ λένεζ πμζμο
δζααυθμο, ηαζ ηδ θοπήεδηα. (150)

Πχξ πεηοπαίκεζ ηεθζηά μ Σαπηζήξ κα πενζβνάρεζ ηδ «ζοβπχνδζδ», πςνίξ κα ιεηαηνέρεζ ημ ηείιεκυ

ημο ζε βθοηενή πνδζημήεεζα; Πνχηα πνχηα, υθα βίκμκηαζ ηάπςξ ηοπαία: ιζα εοθμνία θυβς ηδξ ηίκδζδξ
ζημοξ δνυιμοξ ηδξ Ώεήκαξ ιεηαηνέπεηαζ ζε ηαθή δζάεεζδ απέκακηζ ζηδκ ακηίγδθμ. Έπεζηα, ημ βεβμκυξ υηζ δ
Βηάαδ ανίζηεζ ηδ Φνυζς βεναζιέκδ ηδξ δδιζμονβεί ιζα αίζεδζδ οπενμπήξ. Ώπυ ημ αίζεδια ηδξ οπενμπήξ,
απυ έκα αίζεδια ακηαβςκζζιμφ δδθαδή, βεκκζέηαζ ηάπμζα ζοιπάεεζα. Πενζπμίδζδ αθθά ηαζ ηααβάδεξ ηαηά
ηδ θζθμλεκία: αζζεήιαηα ιζηηά ηαζ πμθφπθμηα. Καζ ηέθμξ, πάθζ ιζα απνυαθεπηδ ζοβηίκδζδ, πμο «λαθκζηά»
μδδβεί ζε έκα ζοβηθμκζζηζηυ ζοιπέναζια: μ εφηδξ (δ Φνυζς) είκαζ ηαζ αοηή ηαηά ηάπμζμκ ηνυπμ εφια, εφια
πνμθακχξ ημο πνυκμο, εφια ηδξ θεμνάξ πμο είκαζ ηεθζηά πμθφ πζμ ζδιακηζηή απυ ηζξ ιζηνέξ ή ηαζ ιεβάθεξ

125
ακενχπζκεξ ακηζδζηίεξ. Δ αίζεδζδ ηδξ ηναβζηυηδηαξ είκαζ εηείκδ πμο ζε ηεθεοηαία ακάθοζδ ηαηεοκάγεζ ηζξ
ιζηνυηδηεξ ηαζ μδδβεί ζηδ ζοβπχνδζδ.
Ο ηνυπμξ πμο ζηήκεζ ηδκ ημνοθαία αοηή ζηδκή μ ζοββναθέαξ είκαζ, μφηε θίβμ μφηε πμθφ, ζδζμθοήξ.
΋θα πνμηφπημοκ έιιεζα, θοζζηά ηαζ πεζζηζηά. Οζ ακαβκχζηεξ δζαζηεδάγμοκ ηαζ ζπεδυκ δεκ ηαηαθαααίκμοκ
υηζ εδχ ηίεεκηαζ μνζζιέκα απυ ηα ααζζηά γδηήιαηα ηδξ ζοκφπανλδξ ηςκ ακενχπςκ – ηαζ θφκμκηαζ αέααζα,
ηαζ πάθζ, απμθφηςξ ιέζα ζημ πθαίζζμ ηςκ πνζζηζακζηχκ αλζχκ, ζοβηεηνζιέκα ηδξ ζοβπχνδζδξ. Συζμ θαεναία
πενκάεζ ηζξ απυρεζξ ημο μ ζοββναθέαξ ιάθζζηα, χζηε ανέεδηακ ακαβκχζηεξ, επίζδιμζ ηνζηζημί βζα ηδκ
αηνίαεζα, πμο δζαηφπςζακ ηδκ άπμρδ υηζ μ Σαπηζήξ ηείκεζ «κα ιζηνφκεζ, κα οπμαζαάζεζ ηαζ κα ελεοηεθίζεζ
ημκ άκενςπμ».46 Ώκηίεεηα μ Μανςκίηδξ δζαηνίκεζ «έκα είδμξ παζδεοηζημφ ιεηαθοζζημφ νίβμοξ, πμο δζαηνέπεζ
μθυηθδνμ ημ ένβμ».47
Ώοηυ ζημ μπμίμ επζδίδεηαζ ιε πνμβναιιαηζηυ γήθμ μ Σαπηζήξ είκαζ κα ακαθφεζ ιε εζθζηνίκεζα ηζξ
ακενχπζκεξ ζοιπενζθμνέξ. Σα παναδείβιαηα είκαζ ηαζ εδχ άθεμκα. ΋ηακ, π.π., ηδνφζζεηαζ μ εθθδκμ-ζηαθζηυξ
πυθειμξ, δ Νίκα έπεζ ιυθζξ πάζεζ ημκ δεφηενμ ζφγοβυ ηδξ. Δ ίδζα αθδβείηαζ: «΋θεξ εηείκεξ ηζξ ιένεξ ιεηά ημ
εάκαηυ ημο ηζάηςκα ζοπκά ημκ εαοηυ ιμο κα ζηέπηεηαζ ηζξ θίνεξ: ημοθάπζζημκ έπς ηζξ θίνεξ, έθεβα, ηζ φζηενα
ζοκενπυιμοκ» (231). Αεκ πνυηεζηαζ βζα έθθεζρδ αβάπδξ μφηε βζα οπμθμβζζιυ ηαζ ακδεζηυηδηα∙ πνυηεζηαζ
απθχξ βζα ζοκείδδζδ υηζ ιέζα ηαζ ζηα εενιυηενα αζζεήιαηα πανεζζθνέμοκ παιδθέξ ζηέρεζξ πμο ηζξ
πνμηαθεί δ ηονίανπδ επζεοιία ηδξ επζαίςζδξ.48 Σμ ίδζμ ηαζ ηαηά ηδ ιεβάθδ πείκα ηδξ Ώεήκαξ ζηδκ Καημπή∙ δ
Νίκα έπεζ ημ εάννμξ κα παναδεπεεί υηζ δ ίδζα ηαζ υζμζ δζέεεηακ ηα ζημζπεζχδδ βζα κα γήζμοκ έπακακ ιπνμζηά
ζημοξ πεζκαζιέκμοξ ηδκ ακενςπζά ημοξ (252). Αεκ πνυηεζηαζ αέααζα βζα ελεοηεθζζιυ ημο ακενχπμο, αθθά βζα
πανμοζίαζή ημο ζηζξ αθδεζκέξ ημο δζαζηάζεζξ, ηάηζ πμο μδδβεί ζηδκ αοημβκςζία ηαζ ζηδκ ακεηηζηυηδηα.49

Σμ ιυκμ γήηδια ζημ μπμίμ δεκ θαίκεηαζ κα δείπκεζ ακεηηζηυηδηα δ Νίκα είκαζ δ μιμθοθμθζθία. Καη‘ αοηήκ
υθμζ μζ μιμθοθυθζθμζ είκαζ δζεζηναιιέκμζ. Καηδβμνδιαηζηά ακαθένεζ ηδκ πνχηδ μπηζηή επαθή ηδξ ιε ηδκ
μιμθοθμθζθία ςξ ειεηζηή: «Καεχξ ήιμοκα λοπυθδηδ, ακέαδηα απάκς αευνοαα – ηαζ ημοξ ηζάηςζα ζε ιζα
ζηάζδ πμο ηάεε θμνά πμο ηδ εοιάιαζ, ιμο ‘νπεηαζ ακαβμφθα» (50). ΐέααζα δ απμζηνμθή πνμένπεηαζ ηαζ απυ
ημ βεβμκυξ υηζ δεκ πνυηεζηαζ βζα ηοπαίμοξ άκηνεξ, αθθά βζα ημκ πνχημ ηδξ ζφγοβμ ηαζ ημκ αδεθθυ ηδξ.
Χζηυζμ βεκζηυηενα δ ζηάζδ ηδξ Νίκαξ μθείθεηαζ πνμθακχξ ζημ υηζ μ Σαπηζήξ δεκ εέθδζε κα δζαννήλεζ ηζξ
ζπέζεζξ ημο ιε ηδκ αθδεμθάκεζα, αάγμκηαξ ηδκ δνςίδα ημο κα είκαζ ακεηηζηή ηαζ ζε αοηυ ημ γήηδια, ηαηά ηδκ
πνμπμθειζηή ιάθζζηα επμπή. Άθθςζηε έπμοιε δεζ ηαζ ημοξ άθθμοξ δφμ μιμθοθυθζθμοξ ζοββναθείξ ηδξ
δεηαεηίαξ ημο ‘60 κα ζοιπενζθένμκηαζ θίβμ πμθφ ιε ημκ ίδζμ ηνυπμ: απυ ηδ ιζα πανμοζζάγμοκ ιε επζιμκή
μιμθοθυθζθμοξ ήνςεξ, απυ ηδκ άθθδ δείπκμοκ κα απμζηνέθμκηαζ ηδ ζοβηεηνζιέκδ ζελμοαθζηή επζθμβή. Έηζζ
μζ εακάζζιμζ άββεθμζ ημο Εςάκκμο («Οζ ηζζνίδεξ») ζοκακηζμφκηαζ ιε ημκ ημιπθελζηυ ηαεδβδηή ημο
Κμοιακηανέα ζηδκ «Βπανπία Λμηνίδμξ» ηαζ ιε ημκ απαΎνεοημ Φχηδ, πνχημ ζφγοβμ ηδξ Νίκαξ, ζημ Σξίην
ζηεθάλη.
΋ηακ υιςξ δεκ βίκεηαζ εοεέςξ θυβμξ βζα ηδκ μιμθοθμθζθία, πανά βζα ηδκ ημζκςκζηή ζοβηνυηδζδ ηςκ
θφθςκ, ηυηε ηα πνάβιαηα αθθάγμοκ. ΢ημ παναηάης πςνίμ, βζαβζά ηαζ εείμξ δζαθςκμφκ ςξ πνμξ ηδ
δζαπαζδαβχβδζδ ημο ιζηνμφ Άηδ: «Δ ηονά-Βηάαδ δεκ ημκ άθδκε κα αβαίκεζ έλς ζημ δνυιμ κα παίγεζ ιε η‘
άθθα παζδζά ηδξ βεζημκζάξ. Σμκ έααγε ηαζ ηεκημφζε, ή ημο ‘θηζαπκε ιυκδ ηδξ ημφηθεξ. Ο Μζθηζάδδξ ημ ‘αθεπε
ηαζ ζοβπογυηακ, επακαζηαημφζε δ εεκζηή ημο ζοκείδδζδ. Δ εθθδκζηή κεμθαία πμο εα ‘πνεπε κα ιδκ έπεζ
άθθδ απαζπυθδζδ απ‘ ηα υπθα ηαζ ημκ πυθειμ, κα παίγεζ ιε ημφηθεξ! Οζ Έθθδκεξ κα παίγμοκ ιε ημφηθεξ!...
Σζξ έπαζνκε ηαζ ηζξ πεημφζε ζηα ζημοπίδζα» (68). Βδχ αθέπμοιε κα δζηαζχκεηαζ ιάθθμκ δ βζαβζά, πμο
αηονχκεζ ημκ παναδμζζαηυ δζαπςνζζιυ ζηδκ αβςβή ηςκ θφθςκ, έκακηζ ημο πμθειμπανμφξ ηαζ αίαζμο βζμο ηδξ
Μζθηζάδδ. Ο ιζηνυξ Άηδξ πμο, υπςξ είπαιε, απμηεθεί persona ημο ζοββναθέα, θαίκεηαζ εκηέθεζ κα είκαζ
ιάθθμκ ηοπενυξ πμο ιεβαθχκεζ ιε θζθεζνδκζηέξ βοκαζηείεξ αζπμθίεξ. Ώκ ζημ ιέθθμκ εηδδθχζεζ βοκαζηεία
εοαζζεδζία ή ενςηζηυ πνμζακαημθζζιυ, πζεακχξ αοηυ δεκ εα είκαζ ηαζ ηυζμ ιειπηυ.50
Δ βοκαζηεία ζημπζά είκαζ πνάβιαηζ εηείκδ πμο πνζιμδμηείηαζ ζημ ιοεζζηυνδια, εεςνμφιεκδ ζαθχξ
πνμηζιυηενδ απυ ηδκ ακδνζηή. Υαναηηδνζζηζηυ ημ επεζζυδζμ υπμο δ Βηάαδ πενζβνάθεζ ηα ιεβαθεία ηδξ, ηυηε
πμο μ άκηναξ ηδξ «έααθε ηάθπδ» κα εηθεβεί αμοθεοηήξ ιε ημ θζθμααζζθζηυ ηυιια, ηδκ επμπή ημο δζπαζιμφ
Κςκζηακηίκμο-ΐεκζγέθμο:

Σμ ζπίηζ ιαξ είπε ηαηακηήζεζ πμθζηζηυ ηέκηνμ. Μαγεουκημοζακ υθμζ μζ ελέπμκηεξ ααζζθζημί ζημ ζαθυκζ ιαξ ηαζ
ηάκακε ζοιαμφθζα επί ζοιαμοθίςκ. Καζ δχζ‘ ημο ανάδα ηα ηναπέγζα. ΣαΎγαιε ημοξ πςνζάηεξ βζα κα ημκ
ρδθίζμοκ. Σδκ επμπή εηείκδ δε ζε ρήθζγε ηακείξ, ακ δεκ ημο ‘ααγεξ ηάηζ ζημ πένζ. Σα ‘αθεπα ηαζ
ζοβπογυιμοκα. Με ημ ιζηνυ ιμο, ημ βοκαζηείμ ιοαθυ, πνυαθεπα πςξ δ ζζημνία αοηή δεκ εα ‘πε ηαθά

126
 λειπενδέιαηα. Κζ εβχ αβαπμφζα ημ ααζζθζά, ια ήιμοκα ηδξ βκχιδξ πςξ δεκ έπνεπε κ‘ ακαηαηεφεηαζ ζηα
πμθζηζηά. […] Μα μζ άκηνεξ δεκ έπμοκ ιοαθυ. Βίκαζ ζακ ηα παζδζά. ΋θα ηα εοζζάγμοκ βζα ιζα ζδέα. (79-80)

Ο ηυζιμξ ηςκ ακδνχκ, δ πμθζηζηή, είκαζ, πνχημκ, ανυιζηδ οπυεεζδ, οπυεεζδ ζοκαθθαβήξ, ηαζ έπεζηα απθχξ
«ζδέα», δδθαδή αθδνδιέκδ ηαηάζηαζδ, ιαηνζά απυ ηδκ αθήεεζα ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ ακενχπζκδξ
πναβιαηζηυηδηαξ. Σμ «ιζηνυ βοκαζηείμ ιοαθυ» είκαζ –ηαηά ημκ Σαπηζή– εηείκμ πμο δμοθεφεζ ηαθφηενα.
Γζαηί ζημ ζδιείμ αοηυ δζαηνίκμοιε ηζξ ακηζθήρεζξ ημο ίδζμο ημο ζοββναθέα ηάης απυ ηα θεβυιεκα ηδξ
Βηάαδξ (δ μπμία –ζδμφ ιζα έκδεζλδ– ζςζηά πνμέαθερε ηα «ηαηά λειπενδέιαηα» ημο άκηνα ηδξ).
Ώπμηαθφπηεηαζ, ιε άθθα θυβζα έκαξ απυ ημοξ ααζζημφξ θυβμοξ βζα ημοξ μπμίμοξ μ Σαπηζήξ επζθέβεζ βοκαίηεξ
αθδβήηνζεξ: επεζδή δ βοκαζηεία ζημπζά ηαζνζάγεζ ιε ηζξ βεκζηυηενεξ ζδεμθμβζηέξ ημο αθεηδνίεξ, ηδ ζηζβιή πμο
βνάθεζ ημ Σξίην ζηεθάλη. ΋πζ ζηζξ αθδνδιέκεξ ζδέεξ, καζ ζηδκ ηαεδιενζκυηδηα ηαζ ζημ ζοβηεηνζιέκμ∙ υπζ ζημ
πμθζηζηυ, καζ ζημ πνμζςπζηυ.51
΢ηζξ εέζεζξ αοηέξ ακαβκςνίγμοιε αέααζα βεκζηυηενα ηδ ζηάζδ ηδξ βεκζάξ ημο ‘60 πμο απμζηένβεζ ημ
δδιυζζμ βζα πάνδ ημο ζδζςηζημφ, ημο πνμζςπζημφ, ημο οπανλζαημφ. Βίκαζ δ βεκζά πμο ηναηά απμζηάζεζξ απυ
υθεξ ηζξ παναηάλεζξ, έπμκηαξ επζθοθάλεζξ ηυζμ βζα ηδ Αελζά υζμ ηαζ βζα ηδκ Ώνζζηενά. Ο Σαπηζήξ ζηέηεηαζ
πμθφ πνμζεηηζηά ιαηνζά ηαζ απυ ημοξ δφμ ακηζπάθμοξ ημο ειθοθίμο πμθέιμο, ηαηαθμβίγμκηαξ αζαζυηδηα ηαζ
ζημοξ ιεκ ηαζ ζημοξ δε: έκα εζδζηυ ηεθάθαζμ ζημ ιοεζζηυνδια αθζενχκεηαζ ζημκ ζημπυ αοηυ. 52 Πανάθθδθα
εηθνάγεζ ημ ίδζμ ηαζ ιε ημοξ υνμοξ ηςκ ανπχκ ημο αζχκα, δδθαδή ημο Αζπαζιμφ (εκαπμεέημκηαξ ηχνα ηζξ
ακηζθήρεζξ ημο ζηδ θοζζμβκςιία εκυξ άκηνα ήνςα, ημο αδεθθμφ ηδξ ηονά Βηάαδξ):

Ώκ ηαζ δεκ ήηακ θακαηζηυξ υπςξ μζ άθθμζ –δεκ η‘ άνεγακ ηα πμθζηζηά– ρήθζγε ΐεκζγέθμ, επεζδή ένζπκε ιενζηά
ηυηαθα ηαζ ζημοξ θηςπμφξ. Καηά αάεμξ δεκ ήηακ άκενςπμξ πμο πςνμφζε ιέζα ζε ημιιαηζηά πνμβνάιιαηα.
«Αε αανζέζαζ», έθεβε, «ηζ μζ δομ παναηάλεζξ αθάπημοκ ελίζμο ηδκ Βθθάδα. Ώοηυ πμο ‘πεζ ζδιαζία είκαζ κα ‘ζαζ
άκενςπμξ, ηζ αοηυ πνέπεζ κα ημ πεηφπεζξ ιυκμξ ζμο». (67)

Σμ «κα ‘ζαζ άκενςπμξ» είκαζ αηνζαχξ ημ ελαβυιεκμ ημο ιοεζζημνήιαημξ, υπμο ημκ ααζζηυ νυθμ
παίγεζ δ «ηανδζά» (αξ ιεηνήζεζ μ ακαβκχζηδξ πυζεξ θμνέξ ακαθένεηαζ δ ηανδζά ζημ πνχημ ηεθάθαζμ ημο
αζαθίμο). Άκενςπμξ ζδιαίκεζ ιένζικα βζα ημκ πθδζίμκ (ημκ «θηςπυ») ηαζ ζοιπάεεζα βζα ηάεε έκακ πμο
ανίζηεηαζ ζε ιεζμκεηηζηή εέζδ, αηυια ηαζ βζα ημοξ εεκζημφξ επενμφξ∙ αθδβείηαζ πάθζ δ Βηάαδ:

Βκκμείξ πςξ δ βεζημκζά ιαξ ήηακ αηυια βειάηδ Σμφνημοξ. Βίπακ θφβεζ μζ πθμφζζμζ, ια μζ θηςπμί δεκ είπακ πμφ
κα πάκε. Γζα ημ θηςπυ, πχξ ημ θέεζ ηζ δ πανμζιία, υπμο βδξ ηαζ παηνίξ. ΢ηδ Μζηναζζαηζηή Καηαζηνμθή έθοβακ
ηζ αοημί ιε ηδκ ακηαθθαβή ηςκ πθδεοζιχκ. Έπνεπε κα δεζξ ηα ηθάιαηα πμο ‘ηακακ. Μαξ αβηάθζαγακ ηαζ ιαξ
θζθμφζακ. Μι, μζ παθζμημονηαθάδεξ, πμο ιαξ είπακ ηυζμοξ αζχκεξ ζηδ ζηθααζά. Μα ηέθμξ πάκηςκ, πεναζιέκα-
λεπαζιέκα. Γζα κα πς ηδ ιαφνδ αθήεεζα, μζ Σμφνημζ πμο βκχνζζα εβχ ήηακ υθμζ άκενςπμζ ημο εεμφ. Αεκ
πενκμφζε γδηζάκμξ πςνίξ κα ημκ εθεήζμοκ. Καζ μζ πακμφιζζζεξ, ηαθή ημοξ χνα, ιε θχκαγακ η‘ απυβεια κα
πζμφιε ηαθέ ηαζ ιμο ‘νζπκακ ηα πανηζά. (73)

Δ Βηάαδ εηθένεζ ημκ ζηενευηοπμ θυβμ πενί ηδξ πμθφπνμκδξ ζηθααζάξ, αθθά πμθφ βνήβμνα
«ζοβπςνεί» (πεναζιέκα-λεπαζιέκα), επεζδή πάκς απυ ημ βεκζηυ-εεκζηυ ηίεεηαζ ημ ζοβηεηνζιέκμ ηαζ δ
πνμζςπζηή ειπεζνία: μζ Σμφνημζ πμο βκχνζζε δ ίδζα ήηακ «άκενςπμζ ημο εεμφ».
Ώκμπή θμζπυκ ηαζ ηαηακυδζδ πνμξ υθμοξ ηαζ πνμξ υθα. Συζμ μζ πνμζςπζημί επενμί υζμ ηαζ μζ
εεκζημί βίκμκηαζ θίθμζ, ζε έκα πκεφια εζνήκεοζδξ ηαζ ζοιπάεεζαξ. Ο Σαπηζήξ ιμζάγεζ ιε ημκ Εςάκκμο ηδξ
Μφλεο θιεξνλνκηάο, απέπμκηαξ αζζεδηά απυ ημοξ «μνβζζιέκμοξ» ζοκαδέθθμοξ ημο. Ο ίδζμξ άθθςζηε ιζθά βζα
ημ ηθίια ιέζα ζημ μπμίμ έβναρε ημ Σξίην ζηεθάλη, ηαηά ημ ηέθμξ ηδξ δεηάπνμκδξ απμοζίαξ ημο απυ ηδκ
Βθθάδα, ακηζπανααάθθμκηάξ ημ ιε ηα αζζεήιαηα μνβήξ πμο έκζςζε ανβυηενα: «΋ηακ έβναθα ημ Σξίην
ζηεθάλη, ήιμοκ ενςηεοιέκμξ ιε ηδκ Βθθάδα. Έηημηε μζ ζπέζεζξ ιμο ιαγί ηδξ δεκ οπήνλακ πμθφ ανιμκζηέξ ηαζ
ζοπκά ήηακ ροπνέξ. Βίιαζ δζανηχξ μνβζζιέκμξ ιαγί ηδξ ηαζ δεκ εέθς κα βνάρς οπυ ημ ηνάημξ ηδξ μνβήξ ιμο.
Δ μνβή είκαζ ηαηυξ ζφιαμοθμξ».53
Αζεηδζηδηζηυξ καζ, μνβζζιέκμξ υπζ. Ο Σαπηζήξ ημο Σξίηνπ ζηεθαληνχ, βνάθμκηαξ βζα ηδκ
ζθανμηναβςδία ή ημκ ηθαοζίβεθμ ηδξ ζφβπνμκδξ Βθθάδαξ,54 δζεηδζηεί ηδκ έλμδμ απυ ηδ ιζγένζα, απυ ημκ
ζηεκυηανδμ ηυζιμ ηδξ ιεηαηαημπζηήξ ημζκςκίαξ, απυ ηζξ πνμηαηαθήρεζξ ηαζ ημοξ πενζμνζζιμφξ.55 Ώπυ ηδκ
άπμρδ αοηή δ ηεκηνζηή ιοεζζημνδιαηζηή ζφθθδρδ ηςκ ηνζχκ βάιςκ ηαζ μ ηίηθμξ ημο ιοεζζημνήιαημξ
παναπέιπμοκ ζε ιζα εηνδηηζηή ηαηάθαζδ ζηδκ αλία ηδξ γςήξ, ιε ηδκ μπμία ηαζ ηεθεζχκεζ ημ ένβμ (ημ υηζ δ
Νίκα απεοεφκεηαζ ζηδκ ηυνδ ηδξ, ιε ημκ αζχκζμ ενζζηζηυ ηδξ ηυκμ, απμηεθεί ημ ηςιζηυ ζημζπείμ ημο
ηθεζζίιαημξ):

127
 «…Βίιαζ βενυ ηυηαθμ. Μπμνεί κα γήζς χξ ηα εηαηυ… Βφπμιαζ κα γήζεζ ηζ μ άκηναξ ιμο κα βενάζμοιε ιαγί,
κα ημκ παίνκς απ‘ ημ πενάηζ, κα πδβαίκμοιε πενίπαημ ζημ πάνημ υπςξ υθα ηα βενυκηζα». Αοζηοπχξ ηεθεοηαία
ημφ‘πεζ πανμοζζαζηεί γάηπανμ, ηζ έηζζ θαίιανβμξ πμο είκαζ δεκ πνμαθέπς ηαθά λειπενδέιαηα. Βθπίγς κα ιδκ
ιμο ημ δχζεζ μ εευξ κα πζς ηζ άθθμ πζηνυ πμηήνζ. Μ‘ ακ, υ ιδ βέκμζημ, πάεεζ ηζ αοηυξ ηίπμηα, ηζ επζηνέρμοκ μζ
παπάδεξ, υπςξ άημοζα, ηαζ ηέηανημ βάιμ, είι‘ ζηακή κα πάνς ηαζ ηέηανημ άκηνα. «΋πζ ηίπμη‘ άθθμ», ηδξ θές,
«έηζζ, βζα κα ζε ηάκς κα ζηάζεζξ!...»

Εικόνα 4.5 Σν ηνικεξφ νπηζζφθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο απφ ηε ζπιινγή Σα νέζηα (εθδ. Δξκήο, Αζήλα 1972).

Σμ Σξίην ζηεθάλη βνάθηδηε, ζημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο, ζε έκα ηθίια εοθμνίαξ: ιε ηδκ εκεμοζζχδδ
πανυηνοκζδ ημο Ώκδνέα Βιπεζνίημο ηαζ πάκς ζημ ιεεφζζ ιζαξ ιεηαηίκδζδξ ιε αέζπα απυ ηδκ Ώεήκα ζημ
Βδζιαμφνβμ: «Σα ανάδζα αθήηεοα. Σδκ διένα έβναθα». 56 Ώθθά δ έηδμζή ημο, υπςξ είπαιε ηαζ παναπάκς,
δεκ είπε ηα ακαιεκυιεκα βζα ημκ Σαπηζή απμηεθέζιαηα: ημ αζαθίμ δεκ πμφθδζε πανά εθάπζζηα ακηίηοπα, μζ
ηνζηζηέξ ήηακ ςξ επί ημ πθείζημκ ανκδηζηέξ. ΢ηδκ Βθθάδα μ Σαπηζήξ επζζηνέθεζ δφμ πνυκζα ιεηά ηδκ έηδμζδ
ημο αζαθίμο, ημ 1964 – αθδβείηαζ μ ίδζμξ ζηδκ αοημαζμβναθία ημο Σν θνβεξφ βήκα:

Σζ ανήηα ζηδκ Βθθάδα επζζηνέθμκηαξ; Σδκ ίδζα ηυθαζδ επανπζςηζζιμφ, πανςπδιέκςκ ζδεχκ ηαζ άθοηςκ
ακηζθάζεςκ πμο είπ‘ αθήζεζ θεφβμκηαξ. Οζ κεανμί ενβάηεξ ηαζ μζ θμζηδηέξ δζαδήθςκακ ζημοξ δνυιμοξ οπυ ημοξ
ήπμοξ ηςκ εμονίςκ ημο Θεμδςνάηδ, 114, ρςιί-παζδεία-εθεοεενία, ζηζξ ηααένκεξ δ πνχηδ θμονκζά ηςκ
ηαιαηζχκ πυνεοε ημ ζονηάηζ ηδξ αοηάνεζηδ, ακίδεδ, ηζ μζ ημονίζηεξ πάγεοακ. Κζ αοηυ ημ ‘θεβακ «άκμζλδ», ημ
‘θεβακ «ακαβέκκδζδ». […] ΋ζμ βζα εθεοεενία, ιι, μζ ίδζμζ κέμζ, πμο ηδ ιζα ζηζβιή ημ ηναφβαγακ, ηδκ άθθδ
έηναγακ υπμζμκ ημθιμφζε κα θμνέζεζ έζης ηαζ έκα απθυ πνςιαηζζηυ πμοηάιζζμ. […] ΢‘ αοηή ηδκ πενζννέμοζα
αηιυζθαζνα πχξ κα ιζθήζς ακμζπηά βζα πνάιαηα πμο απείπακ αηυια έηδ θςηυξ απ‘ ημοξ ηαδιμφξ υθςκ αοηχκ
57
ηςκ ακενχπςκ πμο αβαπμφζα ηαζ πμο, υπςξ ήθπζγα, ιζα ιένα εα ιε δζάααγακ;

Ο Σαπηζήξ βονκά πνάβιαηζ ζηδκ Βθθάδα απυ ημζκςκίεξ ιεβαθφηενδξ ακεηηζηυηδηαξ ζηα γδηήιαηα
ζελμοαθζημφ πνμζακαημθζζιμφ (ημοθάπζζημκ υζμκ αθμνά ημοξ δζακμμοιέκμοξ ηδξ). Δ Βθθάδα ήηακ αηυια
πίζς ζε αοηυκ ημκ ημιέα, εκχ ηονζανπμφζε ημ ζημζπείμ ηδξ πμθζηζηήξ ακηζπανάεεζδξ. Ο ζοββναθέαξ
αζζεακυηακ εκηεθχξ εηηυξ ηθίιαημξ: «΋πςξ εβχ, έηζζ ηαζ ημ αζαθίμ ήηακ πμθζηζηά ακέκηαπημ ηζ μοδέηενμ ζε
ιζα ζηζβιή έλανζδξ ημο παθζμφ εηγέιαημξ ημο Βιθφθζμο» (317). Αμηζιάγεζ κα βνάρεζ έκα ιοεζζηυνδια
«ρεοδμ-επζζηδιμκζηήξ θακηαζίαξ», υπμο εα οπμηνφπημκηακ μζ δζηέξ ημο εκήθζηεξ πενζπέηεζεξ (372), αθθά
ζφκημια ηαηαθαααίκεζ υηζ ηάηζ ηέημζμ δεκ ημο ηαζνζάγεζ. Ώοηή ηδκ επμπή ζοιιεηέπεζ ζημ πνςημπμνζαηυ
πενζμδζηυ Πάιη ηαζ ηαημνεχκεζ εκηέθεζ κα βνάρεζ ιενζηά ιυκμ δζδβήιαηα, ηα μπμία εα εηδμεμφκ ζε ηυιμ ημ

128
1972, οπυ ημκ ηίηθμ Σα ξέζηα, ιε έκα ιάθθμκ αδζάθμνμ ελχθοθθμ, αθθά ιε έκα ελυπςξ ημθιδνυ
μπζζευθοθθμ.
Σα δζδβήιαηα αοηά είκαζ αοημαζμβναθζηά ή ρεοδμ-αοημαζμβναθζηά ηαζ ειπενζέπμοκ ανηεηά
δμηζιζαηά ζημζπεία. Σμ πζμ μθμηθδνςιέκμ ηαθθζηεπκζηά είκαζ ημ πνχημ ηαζ μιχκοιμ ηδξ ζοθθμβήξ, «Σα
νέζηα» (1964), υπμο δ ιδηένα απαζηεί απυ ημκ ιζηνυ βζμ ηδξ κα βίκεζ άκηναξ ηαζ κα ιδκ αθήκεζ κα ημο
ηθέαμοκ μζ αθήηεξ ζημκ δνυιμ ηα νέζηα – πνάβια πμο δεκ επζηοβπάκεηαζ. Έκαξ δζαηνζηζηυξ οπαζκζβιυξ ζηδκ
μιμθοθμθζθία πνμζηίγεζ ημ ηείιεκμ ιε αδζυναημ, ιάθθμκ ηνοθενυ πανάπμκμ. Μπμνμφιε κα παναηδνήζμοιε
υηζ μ Σαπηζήξ έπεζ ηάκεζ έκα αήια ιπνμξ ζημκ ημιέα ηδξ απεθεοεένςζδξ ζε ζπέζδ ιε ημ Σξίην ζηεθάλη: ηχνα
ιζθά έκα οπμηείιεκμ ζε πνχημ πνυζςπμ πμο είκαζ δφζημθμ κα ιδκ ημ ηαοηίζεζ ηακείξ ιε ημκ ίδζμ ημκ
ζοββναθέα. Φαίκεηαζ ιάθζζηα υηζ ημ ηείιεκμ έβζκε εοιεκχξ δεηηυ, αθμφ αθέπμοιε ημκ ζοββναθέα κα
ακμίβεηαζ μθμέκα ηαζ πενζζζυηενμ ηαηά ηα επυιεκα δφμ-ηνία πνυκζα. ΢ηα κέα δζδβήιαηα ςζηυζμ είκαζ
ιάθθμκ ειθακέξ υηζ δ ακαημφθζζδ ή δ εοθμνία, απυ ημ βεβμκυξ υηζ ημ οπμηείιεκμ ιπμνεί επζηέθμοξ κα
ιζθήζεζ ακμζπηά, ηαηαθήβεζ ζε παναιέθδζδ γδηδιάηςκ δμιήξ ή ιμνθήξ∙ αοηά θαίκεηαζ πθέμκ υηζ πενκμφκ ζε
εκηεθχξ δεφηενδ ιμίνα («Σμ ηυηηζκμ παθηυ», «Δ ιμοηγμφνα»).
Ώκάθμβα ιε ημ ζε πμζμ έκηοπμ δδιμζζεφεζ μ Σαπηζήξ, δ ηυθιδ είκαζ ιεβαθφηενδ ή ιζηνυηενδ.
Μάθθμκ ζεικυξ παναιέκεζ υζμ ηα δζδβήιαηά ημο πνμμνίγμκηαζ βζα ημ πενζμδζηυ ηδξ βεκζάξ ημο ‘30, ηζξ
Δπνρέο. Βηεί εέια βίκεηαζ, π.π., ιζα επίζηερδ καοηχκ ζε ιζα βεζηυκζζζα ιε κεανή ηυνδ, δ μπμία παεαίκεζ
ηνίζδ επζθδρίαξ. «Μήπςξ επεζδή είδε ειάξ;» ακανςηζμφκηαζ μζ καφηεξ («Μζα επίζηερδ»). Ή, λακά ζηζξ
Δπνρέο: μ ιζηνυξ αθδβδηήξ αάγεζ ιπνζβζακηίκδ ζηα ιαθθζά ημο απυ ημ ζςθδκάνζμ ημο εείμο∙ δ βζαβζά
θςκάγεζ, μ ιζηνυξ ηυαεζ ημφθεξ απ‘ ηα ιαθθζά ημο, δ βζαβζά ημκ δένκεζ, έπεζηα ηθαίεζ ηζ εηείκδ («Έκα
ζφβπνμκμ πνμσυκ»). Ώκηίεεηα, ζημ πενζμδζηυ Πάιη, ημ 1966, δδιμζζεφεηαζ ημ πμθφ ημθιδνυ δζήβδια-δμηίιζμ
«Δ πνχηδ εζηυκα», υπμο μ αθδβδηήξ δδθχκεζ ηέθεζμξ άκηναξ ηαζ ηέθεζα βοκαίηα ιαγί, εκχ ελμιμθμβείηαζ υηζ
ηα πνχηα ημο ενςηζηά παζπκίδζα ηα έπαζλε ανέθμξ ιε ημκ παηένα ημο ζημ ηνεαάηζ. Μπμνμφιε κα
θακηαζημφιε υηζ δεκ ήηακ ημ απθμφζηενμ πνάβια ζηα 1966 έκαξ άκηναξ κα δδθχκεζ ηαοηυπνμκα βοκαίηα ηαζ
κα αθδβείηαζ ιζα έζης «αεχα», ηαευηζ ανεθζηή, παναθθαβή ημο μζδζπυδεζμο.
Ώξ εοιδεμφιε ςζηυζμ, ακμίβμκηαξ ιζα πανέκεεζδ, υηζ δ δεηαεηία ημο 1960 ηζξ είπε ηάηζ ηέημζεξ
ελάνζεζξ πνυηθδζδξ ηαζ μζμκεί απεθεοεένςζδξ: μ Κμοιακηανέαξ ζημ «Λμοηνυ» απυ ηα Μεραλάθηα
πενζέβναθε επίζδξ (δζά ηςκ απμζζςπδηζηχκ) έκα ενςηζηυ ζιίλζιμ ιάκαξ-βζμο, ηάηζ πμο, υπςξ είδαιε,
ακαεεχνδζε ζηδ α΄ έηδμζδ ηδξ ζοθθμβήξ ημ 1970. ΢ηδκ πνμπςνδιέκδ δεηαεηία ημο ‘60, πάθζ, ημκ Νμέιανζμ
ημο 1966, μ ίδζμξ ελέδςζε ηδ ζοθθμβή Αξκέληζκα, υπμο ηαζ ημ ελυπςξ πνμηθδηζηυ δζήβδια «Οζ βάιμζ ημο
΢πυνμο ηαζ ηδξ Πμππαίαξ». ΢ημ ηείιεκμ αοηυ πενζβνάθμκηαζ μζ «βάιμζ» εκυξ ζανακηάνδ πθμφζζμο θμβίμο ιε
έκακ κεανυ θμφζηνμ, ζε έκα πενζαάθθμκ νςιασημφ μνβίμο, ιε εεαηέξ πμο παίνκμοκ ιάηζ ζηα ζελμοαθζηά
ηεηηαζκυιεκα. Οιμθοθυθζθμ ζελ, πανεκδοζία, κανηςηζηά, πθζδή. Δ απυζηαζδ απυ ηα Μεραλάθηα είκαζ
ειθακέζηαηδ. Οζ άαμοθμζ έθδαμζ, ηα ιίγενα πενζαάθθμκηα ηαζ μζ απεβκςζιέκμζ οπαζκζβιμί έπμοκ δχζεζ εδχ
ηδ εέζδ ημοξ ζε έκα λεζάθςια εθεοεενζυηδηαξ, ημ μπμίμ μοδέπμηε εα επακαθάαεζ μ ζοββναθέαξ, μφηε ηαζ
ζημκ ανηεηά πζμ απεθεοεενςιέκμ 21μ αζχκα. Βκηςιεηαλφ δ ζοθθμβή αοηή απμζπά ημ α΄ ηναηζηυ ανααείμ ημ
1967, ιέζα ζηδ δζηηαημνία, αθθά θίβμ ανβυηενα μ ζοββναθέαξ εα δζηαζηεί ιε ημκ κυιμ πενί αζέικμο. 58 Ώξ
ιείκεζ ημ πανάδεζβια αοηυ ςξ ημ πζμ αηναίμ ζδιείμ εθεοεενζυηδηαξ (δεκ ζδιαίκεζ ηαζ πμζυηδηαξ) υπμο
έθηαζε δ δεηαεηία ημο 1960.
Καζ επζζηνέθμοιε ζημκ Σαπηζή, μ μπμίμξ δεκ έηακε ηάηζ ηυζμ θακηαζιαβμνζηυ, αθθά ζηαεενά ηαζ
επίιμκα γδημφζε κα ηαηαζηήζεζ ημ εέια ηδξ μιμθοθμθζθίαξ ή ημο αοημενςηζζιμφ ακηζηείιεκμ ζογήηδζδξ.
Οοδέπμηε ςζηυζμ κμιζιμπμίδζε πθήνςξ ηδκ επζθμβή ημο. Πάκηα οπμθχζηεζ ζηα δζδβήιαηα αοηά, ακ δεκ
ημκίγεηαζ ηζυθαξ, δ ακηίθδρδ υηζ δ μιμθοθμθζθία ήηακ ιζα αηοπήξ ηαηάθδλδ ζοβηονζχκ (επεζδή, π.π., δεκ
μθμηθδνχεδηε μ ένςηαξ ιε ιζα ημπεθίηζα ζηζξ ηαηαζηδκχζεζξ: «Σμ άθθμεζ») ή έκα ιμζναίμ επαηυθμοεμ ηδξ
εθθδκζηήξ βοκαζημηναηίαξ.59
΢ημ ζδιείμ αοηυ, μ ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ πανμοζζάγεηαζ δ εθθδκζηή ζοκεήηδ ηδξ βοκαζημηναηίαξ
εοιίγεζ ακεζηναιιέκμ ημ ζηαεενυ ιμηίαμ ζημ Σξίην ζηεθάλη∙ μζ βοκαίηεξ ηχνα πανμοζζάγμκηαζ κα επζεοιμφκ
κα δζαηδνήζμοκ ζηδ γςή ημφξ άκηνεξ ιυκμ ηαζ ιυκμ βζα κα επζδίδμκηαζ ζε «ζενμηεθεζηίεξ ακδνμθαβίαξ»:

Βηείκεξ πμο εκδζαθενυκημοζακ βζα ηδκ υζμ ημ δοκαηυκ ιαηνυηενδ πανάηαζδ ηδξ γςήξ ηςκ ακηνχκ ήηακ μζ
βοκαίηεξ, πμο έηνειακ ηαζ θαπηανμφζακ ιδκ πάεμοκ ηίπμηα ηα γςκηακά ηαζ πμθφηζια αοηά ζηεφδ ηδξ δδμκήξ
60
ημοξ.

Βίδαιε υηζ ζημ Σξίην ζηεθάλη μζ βοκαίηεξ, ζημ πνυζςπμ ηδξ Νίκαξ, κμζάγμκηακ βζα ημοξ άκηνεξ ημοξ,
ημοξ θνυκηζγακ ηαζ ημοξ αβαπμφζακ, ιμθμκυηζ μ βάιμξ δεκ είπε πνμηφρεζ ςξ απμηέθεζια ηάπμζμο ιεβάθμο

129
ένςηα, αθθά ιάθθμκ ςξ απμηέθεζια ηδξ ακάβηδξ βζα ακηζιεηχπζζδ ηςκ πνμαθδιάηςκ ηδξ γςήξ. Ώοηή
αηνζαχξ δ ζηάζδ είπε παναβάβεζ ημ έπμξ ηδξ επζαίςζδξ ηαζ ηδξ ηαηάθαζδξ, ημ ηείιεκμ υπμο «ιζθμφζε δ ίδζα
δ γςή». Δ κέα ακηίθδρδ ημο Σαπηζή απμδίδεζ ιμκάπα ιενζηέξ πανζηςιέκεξ αηάηεξ:

΢ηδ δζηή ιμο [μζημβέκεζα] πάκηςξ, μζ βοκαίηεξ ηαευκημοζακ ζημ ζπίηζ ζακ ανάπκεξ πίζς απ‘ ηα δίπηοα ημοξ,
ηαζ πενίιεκακ κα ‘νεμοκ ηα εθαθνυιοαθα ανζεκζηά βζα κα ηα ηαηαανμπείζμοκ, ηζ δ δδμκή ημοξ δεκ ζοκίζηαημ
61
ζημ ηαηαανυπεζζια, αθθά ζηδκ εοηαζνία πμο ημοξ έδζκε κα θμνέζμοκ φζηενα ιαφνα ηαζ κα ενδκήζμοκ.

Ίζςξ δεκ ήηακ ιμζναίμ αθθά πάκηςξ ζοκέαδ: δ επέκδοζδ ζηδκ ακηζπαθυηδηα ηςκ θφθςκ δεκ απέδςζε
ηαθθζηεπκζηά μφηε ημ εθάπζζημ απυ υ,ηζ είπε απμδχζεζ δ επέκδοζδ ζηδ ζοιπάεεζα.

΢εκεηώζεηο

1
Κχζηαξ Σαπηζήξ, «Ώπυ ηδ παιδθή πνμζςπζηή ζημπζά», Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, εηδ. Βλάκηαξ, Ώεήκα 1992,
ζ. 11 [α΄ δδι.: Ζ Λέμε, 1987].
2
Γζα ηδκ ηεπκζηή αοηή, αθ. Γζχνβμξ Ώνάβδξ, «Γζχνβμξ Εςάκκμο», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Γ΄, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1989, ζ. 156-157.
3
Γζχνβμξ Εςάκκμο, Πεδνγξαθήκαηα, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1976, ζ. 60-62. Οζ παναπμιπέξ εα βίκμκηαζ ζε αοηή
ηδ ζοβηεκηνςηζηή έηδμζδ πμο πενζθαιαάκεζ ηζξ ηνεζξ πνχηεξ ζοθθμβέξ Γηα έλα θηιφηηκν Ŕ
΢αξθνθάγνο Ŕ Ζ κφλε θιεξνλνκηά.
4
Jean-Paul Sartre, Άγηνο Εελέ, θσκσδφο θαη κάξηπξαο, ιηθν. Λμοηάξ Θεμδςναηυπμοθμξ, εηδ. Βλάκηαξ,
Ώεήκα 1990. ΐθ. π.π. ηδ θνάζδ, ζ. 319 ημο α΄ ηυιμο: «Ώπυ ακηζηεζιεκζηή άπμρδ μ ηθέθηδξ ηζ μ
άβζμξ ιμζάγμοκ ιεηαλφ ημοξ απ‘ ημ βεβμκυξ υηζ ηαηακαθχκμοκ πςνίξ κα πανάβμοκ».
5
Α. Ν. Μανςκίηδξ, «Γζχνβμξ Εςάκκμο» [1977], Πίζσ κπξνο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1986, ζ. 241.
6
΢μθία Εαηςαίδμο, «Σμ αζηοκμιζηυ δεθηίμ ζημκ Γ. Εςάκκμο ηαζ ημκ Γ. Γεκέ: ζδεμθμβζημί πνςιαηζζιμί ηδξ
μιμθοθμθζθίαξ», Γηαβάδσ, ηπ. 452 (2004), ζ. 88-92.
7
΢μθία Εαηςαίδμο, φ.π.
8
Γ. Εςάκκμο, «Ο ιεβάθμξ ιάζημνδξ», Δθήβσλ θαη κε, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982, ζ. 193-195: «Ο Κυκημβθμο
ήηακ έκαξ θακαηζηά πζζηυξ ηδξ θασηήξ ενδζηείαξ. […] Σμ βκήζζμ αοηυ ενδζηεοηζηυ ηνάια […]
ζηδνίγεηαζ βενά πάκς ζηδκ ακενχπζκδ θφζδ ηαζ, αξ πμφιε, ζηζξ αδοκαιίεξ ηδξ».
9
Γζα ηδ ζπέζδ ημο Εςάκκμο ιε ημκ Κυκημβθμο, ηαεχξ ηαζ βζα άθθμοξ πζεακμφξ δαζηάθμοξ ή μιμθυβμοξ ημο,
αθ. Anna Zimbone, Ρεαιηζηηθή παξάζηαζε θαη πνηεηηθή ελφξαζε ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ
Ησάλλνπ, εηδ. Γαανζδθίδδξ, Ώεήκα 2008, ζ. 82-88.
10
Σγ. Κμφπεν, Λεμηθφ παξαδνζηαθψλ ζπκβφισλ, ιηθν. Ώ. Σζάηαθδξ, εηδ. Πφνζκμξ ηυζιμξ, Ώεήκα 1992, ζ.
44. Δ Υνφζα Λαιπνζκμφ [= Πνμημπάηδ], ακαθφμκηαξ αοηυ ημ αθήβδια ζηδκ ηνζηζηή ηδξ βζα ηδ
ζοθθμβή [Δπηζεψξεζε Σέρλεο, ηπ. 124-125 (Ώπν.-Μάζμξ 1965), ζ. 364-365], επζζδιαίκεζ υηζ ακαδφεζ
«ηάηζ ζακ αβζυηδηα» ηαζ υηζ μ αθδβδηήξ «μναιαηίγεηαζ ιζα δζπθή ακάζηαζδ».
11
Μπάηδξ (Θακάζδξ Μπάηδξ) είκαζ ημ πναβιαηζηυ υκμια εκυξ παζδζημφ θίθμο ημο Εςάκκμο, ημκ μπμίμ υκηςξ
ζοκακαζηνεθυηακ ζηα ζοζζίηζα ημο ηαηδπδηζημφ ηαηά ηδκ Καημπή. Δ πναβιαηζηή ζζημνία ημο
Μπάηδ ςζηυζμ είκαζ εκηεθχξ δζαθμνεηζηή: μ ιζηνυξ είπε έκημκεξ ζανηζηέξ ακδζοπίεξ ηαζ
αοκακζγυηακ, εκχ ηαοηυπνμκα ήηακ θοιαηζηυξ· πέεακε ζημ ζακαηυνζμ («Ο Υνζζηυξ ανπδβυξ ιαξ…»,
Ζ πξσηεχνπζα ησλ πξνζθχγσλ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1984, ζ. 128, 133). Ο Εςάκκμο ημκ επζθέβεζ ςξ
ήνςα ημο αθδβήιαηυξ ημο πνμθακχξ θυβς ημο μκυιαημξ, πμο ακαηαθεί ημ αθαθνυ εαθαζζζκυ
αενάηζ. Έπεζ επζθένεζ υιςξ ιζα ακηζζηνμθή ζημοξ νυθμοξ: μ ιζηνυξ θοιαηζηυξ πμο «έανζγε» έκα
ημνίηζζ ημ μπμίμ άεεθά ημο ημφ πνμηαθμφζε θακηαζζχζεζξ ήηακ αέααζα πμθφ θζβυηενμ «αεχμξ» απυ
ημκ αθδβδηή ημο αοημαζμβναθζημφ ηεζιέκμο πμο αζζεάκεηαζ κα «θάιπεζ» (ζ. 118) ηαζ πμο δεκ είπε
ηαευθμο αιανηίεξ (ζ. 132).

130
12
Σγ. Κμφπεν, Λεμηθφ παξαδνζηαθψλ ζπκβφισλ, υ.π., ζ. 387: «πνμπνζζηζακζηυ ζφιαμθμ ακαβέκκδζδξ ηαζ
ακακέςζδξ ηδξ γςήξ ζηδκ ανπή ηδξ εανζκήξ ζζδιενίαξ».
13
Ο Σάζμξ ΐμονκάξ, ζηδκ ηνζηζηή ημο ζηδκ εθ. Απγή, 18.7.1965. ΐθ. ηχνα Γηα ηνλ Ησάλλνπ. Κξηηηθά ηείιεκα,
εζζαβ.-ακεμθ. Α. Κυημνδξ, εηδ. Ώζβαίμκ, Λεοηςζία 2013, ζ. 58-63.
14
«Δ ζεζνήκα», Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 120. Ο Εςάκκμο πνμθακχξ παναεέηεζ απυ ικήιδξ, βζαηί οπάνπμοκ
πάιπμθθεξ απμηθίζεζξ απυ ημ πνςηυηοπμ ηείιεκμ.
15
Ο Άνδξ Ανμοηυπμοθμξ (Γηψξγνο Ησάλλνπ. Έλαο νδεγφο γηα ηελ αλάγλσζε ηνπ έξγνπ ηνπ, εηδ. Βζνιυξ,
Ώεήκα 1992, ζ. 46-53) ζοβηεκηνχκεζ ηάπμζα ηείιεκα ημο ζοββναθέα πμο ακαθένμκηαζ ζηα
ηαηδπδηζηά ηαζ δζαπζζηχκεζ ηδκ «αιθζεοιία» ημο ζοββναθέα.
16
Πναθ. Anna Zimbone, Ρεαιηζηηθή παξάζηαζε θαη πνηεηηθή ελφξαζε ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ Ησάλλνπ,
υ.π., ζ. 98-99.
17
«΢ηζξ πενζζζυηενεξ παναδυζεζξ μ πανάδεζζμξ είκαζ έκαξ ηθεζζηυξ ηήπμξ», Σγ. Κμφπεν, Λεμηθφ
παξαδνζηαθψλ ζπκβφισλ, υ.π., ζ. 383-384. Οζ ιμονζέξ πμο πενζθαιαάκεζ μ ηήπμξ ζηζξ «Σζζνίδεξ»
εκδεπμιέκςξ ιπμνμφκ ηαζ αοηέξ κα ενιδκεοημφκ ζοιαμθζηά, επεζδή μ ηανπυξ ημοξ ζοιαμθίγεζ ηα
ηνία ζηάδζα ηδξ γςήξ ηαζ, εζδζηά ζηδκ ανπαία εθθδκζηή πανάδμζδ, ηδκ αηοπία ζημκ ένςηα, Σγ.
Κμφπεν, φ.π., ζ. 330.
18
Βδχ ιπμνείηε κα αημφζεηε έκα ημιιάηζ απυ ημ δζήβδια «Βπζηάθζμξ ενήκμξ», δζαααζιέκμ απυ ημκ ίδζμ ημκ
ζοββναθέα.
19
Καηά ηδ ΢μθία Εαηςαίδμο («Δ ακέθζηηδ πμνεία πνμξ ηδκ έλμδμ απυ ηδ κημοθάπα», Ζ Καζεκεξηλή [έκεεημ
«Βπηά διένεξ»], 13.2.2005, ζ. 20-21), μ Εςάκκμο μοδέπμηε ζοιθζθζχεδηε ιε ηδκ μιμθοθμθζθία.
20
΢οζπεηζζιυ ηςκ αθδβδιάηςκ «΢ανημθάβμξ» ηαζ «Παζζαθάηζα» θυβς ημο ακαζηάζζιμο ιδκφιαηυξ ημοξ
ηάκεζ ηαζ δ Βθεοεενία Κνμφπδ-Κμθχκα, Ο έξσηαο θαη ν ζάλαηνο ζηε ινγνηερλία ηνπ Γηψξγνπ
Ησάλλνπ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1992, ζ. 53-54.
21
ΐθ. ζπυθζμ βζα ηδκ αζθκίδζα άκεζζδ δέκηνςκ ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, «―΢ακ ηζξ ιοβδαθζέξ‖: ζφιαμθα ηαζ
εέιαηα ζηδκ Κεξέληα θνχθια», ιεθέηδ ζημ Κςκζηακηίκμξ Υνδζημιάκμξ, Κεξέληα θνχθια, ΠΒΚ,
Δνάηθεζμ 2013, ζ. 379-382.
22
΢ημ δζήβδια «Δ απμγδιίςζδ» απυ ηδ Μφλε θιεξνλνκηά, μ ιζηνυξ ήνςαξ ανίζηεηαζ ζε έκα λςηθήζζ, ζε
ζηζβιή ενςηζηήξ έλανζδξ ηδξ θφζδξ βφνς, αθέπεζ έκα θίδζ, πμο ηνφαεηαζ ζημ ζενυ ηδξ εηηθδζίαξ, ηαζ
έπεζηα μ ίδζμξ λακαεοιάηαζ ηδ ζηδκή ιε «βθοηζά ηαναπή», Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 383.
23
΢ηδκ α΄ έηδ. Ζ κφλε θιεξνλνκηά, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1974, ζ. 72, ηα ηναβμφδζα μκμιάγμκηακ
«απεθεοεενςηζηά» ηαζ υπζ «ακηάνηζηα», πνμθακχξ θυβς θυαμο ηονχζεςκ απυ ημ δζηηαημνζηυ
ηαεεζηχξ.
24
Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 343-344. ΢ημ εκηεθχξ ημζκυημπμ αοηυ απυζπαζια, μ Εςάκκμο πνμζπαεεί ιέζς ηδξ
ζηαημθμβίαξ («ηδ Μφημκμ ηδκ έπμοκ πέζεζ παηυημνθα») κα δχζεζ θίβμ πνχια ηαζ πνςημηοπία.
Ώηοπέξ!
25
Ο ίδζμξ μ Εςάκκμο ελμιμθμβείηαζ υηζ ακέπκεοζε υηακ έθοβε απυ ηδ «ιαφνδ εμθμφνα» ηδξ επανπζχηζηδξ
Θεζζαθμκίηδξ, Ζ πξσηεχνπζα ησλ πξνζθχγσλ, υ.π., ζ. 240.
26
Ο Εςάκκμο δδθχκεζ βζα ηζξ επζννμέξ πμο δέπηδηε: «Πνέπεζ αέααζα κα πνμζεέζεηε ηαζ εηηθδζζαζηζηά
ηείιεκα ανηεηά. Αεκ έπς δζααάζεζ πάνα πμθθά ακαθυβςξ, αθθά κζχες αβαθθίαζδ ζοπκά ιε αοηά ηα
ηείιεκα», «Ο ιφγνο είλαη κεγάιε αλάγθε ηεο ςπρήο». ΢πλεληεχμεηο (1974-1985), επζι. Γζχνβμξ
Ώκαζηαζζάδδξ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1996, ζ. 352.
27
Γζα ηζξ ανεηέξ ηδξ ζοθθμβήξ αοηήξ βεκζηά ηαζ εζδζηά ημο δζδβήιαημξ «Ο εείμξ ΐαββέθδξ», αθ. Anna
Zimbone, Ρεαιηζηηθή παξάζηαζε θαη πνηεηηθή ελφξαζε ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ Ησάλλνπ, υ.π., ζ.
76-77, 128-135.
28
Ο Α. Ν. Μανςκίηδξ («Γζχνβμξ Εςάκκμο» [1977], Πίζσ κπξνο, υ.π., ζ. 243) είκαζ εκηεθχξ ανκδηζηυξ υζμκ
αθμνά ηδκ ηνίηδ ζοθθμβή: «Σμ απμηέθεζια αοηήξ ηδξ ηνίπηοπδξ πενζπέηεζαξ είκαζ δ έκημκδ εκηφπςζδ

131
 ιζαξ πεγμβναθζηήξ πμνείαξ, πμο ανπίγεζ ιε νζρμηίκδοκδ ακάααζδ, ημνοθχκεηαζ ιε δναιαηζηυ
οπμθμβζζιυ ηαζ ηαηαθήβεζ ιε ακαημοθζζηζηή πηχζδ ζηα ιαθαηά».
29
«Ο παθζυξ αέναξ», Ζ κφλε θιεξνλνκηά Ŕ Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 390.
30
Βίκαζ ίζςξ παναηηδνζζηζηυ ημ βεβμκυξ υηζ, ακ ηαζ μ ζοββναθέαξ ιαξ βκχνζζε ζηα κεακζηά ημο πνυκζα ηζξ
εεςνίεξ ημο ΢ανην, μοδέπμηε, υπςξ θέεζ μ ίδζμξ, έβζκε οπανλζζηήξ. ΐθ. Φπιιάδην, ηπ. 5-6, ζ. 59
(ζπεηζηυ απυζπαζια παναηίεεηαζ απυ ηδκ Βθεοεενία Κνμφπδ Κμθχκα, Ο έξσηα θαη ν ζάλαηνο ζηε
ινγνηερλία ηνπ Γηψξγνπ Ησάλλνπ, υ.π., ζ. 97).
31
Γζχνβμξ Εςάκκμο, «ΐαεζά πδβάδζα», Καηαπαθηή, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982, ζ. 55-56.
32
Γζα ηδκ πενζπεηεζχδδ γςή ημο ζοββναθέα, αθ. Κχζηαξ Γ. Παπαβεςνβίμο, «Κχζηαξ Σαπηζήξ», Ζ
κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Γ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 250-253..
33
Κχζηαξ Σαπηζήξ, Σν ηξίην ζηεθάλη, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1986. ΢ημ μπζζευθοθθμ ηδξ έηδμζδξ αοηήξ, υπμο
ηαζ παναπέιπμοιε, δζααάγμοιε απυ ηδκ ηνζηζηή ημο βάθθμο ζοββναθέα ηαζ ηνζηζημφ Robert André
ζημ πενζμδζηυ Quinzaine Littéraire, ηπ. 33 (Ώφβ. 1967) ηα ελήξ: «Μμο εοιίγεζ ηδκ παναηήνδζδ ημο
Charles du Bos ζημ πενζεχνζμ ηδξ Άλλαο Καξέληλαο: ―έηζζ εα ιζθμφζε δ γςή, ακ ιζθμφζε‖».
Πνυηεζηαζ βζα ηνζηζηή ζηδ βαθθζηή ιεηάθναζδ ημο 1967 απυ ημκ Γαη Λαηανζέν (Jacques Lacarrier).
34
ΐθ. ημ ζπυθζμ ημο ίδζμο ημο Σαπηζή, «Σμκ ειθφθζμ ημκ έπμοιε ζημ αίια ιαξ», Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, εηδ.
Βλάκηαξ, Ώεήκα 1992, ζ. 229: «Σμ Σξίην ζηεθάλη δεκ θεζημφνβδζε ηυηε πμο έπνεπε. Ώπ‘ ηδ ιζα ιενζά
δεκ ακήηα ζημοξ Λαιπνάηδδεξ, πμο είπακ ακαθάαεζ εηείκδ ηδκ επμπή κα δζαιμνθχζμοκ ηδκ εθθδκζηή
ημοθημφνα. Κακείξ εηδυηδξ δε δεπυηακ κα ημ εηδχζεζ.»
35
Ο ΐάζμξ ΐανίηαξ ηαηδβμνεί ημκ Σαπηζή βζα ακηζημζκςκζηή δζάεεζδ, ειιμκή ζημ ποδαίμ, ημζκυημπμ φθμξ
η.ά.: «Ώκααίςζδ ημο νεαθζζιμφ» [1963], ΢πγγξαθείο θαη θείκελα, Α΄, 1961-1965, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα
1975, ζ. 149-151. Ο Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, επίζδξ ημ 1963, ηαηαθμβίγεζ ζημκ ζοββναθέα «ζηεκυηδηα
ημο εζςηενζημφ μνάιαημξ» ηαζ εεςνεί υηζ ημ πθμφζζμ οθζηυ ημο «λεβθζζηνάεζ αιεημοζίςημ ακάιεζα
απυ ηα δάπηοθά ημο, έηζζ πμο ζημ ηέθμξ ηαηακηάεζ ημ ηονζαηάηζημ βηζμοαέηζζ ηαζ ηα ιπμοβαδυκενα
ηδξ ζοκμζηζαηήξ αοθήξ κα πνμζδζμνίγμοκ ιε ηδ ιονςδζά ημοξ ημ φρμξ απυ ημ μπμίμ ακηζηνίγεζ ηδκ
μζημοιέκδ μ ζοββναθέαξ» (Μεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982, ζ. 156).
36
Πναθ. Ώκδνέαξ Ώββεθάηδξ, «Σμ έκζηζηημ ηδξ επζαίςζδξ ζημ Σξίην ζηεθάλη», Κψζηαο Σαρηζήο: Ζ θνηλσληθή
θαη πνηεηηθή ηνπ πεξίπησζε, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1989, ζ. 62: «Ο Σαπηζήξ δεκ ακήηεζ ζημοξ
ζμαανμθακείξ ζοββναθείξ, ζημοξ ημζιμζςηήνζμοξ, ζ‘ υζμοξ πνμηείκμοκ εκηοπςζζαηέξ ενιδκείεξ βζα
ηδ γςή. Σμ αζαθίμ ημο παναηηδνίγεζ απενακημθμβία ή αηυια ηαζ αζδιακημθαβκεία, πμθθέξ
ημζκμημπίεξ, επζιέκεζ ζημ ηοπαίμ ηζ υπζ ζημ έηηαηημ, ειιέκεζ παεμθμβζηά ζηδ θεπημιένεζα. Μα δ ίδζα
δ γςή απμηεθείηαζ απυ ιζα αηέθεζςηδ ζεζνά θεπημιενεζχκ, αδζάθμνςκ θυβςκ ηαζ θεπημιενεζχκ. Δ
γςή δε ζοκίζηαηαζ απυ ημνοθαίεξ πνάλεζξ. Υςκεφεζ ιέζα ηδξ ιζηνμπνάβιαηα, αθέιιαηα, άδδθα
ιίζδ, ηνοθέξ μνέλεζξ, ιαηαζςιέκα υκεζνα, ζημηεζκέξ αθέρεζξ, απθδζηίεξ, πάεδ ηζ έκζηζηηα –ηονίςξ–
επζαίςζδξ».
37
Πναθ. Αδιμζεέκδξ Κμφνημαζη, «Κχζηαξ Σαπηζήξ, Απφ ηε ρακειή ζθνπηά», Σα Νέα, 5.2.1983, ζ. 5: «Αεκ
οπάνπεζ ηαιζά αιθζαμθία υηζ ημ Σξίην ζηεθάλη είκαζ έκα αζαθίμ ζηαειυξ ζηδκ ζζημνία ημο εθθδκζημφ
ιοεζζημνήιαημξ. Ήηακ δ πνχηδ θμνά πμο μ εθθδκζηυξ ιζηνμαζηζζιυξ –ημ παναηηδνζζηζηυηενμ
θαζκυιεκμ ηδξ ημζκςκζηήξ γςήξ αοηήξ ηδξ πχναξ ιεηά ημ 1920– βζκυηακ ημ ηεκηνζηυ εέια εκυξ
ιοεζζημνήιαημξ. Υνεζαγυηακ ηυθιδ ηαζ δζμναηζηυηδηα βζα έκα ηέημζμ αήια: υηακ βναθυηακ αοηυ ημ
αζαθίμ, δ ιζηνμαζηζηή πναβιαηζηυηδηα δεκ είπε αηυια ειπεδςεεί ζηδ ζοκείδδζδ ηςκ πμθθχκ.
Ώνβυηενα, εηαημιιφνζα Έθθδκεξ ιπμνμφζακ κα ακαβκςνίζμοκ ημκ εαοηυ ημοξ ζηζξ ζεθίδεξ ημο.
Υςνίξ ίπκμξ εζνςκείαξ μ Σαπηζήξ απμηαθμφζε ημ Σξίην ζηεθάλη ―έπμξ ημο εθθδκζημφ
ιζηνμαζηζζιμφ‖, ηαζ είπε δίηζμ».
38
Σμκ υνμ πνδζζιμπμίδζε μ Αδιμζεέκδξ Κμφνημαζη, «Κχζηαξ Σαπηζήξ», Έιιελεο κεηαπνιεκηθνί ζπγγξαθείο.
Έλαο θξηηηθφο μδδβυξ, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 1995, ζ. 235.
39
Αδιήηνδξ Σγζυααξ, «Δ εεςνία ηδξ δζαθμβζηυηδηαξ ηαζ δ εηενμβθςζζία ημο κεμεθθδκζημφ
ιοεζζημνήιαημξ», Σν παιίκςεζην ηεο ειιεληθήο αθήγεζεο, εηδ. Οδοζζέαξ, Ώεήκα 1993, ζ. 206-207.

132
 Ώκαθοηζηά βζα ημ βθςζζζηυ ζδίςια ζημ Σξίην ζηεθάλη, K. Kazazis, ―Learnedisms in Costas Taktsis‘s
Third Wedding‖, Byzantine and Modern Greek Studies, η. 5 (1979), ζ. 17-27.
40
Peter Mackridge, ―The protean self of Costas Taktsis‖, The European Gay Review, η. 6-7 (1991), ζ. 174.
Ώκηίεεηα μ Α. Σγζυααξ, παναημθμοεχκηαξ ηδκ πνμαθδιαηζηή ημο Christopher Robinson, εεςνεί ημ
ιοεζζηυνδια «παναπθακδηζηά νεαθζζηζηυ», επεζδή, ηαεχξ βνάθεζ, εμθχκεζ ηδκ ακηίεεζδ «ακάιεζα
ζημ πναβιαηζηυ ηαζ ημ θακηαζηζηυ, ζηδκ ακηζηεζιεκζηυηδηα ηαζ ηδκ οπμηεζιεκζηυηδηα»: «Σφνακκμζ
ηαζ αζπιάθςημζ: αθδβδιαηζηυξ ζοβηεναζιυξ ηαζ οανζδζηυ εβχ ζημ Σξίην ζηεθάλη», Ο άιινο εαπηφο,
εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2007, ζ. 391. ΐθ. ηαζ Christopher Robinson, ―Social, sexual and textual
transgression: Kostas Taktsis and Michel Tremblay, a comparison‖, in Dimitris Tziovas (ed.), Greek
Modernism and Beyond, Rowman & Littlefield, Lanham, Md. 1997, ζ. 205-214.
41
Κχζηαξ Σαπηζήξ, «Αζεοηνζκίζεζξ», Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, υ.π., ζ. 68-69.
42
Ο Σάηδξ ΢πεηζζχηδξ (΢ηνλ Κψζηα Σαρηζή αληί ζηεθάλνπ, εηδ. Οδυξ Πακυξ, Ώεήκα 1996, ζ. 34) ηάκεζ θυβμ
βζα «θοζζηυ ηνακζαεζηζζιυ» εη ιένμοξ ημο Σαπηζή. Ο Mackridge επίζδξ, ―The protean self…‖, φ.π.,
ζ. 177-178, 180.
43
Ο Mackridge, ―The protean self…‖, φ.π., ζ. 179-180, απυ ημ βεβμκυξ υηζ δ Νίκα δεκ εθέβπεζ ηζξ ακηζδνάζεζξ
ηδξ υζμκ αθμνά ηδκ ηυνδ ηδξ, ηνίκεζ υηζ μ ακαβκχζηδξ ανκείηαζ κα εηθάαεζ ςξ απυθοηδ αθήεεζα υ,ηζ
εηείκδ θέεζ. Πνάβιαηζ, μ ακαβκχζηδξ μθείθεζ δζανηχξ κα εθέβπεζ ηδκ αλζμπζζηία ηδξ αθδβήηνζαξ,
ςζηυζμ μ έθεβπμξ αοηυξ απμααίκεζ ζπεδυκ πάκηα εεηζηυξ.
44
«΢ζπαίκμιαζ ηζξ εηζηέηεξ», «Αε εεςνχ ημκ εαοηυ ιμο ενςηζηυ ζοββναθέα», Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, υ.π., ζ.
200, 162. Ο Σαπηζήξ θαίκεηαζ πςξ έπεζ ζοθθμβζζηεί έκημκα ςξ πνμξ ημ γήηδια ημο ήεμοξ. ΢ε ιζα
ζπεηζηή ενχηδζδ άθθδξ ζοκέκηεολδξ απακηά: «Ήεμξ θμζπυκ ηαη‘ ακηζδζαζημθή πνμξ ηδκ δεζηή, πμο
έπεζ πάνεζ ιάθθμκ ηαηή έκκμζα, είκαζ πμθθά πνάβιαηα. Βίκαζ έκα αίζεδια εοεφκδξ απέκακηζ ζημοξ
άθθμοξ ηαζ ημκ εαοηυ ιαξ […]. Πνμτπμεέηεζ ιζα ζεικυηδηα ηαζ έκα πζμφιμν – ιζα άθθδ θέλδ πμο
έπμοκ πανενιδκεφζεζ μζ Έθθδκεξ, κμιίγμκηαξ υηζ ζδιαίκεζ ζανηάγς ημοξ άθθμοξ, εκχ ζδιαίκεζ
αοημζανηάγμιαζ […]. ΐθ. «Σμκ ειθφθζμ ημκ έπμοιε ζημ αίια ιαξ», Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, υ.π., ζ.
230-231.
45
΢ημ αοημαζμβναθζηυ δζήβδια «Δ πνχηδ εζηυκα», Σα ξέζηα, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1972, ζ. 157, μ Σαπηζήξ
ιζθά βζα δζαημπή ηςκ ζπέζεχκ ημο «ιε ηδ πνζζηζακζηή ενδζηεία ηαζ ιε ηάεε ενδζηεία».
46
Ώπυζημθμξ ΢απίκδξ, «Κχζηαξ Σαπηζήξ», Μεζνπνιεκηθνί θαη κεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη, εηδ.
Κςκζηακηζκίδδ, Θεζζαθμκίηδ 1979, ζ. 199. Οοζζαζηζηά ζζπφεζ αοηυ πμο έβναρε πνμζθοχξ μ Σάηδξ
΢πεηζζχηδξ, ΢ηνλ Κψζηα Σαρηζή αληί ζηεθάλνπ, υ.π., ζ. 29: «πνυηεζηαζ βζα έκα αζαθίμ δφζημθμ […],
πανά ημκ απαηδθά απθυ ηαζ πεγυ παναηηήνα ημο».
47
Α. Ν. Μανςκίηδξ, «Γζχνβμξ Εςάκκμο» [1977], Πίζσ κπξνο, υ.π., ζ. 259. Ο ηνυπμξ υιςξ πμο ακηζιεηςπίγεζ
ηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ημο Σαπηζή Σα ξέζηα («ιεηά ημκ ΐζγοδκυ δεκ έπς δζααάζεζ ηαθφηενα
δζδβήιαηα», ζ. 258) δείπκεζ ιάθθμκ κα πνμένπεηαζ υπζ απυ ημ ηαθθζηεπκζηυ επίηεοβια, πανά απυ ηδκ
ακμζπηή έηεεζδ εκυξ πνμαθήιαημξ (ηδξ μιμθοθμθζθίαξ).
48
Βκηεθχξ δζαθμνεηζηά ακαθφεζ ηα αζζεήιαηα εκηυξ ημο βάιμο ζημ Σξίην ζηεθάλη μ Αδιήηνδξ Σγζυααξ,
«Σφνακκμζ ηαζ αζπιάθςημζ: αθδβδιαηζηυξ ζοβηεναζιυξ ηαζ οανζδζηυ εβχ ζημ Σξίην ζηεθάλη», Ο
άιινο εαπηφο, υ.π., ζ. 366, 371-372, 378, 379: «Δ Νίκα πακηνεφεηαζ ηνεζξ θμνέξ, αθθά δεκ αβαπά ημοξ
ζογφβμοξ ηδξ»∙ «΢ημ αζαθίμ αοηυ μζ βάιμζ δε δζέπμκηαζ απυ αθδεζκυ ζοκαίζεδια ηαζ πάεμξ, αθμφ
ζηδκ πθεζμκυηδηά ημοξ ζοκήθεδζακ απυ ζοιθένμκ ή απέηοπακ».
49
Καηά ηδκ Καίδ Σζζηζέθδ, υ,ηζ έθηοζε ααεφηενα ημοξ ακαβκχζηεξ ζημ Σξίην ζηεθάλη ήηακ «δ γςκηακή, πμηέ
δζδαηηζηή, πανμοζίαζδ ιζαξ εθθδκζηυηδηαξ επί ηέθμοξ απμιοεμπμζδιέκδξ∙ ιζα εοηαζνία αοημβκςζίαξ
πςνίξ εκμπέξ αθθά ηαζ πςνίξ ρεοδαζζεήζεζξ» (Κψζηαο Σαρηζήο. Μλεκφζπλν, εηδ. Βηαζνείαξ
΢οββναθέςκ, Ώεήκα 1990, ζ. 16).
50
Πναθ. Αδιήηνδξ Σγζυααξ, «Σφνακκμζ ηαζ αζπιάθςημζ», φ.π., ζ. 370, 378-379: «Μέζς ημο Άηδ μ Σαπηζήξ
ημκίγεζ υηζ ημ θφθμ ηαζ δ ηαοηυηδηα είκαζ ημζκςκζηά ηαηαζηεοαζιέκα, οπαζκζζζυιεκμξ έηζζ υηζ μζ
νυθμζ ηςκ θφθςκ δεκ είκαζ αζμθμβζηά ζηαεενμί ή πνμηαεμνζζιέκμζ».

133
51
Άθθμξ έκαξ θυβμξ βζα ηδκ επζθμβή βοκαζηχκ-αθδβδηνζχκ, δ επζεοιία ημο Σαπηζή κα ελαζνέζεζ ημκ εαοηυ
ημο απυ ηδκ πμιπχδδ ιεβαθμζημιία ημο ακδνζημφ βναρίιαημξ, υπςξ έπεζ επζζδιάκεζ μ Peter
Mackridge, ―The protean self…‖, φ.π., ζ. 178.
52
Με ιζα ιζηνή απυηθζζδ οπέν ηδξ Ώνζζηενάξ. ΐθ. ημ ηεθάθαζμ 7 ημο 3μο ιένμοξ, ζ. 288-299, ηαζ ηδ
ζοιπφηκςζδ, ζ. 298: «Ο έκαξ αθήηδξ πεζνυηενμξ απ‘ ημκ άθθμκ! ζηέθηδηα. Σμοθάπζζημκ μζ Βθαζίηεξ
ηάκμοκ αοηά πμο ηάκμοκ, βζαηί έπμοκ ηδκ εκηφπςζδ υηζ ιπμνμφκ κ‘ αθθάλμοκ θζβάηζ ηδκ Βθθάδα
πνμξ ημ ηαθφηενμ, εκχ αοηυξ μ παθζέξ, αοηυ ημ ηάεανια, ηζ μκεζνεφεηαζ κα ηάκεζ, ζε ηη πζζηεφεζ;»
Πναθ. Αδιήηνδξ Σγζυααξ, «Σφνακκμζ ηαζ αζπιάθςημζ», φ.π., ζ. 377.
53
«Δ Βθθάδα ελαημθμοεεί κα είκαζ πανάδεζζμξ», Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, υ.π., ζ. 204.
54
«Δ ζφβπνμκδ Βθθάδα είκαζ αδφκαημ κα είκαζ ίζςξ ιυκμ ηναβζηή, είκαζ ηαζ ηςιζηή ζοβπνυκςξ. Έκαξ
ηθαοζίβεθμξ είκαζ δ ηαηυιμζνδ δ ζφβπνμκδ Βθθάδα», «΢ζπαίκμιαζ ηζξ εηζηέηεξ», Απφ ηε ρακειή
ζθνπηά, υ.π., ζ. 196.
55
Πναθ. υζα θέεζ μ ζοββναθέαξ ζημ «Μζα ζοκέκηεολδ», Ζ γηαγηά κνπ ε Αζήλα θη άιια θείκελα, εηδ. Βνιήξ,
Ώεήκα 1980, ζ. 183: «Μείκαηε δέηα πνυκζα ιαηνζά απ‘ ηδκ Βθθάδα. Σζ ζαξ έηακε κα θφβεηε;» «΋πζ
αέααζα δ αβάπδ βζα ηδκ πενζπέηεζα – αοηά ηα θέκε μζ θζθμθμβμφκηεξ βφνς απ‘ ημκ Οδοζζέα ηαζ ηζξ
δήεεκ πενζπέηεζεξ ηδξ ροπήξ. Έθοβα βζαηί αζθοηηζμφζα ζηδκ Βθθάδα ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘50 –
πκεοιαηζηά, ημζκςκζηά, πμθζηζηά, ζελμοαθζηά. Ώκ δεκ είπα θφβεζ, δε εα ‘πα βνάρεζ πμηέ ημ Σξίην
ζηεθάλη».
56
Κχζηαξ Σαπηζήξ, Σν θνβεξφ βήκα, εηδ. Βλάκηαξ, Ώεήκα 1989, ζ. 330. Πμθφ εκδζαθένμοζα δ ελζζηυνδζδ
ηδξ υθδξ πενζπέηεζαξ ζοββναθήξ ηαζ έηδμζδξ ημο Σξίηνπ ζηεθαληνχ, ζηζξ ζ. 317-330.
57
΋.π., ζ. 371-372. Ο Σαπηζήξ δεκ εοιάηαζ ζςζηά ςξ πνμξ ημ «ρςιί-παζδεία-εθεοεενία»: πνυηεζηαζ βζα
ζφκεδια ηαηά ηδκ ελέβενζδ ημο Πμθοηεπκείμο ημ 1973, υπζ βζα ζφκεδια ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960.
58
Ο Μέκδξ Κμοιακηανέαξ (Ζ κέξα γηα ηα γξαπηά θη ε λχρηα γηα ην ζψκα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1999, ζ. 261-
264) αθδβείηαζ ηδκ πενζπέηεζά ημο ιε ηδ δίηδ, απμθμβμφιεκμξ πμο απμδέπεδηε ημ πνδιαηζηυ ανααείμ
ιέζα ζηδ πμφκηα.
59
Σμ οπμζηδνίγεζ ηαζ εεςνδηζηά: Κχζηαξ Σαπηζήξ, «Αεκ εεςνχ ημκ εαοηυ ιμο ενςηζηυ ζοββναθέα» [Ζ
Λέμε, 1983], Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, υ.π., ζ. 162: «Ήηακ απμηέθεζια παναιυνθςζδξ, υπζ βκήζζαξ
πνμδζάεεζδξ [δ ενςηζηή ιμο ακμνεμδμλία]».
60
Κχζηαξ Σαπηζήξ, «Δ πνχηδ εζηυκα», Σα ξέζηα, υ.π., ζ. 160.
61
΋.π., ζ. 159-160.

134
 Κεθάιαην 5: Απνκαθξύλζεηο από ηνλ ξεαιηζκό1

Αλαζηαζία Νάηζηλα

΢ύλνςε
΢ην θεθάιαην απηφ ζπδεηείηαη ε απνκάθξπλζε απφ ηνλ ξεαιηζκφ πνπ θαλεξψλεηαη σο δηαθξηηή ηάζε ζηε καθξά
δεθαεηία ηνπ 1960, δίλνληαο νξηζκέλα απφ ηα πην αμηφινγα έξγα ηεο πεξηφδνπ φπσο νη Ώηοαένκδηεξ πμθζηείεξ
ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα ή ν Λμζιυξ ηνπ Αληξέα Φξαγθηά. Γηαθξίλνληαη νη βαζηθέο θαηεπζχλζεηο απηήο ηεο επξχηεξεο
ηάζεο (κνληεξληζκφο, εμπξεζηνληζκφο θαη παξάινγν, χζηεξνο κνληεξληζκφο θαη λέα πξσηνπνξία,
κεηακνληεξληζκφο) θαη ζπδεηνχληαη νξηζκέλα αληηπξνζσπεπηηθά έξγα, κεξηθά απφ ηα νπνία είλαη γλσζηά θαη
πνιπδηαβαζκέλα, ελψ άιια πξαθηηθά άγλσζηα ζην επξχηεξν θνηλφ.

5.1 Δηζαγσγή: Απνκαθξύλζεηο από ηνλ ξεαιηζκό ζηε δεθαεηία ηνπ 1960
Δ πενίμδμξ πμο ελεηάγμοιε, ηυζμ ζοκδεδειέκδ ιε ηδκ ακάβηδ ιζαξ ακακέςζδξ, παναηηδνίγεηαζ ηαζ βζα ηδκ
αλζμζδιείςηδ ηαζ πμζηζθυηνμπδ απμιάηνοκζδ ηςκ ένβςκ απυ ημκ παναδμζζαηυ νεαθζζιυ. Οζ ζοββναθείξ
θαίκεηαζ ηχνα κα λακαπζάκμοκ ημ κήια ηςκ ιμνθζηχκ πεζναιαηζζιχκ πμο είπε ηαθθζενβήζεζ ιένμξ ηδξ
βεκζάξ ημο ‘30 (ηονίςξ δ θεβυιεκδ ΢πμθή ηδξ Θεζζαθμκίηδξ) ηαζ μζ μπμίμζ είπακ εβηαηαθεζθεεί ζημ δζάζηδια
πμο αημθμφεδζε ηδκ Ώπεθεοεένςζδ ημο 1944. ΢ηα πνχηα ιεηαπμθειζηά πνυκζα, δ επείβμοζα ακάβηδ
έηθναζδξ ηςκ έκημκςκ αζςιάηςκ ημο πμθέιμο ηαζ ηδξ Καημπήξ, αθθά ηαζ δ πμθζηζηή ζηνάηεοζδ ζοββναθέςκ
πμο επζδίςηακ κα πνμςεήζμοκ ηδ δζηή ημοξ εηδμπή βζα ηα πνάβιαηα, μδήβδζακ ζε ιζα ειθαηζηή αθμζίςζδ
ζημκ νεαθζζιυ, ααζζηυ παναηηδνζζηζηυ ημο μπμίμο είκαζ ημ υηζ δίκεζ ιζα εκηφπςζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ πμο
πανμοζζάγεζ, ςξ ακηζηεζιεκζηήξ ηαζ αθδεμφξ. Ώηυιδ ηαζ ζοββναθείξ πμο είπακ θακεί ζδζαίηενα ηαζκμηυιμζ
ζημ λεηίκδιά ημοξ, υπςξ δ Μέθπς Ώλζχηδ ηαζ μ Γζάκκδξ Μπενάηδξ, βνάθμοκ ηχνα ένβα πμο ανίζημκηαζ ζημ
εονφηενμ πθαίζζμ ημο πνμκζημφ ηαζ ηδξ ιανηονίαξ, απμηοπχκμκηαξ ηα ηνίζζια βεβμκυηα ηδξ πενζυδμο. Ώκ ηαζ
ζηα πνυκζα αοηά οπήνλακ ηείιεκα πμο, πάνδ ηονίςξ ζηζξ επζννμέξ ημοξ απυ ημκ Νημζημβζέθζηζ, δείπκμοκ ήδδ
πνμξ ιζα κέα ηαηεφεοκζδ, υπςξ δ Πνιηνξθία (1953) ημο Ώθέλακδνμο Κμηγζά, εα πνεζαζηεί κα θηάζμοιε πνμξ
ηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950 βζα κα ζοκακηήζμοιε ιζα πναβιαηζηά δζαηνζηή ηάζδ εβηαηάθεζρδξ ημο
νεαθζζιμφ ηαζ ακακέςζδξ.2 Ώοηυ βίκεηαζ θακενυ π.π. ζηα ένβα ηςκ Φαίδνμο Μπανθά Πνιχεδξνλ (1956),
Σάηδ Κμοθυπμοθμο ΢χγρξνλεο ηζηνξίεο (1959), Β. Υ. Γμκαηά Κξχπηε (1959). ΢ημ ηεθάθαζμ αοηυ θμζπυκ εα
ζογδηήζμοιε ηζξ κέεξ ιμνθέξ πμο δίκμοκ ζημοξ πνμαθδιαηζζιμφξ ημοξ μζ πνςημειθακζγυιεκμζ ζοββναθείξ
ηδξ πενζυδμο, ακηαπμηνζκυιεκμζ δζαθμνεηζηά ζημ κέμ ημζκςκζημπμθζηζηυ πεδίμ πμο δζαιμνθχκεηαζ (αθ.
ηεθάθαζμ 1) ηαζ αθμιμζχκμκηαξ μ ηαεέκαξ ιε ημκ δζηυ ημο ηνυπμ ηαζ βζα ημοξ δζημφξ ημο ζημπμφξ κεμηενζηέξ
ηαθθζηεπκζηέξ ηάζεζξ πμο ειθακίγμκηαζ ζημκ δοηζηυ ηυζιμ απυ ηζξ ανπέξ ημο 20μφ αζχκα ιέπνζ ηαζ ηα πνυκζα
πμο ελεηάγμοιε.
Ο εζημζηυξ αζχκαξ παναηηδνίζηδηε πνάβιαηζ απυ έκα πθήεμξ ηαζκμηυιςκ ηαθθζηεπκζηχκ ιμνθχκ
πμο απμιάηνοκακ ηδ θμβμηεπκία απυ ηζξ ανπέξ ημο νεαθζζιμφ, μ μπμίμξ είπε ήδδ ηονζανπήζεζ ζηδκ
πεγμβναθία πνζκ απυ ηα ιέζα ημο δέηαημο έκαημο αζχκα. Δ ηαηά ημ δοκαηυκ ακηζηεζιεκζηή ακαπανάζηαζδ
ιζαξ πναβιαηζηυηδηαξ πμο εεςνείηαζ θίβμ-πμθφ ημζκή βζα υθμοξ οπήνλε εειεθζαηυξ άλμκαξ ημο νεαθζζιμφ,
υπςξ ηαζ δ πίζηδ ζηδ δοκαηυηδηα ηδξ βθχζζαξ κα δζαιεζμθααεί ημ πναβιαηζηυ, ημ αθδεέξ, πςνίξ κα ημ
δζαζηνεαθχκεζ, κα ημ παναθθάζζεζ, κα ημ δζαιμνθχκεζ. Ώοηή δ επζζηδιμθμβζηή αεςυηδηα, υπςξ εα
ιπμνμφζαιε κα ηδκ μκμιάζμοιε, ζοκμδεφεηαζ, υπςξ επζζδιαίκεζ μ Μάνηζκ Σνάαενξ (Martin Travers), ηαζ
απυ ιζα μνζζιέκδ παεδηζηυηδηα: δ «θακηαζία» ηαζ δ «επζκμδηζηυηδηα» ιε ηδκ μπμία έζηεηακ ακηίηνο ζηδκ
πναβιαηζηυηδηα μζ νμιακηζημί ηαθθζηέπκεξ, ακηζηαείζηακηαζ ηχνα απυ ηδκ πμθφ πζμ παεδηζηή
«ακηακάηθαζδ», ηδκ «απεζηυκζζδ», ηδκ «ακαπαναβςβή» ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ζημ ένβμ ηέπκδξ.3 Δ
παεδηζηυηδηα υιςξ ηαθθζενβείηαζ ηαζ πνμξ ηδκ πθεονά ημο ακαβκχζηδ: ηα νεαθζζηζηά ένβα πνμζθένμοκ ηδκ
εκηφπςζδ ιζαξ ζθαζνζηήξ, ακηζηεζιεκζηήξ ακαπανάζηαζδξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ, βζα ηδκ ηαηακυδζδ ηδξ
μπμίαξ δεκ απαζηείηαζ δ δζηή ημο εκενβδηζηή ζοιιεημπή. Ο νεαθζζιυξ, πμο βκςνίγεζ ηδ ιεβαθφηενδ άκεζζή
ημο ζηα πνυκζα εδναίςζδξ ημο ηαπζηαθζζιμφ ζημκ δοηζηυ ηυζιμ, έπεζ επίζδξ ζοκδεεεί πμθζηζηά ιε ηδκ
ηονζανπία ηδξ αζηζηήξ ηάλδξ ηαζ ηδκ πανμοζίαζδ αοηήξ ηδξ ηάλδξ πναβιάηςκ.4 Οζ ηαζκμφνβζεξ ηαθθζηεπκζηέξ
ιμνθέξ πμο ακαπηφζζμκηαζ ζημκ εζημζηυ αζχκα ςξ ακηίννμπεξ ζημκ νεαθζζιυ απμιαηνφκμκηαζ

135
πμζηζθμηνυπςξ απυ αοηέξ ηζξ ααζζηέξ ανπέξ ηαζ έκα ημοθάπζζημκ ιένμξ ημοξ έπεζ ηαζ ιζα πμθζηζηά
νζγμζπαζηζηή δζάζηαζδ.
Οζ κέεξ αοηέξ ηάζεζξ ζοπκά μκμιάγμκηαζ ζοθθήαδδκ «ιμκηενκζζηζηέξ» (ή, ζπακζυηενα, «κεμηενζηέξ»
ή «κεμηενζζηζηέξ») ηαζ ηαηά ιία έκκμζα αοηυ είκαζ μνευ, βζαηί υθεξ είκαζ πανάβςβα ηδξ θεβυιεκδξ
κεμηενζηυηδηαξ. Ώκηαπμηνίκμκηαζ ιε δζάθμνμοξ ηνυπμοξ ζηδκ απμζπαζιαηζηυηδηα ηδξ γςήξ πμο
δδιζμφνβδζε δ απμιάηνοκζδ απυ ηζξ παναδμζζαηέξ ημζκυηδηεξ ιε ηδκ επακάζηαζδ ηδξ αζμιδπακίαξ ηαζ ηςκ
ηεπκζηχκ ιέζςκ, ηδκ αζηοθζθία, ηδκ άκμδμ ηδξ αζηζηήξ ηάλδξ. Αείπκμοκ έκα πάεμξ βζα ακακέςζδ πμο ζοκάδεζ
ιε ηδκ ηονζανπία ηδξ ηαζκμημιίαξ ζημ ηεπκζηυ πεδίμ, αθθά επίζδξ εέημοκ ημ άημιμ ηαζ ηδκ εζςηενζηή ημο
γςή ζημ επίηεκηνμ ηαζ εηθνάγμοκ ηδκ ακηίδναζδ ζηδ ιαγζημπμίδζδ, ζηδκ αθθμηνίςζδ ημο ακενχπμο, ζημκ
ενβαθεζαηυ μνεμθμβζζιυ, ηαζ ζημκ πναβιμπμζδιέκμ, ιεηνήζζιμ πνυκμ ημο ηαπζηαθζζηζημφ πμθζηζζιμφ (υπμο
μ πνυκμξ είκαζ πνήια).5 Χζηυζμ, πανά ηδκ ημζκή ιήηνα αοηχκ ηςκ ηάζεςκ, είκαζ πνήζζιμ ζ‘ αοηυ ημ
εζζαβςβζηυ ζδιείμ κα ηάκμοιε ανπζηά ιζα αδνμιενή δζάηνζζδ ακάιεζα ζημκ ιμκηενκζζιυ, πμο είκαζ ιζα
εονφηενδ ηαθθζηεπκζηή ηάζδ ακακέςζδξ ηδξ θμβμηεπκζηήξ πανάδμζδξ, ηαζ ηδκ πνςημπμνία (ή ηζξ
πνςημπμνίεξ, ιζα πμο πνυηεζηαζ βζα πμθθά δζαθμνεηζηά ηζκήιαηα), πμο έπεζ έκακ πζμ νδλζηέθεοεμ
παναηηήνα,6 ηαζ ζηδ ζοκέπεζα κα παναημθμοεήζμοιε ηζξ επζαζχζεζξ ηαζ ηζξ ιεηαιμνθχζεζξ ημοξ ζηα κευηενα
πνυκζα ιέπνζ ηδκ επμπή πμο ελεηάγμοιε.
Σα πνςημπμνζαηά ηζκήιαηα ηςκ ανπχκ ημο 20μφ αζχκα (θμοημονζζιυξ, ελπνεζζμκζζιυξ, κηακηά,
οπεννεαθζζιυξ) έπμοκ νζγμζπαζηζηυ παναηηήνα ηαζ πνμηθδηζηή ζηάζδ απέκακηζ ζηδκ ορδθή ηέπκδ ηαζ ημοξ
εεζιμφξ πμο πενζπαναηχκμοκ ηδκ αοημκμιία ηδξ απμηυπημκηάξ ηδκ απυ ηδκ ηαεδιενζκή γςή. Βπίζδξ,
μδδβμφκ ζε μνζαηυ ζδιείμ ηδκ ανπή ηδξ ακαπανάζηαζδξ∙ ηα ένβα δδθαδή πμο πανάβμοκ ανπίγμοκ κα
απμιαηνφκμκηαζ απυ ηδκ παναδμζζαηή ζδέα υηζ έκα ηαθθζηέπκδια ακαπανζζηά ιε ηάπμζμ ηνυπμ ηδκ
πναβιαηζηυηδηα, ηαζ ιεηαθένμοκ κυδια ιε άθθμοξ ηνυπμοξ (δ αθδνδιέκδ γςβναθζηή είκαζ αέααζα έκα
πνυπεζνμ πανάδεζβια βζα κα ακηζθδθεεί ηακείξ ηζ ζδιαίκεζ ιδ ακαπαναζηαηζηή ηέπκδ). Βπζπθέμκ, δ ακακέςζδ
πμο επζδζχημοκ ηα πνςημπμνζαηά ηζκήιαηα δεκ είκαζ ιυκμ ηαθθζηεπκζηή αθθά ηαζ εονφηενα ημζκςκζηή,
ηαεχξ εηθνάγμοκ ηδκ εκακηίςζή ημοξ ζηζξ αζηζηέξ ζοιαάζεζξ, υπζ ιυκμ ιέζα απυ ηα ηαθθζηεπκζηά ένβα ημοξ,
αθθά ηαζ ιέζα απυ βναπηά ιακζθέζηα ηαζ δνάζεζξ.7 Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ υηζ ανηεημί απυ ημοξ
πνςημπμνζαημφξ ηαθθζηέπκεξ οπήνλακ ημιιμοκζζηέξ ή ακανπζημί, αθθά ηαζ ηάπμζμζ άθθμζ (ζηαθμί
θμοημονζζηέξ, ιενζημί ελπνεζζμκζζηέξ) θαζίζηεξ.

Εικόνα 5.1 Νηαληατζηηθφ πνίεκα ηνπ Hugo Ball. Ζ αλαπαξάζηαζε εδψ νδεγείηαη ζε νξηαθφ ζεκείν θαζψο ην πνίεκα
αλαπηχζζεηαη κέζα απφ κηα ζεηξά ιέμεσλ ρσξίο λφεκα, πνπ φκσο ζε θάπνην βαζκφ ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί φηη ερεηηθά
θαη νπηηθά (κε ηηο πνηθίιεο ηππνγξαθηθέο κνξθέο) παξαπέκπνπλ ζην εμσηηθφ «Καξαβάλη» ηνπ (γεξκαληθνχ) ηίηινπ (Πεγή:
Dada Almanac, http://sdrc.lib.uiowa.edu/dada/da/pages/053.htm).

Βκημφημζξ εα πνέπεζ κα ζδιεζχζμοιε υηζ αοηυξ μ πμθειζηυξ παναηηήναξ ηδξ θεβυιεκδξ «ζζημνζηήξ
πνςημπμνίαξ» ηςκ ανπχκ ημο 20μφ αζχκα οπμπςνεί ζηζξ ιεηαβεκέζηενεξ εηθάκζεζξ ηδξ ηαηά ηδ δεηαεηία ημο

136
‘60. Ώοηυ ζοιααίκεζ ηονίςξ θυβς ηδξ βεκζηήξ ακεηηζηυηδηαξ ηαζ ημο ζπεηζηζζιμφ πμο έπεζ ζημ ιεηαλφ
επζηναηήζεζ (αμδεμφιεκςκ ηαζ απυ ηδκ αολακυιεκδ ειπμνεοιαημπμίδζδ ηδξ ηέπκδξ πμο «ελδιένςζε» ηαζ ηζξ
πζμ αηναίεξ ιμνθέξ ηδξ πνςημπμνίαξ, δίκμκηάξ ηδξ αηνζαμπθδνςιέκεξ εέζεζξ ζε ιμοζεία ηαζ ζδζςηζηέξ
ζοθθμβέξ). Δ ηαηάζηαζδ αοηή ζηένδζε εκ πμθθμίξ απυ ηδκ πνςημπμνία ημκ πνχδκ ζεεκανυ ακηίπαθμ ηδξ
πανάδμζδξ ηαζ ηδξ ηαηεζηδιέκδξ ημοθημφναξ.8 Οζ πνςημπμνζαηέξ ηάζεζξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ, παναιέκμκηαξ
εζημκμηθαζηζηέξ, έπμοκ ςζηυζμ πενζζζυηενμ ημκ παναηηήνα πεζναιαηζζιμφ. Σα βαθθζηυ Βνβαζηήνζμ
Αοκδηζηήξ Λμβμηεπκίαξ (OuLiPo) ηαζ δ ζηαθζηή Οιάδα 63 (Gruppo 63) απμηεθμφκ ηέημζα παναηηδνζζηζηά
παναδείβιαηα.
Γζα κα επζζηνέρμοιε υιςξ ζηδκ εονφηενδ δζάηνζζδ πνςημπμνίαξ ηαζ ιμκηενκζζιμφ, εα πνέπεζ κα
παναηδνήζμοιε υηζ μ ιμκηενκζζιυξ είκαζ έκα εονφηενμ ηαθθζηεπκζηυ νεφια, πςνίξ ιακζθέζημ ηαζ
πνμηαεμνζζιέκμοξ ζηυπμοξ ηαζ πςνίξ νζγμζπαζηζηή ημζκςκζημπμθζηζηή δζάζηαζδ. Βπίζδξ δεκ αιθζζαδηεί ημ
εονφηενμ εεζιζηυ πθαίζζμ ηδξ ορδθήξ ηέπκδξ, ιέζα ζημ μπμίμ ζοκεπίγεζ κα θεζημονβεί ηαζ κα δζαηζκείηαζ.
΋ζμκ αθμνά ηδ δζάεεζδ ακακέςζδξ, πνμηνίκεζ ηδκ εκζςιάηςζδ ηςκ ηαζκμημιζχκ ζηζξ πνμτπάνπμοζεξ
θμβμηεπκζηέξ ιμνθέξ ακηί βζα ηδκ πθήνδ νήλδ ιε ηδκ πανάδμζδ, ηδκ μπμία άθθςζηε ηζιά ηαζ ιε ηδκ εηηεκή
πνήζδ ανπαίςκ ιφεςκ. ΢ε ακηίεεζδ ιε ημοξ πνςημπμνζαημφξ ηαθθζηέπκεξ επίζδξ, μζ ιμκηενκζζηέξ ιενζικμφκ
βζα ηδκ ορδθή αζζεδηζηή ηςκ ένβςκ ημοξ, ηαζ ακηζζηαειίγμοκ ηδκ απμζπαζιαηζηυηδηα ηαζ ημ πάμξ πμο
επζπεζνμφκ κα απμηοπχζμοκ, ιε ζδζαίηενα ζφκεεηεξ ηαζ θεπηά επελενβαζιέκεξ ιμνθέξ πμο ζοπκά ακαηαθμφκ
(ηαζ απαζημφκ απυ ημκ ακαβκχζηδ) έκα εονφ πεδίμ βκχζεςκ ηαζ ζοζπεηζζιχκ.9
΋πςξ δ πνςημπμνία, έηζζ ηαζ μ ιμκηενκζζιυξ ζοκεπίζηδηε ηαζ πένα απυ ηα πνυκζα ηδξ αηιήξ ημο,
δδθαδή ηζξ πνχηεξ δεηαεηίεξ ημο 20μφ αζχκα, ιε ένβα πμο πενζβνάθμκηαζ ζοκήεςξ ςξ ακήημκηα ζημκ
θεβυιεκμ «φζηενμ ιμκηενκζζιυ». Ώκ ηαζ μζ απυρεζξ ηςκ ιεθεηδηχκ δζαθένμοκ υζμκ αθμνά ηαζ ηα πνμκζηά
υνζα ηαζ ηα ένβα, ηα ηείιεκα ηδξ ηάζδξ αοηήξ δζαηδνμφκ ηδκ απμζπαζιαηζηυηδηα ηαζ ηδκ
πμθοπνζζιαηζηυηδηα πμο παναηηήνζζε ημκ ιμκηενκζζιυ, αθθά δεκ ιμζνάγμκηαζ ιαγί ημο ημ ίδζμ εκδζαθένμκ
βζα ηάλδ ηαζ μνβάκςζδ ημο πάμοξ, εκχ ζπνχπκμοκ ηδ βθχζζα ιέπνζ ηα υνζα ηδξ ακαθμνζηυηδηαξ.10
Ο φζηενμξ ιμκηενκζζιυξ πενζβνάθεηαζ ζοπκά ςξ ημ εκδζάιεζμ ζηάδζμ ιεηαλφ ιμκηενκζζιμφ ηαζ
ιεηαιμκηενκζζιμφ, πμο είκαζ άθθμξ έκαξ υνμξ πμο δδιζμφνβδζε ιεβάθδ ζογήηδζδ ηαζ πενζβνάθεζ ζοκήεςξ
ένβα απυ ηδ δεηαεηία ημο ‘60 ηαζ ιεηά. Σμκ ιεηαιμκηενκζζιυ εα ιπμνμφζε ηακείξ ιε ζοκημιία κα ημκ
πενζβνάρεζ ςξ «εζνςκζηή ιίιδζδ», ιζα επζζηνμθή δδθαδή ζηδκ ακαπανάζηαζδ αθθά πςνίξ ηδκ αθέθεζα ημο
νεαθζζιμφ, πμο εκζςιαηχκεζ πανάθθδθα ηαζ ιζα δοζπζζηία πνμξ ηδκ ίδζα ηδ δοκαηυηδηα ηδξ ακαπανάζηαζδξ
αθθά ηαζ ηα ελμοζζαζηζηά ηδξ δζαηοαεφιαηα (ηζ δζαηοαεφεηαζ δδθαδή, πμζα ελμοζζαζηζηά απμηεθέζιαηα
πανάβεζ μ ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ πανμοζζάγμοιε ηάεε θμνά ηα πνάβιαηα). Πνυηεζηαζ βζα έκακ ηνυπμ βναθήξ
πμο ζοκδοάγεζ ζοπκά ηδκ ακαβκςζηζηή απυθαοζδ ημο νεαθζζιμφ ιε ηδ ζοκεεηυηδηα, ηδ θμβζυηδηα ηαζ ηδ
δζαηεζιεκζηυηδηα ημο ιμκηενκζζιμφ.
΢ηδκ Βθθάδα, υπμο δεκ ίζποακ αηνζαχξ μζ ίδζεξ πμθζηζηέξ, ημζκςκζηέξ ηαζ μζημκμιζηέξ ζοκεήηεξ πμο
επέηνερακ ηδ βέκκδζδ αοηχκ ηςκ ηαθθζηεπκζηχκ ηάζεςκ ζε πχνεξ υπςξ δ ΐνεηακία, δ Γαθθία, δ Γενιακία, δ
Εηαθία, δ Ρςζία, μζ ΔΠΏ, μζ ηάζεζξ αοηέξ έθεαζακ ηάπςξ δζαθμνμπμζδιέκεξ. Έπεζ παναηδνδεεί υηζ ζηζξ
θεβυιεκεξ πχνεξ ηδξ πενζθένεζαξ, ζηζξ πχνεξ δδθαδή πμο είκαζ θζβυηενμ πμθζηζηά ηαζ μζημκμιζηά ζζπονέξ, ημ
θμβμηεπκζηυ πεδίμ ηείκεζ κα είκαζ θζβυηενμ αοηυκμιμ ηαζ δ θμβμηεπκία ζοκδέεηαζ ζοπκυηενα ιε ηα εεκζηά
ή/ηαζ πμθζηζηά γδηήιαηα ηαζ δζαηοαεφιαηα πμο ηονζανπμφκ ζε ηάεε πενίμδμ εηεί, πενζμνίγμκηαξ ημοξ
ιμνθζημφξ πεζναιαηζζιμφξ πμο βίκμκηαζ βζα πάνδ ηαζ ιυκμ ημο πεζναιαηζζιμφ ηαζ ηδξ ακακέςζδξ. 11 Ώοηυ
θαίκεηαζ κα έπεζ ζοιαεί ηαζ ζηδκ Βθθάδα ζε ζδιακηζηυ ααειυ ζε υ,ηζ αθμνά ηδ θμβμηεπκζηή παναβςβή ηδξ
βεκζάξ ημο ‘30,12 ηαζ εα παναημθμοεήζμοιε ηάπςξ πζμ ακαθοηζηά ηζξ ιμνθέξ πμο παίνκεζ ζηδκ πενίμδμ πμο
ελεηάγμοιε. Ώκ ηαζ δ Βθθάδα ζηδ δεηαεηία ημο ‘60 απμηεθεί έκακ ζπεηζηά θζθεθεφεενμ πχνμ, ηέημζμκ χζηε
κα δίκεζ ημ πενζεχνζμ βζα ζδιακηζηέξ ιμνθζηέξ ηαζκμημιίεξ, αοηέξ ζε πμθθέξ πενζπηχζεζξ οπδνεημφκ εκηέθεζ
ηάπμζα πμθζηζηή ζηυπεοζδ, εκχ ανηεηά απυ ηα θαζκμιεκζηά πζμ νδλζηέθεοεα ηαζ πνςημπμνζαηά ένβα,
ειθμνμφκηαζ απυ έκακ μνζζιέκμ δζδαηηζζιυ ή ιεζζζακζζιυ.
΢ηδ δεηαεηία ημο ‘60 δ απμιάηνοκζδ απυ ημκ νεαθζζιυ βίκεηαζ ηαηανπάξ δοκαηή πάνδ ζηδ
θζθεθεοεενμπμίδζδ πμο ανπίγεζ κα επζηοβπάκεηαζ ιε ηδκ εηπκμή ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1950, ηαεχξ δ ζπεηζηή
εηηυκςζδ ηδξ πυθςζδξ πμο είπε παναηηδνίζεζ ηδκ ηεθεοηαία δεηαπεκηαεηία παθανχκεζ ηζξ απαζηήζεζξ βζα ιζα
θμβμηεπκία ιε εοεεία ακαθμνά ζηδκ πνυζθαηδ ηαζ ηνέπμοζα πναβιαηζηυηδηα. Πανάθθδθα ιε έκακ μνζζιέκμ
εηδδιμηναηζζιυ ηδξ πμθζηζηήξ γςήξ, δ αεθηίςζδ ηδξ μζημκμιζηήξ ηαηάζηαζδξ ηαζ μζ εονφηενεξ επαθέξ ηδξ
πχναξ ιε ημ ελςηενζηυ δδιζμονβμφκ ιζα αίζεδζδ ζοβπνμκζζιμφ ιε ηδ Αφζδ ηαζ ηαοηυπνμκα ηζξ πναηηζηέξ
δοκαηυηδηεξ βζα έκακ δζεονοιέκμ δζάθμβμ ιε ηα αζζεδηζηά νεφιαηα πμο ακαπηφζζμκηαζ εηεί.13
Οζ ζοκεήηεξ αοηέξ επζηνέπμοκ ηαζ δζεοημθφκμοκ ηδκ απμιάηνοκζδ απυ ημκ νεαθζζιυ, ςζηυζμ μζ
επζιένμοξ ηαηεοεφκζεζξ πμο επζθέβμοκ μζ ζοββναθείξ ζοκανηχκηαζ ιε ιζα ζεζνά παναιέηνςκ πμο αθμνμφκ

137
ανπζηά αεααίςξ ηδκ αημιζηή ημοξ ηαοηυηδηα ηαζ ζζημνία (βεκζά, ηάλδ, θφθμ, επαθέξ ιε ημ ελςηενζηυ η.μ.η.)
ηαζ ηζξ ζδζαίηενεξ ηαθθζηεπκζηέξ πνμηζιήζεζξ ηαζ πνμζθαιαάκμοζέξ ημοξ, αθθά ηαζ ημ πχξ ημπμεεημφκηαζ
απέκακηζ ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκζηή πανάδμζδ (ακ ζοκδέμκηαζ ιε ηάπμζμ ιένμξ ηδξ ςξ ζοκεπζζηέξ, ακ
επακαζηαημφκ απέκακηζ ζε έκα άθθμ ή δζεηδζημφκ ηάπμζμ ηνίημ ακαζδιαζζμδμηχκηαξ ημ). Οζ επζθμβέξ αοηέξ
βίκμκηαζ ιέζα ζημ πθαίζζμ ηαζ ημο δζαβεκεαημφ ακηαβςκζζιμφ βζα δζεηδίηδζδ ιζαξ εέζδξ ζημκ θμβμηεπκζηυ
πχνμ,14 αθθά ηαζ ηδξ εέζδξ πμο παίνκμοκ μζ ζοββναθείξ απέκακηζ ζηδ ζφβπνμκή ημοξ ημζκςκζηή
πναβιαηζηυηδηα ηαζ ημο εηθναζηζημφ μπήιαημξ πμο επζθέβμοκ ςξ πνμζθμνυηενμ βζα ημοξ ζηυπμοξ ημοξ
(ακάδεζλδ ροπζηχκ ηαηαζηάζεςκ, δζενεφκδζδ ηαοηυηδηαξ, ζημπαζηζηή πμθοπνζζιαηζηή εεχνδζδ ιζαξ
ζζημνζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ, παζβκζχδδξ ακαηνεπηζηή δζάεεζδ, δζδαηηζηέξ ηάζεζξ η.μ.η.).
΢ηδκ πενίμδμ πμο ελεηάγμοιε επακεκενβμπμζμφκηαζ ηαζ επεηηείκμκηαζ μζ επαθέξ ιε ημκ ιμκηενκζζιυ
πμο είπε λεηζκήζεζ ηονίςξ δ ΢πμθή ηδξ Θεζζαθμκίηδξ απυ ηδ δεηαεηία ημο ‘30, άθθμηε ζοκεπίγμκηαξ ηδ
θονζηή δζάζηαζδ ηδξ αημιζηήξ δζενεφκδζδξ ηαζ άθθμηε λεθεφβμκηαξ απυ αοηήκ βζα κα δχζμοκ ζοκεεηζηά
ένβα ζδιακηζηήξ πκμήξ, υπςξ είκαζ δ ηνζθμβία Αθπβέξλεηεο πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα. Σδκ ίδζα πενίμδμ,
απμηηά εονφηαηδ επίδναζδ ηαζ δ πεγμβναθία ημο Κάθηα πμο πνμζθαιαάκεηαζ ιέζα ζημκ πκεοιαηζηυ
μνίγμκηα πμο έπεζ δζαιμνθςεεί ζημ ιεηαλφ απυ ημ εέαηνμ ημο παναθυβμο ηαζ ημκ οπανλζζιυ. Εδζαίηενα
βυκζιμ απμδείπεδηε ζ‘ αοηή ηδ δζαζηαφνςζδ επζδνάζεςκ ημ ημζκυ οπυααενμ ημο ελπνεζζμκζζηζημφ ηνυπμο,
πμο ακζπκεφεηαζ ζε ζοββναθείξ πμο ηαθφπημοκ έκα πμζηίθμ θάζια εειαηζηχκ εκδζαθενυκηςκ, απυ ημκ Β. Υ.
Γμκαηά ιέπνζ ημκ Ώκηνέα Φναβηζά. ΢ηα ένβα αοηά ηάκεζ ζοπκυηαηα ηδκ επακειθάκζζή ημο ηαζ μ
θδζιμκδιέκμξ βζα πνυκζα ηνυπμξ ηδξ αθθδβμνίαξ. ΢ημ ζφκμθμ ηςκ ένβςκ πμο απμιαηνφκμκηαζ απυ ημκ
νεαθζζιυ αοηήκ ηδκ πενίμδμ, αοηή είκαζ ιάθθμκ δ πμθοπθδεέζηενδ ηάλδ. Πανάθθδθα, ζε ένβα υπςξ ημο
Γζχνβμο Υεζιςκά ηαζ ημο Ώθέλακδνμο ΢πζκά εκημπίγεζ ηακείξ ηζξ πζμ νδλζηέθεοεεξ ηάζεζξ ημο θεβυιεκμο
φζηενμο ιμκηενκζζιμφ ηαζ ηδξ κευηενδξ πνςημπμνίαξ. Βδχ οπάνπεζ ιζα ειθακέζηενδ δζάζηαζδ
πεζναιαηζζιμφ ζε ένβα πμο θακενά δεκ ημθαηεφμοκ ηζξ ακαβκςζηζηέξ ζοκήεεζεξ. Πνμξ ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο
πμο ελεηάγμοιε, ηδ πνμκζά ηδξ Μεηαπμθίηεοζδξ, ανπίγεζ κα ηάκεζ ζαθχξ δζαηνζηή ηδκ ειθάκζζή ηδξ ηαζ δ
ηάζδ ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ. Σμ βκςζηυ ιοεζζηυνδια Σν θηβψηην ημο Άνδ Ώθελάκδνμο, αζηοκμιζηήξ οθήξ,
ιε εέια ημκ ειθφθζμ πυθειμ υπςξ δζελάπεδηε ηαζ αζχεδηε απυ ηδκ Ώνζζηενά, ιπμνεί κα ζδςεεί βυκζια ηάης
απ‘ αοηυ ημ πνίζια. ΋θεξ αοηέξ ηζξ ηάζεζξ ηαζ ακηζπνμζςπεοηζηά ημοξ ένβα εα ηα δμφιε ακαθοηζηυηενα ζηζξ
εκυηδηεξ πμο αημθμοεμφκ.
Κάπμζα απυ ηα ηείιεκα πμο εα ζογδηήζμοιε είκαζ ακαβκςνζζιέκα απυ ηδκ ηνζηζηή ηαζ
πμθοδζαααζιέκα (υπςξ εηείκα ημο Σζίνηα, ημο Φναβηζά, ημο Ώθελάκδνμο), εκχ άθθα έπμοκ παναιείκεζ εκ
πμθθμίξ άβκςζηα ζημ εονφηενμ ημζκυ (υπςξ εηείκα ημο Κμοθυπμοθμο, ημο Μπανθά, ημο ΢πζκά). Βλεηαζιέκα
ςξ ζφκμθμ, επζηνέπμοκ κα δζαπζζηχζεζ ηακείξ ημκ ααειυ ηαζ ημοξ ηνυπμοξ δζείζδοζδξ ηςκ ηαζκμηυιςκ
ηαθθζηεπκζηχκ ιμνθχκ, αθθά ηαζ ημκ ααειυ απήπδζήξ ημοξ ζημ ημζκυ ηαζ ηδκ ηνζηζηή. Βίκαζ θ.π. ανηεηά
εκδζαθένμκ ημ υηζ ηδ πνμκζηή πενίμδμ ηαηά ηδκ μπμία δδιζμονβείηαζ αοηή δ παναβςβή ηάπμζμζ ηνζηζημί είκαζ
ζε εέζδ κα εκημπίζμοκ ηζξ κέεξ ηάζεζξ πμο ακαθαίκμκηαζ (υπςξ π.π. μ Πακ. Μμοθθάξ ζε άνενα ημο ζηα
πενζμδζηά Γηαγψληνο, Κξηηηθή, Δπνρέο),15 εκχ άθθμζ (υπςξ μ Ώπυζημθμξ ΢απίκδξ ζε ιζα ζοκμθζηή επζζηυπδζή
ημο βζα ηδκ πεγμβναθία 1945-1965 ζηζξ Δπνρέο)16 πναηηζηά ηζξ αθήκμοκ κα πενάζμοκ απαναηήνδηεξ. Με ημ
πέναζια ηςκ πνυκςκ μζ ηάζεζξ αοηέξ έβζκακ αέααζα εονφηενα ακαβκςνίζζιεξ, πςνίξ αοηυ υιςξ κα ζδιάκεζ
οπμπνεςηζηά ηαζ ηδκ εονεία δζάδμζδ αοηχκ ηςκ ένβςκ. Ώπ‘ αοηήκ ηδκ άπμρδ, ημ βεβμκυξ υηζ πνυηεζηαζ βζα
ηείιεκα ανηεηά απαζηδηζηά βζα ημκ ακαβκχζηδ ίζςξ δεκ είκαζ αζήιακημ. Χζηυζμ έπεζ εκδζαθένμκ κα
παναηδνήζεζ επίζδξ ηακείξ υηζ εηείκα ηα ένβα πμο έπμοκ ηενδίζεζ ηζξ πζμ πνμαεαθδιέκεξ εέζεζξ ζημκ εεκζηυ
θμβμηεπκζηυ ηακυκα είκαζ ηαηά ηφνζμ θυβμ αοηά πμο έπμοκ έκα ζαθέζηενμ πμθζηζηυ πενζεπυιεκμ.

5.2 Ο κνληεξληζκόο θαη ε ππνθεηκεληθή αληίιεςε κηαο πνιπδηάζηαηεο

πξαγκαηηθόηεηαο
Ο ιμκηενκζζιυξ είκαζ έκα ηαθθζηεπκζηυ νεφια πμο ιπμνεί κα εεςνδεεί υηζ λεηζκάεζ ζηδκ πμίδζδ απυ ημκ
ζοιαμθζζιυ ηαζ ημκ αζζεδηζζιυ (ή παναηιή) ζηα ιέζα ιε ηέθδ ημο 19μο αζχκα, αθθά ζηδκ πεγμβναθία
απμηηά ιζα δζαηνζηή πανμοζία ζηζξ ανπέξ ημο 20μφ ιε ειαθδιαηζηά ένβα, ιεηαλφ άθθςκ, ημ επηάημιμ
Αλαδεηψληαο ηνλ ρακέλν ρξφλν (1913-1927) ημο βάθθμο Μανζέθ Πνμοζη (Marcel Proust), ημκ Οδπζζέα
(1922) ημο ζνθακδμφ Σγέδιξ Σγυοξ (James Joyce), ημ Ζ θπξία Νηάινγνπετ (1925) ηδξ ανεηακίδαξ ΐζνηγίκζα
Γμοθθ (Virginia Woolf), ημ Ζ βνπή θαη ε καλία (1929) ημο αιενζηακμφ Γμοίθθζαι Φχηκεν (William
Faulkner).

138
 Ώκ έπνεπε κα εκημπίζεζ ηακείξ έκακ ααζζηυ άλμκα πμο δζέπεζ ηζξ πμζηίθεξ ηαηεοεφκζεζξ ημο
ιμκηενκζζιμφ ζηδκ πεγμβναθία, αοηυξ εα ήηακ πζεακυηαηα δ οπμηεζιεκζηή πνυζθδρδ ιζαξ πναβιαηζηυηδηαξ
πμο βίκεηαζ ακηζθδπηή ςξ πμθοδζάζηαηδ ηαζ εέηεζ γδηήιαηα ιενζηυηδηαξ ηδξ βκχζδξ ηαζ ηδξ ακηίθδρδξ.17
Ώκηίεεηα ιε ηδ ζθαζνζηή ηαζ «ακηζηεζιεκζηή» εκηφπςζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ πμο θαίκεηαζ κα δίκμοκ
ζοκήεςξ ηα ένβα ημο νεαθζζιμφ, ζηδκ μπμία ζοκηεθεί ιεηαλφ άθθςκ ηαζ δ πνήζδ ηδξ ιδδεκζηήξ εζηίαζδξ
(ημο πακημβκχζηδ αθδβδηή αξ πμφιε πμκδνζηά), δ πναβιαηζηυηδηα ζηδκ πεγμβναθία ημο ιμκηενκζζιμφ
δίκεηαζ ςξ ιενζηή ηαζ απμζπαζιαηζηή ηαζ βίκεηαζ ακηζθδπηή απυ ηδκ ζδζαίηενδ ηάεε θμνά εέζδ εκυξ αηυιμο:
βκςζηζηή, ροπμθμβζηή, ημζκςκζηή. Βπζπθέμκ, ηα ηείιεκα αοηά εζηζάγμοκ ζηδκ εζςηενζηή γςή ημο αηυιμο ηαζ
ηδκ απμηοπχκμοκ ζε υθδ ηδξ ηδκ αημιζηή ζδζαζηενυηδηα, ημκ πθμφημ, αθθά ηαζ ηδκ απμζπαζιαηζηυηδηα.
Πνμξ ηδκ ηαηεφεοκζδ αοηή, ηδξ οπμηεζιεκζηήξ ακηίθδρδξ ιζαξ πμθοδζάζηαηδξ πναβιαηζηυηδηαξ,
ηζκήεδηε μ ιμκηενκζζιυξ υπζ ιυκμ ζε ακηαπυηνζζδ ιε ηζξ εονφηενεξ ημζκςκζημ-μζημκμιζηέξ ζοκεήηεξ ηδξ
κεμηενζηυηδηαξ, αθθά παναημθμοεχκηαξ ηαζ ηδκ πμνεία ηδξ επζζηήιδξ. Δ ακαηάθορδ ηςκ αηηζκχκ Υ ζηα
1895 έηακε μναηή ιζα αεέαηδ ιέπνζ ηυηε πναβιαηζηυηδηα, αθθά ηαζ δ εζδζηή εεςνία ηδξ ζπεηζηυηδηαξ ημο
Ώζκζηάζκ (Albert Einstein) πμο απέδεζλε ηδ ζπεηζηυηδηα ημο πςνμπνυκμο ακάθμβα ιε ηδκ ηαπφηδηα, υπςξ ηαζ
δ βεκζηή εεςνία ηδξ ζπεηζηυηδηαξ ημο ίδζμο (πμο ηένδζζε ιεβάθδ δδιμηζηυηδηα ιε ηδκ πεζναιαηζηή ηδξ
απυδεζλδ ζηα 1919), άθθαλακ άνδδκ ηδκ ακηίθδρδ ημο ακενχπμο βζα ημ ζφιπακ ςξ ζηαηζηυ. Μείγμκα νυθμ
έπαζλε αεααίςξ ηαζ δ ροπακαθοηζηή θνμτδζηή εεςνία πμο έθενε ζημ θςξ, δζενεοκχκηαξ ημ αζοκείδδημ, ηδκ
αεέαηδ, ηαηαπζεζιέκδ πθεονά ημο εαοημφ.

Εικόνα 5.2 (α) Pablo Picasso, Γοκαίηα ιε ηαπέθμ (1937) θαη (β) Pablo Picasso, Ο ηζεανζζηήξ (1910). Ο θπβηζκφο ζηε
δσγξαθηθή πξνζθέξεη, θαηά ηελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν, έλα ελδηαθέξνλ αλάινγν γηα ηελ αληίιεςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο σο
πνιπδηάζηαηεο. Δδψ ην αληηθείκελν αλαπαξίζηαηαη ζηηο δηαθνξεηηθέο ηνπ δηαζηάζεηο θαη απφ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γσλίεο
ηαπηφρξνλα. ΢ηελ εηθφλα (α) γηα παξάδεηγκα δίλεηαη ην πνξηξέην κηα γπλαίθαο φπσο ζα ήηαλ πξνθίι θαη αλθάο
ηαπηφρξνλα, ελψ ζηελ εηθφλα (β) κπνξεί θαλείο λα δεη ηελ αλαπαξάζηαζε ελφο θηζαξηζηή, επεξεαζκέλε απφ ηηο
απεηθνλίζεηο πνπ δίλνπλ νη αθηίλεο Χ (Πεγή: α) Wikiart, http://goo.gl/5OvzZQ , β) Wikiart, http://goo.gl/cyK237).

Οζ ιμνθζηέξ ηαζκμημιίεξ ημο πεγμβναθζημφ ιμκηενκζζιμφ, δδθαδή δ νμή ηδξ ζοκείδδζδξ (εηδμπή ηδξ μπμίαξ
είκαζ μ εζςηενζηυξ ιμκυθμβμξ), δ δζαζάθεοζδ ημο βναιιζημφ πνυκμο, δ εκαθθαζζυιεκδ (ή ιεηααθδηή, υπςξ
θέβεηαζ επίζδξ) εζηίαζδ (δδθαδή δ πανμοζίαζδ ηςκ πναβιάηςκ απυ ηζξ μπηζηέξ βςκίεξ δζαθμνεηζηχκ
πνμζχπςκ), ελοπδνεημφκ ζε ιεβάθμ ααειυ ηδκ επζηέκηνςζδ ζημ άημιμ ηαζ ηδκ οπμηεζιεκζηή ακηίθδρδ ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ. Ώοηέξ μζ επζθμβέξ αεααίςξ δοζημθεφμοκ ημκ ακαβκχζηδ κα δζαιμνθχζεζ ιζα
«ακηζηεζιεκζηή» ακηίθδρδ βζα ηδ ιοεμπθαζηζηή πναβιαηζηυηδηα ηαζ δδιζμονβμφκ ένβα ιε ανηεηά
απμζπαζιαηζηυ παναηηήνα.
Χζηυζμ, ζημκ ίδζμ ααειυ πμο δ απμζπαζιαηζηυηδηα απμηεθεί ηεκηνζηυ παναηηδνζζηζηυ ηςκ ένβςκ
ημο ιμκηενκζζιμφ, άθθμ ηυζμ οπάνπμοκ, θζβυηενμ θακενά αθθά ελίζμο δναζηζηά, ηα ιέζα βζα ηδκ άνζδ ηδξ
ηαζ ηδκ αζζεδηζηή ηδξ ιεηαιυνθςζδ ζε ορδθυ ένβμ ηέπκδξ. Δ απμζπαζιαηζηή επζθάκεζα οπμζηοθχκεηαζ απυ
πμζηίθςκ εζδχκ μνβακςηζημφξ άλμκεξ πμο δζέπμοκ ημ ζφκμθμ ημο ένβμο, υπςξ ηαζ απυ ιζα άνηζα
επελενβαζιέκδ ιμνθή ιε πνμζεηηζηέξ ζοιιεηνίεξ πμο θεζημονβμφκ πενζζζυηενμ (αθθά υπζ απμηθεζζηζηά) ζε

139
επίπεδμ ιζηνμδμιήξ. ΋ζμκ αθμνά ημοξ εονφηενμοξ άλμκεξ πμο δζέπμοκ ηδ ιαηνμδμιή ημο ένβμο,
πνδζζιμπμζμφκηαζ ζοπκά ηάπμζα επακενπυιεκα –ιέζα ζημ ηείιεκμ– ιμηίαα, πμο ημο πνμζδίδμοκ έκακ νοειυ
ηαζ επζηνέπμοκ ζημκ ακαβκχζηδ κα ζοκδέζεζ δζαθμνεηζηά ιένδ ημο ηεζιέκμο ιε ζπέζεζξ παναθθδθζζιμφ,
μιμζυηδηαξ ή ακηίεεζδξ, ή ηαζ πνμυδμο. Πανυιμζα μνβακςηζηυ απμηέθεζια έπεζ επίζδξ δ πνήζδ βκςζηχκ
ιφεςκ, ημζκή ζηδ ιμκηενκζζηζηή πμίδζδ ηαζ ηδκ πεγμβναθία, δ μπμία πνμζθένεζ, υπμο οπάνπεζ, έκα βκχνζιμ
δμιζηυ ζπήια ηαζ δίκεζ έκα ανπεηοπζηυ αάεμξ ζημοξ παναηηήνεξ ηαζ ζηζξ ηαηαζηάζεζξ πμο αζχκμοκ. ΋ζμκ
αθμνά ηδ ιζηνμδμιή, δ μνβάκςζδ ηςκ θνάζεςκ, ιμθμκυηζ ιπμνεί πμθθέξ θμνέξ κα ιδκ οπαημφεζ ζημοξ
ζοκηαηηζημφξ ηακυκεξ, δζέπεηαζ ςζηυζμ απυ έκακ ιμοζζηυ νοειυ, εκχ εκδέπεηαζ επίζδξ κα οπάνπμοκ
ζοιιεηνίεξ ζημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ εκαθθάζζμκηαζ μζ μπηζηέξ βςκίεξ, μζ αθδβδιαηζηέξ θςκέξ, μζ πνμκζηέξ
ιεηαημπίζεζξ.
΢ηδκ εθθδκζηή πεγμβναθία ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 μ ιμκηενκζζιυξ επακένπεηαζ ςξ
επακαζφκδεζδ ιε ηζξ πζμ θζθυδμλεξ ηαζ εθπζδμθυνεξ απυπεζνεξ ηδξ πεγμβναθζηήξ βεκζάξ ημο ‘30 (ηαζ υπζ ιυκμ
απυ ηδ ΢πμθή ηδξ Θεζζαθμκίηδξ) μζ μπμίεξ είπακ ιείκεζ ακμθμηθήνςηεξ θυβς ηδξ δζηηαημνίαξ πμο
επζαθήεδηε ημ 1936.18 Υάνδ ζηδ θεπημιενεζαηή απμηφπςζδ ηδξ εζςηενζηυηδηαξ ηαζ ηδκ
πμθοπνζζιαηζηυηδηα πμο πνμςεεί, μ ιμκηενκζζιυξ εβείνεζ αλζχζεζξ ζδζαίηενδξ αηνίαεζαξ ζε υ,ηζ αθμνά ηδκ
απεζηυκζζδ ηδξ ζπέζδξ ημο ακενχπμο ιε ηδκ πναβιαηζηυηδηα, εκχ ιε ηδκ μνβάκςζδ, ηζξ δζαηεζιεκζηέξ
ακαθμνέξ ηαζ ηδ θεπηή επελενβαζία ηςκ ιμνθχκ ημο, δζεηδζηεί πανάθθδθα ημ ηφνμξ ημο ηθαζζημφ. Ώοηυ ημ
υπδια θαίκεηαζ κα επζθέβμοκ ζοββναθείξ πμο είκαζ δθζηζαηά (π.π. μ Σζίνηαξ, δ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ) ή
βεςβναθζηά (π.π. μ Μπαηυθαξ) εββφηενμζ ζημ ιένμξ ηδξ πεγμβναθζηήξ βεκζάξ ημο ‘30, πμο εκδζαθένεδηε
θακενυηενα βζα ημκ ιμκηενκζζιυ, ηαζ ημ πνδζζιμπμζμφκ είηε ιε ιζα πζμ θονζηή δζάεεζδ βζα ηδκ ακάδεζλδ
εζςηενζηχκ ηαηαζηάζεςκ ηαζ δζαδνμιχκ (δ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ ηαζ μ Μπαηυθαξ), είηε, πζμ θζθυδμλα μ
Σζίνηαξ, βζα ηδ δζενεφκδζδ ιζαξ ζζημνζηήξ πενζυδμο ιε αηνίαεζα ηαζ πςνίξ εηπηχζεζξ ζηδ ζοκεεηυηδηά ηδξ,
πνμζδίδμκηαξ ζημ ακηζηείιεκμ ημο εκδζαθένμκημξ (εκ πμθθμίξ ημκ αβχκα ηδξ Ώνζζηενάξ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή
ηαηά ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ), ημ ηφνμξ ιζαξ ορδθήξ ζφκεεζδξ.
΢ηδ ζοκέπεζα εα ζπμθζάζμοιε εκδεζηηζηά ηνία ένβα ηςκ ζοββναθέςκ πμο πνμακαθένεδηακ, ιε
έκημκα ιμκηενκζζηζηά παναηηδνζζηζηά, πςνίγμκηάξ ηα ανηεηά ζοιααηζηά ιε αάζδ εηείκα ηα ζημζπεία πμο
πνμαάθθμκηαζ εκημκυηενα ζημ ηαεέκα απυ αοηά (νμή ηδξ ζοκείδδζδξ, εκαθθαζζυιεκδ εζηίαζδ, ιοεζηυ
οπυααενμ), χζηε κα είκαζ πζμ εφημθμ κα δζαιμνθχζεζ ηακείξ ιζα εζηυκα βζ‘ αοηά, πανάθθδθα ιε ηδ βκχζδ
ηςκ ένβςκ. ΢ηδκ πναβιαηζηυηδηα υθα ηα παναηηδνζζηζηά πμο ζογδηήζαιε είκαζ μναηά ζε υθα αοηά ηα ένβα.

5.2.1 Ρνή ηεο ζπλείδεζεο, εζσηεξηθόο κνλόινγνο

Δ νμή ηδξ ζοκείδδζδξ ηαζ δ εηδμπή ηδξ ζε πνχημ πνυζςπμ (μ εζςηενζηυξ ιμκυθμβμξ) οπήνλακ απυ ηα πνχηα
ζημζπεία πμο αλζμπμίδζακ μζ έθθδκεξ ζοββναθείξ πμο ήνεακ ζε δζάθμβμ ιε ημκ ιμκηενκζζιυ απυ ηδ δεηαεηία
ημο ‘30, υπςξ μ Νίημξ Γαανζήθ-Πεκηγίηδξ (μ μπμίμξ ιέζα ζηδ δεηαεηία ημο ‘60 επακένπεηαζ ιε ημ ζδιακηζηυ
ένβμ ημο Σν κπζηζηφξεκα ηεο θπξίαο Έξζεο, 1966) ηαζ δ Μέθπς Ώλζχηδ. Δ ηεπκζηή αοηή ανίζηεηαζ πζμ ημκηά
ζηδ θονζηή έηθναζδ ηαζ θένκεζ ηδκ πεγμβναθία εββφηενα ζηδκ πμίδζδ. Καη‘ αοηήκ ηδκ έκκμζα, εα ιπμνμφζε
κα πεζ ηακείξ, μζ ζοββναθείξ ήηακ πζμ έημζιμζ κα ηδκ αλζμπμζήζμοκ ζηα πνχηα αήιαηα ηδξ ιμκηενκζζηζηήξ
πεγμβναθίαξ ζηδκ Βθθάδα.19
Δ ηεπκζηή ηδξ νμήξ ηδξ ζοκείδδζδξ απμηοπχκεζ ηζξ ζοκεζδδηέξ ηαζ διζ-ζοκεζδδηέξ ζηέρεζξ, ηζξ
εκηοπχζεζξ, ηζξ μκεζνμπμθήζεζξ, ηζξ επζεοιίεξ, ημοξ θυαμοξ ηςκ ιοεζζημνδιαηζηχκ παναηηήνςκ ιε ημκ
άηαηημ, νεοζηυ, ζοκεζνιζηυ ηνυπμ πμο αοηά δζαδέπμκηαζ ημ έκα ημ άθθμ ζημκ ακενχπζκμ κμο. Δ νμή ηδξ
ζοκείδδζδξ ιπμνεί κα δίκεηαζ ζε ηνίημ πνυζςπμ, ιε εθάπζζηδ πανέιααζδ ημο αθδβδηή ζηδκ πανμοζίαζδ ηδξ
ζοκείδδζδξ ημο ήνςα, ιε ηδ πνήζδ ημο θεβυιεκμο εθεφεενμο πθάβζμο θυβμο (δδθαδή ηνζημπνυζςπδ
αθήβδζδ πμο υιςξ πνδζζιμπμζεί ημ φθμξ ηαζ ημ θελζθυβζμ ημο ήνςα).20 Μπμνεί επίζδξ κα δίκεηαζ ηαζ ζε
πνχημ πνυζςπμ (ή ζπακζυηαηα ζε δεφηενμ, ζακ μ παναηηήναξ κα απεοεφκεηαζ ζημκ εαοηυ ημο), μπυηε μ
ακαβκχζηδξ έπεζ ηδκ αίζεδζδ υηζ παναημθμοεεί ιε απυθοηδ αηνίαεζα ηδκ εηηφθζλδ ηςκ ζηέρεςκ ημο ήνςα ή
ηδξ δνςίδαξ∙ βζα ηδκ πενίπηςζδ αοηή πνδζζιμπμζμφιε ημκ υνμ «εζςηενζηυξ ιμκυθμβμξ». 21
Σμ ιοεζζηυνδια ηδξ Σαηζάκαξ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ (1920-2005)22 Καη ηδνχ ίππνο ρισξφο ηοηθμθυνδζε
ημ 1963, έβζκε πμθφ εοκμσηά δεηηυ απυ ηδκ ηνζηζηή ηαζ ηένδζζε ημ «ΐνααείμ ηςκ Αχδεηα» ηδκ επυιεκδ
πνμκζά. Γζα πμθθμφξ, ημ έαδμιμ αοηυ ηαηά πνμκμθμβζηή ζεζνά ένβμ ηδξ εεςνείηαζ ηαζ ημ ζδιακηζηυηενμ ηδξ
πμθοβνάθμο ζοββναθέα, δ μπμία έπεζ πάκς απυ δεηαπέκηε αζαθία ιοεμπθαζίαξ ζημ εκενβδηζηυ ηδξ. Ο ηίηθμξ
είκαζ πανιέκμξ απυ έκα εδάθζμ ηδξ Απνθάιπςεο ημο Εςάκκδ (ζη΄, 8). Καεζζιέκμξ επάκς ζημ «πθςιυ άθμβμ»
είκαζ μ Θάκαημξ, ιε ημκ Άδδ κα αημθμοεεί πίζς ημο ηαζ ιε ηδκ ελμοζία κα ελμθμενεφζμοκ ιαγί ημ έκα

140
ηέηανημ ηδξ βδξ, «ιε ημ ζπαεί, ηαζ ιε ηδκ πείκα ηαζ ιε ημ εακαηζηυ ηαζ ιε ηα εενζά ηδξ βδξ». 23 ΢ημ
ιοεζζηυνδια, ηδ θνζηηή πνμθδηεία εηπθδνχκμοκ ηα δναιαηζηά βεβμκυηα ηδξ βενιακζηήξ Καημπήξ. Σμ ένβμ
ηαηαβνάθεζ ηδ ζηαδζαηή εκδοκάιςζδ ιζαξ άπναβδξ ανπζηά κέαξ βοκαίηαξ, ηδξ Βθέκδξ, ηαεχξ ηζκδημπμζείηαζ
ηαζ πενκάεζ ζημ πνμζηήκζμ ηδξ δνάζδξ πάνδ ζηδκ ηαηαθοηζηή επίδναζδ πμο αζημφκ επάκς ηδξ μζ ζζημνζηέξ
ζοκεήηεξ.

Εικόνα 5.3 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο (1963) απφ ηηο εθδφζεηο Φέμεο κε ζρέδην ηνπ Γηάλλε Μφξαιε (Πεγή: Βηβιηνζήθε
Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο).

Ο πνμαθδιαηζζιυξ βφνς απυ ηδκ ηαοηυηδηα, ηαζ ιάθζζηα ηδ βοκαζηεία ηαοηυηδηα, υπςξ
δζαιμνθχκεηαζ ιέζα απυ ηζξ αημιζηέξ ηαζ ζοθθμβζηέξ ειπεζνίεξ ηαζ ηδκ πεναζηένς επελενβαζία ημοξ απυ ημ
άημιμ, απμηεθεί έκα επακενπυιεκμ εέια ζημ ένβμ ηδξ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ. Δ ζοββναθέαξ, ζημ ιοεζζηυνδια
πμο ελεηάγμοιε, υπςξ ηαζ κςνίηενα ζηα Πιαηεία Θεζείνπ (1947), ΢ην δξφκν ησλ αγγέισλ (1950) ηαζ ηονίςξ
ζημ Αιιάδνπκε; (1957), πνμζθένεζ ηδ δζηή ηδξ εηδμπή βζα ημ είδμξ ημο ιοεζζημνήιαημξ δζαιυνθςζδξ πμο
είπακ ηαθθζενβήζεζ κςνίηενα άκηνεξ ζοββναθείξ ηδξ βεκζάξ ημο ‘30 υπςξ μ Κμζιάξ Πμθίηδξ (Eroica, 1938)
ηαζ μ Άββεθμξ Σενγάηδξ (Σαμίδη κε ηνλ Έζπεξν, 1946) –υπμο δ εκδθζηίςζδ πανμοζζάγεηαζ ιάθθμκ ςξ πηχζδ
απυ ιζα ελζδακζηεοιέκδ παζδζηή δθζηία–, αθθά ηαζ βοκαίηεξ υπςξ δ Μέθπς Ώλζχηδ (Γχζθνιεο λχρηεο, 1938)
ηαζ δ Μανβανίηα Λοιπενάηδ (Σα ςάζηλα θαπέια, 1946) – υπμο δ εκδθζηίςζδ ζοκδέεηαζ πζμ αζζζυδμλα ιε ημκ
αοημπνμζδζμνζζιυ ηαζ ηδ πεζναθέηδζδ.

Εικόνα 5.4 Σαηηάλα Γθξίηζε-Μηιιηέμ (1920-2005) (Πεγή: Αξρείν Δ.Λ.Η.Α. http://goo.gl/OSqmRx).

141
Βκχ υιςξ ζηα ιοεζζημνήιαηα εηείκα δ ζφβπνμκή ημοξ ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα πναηηζηά απμζζςπάηαζ, εδχ
δ πμνεία δζαιυνθςζδξ ηδξ δνςίδαξ είκαζ άιεζα ζοκδεδειέκδ ιε ηδκ ζζημνζηή πενίμδμ πμο δζακφεζ αοηή:
Μέκμκηαξ ιυκδ ιεηά ηδκ αοημηημκία ημο εοαίζεδημο ηαζ ιμνθςιέκμο ζογφβμο ηδξ ιε ηδκ είζμδμ ηςκ καγί
ζηδκ Βθθάδα, δ Βθέκδ ανίζηεηαζ κα ιεβαθχκεζ ημ παζδί ηδξ οπυ ηδκ πνμζηαζία ημο αοζηδνμφ, υζμ ηαζ
ενςηζηά ηαηαπζεζιέκμο, αδενθμφ ημο, ημο Ώθέλακδνμο, ιέζα ζηδ θνίηδ ηδξ Καημπήξ. Σμ ιοεζζηυνδια
δζαβνάθεζ απμζπαζιαηζηά ιεκ αθθά ηαζ ιε αηνίαεζα, ιε εηηεκέζηαηδ πνήζδ νμήξ ηδξ ζοκείδδζδξ, αθθά ηαζ
εκαθθαβή μπηζηχκ βςκζχκ, ημκ ακηίηηοπμ ηςκ βεβμκυηςκ ζημοξ παναηηήνεξ, ηαζ ηονίςξ ζηδ βοκαίηα. Δ
ηεπκζηή αοηή επζηνέπεζ εδχ κα δζαηνίκεζ ηακείξ ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ δ ιεηαιυνθςζή ηδξ απυ άβκςνδ,
άαμοθδ ημπέθα («Καζ αέααζα δεκ λένς, ηίπμηε δεκ βκςνίγς, υ,ηζ ιαεαίκς ημ αθέπς ιέζα απυ ηα δζηά ζμο ηα
ιάηζα», θέεζ ζημκ άκηνα ηδξ, 12), ζε ιζα βοκαίηα πμο απμθαζζζηζηά εα ζχζεζ ημ πςνζυ ηδξ απυ ηδκ
ηαηαζηνμθή («Βηείκδ δζαηάγεζ», 126), ζοκδέεηαζ ιε ηα ζζημνζηά βεβμκυηα. Αζαθμνεηζηά απυ ηδ ζοκήεδ
πμνεία «ιαεδηείαξ» πμο ζοκακημφιε ζε πμθθά ιοεζζημνήιαηα δζαιυνθςζδξ (υπμο παναημθμοεμφιε ηδκ
ελέθζλδ ημο παναηηήνα απυ ιζηνή δθζηία), εδχ έπμοιε ηδκ «αθφπκζζδ» ηδξ δνςίδαξ πμο πνμπςνά ζηδκ
πνμζςπζηή ηδξ ακάπηολδ παναηζκδιέκδ απυ ηάπμζμ ζζπονυ ενέεζζια, αθμφ έπεζ ήδδ εηπθδνχζεζ ηζξ
ζοιααηζηέξ οπμπνεχζεζξ ημο βάιμο ηαζ ηδξ ιδηνυηδηαξ.24 Χζηυζμ δ Βθέκδ, αθμφ ηαηαηηήζεζ ιε ηυπμ ηαζ
αβςκία ιζα δοκαιζηή πνμζςπζηυηδηα, εα επζζηνέρεζ ηεθζηά ιε ηδκ Ώπεθεοεένςζδ ζηα «ίδζα ηαζ ηα ίδζα»
(171) ηδξ ηαεδιενζκήξ γςήξ ιε ημκ ημοκζάδμ ηδξ. Πνυηεζηαζ βζα ιζα έηθναζδ ηδξ απαζζζμδμλίαξ βζα ηδ εέζδ
ηδξ βοκαίηαξ πμο έπεζ ήδδ, ζηα 1963, ακηζηαηαζηήζεζ ηδκ πζμ αζζζυδμλδ μπηζηή ηςκ πνχηςκ ιεηαπμθειζηχκ
πνυκςκ.
΢ημ ιοεζζηυνδια δ αθήβδζδ βίκεηαζ ζε ηνίημ πνυζςπμ, ςζηυζμ δ εζηίαζδ είκαζ ζηαεενά εζςηενζηή,
εκαθθαζζυιεκδ ιεηαλφ ηςκ παναηηήνςκ, ιε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ κα επζηεκηνχκεηαζ ζηδκ πνςηαβςκίζηνζα.
Δ εηηφθζλδ ηδξ αθήβδζδξ είκαζ ζε ιεβάθμ ααειυ ζοκεζνιζηή, αημθμοεχκηαξ ηδ νμή ηδξ ζοκείδδζήξ ηδξ.
Ώοηυ ζοκεπάβεηαζ απυημιεξ ιεηαηζκήζεζξ ζημκ πνυκμ, απυ ημ πανυκ ζημ πνυζθαημ ή ημ απχηενμ πανεθευκ
ηαζ πάθζ πίζς, ηαζ εθθεζπηζηή απυδμζδ ηςκ βεβμκυηςκ (ιζα πμο δ ίδζα δεκ πνεζάγεηαζ αέααζα κα ηα
ακαδζδβείηαζ ακαθοηζηά ζημκ εαοηυ ηδξ). Γζα πανάδεζβια δ αοημηημκία ημο άκηνα ηδξ ζηδκ ανπή ημο ένβμο
πενζβνάθεηαζ ιέζα απυ ηζξ απμζπαζιαηζηέξ εκηοπχζεζξ ηαζ ημοξ ζοκεζνιμφξ ηδξ δνςίδαξ πμο ηδκ μδδβμφκ ζε
άθθεξ ζηδκέξ, πνυζθαηεξ ή παθζυηενεξ, πμο ακαδεζηκφμοκ ηδ θνίηδ ή οπεκεοιίγμοκ ιζα βαθήκζα γςή παιέκδ
πζα βζα πάκηα:

«Σζ ηοκδβάεζ;» αημφζηδηε οπυηςθδ, ζπεδυκ ζακ πέηνα ζε λενμπήβαδμ δ πζζημθζά. Ώημφζηδηε ηζ δ
θςκή. ΋πζ θςκή, ιμφβηνζζια. Οφηε ιμφβηνζζια, ζπανηάνζζια ημημνζμφ απμηεθαθζζιέκμο, πμο πζηζζθίγεζ μ
ημιιέκμξ θαζιυξ ημο ηζξ βάιπεξ ηαζ ηδκ άζπνδ πμδζά.
Δ ιζα βάιπα ηδξ βοική, βζμιάηδ πζηζζθάδεξ θάζπδ ηαζ δ άθθδ παιέκδ. Οζ πεθανβμί: αοημί ζηέημοκ ζηυ
‘κα πυδζ, ημίηαγε ημ ζπέδζμ ζημ ακαβκςζηζηυ ηδξ ακζρζάξ ηδξ ημ ηαθμηαίνζ πμο είπακ ένεεζ ζημ ζπίηζ ημοξ βζα κα
ηάκμοκε ηακέκα ιπάκζμ ηαζ κα θάκε θνέζημ ζηαθφθζ. Ο Άββεθμξ ηναβάκζγε ημκ νμδίηδ ηζ έζπαγε ηζαη ηζαη ηα
ημοημφηζζα. Αεκ θαίκμκηαζ ηα δυκηζα ημο, ηίπμηα δεκ θαίκεηαζ. Έπςζε ηδκ ηάκδ ημο πζζημθζμφ ιέζα ζημ ζηυια,
πεηαπηήηακε απυ ηδκ πίζς ιενζά ηα ιοαθά, ιπμνεί κα πεηάπηδηακ ηαζ ηα δυκηζα, δεκ λεπςνίγεζ μφηε δυκηζα
μφηε ιοαθά […]. (9-10)

Με ημκ ίδζμ ζοκεζνιζηυ ηαζ απμζπαζιαηζηυ ηνυπμ, εηηζκχκηαξ πάκημηε απυ ημ πανυκ πμο αζχκμοκ μζ
ήνςεξ, ακαζφνμκηαζ παναηηδνζζηζηέξ ζηδκέξ απυ ημ πανεθευκ ημοξ πμο απμηαθφπημοκ ηδκ ροπμζφκεεζδ
αθθά ηαζ ηζξ ιεηαλφ ημοξ ζπέζεζξ: ηα ζοιπθέβιαηα ημο ακάπδνμο Ώθέλακδνμο απέκακηζ ζημκ μιμνθυηενμ,
πζμ επζηοπδιέκμ, αβαπδηυ ζηζξ βοκαίηεξ η.μ.η. αδενθυ ημο, ηδ ιμκαλζά ημο ηδκ μπμία δ Βθέκδ ανκείηαζ κα
απαθφκεζ θυβς ημο θυαμο ηαζ ηδξ απχεδζδξ πμο ηδξ δδιζμονβεί εηείκμξ, ημοξ δζημφξ ηδξ θυαμοξ ηαζ ηδκ
ακάβηδ ηδξ βζα αβάπδ ηαζ πνμζηαζία πμο ζηακμπμίδζε μ Άββεθμξ ηαζ πμο πζα έπεζ πάζεζ. Οζ ζηδκέξ αοηέξ
πμθθέξ θμνέξ παναηίεεκηαζ αθθδθμεπζηαθοπηυιεκεξ ιε αάζδ ημζκά ημοξ ζημζπεία ηα μπμία θεζημονβμφκ ςξ
ζδιεία ιεηάααζδξ ηαζ δδιζμονβμφκ εκυηδηεξ πμο ακαδεζηκφμοκ ηδκ ροπζηή ηαηάζηαζδ ημο ήνςα ζημ πανυκ
ιε ηνυπμ ηαοηυπνμκα αζηζαηυ (μ μπμίμξ ελδβείηαζ δδθαδή απυ ηα βεβμκυηα) αθθά ηαζ ιεηαθμνζηυ (ιε αάζδ
μνζζιέκεξ έκηεπκα εζζδβιέκεξ μιμζυηδηεξ). Γζα πανάδεζβια, ιεηά ηδκ αοημηημκία ημο Άββεθμο δ Βθέκδ
ανίζηεηαζ άννςζηδ ζημ κμζμημιείμ (46-48). Καεχξ ζοκένπεηαζ, ιε ηδκ αβςκία βζα ημ πμφ ανίζηεηαζ ημ παζδί
ηδξ, κζχεεζ έκα ηζίιπδια ζημ ιπνάηζμ απυ έκεζδ ηαζ ημ ζοκδέεζ ιε ηδκ αίζεδζδ απυ ημκ εδθαζιυ ημο
παζδζμφ ηδξ, πμο ηδξ θένκεζ ζημκ κμο ηδ ζηαζά παναηήνδζδ ημο Ώθέλακδνμο κα ιδκ ημ εδθάγεζ δδιυζζα, ημ
μπμίμ ιε ηδ ζεζνά ημο ηδκ μδδβεί πζμ πίζς ζημ πανεθευκ, ζε ιζα ζηδκή ηαημιεηαπείνζζδξ πμο είπε ζημ ζπίηζ
ημο ιεβαθφηενμο αδενθμφ ηδξ, υπμο γμφζε απυ ηυηε πμο έπαζε ηδ ιάκα ηδξ απυ ηζίιπδια μπζάξ. Δ απεζθή

142
ηαζ δ αζθολία ηδξ μπζάξ έκζςεε κα ηοθίβεζ ηαζ ηδκ ίδζα ζ‘ εηείκμ ημ απχηενμ πανεθευκ, πμο απμθήβεζ ζε ιζα
ζηδκή υπμο έπεζ πάζεζ λακά ηζξ αζζεήζεζξ ηδξ ηαζ ηζξ ακαηηά ζηδκ αβηαθζά ημο ιεηέπεζηα ζογφβμο ηδξ, ημο
Άββεθμο, μ μπμίμξ ηδκ ηναηάεζ ζε ζηάζδ ιςνμφ επάκς ζημ ζηήεμξ ημο. Ώοηυ ημ ιζηνυ εκδεζηηζηυ ημιιάηζ
δίκεζ ανηεηά ζημζπεία βζα ηδ ζοκαζζεδιαηζηή πμνεία ηδξ δνςίδαξ ηαζ ηζξ ακάβηεξ πμο ήνεε κα ηαθφρεζ μ
Άββεθμξ, αθθά επίζδξ, θεζημονβχκηαξ ςξ βέθονα ακάιεζα ζηζξ δομ πανυιμζεξ «ανεθζηέξ» ζηδκέξ,
οπμβναιιίγεζ ηδ κέα εέζδ πμο ηαθείηαζ κα πάνεζ δ δνςίδα ιεηά ηδκ απχθεζά ημο, απμηθεζζηζηά ςξ
πνμζηάηζδα ηαζ υπζ πζα ςξ πνμζηαηεουιεκδ.
Δ ζοιπανάεεζδ ζηδκχκ πμο θεζημονβμφκ ηυζμ ηονζμθεηηζηά, ςξ πναβιαηζηά ζοιαάκηα ζηδ
ιοεζζημνδιαηζηή ελέθζλδ, υζμ ηαζ ιεηαθμνζηά, δ ιία βζα ηδκ άθθδ, πάνδ ζηδκ μιμζυηδηά ημοξ, είκαζ
πνάβιαηζ έκαξ ανηεηά ζοκδεζζιέκμξ ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ απμδίδεηαζ άθθμηε πενζζζυηενμ ηαζ άθθμηε
θζβυηενμ οπαζκζηηζηά δ δζάεεζδ ηςκ πνμζχπςκ ζ‘ αοηυ ημ ιμκηενκζζηζηυ ιοεζζηυνδια. Γζα πανάδεζβια, ζημ
απυζπαζια πμο αημθμοεεί, δ ηδδειμκία ημο ημοκζάδμο ηδξ Βθέκδξ ηαζ δ επζαμθή ηςκ δοκάιεςκ ηαημπήξ
ζοιπαναηίεεκηαζ, δίκμκηαξ ζηδκ ηδδειμκία ηάηζ απυ ημ ηνμιαηηζηυ πνυζςπμ ημο ηαηαηηδηή ηαζ ζηδκ
κεμθενιέκδ Καημπή ηάηζ απυ ηα βκχνζια βζα ηδκ δνςίδα παναηηδνζζηζηά ηδξ ηαηαπίεζδξ:

«– Ο άκηναξ ζμο ζημηχεδηε. Ώπυ ζήιενα πνμζηάηδξ ημο παζδζμφ ηαζ πνμζηάηδξ ζμο είιαζ εβχ. Έηζζ
ήεεθε μ αδεθθυξ ιμο. Έπεζ αθήζεζ δζαεήηδ, ιε δζμνίγεζ αθέκηδ ζαξ. […]»
Υάζθ! Υάζθ! Υάζθ! Έθενκε μ άκειμξ ημοαανζαζηά ηζξ ηναοβέξ απυ ηα ναδζυθςκα ημο πςνζμφ.
Σζ εα πεζ Υάζθ; Σζ εα πεζ ηδδειμκία; Αεκ βκχνζγα ηαιία θέλδ, ηαιζά έκκμζα. Έκα ήλενα ιυκμ, μ άκδναξ
ιμο είπε πεεάκεζ ηαζ βζκυιμοκα πάθζ ζηθάαα λαθκζηά. (18)

Ώοηυξ μ ηνυπμξ μνβάκςζδξ ηδξ ιζηνμδμιήξ ημο ηεζιέκμο αλζμπμζεί ηδ ιεηαθμνζηή θεζημονβία ηςκ ζηδκχκ
πμο ζοκδέεζ ζοκεζνιζηά δ ζοκείδδζδ ημο ήνςα ή ηδξ δνςίδαξ, θένκμκηαξ ημ ιμκηενκζζηζηυ ιοεζζηυνδια
ημκηά ζηδκ πμίδζδ.
Χζηυζμ, δ νμή ηδξ ζοκείδδζδξ πνδζζιμπμζείηαζ ηαζ ιε ηνυπμ θζβυηενμ ζοιιεηνζηυ ηαζ μνβακςιέκμ,
βζα κα απμηοπχζεζ ηζξ εκηοπχζεζξ ημο πανυκημξ ηαζ ηδκ ελέθζλδ ημο παναηηήνα ζε πναβιαηζηυ πνυκμ. ΢ημ
απυζπαζια πμο αημθμοεεί, δ πήνα πζα Βθέκδ έπεζ ήδδ εκηαπεεί ζηδκ Ώκηίζηαζδ εκ αβκμία ημο ημοκζάδμο ηδξ
ηαζ ιάθζζηα ηνφαεζ έκακ πθδβςιέκμ ακηάνηδ ζημ οπυβεζμ ημο ζπζηζμφ, ημκ μπμίμ έπεζ ανπίζεζ κα ενςηεφεηαζ∙
εδχ ηδκ αθέπμοιε ζηδκ Γηεζηάπμ, υπμο ηναηείηαζ μ ημοκζάδμξ ηδξ επεζδή ανκήεδηε κα οπαημφζεζ ζε ιζα
εκημθή ηςκ καγί. Δ Βθέκδ έπεζ πάεζ εηεί παναηζκδιέκδ απυ ημοξ ζοκαβςκζζηέξ ηδξ βζα κα πνμζπαεήζεζ κα
ημκ δεζ ηαζ κα ημο γδηήζεζ κα ιδκ ιζθήζεζ βζα ημκ αβχκα ημοξ. ΢ηδκ πμνεία υιςξ ακηζθαιαάκεηαζ πςξ εηείκμξ
μφηςξ ή άθθςξ δεκ βκςνίγεζ ηίπμηε βζα κα ιανηονήζεζ ηαζ ζοκαζζεάκεηαζ ηδ δζηή ηδξ ειπθμηή ζημκ ηίκδοκμ,
ηδ δζηή ηδξ εκενβή ζοιιεημπή ζηδκ πναβιαηζηυηδηα πμο ηδκ πενζαάθθεζ.

Σίπμηα. Πνυζεπε αοηυκ, ζε ημζηάγεζ ιζα χνα. ΐάγεζ ιζα ζηαθίδα ζημ ζηυια ηδξ, δ βεφζδ είκαζ
ηάηζ οθζηυ, δεκ είκαζ ιυκμ αοηυιαηδ ηίκδζδ, δ βεφζδ επζαεααζχκεζ ηδκ φπανλδ, αθοπκίγεζ.
Ώπυ ημ ηάης πάηςια, ιπμνεί απυ ημ οπυβεζμ, ή απυ ημκ δνυιμ, ακεααίκεζ ζεζζιζηή, αάκαοζδ δ αμή ιζαξ
ιδπακήξ πμο αάθακε ζε ηίκδζδ. ΋πζ ιζαξ υπμζαξ ιδπακήξ. Ώοηή έπεζ ηάηζ αζπιδνυ, μλφ η‘ μζ δμκήζεζξ, πμο
πνμηαθεί ακηακαηθμφκ ζπαζιςδζηά ιέζα ζημ ζημιάπζ.
– Ώνπίζακε.
Έηζζ ιμονιμφνζζε: ανπίζακε. Σζ ανπίζακε; Κάηζ ηνμιαπηζηυ πνέπεζ κ‘ άνπζζε ιαγί ι‘ αοηυ ημ ηνάκηαβια
ηαζ ηδ αμή πμο ακεααίκεζ ίζαιε ηεζ πάκς. Έκαξ θυλζβηαξ απυημιμξ ηδκ ηανάγεζ, δεκ ιπμνεί κα ηαηαπζεί ηδ
ζηαθίδα πμο ηνζβονίγεζ ιέζα ζημ ζηυια θοςιέκδ, αζζεάκεηαζ ηδ βθφηα ηδξ, δ βεφζδ ηδξ υιςξ είκαζ ζηζθή ηαζ
ημ ζάθζμ πζηνυ ζηάγεζ ηυιπμ ιέζα ζημ ζημιάπζ. Ώοηυ είκαζ ιζα δζαπίζηςζδ. ΢ηδ βθχζζα βθοηυ ηαζ ζηζθυ, ζημ
ζημιάπζ πζηνυ. Φηάκεζ. Αεκ εέθεζ κα ζηεθηεί ηίπμηα άθθμ, εέθεζ κα ζηαιαηήζεζ ηάεε ζηέρδ πμο εα ηδκ ηάκεζ κ‘
ακδζοπήζεζ ηαζ κα θμαδεεί. Οζ θέλεζξ πθέμοκ, μζ θέλεζξ δεκ έπμοκ κυδια, δεκ κμζάγεηαζ βζα ημ κυδια ηςκ
θέλεςκ, απυ ηαζνυ ηζξ έπεζ ακηζηαηαζηήζεζ ιε ηζκήζεζξ, ιε πνάλεζξ. ΋,ηζ βίκεηαζ πνάλδ ιέκεζ ιεηέςνμ,
ιέκεζ απνμζδζυνζζημ, πάκεηαζ ιέζα ζ‘ έκακ ηαπκυ ηαζ ημ λεπκάεζ. Δ πναβιαηζηυηδηα, αοηυ είκαζ υθμ. Πμζα είκαζ
δ πναβιαηζηυηδηα; «Αεξ –Βθέκδ– ηδκ πναβιαηζηυηδηα, ακηζιεηχπζζε ηα πνάβιαηα υπςξ είκαζ, εα γήζεζξ ιαγί
ημο, ηάης απυ ηδκ ίδζα ζηέβδ, απ‘ αοηυκ ελανηάηαζ δ γςή, ζμο, ηαζ δ γςή ημο παζδζμφ ζμο. Ο βζυξ ζμο, εα ημκ
πνεζαζηεί». Πμζα είκαζ πναβιαηζηυηδηα; Πνμζπάεδζε κα ηαηαθάαεζ. Οζ θέλεζξ δεκ έπμοκ ακηίηνοζια. Δ
πναβιαηζηυηδηα είπε έκα άθθμ υκμια, ηδ θέβακ Ώθέλακηνμ. Ώκ αοηυξ θφβεζ απυ ηδκ ιέζδ πναβιαηζηυηδηα εα
θέβεηαζ αθθζχξ.
Ώκ αοηυξ θφβεζ απυ ηδκ ιέζδ…
Πάθζ εα ιπενδεοηεί ιέζα ζηζξ θέλεζξ ηαζ ηζξ πίθζεξ ζδιαζίεξ ημοξ. Πναβιαηζηυηδηα ημφηδ ηδ ζηζβιή
είκαζ δ βοκαίηα δίπθα ηδξ η‘ εηείκμξ μ άκηναξ πμο εοιίγεζ ράνζ ηαζ ιεβάθμ άπνδζημ έπζπθμ. Μυθζξ θφβεζ μ έκαξ
απυ ημοξ δομ, δ πναβιαηζηυηδηα εα είκαζ άθθδ. Σζ εέθς ηχνα ηαζ ηα ζηέθημοιαζ υθα αοηά; ηζ ζδιαζία έπμοκ;

143
 πάκηα έηζζ ζηφας ημ ιοαθυ ιμο, βζα πνάβιαηα πμο ζε ηίπμηα δεκ αμδεμφκ. Καθφηενα κα ημοκδεχ απυ δς, κα
ημζηάλς πμο εα ημκ ανς, ηαζ κα ημο πς πςξ δεκ πνέπεζ κα αβάθεζ άπκα… Πάθζ ηα ίδζα, αθμφ δεκ λένεζ, ηίπμηα
αοηυξ δεκ λένεζ…
– Πνμζμπή, ζε ημζηάγεζ… άνπζζακ…
Δ ζηαθίδα είκαζ ζηζθηή ηαζ πζηνή, εέθς κα θηφζς Πνμζμπή! Γζαηί ιε ημζηάγεζ;
– Άνπζζακ! «Σζ; Σζ ;» Βίπε αηυια – αοηή ηδ θέλδ ηδκ έδζςλα, δεκ ήεεθα κα ηδκ αημφζς, πηοπάεζ υιςξ
πάκς ζημοξ ημίπμοξ, ηάκεζ βηεθ υπςξ ημ ηυπζ πμο ημ πεηάξ ηαζ ζμο λακάνπεηαζ πίζς ιμκαπυ ημο, είπε:
ΐΏ΢ΏΝΕ΢ΣΔΡΕΏ. Ώοηυξ δεκ λένεζ, εβχ υιςξ λένς! ΞΒΡΧ. Γζ‘ αοηυ ιε ημζηάγεζ, ηαηάθααε πχξ εβχ λένς. (99-
101)

΢ημ παναηηδνζζηζηυ αοηυ απυζπαζια παναημθμοεεί ηακείξ ηδ ζοκείδδζδ ηδξ Βθέκδξ ηαεχξ
επελενβάγεηαζ ηδκ πναβιαηζηυηδηα πμο ακηζιεηςπίγεζ: ιζα βοκαίηα πμο ηδξ δίκεζ ζηαθίδα ηαζ ηδκ
πνμεζδμπμζεί παιδθυθςκα βζα ημκ άκηνα απέκακηζ πμο ηδκ ημζηάγεζ ηαπφπμπημξ, μ θυαμξ απυ ημκ ακελήβδημ
αηυια ηνμιαηηζηυ ήπμ, δ ζοκαζζεδιαηζηή απμθοβή ηςκ ζηέρεςκ, ηςκ θέλεςκ πμο θένκμοκ θυαμ, δ
ζοκεζνιζηά απμηαθοπηυιεκδ πνμηίιδζή ηδξ βζα ηζξ πνάλεζξ πζα, βζα ηδ δνάζδ, απυ ηδκ άθθδ πθεονά μζ
ακάβηεξ ηδξ γςήξ ηδξ πμο ηδ δέκμοκ ιε ημκ ημοκζάδμ ηδξ, αθθά ηαζ ημ εκδεπυιεκμ κα πεεάκεζ εηείκμξ
ακμίβμκηάξ ηδξ ηδ δοκαηυηδηα βζα ιζα πζμ εθεφεενδ γςή, ίζςξ πθάζ ζημκ ακηάνηδ πμο ηνφαεζ, δ νεοζηυηδηα
ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ, δ ηαοημπμίδζδ ημο ήπμο ηαζ μ ηίκδοκμξ πμο εθθμπεφεζ πζα βζα ηδκ ίδζα πμο δεκ είκαζ
πζα δ αθεθήξ ηαζ αδνακήξ ημπέθα, αθθά «λένεζ». Δ δζαδμπή ηςκ υζςκ πέθημοκ ζηδκ ακηίθδρδ ηδξ Βθέκδξ,
ηςκ ζοκεζνιζηχκ ζηέρεςκ ηαζ ηςκ ζοκαζζεδιάηςκ ηδξ επζηνέπμοκ ζημκ ακαβκχζηδ κα παναημθμοεήζεζ ηδκ
πμνεία ηδξ ζοκεζδδημπμίδζδξ ηδξ κέαξ εέζδξ ηδξ, ηδξ δζαιυνθςζδξ ηδξ κέαξ ηαοηυηδηάξ ηδξ ζακ ζε
πναβιαηζηυ πνυκμ, αλεδζάθοηδξ απυ ηζξ ζοκεήηεξ ιέζα ζηζξ μπμίεξ ανίζηεηαζ.
Δ πμνεία ςνίιακζδξ ηαζ εκδοκάιςζδξ ηδξ δνςίδαξ βίκεηαζ ζηαδζαηά ηαεχξ εηείκδ ένπεηαζ
ακηζιέηςπδ ιε ημοξ ααεφηενμοξ θυαμοξ ηδξ ηαζ επζζηνέθεζ ηάεε θμνά θίβμ δζαθμνεηζηή, θίβμ πζμ δοκαηή. Οζ
ζηαειμί αοηήξ ηδξ πμνείαξ ηδξ ζδιαημδμημφκηαζ απυ ημ επακενπυιεκμ ιμηίαμ ημο πδβαδζμφ, πμο ειθακίγεηαζ
ιε πμζηίθεξ ιμνθέξ, απυ ηδκ ανπή ιέπνζ ημ ηέθμξ ημο ιοεζζημνήιαημξ, ανπζηά ιζηνυ ηαζ θνζηζαζηζηυ ηαζ
ζηαδζαηά πζμ εονφπςνμ ηαζ εοπάνζζημ. Έκα λεηάεανμ ζφιαμθμ βζα ημοξ οπμζοκείδδημοξ, οπυβεζμοξ θυαμοξ
αθθά ηαζ ηζξ ηαηαπζεζιέκεξ επζεοιίεξ, ημ πδβάδζ είκαζ έκαξ πχνμξ ημκ μπμίμ δ δνςίδα πθδζζάγεζ ιε ζηαδζαηά
αολακυιεκμ εάννμξ ηαζ επζεοιία.
Δ πνχηδ ζπεηζηή ακαθμνά βίκεηαζ ζε ζπέζδ ιε ηδκ αοημηημκία ημο άκηνα ηδξ ηαζ οπμβναιιίγεζ
ελανπήξ ηδ ιεηαιμνθςηζηή δφκαιδ αοημφ ημο πχνμο – δ επζεακάηζα θςκή ημο Άββεθμο αημφζηδηε
αθθαβιέκδ, ζακ ηδ θςκή πμο αβαίκεζ απ‘ ημ πδβάδζ («Κάκεζξ μφμο απυ πάκς η‘ φζηενα αβαίκεζ έκα αδζυναημ,
ιμοκηυ μο, ς ή ιιι… Πάκηςξ έκαξ ήπμξ ηεθείςξ δζαθμνεηζηυξ απυ ηείκμκ πμο πέηαλεξ εζφ ιέζα ημο.
΢ηφαεζξ ζηδκ ηνφπα κα δεζξ ηζ βίκδηε, πχξ ιεηαιμνθχεδηε ηζ ακαηαθφπηεζξ ιζηνέξ πνμελμπέξ πμο ιαβηχκμοκ
ημ ζημζκί, ηζαηίγμοκ ημκ ημοαά ηαζ αθθάγμοκ ημκ ήπμ», 11). Παναααίκμκηαξ ηδκ παζδζηή απαβυνεοζδ
(«Μςνή ιδ ζηφαεζξ, εα ζε ηαηεαάζεζ μ πάημξ ημο πδβαδζμφ», 11), ηαηεααίκεζ κμενά ηζξ θείεξ επζθάκεζεξ βζα
κα ζοκακηήζεζ αοηυ ημ «ηεθάθζ πμο επζπθέεζ» ηαζ πμο «ιπμνεί ηαζ κα παιμβεθάεζ» (11) – ημ ηεθάθζ ημο
άκηνα ηδξ ή, πζμ πζεακυ, ημ ηαενέθηζζια ημο ίδζμο ηδξ ημο εαοημφ. Αεκ εα πνμπςνήζεζ πμθφ ζηδκ ανπή. Σμ
επυιεκμ ζδιακηζηυ αήια εα βίκεζ υηακ εα ηαηέαεζ ζηα οπυβεζα ηδξ Γηεζηάπμ, ζπεδυκ πςνίξ κα ημ ηαηαθάαεζ
πχξ, ιέζα ζ‘ έκα ζηεκυ αζακζέν, ηαζ υπμο εα ζοκακηήζεζ πνςηίζηςξ ημκ δζηυ ηδξ ηνυιμ απέκακηζ ζηδ θνίηδ
ηςκ ααζακζζηδνίςκ. Δ επζζηνμθή ηδξ ζημκ επάκς ηυζιμ, διζθζπυεοιδ, παίνκεζ ηδ ιμνθή ιζαξ ζπεδυκ
ακάζηαζδξ πάνδ ζηδκ αθθδθεββφδ ηςκ βοκαζηχκ πμο ηδ ζδηχκμοκ ρδθά – εηείκδ υιςξ δεκ είκαζ αηυια
δοκαηή: «Έαβαθα έκακ ααεφ ακαζηεκαβιυ. Έηζζ ηάκμοκ μζ πεεαιέκμζ. Ώκαζηεκάγμοκε ααεζά ηζ
απμημζιμφκηαζ» (110). Πίζς ζημ ζπίηζ, μ πθδβςιέκμξ ακηάνηδξ ηνφαεηαζ ζημ οπυβεζμ δςιαηζάηζ υπμο
ανίζηεηαζ ημ ιμηέν βζα ημ κενυ ημο πδβαδζμφ. Δ Βθέκδ ηαηεααίκεζ ηάεε ηυζμ βζα κα ημκ θνμκηίζεζ, εκχ
πανάθθδθα ζοκεζδδημπμζεί ηαζ απμδέπεηαζ ζηαδζαηά ηδκ επζεοιία ηδξ βζα εηείκμκ, χζπμο εκδίδεζ ζ‘ αοηήκ.
Βηεί εα ηαηέαεζ λακά, άθμαδ ηαζ απμθαζζζηζηή («έζπνςλε ημκ άκηνα πμο πήβαζκε πνμξ ημ πδβάδζ, ημκ
πνμζπέναζε ηαζ πάεδηε ζημ αάεμξ ημο πδβαδζμφ», 127), βζα κα δζμνεχζεζ ιζα αθάαδ ζημ ιμηέν, πμο εα
επζηνέρεζ κα ζαήζμοκ ηδ θςηζά πμο ηζκδοκεφεζ κα ηαηαζηνέρεζ ημ πςνζυ. ΢ηδκ ημνφθςζδ ηδξ ηθζιαημφιεκδξ
πνήζδξ αοημφ ημο ιμηίαμο, ημ πδβάδζ οπμβναιιίγεηαζ πζα ςξ ηάηζ πμο έπεζ ηαηαηηήζεζ, ηάηζ ειθαηζηά δζηυ
ηδξ («ημ πδβάδζ ηδξ, αθήεεζα ιυκμ εηείκδ ημ ηάκεζ κα δμοθεφεζ», 127). Ώοηέξ μζ δζαδμπζηέξ ηαηααοείζεζξ ηδ
θένκμοκ ακηζιέηςπδ ιε ηα πζμ ιφπζα ημιιάηζα ημο εαοημφ ηδξ, επζηνέπμκηάξ ηδξ ηδκ αοημβκςζία αθθά ηαζ
ηδκ ακάπηολδ ιζαξ δοκαιζηήξ πνμζςπζηυηδηαξ.
Σμ ιμηίαμ ημο πδβαδζμφ είκαζ μ πζμ ζηαεενυξ μνβακςηζηυξ άλμκαξ αοημφ ημο απμζπαζιαηζημφ ένβμο,
ςζηυζμ ημ ιοεζζηυνδια αλζμπμζεί ηαζ μνζζιέκεξ ιοεζηέξ ηαζ ζζημνζηέξ ακαθμνέξ υζμκ αθμνά ηα μκυιαηα

144
ηςκ παναηηήνςκ, εδναζχκμκηαξ ηδκ ζδζαζηενυηδηά ημο ιέζα απυ ημ δζάθμβμ ιε ημ παβζςιέκμ ζοιαμθζηυ ημοξ
πενζεπυιεκμ. Δ Βθέκδ είκαζ ιζα ςναία βοκαίηα ιεηαλφ δφμ ακηνχκ (ανπζηά ιεηαλφ ημο ζογφβμο ηαζ ημο
ημοκζάδμο ηδξ, ανβυηενα ιεηαλφ ημο ακηάνηδ ηαζ ημο ημοκζάδμο ηδξ) πμο υιςξ, ακηίεεηα ιε ημ ιοεζηυ ηδξ
πνυηοπμ, δεκ είκαζ δ παεδηζηή αθμνιή εκυξ πμθέιμο αθθά αβςκίζηνζα δ ίδζα ζ‘ έκακ πυθειμ πμο ηδξ
πνμζθένεζ ιζα δοκαιζηή ηαοηυηδηα. Ώκάθμβα, μ πςθυξ, ενςηζηά ηαηαπζεζιέκμξ ηαζ αιέημπμξ ζηδκ ακηίζηαζδ
Ώθέλακδνμξ είκαζ ιζα εζνςκζηή ακηζζηνμθή ημο Μεβάθμο ημο πνμβυκμο.25 Ο βζμξ ηδξ Βθέκδξ, μ Μάκμξ, ζακ
έκαξ ιζηνυξ Βιιακμοήθ-Υνζζηυξ οπμβναιιίγεζ ημκ ιδηνζηυ νυθμ ηδξ Βθέκδξ πενζζζυηενμ απυ μηζδήπμηε
άθθμ, βζαηί υηακ εηείκμξ εα ηζκδοκέρεζ ελαζηίαξ ηδξ ηυθιδξ ηδξ, μζ εκμπέξ εα είκαζ δ ανπή ημο δνυιμο πμο εα
ηδκ επακαθένεζ ζηα παναδμζζαηά ηδξ ηαεήημκηα. Ο κεηνυξ ηδξ ζφγοβμξ, μ Άββεθμξ, πανμοζζάγεηαζ αββεθζηά
ηαθυξ υζμ υιςξ ηαζ απχκ, εκχ μ κεανυξ ακηάνηδξ Αδιήηνδξ, ι‘ αοηυ ημ υκμια πςνίξ πνμηαεμνζζιέκμ
πενζεπυιεκμ, πνμζθένεζ έκα ακμζπηυ ιέθθμκ πμο εα ιπμνμφζε δ ίδζα κα ημ κμδιαημδμηήζεζ, ακ ηαζ δεκ εα ημ
ηάκεζ ιέπνζ ημ ηέθμξ.
Σμ …θαη ηδνχ ίππνο ρισξφο είκαζ ιζα ιμκηενκζζηζηή εηδμπή βζα ημ ιοεζζηυνδια δζαιυνθςζδξ, πμο δ
Μζθθζέλ πνμζανιυγεζ ζηζξ ζοκεήηεξ ηδξ πενζυδμο πμο πενζβνάθεζ ηαζ ηζξ μπμίεξ λακαεπζζηέπηεηαζ, ιε ηδκ
μπηζηή πμο δζαιυνθςζε ζηδκ εζημζαεηία πμο ιεζμθάαδζε ιέπνζ ηδ δεηαεηία ημο ‘60, ςξ ιζα πενίμδμ πμο
άζηδζε ηαηαθοηζηή επίδναζδ ζηδ δζαιυνθςζδ ηςκ ακενχπςκ, ακ ηαζ υπζ ηυζμ παναιυκζιδ χζηε κα αθθάλεζ
άνδδκ ηδκ ημζκςκζηή εέζδ ηςκ βοκαζηχκ.

5.2.2 Δλαιιαζζόκελε εζηίαζε

[Δ εκυηδηα αοηή, επίηδδεξ ζοκμπηζηή, είκαζ ζηυπζιμ κα δζαααζηεί ζε ζοκδοαζιυ ιε ηδκ ακαθοηζηυηενδ,
ζπεηζηή εκυηδηα 2.1.]

Δ εκαθθαζζυιεκδ εζηίαζδ είκαζ έκαξ απυ ημοξ ηαηελμπήκ ηνυπμοξ ιε ημοξ μπμίμοξ απμδίδεηαζ ιζα
πμθοπνζζιαηζηή εκηφπςζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ βίκεηαζ θακενή δ δζαθμνεηζηή ακηίθδρδ βζα ηα πνάβιαηα
πμο έπμοκ μζ παναηηήνεξ θυβς εκδιένςζδξ ή ενιδκείαξ. Βλοπδνεηεί ζδζαίηενα ηδκ εζνςκζηή
απμζηαζζμπμίδζδ, ηαεχξ επζηνέπεζ ζημκ ακαβκχζηδ κα αθέπεζ ηδκ πθμηή απυ δζαθμνεηζηέξ μπηζηέξ, αθθά ηαζ
κα ακηζθαιαάκεηαζ ημοξ βκςζηζημφξ πενζμνζζιμφξ ηςκ δνχςκ. Ώπυ ηδκ άθθδ πθεονά, δ ηεπκζηή αοηή εέηεζ
ζοπκά βζα ημκ ακαβκχζηδ πανυιμζα πνμαθήιαηα βκχζδξ ηαζ ακηίθδρδξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ιε εηείκα πμο
ακηζιεηςπίγμοκ μζ ήνςεξ, επζηνέπμκηάξ ημο έηζζ ηαζ ιζα αζςιαηζηή ειπεζνία ημο ιοεμπθαζηζημφ ηυζιμο ηαζ
ηςκ γδηδιάηςκ πμο εέηεζ. Πνυηεζηαζ βζα ιζα ηεπκζηή πμο εθάνιμζε ιε ιεβάθδ απήπδζδ ηονίςξ μ Φχηκεν
ζηα ιοεζζημνήιαηά ημο Ζ βνπή θαη ε καλία (1929) ηαζ Αβεζζαιψκ Αβεζζαιψκ! (1936). ΢ημ δεφηενμ ιάθζζηα,
πμο έπεζ ηαζ ιζα «αζηοκμιζηή» οθή ελαζηίαξ εκυξ εβηθήιαημξ, μ αθδβδιαηζηυξ αοηυξ ηνυπμξ απμηηά
ζδζαίηενδ δναζηζηυηδηα.

Ο ΢ηναηήξ Σζίνηαξ (1911-1980) πνδζζιμπμζεί αοηήκ ηδ ιέεμδμ ζηδ ιεβάθδ ημο ζφκεεζδ, πμο ζοκζζηά ηαζ
ηδκ πζμ ηαζκμηυια ζοββναθζηή ημο ηαηάεεζδ, ηζξ Αθπβέξλεηεο πνιηηείεο.26 Πνυηεζηαζ βζα ιζα ηνζθμβία πμο
απμηεθείηαζ απυ ηα ιοεζζημνήιαηα Ζ ιέζρε (1961), Αξηάγλε (1962) ηαζ Ζ λπρηεξίδα (1965). Δ ηφνζα δνάζδ
ημπμεεηείηαζ ακηίζημζπα ζηα Εενμζυθοια, ημ Κάζνμ ηαζ ηδκ Ώθελάκδνεζα ηαηά ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ,
απυ ημ 1942 χξ ημ 1944. Κεκηνζηυ πνυζςπμ ηδξ Σνζθμβίαξ είκαζ μ Μάκμξ ΢ζιςκίδδξ (ιε ημ ρεοδχκοιμ
Καθμβζάκκδξ ζηδ Λέζρε), ακήζοπμξ δζακμμφιεκμξ αθθά ηαζ ζηναηεοιέκμξ ημιιμοκζζηήξ. ΢ηδ δζαδνμιή ημο
απυ ηδ απμπή απ‘ ηδκ ημιιαηζηή δνάζδ χξ ηδκ εκενβή ζοιιεημπή ημο ζημ ακηζθαζζζηζηυ ηίκδια ηδξ Μέζδξ
Ώκαημθήξ, μ δζακμμφιεκμξ αβςκζζηήξ πνμζπαεεί κα πνμζδζμνίζεζ ηδ εέζδ ημο ακάιεζα ζηδ εεςνία ηαζ ζηδκ
πνάλδ, ηαζ πμθφ πενζζζυηενμ ακάιεζα ζηδκ εονςπασηή δζακυδζδ ηαζ ηζξ παναηιζαηέξ ζοκδδθχζεζξ ηδξ,
αθεκυξ, ηαζ ζηδκ ημιιαηζηή αδζαθθαλία πμο οπμζηδνίγεζ ημ υναια ηδξ Βπακάζηαζδξ, παναιεθχκηαξ ηάπμηε
αλίεξ ημο μοιακζζιμφ, αθεηένμο. Μέζα απυ ηδκ πμνεία ημο ηεκηνζημφ παναηηήνα (υπζ υιςξ απμηθεζζηζηά
ιέζα απυ ηα ιάηζα ημο), απμηαθφπηεηαζ ιζα εονφηαηδ ηαζ ζοκανπαζηζηή ημζπμβναθία ημο ηαζνμφ ηαζ ημο
ηυπμο: Κάεε είδμοξ πνυζθοβεξ απυ ηδκ ηαηεπυιεκδ Βονχπδ, εηπνυζςπμζ ηδξ ανεηακζηήξ ακηζηαηαζημπίαξ,
ημιιαηζηά ζηεθέπδ απυ ηδκ Βθθάδα, κηυπζμζ εηπνυζςπμζ υθςκ ηςκ ηάλεςκ πανμοζζάγμκηαζ κα δνμοκ ηαζ κα
αθθδθεπζδνμφκ ιέζα ζ‘ αοηήκ ηδκ ηνίζζιδ ζζημνζηή ηαιπή. Μέζα αηνζαχξ απ‘ αοηήκ ηδκ ημζπμβναθία
δζενεοκχκηαζ μζ ιδπακζζιμί πμο ηζκμφκ ηζξ πνάλεζξ ηςκ ακενχπςκ ηαζ ηδκ ζζημνζηή ελέθζλδ βεκζηυηενα ηαζ
μδδβμφκ, ιεηαλφ άθθςκ, εζδζηυηενα ζηδκ απμηοπία ημο ακηζθαζζζηζημφ ηζκήιαημξ ημο Ώπνίθδ ημο 1944.27

145
 Δ πνήζδ ζοβηεηνζιέκςκ, ιμκηενκζζηζηχκ, αθδβδιαηζηχκ ηνυπςκ παίγεζ ααζζηυ νυθμ ζηδκ
επζηοπδιέκδ μθμηθήνςζδ αοημφ ημο θζθυδμλμο εβπεζνήιαημξ.28 Πζμ έκημκα ζηδ Λέζρε, αθθά ιε ζοκέπεζα ηαζ
ζηα οπυθμζπα ιένδ ηδξ Σνζθμβίαξ, πνδζζιμπμζείηαζ υθδ δ βηάια ηςκ κεμηενζηχκ ηεπκζηχκ πμο έπμοκ
ακαθενεεί: εζςηενζηυξ ιμκυθμβμξ ιε εναοζιαηζηή ζφκηαλδ, πνμκζηέξ ιεηαημπίζεζξ, ηαζ –απυ ηα πζμ
δναζηζηά ιέζα ηδξ Σνζθμβίαξ– εκαθθαζζυιεκδ εζηίαζδ δ μπμία ζοκεπζημονείηαζ απυ ηδ πνήζδ δζαθμνεηζηχκ
αθδβδηχκ.
Με ζοιιεηνζηυ ηνυπμ ηαζ ζηα ηνία ιοεζζημνήιαηα ειθακίγμκηαζ απυ ηνεζξ δζαθμνεηζημί αθδβδηέξ, μζ
μπμίμζ αθδβμφκηαζ ακηίζημζπα ζε α΄ (μ Μάκμξ, ζε μθυηθδνδ ηδκ Σνζθμβία), α΄ (ιζα απυ ηζξ πμθφ ζπάκζεξ
πνήζεζξ αοημφ ημο πνμζχπμο ζηδ θμβμηεπκία, πμο δίκεζ εδχ ιενζηά ηαημνεςιέκα δείβιαηα εζςηενζημφ
ιμκμθυβμο, θείπεζ υιςξ απυ ηδκ Αξηάγλε) ηαζ β΄ πνυζςπμ. Ο ζδζαίηενα πθμοναθζζηζηυξ αοηυξ ηνυπμξ
πανμοζίαζδξ ημο ιοεμπθαζηζημφ ζφιπακημξ, επζηνέπεζ ζημκ ακαβκχζηδ κα απμηηήζεζ ιζα εζηυκα βζα ηδκ
πναβιαηζηυηδηα ιέζα απυ ηδκ μπηζηή δνχςκ πμο εηπνμζςπμφκ δζαθμνεηζηέξ εεκζηυηδηεξ, δθζηίεξ ηαζ
ειπεζνίεξ, ηαζ ζοπκά ακηζηνμουιεκα πμθζηζηά ζοιθένμκηα, ζδεμθμβίεξ ηαζ πνμζςπζηέξ επζεοιίεξ. Ώπυ ηα
ζδιακηζηά εέιαηα ηδξ Σνζθμβίαξ είκαζ ημ πχξ ιπμνεί κα πανάλεζ ηακείξ ιζα πμνεία ιέζα απυ
αθθδθμζοβηνμουιεκεξ απυρεζξ, ακηζθήρεζξ αθθά ηαζ επζεοιίεξ, ιε ιενζηή βκχζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ
ηςκ πμζηίθςκ παναβυκηςκ πμο ηδκ ηαεμνίγμοκ. Μεβάθμ ιένμξ απυ ηδ δναζηζηυηδηα ημο ένβμο πνμένπεηαζ
αηνζαχξ απυ ημ βεβμκυξ υηζ δεκ βκςνίγμοκ υθμζ μζ παναηηήνεξ ηα ίδζα πνάβιαηα, ή ενιδκεφμοκ ηα ίδζα
θαζκυιεκα ιε δζαθμνεηζηυ ηνυπμ μ ηαεέκαξ ακάθμβα ιε ηζξ βκχζεζξ, ηζξ πνμηαηαθήρεζξ, ημοξ θυαμοξ ηαζ ηζξ
αμοθήζεζξ ημοξ. Δ εκαθθαζζυιεκδ εζηίαζδ ζοκεπάβεηαζ θμζπυκ ιζα εζνςκζηή δζάζηαζδ πμο αθεκυξ
πνμαάθθεζ ηδ ζπεηζηυηδηα ηδξ «αθήεεζαξ» ηςκ πναβιάηςκ (ακάθμβα ιε ηδ εέζδ απυ ηδκ μπμία ηα αθέπεζ
ηακείξ) ηαζ αθεηένμο απμηοπχκεζ ηζξ δοζημθίεξ πμο δδιζμονβεί δ ακαπυθεοηηδ ιενζηυηδηα ηδξ ακηίθδρδξ
ηαζ ηδξ βκχζδξ υηακ πνυηεζηαζ βζα ηδ θήρδ απμθάζεςκ ηαζ ηδ πάναλδ ιζαξ πμθζηζηήξ πμνείαξ, υπςξ αοηή πμο
μδήβδζε ζημ ηίκδια ημο Ώπνίθδ.29 ΢‘ αοηήκ ηδκ απαζηδηζηή ηνζθμβία μ ακαβκχζηδξ ανίζηεηαζ ζοπκά ζηδ
εέζδ ηςκ δνχςκ, ηαεχξ αζχκεζ ηαζ μ ίδζμξ ηδκ πνμζπάεεζα κα ζοκεέζεζ ζε ιζα εκζαία ηαζ πθήνδ εεχνδζδ ηζξ
δζαθμνεηζηέξ πθδνμθμνίεξ ηαζ ενιδκείεξ βζα ηα πνάβιαηα πμο λεδζπθχκμκηαζ ιπνμζηά ημο ηαηά ηδκ
αθήβδζδ.30
Οζ δζαθμνεηζημί αθδβδηέξ, δ πμθθαπθή εζηίαζδ, αθθά ηαζ δ ηαεαοηυ πανμοζία εκυξ πθήεμοξ
παναηηήνςκ ζημ ένβμ δδιζμονβμφκ ιζα πμθοθςκία ανηεηά ζπάκζα ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκζηή παναβςβή. Δ
πμθοθςκία αοηή, πςνίξ κα απεζθεί ηαη‘ μοζία ημ αλζμθμβζηυ ζφζηδια εκυξ ηαθθζενβδιέκμο ηαζ πνμμδεοηζημφ
ακενςπζζιμφ πμο ειθακχξ οπμζηδνίγεζ δ Σνζθμβία, ακμίβεζ ςζηυζμ ημ ένβμ ζηδκ εηενυηδηα ηαζ δζεοημθφκεζ
ζ‘ αοηυ ηδκ ακαβκχνζζδ ημο άθθμο, δζαηδνχκηαξ ιεηαλφ άθθςκ ηδκ επζηαζνυηδηά ημο βζα ηδ ζφβπνμκδ
επμπή.31

5.2.3 Ο κύζνο σο νξγαλσηηθό ππόβαζξν

Δ πνήζδ ανπαίςκ ιφεςκ ζηδ κευηενδ θμβμηεπκία δεκ είκαζ ηαηά ηαιία έκκμζα ηαζκμημιία ημο ιμκηενκζζιμφ.
Χξ εφζημπμζ ηαζ παβζςιέκμζ ηνυπμζ ακηίθδρδξ ημο ηυζιμο ηαζ ηςδζημπμίδζδξ ηδξ ειπεζνίαξ (δ
πενζπεηεζχδδξ πενζπθάκδζδ πνζκ ηδκ επζζηνμθή ζημ ζπίηζ, δ ζημηεζκή επζεοιία ημο βζμο κα ακηζηαηαζηήζεζ
ημκ παηένα πθάζ ζηδ ιδηένα ημο, δ φανζξ πμο αημθμοεείηαζ απυ ηδ κέιεζδ η.μ.η.), αθθά ηαζ ςξ απμιεζκάνζα
εκυξ πμθζηζζιμφ ορδθχκ επζηεοβιάηςκ, μζ ιφεμζ δεκ ζηαιάηδζακ πμηέ κα αζημφκ βμδηεία ηαζ κα
επακένπμκηαζ ζε υθα ηα θμβμηεπκζηά είδδ. Δ ακαβέκκδζδ, μ κεμηθαζζηζζιυξ, αθθά ηαζ ζηδ κευηενδ επμπή μ
νμιακηζζιυξ ηαζ μ πανκαζζζζιυξ ζηνάθδηακ ιε εαοιαζιυ ζηδκ ηθαζζηή ανπαζυηδηα, αλζμπμζχκηαξ ιεηαλφ
άθθςκ ηαζ ημοξ ιφεμοξ ηδξ. Οζ ζοββναθείξ ζοπκά λακαέβναθακ ημοξ ιφεμοξ (ςξ δζαδναιαηζγυιεκμοξ
πάκημηε ζηδκ ανπαζυηδηα) ιέζα απυ ηδκ μπηζηή ηαζ ηδκ αζζεδηζηή ηδξ επμπήξ ημοξ, π.π. δ Φαίδξα (1677) ημο
Ραηίκα (Jean Racine) ή μ «Βκδοιίςκ» (1818) ημο Σγμκ Κδηξ (John Keats)· ή εκέπθεηακ ιοεζηά ζημζπεία ζε
ζφβπνμκα ζοιθναγυιεκα, υπςξ π.π. ζημκ «Χηεακυ» (1824) ημο Ώκδνέα Κάθαμο, υπμο δ Βθεοεενία
ειθακίγεηαζ ςξ ηυνδ ημο Αία ηαζ πνμζεφπεηαζ ζημκ Χηεακυ βζα ηδκ απεθεοεένςζδ ηςκ Βθθήκςκ.
Χζηυζμ, ζημκ ιμκηενκζζιυ μ ιφεμξ πνδζζιμπμζείηαζ ςξ ηαηελμπήκ δμιζηυ ζημζπείμ, ηαεχξ βίκεηαζ μ
μνβακςηζηυξ άλμκαξ ένβςκ ιε ζφβπνμκμ ηαηά ηα θμζπά πενζεπυιεκμ. Ώπμηεθχκηαξ ημκ ζοκεηηζηυ ζζηυ ιζαξ
πναβιαηζηυηδηαξ πμο πανμοζζάγεηαζ οπμηεζιεκζηή, πμθοδζάζηαηδ ηαζ εκηέθεζ δζαθεφβμοζα, μ ιφεμξ, ςξ
νδηυξ παναθθδθζζιυξ, επζηνέπεζ ζημκ ακαβκχζηδ κα δχζεζ ζ‘ αοηή ηδκ απμζπαζιαηζηή εζηυκα ηδξ
ζφβπνμκδξ γςήξ έκα βκχνζιμ ζοκμθζηυ ζπήια. Ώοηυ ζοιααίκεζ ιε ηνυπμ ειαθδιαηζηυ ζημκ Οδοζζέα (1922)
ημο Σγέδιξ Σγυοξ, υπμο πενζβνάθεηαζ ιζα ιένα απυ ηδ γςή εκυξ ζφβπνμκμο ιέζμο ακενχπμο ζημ Αμοαθίκμ,

146
ημο Λέμπμθκη Μπθμοι. Δ πενζπθάκδζδ ημο ήνςα ζηδκ πυθδ ηαζ δ ζοκάκηδζή ημο ιε έκακ κεανυ
δζακμμφιεκμ ηαζ ηαθθζηέπκδ, ημκ ΢ηήαεκ Νηέκηαθμοξ, απμζπαζιαηζηά δμζιέκδ ιε ηδκ ηεπκζηή ηδξ νμήξ ηδξ
ζοκείδδζδξ αθθά ηαζ άθθμοξ ακηζζοιααηζημφξ ηνυπμοξ, μνβακχκεηαζ ιε αάζδ ηδκ Οδφζζεζα. Δ ανπζηή
εζηίαζδ ζημκ ΢ηήαεκ (ιε ημκ μπμίμ μ Μπθμοι εα έπεζ ιζα ζπέζδ παηένα-βζμο) παναπέιπεζ ζηδκ
«Σδθειάπεζα» (ναρ. α΄-δ΄) ιε ηδκ μπμία ακμίβεζ δ Οδφζζεζα, αθθά ηαζ επεζζυδζα υπςξ δ παναημθμφεδζδ
ιζαξ ηδδείαξ, δ επίζηερδ ζημ πμνκείμ, δ επζζηνμθή ζημ ζπίηζ, παναπέιπμοκ ζε ακηίζημζπα ιένδ ημο έπμοξ,
υπςξ δ Νέηοζα, δ πενζπέηεζα ζημ κδζί ηδξ Κίνηδξ, μ κυζημξ ημο Οδοζζέα. Μ‘ αοηυκ ημκ ηνυπμ, δίκεηαζ ζηζξ
πμθθαπθέξ ηαζ δζάζπανηεξ εκηοπχζεζξ ηδξ διέναξ ημ μζηείμ ζπήια ημο μδοζζεζαημφ ιφεμο. Ο ιφεμξ
πνμζθένεζ εδχ έκα πενίβναιια βζα ηδκ μνβάκςζδ ημο «απένακημο πακμνάιαημξ ιαηαζυηδηαξ ηαζ ακανπίαξ
πμο είκαζ δ ζφβπνμκδ ζζημνία», υπςξ ημ έεεζε μ ιμκηενκζζηήξ πμζδηήξ Σ. ΢. Έθζμη (T. S. Eliot), ιζα έημζιδ
ηςδζημπμίδζδ βζα ιζα γςή πμο αζχκεηαζ ηαζ πανμοζζάγεηαζ απμζπαζιαηζηά ηαζ πμθοθςκζηά. Ο Έθζμη
μκυιαζε αοηή ηδ πνήζδ ημο ιφεμο «ιοεζηή ιέεμδμ» ηαζ ηδκ πανμιμίαζε ιε επζζηδιμκζηή ακαηάθορδ.32
Πανάθθδθα αέααζα μ μνβακςιέκμξ ηυζιμξ ημο ιφεμο θεζημονβεί ηαζ ακηζζηζηηζηά ζε ζπέζδ ιε ηδ παχδδ
ζφβπνμκδ ειπεζνία. Καη‘ αοηήκ ηδκ έκκμζα ακαηαθείηαζ επίζδξ ηαζ βζα κα αιθζζαδηδεεί μ ίδζμξ, αθθά ηαζ βζα
κα ακαδεζπεεί δ ακηαβςκζζηζηή ημο ζπέζδ ιε ηδκ ζζημνία.33
Ο θήπνο ησλ πξηγθίπσλ (1966) ημο Νίημο Μπαηυθα (1927-1999), είκαζ ζηδκ πενίμδμ πμο ελεηάγμοιε
έκα απυ ηα ένβα ιε ηδκ πζμ έκημκδ πνήζδ ημο ιφεμο ςξ μνβακςηζηήξ δμιήξ, ακ ηαζ εα δμφιε υηζ αοηυ βίκεηαζ
εδχ ιε ηάπμζεξ ζδζαζηενυηδηεξ. Σμ ιοεζζηυνδια αοηυ απμηεθεί ιζα απυ ηζξ πνχηεξ ειθακίζεζξ ημο
εεζζαθμκζηζμφ πεγμβνάθμο πμο εεςνήεδηε, ηονίςξ ζηα πνχηα ημο αήιαηα, έκαξ απυ ημοξ ζοκεπζζηέξ ηδξ
ιμκηενκζζηζηήξ πανάδμζδξ ηδξ θεβυιεκδξ ΢πμθήξ ηδξ Θεζζαθμκίηδξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘30 – πανάδμζδ πμο,
υπςξ ακαθένεδηε εζζαβςβζηά, είπε δζαημπεί ιεηαπμθειζηά. Μεηαθναζηήξ ημο Γμοίθθζαι Φχηκεν, πμο ημκ
είδαιε ηαζ ζηζξ πνμδβμφιεκεξ εκυηδηεξ, ηαζ δζαπνέπςκ ηδξ εκαθθαζζυιεκδξ εζηίαζδξ, μ Μπαηυθαξ
εκδζαθένεηαζ ζδζαίηενα βζα ηδ δζαπείνζζδ ηςκ μπηζηχκ βςκζχκ αθθά ηαζ βζα ηδ δζενεφκδζδ ηδξ πανμοζίαξ ημο
αηυιμο ιέζα ζημκ ζζημνζηυ πνυκμ. Ο Κήπνο ησλ πξηγθίπσλ ακήηεζ ζε ιζακ άηοπδ ηεηναθμβία, πμο
ζοιπθδνχκεηαζ απυ ηα ένβα Μπζνινγία (1977), Ζ κεγάιε πιαηεία (1987) ηαζ Καηαπάηεζε (1990), ηα μπμία
ηαθφπημοκ δζαδμπζηά ηδκ πενίμδμ απυ ηα πνχηα πνυκζα ημο 20μφ αζχκα ιέπνζ ηδ δεηαεηία ημο 1980 (ιε ηδ
Μπζνινγία κα ημπμεεηείηαζ πνχηδ πνμκζηά), ιε μνζζιέκα ακμίβιαηα ζηα πνυκζα ημο ΐογακηίμο. Ώκ ηαζ μ
Μπαηυθαξ ζηαδζαηά πνμπςνάεζ ζε έκακ πζμ νεαθζζηζηυ ηνυπμ βναθήξ, ελαημθμοεεί πάκημηε κα
εηιεηαθθεφεηαζ ηα δζδάβιαηα ημο ιμκηενκζζιμφ βζα ηδ δζενεφκδζδ ηδξ οπμηεζιεκζηυηδηαξ, ηαζ ζημ επίηεκηνμ
ημο εκδζαθένμκηυξ ημο παναιέκεζ ημ άημιμ πμο δζαηδνεί ηδκ ζδζαζηενυηδηα ηαζ ηζξ πνμζςπζηέξ ημο αβςκίεξ
πςνίξ κα βίκεηαζ ακηζπνμζςπεοηζηυ.34

Εικόνα 5.5 Νίθνο Μπαθφιαο, Ο ηήπμξ ηςκ πνζβηίπςκ (εθδ. Γθφλεο, Αζήλα 1966).

Σμ ιοεζζηυνδια πμο ιαξ απαζπμθεί είκαζ ημπμεεηδιέκμ ζηα πνυκζα πνζκ ηαζ ιεηά ηδ Μζηναζζαηζηή
Βηζηναηεία ζηδκ εονφηενδ πενζμπή ηδξ Θεζζαθμκίηδξ ηαζ είκαζ ζαθχξ δμιδιέκμ επάκς ζημκ ιφεμ ηςκ
Ώηνεζδχκ, ιε ηεκηνζηυ ήνςα ημκ ζοκηαβιαηάνπδ Ώβαιέικμκα Εαηνίδδ. Δ ζζημνία πανμοζζάγεηαζ
απμζπαζιαηζηά ιέζα απυ ημοξ εζςηενζημφξ ιμκμθυβμοξ ηςκ ααζζηχκ πνμζχπςκ (ηαηά ζεζνά ειθακίζεςξ:

147
Καζζάκδνα, Ονέζηδξ, Ώίβζζεμξ, Ώβαιέικςκ, Κθοηαζικήζηνα) πμο εκαθθάζζμκηαζ ζηα ηεθάθαζα, αθθά ηαζ
ιέζα απυ ανηεηέξ πνμκζηέξ ιεηαημπίζεζξ (1922, 1933, 1924, 1922, 1918 η.μ.η.), βεβμκυξ πμο έπεζ ςξ ζοκέπεζα
κα δίκεηαζ ιζα αζοκεπήξ ηαζ απμζπαζιαηζηή εζηυκα βζα ηα πνάβιαηα ηαζ ημ ηείιεκμ κα απαζηεί ηδκ εκενβή
ζοιιεημπή ημο ακαβκχζηδ βζα ηδκ πθήνδ ακαζφκεεζδ ηςκ βεβμκυηςκ.35 Λαιαάκμκηαξ επζπθέμκ οπυρδ ηαζ ημ
υηζ μζ εζςηενζημί ιμκυθμβμζ ηςκ πνμζχπςκ δεκ πενζθαιαάκμοκ ηυζμ ηδκ αθήβδζδ ηςκ βεβμκυηςκ (πμο μζ
ήνςεξ δεκ έπμοκ ηακέκα θυβμ κα επακαθαιαάκμοκ ζημκ εαοηυ ημοξ, ςξ βκςζηά), υζμ ηζξ εκηοπχζεζξ ημοξ απυ
αοηά, ηζξ ζηέρεζξ ηαζ ηα ζοκαζζεήιαηά ημοξ, ηαηαθαααίκεζ ηακείξ υηζ πςνίξ έκα βκχνζιμ μνβακςηζηυ ζπήια,
δ ακηίθδρδ ημο ένβμο ςξ ζοκυθμο εα ήηακ πάνα πμθφ δφζημθδ.
Πνάβιαηζ, δ δοζημθία αοηή αίνεηαζ εκ πμθθμίξ πάνδ ζημ βεβμκυξ υηζ ημ ιοεζζηυνδια δζαηδνεί ιζα
ελαζνεηζηά ζηεκή ακηζζημζπία ιε ημ ιοεζηυ ημο πνυηοπμ. Ώοηυ ζζπφεζ υζμκ αθμνά ηυζμ ηδκ πμθειζηή
ζοκεήηδ ηαζ ημκ πχνμ ηδξ (Σνςζηυξ Πυθειμξ – Μζηναζζαηζηή Βηζηναηεία) υζμ ηαζ ηδκ ηναβζηή ζζημνία ηδξ
μζημβέκεζαξ (ηδ δμθμθμκία ημο Ώβαιέικμκα απυ ηδ βοκαίηα ημο ηαζ ημκ εναζηή ηδξ ηαζ ηαηυπζκ ηδ
δμθμθμκζηή εηδίηδζδ ημο βζμο ημο Ονέζηδ)36 – ιε ηδ δζαθμνά υηζ μ Ώβαιέικμκαξ δεκ επζζηνέθεζ απυ ημ
ιέηςπμ αθαγμκζηυξ κζηδηήξ αθθά δηηδιέκμξ. ΢ηδκ πναβιαηζηυηδηα μ ιφεμξ πνμζθένεζ εδχ έκα πενίβναιια
πμο ηάκεζ πενζηηή ηδ θεπημιενεζαηή ακάπηολδ ηδξ δνάζδξ –ςξ βκςζηήξ–, πνμζθένμκηαξ έκακ έημζιμ ζηεθεηυ
βζα ηδ δζενεφκδζδ ημο εζςηενζημφ ηυζιμο ηςκ ιεθχκ αοηήξ ηδξ μζημβέκεζαξ ηαζ υζςκ ανέεδηακ ζηδκ
εονφηενδ αηηίκα δνάζδξ ηδξ.37 Σα ζημζπεία ημο ιφεμο πμο εα θαίκμκηακ ελςπναβιαηζηά ή ροπμθμβζηά
αζηήνζηηα ζημκ ζφβπνμκμ ακαβκχζηδ έπμοκ ακηζηαηαζηαεεί ή ζοιπθδνςεεί ιε εοθάκηαζηεξ επζκμήζεζξ: δ
Εθζβέκεζα δεκ εοζζάγεηαζ βζα κα ανεεεί ανβυηενα «ιαβζηά» ζηδκ Σαονίδα, αθθά αημθμοεεί πνμξ ηδκ Κνζιαία
έκακ εηπεζυκηα νχζμ πνίβηζπα ιε ημκ μπμίμ ηθέαμκηαζ, μ Ώίβζζεμξ ζηνέθεηαζ εκακηίμκ ημο Ώβαιέικμκα υπζ
ιυκμ ςξ εκενβμφιεκμ ηδξ Κθοηαζικήζηναξ αθθά παίνκμκηαξ εηδίηδζδ βζα ηδκ αοημηημκία ηδξ αδενθήξ ημο,
ηδξ Θεακχξ, ηδκ μπμία εηείκμξ είπε αθήζεζ έβηομ, ηαεχξ ηαζ βζα ηδκ ηαλζηή ημο δζαθμνά απυ ημκ
εοηαηάζηαημ ζοκηαβιαηάνπδ, δ αθμζίςζδ ημο Ποθάδδ ζημκ Ονέζηδ εδνάγεηαζ ηαζ ζημκ ακακηαπυδμημ
μιμθοθμθζθζηυ ένςηα ημο πνχημο βζα ημκ δεφηενμ. Ώοηέξ μζ πνμζεηηζηέξ αθθαβέξ ηαζ μζ ζοιπθδνχζεζξ (ιαγί
ιε άθθεξ: π.π. μ Ώβαιέικςκ ζηεθηυηακ ηδκ αοημηημκία ηαζ είπε ιαγί ημο έκα θζαθίδζμ οδνμηοάκζμ, μ Ονέζηδξ
ηαηαθήβεζ ζε κεονμθμβζηή ηθζκζηή, υπμο ζοκακηά πανειπζπηυκηςξ ημκ Φζθμηηήηδ, ηαημπαεδιέκμ ηζ
ελαπαηδιέκμ πνςηαβςκζζηή άθθμο ιφεμο) παναημθμοεμφκ πάνα πμθφ ζηεκά ημ ιοεζηυ πνυηοπμ ηαζ
ιμζάγμοκ πναηηζηά κα ημ επζηαζνμπμζμφκ πανά κα ημ πνδζζιμπμζμφκ ςξ πνμζεββζζηζηά πανάθθδθμ ιζαξ ηαηά
αάζδ ζφβπνμκδξ ζζημνίαξ.38
΢ηδκ πναβιαηζηυηδηα ςζηυζμ δ επζηαζνμπμίδζδ αοηή είκαζ ηάπςξ ιενζηή, δδθαδή δεκ αλζμπμζεί
ζδζαίηενα ημ ζζημνζηυ αάεμξ πμο εα ιπμνμφζε κα πνμζθένεζ ζηδ δζαβναθή ηςκ πνμζχπςκ δ ημπμεέηδζή ημοξ
ζηδ ζοβηεηνζιέκδ, ηνίζζιδ ζζημνζηή ζοβηονία. Δ πανμοζίαζή ημοξ έπεζ έκακ ζδιακηζηυ ααειυ α-
πνμκζηυηδηαξ. Αίκεηαζ ιεβαθφηενδ έηηαζδ ηαζ έιθαζδ ζε υ,ηζ αθμνά ημκ ένςηα, ηδκ επζεοιία ηαζ ηζξ
πνμζδμηίεξ, ηδκ πνμζπάεεζα κα ιακηέρεζ ηακείξ ηαζ κα ηαηαθάαεζ ημκ άθθμκ, ηα ρέιαηα, ηδκ ελαπάηδζδ, ημκ
ακηαβςκζζιυ ηςκ θφθςκ, ηδκ απμβμήηεοζδ, ημκ πυκμ ηδξ εβηαηάθεζρδξ, ηζξ ηφρεζξ, ηδ ιμκαλζά, ηδ θεμνά,
πανά ζε υ,ηζ αθμνά ημ ηναφια ή άθθα ζοκαζζεήιαηα πμο οπμεέηεζ ηακείξ υηζ εα αίςκακ πνυζςπα ηυζμ ζηεκά
ειπθεηυιεκα ζηδ Μζηναζζαηζηή Βηζηναηεία ηαζ Καηαζηνμθή. Χξ πανάδεζβια ιπμνεί κα δεζ ηακείξ αοηυ ημ
ημιιάηζ εζςηενζημφ ιμκμθυβμο απυ ημκ Ώβαιέικμκα εκ ηαζνχ πμθέιμο, υπμο (υπςξ απμηαθφπηεηαζ ηαζ εη
ηςκ οζηένςκ) μζ ηφρεζξ ημο βζα ηδκ αοημηημκία ηδξ κεανήξ Θεακχξ ηαζ δ απμβμήηεοζή ημο απυ ημκ ένςηα,
ημκ εαοηυ ημο ηζ εκηέθεζ απυ ηδ γςή ααναίκμοκ πενζζζυηενμ απυ ημ εκδζαθένμκ ηαζ ηδκ εοεφκδ βζα ημοξ
ζηναηζχηεξ ημο, ηαζ ημκ μδδβμφκ ζε ζηέρεζξ ζπεδυκ αοημηημκζηέξ («πενζιέκς ηδ ζοκάκηδζή ιμο ιε ημ αθήια
υπζ βζα κα πεεάκς ια βζα κα ζαήζμοκ υθα ακ ήηακ ιπμνεηυ»):

Αγακέκλσλ, 1922.
[…] «Μα πμζμ ήηακε ημ υκεζνμ πμο είδαηε ρεξ ανάδο ζηναηδβέ ιμο;» Θα ιε νςηήζεζ ιε πνμζπμίδζδ μ έκμπμξ
θμπίαξ Κμκημνχζζδξ, αοηυξ μ ίδζμξ πμο ημκ άημοζα δομ ηαζ ηνεζξ θμνέξ κα ρζεονίγεζ ιε ημοξ ζηναηζχηεξ πςξ
ήηακε παιέκμζ υθμζ ημοξ πμο ηάπεδηακ κα ηνέπμοκ κα μδμζπμνμφκ κα ζένκμκηαζ λςπίζς απυ ημ άζπνμ άθμβμ
ημο Εαηνίδδ, πςξ ήηακε μνζζηζηά παιέκμζ βζαηί δε ιμο ‘ιεκακ πζα θμβζηά ηαζ αίζεδζδ ηζ μφηε κμζαγυιμοκα βζα
ηίπμηα, βζα ηδ γςή ημοξ ή βζα ηδ γςή ιμο. Πνάβιαηα πμο δεκ ήηακ ρέιαηα. Γζαηί πζα ηίπμηα δεκ έαθεπα
ιπνμζηά ιμο, ια ιυκμ ηδκ ακάβηδ κα γμφιε κα πηοπζυιαζηε ηαζ κα πηοπμφιε, κα πενζιέκς ηδ ζοκάκηδζή ιμο
ιε ημ αθήια, υπζ βζα κα πεεάκς ια βζα κα ζαήζμοκ υθα ακ ήηακ ιπμνεηυ πςνίξ κα ιε πμκέζεζ, κ‘ αηνςηδνζαζεχ
ή κα παεχ. Κζ αηυια βζαηί πζα μφηε ηα υκεζνα είπα ακάβηδ, αθμφ κφπηα ηαζ ιένα ηαλζδεφακε ζηδ ικήιδ ιμο
αηένιμκεξ εζηυκεξ ηαζ ηα πάεδ μζ πανέξ ηα πνυζςπα μζ θςκέξ. […] Σζ ηφπδ, Καζζάκδνα, ιδ αζαζηείξ πμηέ κα
δεζιεοηείξ κα ‘ζαζ δειέκδ, ιδκ μκεζνεοηείξ δζπθυ ηνεαάηζ πνμζηαζία ακηνζηή κμζημηονζυ ηαζ ηγάηζ, πμηέ, βζα
ηίπμηε βζα πνήιαηα βζα μιμνθζά ή ιεβαθείμ ροπζηυ, ιζα ιένα εα ημ ιεηακζχζεζξ, ε‘ ανπίζεζξ κα απμγδηάξ ηαζ
ζο έκα ημιιάηζ ζίδενμ βζα ηδκ ροπή ζμο κα ηάρεζξ ηδκ πθδβή ημο ένςηα […]. (53-54)

148
Δ Καζζάκδνα ιε ηδ ζεζνά ηδξ θαίκεηαζ κα πνμαθδιαηίγεηαζ πενζζζυηενμ βζα ηδ ζοκάκηδζή ηδξ ιε ημκ
αβαπδιέκμ ηδξ –υζμ υιςξ ηαζ ακαλζυπζζημ– Ώβαιέικμκα ημκ μπμίμ πδβαίκεζ κα ανεζ ςξ πνυζθοβαξ πζα ημ
1923, πανά βζα ηδκ ηαηαζηνμθή πμο έγδζε ηαζ ηδκ ακαηνμπή ηδξ γςήξ ηδξ ζηδ Μζηνά Ώζία. Δ ηεθεοηαία
δίκεηαζ πμθφ εθθεζπηζηά ηαζ ζοκμπηζηά, πνδζζιμπμζχκηαξ ςξ κήια βζα ημ πέναζια απυ ηδ ιζα ηαηάζηαζδ
ζηδκ άθθδ έκα ηυηηζκμ ιακηήθζ, πνζκ δ δνςίδα πενάζεζ ζημ ηονίςξ ακηζηείιεκμ ημο εκδζαθένμκηυξ ηδξ:

Καζζάλδξα, 1923.
[…] Κάπμζεξ πηοπέξ ημο ιακηδθζμφ εφιζγακ πείθδ ηδξ πανεέκαξ θζθδιέκα, ιε πάεμξ δαβηςιέκα, ιε ηάπμζεξ
οπμρίεξ απυ αίια πμο εα έβθοθεξ ιε εοπανίζηδζδ. Μα υθ‘ αοηά ημκ πνχημκ ημκ ηαζνυ ιμκάπα. Όζηενα ηα
πμθφπνςια θμοθμφδζα εα πκζβυηακ ζε πείιαννμ απυ επάθθδθεξ εκηοπχζεζξ, έκα πςνζυ πμο ηαίβμκηακ ηαζ ζηδκ
ηανδζά ημο ήηακ θοθαβιέκμ ημ ηυηηζκμ ιακηήθζ, ιζα ηναοβή «ιδκ ημκ ζημηχκεηε» ηζ φζηενα, πάθζ ακαπάκηεπα,
θθυβεξ ημ ηυηηζκμ ιακηήθζ ηαζ υνεζα ηθεζζζμζηυπζα, ηθαίμοζα ηζ ακαιαθθζαζιέκδ δ Ώκδνμιάπδ, ηθαββέξ ηςκ
υπθςκ ηζ μδονιμί, γςχδεζξ ιάζηεξ. Κζ φζηενα πζα, πμθφ ανβυηενα, υηακ απμηνααζυκηακ ηα κενά ημο
πείιαννμο, εδχ ηαζ εηεί λεζηίδζα απυ πάεδ, ιζα ηζμοηκίδα θοηνςιέκδ απνμζδυηδηα ζηδ βθζζηενή ηδ θάζπδ, μ
ηυζιμξ πμο εβφνζζε ακάπμδα ηζ είκαζ εμθυξ ηαζ παναιμνθςιέκμξ, ιζα ζζςπή απένακηδ ηαζ εηηςθακηζηή ή ιζα
αμοή αλεδζάθοηδ. Καζ ηείκμ ημ ιακηήθζ ημ ηαιέκμ, άπνςιμ ζημονζαζιέκμ, ηνμφζηα πδβιέκδ πάκς ζηδκ πθδβή
υπμο πμθφ ιαξ παίδερε, θέπζ κεηνμφ πεηνυρανμο πάκς ζε πέηνα, πμο πάκεζ ηδ βοαθάδα ημο ηαζ φζηενα
γανχκεζ ηαζ ιαναίκεηαζ ηζ εηιδδεκίγεηαζ ιμκάπμ ημο ηαζ ενίαεηαζ ζημνπζέηαζ ζ‘ έκακ ηυζιμ ημιιαηάηζα ιέπνζ
πμο κα ιδκ απμιείκεζ ηίπμηα πανά ιμκάπα ιζα παθζά πθδβή επμοθςιέκδ, εοαίζεδηδ ηαζ ιεθακή, έημζιδ πάκηα
κα ιαηχζεζ. […] Μυκμ δεκ είιαζ ζίβμονδ ακ εα ιπμνέζς κα παιμβεθάζς υηακ εα ημκ δς, δεκ λένς ακ εα
ιπμνέζς, βζαηί ιπμνεί κα είκαζ δφζημθμ, κα είκαζ κφπηα ηαζ κα ιμο ανκδεμφκ, «δεκ έπμοιε ηακέκα ααζζθζά εδχ
ζηα βφνς», ιπμνεί κα έπεζ απμηνααδπηεί ζημκ ηήπμ ημο, κα ‘καζ δ πυνηα ημο ιε αθοζίδα ηαζ ιυκμ ηαημζηίδζμ μ
ζηφθμξ ηαζ ηείκμξ υπζ θζθζηυξ ηαζ εοπνμζήβμνμξ. […] Με ημζημφκ πανάλεκα, ημζημφκ ηα πυδζα ιμο, η‘
απηέκζζηα ιαθθζά ιμο, πςξ είκαζ ακάνιμζημ εα ζηέθημκηαζ κα ράπκεζξ έκακ άβκςζημ, αηυιδ ηζ ακ δεπηείξ κα
είζαζ δμφθα ημο, κα ηαημζηείξ ζημκ ίδζμ ηήπμ, υιςξ υπζ ζακ μιυηζιδ, βζαηί αοηυ ιπμνεί κα είκαζ ημ πνμκυιζμ
ιζαξ άθθδξ, πμο είηε ήνεε ηζ έθοβε ή πνυηεζηαζ κα ‘νεεί. […] «Ονέζηδ ημκ παηένα ζμο» ηαζ πάθζ λενμαήπεζ,
θμζπυκ εα είκαζ υθμζ ημφημζ ιπνμξ, μ ααζζθζάξ ιε ηδκ αημθμοεία, ιε ηα ρέιαηα, ιε ηδκ ηαηυιμζνδ ηδκ πμθζηεία,
πςνίξ ιοζηήνζα ηαζ αβςκίεξ, θμνχκηαξ ίζςξ ανχιζημ πμοηάιζζμ ηαζ πακηεθυκζ κηνίθζκμ πςνζάηδ, θέβμκηαξ
πάθζ ρέιαηα, ιμκάπα ρέιαηα, μ ααζζθζάξ ηδξ ρεφηζηδξ ηδξ πμθζηείαξ ιε ημ ανπμκηζηυ ημ ρεφηζημ ηδκ ρεφηζηδ
βοκαίηα ιε ημκ ρεφηζημ ημ αήπα ημκ Ονέζηδ πμφ ‘καζ ρεφηδξ ηαζ ιμο θέεζ «ηχνα ζάξ ημκ θςκάγς» - πμζμκ; -
«είκαζ ιέζα» - πμζμξ; […] Θε ιμο πυζμ βεθμία ρέιαηα, αλζμενήκδημζ ακενχπμζ, ζακ ααζζθζάδεξ ιε ημονέθζα
[…] «ηζ έηπθδλδ Καζζάκδνα». (87-88, 92-93, 95-96)

Μέζα απυ ημοξ εκαθθαζζυιεκμοξ ιμκμθυβμοξ ημοξ μζ ήνςεξ εηθνάγμοκ δζαδμπζηά, ζπεδυκ πενζζζυηενμ απυ
μηζδήπμηε άθθμ, ηδ ααεζά ημοξ απμβμήηεοζδ – υπζ απυ ηδκ ζζημνζηή ηναβςδία ηδξ Μζηναζζαηζηήξ
Καηαζηνμθήξ ηαζ ηζξ ιαηνμπνυκζεξ ζοκέπεζέξ ηδξ, αθθά απυ ηδκ πνμζςπζηή ηαζ μζημβεκεζαηή γςή ημοξ, ηδκ
ελάκηθδζή ημοξ απυ ημκ ακηαβςκζζιυ ηςκ θφθςκ,39 ηδ δζάρεοζδ ηςκ πνμζδμηζχκ ημοξ απυ ημκ ίδζμ ημκ
εαοηυ ημοξ ηαζ απυ ημοξ άθθμοξ, ηδκ ελαπάηδζδ ζε ηάεε επίπεδμ. ΋θμζ ακελαζνέηςξ αζχκμοκ ιζα ααεζά
απμβμήηεοζδ απυ ηδκ ίδζα ηδ γςή.40 Δ Κθοηαζικήζηνα εοιάηαζ ηα ηεθεοηαία ζπεδυκ θυβζα ημο Ώβαιέικμκα:
«Καηάθααα πςξ μ ηαεέκαξ ηάγεηαζ κα γεζ ιμκάπμξ ημο, απμβμδηεφμκηαξ ημοξ άθθμοξ απμβμδηεοιέκμξ απυ
ηείκμοξ, δζδάπηδηα βενάγμκηαξ ρεθθίγεζ, πςξ βίκεηαζ ηακείξ πςνίξ κα εέθεζ εφηδξ, ια πάθζ επζγεί ηαζ
ζαήκμοκε μζ ηφρεζξ, υπςξ ιπμνεί κα πέζεζ εφια, πςνίξ κα οπάνπεζ ιζα ροπή κα ημκε θοπδεεί ή κα ημκ ζχζεζ»
(143). Καζ ηαηαθήβεζ ηαζ δ ίδζα ζε ακάθμβα εθζαενυ ζοιπέναζια: «Σοπαίμξ είκαζ ηαζ μ ηυζιμξ υθμξ, ηοπαίμξ,
πακημδφκαιμξ ηαζ ρεφηδξ» (151).
Δ δζάποηδ αοηή απμβμήηεοζδ, πμο ελαηηζκχκεηαζ ιε δζάθμνμοξ ηνυπμοξ ηονίςξ απυ ηδκ ηεκηνζηή
θζβμφνα ημο Ώβαιέικμκα πνμξ ημοξ οπυθμζπμοξ, ακ ηαζ υπζ απμηθεζζηζηά, παναθθάγεζ ζε έκακ ααειυ ημ
ζπήια ηδξ ανπαίαξ ηναβςδίαξ. Ώοηυ παφεζ κα είκαζ δ πμνεία απυ ηδκ φανδ πνμξ ηδ κέιεζδ ηαζ βίκεηαζ
πενζζζυηενμ ημ λεηφθζβια ηδξ ακενχπζκδξ φπανλδξ ζημκ πνυκμ ιε αάζδ ημοξ πακημδφκαιμοξ κυιμοξ πμο ημ
ηοαενκμφκ: ηδκ ενςηζηή επζεοιία αθθά ηαζ ημκ ακηαβςκζζιυ (ακάιεζα ζηα θφθα, ηζξ ηάλεζξ, ημοξ βμκείξ ηαζ
ηα παζδζά), ηδκ εκαθθαβή ζημοξ νυθμοξ ημο εφηδ ηαζ ημο εφιαημξ, εκηέθεζ ηδ ζπαηάθδ ηαζ ηδ θεμνά ιέπνζ ημκ
εάκαημ. Ο Ώβαιέικμκαξ, ζε έκα παναηηδνζζηζηυ απυζπαζια, εηθνάγεζ ηδκ επζεοιία ημο βζα ηδκ απυδναζδ
απυ αοηή ηδ εθζαενή πμνεία, ηδκ ακαπυθεοηηδ ζπαηάθδ ηδξ γςήξ, απέκακηζ ζηδκ μπμία αηυια ηαζ ημ ενςηζηυ
αβηάθζαζια θαίκεηαζ ιζα θφζδ ειααθςιαηζηή ηαζ ελ ακάβηδξ:

Αγακέκλσλ

149
 ηζ ακ ιε παναηαθμφζακ κα ημοξ πς πμζα ήηακ δ ηεθεοηαία εέθδζή ιμο εα απακημφζα υηζ εα ήεεθα κα
μκμιαζεχ κα είιαζ μ πεηνςιέκμξ ααζζθζάξ μ άνπμκηαξ ηςκ ζζςπδθχκ ηςκ απαεχκ ανάπςκ ηαζ θζεανζχκ ηαζ
αμηζάθςκ μ ααζζθζάξ μ αζοβηίκδημξ μ άπμκμξ ηαζ μ ζηθδνυξ πςνίξ δζάδμπμοξ πςνίξ κα έπς πνέμξ ηθδνμκμιζηυ
ελμοζζαζιέκμξ ιυκμ απυ ημοξ θοζζημφξ κυιμοξ απυ ημ έκζηζηημ έπμκηαξ ιυκμκ φπανλδ ιε δίπςξ βέκκδζδ
ένςηεξ βενάιαηα εάκαημ ιζα ελμοζία πακημδφκαιδ ιζα ακελέθεβηηδ γςή πμο κα ιδκ είιαζ οπμπνεςιέκμξ ηάεε
θμνά πμο επζζηνέθς ζηδ δζηή ζμο αβηαθζά κα κζχες ημ ίδζμ πμο αζζεακυιαζηε υηακ ανπίγεζ μ πεζιχκαξ ηαζ
αβάγμοιε ηα ιάθθζκα απ‘ ημ ζεκημφηζ ημζηάγμοιε ιε πνμζμπή ηα εθεανιέκα βάκηζα ηα παθζά πμοθυαεν ηα
ηαζηυθ ηζ ακαβηαγυιαζηε κα ηάκμοιε ηδ ζηέρδ υηζ ιπμνμφκ κα θμνεεμφκ αθμφ δε ανίζημοιε ιζακ άθθδ θφζδ
ηαζ ηείκδ ηδ πνμκζά ιέπνζ κανεεί δ άκμζλδ κα γεζηαεεί ημ θοθθμηάνδζ ιαξ βζαηί επζζηνέθμκηαξ ζημ ίδζμ ζδιείμ
απ‘ υπμο είπαιε ή εκμιίγαιε υηζ είπαιε λεηζκήζεζ δζαπζζηχκμοιε πςξ δ βναιιή πμο βνάραιε είκ‘ έκαξ ηφηθμξ
έκαξ αηένιμκαξ ημπθίαξ ηαζ υηζ δ θεμνά είκαζ ακαπυθεοηηδ δ ηαηακάθςζδ ημο ένβμο E=m2 πςξ πνέπεζ κα
πθδνχζεζ ημ m ημ δζηυ ιαξ ημ δζηυ ζμο ημ δζηυ ιμο ηέθμξ πςξ υζμ ηαζ ακ είιαζηε απνυεοιμζ δοζηίκδημζ
δζζηαηηζημί ημ ένβμ εα ‘πεζ πζα ζοκηεθεζηεί εα είκαζ ιζα ζπαηάθδ απυ δφζπκμζεξ άζπνα ιαθθζά ηαζ πμκειέκα
ηυηαθα παιέκεξ μδμκημζημζπίεξ ιζα ζηαεενή πμζυηδηα πθςνμθμνιίμο ηαζ ακαθβδηζηχκ ηαζ επζδέζιςκ ηαζ
ιήηε μ ααζζθζάξ ελυκ ακ είκαζ μ πεηνςιέκμξ ααζζθζάξ μ αδάηνοημξ ιήηε δ ανπμκημπμφθα δ Καζζάκδνα δ ίδζα δ
Καζζάκδνα ημο Ονέζηδ ηαζ ηδξ Ώκδνμιάπδξ ιήηε αοημί μζ ίδζμζ εα ‘πμοκ ιπμνέζεζ κα ηδκ απμθφβμοκε κα ηδκ
πνμθάαμοκ ηδ ζπαηάθδ […]. (78-79)

Έπς ηδ βκχιδ υηζ ημ ιοεζζηυνδια εέηεζ έκα πνυαθδια ζε επίπεδμ πενζεπμιέκμο, ημ πνυαθδια ηδξ
ακενχπζκδξ φπανλδξ ςξ απμβμδηεοηζηήξ ηαζ θεοβαθέαξ, ημ μπμίμ επζθφεζ μνζζιέκςξ ζε επίπεδμ ιμνθήξ ιε ηδ
πνήζδ ημο ιφεμο. Ο Μπαηυθαξ ιμζάγεζ πνάβιαηζ κα πανίγεζ ζημκ πνςηαβςκζζηή αθθά ηαζ ζημοξ άθθμοξ
ήνςέξ ημο έκα είδμξ πεηνςιέκδξ φπανλδξ πμο οπενααίκεζ ηδκ ηναοιαηζηή πανμδζηυηδηα ηδξ γςήξ πμο
λεηοθίβεηαζ ζημκ πνυκμ. Δ ζηεκή ζφκδεζδ ηςκ πνμζχπςκ ιε ηα ιοεζηά ημοξ πνυηοπα ημφξ πνμζδίδεζ ιζα
απνμκζηυηδηα πμο αίνεζ ημκ εθήιενμ παναηηήνα ημο αίμο ημοξ ηαζ πανδβμνεί ημκ ακαβκχζηδ ιε ηδ
δζαπνμκζηυηδηα ηςκ πνμαθδιαηζζιχκ πμο πζεακυηαηα ιμζνάγεηαζ ηαζ μ ίδζμξ ιε ημοξ ήνςεξ.41
Γζα ημοξ ιμκηενκζζηέξ δ πνήζδ ημο ιφεμο οπήνλε έκαξ ηνυπμξ μνβάκςζδξ ηδξ αηαλίαξ ηαζ ηδξ
απμζπαζιαηζηυηδηαξ ηδξ ζφβπνμκδξ γςήξ ηαζ εεςνήεδηε επίζδξ έκαξ ηνυπμξ δζαθοβήξ απυ ημ θεβυιεκμ
άπεμξ ηδξ ζζημνίαξ –ηζξ εκηάζεζξ, ημ ηναφια ηαζ ημ πάμξ ηδξ, ημκ εθζάθηδ απυ ημκ μπμίμ μ ήνςαξ ημο Σγυοξ,
ζε ιζα δζάζδιδ ακηζζηνμθή πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ μκείνμο, επζεοιμφζε κα λοπκήζεζ.42 ΢ημκ Κήπν ησλ
πξηγθίπσλ δ πνήζδ ημο ιφεμο δεκ θαίκεηαζ κα ελοπδνεηεί ηυζμ ηδκ μνβάκςζδ ιζαξ παχδμοξ ζζημνζηήξ
ειπεζνίαξ ή ιζα οπένααζδ ημο ζδζαίηενα εθζαθηζημφ παναηηήνα ηδξ ζοβηεηνζιέκδξ ζζημνζηήξ ζηζβιήξ ζηδκ
μπμία ημπμεεηείηαζ, αθθά ηδκ απυδναζδ απυ ημ ηφθζζια ημο πνυκμο ηαεαοηυ ηαζ ηδκ οπανλζαηή αβςκία πμο
ημ ζοκμδεφεζ. Ώκ δ δζάποηδ απμβμήηεοζδ ημο ένβμο απδπεί ημ ηθίια ήηηαξ ηαζ απαζζζμδμλίαξ ηδξ πενζυδμο
ζηδκ μπμία δζαδναιαηίγεηαζ (ιμθμκυηζ μζ ζζημνζηέξ αζηίεξ παναιέκμοκ πενζεςνζαηέξ βζα ημ ηείιεκμ), μ
οπανλζαηυξ πνμαθδιαηζζιυξ ημο είκαζ ανηεηά παναηηδνζζηζηυξ ηδξ πενζυδμο ηαηά ηδκ μπμία βνάθεηαζ. Δ
πνήζδ ημο ιφεμο ςξ μνβακςηζημφ άλμκα θαιαάκεηαζ θμζπυκ απυ έκα μνζζιέκμ πθαίζζμ πνήζδξ ηαηά ηζξ
πνχηεξ δεηαεηίεξ ημο 20μφ αζχκα, υηακ ηαθμφκηακ κα εεναπεφζεζ ημ ηναφια ημο πάμοξ ηαζ ηδξ
απμζπαζιαηζηυηδηαξ, ηαζ πνδζζιμπμζείηαζ εδχ, ζηδ δεηαεηία ημο ‘60 πζα, δζαθμνεηζηά, βζα κα ηαηαπναΰκεζ
ηδκ οπανλζαηή αβςκία.
*
Σα ένβα πμο είδαιε πνδζζιμπμζμφκ ημοξ ηνυπμοξ ημο ιμκηενκζζιμφ πμο πανάβμοκ ιζα απμζπαζιαηζηή ηαζ
πμθοπνζζιαηζηή εζηυκα ηδξ ιοεμπθαζηζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ (ηδ νμή ηδξ ζοκείδδζδξ ηαζ ημκ εζςηενζηυ
ιμκυθμβμ, ηδκ εκαθθαζζυιεκδ εζηίαζδ), αθθά ηαζ πμζηίθεξ ακηζζηαειζζηζηέξ παναιέηνμοξ πμο πνμθένμοκ
ζηα ένβα μνβάκςζδ ηαζ ζοιιεηνία. Οζ ηνυπμζ αοημί επζηνέπμοκ ζημοξ ζοββναθείξ αθεκυξ κα δζεζζδφζμοκ
ζημκ εζςηενζηυ ηυζιμ ηςκ πνμζχπςκ ηαζ αθεηένμο κα ακαδείλμοκ ακάβθοθδ ηδ ζοκεεηυηδηα ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ, υπςξ αοηή πνμηφπηεζ απυ ηζξ αθθδθεπζδνάζεζξ ακάιεζα ζε δζαθμνεηζημφξ ακενχπμοξ, ιε
ζοπκά ακηζηνμουιεκμοξ ζηυπμοξ, πμο δεκ βκςνίγμοκ οπμπνεςηζηά ηα ίδζα πνάβιαηα, μφηε ηα ενιδκεφμοκ ιε
ημκ ίδζμ ηνυπμ. Πνυηεζηαζ βζα ένβα πμο επζζηνέθμοκ μοζζαζηζηά ζε εειαηζηέξ πμο είπακ απαζπμθήζεζ ηαζ ηδ
βεκζά ημο ‘30 (ημ ιοεζζηυνδια δζαιυνθςζδξ απυ ημκ Πμθίηδ, ημκ Σενγάηδ ηαζ ηδ θίβμ κευηενδ Λοιπενάηδ,
δ ημζπμβναθία επμπήξ ιε πμθζηζηυ πνυζδιμ ζηδκ Αξγψ ημο Θεμημηά, ημ μζημβεκεζαηυ ροπμθμβζηυ
ιοεζζηυνδια ζηδ Μελεμεδέληα πνιηηεία ημο Σενγάηδ), πνμςεχκηαξ ηδκ ακακεςηζηή δζάεεζδ εηείκςκ θίβμ
πενζζζυηενμ, αθθά πςνίξ κα εέημοκ μοζζαζηζηέξ πνμηθήζεζξ ζηα οπάνπμκηα αλζμθμβζηά ηνζηήνζα βζα ηδκ
ορδθή ηέπκδ. Αζαηδνχκηαξ ηδκ ηεθζηή ζοκμπή ημο ιφεμο ημοξ, δδθαδή ηδξ οπυεεζδξ, υζμ ηαζ ηδκ εζςηενζηή
ημοξ ηαθθζηεπκζηή μνβάκςζδ ιε ιζα πνμζεηηζηά δμοθειέκδ εκμνπήζηνςζδ ηςκ ιενχκ, ηα ηείιεκα πμο είδαιε
ιμζάγμοκ κα ακηαβςκίγμκηαζ εηείκα ηδξ βεκζάξ ημο ‘30 –ηα πζμ πνυζθαηα ηακμκζημπμζδιέκα δδθαδή– ιε ιζα
πζμ ζοκεπή αθμζίςζδ ζηδ δζάεεζδ βζα ηαζκμημιία, ηδνχκηαξ ηαοηυπνμκα ημοξ ηαηά αάζδ ηθαζζημφξ ηακυκεξ

150
βζα ημ ςναίμ. Πανάθθδθα, ι‘ αοηυκ ημκ ηνυπμ, ηα ένβα αοηά θαίκεηαζ κα δζεηδζημφκ ηδ ζθναβίδα ημο
ζφβπνμκμο υζμ ηαζ ημο ηθαζζημφ, δδθαδή ηδκ ηαηαλίςζδ ζηα ιάηζα ηςκ ζοβπνυκςκ ημοξ, ηαζ βζα ηα εέιαηά
ημοξ: ιζα μνζζιέκδ μπηζηή βζα ηδ βοκαζηεία ηαοηυηδηα ηαζ πεζναθέηδζδ, ημκ αβχκα ηδξ Ώνζζηενάξ αθθά ηαζ
ηα ζδεμθμβζηά γδηήιαηα ζημ εζςηενζηυ ηδξ, ηδκ οπανλζαηή αβςκία. ΢ηα δφμ πνχηα δ επζθμβή ηδξ ιμνθήξ ηαζ
ηα υζα αοηή δζεηδζηεί, έπμοκ ηαζ έκα πμθζηζηυ δζαηφαεοια.

5.3 Ο εμπξεζηνληζκόο θαη νη κεηακνξθώζεηο ηνπ. Ζ επίδξαζε ηνπ Κάθθα θαη ην

παξάινγν
΢‘ αοηήκ ηδκ εκυηδηα εα παναημθμοεήζμοιε ηδκ ελπνεζζμκζζηζηή ζοκζζηχζα πμο δζαηνέπεζ έκα ιένμξ ηςκ
ένβςκ αοηήξ ηδξ πενζυδμο ηα μπμία απμιαηνφκμκηαζ πενζζζυηενμ ή θζβυηενμ απυ ημκ νεαθζζιυ, πςνίξ αοηυ
κα ζδιαίκεζ υηζ ηα παναηηδνίγεζ οπμπνεςηζηά ςξ ηαεαοηυ ελπνεζζμκζζηζηά. Πνυηεζηαζ ιάθθμκ βζα έκα νίγςια
δζαθυβμο πμο εκενβμπμζείηαζ πνςηίζηςξ πάνδ ζηδ ζδιακηζηή πανμοζία ημο Κάθηα ηαζ εηηείκεηαζ απυ ημ ίδζμ
ημ ηαθηζηυ ένβμ ηαζ ηδ ζδιακηζηά επδνεαζιέκδ απ‘ αοηυκ θμβμηεπκία ημο παναθυβμο, ιέπνζ ιζα μνζζιέκδ
ακάβκςζδ ημο Νημζημβζέθζηζ.
Βίκαζ βκςζηυ υηζ δεκ οπάνπεζ πανεεκμβέκεζδ ζηδκ ηέπκδ ηαζ είκαζ βυκζιμ κα ακαβκςνίζμοιε πςξ μζ
θμβμηεπκζηέξ ηάζεζξ είκαζ ζε ζδιακηζηυ ααειυ επακενπυιεκεξ ηαζ υπζ άπαλ ειθακζγυιεκεξ, βκςνίγμκηαξ
ποηκχζεζξ, αναζχζεζξ ηαζ ιεηαιμνθχζεζξ, ακάθμβα ιε ηα ζζημνζηά ηαζ ημζκςκζηά ζοιθναγυιεκα.43 Μζα
ηέημζα μπηζηή δίκεζ ηδ δοκαηυηδηα κα εηηζιήζμοιε μνευηενα ημκ νυθμ ηδξ ζζημνίαξ ηςκ θμβμηεπκζηχκ
ιμνθχκ ιέζα ζηδκ εονφηενδ ζζημνία ηδξ θμβμηεπκίαξ. Έπεζ οπμζηδνζπεεί θμζπυκ υηζ μ ελπνεζζμκζζιυξ είκαζ
ιζα ηέημζα επακενπυιεκδ ηάζδ,44 ιε ααζζηυ βκχνζζια ηδ δζαζηνέαθςζδ ηδξ ελςηενζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ ιε
ζηυπμ κα εηθναζηεί ιζα εζςηενζηή ηαηάζηαζδ ή ηαζ δ ίδζα δ μοζία ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ υπςξ εζςηενζηά ηδ
αζχκεζ ηαζ ηδκ ακηζθαιαάκεηαζ ημ οπμηείιεκμ.

Εικόνα 5.6 Edvard Munch, Δ ηναοβή (1893). Σν έξγν απηφ ηνπ λνξβεγνχ δσγξάθνπ, αλ θαη δελ αλήθεη ζηα ηππηθά φξηα
ηνπ εμπξεζηνληζηηθνχ θηλήκαηνο, δείρλεη πνιχ θαιά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν παξακνξθψλεηαη ε πξαγκαηηθφηεηα ζηνλ
εμπξεζηνληζκφ (βιέπεηε ηελ παξακνξθσκέλε κνξθή ηνπ αηφκνπ αιιά θαη ηνπ ζθεληθνχ πίζσ ηνπ, ελψ παξάιιεια
δηαηεξείηαη κηα αλαγλσξίζηκε πξαγκαηηθφηεηα), πξνθεηκέλνπ λα εθθξάζεη ηνλ εζσηεξηθφ θφζκν ηνπ αηφκνπ, πνπ είλαη θαηά
θαλφλα αγσληψδεο θαη γεκάηνο ππαξμηαθφ άγρνο (Πεγή: Wikimedia commons,
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Scream.jpg).

Δ πανμοζία ηαζ ηα παναηηδνζζηζηά αοηήξ ηδξ ηάζδξ αεααίςξ ποηκχκμοκ ηαζ μλφκμκηαζ ζημ πθαίζζμ ημο
μιχκοιμο νεφιαημξ, πμο ηάκεζ έκημκδ ηδκ πανμοζία ημο ζημκ βενιακυθςκμ ηονίςξ ηυζιμ πενίπμο απυ ημ
1910 ηαζ ιέπνζ ηδκ άκμδμ ημο καγζζιμφ, ιε εηπνμζχπμοξ ηονίςξ ζηδ γςβναθζηή, ηδκ πμίδζδ, ημ εέαηνμ ηαζ
ημκ ηζκδιαημβνάθμ, ηαζ ζηεκμφξ δεζιμφξ ιεηαλφ ηςκ ηεπκχκ· ακάιεζα ζημοξ βκςζηυηενμοξ πμο ζοκδέμκηαζ
(ηαζ) ιε ηδ θμβμηεπκία είκαζ μζ Γηυηθνδκη Μπεκ (Gottfried Benn), Γηέμνβη Σναηθ (Georg Trakl), ΋ζηαν
Κμηυζηα (Oscar Kokoschka), Βνκζη Μπάνθαπ (Ernst Barlach). Χζηυζμ μζ ιεθεηδηέξ ηδξ εκημπίγμοκ ημοξ

151
πνμβυκμοξ ηδξ ζε έκα θάζια πμο εηηείκεηαζ απυ ηα ηεθεοηαία εεαηνζηά ένβα ημο ΢ηνίκηιπενβη (August
Strindberg)45 ιέπνζ ημκ πζμ απνμζδυηδημ Αάκηδ (Dante Alighieri) ηαζ ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ αοημκμιμφκηαζ
μζ ιεηαθμνέξ ζηδκ Κφιαζε,46 ηαζ ηζξ επζννμέξ ηδξ, απυ ηα πνχηα ένβα ημο Βοβέκζμο Ο‘ Νδθ (Eugene
O‘Neill)47 ιέπνζ έκα ημιιάηζ ημο ιαβζημφ νεαθζζιμφ48 – ακ ηαζ ιάθθμκ ημ πζμ παναζηαηζηυ (ηαζ
ηονζμθεηηζηά) πανάδεζβια βζα ιζα ελπνεζζμκζζηζηή ηάζδ πμο λεθεφβεζ απυ ηα ζηεκά υνζα ηςκ βενιακζηχκ
ανπχκ ημο 20μφ αζχκα είκαζ δ γςβναθζηή ημο El Greco.

Εικόνα 5.7 El Greco, Σμ υναια ημο Ώβ. Εςάκκδ ή Δ πέιπηδ ζθναβίδα ηδξ Ώπμηάθορδξ (1608-1614). Αξηζηεξά ν Άγ.
Ησάλλεο, δεμηά γπκλέο ςπρέο πνπ ζπζπψληαη κε αγσλία δεηψληαο δηθαίσζε απφ ηνλ ζεφ θαη ιακβάλνπλ ην έλδπκα ηεο
ζσηεξίαο. Βιέπεηε θη εδψ ηηο θηγνχξεο πνπ είλαη παξακνξθσκέλεο θαηά ηξφπν ψζηε λα εθθξάδνπλ ηελ αγσλία αιιά θαη ηελ
πλεπκαηηθή χςσζε πξνο ην ζείν (Πεγή: Wikimedia commons,
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:The_Vision_of_Saint_John_by_El_Greco#/media/File:El_Greco_-
_The_Opening_of_the_Fifth_Seal_(The_Vision_of_St_John)_-_WGA10637.jpg).

Ο ελπνεζζμκζζιυξ ζηα ζηεκά ημο υνζα είκαζ έκα πνςημπμνζαηυ ηίκδια ζακ ημ κηακηά ηαζ ημκ
οπεννεαθζζιυ, ηα μπμία εεςνείηαζ άθθςζηε υηζ ηνμθμδυηδζε, ακ ηαζ ηάπμζμζ ημκ ακαθένμοκ ςξ ηδ βενιακζηή
εηδμπή ημο ιμκηενκζζιμφ. ΢ε ηάεε πενίπηςζδ ακηζζηναηεφεηαζ ηδ νεαθζζηζηή ακαπανάζηαζδ, απμηοπχκεζ
ηδκ ειπεζνία ημο ακενχπμο απυ έκακ ζπαναβιέκμ ηαζ πανάθμβμ ηυζιμ ηαζ δζεηδζηεί ηδκ έηθναζδ ηδξ
εζςηενζηυηδηαξ ηαζ ημο πκεφιαημξ. Σμπμεεηχκηαξ θίβμ δζαθμνεηζηά ηδκ έιθαζδ απ‘ υ,ηζ μζ οπεννεαθζζηέξ,
πμο επζδίςηακ κα ζοιθζθζχζμοκ ημ αζοκείδδημ ηαζ ημ μκεζνζηυ ιε ημ πναβιαηζηυ, μζ ελπνεζζμκζζηέξ ήεεθακ
κα ζοκηαζνζάλμοκ ημ αθδνδιέκμ ιε ημ ζοβηεηνζιέκμ, ημ πκεφια ιε ηδκ φθδ, ηδκ εζςηενζηυηδηα ιε ηδκ
ελςηενζηή πναβιαηζηυηδηα.49 Ώοηυ ζοιααίκεζ ζημ πθαίζζμ ιζαξ εεχνδζδξ ημο ακενχπμο ςξ ακαπυζπαζημο
ιένμοξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ, ιε άιεζδ πνυζααζδ ζηδκ μοζία ηδξ, ηδκ μπμία ηαζ επζδζχηεζ κα ακαδείλεζ.50 Μ‘
αοηήκ ηδκ έκκμζα, δ εζςηενζηυηδηα δεκ αθμνά ημ ηαεανά αημιζηυ ηαζ δεκ ακαδεζηκφεηαζ ζηδ θεπημιενεζαηή
ζδζαζηενυηδηα πμο ζοκακημφιε ζημκ ιμκηενκζζιυ ηδξ Γμοθθ ηαζ ημο Σγυοξ ή ημο Πνμοζη. Ώκηίεεηα, έπεζ έκακ
εονφηενμ παναηηήνα (ηα πνυζςπα είκαζ πενζζζυηενμ ροπμθμβζημί ηφπμζ, πθεονέξ ιζαξ πνμζςπζηυηδηαξ ή
ανπέηοπα, πανά μθμηθδνςιέκα άημια) ηαζ εηθνάγεηαζ ςξ παναιυνθςζδ ηδξ ελςηενζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ
πμο ζοπκά παίνκεζ έκακ εθζαθηζηυ παναηηήνα, μδδβχκηαξ πνμξ ημ αθθυημημ ηαζ ημ πανάθμβμ. ΢φκημκδ ιε
αοηήκ ηδκ ηάζδ είκαζ ηαζ ιζα πνμδζάεεζδ πνμξ ηδ πνμκζηή αμνζζηία, ημ αθδνδιέκμ, ηαζ ηδκ αοημκυιδζδ, ηδκ
ηονζμθεηηζημπμίδζδ ίζςξ ζςζηυηενα, ιεηαθμνχκ (πμο ζηδκ απχηαηδ θμβζηή ημοξ ιπμνμφκ κα μδδβήζμοκ
ηαζ ιέπνζ ηδκ αθθδβμνία, υπςξ ηαζ ζοιααίκεζ ζε έκακ ααειυ ιε ημκ Κάθηα αθθά ηαζ ηδ θμβμηεπκία ημο
παναθυβμο πμο ηθδνμκμιεί ημκ ααζζηυ ηνυπμ ημο ελπνεζζμκζζιμφ).
Ώοηά ηα παναηηδνζζηζηά ακαβκςνίγμκηαζ εφημθα ζημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ πεγμβναθίαξ ημο Φνακηξ
Κάθηα (Franz Kafka, 1883-1924), πμο ηδ δζαηνίκμοκ ζαθχξ απυ ημκ αββθζηυ ηαζ ημκ βαθθζηυ ιμκηενκζζιυ.
Σα ένβα ημο πανμοζζάγμοκ ζοπκά ιζα πναβιαηζηυηδηα δζαζηνεαθςιέκδ, ιε πανάθμβα ζημζπεία (π.π. ζηδ
Μεηακφξθσζε μ ήνςαξ λοπκάεζ ιεηαιμνθςιέκμξ ζε έκημιμ, ζηδ Γίθε μ ήνςαξ ανίζηεηαζ ηαηδβμνμφιεκμξ
ηαζ, ιεηά απυ ιζα ιαηνά αηεθέζθμνδ πνμζπάεεζα κα ηαηαθάαεζ ηαζ κα επδνεάζεζ πνμξ υθεθυξ ημο ημ
πανάθμβμ ζφζηδια δζηαζμζφκδξ ζημ μπμίμ έπεζ ειπθαηεί, εακαηχκεηαζ πςνίξ κα ιάεεζ πμηέ βζα ηζ

152
ηαηδβμνείηαζ). Δ πναβιαηζηυηδηα αοηή απμηοπχκεζ ημκ εζςηενζηυ ηυζιμ ημο αηυιμο (έκαξ αθθμηνζςιέκμξ
άκενςπμξ πμο πάκεζ ηαζ ηονζμθεηηζηά ηδκ ακενχπζκδ οπυζηαζή ημο ζηδ Μεηακφξθσζε) ή ηδκ μοζία ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ υπςξ ηδκ ακηζθαιαάκεηαζ ημ ίδζμ (ζηδ Γίθε, έκαξ ηυζιμξ-απένακημ δζηαζηήνζμ ηαζ έκα
δαζδαθχδεξ ζφζηδια πμο εθέβπεζ ηδ γςή ημο ακενχπμο ιέπνζ ηδκ μνζζηζηή ημο ηαηαδίηδ, πςνίξ πμηέ εηείκμξ
κα ιπμνεί κα ακηζθδθεεί ημοξ ηακυκεξ πμο ημ δζέπμοκ).

Εικόνα 5.8 Nachan, Δ ιεηαιυνθςζδ, 2010 (Πεγή: http://nachan.deviantart.com/art/Die-Verwandlung-183246144).

Εικόνα 5.9 Δμψθπιιν γεξκαληθήο έθδνζεο ηεο Αίηδξ ηνπ Κάθθα ηνπ 1969, ζρεδηαζκέλν απφ ηνλ Hansjürg Brunner, εθδ.
Thun, Schaer (Πεγή: Zentrales Verzeichnis Antiquarischer Bücher, http://blog.zvab.com/2013/03/ ).

΢ηα ένβα ημο Κάθηα δ πναβιαηζηυηδηα είκαζ ααεζά επενζηή ηαζ αίαζδ βζα ημ άημιμ, πμο πανμοζζάγεηαζ
απμιμκςιέκμ, πενζεςνζμπμζδιέκμ, απμλεκςιέκμ.51

Εικόνα 5.10 Martin Senn, Φξαληο Κάθθα: Ζ παξάμελε κεραλή ηεο «΢σθξνληζηηθήο απνηθίαο», 2008. ΢‟ απηφ ην δηήγεκα
ηνπ Κάθθα, έλα εηδηθφ κεράλεκα ραξάδεη επάλσ ζην ζψκα ησλ ηηκσξεκέλσλ ηνλ λφκν πνπ παξέβεζαλ (Πεγή:
http://www.martinsenn.ch/Drahtskulpturen/).

153
Εικόνα 5.11 C. O. Bartning, Μπνμζηά ζημκ κυιμ, 1954 (Πεγή: http://www.bartning.name/VordemGesetz.html).

Άθθα παναηηδνζζηζηά ημο ηζκήιαημξ ημο βενιακζημφ ελπνεζζμκζζιμφ, υπςξ δ βθςζζζηή έηνδλδ πμο θηάκεζ
χξ ηδκ άκανενδ ηναοβή, δ οπεναμθή βεκζηά, δ έκημκδ πκεοιαηζηυηδηα πμο θηάκεζ ιέπνζ ημκ ιοζηζηζζιυ ηαζ δ
επακαζηαηζηή δζάεεζδ, απμννίπημκηαζ απυ ημκ Κάθηα ηαζ ιέκμοκ έλς ηαζ απυ ηδ δέζιδ ηςκ
παναηηδνζζηζηχκ πμο εηπνμζςπμφκ ημ ελπνεζζμκζζηζηυ πκεφια ζηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκία ηδξ πενζυδμο, ιε
ημ μπμίμ δ ηεθεοηαία ένπεηαζ ζε επαθή ηαηελμπήκ ιέζς ημο ημνοθαίμο αοημφ ζοββναθέα.52 Ώκηίεεηα, είκαζ
αλζμζδιείςηδ ζημκ Κάθηα δ θοζζηυηδηα ιε ηδκ μπμία πενζβνάθεζ ηζξ πζμ πανάδμλεξ ηαηαζηάζεζξ αθθά ηαζ δ
δζελμδζηυηδηα ιε ηδκ μπμία εηεέηεζ ηάεε ζπεηζηή θεπημιένεζα, αβηονχκμκηαξ ηζξ εονείεξ ιεηαθμνέξ ημο ζημκ
πχνμ ηδξ ηονζμθελίαξ ι‘ έκα βνάρζιμ πμο εα ιπμνμφζε κα παναηηδνίζεζ ηακείξ ζπεδυκ κεονςηζηυ.
Θα ιπμνμφζε θμζπυκ ηακείξ κα ζζπονζζηεί υηζ δ ελπνεζζμκζζηζηή ηάζδ ένπεηαζ ζηδκ Βθθάδα ςξ
απυζηαβια, πςνίξ ηζξ πζμ αηναίεξ νζγμζπαζηζηέξ δζαεέζεζξ ηδξ πνςημπμνίαξ, ηαζ πνμζθαιαάκεηαζ ιέζα ζημκ
πκεοιαηζηυ μνίγμκηα πμο δζαιμνθχκεζ ηαηά ηδ δεηαεηία ημο ‘60 δ ηαζκμθακήξ δζάδμζδ ημο οπανλζζιμφ (αθ.
ηεθάθαζμ 3), ημο εεάηνμο ημο πανάθμβμο, αθθά ηαζ δ ηθδνμκμιζά ημφ πνμβεκέζηενα εδναζςιέκμο
οπεννεαθζζιμφ. ΋θα αοηά αέααζα ιέζα ζημ ημζκςκζηυ πθαίζζμ πμο δζαιμνθχκεζ δ αζηοθζθία ηαζ δ ακάπηολδ
ηδξ ιζηνμαζηζηήξ ηάλδξ, δ άκμδμξ ημο επζπέδμο γςήξ ηαζ ημο ηαηακαθςηζζιμφ, ιζα αίζεδζδ ζοβπνμκζζιμφ
ιε ηδ Αφζδ, αθθά ηαζ δ ζοκέπζζδ ηςκ ημζκςκζηχκ ηαζ πμθζηζηχκ ακζζμηήηςκ, ημ ηφια ηδξ ιεηακάζηεοζδξ, μζ
ικήιεξ ημο Βιθοθίμο (αθ. ηεθάθαζμ 1).
Ο Κάθηα ηενδίγεζ ηδκ εονφηενδ ακαβκχνζζδ ιζα εζημζαεηία ιεηά ημκ εάκαηυ ημο, ιεηά ημκ ΐ΄
Παβηυζιζμ Πυθειμ, πμο ελμζηείςζε ημοξ εονςπαίμοξ ακαβκχζηεξ ιε ημ πανάθμβμ∙ δ εηηέθεζδ έλζ
εηαημιιονίςκ εαναίςκ πςνίξ άθθμ θυβμ πένα απυ ηδκ ηαηαβςβή ημοξ έηακε βζα πανάδεζβια ηδκ ηεκηνζηή
ζδέα ηδξ Γίθεο, ηδκ ζδέα ηδξ εκμπήξ ηαζ εηηέθεζδξ πςνίξ ηαηδβμνία, κα ιμζάγεζ ακ υπζ ημζκυημπδ, ζημηεζκά
μζηεία. Σμ εθθδκζηυ ημζκυ δεκ απμηεθεί ελαίνεζδ ζηδκ εκεμοζζχδδ οπμδμπή ημο Κάθηα ηονίςξ ιεηά ημκ
πυθειμ. Τπάνπμοκ ζπμναδζηέξ ιεηαθνάζεζξ δζδβδιάηςκ ημο ζηζξ Μαθεδνληθέο Ζκέξεο ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘30,
αθθά μζ πνχηεξ απμζπαζιαηζηέξ ιεηαθνάζεζξ ηδξ Γίθεο ηαζ ημο Πχξγνπ ειθακίγμκηαζ ζηα πενζμδζηά Κνριίαο,
Μνξθέο ηαζ Νέα Δζηία ζηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1940 ηαζ ανπέξ ημο ‘50, υηακ ποηκχκεζ πανάθθδθα ηαζ δ
ηνζηζηή οπμδμπή ημο ένβμο ημο. Δ πανμοζία ημο υιςξ βίκεηαζ ζδζαίηενα έκημκδ ζηδ δεηαεηία ημο ‘60, ιε
δζαθμνεηζηέξ ιεηαθνάζεζξ ηυζμ ηςκ δζδβδιάηςκ υζμ ηαζ ηςκ ιοεζζημνδιάηςκ ημο ηαζ αθθεπάθθδθεξ
επακεηδυζεζξ.53

154
Εικόνα 5.12 Ζ Αίηδ ηνπ Κάθθα κεηαθξαζκέλε απφ ηνλ Αιέμαλδξν Κνηδηά ζε έθδνζε ηνπ Γαιαμία, ην 1961. Ζ κεηάθξαζε
απηή θάλεη κηα δεχηεξε έθδνζε ηνλ ακέζσο επφκελν ρξφλν (1962) θαη κηα ηξίηε ην 1969. Ο Πφνβμξ ηνπ Κάθθα θπθινθνξεί
ην 1963 ζε κεηάθξαζε ηεο Αγιαΐαο Μεηξνπνχινπ θαη ην 1964 ζε κεηάθξαζε ηνπ Κνηδηά, κε επαλεθδφζεηο ην 1967 θαη ην
1969.

Σδκ ίδζα δεηαεηία ακεααίκμοκ ζηδκ αεδκασηή ζηδκή ιείγμκα ένβα ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο υπςξ μζ
Δπηπρηζκέλεο κέξεο (1960) ημο Μπέηεη (Samuel Beckett) ηαζ μ Ρηλφθεξνο (1959) ημο Εμκέζημ (Eugène
Ionesco).54 Πνυηεζηαζ βζα ένβα πμο απμιαηνφκμκηαζ απυ ημκ νεαθζζιυ, πανμοζζάγμκηαξ πανάθμβεξ,
ηναβζηςιζηέξ ηαηαζηάζεζξ (π.π. ακενχπμοξ πμο ιεηαιμνθχκμκηαζ ζε νζκυηενμοξ, δομ πθάκδηεξ πμο πενκμφκ
ηδκ χνα ημοξ πενζιέκμκηαξ ηάπμζμκ Γημκηυ μ μπμίμξ ακααάθθεζ αζςκίςξ ηδκ άθζλή ημο), παναηηήνεξ ιε ημοξ
μπμίμοξ δφζημθα ιπμνεί ηακείξ κα ηαοηζζηεί, ηαζ πανάθμβμοξ δζαθυβμοξ πμο ζοπκά ειπμδίγμοκ εκηέθεζ ηδκ
επζημζκςκία. ΢αθχξ επδνεαζιέκμ απυ ημκ οπανλζζιυ, ημ εέαηνμ ημο παναθυβμο πανμοζζάγεζ πμθφ ζοπκά ηδκ
ακενχπζκδ φπανλδ ςξ ιάηαζδ ηαζ πςνίξ ζημπυ. Ο άκενςπμξ είκαζ νζβιέκμξ ζ‘ έκα αθζθυλεκμ ζφιπακ δίπςξ
εββεκέξ κυδια ή αλία, ηαζ δ ακαγήηδζδ εη ιένμοξ ημο εκυξ ζημπμφ ημκ ηαεζζηά ιζα φπανλδ αβςκζχδδ υζμ
ηαζ πανάθμβδ, ηναβζηή ηαζ ηςιζηή ηαοηυπνμκα.55

Εικόνα 5.13 ΢ηηο Βοηοπζζιέκεξ ιένεξ ηνπ Μπέθεη, έλα έξγν γηα ηελ αλζξψπηλε χπαξμε, ε Γνπίλη βξίζθεηαη κηζνζακκέλε
ζην ρψκα θαη δεη ηελ θαζεκεξηλφηεηα φζν θαιχηεξα κπνξεί, αλαπνιψληαο θαη πην επηπρηζκέλεο κέξεο, θαζψο βπζίδεηαη
νινέλα θαη βαζχηεξα. Δδψ ε Juliet Stevenson ζην ζέαηξν Young Vic ηνπ Λνλδίλνπ, 2014 (Πεγή: Charles Spencer, "Happy
Days, Young Vic, Review", The Telegraph, 31/1/2014, http://www.telegraph.co.uk/culture/theatre/theatre-
reviews/10607806/Happy-Days-Young-Vic.html ).

155
Εικόνα 5.14 ΢ηνλ Ρζκυηενμ ηνπ Ηνλέζθν, πνπ απνηππψλεη ηελ αγσλία γηα ηελ εμάπισζε ηνπ νινθιεξσηηζκνχ ζηηο
θνηλσλίεο, φινη νη ήξσεο κεηακνξθψλνληαη ζηαδηαθά ζε ξηλφθεξνπο, ελψ ν πξσηαγσληζηήο είλαη ν ηειεπηαίνο πνπ
αληηζηέθεηαη. Δδψ αθίζα απφ παξάζηαζε ηνπ 2009 ζην Regent Centre, ζην Dorset ηεο Βξεηαλίαο (Πεγή: Arena Theatre,
http://www.arena-theatre.co.uk/production/67/Rhinoceros).

Σα ένβα αοηά, ζφιθςκα ιε ημκ Μάνηζκ Έζθζκ (Martin Esslin), έπμοκ ημζκή ιε ημκ ελπνεζζμκζζιυ ηδκ «ηάζδ
κα πνμαάθθμοκ εζχηενεξ πναβιαηζηυηδηεξ, ηαζ κα ακηζηεζιεκμπμζμφκ ηδ ζηέρδ ηαζ ημ αίζεδια», ιμθμκυηζ ημ
ζηεκά μνζγυιεκμ ηίκδια ημο ελπνεζζμκζζιμφ δφζημθα ιπμνεί κα εεςνδεεί πνμβμκυξ ημοξ.56 Χζηυζμ, αοηέξ μζ
ακηζηεζιεκμπμζδιέκεξ ζηέρεζξ ηαζ ηα αζζεήιαηα δεκ είκαζ πανά δ ακηίθδρδ ημο αηυιμο βζα ηδκ ακενχπζκδ
ηαηάζηαζδ ζοκμθζηά, ή βζα μνζζιέκεξ πθεονέξ ηδξ ζζημνζηά, ςξ πανάθμβεξ. Θα ιπμνμφζε κα πεζ ηακείξ υηζ
ζηα ένβα ημο παναθυβμο μζ δζαζηνεαθχζεζξ ημο πναβιαηζημφ ζημπεφμοκ ηδκ ακάδεζλδ ηδξ (πανάθμβδξ)
μοζίαξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ υπςξ ηδ αζχκμοκ ηα άημια, ι‘ έκακ ηνυπμ πμο είκαζ ζηδ αάζδ ημο
ελπνεζζμκζζηζηυξ.
Δ ζφκδεζδ εζδζηυηενα ημο Κάθηα ιε ημ πανάθμβμ, ακαδεζηκφεηαζ ηαζ εκζζπφεηαζ ζημ πθαίζζμ ημο
οπανλζζιμφ, ιε ηεκηνζηυ ημ βκςζηυ δμηίιζμ ημο Καιφ (Albert Camus) «Δ εθπίδα ηαζ ημ πανάθμβμ ζημ ένβμ
ημο Φνακηξ Κάθηα» (1939).57 Έκα βκςζηυ ηείιεκμ ημο Πθαζημαίηδ, «Δ πεγμβναθία ημο ήεμοξ:
Νημζημβζέθζηζ – Κάθηα – Καιί» (δζάθελδ ημο 1961, α΄ δδι. 1962)58 είκαζ εκδεζηηζηυ βζα ηδκ εθθδκζηή
πνυζθδρδ ημο Κάθηα ζημ πθαίζζμ ημο οπανλζζιμφ, ηαεχξ ακαδεζηκφεζ ημκ ημζκυ οπανλζαηυ πνμαθδιαηζζιυ
πμο δζαηνέπεζ ημ ένβμ ηςκ ηνζχκ ζοββναθέςκ, πμο πενκάεζ απυ ημ αημιζηυ επίπεδμ, ζημκ πνχημ, ζημ
ζοθθμβζηυ, πμο επζαάθθεζ δ ειπεζνία ημο πμθέιμο ζημοξ δφμ επυιεκμοξ, ηαζ οπμδεζηκφεζ ςξ ηεκηνζηά ζ‘
αοημφξ ηα γδηήιαηα ηδξ εοεφκδξ ηαζ ημοξ ήεμοξ.59 Μέζς θμζπυκ ηδξ ζφκδεζήξ ηδξ ιε ημ πανάθμβμ ηαζ ημκ
οπανλζζιυ, εα ιπμνμφζε ηακείξ κα πεζ υηζ δ ελπνεζζμκζζηζηή ηάζδ επζηαζνμπμζείηαζ ηαζ βίκεηαζ υπδια
έηθναζδξ ζφβπνμκςκ πνμαθδιαηζζιχκ.
Ώπυ ιζα δζαθμνεηζηή ζημπζά, ζίβμονα πμθφ ζδιακηζηυ νυθμ βζα ηδκ ακάπηολδ ιζαξ ιδ νεαθζζηζηήξ
πεγμβναθίαξ πμο απμιαηνφκεηαζ απυ ηζξ παναδμζζαηέξ αθθά ηαζ ηζξ ιμκηενκζζηζηέξ αλζμπμζήζεζξ ηςκ ενφθςκ
ηαζ ηςκ ιφεςκ πζζηεφς υηζ έπαζλε ηαζ δ εονφηενδ απμδμπή πμο ηένδζζε ζημ ιεηαλφ ζηδκ Βθθάδα μ
οπεννεαθζζιυξ, κμιζιμπμζχκηαξ ηζξ αθθυημηεξ εζηυκεξ ηαζ ιεηαθμνέξ.60 Βκδεζηηζηέξ αοηήξ ηδξ ζφκδεζδξ βζα
έκακ ζηεκυ ηφηθμ ζοββναθέςκ είκαζ μζ ιεηαθνάζεζξ ημο Εαάκ Γημθ (Yvan Goll), ελπνεζζμκζζηή ανπζηά ηαζ
οπεννεαθζζηή ζηδ ζοκέπεζα, απυ ημκ Παπαδίηζα ηαζ ημκ Γμκαηά ήδδ απυ ηα ηέθδ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘50.61
Μέζα ζε αοηυκ ημκ μνίγμκηα πνυζθδρδξ, μζ έθθδκεξ ζοββναθείξ αλζμπμζμφκ ηδκ ελπνεζζμκζζηζηή
ηθδνμκμιζά, άθθμζ δίκμκηαξ έιθαζδ ζηδκ εζςηενζηή αβςκία ή ημ οπανλζαηυ άβπμξ, ιέκμκηαξ ζε έκακ πζμ
πενζμνζζιέκα αημιζηυ πνμαθδιαηζζιυ, ηαζ άθθμζ πνδζζιμπμζχκηαξ ηδκ ςξ υπδια βζα κα εηθνάζμοκ ιζα
ηνζηζηή ζηάζδ απέκακηζ ζε πανάθμβεξ πθεονέξ ηδξ πνυζθαηδξ ζζημνίαξ ηαζ ηδξ ημζκςκζηήξ γςήξ.

5.3.1 Τπαξμηαθή αγσλία

Ξεηζκχκηαξ απυ ημοξ πνχημοξ, μ Β. Υ. Γμκαηάξ (1924-2006) είκαζ μ ίδζμξ ιζα ηαθή πενίπηςζδ βζα κα
ακηζθδθεεί ηακείξ ηδ ζφκδεζδ ημο οπεννεαθζζιμφ ιε ημκ ελπνεζζμκζζιυ ζηδκ πενίμδμ πμο ζογδηάιε. Ο

156
Γμκαηάξ πνςημειθακίγεηαζ ημ 1945 ιε ημκ Σαμηδηψηε, ιζα ιζηνή πανάλεκδ ζζημνία ζημ ηθίια ημο Έκηβηαν
Άθθακ Πυε (Edgar Allan Poe), ηαζ επακένπεηαζ ημ 1959 ιε ηδκ Κξχπηε ηαζ ημ 1963 ιε ημ Βάξαζξν θαη ηηο
Αγειάδεο. Σα ηείιεκα αοηχκ ηςκ ηνζχκ ζοθθμβχκ ηζκμφκηαζ εζδμθμβζηά ιεηαλφ πεγμφ πμζήιαημξ (ηονίςξ
ζηδκ Κξχπηε ηαζ ζημ Βάξαζξν) ηαζ δζδβήιαημξ. Ώνβυηενα, ιε ημκ Φηιφμελν θαξδηλάιην ημο 1986 ηαζ ηδκ
έλμπδ Πξνεηνηκαζία ημο 1991 μ ζοββναθέαξ εα εδναζχζεζ έκα ζαθέζηενμ πεγμβναθζηυ ζηίβια, αθθά δεκ εα
ημκ ανμφιε ζηδκ πεγμβναθζηή ακεμθμβία ηςκ εηδυζεςκ ΢μηυθδ,62 πανά ιυκμ ζηδκ ακηίζημζπδ πμζδηζηή.63
΢ηδκ πναβιαηζηυηδηα, οπάνπεζ ιζα αθδβδιαηζηυηδηα ζε υζα εα ιπμνμφζε ηακείξ κα εεςνήζεζ ςξ πμίδιαηά
ημο (άθθςζηε ημ δεφηενμ ιένμξ ηδξ Κξχπηεο μκμιάγεηαζ «Ώθδβήιαηα», ημ Βάξαζξν πςνίγεηαζ ζε δφμ ιένδ,
ζημ δεφηενμ απυ ηα μπμία εκηάζζεηαζ ημ ιαηνυηενμ ηείιεκμ «Βηδνμιή»), εκχ μζ ζζημνίεξ ημο μοζζαζηζηά
ακαθφμοκ αθδβδιαηζηά έκακ ααεφ θονζζιυ.

Εικόνα 5.15 (a) Ο Δ. Χ. Γνλαηάο, ηε δεθαεηία ηνπ ‟60 (Πεγή: Αξρείν Λάκπξνπ Βαιεξά) (β) Δ. Χ. Γνλαηάο, Δ ηνφπηδ (ε α΄
έθδνζε ηνπ 1959) (γ) Δ. Χ. Γνλαηάο, Σμ αάναενμ (ε α΄ έθδνζε ηνπ 1963) (δ) Δ. Χ. Γνλαηάο, Οζ αβεθάδεξ (1963). Δδψ
κεηαγελέζηεξε έθδνζε, ηνπ 1980. Αμίδεη λα παξαηεξήζεη θαλείο ηε ιηηή θαη πξνζεγκέλε αηζζεηηθή φισλ ησλ εθδφζεσλ, γηα
ηελ νπνία ν ζπγγξαθέαο είρε ηζρπξή άπνςε.

Ώκ έπνεπε μπςζδήπμηε κα πνμζδζμνίζμοιε ζοκμπηζηά ημ ένβμ ηαζ ηδκ ζδζμιμνθία ημο, εα

ιπμνμφζαιε κα πμφιε υηζ πνυηεζηαζ βζα ιζα πμζδηζηυηνμπδ παναδμλμβναθία ζε ζφκημιμ πεγυ. Ο Γμκαηάξ,
δζαθεβυιεκμξ ιε ηδκ παναδμλμβναθζηή πανάδμζδ απυ ημκ Ώπμοθήζμ (Ο ρξπζφο γάηδαξνο ή Οη
κεηακνξθψζεηο, ημο 1μο αζ. ι.Υ.) χξ ημκ βενιακυ νμιακηζηυ Άνκζι (Achim von Arnim), ημοξ νχζμοξ
ηθαζζημφξ ηαζ ημκ Παπαδζαιάκηδ, ημκ Κάθηα ηαζ ημοξ οπεννεαθζζηέξ, ζοκεέηεζ έκα ζδζυηοπμ ένβμ, πμο
θεζημονβεί ηαηά αάζδ ιε ηνυπμ ελπνεζζμκζζηζηυ. Δ ηνζηζηή ημκ ζοκδέεζ ζοπκά ιε ημκ οπεννεαθζζιυ ηαζ ημ
θακηαζηζηυ. Χζηυζμ, πανά ηζξ πμθθέξ ηαζ πακημεζδείξ μθεζθέξ ημο ζοββναθέα ζημκ οπεννεαθζζιυ (ηονίςξ
υ,ηζ αθμνά ημ μκεζνζηυ οθζηυ ηαζ ηδ ιδπακζηή ηςκ μκείνςκ), δ δζηηή αοηή ακαθμνά εα ιπμνμφζε ζε πμθθέξ
πενζπηχζεζξ κα ελδβδεεί μζημκμιζηυηενα (ηαζ, βζα έκακ ζοββναθέα πμο ανκζυηακ ηδ ζπέζδ ημο ιε ημ
θακηαζηζηυ,64 ίζςξ πζμ εφζημπα) απυ ημκ ελπνεζζμκζζιυ. Γζα κα δχζς έκα πμθφ ζφκημιμ πανάδεζβια, βνάθεζ
ζημκ «Φοθαηζζιέκμ» απυ ημ Βάξαζξν (1963):

157
 Φοθαηζζιέκμξ ιεξ ζημ βοαθί, δεκ έαθεπα πανά ηα παπμοθά πένζα ηδξ ιδηέναξ ιμο πμο λακααμφθςκε ζθζπηά ημ
ηαπάηζ. Όζηενα ηυθθδζε ιζα εηζηέηα ζημ ιπμοηάθζ, ηαζ ι‘ απυεεζε ρδθά, ζ‘ έκα νάθζ ηδξ ημογίκαξ ακάιεζα
ζηα άθθα αάγα ιε ηζξ ιανιεθάδεξ ηδξ.

Δ πανάδμλδ, θαζκμιεκζηά «ζμονεαθζζηζηή» εζηυκα ημο ήνςα ηθεζζιέκμο ζε αάγμ ηαζ ημπμεεηδιέκμο ζημ
νάθζ ιε ηζξ ιανιεθάδεξ ηδξ ιδηέναξ ημο δεκ είκαζ πανά δ ελπνεζζμκζζηζηή ακηζηεζιεκμπμίδζδ ηςκ
ζοκαζζεδιάηςκ ηαηαπίεζδξ ζε ιζα ιεηαθμνά πμο έπεζ αοημκμιδεεί απυ ημ ακηζηείιεκμ ακαθμνάξ ηδξ.
Γζα κα ημ ελδβήζμοιε θίβμ ηαθφηενα: ιζα ιεηαθμνά είκαζ ςξ βκςζηυκ ηαηά αάζδ ιζα πανμιμίςζδ
πςνίξ ημ «ζακ» – π.π. «Σα ζφκκεθα παναιένζζακ θίβμ ηαζ ζημ άκμζβια πνυααθε ιζζυ ηίηνζκμ θεββάνζ. Έκα
ιεβάθμ ηένζκμ αοηί ηζζηχεδηε ηαηαιεζήξ η‘ μονακμφ κ‘ αημφζεζ» (επίζδξ ημο Γμκαηά, απυ ηδκ Κξχπηε). Βδχ
ημ αοηί είκαζ ιζα ιεηαθμνά βζα ημ θεββάνζ, ημ θεββάνζ δδθαδή πανμιμζάγεηαζ ιε αοηί (ημο εεμφ; ημο
ζφιπακημξ;), απθχξ θείπεζ ημ «ζακ». Τπάνπεζ υιςξ ζημ ηείιεκμ ηαζ ημ αοηί (δ ιεηαθμνά) ηαζ ημ θεββάνζ (ημ
ακηζηείιεκμ ακαθμνάξ ηδξ). Ώκ έθεζπε ημ θεββάνζ εα είπαιε ιζα ιεηαθμνά πςνίξ ημ ακηζηείιεκμ ακαθμνάξ
ηδξ. Ώοηυ αηνζαχξ έπεζ ζοιαεί ζημ πανάδεζβια πμο δίκεηαζ πζμ πάκς. Ο ήνςαξ κζχεεζ ηαηαπζεζιέκμξ
(πενζμνζζιέκμξ, πνμζδζμνζζιέκμξ, αηυια ηαζ παναιεθδιέκμξ – μζ ενιδκείεξ ιπμνεί κα πμζηίθθμοκ) απυ ηδ
ιδηένα ημο ζακ κα ημκ είπε αάθεζ ηζ αοηυκ ζ‘ έκα αάγμ, υπςξ ηζξ ιανιεθάδεξ ηδξ, ιε ημ δζηυ ημο ηαιπεθάηζ.
Σα αζζεήιαηα ηαηαπίεζδξ παναθείπμκηαζ απυ ημ ηείιεκμ ηαζ έπμοιε ιυκμ ηδ ιεηαθμνά (θοθαηζζιέκμξ ζημ
βοαθί), δ μπμία πανμοζζάγεηαζ ζακ ηονζμθελία –έπμοιε δδθαδή ηδκ πθήνδ εζηυκα εκυξ ακενχπμο
θοθαηζζιέκμο ζε έκα αάγμ–, ιε υθεξ ηζξ θεπημιένεζεξ ηδξ δζαδζηαζίαξ ζακ κα ζοκέααζκε ζηδκ
πναβιαηζηυηδηα. Έηζζ δ πναβιαηζηυηδηα πανμοζζάγεηαζ δζαζηνεαθςιέκδ (έκαξ άκενςπμξ ιέζα ζε έκα αάγμ)
ηαηά ηέημζμκ ηνυπμ, πμο εηθνάγεζ ηα αζζεήιαηα (άβπμοξ, αβςκίαξ, ηαηαπίεζδξ) ημο αηυιμο.
Ώνηεηά παναηηδνζζηζηή είκαζ απυ αοηήκ ηδκ άπμρδ ηαζ δ «Βηδνμιή» απυ ημ Βάξαζξν, ζηδκ μπμία
δομ θίθμζ έπμοκ ανεεεί «αζπιάθςημζ ημο ήθζμο» ζηδκ πθαηεία υπμο πήβακ κα δζααάζμοκ ηδκ εθδιενίδα ημοξ,
ηάκμκηαξ ιζα εηδνμιή πμο ημοξ έαβαθε απ‘ ηζξ πμθφπνμκεξ ζοκήεεζέξ ημοξ. «Ο ήθζμξ, άβκςζημ βζαηί, έπεζ
αηζκδημπμζδεεί, αδμιάδεξ ηχνα, αηνζαχξ απυ πάκς [ημοξ] ηαζ ζοβηεκηνχκμκηαξ ημ θςξ ημο ζακ πνμαμθέαξ,
ημ ηαηεοεφκεζ απμηθεζζηζηά ζ‘ αοηήκ ηδκ πθαηεία» (68) αηζκδηχκηαξ ημκ πνυκμ ηαζ απμιμκχκμκηαξ ημοξ δομ
ήνςεξ απ‘ υθμκ ημκ άθθμκ ηυζιμ. Δ αθήβδζδ, πμο αθήκεζ ηδκ ζζημνία ακμζπηή, ζοθθαιαάκεζ ημοξ δομ θίθμοξ
ηαεχξ θμβμθένκμοκ βζα ηδκ ηαηάζηαζδ ζηδκ μπμία ανέεδηακ –βζα ηδκ αηνίαεζα μ έκαξ ιμζάγεζ κα απμδέπεηαζ
ηδ κέα ζοκεήηδ ηαζ κα έπεζ ιζα πζμ λεηάεανδ εζηυκα βζ‘ αοηήκ–, εκ ακηζεέζεζ ιε ημκ άθθμκ πμο ηθαρμονίγεζ
ηαζ κμζηαθβεί ηδ βαθήκδ ηαζ ηζξ απθέξ απμθαφζεζξ ημο πανεθευκημξ. Χξ ζοκεήηδ, ιε ημκ αηίκδημ πνυκμ ηαζ
ημοξ δομ θίθμοξ πμο ημκ ζπνχπκμοκ ιε ηδ ζογήηδζδ, ημ ιζηνυ αοηυ ηείιεκμ εοιίγεζ ίζςξ θίβμ, επζθακεζαηά,
ημ Πεξηκέλνληαο ηνλ Γθνληφ ημο Μπέηεη. Οοζζαζηζηά υιςξ πνυηεζηαζ βζα ιζα δζαζηνέαθςζδ ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ πμο θεζημονβεί πενζζζυηενμ ιε ημκ ηνυπμ ημο Κάθηα, ηαεχξ μζ δομ ήνςεξ ανίζημκηαζ
πςνίξ ηαιζά ελήβδζδ δέζιζμζ ιζαξ πανάθμβδξ ηαηάζηαζδξ πμο ημοξ λεπενκά, υπςξ π.π. ζοιααίκεζ ζημκ Κ.
ζηδ Γίθε. Βδχ δεκ οπάνπεζ έκα ζημηεζκυ ηαζ ακελζπκίαζημ ζφζηδια απμκμιήξ δζηαζμζφκδξ αθθά, ακηίεεηα εα
έθεβε ηακείξ, έκα πδβάδζ θςηυξ, υπζ υιςξ θζβυηενμ ηαηαπζεζηζηυ. Σμ θςξ αεααίςξ θένεζ ζοκδδθχζεζξ
θχηζζδξ, ηαηακυδζδξ, ηαζ εα ιπμνμφζε ηακείξ κα οπμεέζεζ πςξ μζ δομ θίθμζ, αθθάγμκηαξ ηζξ ζοκήεεζέξ ημοξ,
ηένδζζακ ίζςξ έκα είδμξ επίβκςζδξ, ιζα ζοκεζδδημπμίδζδ πμο ημοξ δζαπςνίγεζ απυ ημοξ οπυθμζπμοξ αθθά ηαζ
απυ ηδκ πνμδβμφιεκδ γςή ημοξ. Καεχξ μ έκαξ ημ απμδέπεηαζ, εκχ μ άθθμξ δοζθμνεί ηαζ κμζηαθβεί ηα
πνμδβμφιεκα, ιπμνεί ηακείξ εκδεπμιέκςξ κα δζαβκχζεζ ιζα οπανλζζηζηή ακαθμνά ζηδ ζοκεζδδημπμίδζδ ημο
παναθυβμο ηδξ γςήξ ηαζ ζηζξ δφμ επζθμβέξ εκυρεζ αοηήξ ηδξ ζοκεζδδημπμίδζδξ, ηδξ εζθζηνίκεζαξ ηαζ ηδξ
ηαηήξ πίζηδξ.65
Ώξ ζδιεζχζμοιε εδχ υηζ μζ δομ θίθμζ πμο ζοιπθδνχκμοκ μ έκαξ ημκ άθθμκ, ζοπκυηαηα ζημ ζπήια
ημο δαζηάθμο ηαζ ημο ιαεδηή (ή αοημφ πμο ακηζθαιαάκεηαζ πενζζζυηενα ηαζ εηείκμο πμο ακηζθαιαάκεηαζ
θζβυηενα, υπςξ εδχ), ή ημο ηονίμο ηαζ ημο οπδνέηδ, είκαζ έκα επακενπυιεκμ ιμηίαμ ζε υθμ ημ ένβμ ημο
Γμκαηά. ΋πςξ έπεζ παναηδνήζεζ δ ηνζηζηή, πνυηεζηαζ βζα πενζπηχζεζξ ζςζζχκ, δομ υρεζξ ημο ίδζμο
πνμζχπμο, ελςηενζηεοιέκεξ ςξ δομ δζαθμνεηζηά πνυζςπα.66 Ώοηυ ζοιααίκεζ θ.π. ζηδκ «Βπίζηερδ» απυ ηζξ
Αγειάδεο (1963), υπμο δομ θίθμζ εκαθθάζζμκηαζ ζηδ εέζδ ημο ηονίμο ηαζ ημο οπδνέηδ ακά εαδμιάδα χζηε κα
ιπμνεί μ ηαεέκαξ ημοξ κα αθμζζχκεηαζ ηάεε θμνά απενίζπαζημξ ζηζξ ιεθέηεξ ημο, αθήκμκηαξ ζημκ άθθμκ ηζξ
έβκμζεξ ηδξ ηαεδιενζκυηδηαξ. Χζηυζμ δ εζδοθθζαηή δζεοεέηδζδ δζαηυπηεηαζ απυ ηδκ αζθκζδζαζηζηή είζμδμ
ιζαξ βοκαίηαξ ηαζ ηδξ ιζηνήξ αηνμαάηζδαξ ηυνδξ ηδξ, πμο απμθαζίγμοκ κα ιείκμοκ ζημ ζπίηζ βζα ιζα
εαδμιάδα, ηαεχξ ανίζημοκ ημκ ρδθμηάαακμ πχνμ πμθφ ηαηάθθδθμ βζα ηδκ πνμβφικαζδ ηδξ ιζηνήξ. Ο ηφνζμξ
ηδξ εαδμιάδαξ, ακήιπμνμξ κα ακαθάαεζ δνάζδ βζα κα πνμζηαηεφζεζ ηδκ ζδζςηζηή ημο γςή, ηαεχξ ημ
ημνζηζάηζ ήδδ δμηζιάγεζ ημκ πχνμ πδδχκηαξ πανζηςιέκα απυ ημ έκα ηζμκυηνακμ ζημ άθθμ, ημ ζηάεζ απυ ηδκ
πίζς πυνηα αθήκμκηαξ ημκ οπδνέηδ κα θνμκηίζεζ ηζξ ηονίεξ βζα υθμ ημ δζάζηδια ηδξ παναιμκήξ ημοξ. ΢‘

158
αοηήκ ηδκ ζζημνία, πμο είκαζ απυ ηζξ πζμ γςδνά εζημκμβναθδιέκεξ ημο Γμκαηά, μθυηθδνδ δ ζεζνά ηςκ
πανάδμλςκ ηαηαζηάζεςκ πανμοζζάγεηαζ ςξ ηάηζ θοζζηυ, ηαζ δίκεηαζ ιάθζζηα ιε ελμκοπζζηζηή θεπημιένεζα
(ηαηά ηα δζδάβιαηα ημο Κάθηα). ΢ηδκ μοζία πνυηεζηαζ βζα ιζα βναθζηή απεζηυκζζδ ηδξ πανμοζίαξ ηςκ
βοκαζηχκ πμο εδχ βίκεηαζ ακηζθδπηή ςξ δζαζπαζηζηή ηαζ ελμοζζαζηζηή (αηυια ηαζ ακ οπδνεηεί έκα
ηαθθζηεπκζηυ υναια), ηέημζα πμο ηάκεζ ημκ άκηνα-δζακμμφιεκμ κα ημ αάθεζ ζηα πυδζα, αθήκμκηαξ ημκηά ημοξ
ηδκ πθεονά ημο οπδνέηδ.67 Βλςηενζηεφμκηαξ ςξ πανζηςιέκδ υζμ ηαζ πανάδμλδ ηονζμθελία ηα αζζεήιαηα
απεζθήξ πμο αζζεάκεηαζ μ ήνςαξ απυ ηδ βοκαζηεία πανμοζία, ηαεχξ ηαζ ηδκ εζςηενζηή ημο ζζμννμπία (ιε
ημοξ ζςζίεξ πμο εκαθθάζζμκηαζ ανιμκζηά) πμο εοζζάγεηαζ βζα κα ανεζ δ βοκαίηα ηδ δζηή ηδξ (υπςξ
οπμαάθθεζ ίζςξ ημ εφνδια ηδξ ιζηνήξ αηνμαάηζδαξ), μ Γμκαηάξ πανμοζζάγεζ ιζα πναβιαηζηυηδηα
παναιμνθςιέκδ ιε ηνυπμ ηαηά αάζδ ελπνεζζμκζζηζηυ.
΢ε πμθθά ζδιεία ημο ένβμο ημφ Γμκαηά είκαζ θακενή δ επίδναζδ ημο Κάθηα ηαζ ημο εκ πμθθμίξ
αθθδβμνζημφ ηνυπμο πμο πνδζζιμπμζμφζε ζοπκά εηείκμξ βζα κα ιζθήζεζ βζα ηδκ οπανλζαηή αβςκία ηαζ ημ
πανάθμβμ πμο αζχκεζ μ άκενςπμξ, ηαεχξ δ ακάβηδ ημο βζα εκυηδηα, ηαηακυδζδ, ζημπυ, ένπεηαζ ακηζιέηςπδ
ιε ημ πάμξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ ηδ ιαηαζυηδηα πμο απμηαθφπηεζ μ εάκαημξ. ΋πςξ ημ έεεζε μ Καιφ,
ζογδηχκηαξ ημ ένβμ ημο Κάθηα, «ημ πανάθμβμ είκαζ αηνζαχξ δ ροπή αοημφ ημο ζχιαημξ πμο ημ λεπενκά
ηυζμ οπένιεηνα».68 «Ο ΢ηακηγυπενμξ» απυ ηδκ Κξχπηε (1959) είκαζ έκα ιζηνυ αθήβδια πμο πενζβνάθεζ ηδκ
πνμζπάεεζα εκυξ ηςθάθαθμο ζηακηγυπμζνμο κα βειίζεζ ιε ημ ζχια ημο ιζα άδεζα βθάζηνα. Γζα πνυκζα
ιπαζκμαβαίκεζ ζ‘ αοηήκ επζιέκμκηαξ πςξ «ηάπμηε εα ηαηαθένεζ κα ηδ βειίζεζ πςνίξ ηδ αμήεεζα ηακεκυξ».
Βίκαζ έκαξ ζηακηγυπμζνμξ αθμζζςιέκμξ ζημκ ζημπυ ημο, ηαζ μ αθδβδηήξ εηθνάγεζ, ηθείκμκηαξ, ηδ αεααζυηδηα
υηζ «[η]άπμηε υιςξ, ιε ηα πνυκζα, εα ηδ βειίζεζ ηδ βθάζηνα ημο, αηυια ηζ ακ πνεζαζηεί κ‘ αθθάλεζ ζπήια ηαζ
κα βίκεζ ηεηνάβςκμξ» (48). Σμ ηείιεκμ ιμζάγεζ πνάβιαηζ ιε αθθδβμνία, ιε δζδαηηζηυ ιφεμ πζμ ζοβηεηνζιέκα,
αθθά δεκ είκαζ ηαζ πμθφ ζαθέξ ηζ εέθεζ κα δζδάλεζ: Σδκ επζιμκή ζ‘ έκακ ζηυπμ; Σδ δοκαηυηδηα κ‘ αθθάλεζ
ηακείξ πνμζςπζηυηδηα; ΋ιςξ μ ζηυπμξ εδχ είκαζ αοεαίνεημξ, ακ υπζ ηαζ πανάθμβμξ – ηίπμηα ζηδκ αθήβδζδ
δεκ ημκ δζηαζμθμβεί, πυζμ ιάθθμκ κα ημκ ελορχκεζ χζηε κα δζηαζχκεζ ηέημζα επζιμκή. ΋ζμ βζα ηδκ αθθαβή
πνμζςπζηυηδηαξ, έκαξ ηςθάθαθμξ ζηακηγυπμζνμξ πμο βίκεηαζ ηεηνάβςκμξ δεκ ιμζάγεζ αηνζαχξ βζα πνυηοπμ
πνμξ ιίιδζδ. Ο Γμκαηάξ ήηακ θάηνδξ ηδξ θφζδξ ηαζ ηςκ γχςκ, πμο ηα βκχνζγε ζε αάεμξ. Βίκαζ ιζα
πναβιαηζηή ζοκήεεζα ηςκ ζηακηγυπμζνςκ πμο ακαγδημφκ ηαηαθφβζμ ημ κα ιπαίκμοκ ζε άδεζεξ βθάζηνεξ – ηαζ
είκαζ ζοκδεζζιέκμξ μ εάκαηυξ ημοξ εηεί υηακ, ακμίβμκηαξ ηα αβηάεζα ημοξ εκχ ανίζημκηαζ ιέζα, ζηαθχκμοκ
ηαζ δεκ ιπμνμφκ πζα κα λακααβμφκ. Δ αζζζμδμλία ιε ηδκ μπμία μ ζηακηγυπμζνμξ ηδξ ζζημνίαξ επζδίδεηαζ ζηδκ
εηπθήνςζδ ημο ζηυπμο ημο είκαζ ιζα παναηηδνζζηζηή ζηζβιή ιαφνμο πζμφιμν. Δ θακηαζηζηή αοηή αθήβδζδ
είκαζ ιζα αθθδβμνία βζα ηδκ μοζία ηδξ ακενχπζκδξ ηαηάζηαζδξ, ηαεχξ μ εάκαημξ εα επζζθναβίζεζ ιε ημκ
έκακ ή ημκ άθθμκ ηνυπμ ημοξ αοεαίνεημοξ ζηυπμοξ ιαξ.69
Σμ ηείιεκμ αοηυ ιαξ μδδβεί ζ‘ έκα εονφηενμ εέια ηδξ πενζυδμο αοηήξ –πμο ζοκδέεηαζ ιε ημκ
ελπνεζζμκζζιυ, ημ πανάθμβμ ηαζ ημκ οπανλζζιυ–, ημ μπμίμ είκαζ δ πνήζδ ηδξ αθθδβμνίαξ ιεηά απυ ιζα ιαηνά
πενίμδμ οπμηίιδζήξ ηδξ. Δ αθθδβμνία είκαζ έκαξ ηνυπμξ πενζζζυηενμ πανά έκα είδμξ, ιζα πμο θαίκεηαζ κα
δζαπενκά δζάθμνα είδδ πεγμβναθίαξ, πμίδζδξ ηαζ δνάιαημξ, απυ ηζξ αζαθζηέξ πανααμθέξ ηαζ ημ ζππμηζηυ
ιοεζζηυνδια ιέπνζ ημ εέαηνμ ημο παναθυβμο.70 Γζα κα ημ πμφιε απθά, δ αθθδβμνία θέεζ έκα πνάβια ηαζ
εκκμεί έκα άθθμ («άθθμ αβμνεφεζ»). ΐεααίςξ, υθδ δ θμβμηεπκία πμο ζέαεηαζ ημ υκμιά ηδξ επζηνέπεζ ιζα
ιεηαθμνζηή ακάβκςζδ, ηαζ απ‘ αοηήκ ηδκ άπμρδ δ ηαηδβμνία ηδξ αθθδβμνίαξ εζζάβεζ μοζζαζηζηά ιζα
δζαθμνά ααειμφ, υπζ πμζυηδηαξ. Βκημφημζξ, έθημκηαξ ηδκ ηαηαβςβή ηδξ απυ ηδ θζθμζμθία ηαζ ηδ εεμθμβία, δ
αθθδβμνία θένεζ επίζδξ ζοκδδθχζεζξ δζδαπήξ αθθά ηαζ ιοδιέκδξ απμηςδζημπμίδζδξ – ελμφ άθθςζηε ηαζ δ
εονεία πνήζδ ηδξ ηάης απυ μθμηθδνςηζηά ηαεεζηχηα ζηα κευηενα πνυκζα. Θεςνδηζηά, ηα πάκηα ή ζπεδυκ ηα
πάκηα ζε έκα αθθδβμνζηυ ηείιεκμ εα πνέπεζ κα ιπμνμφκ κα ακαβκςζεμφκ ςξ παναπέιπμκηα ζε ιζα άθθδ
πναβιαηζηυηδηα.71 Ώλζμζδιείςημ παναηηδνζζηζηυ αοηχκ ηςκ ηεζιέκςκ είκαζ επίζδξ ηαζ ημ βεβμκυξ υηζ ηα ίδζα
πνμζηαθμφκ ιε δζάθμνα ιέζα –ιενζηά απυ ηα μπμία εα δμφιε ζηδ ζοκέπεζα– ηδκ αθθδβμνζηή ημοξ ενιδκεία.
΢διακηζηυ ηαζ δζαηνζηζηυ παναηηδνζζηζηυ ηδξ αθθδβμνίαξ είκαζ επζπθέμκ υηζ ζημκ πονήκα ηδξ
θαίκεηαζ κα ζοκοπάνπμοκ ακηίπαθεξ ανπέξ. Ο Άκβημοξ Φθέηζεν (Angus Fletcher) ιάθζζηα, ζε ιζα ηθαζζηή
ιεθέηδ ημο πάκς ζημ εέια, εκημπίγεζ πζμ ζοβηεηνζιέκα δφμ εειεθζχδδ ζπήιαηα δνάζδξ βζα ηδκ αθθδβμνζηή
αθήβδζδ, αοηυ ηδξ ιάπδξ (υπςξ δ βζβακημιαπία ζηδ Θενγνλία ημο Δζίμδμο, δ Ψπρνκαρία ημο Prudentius) ηαζ
αοηυ ηδξ πνμυδμο (υπςξ δ Οδχζζεηα, ηα Αξγνλαπηηθά, δ Αηλεηάδα αθθά ηαζ ηείιεκα υπςξ «Σμ θαβμφιζ» ημο
Κάθηα). ΋πζ ζπάκζα, ηα δφμ αοηά ζπήιαηα ιπμνεί κα ζοιπθέημκηαζ.72 ΢ε ηάεε πενίπηςζδ, δ ζενάνπδζδ
αλζχκ ηαζ δ ελμοζζαζηζηή δζαπάθδ πμο παναηηδνίγμοκ ηδκ αθθδβμνία είκαζ αοηέξ πμο επζηνέπμοκ ηαζ ηδκ
πνμπαβακδζζηζηή, ηδ ζαηζνζηή, εκηέθεζ ηδ δζδαηηζηή ηδξ θεζημονβία – πμο δεκ είκαζ αεααίςξ οπμπνεςηζηή.73
΢ηδκ πενίπηςζδ ημο «΢ηαηγυπενμο» πμο ιυθζξ είδαιε, εα ιπμνμφζε ηακείξ κα ιζθήζεζ ιάθθμκ βζα
ιζα πανςδία δζδαηηζηήξ αθθδβμνίαξ, ιζα πμο δ πνμμδεοηζηή πμνεία αθθαβήξ ζηδκ μπμία έπεζ ζηναηεοεεί μ

159
ζηαηγυπενμξ είκαζ έκα επακαθδπηζηυ ιπεξ-αβεξ, ηαζ δ αθθαβή, πμο ηδκ εθπίγεζ ζηαδζαηή, εα είκαζ αζθκίδζα
ηαζ εα ζδιάκεζ ημκ εάκαηυ ημο. Έηζζ δ επζιμκή απέκακηζ ζ‘ αοηυκ ημκ ζηυπμ πμο ακηζζηέηεηαζ, ακηίεεηα ιε
υ,ηζ εα πενίιεκε ηακείξ, δεκ δζδάζηεηαζ ςξ ανεηή αθθά ςξ ιςνία.
Αεδμιέκμο υηζ οπάνπεζ ιζα ιαηνά πανάδμζδ οπμηίιδζδξ ηδξ αθθδβμνίαξ ςξ «ιδπακζηήξ» ηαζ
εθάπζζηα «ηαθθζηεπκζηήξ» ιμνθήξ,74 μζ πανάβμκηεξ πμο μδήβδζακ ζηδκ αλζμζδιείςηδ πανμοζία ηδξ ηδκ
πενίμδμ πμο ελεηάγμοιε αλίγεζ κα δζενεοκδεμφκ ζοζηδιαηζηά. ΢ίβμονα μ ηνυπμξ ημο ελπνεζζμκζζιμφ, πμο
ααζίγεηαζ ζοπκυηαηα ζηδκ ηονζμθεηηζημπμίδζδ ιεηαθμνχκ, έπαζλε ζδιακηζηυ νυθμ πνμξ αοηήκ ηδκ
ηαηεφεοκζδ, ακ ηαζ ζημ ηαεαοηυ ηίκδια ημο ελπνεζζμκζζιμφ δεκ ζοκακηχκηαζ αθθδβμνίεξ, μζ μπμίεξ
απαζημφκ ηαεανυηενα ζπήιαηα απ‘ υζμ επέηνεπε δ ζοβηζκδζζαηή έλανζδ εηείκςκ ηςκ ένβςκ. Σζξ ανίζημοιε
υιςξ ζημκ ροπναζιυηενμ Κάθηα, ιζα απυ ηζξ πζμ επζδναζηζηέξ θςκέξ ζηδ ιεηαπμθειζηή Βονχπδ, ηαζ
επακένπμκηαζ ηυζμ ζημ αθαζνεηζηυ εέαηνμ ημο παναθυβμο, υζμ ηαζ ζηα ιοεμπθαζηζηά ένβα ηςκ βάθθςκ
οπανλζζηχκ (ιε ειαθδιαηζηή ακάιεζά ημοξ ηδκ Παλνχθια ημο Καιφ). ΢ηα ηεθεοηαία αοηά ιπμνεί κα
ακαβκςνίζεζ ηακείξ πζμ εφημθα ηαζ ιζα δζδαηηζηή δζάζηαζδ, ζημκ ααειυ πμο εκζανηχκμοκ ζαθείξ
θζθμζμθζηέξ ζδέεξ, ζηναηεοιέκεξ ιάθζζηα επί ηδξ μοζίαξ ζημκ ακενςπζζιυ. Ώθθδβμνζηά αεααίςξ
θεζημονβμφκ ηδκ ίδζα πενίμδμ ηαζ άθθα ζηναηεοιέκα ηείιεκα, υπςξ δ Φάξκα ησλ δψσλ (1945) ημο Σγυνηγ
΋νβμοεθ (George Orwell). (Γζα ηδκ επίδναζδ ηςκ δοζημπζηχκ ένβςκ υπςξ αοηυ αθθά ηαζ μ Θαπκαζηφο
θαηλνχξγηνο θφζκνο (1932) ημο Υάλθεο (Aldous Huxley) ζηδκ πεγμβναθία ηδξ πενζυδμο, αθ. ηαζ εκυηδηα 3.3).

Εικόνα 5.16 George Orwell, Δ θάνια ηςκ γχςκ (1945). Δδψ κηα αθνπφκελε έθδνζε ηνπ βηβιίνπ απφ ηνλ Ralph Cosham
(2004) (Πεγή: Blackstone Audiobooks, http://www.blackstonelibrary.com/animal-farm).

Πνμξ ημ πανυκ, ανηεί κα ζδιεζχζμοιε υηζ ζηδκ Βθθάδα δ αθθδβμνία, ζηδ κεμηενζηή, ηαθηζηή ή
οπανλζζηζηή, ιμνθή ηδξ, ελοπδνέηδζε ηδκ έηθναζδ δζαθμνεηζηχκ ακαβηχκ, απυ ηδκ οπανλζαηή ακαγήηδζδ
ιέπνζ ηδκ ημζκςκζηή ηνζηζηή, αθθά εκ πμθθμίξ οπήνλε έκα απεκμπμπμζδιέκμ ιέζμ βζα ηδκ έηθναζδ εκυξ
οπμθχζημκημξ δζδαηηζζιμφ. ΢ε ιζα πχνα υπμο ημ έεκμξ παναιέκεζ δζπαζιέκμ ζε πμθςιέκεξ ζδεμθμβίεξ ιεηά
απυ έκακ ηαηαζηνμθζηυ Βιθφθζμ, ηαζ έκα ιεβάθμ ιένμξ ηςκ πμθζηχκ ελαημθμοεεί κα δζχηεηαζ
πμζηζθμηνυπςξ ιε ηδκ ακμπή ηςκ θζθήζοπςκ, ηαζ ζε ιζα ημζκςκία πμο παναιέκεζ ζε ιεβάθμ ααειυ
ζοκηδνδηζηή, ζοιααηζηή, ηαηαπζεζηζηή πανά ηα ακμίβιαηα πμο επζπεζνμφκηαζ, εκχ δ απμλέκςζδ ηαζ δ
αθθμηνίςζδ ηδξ ιεβαθμφπμθδξ ηαηαζηνέθμοκ ηαζ αοηά ηα ακηζζηαειζζηζηά μθέθδ ημο παθζμφ ηνυπμο γςήξ,
δεκ είκαζ πανάδμλμ μ δζδαηηζζιυξ κα οπενηενεί έκακηζ ηδξ δςνεάκ ζημπαζηζηήξ δζενεφκδζδξ ή ηδξ πανάξ ηδξ
ιοεμπθαζίαξ πμο επζηνέπεζ δ «πνοζή δεηαεηία ημο ‘60» ζηδκ οπυθμζπδ Αφζδ. Δ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ ημ
1967 οπήνλε απυ πμθθέξ απυρεζξ δ πανυλοκζδ αοηήξ ηδξ ιεηειθοθζαηήξ πενζυδμο. ΢‘ αοηυ εζδζηά ημ
δζάζηδια δ αθθδβμνία επςιίζηδηε πζα ημκ ζοκήεδ νυθμ ηδξ ηάης απυ μθμηθδνςηζηά ηαεεζηχηα, δδθαδή
ηδκ ηνζηζηή ημοξ ιε ηνυπμ πμο επζηνέπεζ κα απμθφβεζ ηακείξ ηδ θμβμηνζζία (αθ. πενζζζυηενα ζπεηζηά ζημ
ηεθάθαζμ 6).
Δ ιμκαδζηή ζοθθμβή δζδβδιάηςκ ημο βκςζημφ πμζδηή Σάζμο Λεζααδίηδ (1922-1988), Σν εθθξεκέο
(1966), είκαζ έκα ανηεηά ηαθυ πανάδεζβια βζα ηδ πνήζδ ημο αθθδβμνζημφ ηνυπμο οπυ ηδκ επζννμή ημο
Κάθηα ηαζ ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο, πνμηεζιέκμο κα εηθναζηεί έκαξ πνμαθδιαηζζιυξ βφνς απυ ημ
άημιμ. Μεηά απυ ιζα πνχηδ πμζδηζηή πενίμδμ (1945-1956), υπμο μ Λεζααδίηδξ ελέθναζε ημ ζμζζαθζζηζηυ
υναια ηαζ πανάθθδθα ηδκ αβςκζζηζηυηδηα ηαζ ηδκ αζζζμδμλία ημο βζα έκακ δζηαζυηενμ ηυζιμ, δ ζοθθμβή
δζδβδιάηςκ ένπεηαζ ζημ ηέθμξ ηδξ δεφηενδξ πμζδηζηήξ ημο πενζυδμο (1957-1966), υπμο δ αζζζμδμλία έπεζ

160
ακηζηαηαζηαεεί απυ ηδκ πζηνία, ηδκ αιθζαμθία, αθθά ηαζ ημκ οπανλζαηυ πνμαθδιαηζζιυ.75 ΢ηδ ζοθθμβή αοηή
μ Λεζααδίηδξ ζηνέθεηαζ ζημ άημιμ ηαζ ζηδ δφζημθδ ζπέζδ ημο ιε ημκ ηυζιμ, εζηζάγμκηαξ ζηδκ ηαηαπίεζδ
ηαζ ηδκ αθθμηνίςζδ πμο οθίζηαηαζ αοηυ. Υςνίξ άιεζεξ ακαθμνέξ ζηα ζζημνζηά ηαζ ημζκςκζηά
ζοιθναγυιεκα, ζε υθα ηα δζδβήιαηα επακένπεηαζ έκαξ πεζιαγυιεκμξ ήνςαξ, έκαξ άκενςπμξ ιμκάπμξ
νζβιέκμξ ζ‘ έκακ αθζθυλεκμ ηυζιμ. Οζ ηαθηζηέξ επζννμέξ είκαζ εδχ θακενυηενεξ (οπάνπεζ θ.π. ιζα
ιεηαιυνθςζδ ζημ «Όπμπημ πένζ», αθθά ηαζ ιζα αέκαδ δίηδ ζηδκ «Βζπάηδ ηςκ πμζκχκ») αθθά ηαζ
επζθακεζαηυηενεξ, ηαεχξ ηα δζδβήιαηα εηθνάγμοκ πενζζζυηενμ ηδκ ροπζηή δοζθμνία ημο ήνςα απυ ημ
ημζκςκζηυ ημο πενζαάθθμκ ηαζ υπζ ηυζμ ζε ζπέζδ ιε ημ πανάθμβμ ηδξ φπανλδξ.

Εικόνα 5.17 Σάζνο Λεηβαδίηεο (Πεγή: Μνπζηθφ αθηέξσκα Ηαλνχ ζηνλ Σάζν Λεηβαδίηε, 2014, https://goo.gl/ygjZFM ).

΢ημ «Όπμπημ πένζ» παναημθμοεμφιε έκακ ρμθμδεή οπάθθδθμ πμο, λοπκχκηαξ ημ πνςί, αθέπεζ ημ
πένζ ημο ιεηαιμνθςιέκμ ζε πένζ πζεήημο ηαζ ημ έκα ιάηζ ημο επίζδξ παναιμνθςιέκμ. Ο ήνςαξ πνμζπαεεί
κα εηθμβζηεφζεζ ημ οπενθοζζηυ θαζκυιεκμ απμδίδμκηάξ ημ ζε παναίζεδζδ. ΢ηαδζαηά υιςξ οπμπνεχκεηαζ κα
απμδεπηεί ηδ κέα πναβιαηζηυηδηα, δ μπμία εδναζχκεηαζ –αθθά ηαζ θαίκεηαζ κα ηείκεζ πνμξ ιζα ελήβδζδ πμο
ημ παναθθδθίγεζ υπζ ιυκμ ιε ηα ηαθηζηά Μεηακφξθσζε (1915) ηαζ «Ώκαημίκςζδ ζε ιζα αηαδδιία» (1917)
αθθά ηαζ ιε ημκ Ρηλφθεξν (1959) ημο Εμκέζημ– υηακ ακηζθαιαάκεηαζ υηζ δ ίδζα ιεηαιυνθςζδ έπεζ ζοιαεί ηαζ
ζημκ πνμσζηάιεκυ ημο.76 Δ πνμμδεοηζηή ελάπθςζδ ηδξ ιεηαιυνθςζδξ, αθθά ηαζ μζ ζοκεήηεξ οπυ ηζξ μπμίεξ
απμηαθφπηεηαζ, επζηνέπμοκ ιζα αθθδβμνζηή ενιδκεία ημο πανάδμλμο θαζκμιέκμο πμο αθμνά ηδκ αθθμηνίςζδ
ημο ακενχπμο απυ ημκ ζφβπνμκμ ηνυπμ γςήξ. Δ ηαηαθοβή ημο ήνςα ζηδ θφζδ, ζημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ,
ιπμνεί κα ενιδκεοηεί δζηηά, είηε ςξ ιζα επακαζηαηζηή επζθμβή ζςηδνίαξ ιε ηδκ επζζηνμθή ζηδ θφζδ, είηε ςξ
ιζα θοζζηή ζοκέπεζα ηδξ απχθεζαξ ηδξ ακενχπζκδξ οπυζηαζδξ ηαζ ηδξ ιεηαηνμπήξ ημο ακενχπμο ζε γχμ.

Εικόνα 5.18 Σάζνο Λεηβαδίηεο, Σμ εηηνειέξ, ε α΄ έθδνζε ηνπ 1966 απφ ην Θεκέιην.

΢ηζξ «Υεθχκεξ», απυ ηδκ ίδζα ζοθθμβή, μ ήνςαξ απμηοβπάκεζ, αιοκυιεκμξ ακαπμηεθεζιαηζηά, κα
απμθφβεζ ηδκ ηαηαπίεζδ ημο πενζαάθθμκηυξ ημο, ιε δοζάνεζηεξ επζπηχζεζξ: Οζ εηάζημηε ηαηαπζεζηέξ ημο ημκ
ηάκμοκ κα ηαηαπίκεζ ηάεε θμνά απυ ιζα πεθχκα, πμο ακηζπνμζςπεφεζ ηδκ ηαπείκςζή ημο, ιε απμηέθεζια μ
ήνςαξ κα μδδβδεεί εκηέθεζ –αζοκείδδηα– ζημ έβηθδια. Καζ εδχ, ιε ημκ βκςζηυ πζα ελπνεζζμκζζηζηυ ηνυπμ,
έπμοιε ιζα δζαζηνεαθςιέκδ πναβιαηζηυηδηα, ιζα ηαηάζηαζδ ιδ νεαθζζηζηή, πμο ελςηενζηεφεζ, ζε ιζα

161
ηονζμθεηηζημπμζδιέκδ ιεηαθμνά, ηα αζζεήιαηα άβπμοξ ηαζ ηαηαπίεζδξ ημο ήνςα. Χζηυζμ εα πνέπεζ κα
ακαθένμοιε υηζ ζημκ Λεζααδίηδ δ μπηζηή βςκία παναιέκεζ ζηαεενά αοηή ημο ηαναβιέκμο ήνςα, ιε ηδκ
αθήβδζδ κα επζηνέπεζ πμθφ εοημθυηενα απ‘ υ,ηζ θ.π. ζημκ Γμκαηά ηδκ ακαβκχνζζδ ηδξ ροπμθμβζηήξ αάζδξ
ημο αθθυημημο ή ημο θαζκμιεκζηά θακηαζηζημφ.
΢ημκ ακηίπμδα ημο ανζζηενμφ Λεζααδίηδ, ανίζημοιε ημκ Φαίδνμ Μπανθά (1925-1975) – ζοββναθέα
πναηηζηά άβκςζημ ζημ εονφηενμ ημζκυ (δεκ ακαθένεηαζ ζηζξ Εζημνίεξ ηδξ κεμεθθδκζηήξ θμβμηεπκίαξ, δεκ
ζοιπενζθαιαάκεηαζ ζηδκ Αλζνινγία κεηαπνιεκηθήο πεδνγξαθίαο ηςκ εηδυζεςκ ΢μηυθδ), ημο μπμίμο μ
αζζεδηζζιυξ οπμζηφθςκε ηζξ ζοκηδνδηζηέξ πεπμζεήζεζξ (πμο έθηακακ ιέπνζ ημκ ζελζζιυ ηαζ απ‘ υ,ηζ θαίκεηαζ
ηαζ ημκ ακηζζδιζηζζιυ)77 αθθά ηαζ έκακ ααεφ ζανηαζιυ βζα ηδκ αβεθαία ζοιπενζθμνά ηαζ ηζξ ακμφζζεξ
αζηζηέξ ζοιαάζεζξ.78 Βίκαζ εκδζαθένμκ υηζ ηαζ ζ‘ αοηυκ ημκ ηυζμ δζαθμνεηζηυ ζοββναθέα ζοκακημφιε
πανυιμζμοξ εηθναζηζημφξ ηνυπμοξ αθθά ηαζ ιζα πζμ έκημκδ δζδαηηζηή δζάεεζδ εκάκηζα ζηδκ αηνζζία, ηδκ
οπμηνζζία, ηδκ ακελέηαζηδ γςή, ηζξ ηαηαπζεζηζηέξ ζοιαάζεζξ.79 Οζ ζοθθμβέξ ηςκ πεγχκ ημο, ημ Πνιχεδξνλ
(1956) –πμο πενζθάιαακε ηαζ πμζήιαηα– ηαζ Ζ επίζθεςηο (1963) πενζέπμοκ ιζηνά πανάδμλα δζδβήιαηα, ιε
έκημκδ ηδκ εζνςκζηή δζάζηαζδ. Ονζζιέκα απ‘ αοηά, υπςξ «Οζ ηνμπμκυιμζ» ηαζ ημ «Ώίια ζηδκ άζθαθημ»,
αλζμπμζμφκ ημοξ ηνυπμοξ ηδξ ελπνεζζμκζζηζηήξ αθθδβμνίαξ.

Εικόνα 5.19 Φαίδξνο Μπαξιάο (Πεγή: Ση εζηίλ νπζία, http://tiestiousia.blogspot.gr/2013/04/1925-1975.html).

΢ημ «Οζ ηνμπμκυιμζ», μ ήνςαξ, έπμκηαξ λεηζκήζεζ ακφπμπημξ ιε ημ αοημηίκδηυ ημο βζα ιζα αυθηα ζηδκ
ηονζαηάηζηδ θζαηάδα, ανίζηεηαζ αίθκδξ οπμπνεςιέκμξ, ιαγί ιε υθμοξ ημοξ οπυθμζπμοξ μδδβμφξ, κα
πεζεανπήζεζ ζε ακανίειδημοξ ηνμπμκυιμοξ πμο ημκ ηαηεοεφκμοκ πνμξ άζπεηεξ δζεοεφκζεζξ πνμηεζιέκμο κα
απμζοιθμνήζμοκ ηδκ ηοηθμθμνία, ιέπνζ πμο ανίζηεηαζ μθμιυκαπμξ ζ‘ έκακ ιμκυδνμιμ πμο μδδβεί ζημκ
βηνειυ. Έπμκηαξ πθέμκ απμδεπηεί ηδκ ηαηάζηαζδ, ηαζ πνμηεζιέκμο κα ιδκ οπμπέζεζ ζε πανάααζδ, «χδεοζε
πεζεδκίςξ, κμιμηαβήξ, εζξ ημκ εάκαημκ!..» (32), επζηνέπμκηαξ ζημκ ακαβκχζηδ κα απμηηήζεζ πθήνδ εζηυκα
ημο ηνυπμο ηαζ ηςκ ζοκεπεζχκ ηδξ «ηεθείαξ απμζοιθυνδζδξ» (32) πμο πέηοπακ μζ ηνμπμκυιμζ. ΢ημ «Ώίια
ζηδκ άζθαθημ», έκαξ άκενςπμξ πονμαμθείηαζ επεζδή «πενζζζεφεζ» δίπςξ ηαίνζ, υηακ δομ μιάδεξ ακενχπςκ
απυ απέκακηζ πεγμδνυιζα ζοκακηζμφκηαζ επάκς ζηδ δζάααζδ ηαζ παζνεηζμφκηαζ ιακζςδχξ έκαξ ιε έκακ.
Καζ ζηα δφμ αοηά ηείιεκα πανμοζζάγμκηαζ, απυ δζαθμνεηζηή ζημπζά, μζ ηαηαζηνμθζηέξ ζοκέπεζεξ πμο
έπεζ βζα ημ οπμηείιεκμ δ ζοκάκηδζδ ιε ηδκ ηαηαπίεζδ ηαζ ηδκ επζαμθή: είηε πνυηεζηαζ βζα έκακ κυιμ πμο
αβκμεί ημκ ακενχπζκμ πανάβμκηα βζα πάνδ ηδξ εοηαλίαξ (εα ιπμνμφζε ηακείξ κα δζαβκχζεζ εδχ ηαζ ιζα
ηνζηζηή ημο ενβαθεζαημφ μνεμθμβζζιμφ), είηε πνυηεζηαζ βζα ηζξ ημζκςκζηέξ ζοιαάζεζξ. Βδχ ημ οπανλζαηυ
οπυααενμ ηδξ ακηίεεζδξ ιεηαλφ εζθζηνίκεζαξ ηαζ ηαηήξ πίζηδξ πανμοζζάγεηαζ ζε ιζα θίβμ πζμ απθμοζηεοιέκδ
εηδμπή –ή ίζςξ ακηθχκηαξ πενζζζυηενμ ηαζ απυ ηα νμιακηζηά ηαζ ζοιαμθζζηζηά πνυηοπα– ςξ ζφβηνμοζδ
ακάιεζα ζημ άημιμ ηαζ ημκ ηαηαπζεζηζηυ ή ζοιααηζηυ ημο πενίβονμ. Ίζςξ αοηυ κα ιδκ είκαζ άζπεημ ιε ημ
βεβμκυξ υηζ μ οπανλζζιυξ είπε ανπζηά δζαδμεεί ζακ ιζα ελέβενζδ ηδξ αημιζηυηδηαξ εκάκηζα ζημοξ
πενζμνζζιμφξ ηαζ ηζξ απμθζεςιέκεξ ζοιαάζεζξ ηδξ αζηζηήξ γςήξ.80
Καζ ζημοξ ηνεζξ αοημφξ ζοββναθείξ πμο είδαιε εκδεζηηζηά, δ ελπνεζζμκζζηζηή θυνια, ζημκ ααειυ ηαζ
ιε ημοξ ηνυπμοξ πμο οζμεεηείηαζ, οπδνεηεί ηαηά ηφνζμ θυβμ ηδκ έηθναζδ ιζαξ αημιζηήξ αβςκίαξ, υπμο μ
απυδπμξ ημο νυθμο πμο παίγμοκ ζ‘ αοηήκ ηα ζζημνζηά ηαζ ημζκςκζηά ζοιθναγυιεκα είκαζ απυ ακφπανηημξ
έςξ πκζπηυξ: ΢ημκ Γμκαηά μζ πςνμ-πνμκζημί δείηηεξ απμοζζάγμοκ ζπεδυκ μθμηθδνςηζηά, ζηα δζδβήιαηα ημο
Λεζααδίηδ δ ηαηαπίεζδ, δ αθθμηνίςζδ ηαζ δ εκμπή ηςκ δνχςκ έπμοκ εκίμηε ημ αυνζζημ πθαίζζμ ημο
ιζηνμαζηζζιμφ ηαζ ηδξ οπαθθδθίαξ, ζε ιία ιμκαδζηή πενίπηςζδ ιάθζζηα ακαθένεηαζ ηαζ δ παθαζυηενδ
ημιιμοκζζηζηή ζηνάηεοζδ ημο ήνςα, ςζηυζμ δ έιθαζδ παναιέκεζ ζηαεενά ζημ άημιμ ηαζ υπζ ζημ ζζημνζηυ-

162
ημζκςκζηυ πθαίζζμ πμο εα ιπμνμφζε κα εεςνδεεί ςξ πδβή ηδξ αβςκίαξ ημο. Ώκάθμβα ζζπφμοκ ηαζ βζα ηα
ηείιεκα ημο Μπανθά. ΢ημοξ ζοββναθείξ αοημφξ εα ιπμνμφζε ηακείξ κα πνμζεέζεζ ηαζ ημκ Νίημ Καπηίηζδ, –
θάηνδ ημο Κάθηα– εζδζηά ιε ημκ Δμψζηε ημο (1964), υπμο μζ πζμ ιεηνδιέκεξ δζαζηνεαθχζεζξ ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ ηα πανάδμλα επεζζυδζα απμηεθμφκ ζαθχξ ιζα πνμαμθή ημο άβπμοξ ημο ήνςα ηαζ ηςκ
εκμπχκ πμο αζζεάκεηαζ ελαζηίαξ ηςκ ακμιμθυβδηςκ εβηθδιάηςκ ημο ζε ηαζνυ πμθέιμο. Σμκ ελπνεζζμκζζηζηυ
παναηηήνα ημο ηεζιέκμο επζηείκεζ ημ βεβμκυξ υηζ ημ αζίβαζημ αοηυ άβπμξ πανμοζζάγεηαζ ςξ δ ηονίανπδ –ακ
υπζ ηαζ ιμκαδζηή– πηοπή ημο πνςηαβςκζζηζημφ παναηηήνα, αθθά επίζδξ, ιέπνζ ημ ηέθμξ, ηαζ ςξ ζηενμφιεκμ
ιζαξ νεαθζζηζηήξ ελήβδζδξ.81 Θα ιπμνμφζε κα ζζπονζζηεί ηακείξ υηζ δ ελπνεζζμκζζηζηή δζάζηαζδ αοηχκ ηςκ
ηεζιέκςκ δείπκεζ ζε μνζζιέκμ ααειυ ηδκ απχηενδ ηαηαβςβή ηδξ απυ ημκ νμιακηζζιυ ηαζ ημκ ζοιαμθζζιυ,
ηαζ ηδ παναηηδνζζηζηή έιθαζδ εηείκςκ ζηδ δοζανιμκία ημο οπμηεζιέκμο ιε ημ ημζκςκζηυ πενζαάθθμκ.

5.3.2 Ηζηνξία θαη θνηλσλία

Tα πνμδβμφιεκα ηείιεκα πζεακχξ εα ηζκδφκεοακ κα δεπημφκ ηζξ ηαηδβμνίεξ ημο βκςζημφ ιανλζζηή ηνζηζημφ
Γηουνβηο Λμφηαηξ (György Lukács) βζα ημκ οπμηεζιεκζζιυ ημο ελπνεζζμκζζιμφ πμο πενζμνίγεζ ηδκ μοζία
ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ζηδκ παθαζά ζφκεθζρδ ημο οπμηεζιέκμο απυ έκα ημζκςκζηυ ζφζηδια, ημ μπμίμ ςζηυζμ
μ ελπνεζζμκζζιυξ απμηοβπάκεζ κα δείλεζ πναβιαηζηά ςξ οπεφεοκμ.82 Τπάνπεζ εκημφημζξ ηαζ ιζα δεφηενδ
μιάδα ηεζιέκςκ, υπμο μζ παναιμνθχζεζξ ημο πναβιαηζημφ εηθνάγμοκ εζςηενζηέξ ηαηαζηάζεζξ πμο
ακαβκςνίγμκηαζ εοημθυηενα ςξ απμηέθεζια ηδξ ζζημνζηήξ ζοβηονίαξ ηαζ απμηοπχκμοκ ηδκ μοζία ηδξ ιε ιζα
πζμ ηνζηζηή δζάεεζδ.
Δ ζοθθμβή ημο Μάνζμο Υάηηα (1931-1972) Ο κπηληέο (1970) πνμζθένεζ νδηά ζηα ελμιμθμβδηζηά
νεαθζζηζηά ημιιάηζα ηδξ ηα ζζημνζηά ζοιθναγυιεκα πμο εφημθα ακαβκςνίγεζ ηακείξ ςξ οπυζηνςια ζε
δζδβήιαηα υπςξ «Σμ θαπείμ», «Οζ εέζεζξ» ηαζ, θζβυηενμ, «Ο θςημβνάθμξ». ΢ηα ηείιεκα αοηά οπάνπμοκ
δεζηά ελακηθδιέκμζ ήνςεξ πμο δζπάγμκηαζ ζε ζςζίεξ («Σμ θαπείμ», «Ο θςημβνάθμξ») ηαζ
ηονζμθεηηζημπμζδιέκεξ ιεηαθμνέξ οπαθθήθςκ πμο έπμοκ βίκεζ έκα ιε ηζξ ηανέηθεξ ημοξ («Οζ εέζεζξ»),
επζηνέπμκηαξ κα ακαβκςνίζεζ ηακείξ ημκ δζαιμνθςηζηυ νυθμ πμο παίγεζ ημ ημζκςκζηυ ημπίμ ηδξ δεηαεηίαξ ημο
‘60, αθθά ηαζ ηδκ ηνζηζηή ηαζ αβςκζζηζηή ζηάζδ ημο ζοββναθέα. (Ώκαθοηζηά βζα ημκ Μάνζμ Υάηηα, αθ.
εκυηδηα 3.2.)
Ο νυθμξ ηςκ ζζημνζημ-ημζκςκζηχκ ζοιθναγμιέκςκ βίκεηαζ πενζζζυηενμ αηυια θακενυξ ζηζξ
ζοθθμβέξ δζδβδιάηςκ ημο Σάηδ Κμοθυπμοθμο (βεκκ. 1927 ) πμο ηοηθμθμνμφκ ζηα ηέθδ ημο ‘50 ηαζ ανπέξ
ημο ‘60 (Μηθξέο ζχγρξνλεο ηζηνξίεο, 1959· Ζ νδφο, 1963). ΢ηα ηείιεκα αοημφ ημο υπζ ζδζαίηενα βκςζημφ
ζοββναθέα, ηα μκεζνζηά ή πανάθμβα επεζζυδζα απμηεθμφκ, ζηζξ πενζζζυηενεξ πενζπηχζεζξ, αοημκμιδιέκεξ
ιεηαθμνέξ βζα ηδκ εζςηενζηή αθθμηνίςζδ πμο επζθένεζ ζηα πνυζςπα δ παηνζδμηαπδθία, δ ιζηνμαζηζηή
οπμηνζζία ηαζ ηεκυηδηα, δ ρεοδήξ ζοκείδδζδ, υπςξ ακαπηφπεδηακ ηαηελμπήκ ζηδ ιεηειθοθζαηή Βθθάδα. Σα
ένβα ημο, απμζπαζιαηζηά, μκεζνζηά ηαζ πανάθμβα, είκαζ ζήιενα υθα ελακηθδιέκα (ηαζ ηάπμζα ήηακ ήδδ
ελανπήξ εηηυξ ειπμνίμο), ςζηυζμ έπμοκ βίκεζ υθα δζαεέζζια απυ ημκ ίδζμ ημκ ζοββναθέα ζημ δζαδίηηομ.

Εικόνα 5.20 ΢ρέδην ηνπ Σάθε Κνπθφπνπινπ, πεξ. 1970-1973. (Πεγή: Σάθεο Κνπθφπνπινο,
http://www.takiskoufopoulos.net/images/Head%201.jpg).

Δ «Βπέηεζμξ» απυ ηζξ Μηθξέο ζχγρξνλεο ηζηνξίεο (1959) ημο Κμοθυπμοθμο είκαζ ιζα εκδζαθένμοζα
αθθδβμνία, αιθίεοιδ ηαζ ζημπαζηζηή. Ο (ηαζ ηονζμθεηηζηά) ήνςαξ ακηζζηέηεηαζ ζηδκ εεκζημπαηνζςηζηή

163
εηιεηάθθεοζδ ημο δνςζζιμφ ημο ηαζ ανκείηαζ κα δζδβδεεί ηα ηαημνεχιαηά ημο. Ο θυβμξ πμο πνμαάθθεζ είκαζ
υηζ δεκ ακαβκςνίγεζ ηδ νμή ημο πνυκμο: ανκείηαζ υηζ έπεζ πανεθευκ ηαζ δέπεηαζ ιυκμ ημ πανυκ. Δ εηηφθζλδ
ηδξ πανάθμβδξ δνάζδξ ημκ ανίζηεζ κα ελδβεί ζημ πθήεμξ πμο έπεζ ζοβηεκηνςεεί βζα ημκ εμνηαζιυ ηδξ
δνςζηήξ επεηείμο, ηδκ πνςημηαεεδνία ημο πανυκημξ ηαζ ηδκ ακάβηδ απμηίκαλδξ ηδξ βναιιζηήξ ακηίθδρδξ
ημο πνυκμο πμο δεζιεφεζ ηδ ζοκείδδζδ ζε αμθζηά ηαζ εηιεηαθθεφζζια ζπήιαηα (μζ πνχημζ πμο
δζαιανηφνμκηαζ είκαζ έκαξ ζοκηαλζμφπμξ ηαζ έκαξ παπάξ), ηαζ ιεημοζζχκεζ ηζξ πνάλεζξ ζε άδεζμ ηέθοθμξ.
Τπεναζπίγεηαζ ηδκ αθήβδζδ ςξ πνάλδ δζαιμνθςηζηή («[ηα βεβμκυηα] ηχνα βίκμκηαζ», ζζπονίγεηαζ εκχ
δζμνεχκεζ ηδκ ελζζηυνδζδ ηςκ δνςζζιχκ ημο, 46) ηαζ απεθεοεενςηζηή («Ββχ θοζζηά, δεκ είιαζ μνεμπεδζηυξ,
μφηε έπς οπυρδ ιμο κα θφζς, ιε ημ ζηακζυ, ηα ςναία ζαξ ζθζπηά ημθάνα. ΋ιςξ, αξ βνάρμοιε θίβδ χνα ζημ
πενζεχνζμ. ΢‘ αοηυ ημ πενζεχνζμ πμο πμηέ δεκ πνδζζιμπμζείηε, βζαηί έπεηε πάνεζ ιζα ηαθή εηπαίδεοζδ ηαζ
βζαηί είζαζηε ηαπηζημί», 47). Μ‘ αοηυκ ημκ ηνυπμ δ αθήβδζδ (αοηυ πμο εα ήηακ ηακμκζηά ιζα «εεκζηή»
αθήβδζδ, βζα ημ οπμανφπζμ Παπακζημθήξ ή ημκ Καηζακηχκδ) παφεζ κα είκαζ ηαπδθεία ηδξ πνάλδξ ηαζ
θεκαηζζιυξ ηδξ ζοκείδδζδξ ηαζ βίκεηαζ πχνμξ άζηδζδξ ηδξ εθεοεενίαξ, ακενχπζκδξ ζοκάκηδζδξ ηαζ
απυθαοζδξ: «Έηζζ ιπμνέζαιε ηαζ θηζάλαιε, πνάβιαηζ, ιζα πανάζηαζδ οπένμπδ. Υςνίξ ζαπέξ ηαζ πεπνςιέκα.
Υςνίξ εθπίδεξ ηαζ υκεζνα. Ώθήκμκηαξ ημ πνυκμ ζε ιζακ αηιή» (48). Σμ νακηεαμφ πμο δίκμοκ ζημ ηέθμξ βζα
ηδκ επυιεκδ πνμκζά είκαζ έκα ιάθθμκ αιθίζδιμ ηθείζζιμ – εεηζηυ, ςξ ιζα δζάεεζδ επακάθδρδξ ημο είδμοξ
ηδξ ζοκάκηδζδξ πμο ιυθζξ επζηεφπεδηε, ή εζνςκζηυ, ςξ ιζα επζαεααίςζδ ηδξ εκηέθεζ ακαπυθεοηηδξ
θεκαηζζηζηήξ επεηεζαηήξ δζάεεζδξ πμο ζηάεδηε απυ ηδκ ανπή ημ ακηζηείιεκμ ηδξ ηνζηζηήξ.
Σμ «Ββηαίκζα ιζαξ εηεέζεςξ» ημο ίδζμο, απυ ηδ ζοθθμβή Ζ νδφο (1963), ζδιαίκεηαζ ιε δζάθμνμοξ
ηνυπμοξ ςξ ζοκέπεζα ηδξ «Βπεηείμο». Βδχ μ ήνςαξ έπεζ ιυθζξ εηναβεί ιέζα ζημ δςιάηζυ ημο, ακαηζκαβιέκμξ
απυ ηα πμθφπθμηα θμβζηά ζπήιαηα πμο θζθμλεκμφζε εκηυξ ημο. Συηε, ηαηαθηάκμοκ αοημί πμο παθζά ήηακ «μζ
άκενςπμζ ηςκ επεηείςκ» (88), ια έπμοκ ηχνα ηαζνυ κα θακμφκ, ηαεχξ δεκ έπμοκ πζα ακάβηδ ηζξ επεηείμοξ,
δεδμιέκμο υηζ ακήημοκ πθέμκ ζ‘ έκακ ιεβάθμ, παβηυζιζμ ζφθθμβμ ιεβάθδξ ελμοζίαξ, ημκ «ζφθθμβμ ηςκ
εεαηχκ» (88). Σα οπμθείιιαηα απυ ηδκ ακαηίκαλδ ημο ήνςα ακηζιεηςπίγμκηαζ ζακ έηεεζδ ηέπκδξ ηαζ ημ
πθήεμξ επζδεζηκφεζ υθδ ηδκ ακμφζζα ημζιζηή ζοιπενζθμνά, ηδκ αοηανέζηεζα ηαζ ηδκ πθήλδ πμο ζοκμδεφεζ
αοηέξ ηζξ πενζζηάζεζξ ιέπνζ κα ιεηαηζκδεμφκ ζηδκ επυιεκδ έηνδλδ. Καζ ζηα δφμ αοηά ηείιεκα ημ πθήεμξ
είκαζ ένιαζμ ηςκ ημζκςκζηχκ ζοιαάζεςκ ηαζ ηςκ ιζηνμζοιθενυκηςκ ημο, ακίηακμ κα πναβιαηχζεζ ηδκ
ααεφηενα ακενχπζκδ οπυζηαζή ημο, κα ακαβκςνίζεζ ηδ ζδιαζία ιζαξ δνςζηήξ πνάλδξ ή ηδκ ηναβςδία ημο
οπανλζαημφ αδζελυδμο. Βζδζηά ζημ δεφηενμ ηείιεκμ βίκεηαζ ζαθέξ ημ πυζμ δ αβεθαία ζοιπενζθμνά υκηςξ
ακηίηεζηαζ ζηδκ ακενχπζκδ ζδζυηδηα, ημ πυζμ πναβιαηζηά απακενςπμπμζεί ημοξ θμνείξ ηδξ (μζ εεαηέξ
ενςημηνμπμφκ πςνίξ επζεοιία, ηάπμζμξ ελεηάγεζ ηαπφπμπηα ακ ημ αίια ζημοξ ημίπμοξ είκαζ πνάβιαηζ κςπυ,
θεφβμκηαξ ζοβπαίνμοκ ιε υθμοξ ημοξ ηφπμοξ ημ ζοκηνζιιέκμ πένζ πμο ηνέιεηαζ ζηδκ ηάζα ηδξ ελχπμνηαξ).83
Βάκ ζημ πνχημ θαίκεηαζ κα επζηοβπάκεηαζ, έζης πνυζηαζνα, ιζα πνμζέββζζδ ακάιεζα ζε υζα ακηζπνμζςπεφεζ
μ ακηζζηεηυιεκμξ ήνςαξ ηαζ ζημ πθήεμξ, ζημ δεφηενμ αοηή δ πζεακυηδηα έπεζ ελαθακζζηεί ηαζ ιέκεζ ιυκμ δ
πνμμπηζηή ηδξ ιμζναίαξ επακάθδρδξ ηςκ εηνήλεςκ ηαζ ηδξ παναημθμφεδζήξ ημοξ απυ ημ πθήεμξ (ζηδ
δεφηενδ έηνδλδ ημ άημιμ παναδυλςξ δζαζχγεηαζ ηαζ οπμκμείηαζ υηζ εα ζοκεπίζεζ αθθμφ).
Ώζθαθχξ ηδ πνήζδ ηδξ ελπνεζζμκζζηζηήξ αθθδβμνίαξ ιε ηνζηζηή δζάεεζδ ηδ ζοκακημφιε ηαζ ζε
ειαθδιαηζηά ηείιεκα ηδξ πενζυδμο υπςξ είκαζ Σν θχιιν (1961) ημο ΐαζίθδ ΐαζζθζημφ, πμο ζογδηείηαζ
ακαθοηζηά ζηδκ εκυηδηα 3.5. Ώκάθμβδ πενίπηςζδ είκαζ ηαζ δ θζβυηενμ βκςζηή κμοαέθα ημο Πέηνμο
Ώιπαηγυβθμο (1931-2004) Θάλαηνο κηζζσηνχ (1970). Πνυηεζηαζ βζα ημ ηνίημ αζαθίμ πμο δδιμζίεοζε μ
πμθοβνάθμξ ζοββναθέαξ, ηαζ είκαζ, ηαηά ημκ ίδζμ, ημ ηεθεοηαίμ ζε ιζα πνχηδ ζοββναθζηή πενίμδμ πμο
πενζθαιαάκεζ αζαθία «πενίπμο ηθαζζηά βναιιέκα»,84 ιε ηδκ έκκμζα υηζ δζαηδνείηαζ δ θμβζηή ηαζ πνμκζηή
αθθδθμοπία ηςκ επεζζμδίςκ ζε ιζα παναδμζζαηή ακηίθδρδ βζα ημκ ιφεμ, πςνίξ ηα νζγμζπαζηζηά άθιαηα ηδξ
θακηαζίαξ ηαζ ηδξ ιείλδξ ηςκ αθδβδιαηζηχκ επζπέδςκ, ιε ηζξ απνμηάθοπηεξ ακαθμνέξ ζημ πνυζςπμ ηαζ ηδκ
ζζημνία ημφ ίδζμο ημο ζοββναθέα, ηαζ ημκ ζοκεζνιζηυ θυβμ, πμο ζοκακηά ηακείξ ζηα επυιεκα ένβα ημο, υπςξ
θ.π. ημ Ζ γέλλεζε ηνπ ΢νχπεξκαλ (1972). Βκημφημζξ, ζηαεενυ παναηηδνζζηζηυ ζημ ζφκμθμ ημο ένβμο ημο είκαζ
ιζα εζνςκζηή ηαζ ζαηζνζηή δζάεεζδ, ηαεχξ ηζ έκαξ οπανλζαηυξ πνμαθδιαηζζιυξ πμο ζοκδέεηαζ άθθμηε
πενζζζυηενμ ηαζ άθθμηε θζβυηενμ ηαζ ιε ηζξ ζζημνζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ.
Σμ Θάλαηνο κηζζσηνχ, ζε άθθδ ιζα εηδμπή ημο απυδπμο ηδξ ηαθηζηήξ Γίθεο, αθμνά ηδκ πνμθδπηζηή
θοθάηζζδ ημο δζαθδιζζηή Παφθμο Μπαηή ζε ιζα θοθαηή πμο έπεζ υθα ηα παναηηδνζζηζηά, ηζξ εθεοεενίεξ
αθθά ηαζ ηδ ζοιααηζηυηδηα ηδξ αζηζηήξ γςήξ: ζδζςηζηά δζαιενίζιαηα, πζζίκεξ, ενβαζία ακάθμβδ ιε ηα
πνμζυκηα, δείπκα ιεηαλφ θίθςκ, επζδείλεζξ ιυδαξ, ηαζκίεξ, θθενη, εθεφεενεξ ενςηζηέξ ζπέζεζξ ιεηαλφ ηςκ
ηναημοιέκςκ, ζογδηήζεζξ, αθθά ηαζ οπμηνζζία, εβςζζιυ, δεζθία, ζοιθενμκημθμβία, ιμκαλζά. Σμ ένβμ λεηζκά
ςξ –ηαζ ζε ιεβάθμ ααειυ παναιέκεζ– ιζα δζάθακδ αθθδβμνία βζα ηδκ παβίδεοζδ πμο ζοκζζηά μ

164
ιζηνμαζηζζιυξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 αθθά ηαζ δ επζθακεζαηή εθεοεενία ηζκήζεςκ ηαζ ζοκέπζζδ ηςκ ακέζεςκ
ηδξ πνμδβμφιεκδξ γςήξ πμο επζηνέπεζ δ δζηηαημνία ζημοξ θζθήζοπμοξ πμθίηεξ.85

Κάηζ άθθμ πμο ημκ εκμπθμφζε ήηακ δ άκεζδ πμο πνυζθενε δ θοθαηή. Κακμκζηά εα έπνεπε κα ήηακ
εκεμοζζαζιέκμξ, αθθά ιζα δοζεοιία ημκ εζδμπμζμφζε πςξ ηάης απ‘ υθα αοηά ηνοαυηακ ιζα έλοπκδ παβίδα πμο
αηυια ηζ ακ ηδκ ακαηάθοπηε, δεκ εα ιπμνμφζε κα ηδκ απμθφβεζ. ΢ε δεφηενδ ζηέρδ άνπζζε ηζυθαξ κα δζαηνίκεζ
ημ αάναενμ πμο ακμζβυηακ ηάης απ‘ ημ ςναίμ βηνίγμ παθί ηαζ ηα ημιρά έπζπθα. Μέζα ζ‘ αοηήκ ηδκ
οπμπνεςηζηή απναλία εα άνπζγε ημ παζπκίδζ ηδξ θεμνάξ ηαζ ημο πκεοιαηζημφ εοκμοπζζιμφ ημο. (19-20)

Εικόνα 5.21 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο απφ ηνλ Κέδξν. «Ζ θπιαθή Ŕεμήληα παηψκαηα θξχζηαιιν θη αηζάιηŔ ήηαλ ε
έθθξαζε κηαο πνιηηηζκέλεο θαη πξννδεπηηθήο θνηλσλίαο» (29) Ŕ έλαο κνληέξλνο νπξαλνμχζηεο, απφ εθείλνπο πνπ είραλ
γίλεη ζχκβνια ηεο ζχγρξνλεο δσήο ζηε δεθαεηία ηνπ ‟60 (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο, ΢πιινγή Κάζδαγιε,
αληίηππν κε αθηέξσζε απφ ηνλ ζπγγξαθέα ζηε Λίλα Κάζδαγιε).

Ο ήνςαξ επζπεζνεί κα επακαζηαηήζεζ, ζοκηαζζυιεκμξ ιε ιζα μνβάκςζδ, ηδξ μπμίαξ μ ανπδβυξ πενζβνάθεζ ημ
επακαζηαηζηυ εβπείνδια ιε ηνυπμ πμο επζηνέπεζ κα ηαηαθάαεζ ηακείξ ημκ απυθοημ ααειυ ηδξ παβίδεοζδξ ηςκ
δνχςκ:

Οζ ηναημφιεκμζ δζζηάγμοκ κα ιαξ αημθμοεήζμοκ. Μζα ζηάζδ έπεζ κεηνμφξ ηαζ πμζμξ εέθεζ κα πεεάκεζ; Όζηενα
λένμοκ πμθφ ηαθά πςξ θη αλ αθφκα ε επαλάζηαζε πεηχρεη δελ πξφθεηηαη λα ειεπζεξσζνχλ. Δ επακάζηαζδ βίκεηαζ
βζα κα δείλμοιε ζημκ ηυζιμ πςξ δεκ δεπηήηαιε αδζαιανηφνδηα ηδ ιμίνα ιαξ, πςξ δεκ είιαζηε ιε ημοξ
ηαηημπμζδιέκμοξ. (52) (Δ οπμβνάιιζζδ δζηή ιμο)

Έηζζ ηαηαδζηαζιέκδ εη πνμμζιίμο, δ επακάζηαζδ, υηακ ηεθζηά λεζπάζεζ, εα πνμδμεεί εκηέθεζ απυ ηδκ ίδζα
ηδκ δβεζία ηδξ.
Ο ήνςαξ ηαηαθένκεζ ςζηυζμ κα αβεζ απυ ηδ θοθαηή, πάνδ ζ‘ έκα θαβμφιζ πμο έπεζ ζηάρεζ.
Πνυηεζηαζ βζα έκα θαβμφιζ ιε δζάθακα ιεηαθμνζηή θεζημονβία, πμο, ηαεχξ μ Μπαηήξ ημ ζηάαεζ ζε υθδ ηδ
δζάνηεζα ημο ένβμο, θένκεζ ζηδκ επζθάκεζα ηζξ πζμ παθζέξ ακαικήζεζξ, ηζξ πζμ ιφπζεξ επζεοιίεξ, ημοξ θυαμοξ
ηαζ ηζξ απμβμδηεφζεζξ ημο. Μέζα απ‘ αοηήκ ηδ δζαδζηαζία (ημ θαβμφιζ εα ημκ μδδβήζεζ πνχηα ζημ δςιάηζμ
ιζαξ βοκαίηαξ –ιζαξ Μανίαξ ιε παναηηδνζζηζηά ιδηέναξ ηαζ ενςιέκδξ– ιπνμζηά ζηδκ μπμία αθήκεηαζ
ηεθείςξ εθεφεενμξ κα εηθναζηεί), εα βίκεζ ζαθέξ υηζ δ παβίδεοζδ πμο αζζεάκεηαζ μ ήνςαξ δεκ αθμνά ιυκμ
ηζξ ζοβηεηνζιέκεξ ημο πενζζηάζεζξ, αθθά ηδκ ακενχπζκδ φπανλδ βεκζηυηενα: «Κμζκςκζηή ελέθζλδ, αολήζεζξ,
απμδμπέξ, βεκκήζεζξ, βζμνηέξ, επακαζηάζεζξ. […] Σζ ιμίνα ηαηαναιέκδ πμο οπυζπεηαζ βζα έπαεθμ ηδξ γςήξ
ηδ ζηάπηδ» (94).
Ο Μπαηήξ εα ανεεεί βζα θίβμ ζημκ εθεφεενμ πενίβονμ ηδξ θοθαηήξ, ιέπνζ πμο, ελακηθδιέκμξ απυ ηδκ
πείκα, ηδ δίρα ηαζ ηδ ιμκαλζά, εα ζοθθδθεεί πςνίξ δοζημθία ηαζ πςνίξ ακηίζηαζδ απυ ημοξ θφθαηεξ. Δ
ηονζμθεηηζημπμζδιέκδ ιεηαθμνά ηδξ θοθαηήξ απυ ηδκ μπμία δεκ ιπμνεί ηακείξ εκηέθεζ κα απμδνάζεζ αθμνά
θμζπυκ εδχ, ζε έκα πνχημ επίπεδμ, ηζξ ζζημνζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ πμο εοκμοπίγμοκ ημοξ ακενχπμοξ
πκεοιαηζηά ηαζ δεζηά ηαζ, ζ‘ έκα δεφηενμ, ημ πανάθμβμ ηδξ ακενχπζκδξ φπανλδξ.

165
 Μέζα ζηζξ ζοκεήηεξ εζδζηά ηδξ δζηηαημνίαξ, αθθά ηαζ ηδξ ιαηνάξ ακεθεοεενίαξ πμο πνμδβήεδηε, ιε
εθάπζζηα δζαθείιιαηα, δεκ είκαζ πανάδμλμ πμο μ εβηθεζζιυξ ηαζ δ παβίδεοζδ επακένπμκηαζ ζηαεενά ζηδ
ιοεμπθαζηζηή θακηαζία ηςκ ζοββναθέςκ ηδξ πενζυδμο. Μζα ηάπςξ ακάθμβδ πενίπηςζδ, ελυπςξ
εκδζαθένμοζα ηαζ πζμ ηαημνεςιέκδ ηαθθζηεπκζηά, είκαζ ηαζ αοηή ημο Λνηκνχ (1972) ημο Ώκηνέα Φναβηζά
(1921-2002), πμο ακ ηαζ εηδυεδηε ιέζα ζηα πνυκζα ηδξ πμφκηαξ, είπε βναθηεί, ζε ιζα πνχηδ ιμνθή, πνζκ ημ
1967 (ακαθοηζηή ζογήηδζδ βζα ημ ένβμ βίκεηαζ ζηδκ εκυηδηα 2.3). ΋πςξ ακαθένεηαζ ζοπκά, ημ δοζημπζηυ
αοηυ ιοεζζηυνδια είκαζ ιζα αθθδβμνία βζα ηδ Μαηνυκδζμ, πμο πνδζζιμπμζήεδηε απυ ημ 1947 ιέπνζ ημ 1953
ςξ ζηναηυπεδμ ζοβηέκηνςζδξ βζα ηδκ «εεκζηή ακαιυνθςζδ» ημιιμοκζζηχκ ηαζ θζπμηαηηχκ ημο εεκζημφ
ζηναημφ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μ ζοββναθέαξ. Χζηυζμ πζεακυηαηα είκαζ πζμ εφζημπδ δ άπμρδ ημο
Ραοηυπμοθμο υηζ μοζζαζηζηά πνυηεζηαζ βζα ιζα αθαζνεηζηή απυδμζδ ηδξ θμβζηήξ ηδξ Μαηνμκήζμο, ιζα
παναημθμφεδζδ αοηήξ ηδξ θμβζηήξ ιέπνζ ηζξ αηναίεξ ηδξ ζοκέπεζεξ, πμο ηάκεζ ημ ένβμ ιζα ζοκμθζηή ηαηαδίηδ
ημο μθμηθδνςηζζιμφ.86 ΢‘ αοηυ ημ ένβμ, υπμο μ πχνμξ ηαζ μ πνυκμξ παναιέκμοκ αυνζζηα, οπάνπεζ ιζα
εθζαθηζηή δζαζηνέαθςζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ πμο απμδίδεζ ημκ πανάθμβμ πονήκα ημο μθμηθδνςηζζιμφ,
ιέζα ζημ πθαίζζμ ηδξ μπμίαξ υθμζ απεζθμφκηαζ ιε γςμπμίδζδ –μζ ααζακζζηέξ ιεηαιμνθχκμκηαζ ζε ηέναηα, μζ
ηναημφιεκμζ ζε γχα–, ηαζ δ αημιζηυηδηα ηςκ ηναημοιέκςκ πενζμνίγεηαζ ζε ιμκμιενή παναηηδνζζηζηά (μ
πενζδεήξ, μ εηηνειήξ η.ά.). Μ‘ αοηήκ ηδκ έκκμζα οπάνπεζ έκα ελπνεζζμκζζηζηυ οπυααενμ ζηζξ δζαζηαονχζεζξ
ημο ηεζιέκμο ιε ημ θακηαζηζηυ, ηδ δοζημπία ηαζ ημ πανάθμβμ, ηζξ μπμίεξ έπεζ οπμδείλεζ ηαίνζα δ Ένδ
΢ηαονμπμφθμο.87

Εικόνα 5.22 Γηψξγνο Φαξζαθίδεο, Μαηεθεζυ ζηδ πανάδνα (1949), απφ ην ιεχθσκα Μαηνυκδζμξ, 1964 (Πεγή:
http://issuu.com/gfarsakidis/docs/makronisos_1/23?e=0).

Μέζα απυ ιζα δζαδμπή επεζζμδίςκ ηαζ ηεθαθαίςκ πμο δεκ δζεοημθφκεζ ημ κα παναημθμοεήζεζ ηακείξ ηδκ
αημιζηή πμνεία ηςκ δνχςκ, αθέπμοιε ημοξ ακενχπμοξ κα οπμαάθθμκηαζ ζε ιζα αέκαδ ιάηαζδ δναζηδνζυηδηα
(θ.π. ιεηαθμνά πέηναξ βζα ακμφζζα ένβα, υπςξ βζα κα πηζζηεί ιζα βέθονα πςνίξ κα οπάνπεζ πμηάιζ, ή ζοθθμβή
ιοβχκ ιε ηα πένζα βζα κα ελμθμενεοεεί δήεεκ ημ αηεθείςημ πθήεμξ ημοξ, εκχ εα ιπμνμφζε κα πνδζζιμπμζδεεί
εκημιμηηυκμ), αθθά ηαζ άθθα, πζμ αάκαοζα ζςιαηζηά ηαζ ροπζηά ααζακζζηήνζα, οπυ ημ ηνάημξ ιζαξ αυνζζηδξ
εκμπήξ ηαζ εκυξ δζανηχξ ακελυθθδημο πνέμοξ. Σμ αηυθμοεμ απυζπαζια είκαζ παναηηδνζζηζηυ βζα ημ είδμξ
ημο αζχιαημξ πμο οθίζηακηαζ μζ ήνςεξ:

166
 Οζ ιφβεξ ηαζ μζ πέηνεξ είκαζ θμζπυκ δομ ααζζηά ζημζπεία ηδξ θφζδξ. Μ‘ αοηά ηα δομ ιεηνζέηαζ δ γςή ζμο ηδκ
διένα. Σδ κφπηα, ημ ιέηνμ αθθάγεζ. Έηζζ βζκυηακ –θεξ– απυ ηδκ ανπή ημο ηυζιμο. Πέηνεξ ηαζ ιφβεξ. ΋θα ζμο
ηα πνυκζα ημοααθμφζεξ πέηνεξ ηαζ ιάγεοεξ ιφβεξ. Θα πεεάκεζξ απθχκμκηαξ ημ πένζ κα πμοθηζάζεζξ ιζα πμο ζμο
λεθεφβεζ. Γζα κα θζβμζηέρεζξ έηζζ ημ πνέμξ ζμο πάκς ζηδ βδ. ΢ηδ ιενίδα ζμο ηαηαβνάθμκηαζ πυζεξ ιφβεξ έπεζξ
πζάζεζ ζ‘ υθδ ζμο ηδ γςή, πυζεξ θμνέξ ζμο έπεζ πέζεζ δ πέηνα απυ ηα πένζα ηαζ δ μθμθάκενδ απνμεοιία ζμο κα
θςκάλεζξ απυ ημ αμοκυ πςξ είζαζ έκα παιέκμ ηαζ βεθμίμ οπμηείιεκμ. ΋θμζ μζ άκενςπμζ, υπμο ηζ ακ ανίζημκηαζ,
αβςκίγμκηαζ ηδκ διένα ιε ηζξ ιφβεξ ηαζ ημ ανάδο ιε ημκ θυαμ. Σα πνέδ δζπθαζζάγμκηαζ, μζ θμβανζαζιμί έπμοκ
ακέαεζ πάνα πμθφ ηαζ ηακέκαξ δεκ λένεζ αηνζαχξ πυζα πνςζηάεζ ηζ ακ είκαζ απυρε δ δζηζά ημο κφπηα. Έηζζ
ανίζηεζαζ πάκηα αμοθζαβιέκμξ, δεκ λεκμζάγεζξ πμηέ. Ώθθά ηαζ κα ιάεεζξ ζήιενα πυζεξ ιφβεξ πνςζηάξ, αφνζμ
εα είκαζ αθθζχξ, αθμφ απυ χνα ζε χνα ιπμνεί κα αολδεεί ηάπμζμ οπυθμζπμ. Πυζμ αλίγεζ ηάπα ιζα ιφβα;

Δ άζημπδ δναζηδνζυηδηα, δ απχθεζα ηδξ αίζεδζδξ ημο πνυκμο ηαζ ιαγί ηδξ μπμζαζδήπμηε
δοκαηυηδηαξ μοζζαζηζηήξ πνμυδμο, ηαεχξ ηαζ ημ αδζάβκςζημ ζφζηδια απυδμζδξ δζηαζμζφκδξ είκαζ ημζκά
ιμηίαα ημο ένβμο αοημφ ιε ηδ Γίθε ημο Κάθηα ηαζ ημ Πεξηκέλνληαο ηνλ Γθνληφ ημο Μπέηεη, ιεηαλφ άθθςκ.
Βκημφημζξ, εδχ δ ζοκεήηδ αοηή δεκ πνμζθένεηαζ ζε ιζα ενιδκεία ημο παναθυβμο πμο δζέπεζ ηδκ ακενχπζκδ
ηαηάζηαζδ εκ βέκεζ (υπςξ ζοιααίκεζ ιε ηα άθθα δφμ ένβα), αθθά μθμθάκενα επζαάθθεηαζ απυ έκα
μθμηθδνςηζηυ ζφζηδια πμο ζημπεφεζ ζηδκ ελυκηςζδ ηδξ ακενχπζκδξ οπυζηαζδξ ηςκ ηναημοιέκςκ. Βδχ δ
ακενχπζκδ οπυζηαζδ μνίγεηαζ ςξ ηάηζ δζαθμνεηζηυ απυ αοηυκ ημκ παναθμβζζιυ, ζημκ μπμίμ μθείθεζ κα
ακηζζηαεεί ηναηχκηαξ ρδθά ηζξ αλίεξ ηδξ εθεοεενίαξ ηαζ ημο αοημπνμζδζμνζζιμφ, ηδξ αλζμπνέπεζαξ, ηδξ
ζοιπυκζαξ ηαζ ηδξ αθθδθεββφδξ.
Ο Φναβηζάξ αλζμπμζεί ημοξ ηνυπμοξ ηαζ ηα ιμηίαα πμο ακαπηφπεδηακ ζημ πθαίζζμ ημο
ελπνεζζμκζζιμφ ηαζ ηδξ θμβμηεπκίαξ ημο παναθυβμο πνμηεζιέκμο κα οπδνεηήζεζ έκακ πμθζηζηυ ζηυπμ.
Υνδζζιμπμζεί ηα ιέζα αοηά υπζ βζα κα ζημπαζηεί βζα ηδκ φπανλδ, αθθά ζηναηεουιεκμξ οπέν ηςκ
ακενςπζζηζηχκ αλζχκ, εκάκηζα ηδκ επέθαζδ ημο μθμηθδνςηζζιμφ.

*
Μέζα απυ αοηήκ ηδκ εκδεζηηζηή ζογήηδζδ ιπμνεί ηεθζηά ηακείξ κα δζαπζζηχζεζ ηδκ πανμοζία ηδξ
ελπνεζζμκζζηζηήξ ηάζδξ, ιέζα απυ ηζξ πμζηίθεξ ιεηαιμνθχζεζξ ηαζ δζαζηαονχζεζξ πμο επζαάθθεζ δ πνυζθδρή
ηδξ ζημ δζακμδηζηυ πεδίμ ιέζα ζημ μπμίμ δζαιμνθχκεηαζ δ ιεηαπμθειζηή πεγμβναθία. Αζαηνέπμκηαξ ημ ένβμ
ιζαξ ιεβάθδξ βηάιαξ ζοββναθέςκ, απυ ημκ Γμκαηά ιέπνζ ημκ Φναβηζά, θαίκεηαζ πςξ μ ελπνεζζμκζζηζηυξ
ηνυπμξ ελοπδνεηεί ακάθμβα πμζηίθεξ ακάβηεξ έηθναζδξ, απυ ιζα απμθφηςξ πνμζςπζηή οπανλζαηή αβςκία,
ιέπνζ ηδκ αβςκία βζα ηδ ζοθθμβζηή αθθμηνίςζδ ηαζ άθςζδ ηδξ γςήξ πμο ζοκεπάβμκηαζ ζοβηεηνζιέκεξ
ζζημνζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ.
Δ ηάζδ αοηή είκαζ ιαηνάκ δ δδιμθζθέζηενδ ιεηαλφ ηςκ ένβςκ ηδξ πενζυδμο πμο απμιαηνφκμκηαζ
απυ ημκ νεαθζζιυ, βζαηί λεπενκά ζαθχξ ημοξ πενζμνζζιμφξ ημο ηεθεοηαίμο ηαζ πνμζθένεζ δζαθμνεηζηέξ
δοκαηυηδηεξ ζε ζπέζδ ιε ημκ ιμκηενκζζιυ. Οοζζαζηζηά ααζίγεηαζ πενζζζυηενμ ζηδκ ηαεαοηυ ζζπφ ηαζ ηδκ
αιεζυηδηα ηδξ πανάδμλδξ εζηυκαξ πμο δίκεζ ιζα πανάθμβδ ηαηάζηαζδ, ηαζ θζβυηενμ ζηδ θεπηή
παναημθμφεδζδ ημο ροπζζιμφ ηαζ ζηζξ πμθφπθμηεξ δζαδνμιέξ πμο ζοκεέημοκ ηδ κμδηζηή ζφθθδρδ ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ, ζηζξ μπμίεξ εζηζάγεζ μ ιμκηενκζζιυξ. Πανά ηζξ θονζηέξ ηαηααμθέξ ηδξ νμήξ ηδξ ζοκείδδζδξ,
δ ελπνεζζμκζζηζηή ηάζδ ανίζηεηαζ πζμ ημκηά ζηδ ζοβηζκδζζαηή αιεζυηδηα ηδξ πμίδζδξ, εκχ δεκ απαζηεί
ζοκήεςξ ηδ δζακμδηζηή ζηεοή αθθά ηαζ ηδ κμδηζηή εβνήβμνζδ πμο γδηά μ ιμκηενκζζιυξ. Γζα ηδκ εθθδκζηή
πναβιαηζηυηδηα ηδξ πενζυδμο, δ ηάζδ αοηή είπε ημ επζπθέμκ πθεμκέηηδια κα πνμζθένεηαζ ζπεηζηά εφημθα
ζηδκ αθθδβμνία ηαζ κα ελοπδνεηεί έηζζ ηζξ πμζηίθεξ δζδαηηζηέξ ακάβηεξ ηςκ ζοββναθέςκ ηδξ πενζυδμο. ΢ηδκ
πναβιαηζηυηδηα υιςξ δ επζννμή ημο Κάθηα οπήνλε ηυζμ ηεθαθαζχδδξ ηαζ δζανηήξ (ηαζ υπζ ιυκμ βζα ηδκ
εθθδκζηή πεγμβναθία θοζζηά), πμο πναηηζηά άθθαλε μνζζηζηά ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ βνάθεηαζ δ θμβμηεπκία.
Δ επζννμή αοηή παναιέκεζ μναηή ηαζ ζηα ένβα πμο εα δμφιε ζηδ ζοκέπεζα, ιμθμκυηζ οπάνπμοκ άθθα
παναηηδνζζηζηά ημοξ πμο ακαδεζηκφμκηαζ ζε ηονίανπα ηαζ ιαξ μδδβμφκ κα ηα ζογδηήζμοιε ζε δζαθμνεηζηέξ
εκυηδηεξ.

5.4 Ρηδνζπαζηηθέο κνξθέο: Ύζηεξνο κνληεξληζκόο θαη λέα πξσηνπνξία

Βηηυξ απυ ηδκ μνβακςιέκδ απμζπαζιαηζηυηδηα ημο ιμκηενκζζιμφ ηαζ ηζξ δζαζηνεαθςιέκεξ εζηυκεξ ηδξ
πναβιαηζηυηδηαξ ημο ελπνεζζμκζζιμφ ηαζ ημο παναθυβμο, μζ ακακεςηζηέξ ηάζεζξ ηδξ πεγμβναθίαξ ηδξ
πενζυδμο εηθνάγμκηαζ ηαζ ιε νζγμζπαζηζηυηενεξ ιμνθέξ, μζ μπμίεξ επζζηναηεφμκηαζ ζημ πθαίζζμ ιζαξ

167
αίζεδζδξ ελάκηθδζδξ ηςκ πνμδβμφιεκςκ ιμνθχκ, ιζαξ ανηεηά ζαθμφξ δζάεεζδξ νήλδξ ιε ημ θμβμηεπκζηυ
ηαηεζηδιέκμ ηαζ δζεηδίηδζδξ ιζαξ εέζδξ ζημκ θμβμηεπκζηυ ηακυκα βζα ημοξ κευηενμοξ ζοββναθείξ. Δ
πενίμδμξ πμο ελεηάγμοιε ζδιαδεφεηαζ απυ ηδκ ηακμκζημπμίδζδ ημο ιμκηενκζζιμφ ηδξ βεκζάξ ημο ‘30, ιε
εκδεζηηζηά μνυζδια ηδκ έηδμζδ ημο ικδιεζαημφ Άμηνλ Δζηί ημο Βθφηδ ημ 1959 (πμο ανίεεζ απυ κεμηενζημφξ
ηνυπμοξ έηθναζδξ, μνβακςιέκμοξ υιςξ ζε ιζα άνηζα ηαζ αοζηδνή ζφκεεζδ ιε εεκζηυ πενζεπυιεκμ) ηαζ ηδ
ανάαεοζή ημο ιε ημ πνχημ ηναηζηυ ανααείμ πμίδζδξ ηδκ επυιεκδ πνμκζά, ηδκ ηοηθμθμνία μβηςδέζηαημο –
500 ζεθίδςκ– αθζενςιαηζημφ ηυιμο ιεθεηχκ βζα ηα ηνζάκηα πνυκζα ηδξ ΢ηξνθήο ημο ΢εθένδ ημ 1961,88 ηδ
ιεθμπμίδζδ πμζδιάηςκ ημο ΢εθένδ, ημο Βθφηδ, ημο Ρίηζμο απυ ημκ Μίηδ Θεμδςνάηδ ηαζ αέααζα, ςξ
απμημνφθςια, ηδκ απμκμιή ημο ανααείμο Νυιπεθ ζημκ ΢εθένδ ημ 1963.89 Πανάθθδθα, δ ίδζα βεκζά
πανειααίκεζ εκενβά ζηδκ ηνέπμοζα πκεοιαηζηή γςή, υπζ ιυκμ ζοκεπίγμκηαξ κα δδιμζζεφεζ θμβμηεπκζηά ένβα
(ημ ιμκηενκζζηζηυ Μπζηζηφξεκα ηεο θπξίαο Έξζεο ημο Ν. Γ. Πεκηγίηδ ηάκεζ πάηαβμ υηακ δδιμζζεφεηαζ ημ
1966), αθθά εηδίδμκηαξ επίζδξ ηαζ ημ ζδιακηζηυ, θζθεθεφεενμ ηαζ πνμμδεοηζηυ, πενζμδζηυ Δπνρέο (1963-
1967), ιε δζεοεοκηή ημκ Άββεθμ Σενγάηδ, ηαζ ζοιαμφθμοξ ημκ ΢εθένδ, ημκ Θεμημηά, ημκ Αδιανά. Πνυηεζηαζ
βζα ιζα ζοκεήηδ πμο εφθμβα δδιζμονβεί αθεκυξ ηδκ εκηφπςζδ υηζ μ νζγμζπαζηζζιυξ ημο ιμκηενκζζιμφ έπεζ
ελακηθδεεί ιέζα απυ ηδκ ηαεζένςζδ ηαζ εεζιμπμίδζή ημο,90 ηαζ αθεηένμο ηδκ ακάβηδ ζηδ κέα βεκζά κα
δζαθμνμπμζδεεί πνμηεζιέκμο κα δζεηδζηήζεζ βζα θμβανζαζιυ ηδξ ημ νδλζηέθεοεμ πκεφια ηαζ ιαγί ιζα δζηή
ηδξ, δζαηνζηή εέζδ ζημκ θμβμηεπκζηυ πχνμ.
΢ηδκ πεγμβναθία, αοηή δ νζγμζπαζηζηή δζάεεζδ παίνκεζ δφμ ααζζηέξ εηθάκζεζξ: δ ιία απμηεθεί ηδ
ζοκέπζζδ ημο ιμκηενκζζιμφ ιε επίηαζδ ηδξ απμζπαζιαηζηυηδηαξ, ηδξ δζαηεζιεκζηυηδηαξ ηαζ ηδξ πμθοθςκίαξ
ημο αθθά ηαζ ηδξ δζάεεζήξ ημο κα παναιείκεζ ιέζα ζηα υνζα ηδξ ορδθήξ ηέπκδξ, απμννίπημκηαξ υιςξ ηζξ
μνβακςηζηέξ ημο ηάζεζξ, ζε ιζα ιμνθή πμο εα ιπμνμφζαιε κα μκμιάζμοιε φζηενμ ιμκηενκζζιυ∙ ηαζ δ άθθδ
πνμηνίκεζ ηδκ επακαζφκδεζδ ιε ημ κήια ηδξ ζζημνζηήξ πνςημπμνίαξ, ιε πεζναιαηζηή δζάεεζδ ηαζ ιμνθέξ πζμ
παζβκζχδεζξ πμο αιθζζαδημφκ ημκ δζαπςνζζιυ ορδθήξ ηαζ παιδθήξ ηέπκδξ. Σδξ πνχηδξ εηδμπήξ
ειαθδιαηζηυξ εηπνυζςπμξ ιπμνεί κα εεςνδεεί μ Γζχνβμξ Υεζιςκάξ (ηαζ εκ ιένεζ ηαζ μ Σάηδξ
Κμοθυπμοθμξ, πμο ακαθένεδηε πνμδβμοιέκςξ), εκχ ηδξ δεφηενδξ ζοββναθείξ πμο, ζηα πνυκζα πμο
ζογδημφιε, ζοβηεκηνχεδηακ ηονίςξ βφνς απυ ημ πενζμδζηυ Πάιη (1964-1967) – απυ ηζξ πζμ εκδζαθένμοζεξ
ηαζ θζβυηενμ βκςζηέξ πενζπηχζεζξ είκαζ μ Ώθέλακδνμξ ΢πζκάξ, εκχ πζμ βκςζηυξ (ανααεοιέκμξ ημ 2009 βζα ημ
ζφκμθμ ημο ένβμο ημο), είκαζ μ Νάκμξ ΐαθαςνίηδξ. Καζ μζ δφμ αοηέξ εηθάκζεζξ μδδβμφκ εκηέθεζ ηδκ
ακαπανάζηαζδ ζηα αηναία ηδξ υνζα, πένα απυ ηα μπμία ανίζηεηαζ είηε δ ζζςπή, είηε δ άκανενδ ηναοβή, είηε
μ άπεζνμξ πμθθαπθαζζαζιυξ ηδξ έηθναζδξ, εηδμπέξ πμο ηαηαθήβμοκ ελίζμο ζηδκ αηφνςζδ ημο αλζυπζζημο
ηαζ μζημκμιζημφ ηνυπμο ιε ημκ μπμίμ ακαπανζζημφκ ηαζ μνβακχκμοκ ημκ ηυζιμ δ βθχζζα ηαζ δ θμβμηεπκία.

5.4.1 Ύζηεξνο κνληεξληζκόο

Δ έκκμζα ημο φζηενμο ιμκηενκζζιμφ έπεζ θάαεζ δζάθμνα πενζεπυιεκα ζηδ δζεεκή ηνζηζηή, υζμκ αθμνά ηυζμ
ημκ πνυκμ υζμ ηαζ ηα ένβα – βζα άθθμοξ ιεθεηδηέξ αθμνά ηδκ πενίμδμ 1930-1939, βζα άθθμοξ ηδκ πενίμδμ
ιεηά ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ. ΢ε ηάεε πενίπηςζδ ςζηυζμ ακαθένεηαζ ζε ηείιεκα πμο πνμτπμεέημοκ ςξ
πανάδμζδ ηα ένβα ημο ορδθμφ θεβυιεκμο ιμκηενκζζιμφ (ημο ηαεαοηυ αξ πμφιε ιμκηενκζζιμφ ηςκ Σγυοξ,
Γμοθθ η.μ.η.). Πνυηεζηαζ βζα ιζα πανάδμζδ ηδκ μπμία ηα ηείιεκα ημο φζηενμο ιμκηενκζζιμφ ζε έκακ ααειυ
ζοκεπίγμοκ ηαζ πνμςεμφκ πενζζζυηενμ (υζμκ αθμνά ηδκ απμζπαζιαηζηυηδηα, ηδκ εζηίαζδ ζημ οπμηείιεκμ,
ηδκ οπμκυιεοζδ ηδξ αθεθμφξ ακαπαναζηαηζηυηδηαξ, ηδκ αίζεδζδ εκυξ ηέθμοξ ηςκ βκςζηχκ ζπδιάηςκ ηαζ
ιζαξ ελάκηθδζδξ ηςκ παναδμιέκςκ ιμνθχκ) ηαζ ζε έκακ ααειυ ακαηνέπμοκ (υζμκ αθμνά ημ εκδζαθένμκ βζα
ηζξ ζοιιεηνζηέξ ιμνθέξ ηαζ ημοξ μνβακςηζημφξ άλμκεξ πμο ακηζζηαειίγμοκ ηδκ απμζπαζιαηζηυηδηα, ημκ
παναηηήνα ηδξ ορδθήξ ηέπκδξ), ιε απμηέθεζια ιζα ζοκμθζηά πζμ νζγμζπαζηζηή ιμνθή πμο έπεζ εκίμηε έκακ
παζβκζχδδ παναηηήνα ή ηάπμηε ηαζ ιζα μνζζιέκδ ημζκςκζηή ζηνάηεοζδ, ακάθμβα ιε ηζξ ηαηεοεφκζεζξ ηςκ
ζοββναθέςκ, ηαζ πμο ηδ θένκμοκ, απυ ιζα ζημπζά, πζμ ημκηά ζημκ παναηηήνα ηδξ ζζημνζηήξ πνςημπμνίαξ.91
Ο ΢άιζμοεθ Μπέηεη, πμο ακαθένεδηε πνμδβμοιέκςξ ςξ εηπνυζςπμξ ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο ιε ένβα
υπςξ ημ Πενζιέκμκηαξ ημκ Γημκηυ ηαζ Βοηοπζζιέκεξ ιένεξ, εεςνείηαζ –ανηεηά εονέςξ– υηζ εηπνμζςπεί
αοηήκ ηδκ ηάζδ ζηα πεγά ηείιεκά ημο (Μένθο, Μμθθυο, Ο Μαθυμοκ πεεαίκεζ, Ο ακχκοιμξ, ΐαη, Κείιεκα βζα
ημ ηίπμηα), πμο ακηζζηναηεφμκηαζ νζγζηά ηζξ παναδμζζαηέξ ακηζθήρεζξ βζα ημκ ιφεμ ηαζ ημοξ παναηηήνεξ ηαζ
μδδβμφκ ηάπμηε ηδ βθχζζα ζηα υνζα ηδξ ακαθμνζηυηδηαξ.92
Σμ ένβμ ημο Γζχνβμο Υεζιςκά (1938-2000), πμο, υπςξ πνμηείκς ιέζα ζημ πθαίζζμ αοηήξ ηδξ
πανημβνάθδζδξ, είκαζ πνυζθμνμ κα ζηεθηεί ηακείξ ιέζα ζηδ θμβζηή εκ ιένεζ ηδξ ζοκέπζζδξ ηαζ πεναζηένς
πνμχεδζδξ ημο ιμκηενκζζιμφ ηαζ εκ ιένεζ ηδξ οπμκυιεοζδξ ηςκ πζμ ζοκηδνδηζηχκ πθεονχκ ημο, απμηεθεί

168
ιζα ελαζνεηζηά ζδζυηοπδ πενίπηςζδ ζηδκ εθθδκζηή πεγμβναθία. Δ ηνζηζηή ακαβκςνίγεζ μιυθςκα ηδ ζδιαζία
ημο αθθά ηαζ ημ βεβμκυξ υηζ είκαζ ημοθάπζζημκ δοζενιήκεοημ («Πχξ δζααάγεηαζ μ Υεζιςκάξ;» ακανςηζέηαζ δ
ΐμφθβανδ ζηδκ πζμ πνυζθαηδ ιμκμβναθία βζα ημκ ζοββναθέα),93 εκχ δ βναιιαημθμβζηή ημο ηαηάηαλδ
παναιέκεζ δζαιθζζαδημφιεκδ: πανυθμ πμο βζα ημοξ πενζζζυηενμοξ εεςνείηαζ επίβμκμξ ημο ιμκηενκζζιμφ,94
έπμοκ δζαηοπςεεί επίζδξ πνμηάζεζξ ηαζ ζε υ,ηζ αθμνά ηδ ζπέζδ ημο ιε ημ βαθθζηυ κέμ ιοεζζηυνδια,95 αθθά
ηαζ ιε ημκ ιεηαιμκηενκζζιυ,96 εκχ πνυζθαηα παναηηδνίζηδηε επίζδξ ηθαζζηυξ (ιμθμκυηζ μ πνμζδζμνζζιυξ
αοηυξ είκαζ επί ηδξ μοζίαξ αλζμθμβζηυξ ηαζ υπζ βναιιαημθμβζηυξ).97 Χζηυζμ, ακ ηαζ μ ίδζμξ μ ζοββναθέαξ
ζζπονζγυηακ βζα ημ ένβμ ημο υηζ «δεκ οπάνπεζ ηίπμηα πνςημπμνζαηυ ή πεζναιαηζηυ, ηζ ακ αοηυ αβαίκεζ, αβαίκεζ
εκηεθχξ, εα έθεβα, ελςηενζηά»,98 μζ ηνζηζημί ζδιεζχκμοκ μιυθςκα ημκ νζγμζπαζηζηυ παναηηήνα ηδξ βναθήξ
ημο ηαζ μ Γανακημφδδξ (πμο εεςνεί ημκ Υεζιςκά ηθαζζηυ ζοββναθέα) ζοκμρίγεζ εφζημπα ηα ιμκηενκζζηζηά
παναηηδνζζηζηά ηςκ πεγμβναθδιάηςκ ημο:

[Ο] αηναίμξ πεζναιαηζζιυξ, δ νήλδ ιε ηζξ ζοιαάζεζξ ηδξ παθαζυηενήξ ημο, νεαθζζηζηήξ πεγμβναθίαξ ηαζ δ
οπένααζδ ηδξ νεαθζζηζηήξ αθδεμθάκεζαξ, δ εζδμθμβζηή απνμζδζμνζζηία ή δ ιίλδ ημο αθδβδιαηζημφ ιε ημ
πμζδηζηυ είδμξ, δ ζοκηαηηζηή απμδζμνβάκςζδ, δ ηαηάνβδζδ ή δ εκηεθχξ ζδζυηοπδ πνήζδ ηδξ ζηίλδξ, δ έιθαζδ
ζημ αζοκείδδημ, ημ υκεζνμ ηαζ ημ πανάθμβμ, δ πνμαμθή ηδξ αοημκμιίαξ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ηδξ ίδζαξ ηδξ
θμβμηεπκζηήξ βθχζζαξ ςξ παναβςβμφ ημο κμήιαημξ, δ αζοκεπήξ πθμηή, ηα πμθθά πάζιαηα ηδξ μπμίαξ
ακαπθδνχκμκηαζ χξ έκα ααειυ απυ ηζξ επακαθήρεζξ, ηζξ ακαθμβίεξ ηαζ ηα επακενπυιεκα ανπεηοπζηά ζφιαμθα,
δ ζοπκή πνήζδ αθδβδιαηζημφ ηνυπμο πμο πνμζζδζάγεζ ζημκ εζςηενζηυ ιμκυθμβμ, δ απμημπή απυ ημκ ζζημνζηυ
ηαζ ημζκςκζηυ πενίβονμ υπμο δζαδναιαηίγεηαζ δ πθμηή, δ δζάεθαζδ ημο ελςηενζημφ ηυζιμο ιέζα απυ ηδκ
παναιμνθςηζηή ηαζ δζαηαναβιέκδ ζοκείδδζδ εκυξ ζοκήεςξ δεζπυγμκημξ αθδβδιαηζημφ παναηηήνα (μζ
εζαζχηεξ ηδξ ροπακαθοηζηήξ πνμζέββζζδξ ημο ένβμο ημο ηάκμοκ θυβμ βζα έκα «απυθοημ Ββχ» ή έκα «εβχ
κανηζζζζζηζηυ»), δ ζαθήξ πνζιμδυηδζδ ημο πχνμο έκακηζ ημο ηαηαηενιαηζζιέκμο ή αζοκεπμφξ ή ά-πνμκμο
πνυκμο. Χξ ααζζηέξ ζοκζζηχζεξ ιζαξ ιμκηενκζζηζηήξ ακηίθδρδξ ημο ηυζιμο ζηα πεγμβναθήιαηα ημο Υεζιςκά
εα ιπμνμφζακ κα ακαβκςνζζημφκ επίζδξ δ ηαηάδεζλδ ηδξ παμηζηήξ, απμζπαζιαηζηήξ, ή ηαηαηενιαηζζιέκδξ,
δοζανιμκζηήξ θφζδξ ηδξ ζφβπνμκδξ ειπεζνίαξ, υπςξ ηαζ δ ζηαεενή εζηίαζδ ηςκ ένβςκ ημο ζημ αίαζμ, ημ
99
θνζηζαζηζηυ, ημ ηεναηυιμνθμ, ημ μνιέιθοημ, ημ ανπέβμκμ ή πνςηυβμκμ, ημ γςχδεξ ηαζ ημ ιοεζηυ ζημζπείμ.

Σα παναηηδνζζηζηά αοηά είκαζ εφημθα μναηά ζε μθυηθδνμ ημ εφνμξ ημο ένβμο ημο Υεζιςκά, εκημφημζξ εδχ
εα εζηζάζμοιε (αδνμιενχξ ηαζ οπδνεηχκηαξ ημκ ζηυπμ ημο ηεθαθαίμο βζα ιζα πανημβνάθδζδ ημο πεδίμο)
ζημ Μπζηζηφξεκα (1966). ΢ημ ηεθάθαζμ 6 ζογδηείηαζ ηαζ ημ αιέζςξ επυιεκμ ένβμ ημο πμο αημθμφεδζε, μ
Γηαηξφο Ηλεφηεο (1971), ιέζα απυ ηδκ μπηζηή ηδξ πενζυδμο ηδξ δζηηαημνίαξ, ηαηά ηδκ μπμία δδιμζζεφεηαζ.
Καζ ηα δφμ ένβα ςζηυζμ αθμνμφκ ημ θηάζζιμ εκυξ μνίμο, πένα απυ ημ μπμίμ ανίζηεηαζ πναηηζηά δ ζζςπή ή δ
ηναοβή. ΢ημ Μπζηζηφξεκα αοηυ ημ ηέθμξ αθμνά ειθακέζηενα ηδ ιοεζζημνδιαηζηή ιμνθή, εκχ μ Γηαηξφο
Ηλεφηεο πναβιαηεφεηαζ εειαηζηά ημ ηέθμξ ημο ακενχπμο ηαζ ημο πμθζηζζιμφ (πνυηεζηαζ κα αθακζζηεί
μθυηθδνμ ημ βέκμξ ηςκ ακενχπςκ πνμηεζιέκμο κα ειθακζζηεί έκα κέμ βέκμξ ηαζ μ βζαηνυξ Εκευηδξ (: δ
κευηδξ) ηαθείηαζ κα βίκεζ ημ υνβακμ αοημφ ημο αθακζζιμφ, πνζκ αοημηημκήζεζ ηαζ μ ίδζμξ «υπζ απυ
πνμζςπζηέξ ζοιθμνέξ ζάξ μνηίγμιαζ ηζ υπζ απυ παεμθμβζηέξ αθθά απυ ιζα αβκυηδηα», 253).100
Σμ Μπζηζηφξεκα είκαζ έκα ηείιεκμ ιζηνήξ έηηαζδξ (ιυθζξ 20 ζεθίδεξ ζηδκ α΄ έηδμζδ) ηαζ ιεβάθδξ
ποηκυηδηαξ, πμο θαίκεηαζ κα δζαηδνεί ιυκμ ημκ ζηεθεηυ εκυξ ιοεζζημνήιαημξ, δμζιέκμ ζπεδυκ πενζθδπηζηά,
έπμκηαξ απμννίρεζ υθα εηείκα ηα ζημζπεία ηδξ παναηηδνμθμβίαξ ηαζ ηδξ δνάζδξ πμο ηαθμφκ ημκ ακαβκχζηδ
κα παναζονεεί ζηδκ παναημθμφεδζδ ηδξ πθμηήξ ηαζ κα ηαοηζζηεί ιε ημοξ ήνςεξ ζηα νεαθζζηζηά, αθθά ηαζ
ζηα ιμκηενκζζηζηά, ιοεζζημνήιαηα.
΢ημ ηέκηνμ ημο ανίζηεηαζ μ Σ: «έπεζ ιζακ εηπθδηηζηή μιμνθζά, βμδηεφεζ ημοξ ακενχπμοξ. ΢ηδκ
πναβιαηζηυηδηα είκαζ ηέναξ […] δοζηοπζζιέκμξ ηζ επδνιέκμξ […] ηακέκαξ δεκ πνέπεζ κα ιάεεζ ηζ είκαζ ζηδκ
πναβιαηζηυηδηα» (199-200). Ο Σ είκαζ παηέναξ παζδζχκ πμο πεεαίκμοκ ιυθζξ θηάζμοκ ζηα δφμ πνυκζα (βζα
ηδκ αηνίαεζα ημφξ αβάγεζ μ ίδζμξ ηα ιάηζα ιε ιζα ιαηνζά αεθυκα), ηαζ πενζαάθθεηαζ, ζακ ήθζμξ, απυ ιζα ζεζνά
εηενυθςηςκ πνμζχπςκ πμο ηαεμνίγμκηαζ απ‘ αοηυκ: ηδ βοκαίηα ημο Ώ (: αβάπδ) 101 ηαζ ιδηένα ηςκ παζδζχκ
ημο («δ Ώ αβαπά ημκ Σ ηαζ ηδκ γςή ηδξ ηζ υ,ηζ άθθμ εα δχζεζ βζ‘ αοηυκ ηαζ πμηέ δεκ παναπμκέεδηε βζα ημκ
εάκαημ ηςκ παζδζχκ ηδξ […] δ γςή ηδξ ημκηά ζημκ Σ είκαζ δ αζφβηνζηδ εοηοπία ηδξ υ,ηζ ηζ ακ ζοιαεί ηζ υ,ηζ ηζ
παεεί», 200), ημκ Γ (: βκχζδ), πμο βκςνίγεζ ηδκ πναβιαηζηή οπυζηαζδ ημο Σ ηαζ ημκ πμεεί, ηδκ ενςιέκδ ημο
Μανβανίηα, πμο παναηηδνίγεηαζ απυ έκακ αδδθάβμ ενςηζζιυ, ηαζ ηδ ιδηένα ηαζ ηδκ αδενθή ημο πμο
πνμζπαεμφκ κα ηναηήζμοκ ζηδ γςή ηα παζδζά ημο ηαζ οπμθένμοκ ααεζά βζα ημκ παιυ ημοξ.

169
Εικόνα 5.23 Ο Γηψξγνο Χεηκσλάο (Πεγή: http://goo.gl/IPplZw).

΋ηακ μ Γ εέζεζ ημκ ηίκδοκμ κα απμηαθφρεζ ηδκ ηεναηχδδ ηαοηυηδηα ημο Σ, δ Ώ εα ημκ ζημηχζεζ βζα κα
πνμζηαηέρεζ ημκ αβαπδιέκμ ηδξ, ζηενχκηαξ ημο υιςξ έηζζ ηδ δοκαηυηδηα ηδξ αθδεζκήξ φπανλδξ. Με ηδ
ζεζνά ημο εηείκμξ εα ζημηχζεζ ηδκ Ώ ηαζ ηέθμξ εα εακαηςεεί θοηνςιέκμξ απυ ηδ Μανβανίηα («εβχ είιαζ μ
άκενςπυξ ζμο Σ ηαζ πμηέ δεκ είπεξ ηακέκακ άθθμκ εηηυξ απυ ιέκα ηζ εβχ εα ζμο δχζς ημ πζμ ζπμοδαίμ […]
δ Μανβανίηα πνμζπαεεί κα ηαζνζάζεζ ηδκ θςκή ηδξ ιε ηδκ θςκή ημο Σ ηζ μζ άβνζεξ θςκέξ ημοξ», 218-219).
Συζμ δ έιθαζδ ζημκ ηεκηνζηυ παναηηήνα υζμ ηαζ ηα γδηήιαηα βφνς απυ ηα μπμία πενζζηνέθεηαζ δ
πθμηή ιμζάγμοκ κα απμδίδμοκ αθαζνεηζηά (ηαζ, ακ έθεζπε δ δναιαηζηυηδηα ηαζ μ ορδθυξ ηυκμξ πμο δζέπεζ ημ
ηείιεκμ, εα ιπμνμφζε ηακείξ κα πεζ ηαζ πανςδζαηά) ηδκ πειπημοζία ημο ιοεζζημνδιαηζημφ είδμοξ υπςξ έπεζ
απμηνοζηαθθςεεί ηονίςξ ιέζα απυ ηδ νεαθζζηζηή πανάδμζδ, πνμζθένμκηαξ έηζζ ηαηά ηάπμζμκ ηνυπμ έκα
είδμξ «ανπζ-ιοεζζημνήιαημξ». Δ φπανλδ εκυξ ααζζημφ ήνςα βφνς απυ ημκ μπμίμ πενζζηνέθεηαζ ημ ένβμ, ηαζ
μζ άλμκεξ ηδξ ενςηζηήξ επζεοιίαξ, ημο ηαημφ ηαζ ηδξ βκχζδξ, πμο μνίγμοκ ηδ δνάζδ, απμηοπςιέκμζ ιε ημκ
πζμ ςιυ ηαζ λεηάεανμ ηνυπμ ηυζμ ζηα «μκυιαηα» ηςκ δνχςκ υζμ ηαζ ζηζξ ζηδκέξ πμο πενζβνάθμκηαζ,
απμηεθμφκ πνάβιαηζ εειεθζχδδ ζοζηαηζηά ημο είδμοξ ημο ιοεζζημνήιαημξ. Ώκ ειααεφκμοιε θίβμ ζημκ
ηεκηνζηυ παναηηήνα ςξ ηέημζμ, εα δμφιε υηζ ηζ αοηυξ επίζδξ μνίγεηαζ απυ παναιέηνμοξ πμο ακαδείπεδηακ
ααζζηέξ ζηδ ιοεζζημνδιαηζηή πανάδμζδ (ακαβυιεκεξ ιάθθμκ ζηδκ ηθδνμκμιζά ημο νμιακηζζιμφ,
εηζοβπνμκζζιέκδ εδχ εκ ιένεζ ιέζς ημο κζηζεσημφ οπενακενχπμο): δ ακάβηδ ημο ήνςα βζα ακαβκχνζζδ ηαζ
απμδμπή, μ θυαμξ ιπνμζηά ζηδκ ηηδκχδδ πθεονά ημο πμο πνέπεζ κα ιείκεζ ηαθοιιέκδ (ζε παθζυηενεξ
εηδμπέξ, ζ‘ έκα ιοεζζηυνδια δζαιυνθςζδξ θ.π., εα ήηακ έκζηζηηα πμο έπνεπε κα ηζεαζεοημφκ ή
παναηηδνζζηζηά ιζαξ ηαηχηενδξ ημζκςκζηήξ ηάλδξ πμο έπνεπε κα λεπεναζημφκ), αθθά ηαζ δ βμδηεία ηαζ δ
αλία πμο πδβάγεζ αηνζαχξ απυ αοηυ ημ ηηδκχδεξ λεπέναζια ηςκ μνίςκ, ηαζ δ ακάβηδ ηδξ ακαβκχνζζδξ αοηήξ
ηδξ πθεονάξ (ιέζς ημο Γ) χζηε κα επζηεοπεεί δ αθδεζκή ηαζ πθήνδξ γςή. Ο ίδζμξ μ Υεζιςκάξ ζζπονίγεηαζ υηζ
μ ηίηθμξ Μπζηζηφξεκα «δίκεζ ημκ μνζζιυ ημο ιοεζζημνήιαημξ, υπςξ εβχ ημκ εκκμχ. […] Μοεζζηυνδια
θμζπυκ, ηαεμνίγεζ ημ είδμξ ηδξ βναθήξ, δεκ είκαζ ηίηθμξ ημο ηεζιέκμο, δεκ εηθνάγεζ δδθαδή ημ κυδια ημο
ηεζιέκμο, υπςξ ζοκήεςξ ημ ηάκμοκ μζ ηίηθμζ ηςκ παναδμζζαηχκ αθδβδιάηςκ. […] Σμ ιοεζζηυνδια, ηαηά ηδ
δζηζά ιμο ηδκ άπμρδ, υπςξ εηθνάγεηαζ ημοθάπζζημκ ζε αοηυ ημ αζαθίμ, πνμζπαεεί κα απμιμκχζεζ υ,ηζ πζμ
ζπμοδαίμ ιπμνεί κα ζοιαεί ζε ιζα ηαηάζηαζδ ακενχπζκδ, υπςξ αοηή πμο ηαηαβνάθεηαζ ζ‘ αοηυ ημ
ηείιεκμ».102
Πνυηεζηαζ θμζπυκ βζα έκα ηείιεκμ πμο βοικχκεζ ημ ιοεζζημνδιαηζηυ είδμξ ζηα «πζμ ζπμοδαία»
ζοζηαηζηά ημο (έζης ηαζ ιε ιζα ηάπςξ πζμ αολδιέκδ δυζδ κανηζζζζζιμφ ζε υ,ηζ αθμνά ημκ ηεκηνζηυ ήνςα,
υπζ αζοκήεζζηδ ζηα ένβα ημο Υεζιςκά). Καζ ημ ηάκεζ αοηυ ζπνχπκμκηαξ ηζξ ιμκηενκζζηζηέξ ηαζκμημιίεξ
ιέπνζ ηα αηνυηαηα υνζα ηδξ δζάζπαζδξ ημο ιφεμο, ηδξ παναηηδνμθμβίαξ ηαζ ηδξ βθχζζαξ. Δ πθμηή δίκεηαζ
ελαζνεηζηά εθθεζπηζηά, ιε θυβμ απμζπαζιαηζηυ ηαζ πενζθδπηζηυ, πμο δεκ ακαδεζηκφεζ ηυζμ ηδ θμβζηή
αθθδθμοπία ηδξ δνάζδξ ή ηα ροπμθμβζηά ηίκδηνα ηςκ δνχςκ, αθθά ιειμκςιέκεξ ζηζβιέξ ηνίζδξ πμο
απμδίδμκηαζ είηε νδημνζηά είηε ιε ζηδκέξ αίαξ ηαζ ένςηα. Συζμ μζ θυβμζ ηςκ δνχςκ υζμ ηαζ μζ ζηδκέξ
(ζζημνδιέκεξ απυ ημοξ ίδζμοξ ή ημκ αθδβδηή) απμηοπχκμοκ ημκ άκενςπμ ζε μνζαηέξ ηαηαζηάζεζξ ηαζ
δζεηδζημφκ, ιε ηδκ εηνδηηζηυηδηα ηαζ ηδκ εηηοθθςηζηή ημοξ θάιρδ, ηδκ αοημκυιδζή ημοξ απυ ηδκ οπυεεζδ.
Ο θυβμξ είκαζ αζειαηζηυξ ηαζ ζηα υνζα ηδξ ζοκηαηηζηήξ μνεμδμλίαξ, ζοπκά παναθδνδιαηζηυξ ηαζ
ζπμζκμηεκήξ δίπςξ ζηίλδ, μδδβχκηαξ εκίμηε ζηδ ζζςπή ημο ηοπμβναθζημφ ηεκμφ.103 Λ.π. δ Μανβανίηα, πθάζ
ζημκ κεηνυ Γ:

[…] ν αέξαο ζηέγλσζε ηελ πγξαζία πνπ έηξεθε ηνπο άγξηνπο ζθνξπηνχο θαη ε βξνρή θαζάξηζε ηελ βξψκα πνπ
έηξεθε ηνπο πεξήθαλνπο αλζξψπνπο θη είδα ζηνλ ήιην απηά ηα αζπξνπιά θαη ηπθιά κηθξά ζθνπιήθηα είδα ην λέν
είδνο ησλ αλζξψπσλ ζήκεξα θηφιαο εθηά ν Σ θψλαμε ζσπάζηε [θελφ] ζσπάζηε φινη [θελφ] (211)

170
ή μ Σ βζα ημκ εάκαημ ημο Γ:

Ήηαλ ε κνλαδηθή επθαηξία λα δήζσ απηφ πνπ είκαη θαη κέζα ζηελ γλψζε ηνπ ζα δνχζα ηελ αιεζηλή δσή θαη ζα
κνπ βεβαίσλε ηνλ αιεζηλφ κνπ εαπηφ θαη ηνλ αιεζηλφ κνπ εαπηφ θάπνηνο ζηνλ θφζκν πξέπεη λα μέξεη ηελ αιήζεηα
αιιηψο πψο λα δήζσ θαη κνλάρα έλα μέξσ πσο ππάξρεη έλαο ζηνλ θφζκν πνπ μέξεη ηελ αιήζεηα […] (213)

΋ζμκ αθμνά ηζξ ζηδκέξ, πνυηεζηαζ ζε ανηεηέξ πενζπηχζεζξ βζα ελπνεζζμκζζηζηέξ απεζημκίζεζξ ηςκ
μνίςκ ημο ορδθμφ ζηα μπμία θηάκεζ μ άκενςπμξ ιέζα απυ ημκ ένςηα ηαζ ηδκ, ηαηά αάεμξ ζοββεκή ημο, αία.
Οζ ιεηαιμνθχζεζξ πμο εηθνάγμοκ αοηήκ ηδκ μνζαηή πναβιαηζηυηδηα δζαηανάζζμοκ μπμζαδήπμηε ζπέζδ ημο
ένβμο ιε ημκ νεαθζζιυ ή έζης ηαζ ιε ιζα πμθοπνζζιαηζηή απυδμζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ:

Οζ δφμ εηείκμζ βοικχεδηακ ηεθείςξ. Σα ζχιαηά ημοξ άζηναθηακ ηαζ ζακ θοβενέξ θεπίδεξ άζηναθηακ ζακ
θαιπενέξ ζδιαίεξ ηοιάηζγακ. Έηαικακ ένςηα εηεί. […] Πήβα απυ πάκς ημοξ ηζ έζηορα κα πζάζς. Συηε.
Μαφνα αβηάεζα απυ ηδ νάπδ ημοξ ζακ απζκμί ηαζ ηεκηνζά πεηάπηδηακ απυ ηζξ ηνειμοθζαζηέξ ημζθζέξ ημοξ ζακ
ζθήηεξ ηαζ πχεδηακ ιέζα ζημ ημνιί ιμο ιε λέζπζζακ ηα νάιθδ ημοξ. […] ιε πανάηδζακ εηεί ζηδ ιέζδ
πθδβςιέκμ ηαζ πκζβιέκμ ζημ αίια ηζ έθοβακ απυ ημ πανάεονμ ημοξ είδα πνζκ παεχ ζημ ζημηάδζ κα πεηάκ ζημκ
μονακυ ημοξ είδα ήηακ ηενάζηζεξ πεηαθμφδεξ ιε πνςιαηζζηά ιεβάθα θηενά ιε ηαηία ηζ μιμνθζά πεημφζακ ζημκ
μονακυ ηαζ πάεδηακ ηαζ πάεδηα. (208-209)

Εικόνα 5.24 Francesco Clemente, Φαθίδζα ηαζ πεηαθμφδεξ (1999). Ο δσγξάθνο ζεσξείηαη εθπξφζσπνο ηνπ ιεγφκελνπ
ηηαιηθνχ λεν-εμπξεζηνληζκνχ (Πεγή: http://goo.gl/3bhwKy).

Οζ ααζζημί παναηηήνεξ, ζπεδυκ ζε δζανηή πανμλοζιυ, δεκ ειθακίγμκηαζ ςξ μθμηθδνςιέκα άημια, μφηε ηακ
ςξ ροπμθμβζημί ηφπμζ. ΢φιθςκα ιε ημκ ίδζμ ημκ Υεζιςκά, μ Σ. βζα πανάδεζβια «είκαζ δ ηαεανή ακενχπζκδ
φπανλδ. Ώοηή είκαζ δ ηεναημζφκδ ημο. […] Βίκαζ ιζα βκήζζα, αβκή ακενχπζκδ μοζία ηαζ επεζδή δεκ ιπμνεί κα
επζαζχζεζ ζημκ ηυζιμ ηςκ ακενχπςκ, οπμηνίκεηαζ, οπμδφεηαζ ημκ άκενςπμ». 104 Οζ παναηηήνεξ εδχ δεκ είκαζ
ζοκεηηζηά οπμηείιεκα δνάζδξ, υπςξ ηα βκςνίγμοιε ζημκ νεαθζζιυ, ή πμθφπθμηεξ υζμ ηαζ ακηζθαηζηέξ
ζοκεέζεζξ εκηοπχζεςκ, ζηέρεςκ, αζζεδιάηςκ ηαζ εκμνιήζεςκ, υπςξ ηα πανμοζζάγεζ ζοκήεςξ μ ηαεαοηυ
ιμκηενκζζιυξ. Βίκαζ πενζζζυηενμ απυπεζνεξ κα ρδθαθδεεί δ μοζία ηδξ ακενχπζκδξ οπυζηαζδξ ιέζα απυ
έκακ ζοκδοαζιυ ορδθήξ αθαίνεζδξ αθεκυξ, υπςξ ηαηαδεζηκφμοκ ηαζ ηα μκυιαηα ηςκ δνχςκ, ηαζ αηναίαξ
ακενχπζκδξ οθζηυηδηαξ αθεηένμο, πμο παναπέιπεζ ζοπκά ζημ γςζηυ – ημ ηεθεοηαίμ ςξ ιζα επίηαζδ, εα
ιπμνμφζε κα οπμεέζεζ ηακείξ, ηδξ ιμκηενκζζηζηήξ έιθαζδξ ζημ αζοκείδδημ αθθά ηαζ ζημ πνςηυβμκμ. Σδκ
αθαζνεηζηή ηαη‘ μοζία θεζημονβία ηςκ παναηηήνςκ ζημκ Υεζιςκά επζζδιαίκμοκ ηαζ ιεθεηδηέξ ημο πμο
ζδιεζχκμοκ επζπθέμκ ηδκ έθθεζρδ αοημηέθεζάξ ημοξ, ηδ δζάποζδ ηαζ ηδκ παναπθδνςιαηζηή ιεηαλφ ημοξ
θεζημονβία (εεςνχκηαξ π.π. άθθμξ ημκ Σ. ηαζ ημκ Γ. ςξ ηεκηνζηυ γεφβμξ ιε ιζα «αθθδθμδέζιεοζδ ζε
βκςζζμθμβζηυ ηαζ μκημθμβζηυ επίπεδμ», ηαζ άθθμξ ημκ Σ., ημκ Γ. ηαζ ηδ Μανβανίηα ςξ ιζα ηεκηνζηή ηνζάδα
πμο ακαδεζηκφεζ «ηδκ ηνζζδζάζηαηδ θφζδ ημο ακενχπμο»). 105

171
Εικόνα 5.25 Francis Bacon, ΢πμοδή βζα πμνηνέημ ημο Λμφζζακ Φνυοκη (1964). Γηα έλαλ παξαιιειηζκφ αλάκεζα ζηνλ
Μπέηθνλ (κε ηηο παξακνξθσκέλεο, δσψδεηο, έληνλα ζαξθηθέο κνξθέο ηνπ) θαη ηνλ Χεηκσλά έθαλε πξψηνο ιφγν ν Γ. Ν.
Μαξσλίηεο, κηιψληαο γηα «δσνινγηθή θπζηνγλσκία ηνπ αλζξψπνπ» (Δ πεγμβναθία ημο Γζχνβμο Υεζιςκά. Ώθδνδιέκμ
ηαζ ζοβηεηνζιέκμ, 1986, 12). ΢ηε ζπλέρεηα ε ΢νθία Βνχιγαξε κειέηεζε ην ζέκα αλαιπηηθφηεξα («Αλζξσπνδψα θαη ηέξαηα
ζην έξγν ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά», 2010), ζεκεηψλνληαο φηη «ε παξνπζία ηνπ ζψκαηνο [ζηνλ Χεηκσλά] ιεηηνπξγεί
πνιχπιεπξα θαη ακθίζεκα, ηφζν ζηελ θαηεχζπλζε ηεο αλακέηξεζεο κε ηελ πιηθή θχζε ηνπ αλζξψπνπ ή, αθφκα, θαη ζηελ
θαηεχζπλζε ηεο αλαδήηεζεο ηεο βαζχηεξεο νπζίαο ηνπ κέζα ζην ζψκα, φζν θαη ζηελ θαηεχζπλζε ηεο παξακφξθσζεο, ηνπ
δηακειηζκνχ θαη δηαζθνξπηζκνχ ησλ θνκκαηηψλ ηνπ εγψ σο απψιεηαο ηαπηφηεηαο» (6) (Πεγή:
http://antiquesandartireland.com/tag/freud/).

΢πμθζάγμκηαξ ηδκ, αιέζςξ πνμδβμφιεκδ ημο Μπζηζηνξήκαηνο, Δθδξνκή (1964) ημο Υεζιςκά, μ
Ώνζζηδκυξ ελδβεί αοηυκ ημκ ηνυπμ αθήβδζδξ ιε υνμοξ πμο αθμνμφκ μοζζαζηζηά ηαζ ημ Μοεζζηυνδια ηαζ
ακάβμκηαζ ζηζξ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ ηαζ ηα εκδζαθένμκηα ηδξ κεμηενζηυηδηαξ, υπςξ ηα είδαιε ζηδκ εζζαβςβή
ηαζ ζηδκ εκυηδηα πενί ιμκηενκζζιμφ:

[Ο] ιφεμξ πνέπεζ κα οπμκμιεοεεί βζα κα απεθεοεενχζεζ ηδ εναοζιαηζηή οπυζηαζδ ηςκ πναβιάηςκ. Ο
ηαηαηενιαηζζιυξ ηςκ ημζκςκζηχκ ζπέζεςκ ςξ ηανπυξ ηδξ πναβιμπμίδζδξ, ηαζ δ απμλέκςζδ ηςκ
δζαπνμζςπζηχκ πνέπεζ ηάπςξ κα εζημκμπμζδεμφκ. Ο ιφεμξ, ςξ ηεκηνζηή οπυεεζδ, ιυκμ πθαζιαηζηέξ
ζοβημθθήζεζξ εα ιπμνμφζε κα επζηφπεζ. Έηζζ, δ απμζπαζιαηζηυηδηα ηδξ αθήβδζδξ απμηηά ιζα ζδιαζία
ζδζαίηενδ, αθμφ ηαθείηαζ κα ακαζφνεζ ηαζ κα ιεηαβθςηηίζεζ ζε ιυνθςια αζζεδηζηυ ηδκ αηνςηδνζαζιέκδ εζηυκα
ημο ηυζιμο. Τπάνπεζ υιςξ ηαζ ηάηζ άθθμ. Πίζς απυ ηδ ζοκείδδζδ, «αζπαίνμοκ» ηονζμθεηηζηά ηα θακηάζιαηα
ημο οπμζοκείδδημο. Κζκήζεζξ αδζυναηεξ ηαζ νεοζηέξ, ρίεονμζ οπμκμμφιεκμζ, έκα ζφιπακ ανπέηοπςκ ζοιαυθςκ,
υ,ηζ ίζςξ ζοκζζηά ηδ ααεφηενδ οπυζηαζή ιαξ. Καζ αοηή δ αθάζηδζδ, αηυιδ ακαπμηνοπημβνάθδηδ, πνέπεζ κα
106
ανεζ ημκ ηχδζηά ηδξ.

Ο ζοββναθέαξ δίκεζ ζημκ ηίηθμ, υπςξ ακαθένεδηε πνμδβμοιέκςξ, ημ κυδια εκυξ εζδμθμβζημφ μνζζιμφ, δίκεζ
δδθαδή ιε ημκ ηίηθμ, ηαζ ιε ημ ένβμ πμο αοηυξ επζζηέθεζ, ημκ δζηυ ημο μνζζιυ βζα ημ ιοεζζηυνδια. ΋πςξ
ελδβείηαζ υιςξ ηαζ απυ ημ πανάεεια πμο πνμδβείηαζ, πνυηεζηαζ βζα έκακ μνζζιυ υπζ ηυζμ πνμζςπζηυ ή
ζδζμζοβηναζζαηυ υζμ θαίκεηαζ ιε ηδκ πνχηδ ακάβκςζδ ημο ένβμο, αθθά πνμζδζμνζζιέκμ απυ ηζξ κεμηενζηέξ
ζζημνζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ ηαζ ακηζθήρεζξ βζα ηδκ αημιζηυηδηα – αοηέξ πμο ηαευνζζακ ηαζ ημκ
ιμκηενκζζιυ.
Βκημφημζξ, αλίγεζ κα παναηδνήζμοιε υηζ, ακηίεεηα απ‘ υ,ηζ είδαιε ζηα ένβα ημο ηαεαοηυ
ιμκηενκζζιμφ, δ απμζπαζιαηζηυηδηα ημο ηυζιμο, ημ πάμξ ηςκ εκηοπχζεςκ, δ αζοκεπήξ αημιζηυηδηα (ή, εκ
πνμηεζιέκς, δ παχδδξ «αθάζηδζδ» ηδξ ααεφηενδξ οπυζηαζήξ ιαξ, υπςξ ημ εέηεζ μ Ώνζζηδκυξ) δεκ
ακηζζηαειίγεηαζ εδχ απυ ηακεκυξ είδμοξ ηθζιαηςηήξ πνήζδξ επακενπυιεκμο ιμηίαμο (υπςξ ζηδ Γηνίηζδ-
Μζθθζέλ) ή θεπηά δμοθειέκδξ αθδβδιαηζηήξ ζοιιεηνίαξ (υπςξ ζημκ Σζίνηα) ή ζηεκμφ παναθθδθζζιμφ ιε
έκα ιοεζηυ πνυηοπμ πμο εα έδζκε ιζα μνζζιέκςξ ηαεδζοπαζηζηή εκηφπςζδ δζαπνμκζηήξ επακάθδρδξ (υπςξ
ζημκ Μπαηυθα). ΋θα αοηά ηα ιέζα πμο πνδζζιμπμζεί μ ηαεαοηυ ιμκηενκζζιυξ βζα κα άνεζ ζε ηάπμζμ ααειυ
ηζξ ακδζοπδηζηέξ πθεονέξ ιζαξ πμθοπνζζιαηζηήξ ηαζ δφζημθα εθέβλζιδξ πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ κα
δδιζμονβήζεζ απ‘ αοηήκ ένβα πμο ακηαπμηνίκμκηαζ ζημ αίηδια ηδξ ορδθήξ αζζεδηζηήξ βζα ζπήια (κα ιδκ
είκαζ ά-ζπδια), εδχ έπμοκ απμννζθεεί. Οζ υπμζεξ ιοεζηέξ ακαθμνέξ (ζημκ Κνυκμ θενεζπείκ), αθθά ηαζ άθθεξ
δζαηεζιεκζηέξ ακαθμνέξ, δεκ πνδζζιεφμοκ ςξ μνβακςηζηά πανάθθδθα πμο πνδζζιμπμζμφκηαζ ιε ζοκέπεζα,

172
αθθά ιάθθμκ ςξ ιζζμακαδουιεκεξ ακαικήζεζξ ηαζ ζπανάβιαηα δζαθυβμο. Ώπυ ηδκ άθθδ πθεονά, μζ
επακαθήρεζξ ηδξ αίαξ ηαζ ηδξ ενςηζηήξ επζεοιίαξ θεζημονβμφκ πενζζζυηενμ αενμζζηζηά ζε ιζα ιάθθμκ
βηνμηέζηα εκηφπςζδ, πανά οπαημφκ ζε ηάπμζμο είδμοξ ακαθμβζηή μνβάκςζδ.
Γζα κα ηαηακμήζεζ ηακείξ ηαθφηενα αοηή ηδ δζαθμνά, εα πνέπεζ κα πνμζεέζεζ, ζηζξ ημζκέξ
παναιέηνμοξ ημο ένβμο ιε ημκ ιμκηενκζζιυ ηαζ ηζξ ηαηααμθέξ ημο απυ αοηυκ, ηαζ ιζα αίζεδζδ
ηαεοζηένδζδξ, πμο επζζδιαίκμοκ ηυζμ μ ίδζμξ μ ζοββναθέαξ, υζμ ηαζ ανηεημί ιεθεηδηέξ ημο, δζαπζζηχκμκηαξ
αηνζαχξ ημκ επζβμκζηυ ημο παναηηήνα.107 Μμθμκυηζ δ αίζεδζδ ημο ηέθμοξ (ηονίςξ ημο πμθζηζζιμφ)
απαζπμθεί ημκ ιμκηενκζζιυ απυ ηζξ ανπέξ ημο, ζηα πνυκζα αηνζαχξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 ένπεηαζ ιε ζδζαίηενδ
έιθαζδ ζημ πνμζηήκζμ ημ εέια ιζα μνζζιέκδξ ελάκηθδζδξ ηδξ θμβμηεπκίαξ, έηζζ υπςξ αοηή δζαιμνθχεδηε
ηαζ εηεί υπμο μδδβήεδηε απυ ημκ ορδθυ, ημκ ηαεαοηυ αξ πμφιε, ιμκηενκζζιυ. Δ ζοκεήηδ αοηή, έκημκα
αζζεδηή ηονίςξ ζηδκ αββθμζαλμκζηή θμβμηεπκία, εα μδδβήζεζ ανβυηενα ζε έκα είδμξ ακακέςζδξ, ιε ιζα
εζνςκζηή επζζηνμθή ζηδκ ακαπαναζηαηζηή αθεηδνία πμο ζοκζζηά μ ιεηαιμκηένκζζιυξ.108 Πνζκ υιςξ ζοιαεί
αοηυ, οπάνπεζ έκα αηυιδ αήια υλοκζδξ ημο ιμκηενκζζηζημφ νζγμζπαζηζζιμφ, πμο μδδβεί, ζηδκ πενίπηςζδ
ημο Υεζιςκά, ζηδ ζηεθεηζηή απμβφικςζδ. Μ‘ αοηήκ ηδκ έκκμζα εα ιπμνμφζε ηακείξ κα ζζπονζζηεί υηζ ημ
Μπζηζηφξεκα είκαζ έκα «ανπζ-ιοεζζηυνδια» αθθά ηαοηυπνμκα ηζ έκα ηέθμξ ημο ιοεζζημνήιαημξ, ημ
ιοεζζηυνδια υπςξ έπεζ ηαηαθήλεζ ηαζ υπςξ ιπμνεί πζα κα είκαζ ζηδκ ζζημνζηή ζηζβιή ηαηά ηδκ μπμία
βνάθεηαζ ημ ένβμ. Ο πανμλοζιυξ ιμνθήξ ηαζ πενζεπμιέκμο πμο δζαπζζηχκμοιε ζημ ηείιεκμ είκαζ δδθςηζηυξ
εκυξ μνίμο ζηδ γςή υζμ ηαζ ζηδκ ηέπκδ.
Βκημφημζξ, ρδθαθχκηαξ ημ ηέθμξ, ηαζ αθήκμκηαξ πίζς έκακ μνζζιέκμ ζοκηδνδηζζιυ ημο
ιμκηενκζζιμφ πμο, πανά ηζξ ιμνθζηέξ ηαζκμημιίεξ, δεκ έπαρε πμηέ κα ιενζικά βζα ηδκ ηαθθζηεπκζηή
ανηζυηδηα, ημ ένβμ δεκ μδδβείηαζ μφηε ζηδκ πανςδία, μφηε ζημ δςνεάκ παζπκίδζ ιε ηζξ θέλεζξ. Αζαηδνεί ζημ
αηέναζμ ηζξ αλζχζεζξ ηαζ ηδξ ζμαανυηδηαξ ηαζ ηδξ ορδθήξ ηέπκδξ, επζκμχκηαξ ηνυπμοξ βζα κα δδθχζεζ αοηήκ
ηδκ μνζαηή ζοκεήηδ ηαζ δζεηδζηχκηαξ, απυ αοηήκ αηνζαχξ ηδ εέζδ ημο ανβμπμνδιέκμο, κα δχζεζ ηείιεκα
πμο εα απμηεθμφκ, υπςξ ζπμθζάγεζ δ ΐμφθβανδ, «ηδ δζαεήηδ ημο ακενχπζκμο είδμοξ, ηδκ παναηαηαεήηδ ημο
ακενχπζκμο θυβμο. Έηζζ, μ ηεθεοηαίμξ ζοββναθέαξ ημο ηυζιμο ιπμνεί κα είκαζ μ πζμ άζδιμξ, μ πζμ
ανβμπμνδιέκμξ, μ πζμ αδζηδιέκμξ, αθθά, ηδκ ίδζα ζηζβιή, ηαζ μ πζμ ζδιακηζηυξ, μ ζδιακηζηυηενμξ υθςκ,
αθμφ ζε αοηυκ έθαπε κα ελζζημνήζεζ ημ ηέθμξ ηςκ ακενχπςκ ηαζ κα ακαηεθαθαζχζεζ ηδκ ζζημνία ημοξ».109
Σμ ηεθεοηαίμ ιοεζζηυνδια δζεηδζηεί κα απμηεθέζεζ ηαζ ημκ μνζζιυ ημο ιοεζζημνήιαημξ, ηάκμκηαξ, έπς ηδκ
εκηφπςζδ, ανηεηά θακενυ ηαζ ημκ δζαβεκεαηυ ακηαβςκζζιυ, ηαεχξ μ ζοββναθέαξ ακαιεηνάηαζ ιε ημοξ
ιεβαθφηενμοξ –ηαζ αηυιδ εκενβμφξ– ζοββναθείξ, επάκς ζε έκα είδμξ πμο δ ιεκ βεκζά ημο ‘30 ακέδεζλε ζε
ειαθδιαηζηυ πεδίμ δδιζμονβίαξ (ακ ηαζ ιε υπζ ιεβάθδ επζηοπία υζμκ αθμνά ηζξ ακακεςηζηέξ ηδξ θζθμδμλίεξ),
εκχ δ αιέζςξ επυιεκδ, δ θεβυιεκδ ζοκήεςξ πνχηδ ιεηαπμθειζηή, βεκζά (ηαζ πνμδβμφιεκδ ημο Υεζιςκά),
ακακέςζε πναβιαηζηά ιε ιζα πζμ ζοκεπή πνήζδ ηςκ ιμκηενκζζηζηχκ ηνυπςκ (υπςξ είδαιε ζηζξ πενζπηχζεζξ
ηςκ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ, Σζίνηα ηαζ Μπαηυθα).
Γνάθμκηαξ ιε έκημκδ ηδ ζοκαίζεδζδ ημο μνίμο, μ Υεζιςκάξ δζεηδζηεί ηδ νζγμζπαζηζηυηδηα πμο έπεζ
απμθέζεζ μ εεζιμπμζδιέκμξ ιμκηενκζζιυξ, ηαζ ηαοηυπνμκα δ θζθμδμλία ημο δεκ είκαζ ιζηνυηενδ απυ ημ κα
απμηαθφρεζ βοική ηδκ μοζζχδδ αθήεεζα βζα ημκ άκενςπμ ηαζ κα δχζεζ ημκ δζηυ ημο μνζζιυ βζα έκα απυ ηα
πζμ ζδιακηζηά θμβμηεπκζηά είδδ, ηαζ ίζςξ ημ παναηηδνζζηζηυηενμ ηςκ κευηενςκ πνυκςκ. Οδδβχκηαξ ηδ
βναθή ζε αοηυ ημ υνζμ απμβφικςζδξ, μ Υεζιςκάξ ηαηαθήβεζ –ηαηά θμβζηή ζοκέπεζα, εα έθεβε ηακείξ– ζε
έκακ θυβμ πμο δεκ ιπμνεί πανά κα ημνοθςεεί ιε ηδ ζζςπή ή, υπςξ ζημ Μπζηζηφξεκα, ιε ηδκ άκανενδ
ηναοβή.

5.4.2 Νέα πξσηνπνξία

Ώνηεηά δζαθμνεηζηή είκαζ δ ακηζιεηχπζζδ ηδξ ίδζαξ μοζζαζηζηά ζοκεήηδξ ελάκηθδζδξ ηδξ ηαζκμημιίαξ, απυ
ηδ κέα πνςημπμνία ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960. ΢ε ιζα ζηζβιή ηαηά ηδκ μπμία δ θζθεθεοεενμπμίδζδ ηαζ μ
δζακμδηζηυξ ζπεηζηζζιυξ ηδξ επμπήξ έπμοκ ηαηαθένεζ έκα ζζπονυ πθήβια ζημκ παθαζυ ακηίπαθμ, ηδκ
πανάδμζδ, ημ νδλζηέθεοεμ πκεφια ηδξ ζζημνζηήξ πνςημπμνίαξ ιμζάγεζ κα έπεζ πάζεζ ηδκ αζπιδνυηδηα αθθά
ηαζ ημκ ζηυπμ ηδξ πνμπυνεοζδξ ζε ιζα πμνεία πνμυδμο. Δ πνςημπμνία δεκ είκαζ πζα ζηάκδαθμ, αθθά
παζβκζχδδξ πεζναιαηζζιυξ εκυρεζ αθεκυξ ηδξ ελάκηθδζδξ ηςκ ηαθθζηεπκζηχκ ιμνθχκ ηαζ αθεηένμο ηδξ
απμδμπήξ ηαζ εεζιζηήξ ηαεζένςζδξ αηυιδ ηαζ ηςκ πζμ νζγμζπαζηζηχκ απυ αοηέξ.110
Σδκ ίδζα πενίμδμ, ηαζ ιε ζδζαίηενδ έιθαζδ απυ ηα ιέζα ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 ηαζ ιεηά, μζ εεςνδηζηέξ
ηάζεζξ ημο δμιζζιμφ, ημο ιεηαδμιζζιμφ ηαζ ηδξ απμδυιδζδξ δζενεοκμφκ, ιεηαλφ άθθςκ, ηζξ ααζζηέξ δμιέξ

173
ηςκ αθδβήζεςκ ηαζ ημοξ εονφηενμοξ ηνυπμοξ παναβςβήξ κμήιαημξ. Οζ ηάζεζξ αοηέξ, ηαζ ζδίςξ ηδξ
απμδυιδζδξ, μδδβμφκ ζε έκα είδμξ βθςζζμηεκηνζημφ εκδζαθένμκημξ πμο έπεζ ςξ ζοκέπεζα ηδκ επίηαζδ ηδξ
αοημακαθμνζηυηδηαξ (ιζαξ πναηηζηήξ, πανειπζπηυκηςξ, πμο απακηά απυ ημκ Γνλ Κηρψηε ιέπνζ ημκ
ιμκηενκζζιυ ηαζ ημκ ιεηαιμκηενκζζιυ), πμο θένκεζ ιε έιθαζδ ζημ πνμζηήκζμ ημοξ ηνυπμοξ ιε ημοξ μπμίμοξ
ηαηαζηεοάγμκηαζ μζ αθδβήζεζξ ηαζ πανάβμοκ ζδιαζίεξ ηα θμβμηεπκζηά ένβα.
Μέζα ζε αοηυ ημ πθαίζζμ ιπμνεί κα ηαηαθάαεζ ηακείξ ηαζ ηδκ ίδνοζδ ημο βαθθζημφ κέμ-
πνςημπμνζαημφ OuLiPo (αηνςκφιζμ βζα ημ «Βνβαζηήνζμ Αοκδηζηήξ Λμβμηεπκίαξ») ημ 1960 απυ ημκ Ραζδιυκ
Κεκχ (Raymond Queneau) ηαζ ημκ Φνακζμοά Λε Λζμκέ (François Le Lionnais), ιε δζάζδια ιέθδ ημκ Ίηαθμ
Καθαίκμ (Italo Calvino) ηαζ ημκ Γςνγ Πενέη (Georges Perec) ιεηαλφ άθθςκ. Δ μιάδα αοηή απμδφεδηε ζηδκ
ακαγήηδζδ ηνυπςκ παναβςβήξ θμβμηεπκζηχκ ηεζιέκςκ ιε δζάθμνμοξ πενζμνζζιμφξ (π.π. ημ θζπυβναιια,
δδθαδή ηδ ιδ πνήζδ εκυξ βνάιιαημξ ζε μθυηθδνμ ημ ηείιεκμ) ηαζ ιδπακζηέξ ιεευδμοξ (π.π. ηδκ
ακηζηαηάζηαζδ, ζε οπάνπμκηα ηείιεκα, ηςκ μοζζαζηζηχκ ή ηςκ νδιάηςκ ιε ηδκ έαδμιδ θέλδ ιεηά απ‘ αοηέξ
ζημ θελζηυ). Δ πνήζδ ιμνθζηχκ πενζμνζζιχκ είκαζ αεααίςξ πναηηζηά ζφιθοηδ ιε ηδ θμβμηεπκία (μ νοειυξ, δ
μιμζμηαηαθδλία είκαζ ηέημζμζ βεκζημί πενζμνζζιμί, ηαζ οπάνπμοκ ηαζ αηυιδ αοζηδνυηενμζ ζε είδδ υπςξ ημ
ζμκέημ, ημ πακημφι, ημ πασημφ η.μ.η.), αθθά εδχ μζ ηεπκζηέξ αοηέξ ακμίβμοκ ηα ηείιεκα ζε δοκαηυηδηεξ πμο
επζηνέπμοκ ημ ηοπαίμ ηαζ ημ πανάθμβμ, ηαζ εκεαννφκμοκ ημκ ζημπαζιυ επάκς ζημοξ ιδπακζζιμφξ παναβςβήξ
ζδιαζίαξ.111
΢ηδκ Βθθάδα αοημφξ ημοξ πνμαθδιαηζζιμφξ εηθνάγεζ υπζ απμηθεζζηζηά, αθθά ζε ζδιακηζηυ ααειυ
ημ πενζμδζηυ Πάιη (1964-1966), πμο ιε οπυηζηθμ «Σεηνάδζμ ακαγδηήζεςκ» ζοζπεζνχκεζ ιζα μιάδα κέςκ
ζοββναθέςκ (μ θίβμ ιεβαθφηενμξ Νάκμξ ΐαθαςνίηδξ, αθθά ηαζ μζ κευηενμζ Μακηχ Ώνααακηζκμφ,
Ώθέλακδνμξ ΢πζκάξ, Γζχνβμξ Μαηνήξ, Κχζηαξ Σαπηζήξ). Ώοημί δζεηδζημφκ εη κέμο, πάθζ, ημκ νζγμζπαζηζζιυ
ηδξ ηαθθζηεπκζηήξ ακαγήηδζδξ ηαζ έηθναζδξ.112 Με ηδ ζοκδνμιή ηςκ παθαζυηενςκ οπεννεαθζζηχκ (μ
Βββμκυπμοθμξ, μ Βιπεζνίημξ, μ Κάθαξ δίκμοκ ζοκενβαζίεξ ζημ πενζμδζηυ), μζ κέμζ αοημί ζοββναθείξ
«επακαθένμοκ ζημ πνμζηήκζμ έκακ ―αδζάθθαηημ‖ οπεννεαθζζιυ»,113 επακενπυιεκμζ υπζ ιυκμ ζηζξ ιμνθζηέξ
ακαγδηήζεζξ εηείκμο αθθά ηαζ ζημ δζαανςηζηυ πζμφιμν, πμο οπήνλε έκα απυ ηα θζβυηενμ ακαβκςνζζιέκα
παναηηδνζζηζηά ηαηά ηδκ πνυζθδρδ ημο ηζκήιαημξ ζηδκ Βθθάδα.

Εικόνα 5.26 Σν πεξηνδηθφ θπθινθνξνχζε ζε άηαθηα δηαζηήκαηα. Δδψ ην εμψθπιιν ηνπ δηπινχ ηεχρνπο 2-3 ηνπ 1964
(Πεγή: https://goo.gl/KKOEOU). Δδψ βξίζθνληαη δηαζέζηκα φια ηα εμψθπιια θαη ν θαηάινγνο πεξηερνκέλσλ ησλ ηεπρψλ.

Ώκάιεζα ζημοξ ζοββναθείξ ημο πενζμδζημφ, μ Ώθέλακδνμξ ΢πζκάξ (1924-2012) είκαζ απυ ηζξ πζμ
εκδζαθένμοζεξ πενζπηχζεζξ υζμκ αθμνά ημ εέια πμο ελεηάγμοιε. Σμ 1964 δδιμζζεφεζ ζημ Πάιη (ηπ. 2-3), οπυ
ημ υκμια ημο (θακηαζηζημφ πνμζχπμο) Βθεοεενίμο Αμφβζα, ημ ιακζθέζημ ημο «οπενθελζζιμφ», «Πενί
οπενθελζζιμφ, ηεζιεκμημθθήζεςξ ηαζ αεακαζίαξ», υπμο ζοκδβμνεί βζα ημκ άπεζνμ πμθθαπθαζζαζιυ ηςκ
θέλεςκ χζηε κα δμεεί έηθναζδ ζε ηάεε ιμνθή φπανλδξ ζημ ζφιπακ.114 ΢ηα «οπενθελζζηζηά» ημο
παναδείβιαηα ζοκδέεηαζ ζηδκ πνάλδ ιε ημκ θεηνζζιυ (άθθμ έκα βαθθζηυ κέμ-πνςημπμνζαηυ ηίκδια) ηαζ ημκ
έθθδκα πνυδνμιυ ημο (ζημ πμίδιά ημο ημφ 1938 «ΐάμ βάμ δάμ») Ναπμθέμκηα Λαπαεζχηδ. Ο Νάκμξ
ΐαθαςνίηδξ εεςνεί ημ ιακζθέζημ αοηυ «ακηάλζμ εκυξ Οοθζπυ».115

174
 Σμ 1966 μ ΢πζκάξ ηοηθμθμνεί ιζα ζοθθμβή πέκηε δζδβδιάηςκ ιε ηίηθμ Αλαθνξά πεξηπηψζεσλ (εα ηδκ
λακαδδιμζζεφζεζ ημ 1989 ζδιακηζηά ειπθμοηζζιέκδ ηαζ πνμζηζζιέκδ πζα ιε έκα ζπήια θζθμζμθζηήξ, ηαηά
ηάπμζμκ ηνυπμ, μνβάκςζδξ ηςκ πενζεπμιέκςκ ηδξ). Βηεί ζοκοπάνπμοκ ηείιεκα υπςξ μ «΢πμζκμαάηδξ»,
αθθδβμνζηυ ιε ημκ ηνυπμ πμο είδαιε ζηδκ πνμδβμφιεκδ εκυηδηα,116 ιε ηα κέμ-πνςημπμνζαηά «Βκχπζμκ
πμθοαμθδημφ» ηαζ «Με ηυηηζκμ θςξ».
Σμ πνχημ αθμνά ιζα ιδπακή παναβςβήξ αθδβήζεςκ, έκα είδμξ οπμθμβζζηή εα έθεβε ηακείξ ιε
ζφβπνμκμοξ υνμοξ, ηνίκμκηαξ απυ ημκ ηνυπμ θεζημονβίαξ ημο.

Εικόνα 5.27 Ζ απζεληηθφηεηα απηνχ ηνπ εμσθχιινπ είλαη ακθηζβεηνχκελε θαζψο δελ αλαθέξεηαη ζηε βηβιηνγξαθία
έθδνζε ηνπ βηβιίνπ απφ ηελ Δζηία (ε γξακκαηνζεηξά ηνπ ηίηινπ είλαη σζηφζν απζεληηθή). ΢ε θάζε πεξίπησζε είλαη κηα
εχγισηηε εηθνλνγξάθεζε, θαη αλ σο εμψθπιιν είλαη πξάγκαηη κε απζεληηθφ, κπνξεί θαλείο λα δεη ζ‟ απηφ κηα απφδνζε
ηηκήο ζην παηγληψδεο πλεχκα ηνπ ζπγγξαθέα (Πεγή: Monsieur Cocosse, http://monsieurcocosse.blogspot.gr/2013/07/blog-
post_10.html).

Ο αθδβδηήξ (ακ ιπμνμφιε κα ημκ μκμιάζμοιε πζα έηζζ) δίκεζ εκημθέξ βζα ηδ ζηαδζαηή ζφκεεζδ ιζαξ ζζημνίαξ
απυ ιζα πναηηζηά ακελάκηθδηδ βηάια δοκαημηήηςκ βζα ηάεε ιία απυ ηζξ παναιέηνμοξ ηδξ: ημ υκμια ημο
πνςηαβςκζζηή, ηζξ ζδζυηδηέξ ημο, ηδ ζοκεήηδ ιέζα ζηδκ μπμία ανίζηεηαζ, ηδκ πμνεία ηδξ δνάζδξ – ζε ιζα
ζφβπνμκδ εζηυκα μευκδξ οπμθμβζζηή εα ιπμνμφζε ηακείξ κα θακηαζηεί έκα ηοθζυιεκμ ιεκμφ απυ ημ μπμίμ
επζθέβμκηαζ μζ δζάθμνεξ δοκαηυηδηεξ:

΢ημπ! Σμπμπνμκμθμβζηή έκηαλζξ επζθεβέκηςκ Ώιεδαίςκ:

Βπζθεβέκηεξ Ώιεδαίμζ εζημζημφ αζχκμξ: Ώιεδαίμξ ανβοναιμζαυξ: Λμκδίκμκ, Ώιεδαίμξ γαηνζηζζηήξ: Πνάβα,
Ώιεδαίμξ ηαημπμζυξ: ΢ζηάβμκ, Ώιεδαίμξ ηαηάζημπμξ (οπυ ρεοδχκοιμκ): ΐυκκδ, Ώιεδαίμξ θαενέιπμνμξ:
Μαηάμ, Ώιεδαίμξ θμβζζηήξ: Ώεήκαζ, Ώιεδαίμξ ιαζεοηήν: Γζμπάκκεζιπμονβη, Ώιεδαίμξ ιαζηνμπυξ: ΢ασβηυκ.
Αεηάημο εκάημο αζχκμξ: Ώιεδαίμξ ααζζθεφξ: Εζπακία, Ώιεδαίμξ αζαθζμηάπδθμξ: Φθςνεκηία, Ώιεδαίμξ
δζημθάαμξ: Υάβδ, Ώιεδ–
΢ημπ! Καηαζηεοή ηίηθμο ςξ πνμξ ήνςα αθδβήζεςξ Ώιεδαίμκ θμβζζηήκ:
Ο Ώιεδαίμξ αααζηαίκεζ, μ Ώιεδαίμξ ααβαηίγεζ, μ Ώι–
΢ημπ! Αμηζιή ιεηά πνμεέζεςξ:
Ο Ώιεδαίμξ άκεο, μ Ώιεδαίμξ ακηί, μ Ώιεδαίμξ απυ, μ Ώιεδαίμξ δζά, μ Ώιεδαίμξ εζξ, μ Ώιεδαίμξ εηηυξ, μ
Ώιεδαίμξ εκηυξ, μ Ώιεδαίμξ εκχπζμκ, μ Ώιεδαίμξ επί, μ Ώιεδαίμξ ηαηά, μ Ώιεδαίμξ ιεηά, μ Ώιε–
΢ημπ! Τπενπήδδζζξ:
δαίμο, εκηυξ ημο Ώιεδαίμο, εκχπζμκ ημο Ώιεδαίμο, επί ημο Ώιεδαίμο, ηαηά ημο Ώιεδ–
΢ημπ! ΢οβηεηνζιεκμπμίδζζξ ςξ πνμξ Ώιεδαίμκ εκχπζμκ:
Ο Ώιεδαίμξ εκχπζμκ πνάβιαημξ, πνμζχπμο ή ηαηαζηάζεςξ.

Καεχξ μ εκημθμδυηδξ πνμζπαεεί κα μδδβδεεί ζ‘ έκα επζεοιδηυ απμηέθεζια, ακαδφμκηαζ ιία ιεηά
ηδκ άθθδ μζ ηάεε είδμοξ δοκαηυηδηεξ ηδξ βναθήξ ηαζ ηδξ ζδιαζίαξ: απυ ηζξ πανάθμβεξ ηαζ α-κυδηεξ εηδμπέξ
(«΢ημπ! Μεηά δελζυζηνμθμο εββναθήξ: δζάζ-άα ζπμδδεΕυΔ δ39&1Ύ3δ αμΔίγαάέίζ αμΔμίΕ—») ιέπνζ ιζα
ακαβκςνίζζιδ πμζηζθία οθχκ ηαζ ηνυπςκ αθήβδζδξ πμο απμδίδμοκ ιε πανςδζαηή οπεναμθή ηδκ απμνία ηαζ

175
ηδ θνίηδ ημο εζνδκυθζθμο θμβζζηή Ώιεδαίμο ηαεχξ πονμαμθείηαζ αζθκζδίςξ απυ ημκ πμθοαμθδηή εκχπζμκ
ημο μπμίμο έπεζ ανεεεί (δζυηζ αοηή είκαζ υθδ ηζ υθδ δ «οπυεεζδ»):

΢ημπ! Μεηά ζοκημιςηέναξ δζελμδζηυηαημξ ηαζ δζελμδζηςηέναξ ζοκημιίαξ:

Ο Ώιεδαίμξ εκχπζμκ πμθοαμθδημφ; Καηά ηζ πνμζήηε, θμζπυκ, εζξ ημκ ηαε‘ υθα ζεαάζιζμκ αοηυκ πνεζαφηδκ, εζξ
ημκ πνάμκ αοηυκ θμβζζηήκ ημζαφηδ επάναημξ ηφπδ; Οπμία ρεοδενχηδζζξ! Βπί ης αημφζιαηζ ηδξ πνχηδξ νζπήξ
δπυνδζεκ μ Ώιεδαίμξ αημθμφεςξ δε έθνζλεκ. Ήζακ υιςξ δεδζηαζμθμβδιέκαζ δ απμνία ημο ηαζ δ θνζλ ημο; Σζ
άθθμ οπήνλακ άναβε ζοκάπαζαζ αζ διέναζ ηδξ γςήξ ημο, ηζ άθθμ οπήνλε ιία εηάζηδ χνα ηςκ διενχκ ημο, ηζ
άθθμ ιία εηάζηδ ζηζβιή εηείκςκ ηςκ ςνχκ, εζ ιδ δ ζοζηδιαηζηή πνμδζμίηδζζξ δζά ηδκ ιμζναίακ, ηδκ άθοηημκ
ηαφηδκ απυθδλζκ; Σζ άθθμ είκαζ, άθθςζηε, δ γςή υθςκ διχκ εζ ιδ δ αδζάζηζηημξ πνμπαναζηεοή υπςξ
εονεεχιεκ, εάηημκ ή μρζαίηενμκ, εκχπ–
΢ημπ! Άκεο πνμχνμο απμηαθφρεςξ ημο ααεφηενμο κμήιαημξ ηδξ αθδβήζεςξ. Βπακάθδρζξ ιεηά
δμηζιαζηζηήξ αθθαβήξ θελζθμβίμο ηαζ ηυκμο:
Βεε νε γδιζά, αδενθέ ιμο, πμο ηδκ έπαεε δ ημνμσδάνα μ ιπαιπαθήξ μ Ώιεδαίμξ. ΋πςξ ανζζηυκηακε ηεζ ηαζ
πανάζηαζκε ημκ ρυθζμ ημνδυ, ημκ ηυαεζ μ πμθοαμθδηήξ απυ απέκακηζ ηζ ανπίγεζ κα ημο αάγδ: ηάηα - ηάηα -
ηάηα. Σα ‗παζε μ βενμλμφναξ. Ο μονακυξ ζθμκηφθζ ημφ ‗νεε. Κζ χζπμο κα πνμθάαδ κα πδ αιάκ–

Οζ επακενπυιεκεξ «δμηζιέξ» (εκκέα ζ‘ αοηήκ ηδκ έηδμζδ, πμο είκαζ ζδιακηζηά ιζηνυηενδ ηαζ θζβυηενμ
επελενβαζιέκδ απυ ηδκ έηδμζδ ημο 1989) εοιίγμοκ ηζξ Αζθήζεηο χθνπο ημο «μοθζπζζηή» Ρεδιυκ Κεκχ, έκα
αζαθίμ ημο 1947, υπμο μ ζοββναθέαξ πνδζζιμπμζεί μφηε θίβμ μφηε πμθφ εκεκήκηα εκκέα δζαθμνεηζημφξ
ηνυπμοξ βζα κα πενζβνάρεζ ημ ίδζμ ζοιαάκ (μ αθδβδηήξ παναημθμοεεί έκακ δζαπθδηηζζιυ ζημ θεςθμνείμ ηαζ
ηαηυπζκ λακααθέπεζ ηοπαία ημκ πνςηαβςκζζηή ημο ζοιαάκημξ ζ‘ έκα άθθμ ζδιείμ ζηδκ πυθδ). 117 Χζηυζμ,
ζημκ ΢πζκά δ ηάεε ιία απυ ηζξ δμηζιέξ δζαηυπηεηαζ πνζκ μθμηθδνςεεί, υπςξ άθθςζηε ηαζ δ ηεθεοηαία, ιε ηδκ
έκδεζλδ, ζημ ηθείζζιμ ημο ηεζιέκμο, «ζοκεπίγεηαζ…».
Ο πμθθαπθαζζαζιυξ ηςκ εηδμπχκ, ακ ηαζ πςνίξ ημκ ίδζμ ααειυ θμβμηεπκζηήξ αοημακαθμνζηυηδηαξ
πμο δδιζμονβεί δ πανςδία οθχκ ζημ «Βκχπζμκ πμθοαμθδηή», επακένπεηαζ ζημ «Με ηυηηζκμ θςξ». Σμ
ζφκημιμ αοηυ ηείιεκμ επζπεζνεί κα πενζβνάρεζ ημ πέναζια απυ ημ έκα πεγμδνυιζμ ζημ άθθμ εκυξ πεγμφ, μ
μπμίμξ θηάκμκηαξ ζημ νείενμ,

ζε ιζά πενζμπή υπμο δεκ έπεζ ηακέκα κυδια, υπμο δεκ οπάνπεζ ηαιζά δοκαηυηδηα κα πνμπχνδζδ άθθμ πζά[,
α]θέπεζ ηχνα ηαεανά υηζ υθδ αοηή δ δζαδνμιή ήηακ έκα θάεμξ. Έκα πενζηηυ θάεμξ πμο δεκ εα είπε βίκεζ πςνίξ
ηδκ απενζζηερία ημο πνχημο εηείκμο αήιαημξ. Καζ δεκ ημο ιέκεζ κά ηάκδ ηίπμη‘ άθθμ απυ ημ κα λακαδζακφζδ
υθδ αοηήκ ηδκ απυζηαζζ απυ ηδκ ανπή. Πενκχκηαξ ακάπμδα αοηή ηδ θμνά, απυ ημ απέκακηζ πεγμδνυιζμ ζημ
άθθμ.

Ο πμθθαπθαζζαζιυξ ηςκ δζαθμνεηζηχκ μπηζηχκ βφνς απυ ηδ εέζδ πμο ηαηαθαιαάκεζ μ άκενςπμξ
αοηυξ εηείκδ ηδ ζηζβιή ζημ ζφιπακ είκαζ ηαηαζβζζηζηυξ ηαζ θεπημιενεζαηυξ, πενκχκηαξ απυ ηδ
θεπημιενεζαηή πενζβναθή ηδξ νεαθζζηζηήξ ημο ζοκεήηδξ ζε πμζηίθεξ θακηαζηζηέξ εηδμπέξ ηαζ ηζξ δζηέξ ημοξ
ζοκεζνιζηέξ απμννμέξ. Γζα πανάδεζβια:

Άνα ανίζημκηαζ εδχ ηχνα αοηυξ πμο αβαίκεζ απυ έκα θζθζηυ ημο ζπίηζ, αοηυξ πμο ζοκέθελε πμθφηζιεξ
πθδνμθμνίεξ, πμο θένκεζ ημκ ακηίπεζνα ζημ ηάης ημο πείθζ, αοηυξ πμο ημ ηάης ημο πείθζ είκαζ ενεεζζιέκμ, πμο
ε‘ αβμνάζδ αφνζμ κέεξ ιεημπέξ, πμο είκαζ άοπκμξ, αοηή πμο είδε έκακ εθζάθηδ, πμο εα ημκ ζοκάκηδζδ πάθζ
απυρε, πμο εα ζθαδάγεζ λαπθςιέκδ ακάζηεθα, πμο αοηή ηδ ζηζβιή δζαπενκάηαζ απυ ημ αβαπδιέκμ ηναβμφδζ
ηδξ εθδαείαξ ηδξ, αοηυξ πμο αβαίκεζ απυ έκα πμημπςθείμ, πμο έθααε ιδκφιαηα, ι‘ έκα πένζ, απυ ημ ΢ίκηκετ, βζα
ημ βζυ ημο, πμο ήηακ ιεηαηζκδηήξ αένμξ ζε ιζα ιαηνυζηεκδ ζήναββα, πμο έηακε έκα άθια επάκς ζ‘ έκα
αοημηίκδημ αηζκδφκςξ, πμο ακαννζπήεδηε ζ‘ έκακ ζηφθμ επζηζκδφκςξ,
αοηή πμο ακαννζπήεδηε βζ‘ αζηείμ ίζςξ, ζε ιζα ηζηνζκζζιέκδ θςημβναθία, ζημοξ χιμοξ αοημφ πμο ηδ
εοιάηαζ Ίζςξ, ακάιεζα ζε άθθεξ θςημβναθίεξ, ζ‘ έκα θεφηςια, ζηδ Νυηζμ Ώθνζηή ίζςξ, πμο μζ βθμοημί ηδξ
αημοιπμφζακ ίζςξ ζ‘ έκακ ανάπμ, ειπνυξ ζ‘ εηείκμ ημ ενδιμηηθήζζ, εηεί πμο εηαάθθεζ μ αζδιέκζμξ πμηαιυξ
ημο εενζκμφ ίζςξ θεββανζμφ, εηεί πμο είπε ποιέκα ηα δάπηοθα ζηα ιαθθζά ηδξ, πμο ηδξ έθεβε πςξ είκαζ
άννςζημξ, απυ αβάπδ βζ‘ αοηήκ ίζςξ,

Καζ ηα δφμ αοηά ηείιεκα ιμζάγμοκ, ι‘ αοηήκ ηδκ πθδεςνζηυηδηα πμο δείπκεζ πνμξ ημ άπεζνμ, κα εθανιυγμοκ
ηζξ ανπέξ ημο οπενθελζζιμφ ζημ πεδίμ ηδξ αθήβδζδξ. Βπζζηνέθμκηαξ ζηα ααζζηά οπανλζαηά εέιαηα ημο
εακάημο βζα ημκ μπμίμ είκαζ πάκημηε ηακείξ απνμεημίιαζημξ (ζημ «Βκχπζμκ πμθοαμθδημφ») ηαζ ηδξ έθθεζρδξ
ζημπζιυηδηαξ υπμζαξ ηαηεφεοκζδξ ηαζ κα επζθέλεζ ηακείξ ιέζα ζημ άπεζνμ ηαζ αδζάθμνμ ζφιπακ (ζημ «Με ημ

176
ηυηηζκμ θςξ»), εέιαηα πμο δ ηονζανπία ημο οπανλζζιμφ δζαηδνεί ηδκ επμπή εηείκδ ζηδκ επζηαζνυηδηα, μ
΢πζκάξ δείπκεζ πνμξ υθμοξ ημοξ πζεακμφξ ηνυπμοξ ακαπανάζηαζδξ αοηχκ ηςκ εειεθζαηχκ γδηδιάηςκ,
οπμδεζηκφμκηαξ, εζδζηά ιε ημκ πανςδζαηυ ηνυπμ ημο «Βκχπζμκ πμθοαμθδημφ», ηαζ ημκ ααειυ ηδξ ελάκηθδζδξ
ηςκ θμβμηεπκζηχκ ιμνθχκ.

*
Σα ένβα αοηά πμο είδαιε εδχ εκδεζηηζηά, ζδιαδεφμοκ ηαηά ιία έκκμζα έκα αηναίμ υνζμ ζηδ νζγμζπαζηζηή
απμιάηνοκζδ απυ ημκ νεαθζζιυ. Αζαπζζηχκμκηαξ ιζα ελάκηθδζδ ηςκ ιμνθχκ αθθά ηαζ ιζα άιαθοκζδ –ιε
ημκ έκακ ή ημκ άθθμκ ηνυπμ– ημο νζγμζπαζηζζιμφ ηςκ πζμ ηαζκμηυιςκ πνμζπαεεζχκ ηςκ πνμβεκέζηενςκ, ηα
ηείιεκα πμο ζπμθζάζαιε δζεηδζημφκ ηδκ ηαζκμημιία αθθά ηαζ απμηοπχκμοκ ηζξ μνζαηέξ ζζημνζηέξ ηαζ
ηαθθζηεπκζηέξ ζοκεήηεξ πμο εεςνμφκ υηζ ηα πνμζδζμνίγμοκ. Ώζθαθχξ, ιέζα ζε αοηυ ημ πθαίζζμ δεκ εα
πνέπεζ κα αβκμήζεζ ηακείξ ηαζ ηδ ζδιαζία αοηχκ ηςκ ηζκήζεςκ ζε υ,ηζ αθμνά ημκ δζαβεκεαηυ ακηαβςκζζιυ.
Πνυηεζηαζ αεααίςξ βζα ζοββναθείξ ηαζ ηνυπμοξ ααεζά δζαθμνεηζημφξ: Ο Υεζιςκάξ μδδβείηαζ ζε ιζα
ζηεθεηζηή απμβφικςζδ ηδξ ιμνθήξ πνμηεζιέκμο κα δζενεοκήζεζ ηδκ μοζία ηδξ ακενχπζκδξ πναβιαηζηυηδηαξ
παναιέκμκηαξ ιέζα ζηα υνζα ηδξ ορδθήξ ηέπκδξ, δζεηδζηχκηαξ υιςξ (ηαζ πεηοπαίκμκηαξ, υπςξ απμδεζηκφεηαζ
απυ ηδκ απμδμπή ημο) ιζα αθθαβή ζηα ιέπνζ ηυηε ζζπφμκηα αλζμθμβζηά ηνζηήνζα. Ο ΢πζκάξ απυ ηδκ άθθδ
πθεονά, απμδφεηαζ ακηίεεηα ζε έκακ παζβκζχδδ ηαζ πανςδζαηυ πμθθαπθαζζαζιυ ηςκ ιμνθχκ,
ακαδεζηκφμκηαξ ηδ ζπεηζηυηδηα ηαζ ηδκ ηεθζηή ημοξ ακεπάνηεζα ηαεχξ πμθζμνημφκ ηα αζχκζα ακενχπζκα
γδηήιαηα. Δ θμβμηεπκία θηάκεζ εδχ ζε έκα αηναίμ υνζμ, ιεηά ημ μπμίμ ανίζηεηαζ πναηηζηά δ θεοηή ζεθίδα.
Ώπυ ‗δς ηαζ πένα εα πνεζαζηεί ηάπμζμο είδμοξ οπμρζαζιέκδξ επακεηηίκδζδξ βζα κα ιπμνέζεζ ηακείξ κα
ζοκεπίζεζ.

5.5 Ο κεηακνληεξληζκόο θαη ε γισζζηθή θαηαζθεπή ηεο πξαγκαηηθόηεηαο

Ο ιεηαιμκηενκζζιυξ είκαζ ίζςξ ιζα απυ ηζξ πζμ δζαιθζζαδημφιεκεξ έκκμζεξ ζηδ ζογήηδζδ βζα ηα ηαθθζηεπκζηά
νεφιαηα. Ο ίδζμξ μ υνμξ εκέπεζ ιζακ ακηίθαζδ: ζδιαίκεζ ιζα νήλδ ιε ημκ ιμκηενκζζιυ ηαζ ηαοηυπνμκα ιζα
ζοκέπεζά ημο, εκχ δδθχκεζ επίζδξ έκα πανάδμλμ «ιεηά» ημ «ηαζκμφνβζμ» ιε ημ μπμίμ έπεζ ηαοηζζηεί δ
εονφηενδ έκκμζα ημο ιμκηένκμο. ΢οκδευιεκδ ι‘ αοηυ ημ πανάδμλμ είκαζ ηαζ δ πεπμίεδζδ μνζζιέκςκ
εεςνδηζηχκ υηζ δ ακηζιεηχπζζδ ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ ςξ απθχξ ηδξ πζμ πνυζθαηδξ πκεοιαηζηήξ ηάζδξ
ακηζααίκεζ ζηδκ ηνζηζηή πμο αοηυξ αζηεί ζηδ κεμηενζηή, βναιιζηή, ακηίθδρδ ημο πνυκμο.118 Ώπυ ηδκ άθθδ
πθεονά, αηυιδ ηαζ ακ ημ δεπημφιε ζακ έκα εονφηενμ πκεοιαηζηυ θαζκυιεκμ ιε ηάπμζα δζαηνζηά
παναηηδνζζηζηά πμο, ιμθμκυηζ δεκ πνςημειθακίγμκηαζ ζηζξ ιένεξ ιαξ, βίκμκηαζ ςζηυζμ βζα πνχηδ θμνά
δεζπυγμκηα ημ δεφηενμ ιζζυ ημο 20μφ αζχκα, παναηδνμφιε υηζ ζηδ δζεεκή αζαθζμβναθία έπμοκ ζοβηεκηνςεεί
δζαθμνεηζηέξ ηαζ ακηζηνμουιεκεξ πνμζεββίζεζξ βζα ημ πενζεπυιεκυ ημο. Πανάθθδθα, ηαζ ζημ πμθζηζηυ θάζια
μ ιεηαιμκηενκζζιυξ ςξ εονφηενμ πκεοιαηζηυ θαζκυιεκμ έπεζ εηηζιδεεί απυ νζγμζπαζηζηυξ έςξ
ακηζδναζηζηυξ: αθεκυξ θαίκεηαζ κα οπμκμιεφεζ ιζα ζεζνά απυ ηακμκζζηζηέξ ακηζθήρεζξ ηδξ κεμηενζηυηδηαξ,
αθεηένμο ηαηδβμνείηαζ υηζ δ ηνζηζηή πμο αζηεί ζηζξ ανπέξ ημο Αζαθςηζζιμφ ακμίβεζ ημκ δνυιμ βζα ημκ
ακμνεμθμβζζιυ ηαζ ημκ θαζζζιυ.119
Βδχ εα επζπεζνήζμοιε κα λεηαεανίζμοιε ημ πενζεπυιεκυ ημο βζα κα ζογδηήζμοιε έκα ζδιακηζηυ
ένβμ πμο ακήηεζ ζηδκ εηπκμή ηδξ πενζυδμο πμο ελεηάγμοιε, Σν θηβψηην ημο Άνδ Ώθελάκδνμο, πμο βνάθηδηε
ζημ δζάζηδια 1966-1972 ηαζ εηδυεδηε ηδκ άκμζλδ ημο 1975. Πνυηεζηαζ βζα έκα ένβμ ιεηαζπιζαηυ, πμο ιπμνεί
κα εεςνδεεί υηζ ακμίβεζ ιζα κέα θάζδ ζηδκ πεγμβναθία, ηαζ ζηα ηαημπζκά πνυκζα αημθμοεήεδηε απυ άθθα ιε
ηα μπμία ιμζνάγμκηαζ μνζζιέκα παναηηδνζζηζηά, υπςξ Σν δηπιφ βηβιίν ημο Αδιήηνδ Υαηγή, ημ …απφ ην
ζηφκα ηεο παιηάο Remington ημο Γζάκκδ Πάκμο ηαζ άθθα.120
Μεβάθμ ιένμξ ηδξ ζφβποζδξ βφνς απυ ημ πενζεπυιεκμ ημο υνμο «ιεηαιμκηενκζζιυξ» πνμένπεηαζ
απυ ηδκ ζζημνία ημο: απυ ηζξ ανπέξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 ιέπνζ πενίπμο ηα ηέθδ ημο ‘70 μ ιεηαιμκηενκζζιυξ
πανμοζζάγεηαζ κα ζοκεπίγεζ ιζα πνςημπμνζαηή πανάδμζδ αοημακαθμνζηυηδηαξ, ιε πζμ παναηηδνζζηζηυ
πανάδεζβια ηα ιοεζζημνήιαηα ημο Μπέηεη, αθθά αηυια ηαζ ημ πμθφ παθζυηενμ Finnegans Wake (1938) ημο
Σγυοξ (ένβα πμο είδαιε ζηδκ πνμδβμφιεκδ εκυηδηα υηζ πενζβνάθμκηαζ αηνζαέζηενα ιε ηδκ έκκμζα ημο
φζηενμο ιμκηενκζζιμφ). Δ δοζπζζηία πνμξ ηδκ ακαπανάζηαζδ ηαζ δ αοημακαθμνζηυηδηα αοηχκ ηςκ ένβςκ
ανίζηεζ παναθθδθίεξ αθθά ηαζ εεςνδηζηυ οπυααενμ ζηζξ εεςνίεξ ημο ιεηαδμιζζιμφ ηαζ ηδξ απμδυιδζδξ, πμο
επζηεκηνχκμοκ ημ εκδζαθένμκ ζε γδηήιαηα βθχζζαξ, ηεζιεκζηυηδηαξ ηαζ δζαηεζιεκζηυηδηαξ, ιε έιθαζδ ζηδκ
αδζαθάκεζα ημο βθςζζζημφ ιέζμο∙ ζημ βεβμκυξ δδθαδή υηζ δ βθχζζα, ελ μνζζιμφ, δεκ επζηνέπεζ ηδκ άιεζδ
πνυζααζδ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα, αθθά ημ κυδια ακααάθθεηαζ αέκαα. Γζα κα ημ ηαηαθάαεζ ηακείξ αοηυ θίβμ

177
πνυπεζνα (ακ ηαζ ιενζηχξ), εα ιπμνμφζε κα ημζηάλεζ ιζα θέλδ ζημ θελζηυ. Σμ πενζεπυιεκυ ηδξ απμδίδεηαζ
αεααίςξ ιε ημκ μνζζιυ πμο ηδξ δίκεηαζ. Πμζμ υιςξ είκαζ ηχνα ημ πενζεπυιεκμ ηάεε ιζαξ απυ ηζξ θέλεζξ ημο
μνζζιμφ; ΋πςξ ηαηαθαααίκεηε, ακ εέθεζ ηακείξ κα πνμζδζμνίζεζ ιε απυθοηδ αηνίαεζα ημ πενζεπυιεκμ ιζαξ
θέλδξ, εα ηαηαθήλεζ κα ηάκεζ αέκαμοξ ηφηθμοξ ζηζξ ζεθίδεξ ημο θελζημφ, εκχ ημ κυδια εα ακααάθθεηαζ επ‘
άπεζνμκ.
Βκημφημζξ, δ έιθαζδ ζημκ δζαιεζμθααδηζηυ ηαζ ηαηαζηεοαζηζηυ παναηηήνα ηδξ βθχζζαξ, άνπζζε,
πνμξ ηα ηέθδ ημο ‘70 ηαζ ηζξ ανπέξ ηδξ δεηαεηίαξ ημο ‘80, κα ακαδεζηκφεζ ηζξ πμθζηζηέξ δζαζηάζεζξ ηδξ
εηθμνάξ. Ώκ δεκ οπάνπεζ οπενααηζηή αθήεεζα μφηε αδζαιεζμθάαδηδ ακαθμνά, ηυηε μζ ιζηνμ-θεζημονβίεξ ηδξ
ελμοζίαξ πμο ακζπκεφμκηαζ ζημ πμζμξ ιζθάεζ, πμζακμφ ζζημνία θέβεηαζ ηαζ βζα πμζμ ζημπυ, απμηημφκ πμθφ
ιεβαθφηενδ ζδιαζία.121 Πανάθθδθα ι‘ αοηήκ ηδκ πμθζηζηή ζηνμθή, πμο οπμζηδνίγεηαζ απυ ηδκ αολακυιεκδ
επίδναζδ ηςκ ιεθεηχκ ημο Μζζέθ Φμοηχ (Michel Foucault) βζα ημ οπμηείιεκμ ηαζ ηδκ ελμοζία, ηαζ
πνμςεείηαζ απυ ημκ θυβμ ηαηαπζεζιέκςκ ημζκςκζηχκ μιάδςκ, ζδιεζχκεηαζ ζηδ θμβμηεπκία ιζα επζζηνμθή
ζηδκ ακαπανάζηαζδ. Ώοηή δ επζζηνμθή ζηδκ εζνςκζηή πζα –δδθαδή ηδκ αοημζοκείδδηδ– ιίιδζδ φζηενα απυ
ιζα πενίμδμ εδηείαξ ζηδ ιζκζιαθζζηζηή, ιδ ακαπαναζηαηζηή ηέπκδ, ζδιεζχκεηαζ απυ πμθθμφξ εεςνδηζημφξ ςξ
δ ηαηελμπήκ ζηζβιή ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ.122 Βδχ ηα ηείιεκα, ιε ιζα παναηηδνζζηζηή δζπθή ηίκδζδ,
πνδζζιμπμζμφκ ηζξ αεααζυηδηεξ πμο οπμκμιεφμοκ ηαζ ανενχκμκηαζ ιε αάζδ ηζξ ίδζεξ ηζξ πνμτπμεέζεζξ πμο
αιθζζαδημφκ, δζαηδνχκηαξ ιζα δζανηή επίβκςζδ ηδξ πμθθαπθυηδηαξ, ηδξ πνμζςνζκυηδηαξ, αθθά ηαζ ηςκ
ελμοζζαζηζηχκ δζαηοαεοιάηςκ ηςκ ακαπαναζηάζεςκ.
΋πςξ ημ εέηεζ πμθφ εφζημπα ηαζ εφθδπηα μ Οοιπένημ Έημ (Umberto Eco): «Πζζηεφς υηζ δ
ιεηαιμκηένκα ζηάζδ είκαζ ζακ ηδ ζηάζδ ηάπμζμο πμο αβαπά ιζα πμθφ ηαθθζενβδιέκδ βοκαίηα ηαζ λένεζ υηζ
δεκ ιπμνεί κα ηδξ πεζ ―ζ‘ αβαπχ απεθπζζιέκα‖ βζαηί λένεζ υηζ αοηή λένεζ (ηαζ υηζ αοηή λένεζ πςξ μ ίδζμξ
λένεζ) υηζ αοηή ηδ θνάζδ [ηδ ανίζημοιε ζηα Άνθεηζκ]. Χζηυζμ οπάνπεζ ιζα θφζδ. Μπμνεί κα ηδξ πεζ: ―΋πςξ
εα ‗θεβε ηαζ [ζημ Άνθεηζκ], ζ‘ αβαπχ απεθπζζιέκα‖. ΢ημ ζδιείμ αοηυ, έπμκηαξ απμθφβεζ ηδκ ρεοδή
αεςυηδηα, έπμκηαξ δδθχζεζ ιε ζαθήκεζα υηζ δεκ ιπμνεί πζα ηακείξ κα ιζθήζεζ αεχα, εα έπεζ παν‘ υθ‘ αοηά
πεζ αοηυ πμο ήεεθε ζηδ βοκαίηα: υηζ ηδκ αβαπά, υιςξ αοηυ ζοιααίκεζ ζε ιζα επμπή παιέκδξ αεςυηδηαξ. Ώκ δ
βοκαίηα ιπεζ ζημ παζπκίδζ, εα ‘πεζ δεπηεί ιζα ενςηζηή ελμιμθυβδζδ ιε ημοξ ίδζμοξ υνμοξ. Κακείξ απυ ημοξ
δφμ ζοκμιζθδηέξ δεκ εα κζχζεζ αεχμξ, ηαζ μζ δομ εα ‘πμοκ απμδεπηεί ηδκ πνυηθδζδ ημο πανεθευκημξ, ηςκ
υζςκ έπμοκ ήδδ θεπεεί ηαζ δεκ ιπμνμφκ κα ελαθεζθεμφκ, ηαζ μζ δομ εα παίλμοκ ζοκεζδδηά ηαζ ι‘
εοπανίζηδζδ ημ παζπκίδζ ηδξ εζνςκείαξ… ΋ιςξ, ηαζ μζ δφμ εα ‘πμοκ ηαηαθένεζ βζα ιζα αηυιδ θμνά κα
ιζθήζμοκ βζ‘ αβάπδ».123 Βδχ μ Έημ δεκ ακαθένεηαζ ςζηυζμ ζηα ελμοζζαζηζηά δζαηοαεφιαηα ηςκ
πνμβεκέζηενςκ ακαπαναζηάζεςκ, αθθά, ακ εέθαιε κα αάθμοιε ηαζ αοηήκ ηδκ πανάιεηνμ, εα ιπμνμφζαιε κα
ιζθήζμοιε θ.π. βζα ηα ζηενευηοπα ζπεηζηά ιε ηα θφθα πμο ειπενζέπμκηαζ ζηα Άνθεηζκ ηαζ δζαζςκίγμκηαζ πάνδ
ζ‘ αοηά.

Εικόνα 5.28 Ίζσο ζαο βνεζήζεη επίζεο ιίγν ζηελ θαηαλφεζε ε παξάιιειε πεξίπησζε ηεο κεηακνληέξλαο αξρηηεθηνληθήο.
Απηή ρξεζηκνπνηεί ηελ απζηεξή αθαηξεηηθφηεηα θαη ηε ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ κνληεξληζκνχ (πνπ έβιεπε ηα θηίξηα ζαλ
κεραλέο θαηνίθεζεο, ηφζν ιεηηνπξγηθά έπξεπε λα είλαη, θαη είρε ην αμίσκα «less is more», δειαδή «ην ιηγφηεξν είλαη
πεξηζζφηεξν»), αιιά ελζσκαηψλεη θαη ζηνηρεία απφ ηελ ηζηνξία ηεο αξρηηεθηνληθήο, ηα νπνία δελ εμππεξεηνχλ πηα θαλέλαλ
ππνρξεσηηθφ ιεηηνπξγηθφ ζθνπφ (δείηε ζην παξάδεηγκα επάλσ ηε ζηέγε, αιιά θαη ηνπο θίνλεο, πνπ κηκνχληαη κε θάπνηα
εηξσλεία ηα θιαζηθά πξφηππα), κέζα ζηε ινγηθή φηη «less is a bore», δειαδή «ην ιηγφηεξν είλαη ζθέηε βαξεκάξα» (Πεγή:
http://www.onpostmodernism.com/).

178
Δ πενζβναθή αοηήξ ηδξ δεφηενδξ ή ηαηελμπήκ θάζδξ ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ ιμζάγεζ πνάβιαηζ κα
ακηαπμηνίκεηαζ ζε έκα ζδιακηζηυ ιένμξ ηδξ εθθδκζηήξ πεγμβναθίαξ ιεηά ηδ Μεηαπμθίηεοζδ. Πνυηεζηαζ βζα
ένβα ζηα μπμία ακαβκςνίγεηαζ δ ζδιαζία ηδξ πθμηήξ ηαζ ηδξ νεαθζζηζηήξ ακαπανάζηαζδξ ιαγί ιε ηζξ
ζπεηζηέξ πνμζδμηίεξ ημο ακαβκχζηδ, αθθά ηαοηυπνμκα αιθζζαδηείηαζ πμζηζθμηνυπςξ δ νεαθζζηζηή παναδμπή
υηζ δ βθχζζα είκαζ έκα δζαθακέξ ιέζμ πμο πανέπεζ πνυζααζδ ζε ιζα ημζκά απμδεηηή πναβιαηζηυηδηα. Σα
ηείιεκα αοηά ιμζνάγμκηαζ μοζζαζηζηά ιζα νζγζηή, μκημθμβζηή ααεααζυηδηα ηυζμ βζα ηδκ πναβιαηζηυηδηα ςξ
εκζαία ηαζ ιμκμζήιακηδ υζμ ηαζ βζα ηδ δοκαηυηδηα κα θηάζεζ ηακείξ ζηδκ αθήεεζα. Δ ααεααζυηδηα αοηή
πνμηφπηεζ ζοπκυηαηα ιέζα απυ έκακ πνμαθδιαηζζιυ βζα ηζξ ηάεε είδμοξ δζαιεζμθααήζεζξ ηαζ ηα δζαθμνεηζηά
πμθζηζζιζηά πθαίζζα ιέζς ηςκ μπμίςκ ακηζθαιαακυιαζηε ημ πναβιαηζηυ, ηαεχξ ηαζ βζα ημοξ ελμοζζαζηζημφξ
θυβμοξ αάζεζ ηςκ μπμίςκ μνίγμοιε ηαζ ακαγδημφιε ημ αθδεέξ.

Εικόνα 5.29 ΢‟ απηφ ην εηξσληθφ ζθηηζάθη θαίλεηαη πνιχ θαζαξά απηφ. Ο κνληεξληζηήο θαιιηηέρλεο δελ έρεη θακηά
ακθηβνιία γηα ηελ αιήζεηα («είκαη κεγαινθπΐα» δηαπηζηψλεη), ελψ ν κεηακνληέξλνο ζηνράδεηαη επάλσ ζηε ζεκαζία ηνπ
φξνπ «κεγαινθπΐα» πνπ είλαη κηα πνιηηηζκηθή θαηαζθεπή, κηα ηδέα δειαδή πνπ δελ ππήξρε πάληα, αιιά θηηάρηεθε θαη
πξνσζήζεθε ζε κηα ζπγθεθξηκέλε επνρή. Σε βξίζθεη κάιηζηα ζεσξεηηθά αζηήξηθηε (θαη απηή ε ακθηβνιία είλαη επίζεο
κεηακνληέξλα, γηαηί ζηε κεηακνληέξλα ζεσξία ν θαιιηηέρλεο γίλεηαη αληηιεπηφο πνιχ πεξηζζφηεξν σο πξντφλ ηνπ θαηξνχ
θαη ηνπ ηφπνπ ηνπ θαη πνιχ ιηγφηεξν σο άλζξσπνο κε έλα καγηθφ ράξηζκα). Ζ δηαπίζησζε απηή βέβαηα δελ εκπνδίδεη θαη
ηνλ κεηακνληέξλν θαιιηηέρλε λα ζεσξεί ηειηθά ηνλ εαπηφ ηνπ κεγαινθπή. Πέξα απ‟ ην αζηεηάθη φηη νη θαιιηηέρλεο έρνπλ
ιίγν κεγάιε ηδέα γηα ηνλ εαπηφ ηνπο δηαρξνληθά, βιέπεηε εδψ πψο ζηνλ κεηακνληεξληζκφ κπνξεί θαλείο λα πηζηεχεη θάηη
(«είκαη κεγαινθπΐα»), αιιά ηαπηφρξνλα λα αλαγλσξίδεη φηη ε αιήζεηα απηήο ηεο δήισζεο είλαη πνιηηηζκηθά
θαηαζθεπαζκέλε θαη σο εθ ηνχηνπ ζρεηηθή (Πεγή: http://horacek.com.au/topic-of-the-month/jun2013/).

Γζα κα ημ πμφιε πζμ απθά, ακ ζημκ νεαθζζιυ οπάνπεζ δ αίζεδζδ υηζ δ πναβιαηζηυηδηα είκαζ ηάηζ ημζκυ βζα
υθμοξ ηαζ ηάηζ πμο ιπμνεί θίβμ-πμθφ κα πενζβναθεί ακηζηεζιεκζηά, ζημκ ιμκηενκζζιυ δίκεηαζ έιθαζδ ζηδκ
πμθοδζάζηαηδ θφζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ηαζ ηζξ δζαθμνεηζηέξ οπμηεζιεκζηέξ ακηζθήρεζξ βζ‘ αοηήκ (υπςξ
είδαιε ζηδ δεφηενδ εκυηδηα), εκχ ζημκ ιεηαιμκηενκζζιυ έπμοιε ηδκ αίζεδζδ υηζ δ πναβιαηζηυηδηα βίκεηαζ
ακηζθδπηή ιέζα απυ ημζκςκζηά, πμθζηζζιζηά ηαηαζηεοαζιέκεξ ακηζθήρεζξ, «θυβμοξ» υπςξ ημοξ θέιε ιενζηέξ
θμνέξ – π.π. ιε έκακ ηνυπμ πενζβνάθεζ ηδκ πναβιαηζηυηδηα δ ενδζηεία, ιε έκακ άθθμ δ επζζηήιδ, ιε έκακ
ηνίημ μ εεκζηζζιυξ, ιε έκακ ηέηανημ μ ιανλζζιυξ, ιε έκακ άθθμ μζ εζδήζεζξ ηςκ μηηχ η.μ.η., πμο δεκ
επζηνέπμοκ μοζζαζηζηά κα θηάζμοιε ζηδκ αθήεεζα, ζημκ πονήκα ηςκ πναβιάηςκ υπςξ είκαζ «ηαεαοηά»,
«ακηζηεζιεκζηά».
Μέζα ζε αοηή ηδ βεκζηή πενζβναθή, Σν θηβψηην (1975) ημο βκςζημφ ηαζ ςξ πμζδηή Άνδ Ώθελάκδνμο
(1922-1978) έπεζ ιζα εέζδ ιεηαζπιζαηή αθθά ηαζ ειαθδιαηζηή.124 Έκα ζπμοδαίμ ένβμ, αοηυ ημ
«ακηζιοεζζηυνδια» υπςξ έπεζ παναηηδνζζηεί ζοπκά θυβς ηδξ ακηζζοιααηζηήξ ημο ιμνθήξ ηαζ ηςκ
απαζηήζεςκ πμο εέηεζ ζημκ ακαβκχζηδ βζα ηδκ ακαζφκεεζδ ηδξ «πναβιαηζηήξ» ζζημνίαξ, πανμοζζάγεηαζ ςξ
ιζα ζεζνά ακαθμνχκ εκυξ εβηθείζημο ζημ ηέθμξ ημο Βιθοθίμο. Μένμξ εκυξ 40ιεθμφξ απμζπάζιαημξ ημο
Αδιμηναηζημφ ΢ηναημφ (δδθαδή ηςκ ημιιμοκζζηχκ) ιε ηνίζζιδ απμζημθή ηδ ιεηαθμνά εκυξ ηζαςηίμο απυ
ηδκ πυθδ Ν. ζηδκ πυθδ Κ. ημ ηαθμηαίνζ ημο 1949, μ αθδβδηήξ θηάκεζ ζημκ ηεθζηυ πνμμνζζιυ ςξ ηεθεοηαίμξ
επζγχκ ηδξ απμζημθήξ ηαζ θοθαηίγεηαζ ιυθζξ παναδίδεζ ημ ηζαχηζμ, πμο είκαζ άδεζμ!
Σμ ένβμ έπεζ ιζα έκημκδ αζηοκμιζηή πνμζά πμο ηναηάεζ αιείςημ ημ εκδζαθένμκ ημο ακαβκχζηδ ηαεχξ
παναημθμοεμφιε αοηυκ ημκ ήνςα, πμο αβκμεί απυ ηδκ ανπή χξ ημ ηέθμξ ημοξ θυβμοξ αθθά ηαζ ημοξ

179
οπεφεοκμοξ ημο εβηθεζζιμφ ημο (εοιίγμκηάξ ιαξ ημκ ήνςα ηδξ Γίθεο ημο Κάθηα πμο δεκ ιαεαίκεζ πμηέ βζα ηζ
ηαηδβμνείηαζ),125 κα ζοκηάζζεζ ακαθμνέξ επζπεζνχκηαξ κα εηεέζεζ ακηζηεζιεκζηά ηα ηαεέηαζηα ηαζ κα
απμζείζεζ υθα ηα είδδ ηαηδβμνζχκ πμο οπμεέηεζ υηζ εα ιπμνμφζακ κα ημο απμδίδμκηαζ. Σμ εβπείνδια αοηυ
απμθήβεζ ζε ιζα ζεζνά δεηαμηηχ ακαθμνχκ αολακυιεκδξ έηηαζδξ αθθά ηαζ κεονζηυηδηαξ, μζ μπμίεξ
ζοκεέημοκ εκηέθεζ έκακ εονφηενμ απμθμβζζιυ ηδξ γςήξ ηαζ ηδξ ημιιαηζηήξ ημο δνάζδξ∙ ηαοηυπνμκα υιςξ
ημκ απμ-ζοκεέημοκ ιέζα απυ αθθεπάθθδθεξ πνμζεήηεξ ηαζ ακαζνέζεζξ πμο ηαθφπημοκ ηαζ απμηαθφπημοκ
δζαθμνεηζηέξ ηάεε θμνά πηοπέξ ηςκ πναβιάηςκ. Καη‘ αοηυκ ημκ ηνυπμ δ ελζζηυνδζδ ακαπηφζζεηαζ ιεκ ηαζ
επζηνέπεζ ζημκ ακαβκχζηδ κα παναημθμοεήζεζ ιζα πθμηή ιε ζοκανπαζηζηέξ ακαηνμπέξ, πανάθθδθα υιςξ
είκαζ βειάηδ παθζκςδίεξ ηαζ ακαηυθμοεα, ηαεχξ μ αθδβδηήξ επζζηνέθεζ ζοπκά ζε βεβμκυηα πμο έπεζ ήδδ
ακαθένεζ βζα κα ηα δζμνεχζεζ ιε αάζδ δζαθμνεηζηέξ μπηζηέξ, ακάθμβα ιε ημ πμζμξ εεςνεί ηάεε θμνά υηζ είκαζ
μ ακαηνζηήξ πμο ηα δζααάγεζ (: απυθοηα ηαοηζζιέκμξ ιαγί ημο ζδεμθμβζηά, δζαθμνμπμζδιέκμξ ιε αάζδ ηζξ
εζςημιιαηζηέξ δζαζνέζεζξ ή «ηοαενκδηζηυξ», δδθαδή λεηάεανα ακηίπαθμξ). Σμ βεβμκυξ αοηυ έπεζ ςξ
ζοκέπεζα ιζα δζανηή ιεηαηυπζζδ ηδξ αθήεεζαξ πμο ζε έκα πνχημ επίπεδμ ακαδεζηκφεζ ηδ δοζημθία κα εζπςεεί
άιεζα ηαζ ακηζηεζιεκζηά δ «πναβιαηζηή» ζζημνία, ηαζ ζ‘ έκα δεφηενμ ηδκ ηαηαζηνμθζηή οπμηαηάζηαζδ ημο
είλαη απυ ημ θαίλεζζαη ζηδκ ανζζηενά.

Εικόνα 5.30 Σν εμψθπιιν ηεο α΄ έθδνζεο ηνπ Κζαςηίμο απφ ηηο εθδφζεηο Κέδξνο (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ
Κξήηεο).

΢ηδκ πναβιαηζηυηδηα, δ δοζημθία κα εζπςεεί δ αθήεεζα, ζοκίζηαηαζ, ζημ ιοεζζηυνδια, ζε ιζα ζε ιζα ζεζνά
απυ πανάβμκηεξ. Έκαξ απ‘ αοημφξ είκαζ μ ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ θεζημονβεί δ ικήιδ – ηα βεβμκυηα ιπμνεί
ελανπήξ κα ιδκ έπμοκ ηαηαβναθεί υπςξ ζοκέαδζακ, δ ακάηθδζή ημοξ εκδέπεηαζ κα ηα ηαηαζηεοάγεζ ζε
ηάπμζμ ααειυ ακάθμβα ιε ημ πθαίζζμ ιέζα ζημ μπμίμ θαιαάκεζ πχνα, μιμζυηδηεξ ιεηαλφ δζαθμνεηζηχκ
βεβμκυηςκ ή πνμζχπςκ ιπμνεί κα πνμηαθμφκ ζφβποζδ, ηάπμζμ ηναφια ή εκμπή εκδέπεηαζ κα έπεζ απςεήζεζ
ηδκ ακάικδζδ ηαζ μφης ηαεελήξ. Ο αθδβδηήξ, ζε ιζα απυ ηζξ ηεθεοηαίεξ ημο ακαθμνέξ, εέηεζ ημ γήηδια ςξ
ελήξ:

Πνζκ απυ πέκηε ιένεξ, ιμο θάκδηε πςξ ακ είπα έκα ηζζβάνμ, εα ιπμνμφζα κα εοιδεχ ηα ηεθεοηαία θυβζα ημο
θμπαβμφ Νζηήηα, ηχνα υιςξ, έπμκηαξ ζηεθηεί ηαζ δζενεοκήζεζ ημ εέια απ‘ υθεξ ηζξ ιενζέξ, ηαηάθααα υηζ
ηακέκα ηζζβάνμ δεκ πνυηεζηαζ κα ιε αμδεήζεζ, βζαηί ηα θυβζα ημο δεκ παναπηήηακε απθμφζηαηα ζηδ ικήιδ ιμο,
ή ιάθθμκ παναπηήηακε πάκς ζε άθθα, ήδδ παναβιέκα θυβζα, θεξ ηαζ έβζκε ζηδ ικήιδ ιμο δζπθή εββναθή, δομ
εββναθέξ ηαοηυπνμκα εέθς κα πς, δ ιζα πάκς ζηδκ άθθδ, παθχκηαξ δ ιζα ηδκ άθθδ, ιπενδεφμκηαξ δ ιζα ηα
θυβζα ηδξ άθθδξ, βζαηί ηδκ χνα εηείκδ – ηδκ εθάπζζηδ χνα πμο πνεζάζηδηε μ οπμθμπαβυξ Σδθέιαπμξ κα δέζεζ
ηα ιάηζα ημο επζθμπία Ώνίζηανπμο, ημο θμπία ΐθάζδ ηαζ ημο ακεοπμθμπαβμφ Κχζηα ηαζ κα ιαξ δχζεζ φζηενα
ηα παναββέθιαηα, ηζ πνυθηαζε κα πεζ μ θμπαβυξ Νζηήηαξ, ηακμκζηά ηα θυβζα ημο εηείκα, ηα ηεθεοηαία ημο, εα
‘πνεπε κα παναπημφκ, κα εββναθμφκε πεκηαηάεανα ζηδ ικήιδ ιμο, ια δ εββναθή εηείκδ έβζκε πάκς ζε άθθα
θυβζα, πμο ιπενδεοηήηακε ιε ηα θυβζα ημο θμπαβμφ Νζηήηα, δ εββναθή εηείκδ έβζκε πάκς ζηα θυβζα ημο θίθμο
ιμο ημο Υάνδ, ίζςξ βζαηί ηζ εηείκμξ ιίθαβε ιε έκα εθάπζζημ ρεφδζζια, πζμ ανβά απ‘ υ,ηζ εα ημ πενίιεκεξ ηαζ
ηχνα πζα έπς πεζζηεί υηζ ιμο είκαζ αδφκαημ κα εοιδεχ ηα θυβζα ημο θμπαβμφ Νζηήηα, υζα ηζζβάνα ηζ ακ
ηαπκίζς, υζμ ηζ ακ ζηφρς ημ ιοαθυ ιμο ηαζ ημ ιυκμ πμο ιέκεζ ηαζ εα ιέκεζ βζα πάκηα ζηδ ικήιδ ιμο, είκαζ δ

180
 θςκή ημο θμπαβμφ Νζηήηα, μ ηυκμξ ηδξ θςκήξ ημο, πμο κημοιπθάνζγε εα ‘θεβα ηδ θςκή ημο Υάνδ, πμο
κημοιπθάνζγε ηα θυβζα ημο Υάνδ, ιε απμηέθεζια κα ιείκεζ ιυκμ μ ηυκμξ ηδξ θςκήξ ηαζ ηα θυβζα κα παεμφκ.

Δ θεζημονβία ηδξ ικήιδξ είκαζ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα έκαξ ιυκμ απυ ημοξ ακενχπζκμοξ πενζμνζζιμφξ ζηδ
ζφθθδρδ ηαζ ηδκ απυδμζδ ιζαξ πθήνμοξ εζηυκαξ ηςκ πναβιάηςκ. ΢ημ απυζπαζια πμο αημθμοεεί,
ακαθένμκηαζ ηαζ οθζηέξ ζοκεήηεξ υπςξ μζ πενζμνζζιμί ηδξ βναθζηήξ φθδξ, αθθά ηαζ ημ πθήεμξ ηςκ
θεπημιενεζχκ πμο ζοκςεμφκηαζ άηαηηα ηαζ ιε πμζηίθεξ ζοκδέζεζξ ζηδ ζηέρδ, υπςξ επίζδξ, θζβυηενμ θακενά,
ηαζ ημ ηναφια πμο δζαζπά ηυζμ ηδκ ακηίθδρδ υζμ ηαζ ηδκ ακάηθδζδ. Δ πναβιαηζηυηδηα ζηδκ μθυηδηά ηδξ
δεκ είκαζ δζζδζάζηαηδ, ζακ παγθ πμο ζοκανιμθμβείξ ηα ημιιάηζα ημο βζα κα δεζξ ιζα απθμοζηεοιέκδ
εζδοθθζαηή εζηυκα, αθθά πμθοεπίπεδδ ηαζ ζφκεεηδ – ηαζ βίκεηαζ αηυιδ πενζζζυηενμ ηέημζα υηακ είκαζ
ηναοιαηζηή, υπςξ εηείκδ ηδξ Καημπήξ ηαζ ημο Βιθοθίμο, ειπμδίγμκηαξ δζπθά εηείκμκ πμο ηδ αίςζε κα
ακαζοκεέζεζ υπζ πζα ηα ημιιάηζα, αθθά ηα ενφραθά ηδξ.

Έηζζ θμζπυκ, ιπνμζηά ζ‘ αοηή ηδκ φρζζηδ αιθζαμθία, δ οπμρία ιμο υηζ ιπμνεί κα είζαζηε αηυια ηαζ
ηοαενκδηζηυξ, πέναζε λάθκμο ζε δεφηενμ πθάκμ ηαζ μιμθμβχ πςξ ημφηδ ηδ ζηζβιή (έπμκηαξ ζηεθηεί ηαζ
λακαζηεθηεί ημ εέια απ‘ υθεξ ηζξ ιενζέξ, ημφηεξ ηζξ εκκέα ιένεξ), αδζαθμνχ ηεθείςξ ακ εα ‘ζηε εζείξ ή υπμζμξ
άθθμξ ανιυδζμξ αοηυξ πμο ηοπυκ εα δζααάζεζ ηδκ ηαηάεεζή ιμο, ηδ ιανηονία ιμο, ή ηδκ απμθμβία ιμο, θίβμ ιε
κμζάγεζ ζε πμζμ είδμξ εα ηδκ ηαηαηάλεηε εζείξ ή υπμζμξ άθθμξ – ιε ηζξ θέλεζξ εα παίγμοιε ηχνα; ΢διαζία έπεζ
πςξ εζείξ ιμο ηδ γδηήζαηε, ή ιάθθμκ ιμο δχζαηε ηδκ απαναίηδηδ βναθζηή φθδ βζα κα ιπμνέζς εβχ κα ηάηζς
ηαζ κα βνάρς, ςξ πνμξ αοηυ ημοθάπζζημκ δεκ οπάνπεζ ηαιζά απμθφηςξ αιθζαμθία (άθθμ ηχνα ακ δ βναθζηή
φθδ είκαζ έκα ιέζμ θεζρυ ηαζ ηακμκζηά, ακ εέθαηε κα έπεηε ιζα πθήνδ εζηυκα ηςκ υζςκ ζοκέαδζακ, εα έπνεπε
κα εθεφνεηε έκα ιδπάκδια πμθθαπθήξ ηαζ πανάθθδθδξ ηαηαβναθήξ ηςκ ζηέρεχκ ιμο, βζαηί ηχνα θυβμο πάνδ,
ημφηδ ηδ ζηζβιή πμο εημζιάγμιαζ κα ζοκεπίζς, ζοκςζηίγμκηαζ ζημ ιοαθυ ιμο έκα ζςνυ θεπημιένεζεξ ηαζ δεκ
λένς πμζα κα πνςημακαθένς, ια απ‘ ηδκ άθθδ ιενζά, ιένα ιε ηδ ιένα, βνάθμκηαξ, έκζςεα υθμ ηαζ
πενζζζυηενμ, πχξ κα ημ πς, αζζεακυιμοκα υηζ ιμο ανέζεζ κα λακαθένκς ζηδ ικήιδ ιμο ηα βεβμκυηα, κα
ζοκανιμθμβχ ηα ζηυνπζα ημιιάηζα, ζακ ηαζ ηείκμ ημ παζδζηυ παζπκίδζ, πμο θφθαβε μ θίθμξ ιμο μ
Υνζζηυθμνμξ, ιμθμκυηζ ήηακ ηζυθαξ θμζηδηήξ – ζηδκ Καημπή – έκα παζπκίδζ ιε ηφαμοξ, πμο έπνεπε κα ημοξ
ημπμεεηήζεζξ ηαηάθθδθα ημκ έκακε δίπθα ζημκ άθθμκ, μπυηε ηάεε απάκς έδνα ηςκ ημπμεεηδιέκςκ ζηδ ζςζηή
ημοξ εέζδ ηφαςκ απμηεθμφζε ηιήια ηδξ ίδζαξ επζθάκεζαξ, ηιήια ιζαξ γμοβναθζάξ ηαζ ημ ζφκμθμ ηςκ εδνχκ ιζα
απάναπηδ επζθάκεζα, ιζα ηαζ ιυκδ, ιδ ηειαπζζιέκδ γμοβναθζά – έκα αβνμηζηυ ημπίμ ζοκήεςξ, ιε έκακ
ακειυιοθμ ηαζ ιε παπάηζα πμο ηζαθααμοηάκε ζηα κενά – ια ηχνα εβχ δεκ έπς ηφαμοξ, έπς ιυκμ ενφραθα,
παθάζιαηα ημο πμθέιμο, ηδξ ηαημπήξ, ημο ειθοθίμο πμθέιμο ηαζ ημ ηονζυηενμ, δεκ έπς ιπνμζηά ιμο ηδκ
εζηυκα πμο πνέπεζ κα ζοκανιμθμβήζς, ιε δομ θυβζα, ιε γέραηε αέααζα εζείξ ζημ ιαβηακμπήβαδμ ηαζ
ζδνμημπάς παηχκηαξ ηαζ λακαπαηχκηαξ ζηα πκάνζα ιμο ζημκ ίδζμ ηφηθμ, ια ημ κενυ δεκ ημ ακηθχ βζα ζαξ
ιμκάπα, πίκς ηζ εβχ ηζ αξ είκαζ εμθυ (ηζ αξ ιμο ηάεεηαζ ζακ πέηνα ζημ ζημιάπζ).

Ώηυιδ υιςξ ηζ ακ οπμεέζμοιε πςξ εα ήηακ δοκαηυ κα ζοβηεκηνχζεζ ηαζ κα απμηοπχζεζ ηακείξ υθεξ ηζξ
θεπημιένεζεξ, παναιέκεζ ημ γήηδια ηδξ ενιδκείαξ ηςκ υζςκ ακηζθαιαάκεηαζ. Σμ ιοεζζηυνδια είκαζ δζάζηζηημ
απυ ζφιαμθα ηαζ ζδιεία πμο επζδέπμκηαζ δζαθμνεηζηέξ ενιδκείεξ, μδδβχκηαξ ηάπμηε αοηήκ ηδκ πμθοζδιία
ιέπνζ ηδκ α-ζδιία: ΋ηακ ηάηζ ιπμνεί κα ζδιαίκεζ ηα πάκηα, ηαηαθήβεζ κα ιδ ζδιαίκεζ ηίπμηε. Ώοηή είκαζ δ
πενίπηςζδ ημο ηςδζημπμζδιέκμο «επζζηεπηδνίμο» ημο ήνςα, υπμο μηηχ ανζειμί ακηζζημζπμφκ ζηδκ
ηαοηυηδηά ημο ηαζ ιπμνμφκ κα ενιδκεοεμφκ χζηε κα ζδιαίκμοκ ηυζμ «έιπζζημξ» υζμ ηαζ «πνμδυηδξ», αθθά
ηαζ πναηηζηά μηζδήπμηε άθθμ.
Ώοηυ ημ «επζζηεπηήνζμ» ημο ήνςα εέηεζ ιε ημκ πζμ ηαίνζμ ηνυπμ ημ γήηδια ηδξ (ακφπανηηδξ)
ηαοηυηδηάξ ημο, ακαδεζηκφμκηαξ πανάθθδθα έκα αηυιδ απυ ηα ειπυδζα πμο ορχκμκηαζ ζημκ δνυιμ πνμξ ηδκ
αθήεεζα: ΢ηδκ πμνεία ηδξ ελζζηυνδζδξ μ ήνςαξ απμδεζηκφεηαζ έκαξ παιαζθέμκηαξ πμο πνμζανιυγεζ ηδκ
μπηζηή ηαζ ηα θεβυιεκά ημο ακάθμβα ιε ημ ζε πμζμκ εεςνεί υηζ απεοεφκεηαζ. Δ πναβιαηζηυηδηα
ηαηαζηεοάγεηαζ έηζζ δζαθμνεηζηά ακάθμβα ιε ημκ αλζαηυ ηαζ ενιδκεοηζηυ ηχδζηα πμο οζμεεηεί ηάεε θμνά,
αθέπμκηαξ ηαζ ηνίκμκηαξ ιέζα απυ ημ πνίζια ημο εηάζημηε οπμεεηζημφ απμδέηηδ ημο. Έηζζ, ηαεχξ ζηδκ
πμνεία ακαδεζηκφεηαζ ζε έκακ ηυζμ ακαλζυπζζημ αθδβδηή, αηυιδ ηαζ ημ λέζπαζια ημο ηέθμοξ, πμο ιμζάγεζ
εζθζηνζκέξ ηαζ πανμοζζάγεζ εκηέθεζ ηδκ υθδ απμζημθή ςξ ιζα επζπείνδζδ εζςηενζηήξ εηηαεάνζζδξ απυ ημ ίδζμ
ημ ηυιια, εα ιπμνμφζε κα είκαζ απθχξ άθθμξ έκαξ ηχδζηαξ, άθθδ ιζα βθχζζα, εθυζμκ δεκ έπεζ επζγήζεζ
ηακείξ άθθμξ απυ ημοξ ζοκηνυθμοξ ημο βζα κα ημκ επζαεααζχζεζ ή κα ημκ δζαρεφζεζ. Δ αθήεεζα εεςνδηζηά
παναιέκεζ άπζαζηδ πίζς απυ ηα αθθεπάθθδθα πθαίζζα πμο πνδζζιμπμζεί μ αθδβδηήξ βζα κα ηδκ πνμζεββίζεζ,
ζοκεέημκηαξ υιςξ έηζζ εκηέθεζ μοζζαζηζηά ιζα ηαηαββεθία βζα ηδκ ηαηαζηεοή ηδξ απυ ημκ ελμοζζαζηζηυ θυβμ
ημο ημιιμοκζζηζημφ ηυιιαημξ ηαζ ηδκ οπμηαηάζηαζδ ηδξ ζηοβκήξ πναβιαηζηυηδηαξ (πνμδμζία ηαζ
«εηηαεανίζεζξ» ιέζα απυ ημ ίδζμ ημ ηυιια) απυ ηζξ πενίηεπκεξ πενζβναθέξ ηδξ∙ ηδξ απάκενςπδξ ηαζ

181
ακηζακενςπζζηζηήξ μοζίαξ απυ ηα πνμζπήιαηα ηςκ ζημπχκ πμο αβζάγμοκ ηα ιέζα. Μ‘ αοηήκ ηδκ έκκμζα μ
παιαζθεμκηζζιυξ ημο αθδβδηή θαίκεηαζ κα είκαζ ζφιπηςια αοηήξ ηδξ ζοκεήηδξ αθθά ηαζ ιένμξ ηδξ
Δ πνμζπάεεζα κα πενζβναθεί αθθά ηαζ κα ηαηακμδεεί δ πμθφκεηνδ ιεηαθμνά εκυξ εκηέθεζ άδεζμο
ηζαςηίμο (ηυζμ ζημ ηονζμθεηηζηυ υζμ ηαζ ζημ ιεηαθμνζηυ ηδξ κυδια – ηαζ είκαζ απυ ηα ςναία εονήιαηα ημο
ηεζιέκμο υηζ δ οπυεεζή ημο πενζζηνέθεηαζ αηνζαχξ βφνς απυ ιζα «ιεηαθμνά») βίκεηαζ έκαξ ζημπαζιυξ
επάκς ζηδκ (α)δοκαηυηδηα ιζαξ αηχθοηδξ ηαζ αδζαιεζμθάαδηδξ πνυζααζδξ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα ηαζ ζηδκ
αθήεεζα. Καζ βίκεηαζ πανάθθδθα, ελίζμο, ηαζ ιζα ηνζηζηή βζα εηείκεξ ηζξ ιεεμδεφζεζξ ημο ημιιμοκζζηζημφ
ηυιιαημξ πμο ακήβαβακ ηδ ζοκεήηδ αοηή ζε ηονίανπδ ημοθημφνα θεκαηζζιμφ πμο επέηνερε ηδκ ελάθεζρδ
ηςκ ακενςπζζηζηχκ αλζχκ, αδεζάγμκηαξ ημ ιεηαθμνζηυ ηζαχηζμ ημο αβχκα απυ ημ πενζεπυιεκυ ημο.
΋πςξ εα έβζκε θακενυ αηυιδ ηαζ απυ αοηήκ ηδκ αδνμιενή πενζβναθή, πνυηεζηαζ βζα έκα
ιοεζζηυνδια ελαζνεηζηά πθμφζζμ ηαζ πμθοεπίπεδμ.126 ΐθέπμοιε ζ‘ αοηυ μθμθάκενδ ηδκ επζζηνμθή ζηδκ
ακαπανάζηαζδ, ιε πθμηή ιάθζζηα ζοκανπαζηζηή πμο ελαζθαθίγεζ ηδκ ακαβκςζηζηή απυθαοζδ, αθθά
αθέπμοιε ηαζ ημκ ακαζημπαζιυ επάκς ζηδκ (α)δοκαηυηδηα ηαζ ηζξ πνμτπμεέζεζξ ηδξ ίδζαξ ηδξ
ακαπανάζηαζδξ, ιε ζδζαίηενδ έιθαζδ ζηζξ δζαθμνεηζηέξ «ηαηαζηεοέξ» ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ακάθμβα ιε ημοξ
οζμεεημφιεκμοξ ηχδζηεξ πενζβναθήξ ηδξ. Πνυηεζηαζ αηνζαχξ βζα ιζα εζνςκζηή ιίιδζδ, υπςξ ηδκ πενζβνάραιε
ζηδκ ανπή, πμο υιςξ εδχ –ιε ηνυπμ παναηηδνζζηζηυ βζα ηζξ ελανηήζεζξ ηδξ θμβμηεπκίαξ απυ ηδκ πμθζηζηή
ζηδκ Βθθάδα ηδξ επμπήξ– ελοπδνεηεί έκακ πμθζηζηυ ζηυπμ, αζηχκηαξ ηνζηζηή ζημκ δμβιαηζζιυ, ηδκ
οπμηνζζία ηαζ ηδκ απμιάηνοκζδ απυ ημκ ακενςπζζιυ πμο έθενε ηεθζηά μ ηαεαβζαζιυξ ηςκ ιέζςκ απυ ημ
ημιιμοκζζηζηυ ηυιια.

Εικόνα 5.31 Ο Άξεο Αιεμάλδξνπ «ζηα παξάμελα θειηηθά κλεκεία ηνπ Καξλάθ (3ε ρηιηεηία π.Χ.), 1975» (Πεγή: Δθδφζεηο
Κέδξνο, http://www.kedros.gr/writer.php?writers_id=29#navtab_501 ).

*
΢ημ ηεθάθαζμ αοηυ παναημθμοεήζαιε ηέζζενζξ ηάζεζξ απμιάηνοκζδξ απυ ημκ νεαθζζιυ, πμο πνμέηορακ ζε
δζαηνζηέξ θάζεζξ ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο ‘60 απυ ζοββναθείξ δζαθμνεηζηχκ βεκεχκ ηαζ ηαθθζηεπκζηχκ
ηαηααμθχκ. Καηανπάξ είδαιε ιζα ακααίςζδ ηαζ επίηαζδ ηςκ πνχηςκ ιμκηενκζζηζηχκ ακαγδηήζεςκ εκυξ
ιένμοξ ηδξ βεκζάξ ημο ‘30 απυ ζοββναθείξ δθζηζαηά ή βεςβναθζηά εββφηενα ζ‘ εηείκμοξ, υπςξ ηδ Γηνίηζδ-
Μζθθζέλ, ημκ Σζίνηα, ημκ Μπαηυθα. Οζ ζοββναθείξ αοημί θαίκμκηαζ πζμ ζοκεπείξ ζηδ πνήζδ ηςκ
ιμκηενκζζηζηχκ ηεπκζηχκ ηζξ μπμίεξ αλζμπμζμφκ επάκς ζε εειαηζηέξ πμο είπε ακαπηφλεζ –πνδζζιμπμζχκηαξ
πζμ παναδμζζαηά ιέζα– δ πνμδβμφιεκδ βεκζά. Με ημκ ηνυπμ αοηυ ιμζάγεζ κα δζεηδζημφκ ιζα έβηονδ
επακελέηαζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ ιε ηνυπμοξ πμο επζηνέπμοκ ιεβαθφηενδ αηνίαεζα υζμκ αθμνά ηδκ
εζςηενζηή γςή ηςκ αηυιςκ αθθά ηαζ ηδ ζοκεεηυηδηα ηδξ ακενχπζκδξ αθθδθεπίδναζδξ πμο βεκκά ηδκ ηίκδζδ
ηδξ Εζημνίαξ.

182
 Πανάθθδθα, απυ ηδκ ανπή ηδξ πενζυδμο πμο ελεηάγμοιε, ιζα ιεβάθδ μιάδα θίβμ κευηενςκ
ζοββναθέςκ θαίκεηαζ κα έθηεηαζ ζδζαίηενα απυ ημ ένβμ ημο Φνακηξ Κάθηα υπςξ αοηυ πνμζθαιαάκεηαζ
ιεηαπμθειζηά ιέζα απυ ημ πνίζια ηδξ θζθμζμθίαξ ημο οπανλζζιμφ ηαζ ημ εέαηνμ ημο παναθυβμο. Ο
ελπνεζζμκζζηζηυξ ηνυπμξ πμο ανίζηεηαζ ςξ ημζκυ οπυααενμ ζηα ένβα αοηά ελοπδνεηεί ηαηά ηφνζμ θυβμ ηδκ
έηθναζδ ηδξ οπανλζαηήξ αβςκίαξ ηαζ αζζεδιάηςκ ηαηαπίεζδξ (ζε ζοββναθείξ υπςξ μ Γμκαηάξ, μ Καπηίηζδξ,
μ Λεζααδίηδξ, μ Μπανθάξ), αθθά ηαζ ηδ δοζθμνία ή ηδκ έκημκδ δζαιανηονία βζα πζμ ζοβηεηνζιέκα ζζημνζηά
ηαζ ημζκςκζηά ιμνθχιαηα πμο απεζθμφκ ηδκ ακενχπζκδ οπυζηαζδ: απυ ημκ πκεοιαηζηυ ηαζ δεζηυ
εοκμοπζζιυ ημο ιζηνμαζηζζιμφ (Υάηηαξ, Κμοθυπμοθμξ, Ώιπαηγυβθμο) ιέπνζ ηδκ ηαεμθζηή εηιδδέκζζδ ημο
αηυιμο πμο ιπμνεί κα επζθένεζ μ μθμηθδνςηζζιυξ (Φναβηζάξ). Πνυηεζηαζ βζα ιζα ηάζδ πμο, πζεακυηαηα θυβς
ηδξ ζοβηζκδζζαηήξ αιεζυηδηαξ ηςκ ιέζςκ ηδξ, ακαδεζηκφεηαζ ζηδ δδιμθζθέζηενδ ηδξ πενζυδμο. Μεηαλφ
άθθςκ δ ηάζδ αοηή κμιζιμπμίδζε λακά, ιεηά απυ ιαηνά έηθεζρδ, ημκ ηνυπμ ηδξ αθθδβμνίαξ, πνμζθένμκηαξ
έκα ήδδ ηαθθζενβδιέκμ ιέζμ έηθναζδξ υηακ ημ απαίηδζακ μζ ζοκεήηεξ θμβμηνζζίαξ ηδξ Αζηηαημνίαξ.
Βλαζηίαξ ηδξ εονείαξ απμδμπήξ ηδξ ηαζκμημιίαξ πμο παναηηδνίγεζ ηδκ πενίμδμ αοηή ηδκ Βθθάδα,
υπςξ ηαζ υθμ ημκ δοηζηυ ηυζιμ, αθθά ηαζ ελαζηίαξ ημο δοκαιζζιμφ ηδξ ζζπονήξ αηυιδ βεκζάξ ημο ‘30, πμο
ηδκ πενίμδμ αοηή εδναζχκεζ ηδκ ηονζανπία ηδξ, μζ ιμκηενκζζηζημί ηαζ πνςημπμνζαημί ηνυπμζ έηθναζδξ
ιμζάγμοκ κα δηηχκηαζ απυ ηδκ ίδζα ημοξ ηδκ επζηοπία, ηαεχξ δ ηαηαλίςζδ αιαθφκεζ ημκ πνμηθδηζηυ ημοξ
παναηηήνα. Ονζζιέκμζ κευηενμζ ζοββναθείξ επζπεζνμφκ κα ηαηαθάαμοκ ηδ δζηή ημοξ δζαηνζηή εέζδ ζημ
θμβμηεπκζηυ ζηενέςια δζεηδζηχκηαξ ζηα ένβα ημοξ αοηήκ αηνζαχξ ηδ παιέκδ αζπιδνυηδηα, ζπνχπκμκηαξ ηδ
θμβμηεπκζηή έηθναζδ ζε πζμ νζγμζπαζηζηέξ ιμνθέξ πμο αιθζζαδημφκ νζγζηά ημοξ αθδβδιαηζημφξ ποθχκεξ
ηδξ πθμηήξ ηαζ ηςκ παναηηήνςκ. Ο Υεζιςκάξ, ζε ιζα εηδμπή φζηενμο ιμκηενκζζιμφ, δζαηδνεί ημκ ορδθυ
παναηηήνα ηδξ ηέπκδξ ιε ηδ αανοζήιακηδ εειαηζηή ημο ηαζ ημκ ορδθυ ημο ηυκμ, εκχ μ ΢πζκάξ, πζμ ημκηά ζημ
πκεφια ηδξ ζζημνζηήξ πνςημπμνίαξ, επζθέβεζ έκακ παζβκζχδδ ηαζ πανςδζαηυ ηνυπμ. Σα ηείιεκα ηαζ ηςκ δφμ
ζοββναθέςκ, ςζηυζμ, ηαηαδεζηκφμοκ ελίζμο έκα υνζμ ζημ μπμίμ έπεζ θηάζεζ δ θμβμηεπκζηή ακαπανάζηαζδ,
πένα απυ ημ μπμίμ ανίζηεηαζ πναηηζηά δ ζζςπή.
Χξ εφθμβδ ζοκέπεζα ιέζα ζημ πθαίζζμ ηδξ δοκαιζηήξ ελέθζλδξ ημο θμβμηεπκζημφ ζοζηήιαημξ, αθθά
ηαζ ζε ακηαπυηνζζδ ιε ηζξ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ ηαζ ηζξ επζννμέξ ηδξ λέκδξ θμβμηεπκίαξ, ακαπηφζζεηαζ, πνμξ
ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο πμο ιαξ απαζπμθεί, ιζα ηάζδ ιεηαιμκηενκζζηζηή, πμο εα βκςνίζεζ ιεβαθφηενδ
ακάπηολδ ιεηά ηδ Μεηαπμθίηεοζδ. Ο Ώθελάκδνμο, επζζηνέθμκηαξ ιε έκακ εζνςκζηυ ηνυπμ ζηδκ
ακαπανάζηαζδ, δίκεζ, ζημ ηθείζζιμ αοηήξ ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο ‘60, έκα ένβμ ειαθδιαηζηυ, πμο είκαζ
ηαοηυπνμκα πμθζηζηά αζπιδνυ, αθθά ηαζ ακαζημπαζηζηυ υζμκ αθμνά ημοξ ηνυπμοξ ιε ημοξ μπμίμοξ ιπμνεί
ηακείξ κα ακηζθδθεεί ηαζ κα πενζβνάρεζ ηδκ αθήεεζα βζα ηα πνάβιαηα.
Σα ένβα πμο ιεθεηήζαιε ζ‘ αοηυ ημ ηεθάθαζμ, ηαεχξ λεθεφβμοκ απυ ημκ παναδμζζαηυ νεαθζζιυ,
εέημοκ υθα ιζα μνζζιέκδ πνυηθδζδ βζα ημκ ιδ εζδζηυ ακαβκχζηδ. ΢‘ αοηυ ιπμνεί ηακείξ άθθςζηε κα
απμδχζεζ ηαζ ημ βεβμκυξ υηζ ανηεηά ακάιεζά ημοξ, πανά ηζξ ζδιακηζηέξ ηαθθζηεπκζηέξ ανεηέξ ημοξ, δεκ είκαζ
βκςζηά ζημ εονφηενμ ημζκυ (ημο Κμοθυπμοθμο, ημο Μπανθά, αθθά αηυια ηαζ ημο Γμκαηά, ημο Λεζααδίηδ,
ημο ΢πζκά). Βηείκα πμο απμδείπεδηακ πζμ δδιμθζθή (ιε πμθθαπθέξ επακεηδυζεζξ) ηαζ πανέιεζκακ ζηαειμί
ακαθμνάξ (ακ ηαζ υπζ πδβέξ ιίιδζδξ) βζα ηδ ιεηέπεζηα θμβμηεπκία, είκαζ εηείκα πμο είπακ ειθακέξ πμθζηζηυ
πενζεπυιεκμ ηαζ αζπιδνή ζηάζδ: ηα ένβα ημο Σζίνηα, ημο Φναβηζά, ημο Ώθελάκδνμο. Σα ένβα ημο Υεζιςκά
απυ ηδκ άθθδ πθεονά βκχνζζακ ζδζαίηενδ ηαηαλίςζδ ςξ ορδθή θμβμηεπκία ιεηαλφ ηςκ εζδζηχκ –ηονίςξ ζηα
κευηενα πνυκζα–, ακ ηαζ ημ ηαηά πυζμ πναβιαηζηά δζααάζηδηακ απυ έκα εονφηενμ ημζκυ παναιέκεζ έκα
ακμζπηυ γήηδια. Βκημφημζξ, ηυζμ ηα πζμ ακαβκςνζζιέκα υζμ ηαζ ηα θζβυηενμ βκςζηά ένβα πμο είδαιε εδχ
έπμοκ ημζκυ έκακ ζδζαίηενμ δοκαιζζιυ ηαζ ιζα ηαθθζηεπκζηή πμζυηδηα, ζηα μπμία μθείθμοκ ηδ ζηαεενή έθλδ
πμο αζημφκ ζε υζμοξ ένπμκηαζ ζε επαθή ιαγί ημοξ. Ώηυια ηαζ μζ θζβυηενμ βκςζημί ζοββναθείξ, υπςξ μ
Γμκαηάξ ή μ ΢πζκάξ, έπμοκ ημ δζηυ ημοξ ιζηνυ αθθά αθμζζςιέκμ ημζκυ. Δ δζάεεζδ ελενεφκδζδξ, ημ πκεφια
ηαζκμημιίαξ ηαζ ημ άκμζβια ηςκ μνζγυκηςκ πμο παναηηήνζζε μθυηθδνδ ηδκ πενίμδμ ανίζημκηαζ απμηοπςιέκα
ζηδ ιμνθή υθςκ αοηχκ ηςκ ηεζιέκςκ, υπμο ηαζ παναιέκμοκ ακαβκςνίζζια ηαζ δναζηζηά ιέπνζ ηαζ ζήιενα.

΢εκεηώζεηο

1
Σμ ηεθάθαζμ αοηυ ακηθεί απυ ηζξ δδιμζζεφζεζξ ιμο «Μεηαπμθειζηή πεγμβναθία 1944-1974», Νεφηεξε
ειιεληθή ινγνηερλία (19νο θαη 20φο αηψλαο). Δγρεηξίδην κειέηεο ηεο Θ.Δ. Γξάκκαηα ΗΗ: Νενειιεληθή

183
 θηινινγία (19νο θαη 20νο αηψλαο), Βθθδκζηυ Ώκμζηηυ Πακεπζζηήιζμ, Πάηνα 2008, ζ. 495-535∙
«Ώθθδβμνζηά δζδβήιαηα ζηδ δεηαεηία ημο 1960: Μζα πνχηδ δζενεφκδζδ», Κνλδπινθφξνο, ηπ. 10
(2011), ζ. 171-184∙ «Γζα ηα υνζα ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ ζηδκ εθθδκζηή πεγμβναθία ηαηά ημ ηεθεοηαίμ
ηέηανημ ημο 20μφ αζχκα», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα
κηα ηζηνξία ηεο ινγνηερλίαο ηνπ 20νχ αηψλα. Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο: Θέκαηα θαη ξεχκαηα, ΠΒΚ -
Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 387-401 ηαζ «Ο ελπνεζζμκζζιυξ ηαζ μζ ιεηαιμνθχζεζξ ημο: Δ
θεζημονβία εκυξ οπυβεζμο νεφιαημξ ζηδ ιεηαπμθειζηή πεγμβναθία», οπυ δδιμζίεοζδ ζηα Πξαθηηθά
ηνπ ζπλεδξίνπ «Λνγνηερληθέο δηαδξνκέο» αθηεξσκέλνπ ζηε κλήκε ηνπ Βαγγέιε Αζαλαζφπνπινπ (Σκήκα
Φηινινγίαο, Δ.Κ.Π.Α., Αζήλα, 17-19/1/2013).
2
Πναθ. ηαζ ηδκ εκδζαθένμοζα ιανηονία ημο ζοββναθέα Νάκμο ΐαθαςνίηδ (ζηδκ εηπμιπή Μνλφγξακκα,
ζηδκμεεζία Γ. ΢βμονάηδξ, 1987): «΢ηδ δεηαεηία ημο ‘50 δεκ ιπμνμφζα κα βνάρς ηαευθμο ζπεδυκ
πμζήιαηα, έβναθα ιυκμ αοηά ηα εεαηνζηά [ζηα βαθθζηά] ηαζ άνπζζα λακά κα βνάθς πμζήιαηα ηαζ
πεγά ημ ‘61. Δ ιεβάθδ δζαημπή πμο βίκεηαζ ζηδ δεηαεηία ημο ‘50, δ μπμία ήηακ ιζα ηαηή πενίμδμξ
ίζςξ βζα ηα εθθδκζηά βνάιιαηα […]. Ώζζεάκμιαζ υηζ λακαπήναιε απάκς ιαξ απυ ημ ‘60 ηαζ πένα,
ηάηζ ζοκέαδηε ηυηε δεκ ιπμνχ κα ημ ελδβήζς αηνζαχξ, αθθά έβζκε ιζα ακακέςζδ».
3
Martin Travers, «Ρεαθζζιυξ ηαζ καημοναθζζιυξ», Δηζαγσγή ζηε λεφηεξε επξσπατθή ινγνηερλία, ιηθν.
Εςάκκα Ναμφι ηαζ Μανία Παπαδθζάδδ, εηδ. ΐζαθζυναια, Ώεήκα 2005, ζ. 108-182: 123-124.
4
ΐθ. Martin Travers, υ.π.
5
Μζα ααζζηή ιεθέηδ πμο αθέπεζ ηζξ ηάζεζξ αοηέξ ςξ εηθάκζεζξ εκυξ ημζκμφ πονήκα πμο λεηζκάεζ πενίπμο απυ
ηα ιέζα ημο 19μο αζχκα είκαζ αοηή ημο Peter Nicholls, Modernisms: A Literary Guide, Macmillan,
London 1995. Βπίζδξ ααζζηή, ηαζ ακάθμβμο εφνμοξ, είκαζ δ ιμκμβναθία ημο Matei Calinescu, Πέληε
φςεηο ηεο λεσηεξηθφηεηαο: Μνληεξληζκφο, πξσηνπνξία, παξαθκή, θηηο, κεηακνληεξληζκφο, ιηθν.
Ώκδνέαξ Παππάξ, πνυθμβμξ Νίηδ Λμσγίδδ, εηδ. Ώκςηάηδξ ΢πμθήξ Καθχκ Σεπκχκ, Ώεήκα 2011.
6
Σδ δζάηνζζδ αοηήκ ηδκ μθείθμοιε ηαηά ηφνζμ θυβμ ζημ ααζζηυ ένβμ ημο Peter Bürger, Θεσξία ηεο
πξσηνπνξίαο, ιηθν. Γζχνβμξ ΢αβηνζχηδξ, επζι. ζεζνάξ Νίηδ Λμσγίδδ, εηδ. Νεθέθδ, Ώεήκα 2011.
7
Πθμοζζυηαημ ανπείμ πνςημπμνζαηχκ πενζμδζηχκ πμο δίκμοκ ιζα ανηεηά ηαθή εζηυκα ημο δοκαιζζιμφ ηςκ
ηζκδιάηςκ αοηχκ ιπμνεί ηακείξ κα ανεζ εδχ.
8
ΐθ. ακαθοηζηυηενα Matei Calinescu, «Δ ηνίζδ ηδξ έκκμζαξ ηδξ πνςημπμνίαξ ηαηά ηδ δεηαεηία ημο 1960»,
Πέληε φςεηο ηεο λεσηεξηθφηεηαο, υ.π., ζ. 156-160.
9
ΐθ. ζοκμπηζηά Martin Travers, «Μμκηενκζζιυξ», Δηζαγσγή ζηε λεφηεξε επξσπατθή ινγνηερλία, υ.π., ζ. 183-
259. Ώκαθοηζηυηενα (ακ ηαζ εκδεζηηζηά), αθ. Michael Levenson (ed.), The Cambridge Companion to
Modernism, Cambridge University Press, Cambridge 1999.
10
Ώοηή είκαζ ιενζηχξ δ άπμρδ ημο Tyrus Miller, Late Modernism: Politics, Fiction, and the Arts between the
World Wars, University of California Press, Berkley, 1999. Αζαθμνεηζηυ πενζεπυιεκμ δίκεζ ζημκ υνμ
μ Robert Genter, Late Modernism: Art, Culture and Politics in Cold War America, University of
Pennsylvania Press, Philadeplhia 2010.
11
ΐθ. Pascale Casanova, Ζ παγθφζκηα πνιηηεία ησλ γξακκάησλ, ιηθν. Έθδ Γζακκμπμφθμο, εηδ. Παηάηδξ,
Ώεήκα 2011. Δ ζογήηδζδ αοηή εηηζκεί απυ μνζζιέκεξ παναηδνήζεζξ ημο Franz Kafka ζημ
Διενμθυβζυ ημο (Franz Kafka, Œuvres complètes, η. 6: Journal, Gallimard, Paris 1975).
12
ΐθ. ζπεηζηά Takis Kayalis, ―Modernism and the avant-garde: The politics of ‗Greek surrealism‘‖, in
Dimitris Tziovas (ed.), Greek Modernism and Beyond, Rowman & Littlefield, Lanham 1997, ζ. 95-
110 (: Σάηδξ Καβζαθήξ, «Μμκηενκζζιυξ ηαζ πνςημπμνία. Δ πμθζηζηή ηαοηυηδηα ημο ―εθθδκζημφ
οπεννεαθζζιμφ‖», Δληεπθηήξην, ηπ. 39 (Καθμηαίνζ-Φεζκυπςνμ 1997), ζ. 62-78) ηαζ Mario Vitti, «Οζ
δομ πνςημπμνίεξ ζηδκ εθθδκζηή πμίδζδ 1930 ιε ‘40», Ο Πνιίηεο, ηπ. 1 (Μάζμξ 1976), ζ. 72-79 (:
Mario Vitti, Γξαθείν κε ζέα, εηδ. ΜΕΒΣ, Ώεήκα 2006, ζ. 89-114).
13
Βκδεζηηζηή ηδξ αβςκίαξ ημο εηζοβπνμκζζιμφ ηδξ θμβμηεπκίαξ πμο οπάνπεζ αοηήκ ηδκ πενίμδμ ηαζ θαίκεηαζ
κα ζοκμδεφεζ ηα εθθδκζηά βνάιιαηα ημοθάπζζημκ απυ ηδκ επμπή ημο Βθεφεενμο πκεφιαημξ (1929)
ημο Γ. Θεμημηά, είκαζ δ παναηήνδζδ ημο Ώπυζημθμο ΢απίκδ ζηδ ιεθέηδ ημο «Ώπυρεζξ ηδξ

184
 ιεηαπμθειζηήξ πεγμβναθίαξ: 1945-1965», Δπνρέο, ηπ. 30 (Οηη. 1965), ζ. 35-39: «Δ κέα πεγμβναθία
ιαξ, δ πεγμβναθία ηδξ εζημζαεηίαξ 1945-1965, ανίζηεηαζ ζημ ζςζηυ δνυιμ ημο αθδβδιαηζημφ ηαζ
πκεοιαηζημφ εηζοβπνμκζζιμφ» (ζ. 39) – ηαζ αοηυ πςνίξ ηακ κα ακαθένεηαζ ζηα πζμ ηαζκμηυια ένβα
ηδξ πενζυδμο.
14
Πνυηεζηαζ βζα έκα θαζκυιεκμ πμο παναηδνεί δ Casanova, υ.π.
15
ΐθ. ηχνα Πακ. Μμοθθάξ, Γηα ηε κεηαπνιεκηθή καο πεδνγξαθία: Κξηηηθέο θαηαζέζεηο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα
1989.
16
Ώπυζημθμξ ΢απίκδξ, «Ώπυρεζξ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ πεγμβναθίαξ: 1945-1965», υ.π.
17
Ο Brian McHale (Postmodernist Fiction, Methuen, London 1987, ζ. 7), ζε ιζα πνυηαζδ πμο ανήηε ιεβάθδ
απήπδζδ ζημοξ ιεθεηδηέξ, έηακε θυβμ βζα ηδκ «επζζηδιμθμβζηή δεζπυγμοζα» ημο ιμκηενκζζιμφ
(έκακηζ ηδξ «μκημθμβζηήξ» ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ), βζα ημ βεβμκυξ δδθαδή υηζ μ ιμκηενκζζιυξ θένκεζ
ζημ πνμζηήκζμ ενςηήζεζξ υπςξ: Πχξ ιπμνχ κα ενιδκεφζς αοηυκ ημκ ηυζιμ ημο μπμίμο είιαζ ιένμξ;
Σζ ιπμνεί κα βκςνίγεζ ηακείξ; Πμζμξ ημ βκςνίγεζ; Πχξ ημ βκςνίγεζ ηαζ ιε πμζμκ ααειυ αεααζυηδηαξ;
Πχξ ιεηαθένεηαζ δ βκχζδ απυ ημκ έκακ ζημκ άθθμκ; Πχξ αθθάγεζ ημ ακηζηείιεκμ ηδξ βκχζδξ ηαεχξ
ιεηαθένεηαζ απυ ημκ έκακ ζημκ άθθμκ; Καζ μφης ηαεελήξ.
18
ΐθ. Αδιήηνδξ Σγζυααξ, «Δ αηεθέζθμνδ κεμηενζηυηδηα: πνςημπμνία ηαζ ιοεζζηυνδια», ζημ Ζ
λενηεξηθφηεηα ζηε λενειιεληθή ινγνηερλία θαη θξηηηθή ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα. Πξαθηηθά ηεο ΗΒ΄
Δπηζηεκνληθήο ΢πλάληεζεο ηνπ Σνκέα Μ.Ν.Δ.΢. αθηεξσκέλεο ζηε κλήκε ηεο ΢νθίαο ΢θνπεηέα
(Θεζ/λίθε 27-29 Μαξηίνπ 2009), Ώ.Π.Θ., Βπζζηδιμκζηή Βπεηδνίδα ηδξ Φζθμζμθζηήξ ΢πμθήξ,
Θεζζαθμκίηδ 2010, ζ. 273-290.
19
ΐθ. ηαζ ηζξ παναηδνήζεζξ ζπεηζηά ιε ημκ «εζςηενζηυ ιμκυθμβμ» ηαζ ηδ ΢πμθή ηδξ Θεζζαθμκίηδξ ζημ Κέθδ
Ααζηαθά, «Δ θμβμηεπκζηή παναβςβή ηδξ βεκζάξ ημο ‘40 ηαζ δ επζ-ζηνμθή ζηδ θονζηή πεγμβναθία»,
Αζδαηημνζηή δζαηνζαή, Πακεπζζηήιζμ Κνήηδξ, Ρέεοικμ 2006, ζ. 44-49.
20
ΐθ. ακαθοηζηυηενα ηζξ δοκαηυηδηεξ πμο οπάνπμοκ ζημ Dorrit Kohn, «Ώθδβδιέκμξ ιμκυθμβμξ», Γηαθαλή
πξφζσπα: Αθεγεκαηηθνί ηξφπνη γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο ζπλείδεζεο ζηε κπζνπιαζία, ιηθν.-επζι.
Αέπμζκα Μπεπθζημφδδ, εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 2001, ζ. 139-189.
21
ΐθ. πνυπεζνα M. Δ. Abrams, «Ρμή ηδξ ζοκείδδζδξ», Λεμηθφ ινγνηερληθψλ φξσλ, ιηθν. Γζάκκα Αεθδαμνζά
ηαζ ΢μθία Υαηγδζςακκίδμο, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2005, ζ. 425-427. Βζζδβδηήξ ημο εζςηενζημφ
ιμκμθυβμο εεςνείηαζ μ E. Dujardin, πμο πνδζζιμπμίδζε ηδ ιμνθή αοηή ζημ ιοεζζηυνδιά ημο Les
lauriers sont coupés, ήδδ ημ1888. Ο ίδζμξ έδςζε έκακ μνζζιυ ηδξ ηεπκζηήξ αοηήξ ζηα 1931: Πνυηεζηαζ
βζα έκακ θυβμ «πςνίξ αηνμαηή ηαζ ιδ απαββεθθυιεκμ, ζημκ μπμίμ έκα πνυζςπμ εηθνάγεζ ηδκ πζμ
εκδυιοπδ ζηέρδ ημο, αοηή πμο είκαζ πθδζζέζηενδ πνμξ ημ αζοκείδδημ, πνμβεκέζηενδ ηάεε θμβζηήξ
μνβάκςζδξ, δδθαδή εκ ηδ βεκέζεζ ηδξ, εηθναζιέκδ ιέζς εοεέςκ θνάζεςκ, πενζμνζζιέκςκ ζηδκ
εθάπζζηδ δοκαηή ζφκηαλδ, έηζζ χζηε κα δίκεηαζ δ εκηφπςζδ υηζ θέεζ ηακείξ υ,ηζ ημο πενκά απ‘ ημ
ιοαθυ». Πενζζζυηενα βζα ηζξ ηεπκζηέξ αοηέξ ηαζ ηδκ οπμδεζβιαηζηή πνήζδ ημοξ απυ ηδ ΐζνηγίκζα
Γμοθθ ηαζ ημκ Σγέδιξ Σγυοξ, αθ. ηα ακηίζημζπα θήιιαηα (―Stream of consciousness‖ ηαζ ―Interior
monologue‖) ζημ David Lodge, The Art of Fiction, Viking, New York 1993, ζ. 41-45, 46-51.
22
Γζα ημοξ πενζζζυηενμοξ ζοββναθείξ πμο ζογδημφκηαζ ζ‘ αοηυ ημ ηεθάθαζμ, εηηυξ απυ ημκ δεζιυ πμο
δίκεηαζ ζημ υκμιά ημοξ βζα ημ θήιια πμο ημοξ ακηζζημζπεί ζημ Ώνπείμ εθθήκςκ θμβμηεπκχκ ημο
Βεκζημφ Κέκηνμο ΐζαθίμο (Β.ΚΒ.ΐΕ.), ιπμνεί ηακείξ κα ζοιαμοθεοεεί, ςξ εζζαβςβζηά αθθά ηαζ
παναπέιπμκηα ζε πεναζηένς αζαθζμβναθία, ηα ακηίζημζπα θήιιαηα ηδξ ακεμθμβίαξ Ζ κεηαπνιεκηθή
πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Ώ΄-Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1992.
23
Ζ Απνθάιπςε ηνπ Ησάλλε, ιεηαβναθή-πνμθυβζζια Γζχνβμξ ΢εθένδξ, εηδ. Σμ ΐήια, Ώεήκα 2015, ζ. 61.
24
Γζα ηζξ δφμ αοηέξ ααζζηέξ δμιέξ ημο ιοεζζημνήιαημξ δζαιυνθςζδξ, αθ. ΢πφνμξ Κζμζζέξ, «Σμ βοκαζηείμ
Bildungsroman ζηδ κέα εθθδκζηή θμβμηεπκία: παναδεζβιαηζηέξ αθδβδιαηζηέξ δμιέξ δζαιυνθςζδξ
ηδξ ιοεμπθαζηζηήξ δνςίδαξ ηαηά ηδκ πνχηδ ιεηαπμθειζηή πενίμδμ», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή,
Πακεπζζηήιζμ Θεζζαθίαξ, ΐυθμξ 2008, ζ. 60.

185
25
ΐθ. ζπεηζηά ηαζ Efrosini G. Camatsos, ―Masculinity in the fiction of Tatiana Gritsi-Milliex‖, MSt
Dissertation, University of Oxford, Oxford 1999, ζ. 21-22.
26
Γζα ηζξ επζννμέξ ημο Φχηκεν ζημκ Σζίνηα, ακ ηαζ ιε ανηεηή μλφηδηα, αθ. Μακχθδξ Υαθααηγάηδξ,
«Οοίθθζαι Φχηκεν ηαζ απμιζιήζεζξ», Γηαγψληνο, η. 1, ηπ. 2 (Ώπν.-Εμφκ. 1965), ζ. 123-129.
27
Πνυηεζηαζ βζα ηδκ ελέβενζδ ημο εθθδκζημφ ζηναημφ πμο ανζζηυηακ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή οπαβυιεκμξ ζημοξ
Άββθμοξ, ιε αίηδια ημκ ζπδιαηζζιυ Κοαένκδζδξ Βεκζηήξ Βκυηδηαξ ιε ημνιυ ηδ κεμζπδιαηδζεείζα
ηυηε ζηδκ Βθθάδα Κοαένκδζδ ημο ΐμοκμφ. Σμ ηίκδια ηαηεζηάθδ απυ ημοξ Άββθμοξ, πμο μδήβδζακ
πενί ηζξ 15.000 άκδνεξ ζε ζηναηυπεδα αζπιαθχηςκ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ, πνμακαββέθθμκηαξ ηα
βεβμκυηα ημο Αεηέιανδ ημο ‘44 ζηδκ Ώεήκα. Πμθφ ζφκημια, ακηζπνυζςπμζ ημο Β.Ώ.Μ., ηδξ
Κοαένκδζδξ ημο ΐμοκμφ ηαζ ημο Κ.Κ.Β. απμηήνολακ ημ ηίκδια ιε ημ ΢φιθςκμ ημο Λζαάκμο. Δ
δζηαίςζδ ημο «Ώπνίθδ» οπήνλε εηπεθναζιέκμξ ζηυπμξ ημο ζοββναθέα, εκχ δ δδιμζίεοζδ ημο
πνχημο ηυιμο ηδξ ηνζθμβίαξ επέθενε ηδκ ημιιαηζηή ημο δζαβναθή.
28
Γζα ιζα ακάβκςζδ πμο εζηζάγεζ ζηζξ αθδβδιαηζηέξ ηεπκζηέξ ημο ένβμο ηαζ ακαδεζηκφεζ ηδ ζοββέκεζά ημο ιε
ηα γςβναθζηά ένβα ημο ηοαζζιμφ, αθ. Άκκα Σγμφια, «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο: Ώκάβκςζδ πνχηδ. Ώπυ
ηδ ιμνθμθμβία ηςκ ζδιαζκυκηςκ», Παξνπζία, η. Γ΄ (1993), ζ. 277-295.
29
Γζα ιζα εφζημπδ ηαζ δζαοβή ακάθοζδ αοηχκ ηςκ γδηδιάηςκ, αθ. Νάηζα Υαναθαιπίδμο, «Δ εζνςκεία ζηζξ
Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Γηαβάδσ, ηπ. 171 (1987), ζ. 42-55. Έκα απυζπαζια είκαζ
δζαεέζζιμ εδχ.
30
Γζα ηδκ πμθοεζηζαηή αθήβδζδ, αθ. επίζδξ Νίημξ Π. Παθζυξ, «Δ ηεπκζηή ηδξ πμθοεζηζαηήξ αθήβδζδξ
ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Νέα Δπνρή, ηπ. 1-2 (254-255), 1999, ζ. 8-10.
31
Γζάκκδξ Παπαεεμδχνμο, «Οζ θςκέξ ηςκ άθθςκ: δ εηενμθμβία ςξ ζδεμθμβζηή πεζνμκμιία ηδξ αθήβδζδξ ζηζξ
Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή, Β.Κ.Π.Ώ., Ώεήκα 2001.
32
T. S. Eliot, «Οδοζζέαξ, ηάλδ ηαζ ιφεμξ» (ιηθ. Π. Σζεθέκηδ-Ώπμζημθίδδ), Ζ ιέμε, ηπ. 43 (Μάνη.-Ώπν.
1985), ζ. 242-243 (α΄ δδι. ζηα αββθζηά ζημ πενζμδζηυ Dial (Νμέι. 1923), δζαεέζζιμ εδχ). Γζα ηδ
ιοεζηή ιέεμδμ, αθ. ηζξ δφμ ηεθεοηαίεξ παναβνάθμοξ.
33
ΐθ. Peter Faulkner, Μνληεξληζκφο, ιηθν. Εμοθζέηηα Ράθθδ ηαζ Καίηδ Υαηγδδήιμο, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα
1982, ζ. 92, 102. Ο Οδπζζέαο είκαζ έκα ελαζνεηζηά πθμφζζμ ηαζ ζφκεεημ ένβμ, πμο δεκ ελακηθείηαζ
αέααζα ιε αοηέξ ηζξ παναηδνήζεζξ. Γζα ιζα ηαθή εζζαβςβή, αθ. ημ ζφκημιμ ηεθάθαζμ ημο ίδζμο
εβπεζνζδίμο, ζ. 85-106.
34
ΐθ. ηαζ ΐαββέθδξ Υαηγδααζζθείμο, «Ο Νίημξ Μπαηυθαξ ηαζ ημ ζζημνζηυ ιοεζζηυνδια: Μζα αζφιπηςηδ
ζπέζδ ή ιζα θμλή επαθή;», Νέα Δζηία, ηπ. 1823 (2009), εδχ.
35
Ο ΢ηαιάηδξ Φζθζππίδδξ («Δ πεζναιαηζηή πεγμβναθία 1944-1974», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ
Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα,
υ.π., ζ. 257-279) επζζδιαίκεζ ςζηυζμ ηδκ απυζηαζδ αοηχκ ηςκ ιμκμθυβςκ απυ ημοξ ακηίζημζπμοξ
ηςκ ιμκηενκζζηχκ, ηαζ εζδζηά ημο Φχηκεν: «΢ημκ Φχηκεν οπάνπεζ πμθφ ιεβαθφηενδ αζάθεζα ςξ
πνμξ ηα ζοιαάκηα, μζ αθδβδηέξ είκαζ νζγζηά ακαλζυπζζημζ, ηαζ μ ζοκεζνιζηυξ θυβμξ ακαπανίζηαηαζ ιε
ιζα πεζζηζηυηδηα, δ μπμία απμοζζάγεζ απυ ημκ Μπαηυθα. […] ΢ημκ Μπαηυθα μζ ιμκυθμβμζ ηςκ
παναηηήνςκ ημο εοιίγμοκ παναδμζζαημφξ –μζμκεί εεαηνζημφξ– ιμκμθυβμοξ, υπμο αέααζα δ
ιμκηενκζζηζηή έκκμζα ηδξ ―ζοκεζνιζηήξ νμήξ‖ μοζζαζηζηά ηαηανβείηαζ» (ζ. 267).
36
Γζα ημκ ιφεμ ημκ Ώηνεζδχκ ιπμνεί ηακείξ κα ζοιαμοθεοηεί ηδ ζπεηζηή εκυηδηα ζημκ ζζημπχνμ ημο Κέκηνμο
Βθθδκζηήξ Γθχζζαξ. (Γζα υ,ηζ αθμνά ημκ Ώβαιέικμκα, αθ. εδχ, ηαζ βζα υθα ηα ζπεηζγυιεκα
πνυζςπα, αθ. δεζιμφξ ζηδκ ανζζηενή ζηήθδ πμο ειθακίγεηαζ).
37
Πναθ. Γζχνβμξ Κζηζυπμοθμξ, «Κήπμξ Πνζβηήπςκ», Διιεληθφο Βνξξάο, 12.6.1966: «Βδχ μ ιφεμξ είκαζ έκα
εη ηςκ έλς πενίβναιια, έκαξ ηακυκαξ πενζμνζζηζηυξ ηδξ θακηαζίαξ, έκαξ ηνίημξ ζοκδεηζηυξ πμο
επζηνέπεζ κα πανααθέρμοιε ηα βκςζηά ηαζ ηφνζα ηαζ κα εηηαεμφιε ζε θεπημιένεζεξ πμο έπμοκ ζπέζδ
ιε αζχιαηα ηαζ πνμζςπζηέξ ηαηαζηάζεζξ». ΋θεξ μζ ζφβπνμκεξ ημο ένβμο ηνζηζηέξ δζαεέζζιεξ ζημ
δζαδίηηομ, εδχ.

186
38
Σμ ίδζμ απμηέθεζια ιπμνεί κα πεζ ηακείξ υηζ έπμοκ ηαζ μζ εζςηενζημί ιμκυθμβμζ ηαεαοημί, πμο
απμηαθφπημοκ ηζξ εκηοπχζεζξ ηςκ δνχςκ απυ ηδκ πενζπέηεζά ημοξ έηζζ υπςξ δεκ εα ιπμνμφζαιε κα
ηζξ ανμφιε μφηε ζηδκ Ηιηάδα μφηε ζηδκ Οξέζηεηα, ιζα πμο δ ζφθθδρδ ημο ακενχπμο εηεί δζαθένεζ
πμθφ απυ ηδ ζφβπνμκδ έιθαζδ ζηδκ εζςηενζηυηδηα.
39
Γζα ιζα ιεθέηδ ημο ένβμο πμο δίκεζ ανηεηή έιθαζδ ζημ γήηδια ηςκ ζπέζεςκ ηςκ θφθςκ ηαζ ηςκ έιθοθςκ
ηαοημηήηςκ, αθ. Μανίηα Παπανμφζδ, «Ο θήπνο ησλ πξηγθίπσλ ημο Ν. Μπαηυθα: Ώπυ ημκ ιφεμ ηςκ
Ώηνεζδχκ ζηδ ζφβπνμκδ ζζημνία», Πξαθηηθά ζπλεδξίνπ Ζ πξφζιεςε ηεο αξραηφηεηαο ζην βπδαληηλφ
θαη λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 2005, ζ. 255-275 (: ακαδ. ζημ αζαθίμ ηδξ: ΢ε
αλαδήηεζε ηεο ζεκαζίαο. Αθεγεκαηνινγηθέο πξνζεγγίζεηο ζε πεδνγξαθηθά θείκελα ηνπ 19νπ θαη ηνπ
20νχ αηψλα, εηδ. Μεηαίπιζμ, Ώεήκα 2005, ζ. 125-153).
40
Δ ηαεμθζηυηδηα ηδξ αβςκίαξ αοηήξ οπμζηδνίγεηαζ επζπθέμκ ζημ ένβμ ηαζ απυ ημ βεβμκυξ υηζ μ θυβμξ –ημ
ζδίςια, μ ηνυπμξ ζηέρδξ, έηθναζδξ– δεκ παναθθάζζεζ πναηηζηά ηαευθμο απυ πνυζςπμ ζε
πνυζςπμ, ιμθμκυηζ αεααίςξ αοηά εεςνδηζηά δζαθένμοκ νζγζηά, υπζ ιυκμ απυ άπμρδ δθζηίαξ, θφθμο,
ηαηαβςβήξ, αθθά ηαζ ζε υ,ηζ αθμνά ηζξ πνάλεζξ ηαζ ηα αζχιαηά ημοξ.
41
Ο ίδζμξ μ ηίηθμξ ημο ένβμο άθθςζηε, Ο θήπνο ησλ πξηγθίπσλ, ακαηαθχκηαξ ιζα αηιυζθαζνα παναιοεζμφ,
είκαζ δδθςηζηυξ ηδξ ίδζαξ παναπμιπήξ ημφ ζζημνζηά πνμζδζμνζζιέκμο ζημ άπνμκμ. Πνυηεζηαζ βζα ιζα
οπανηηή ημπμεεζία ζηδ Θεζζαθμκίηδ (βκςζηή ηαζ ςξ Μπεπηζζκάν) ζηα δοηζηά ηδξ πυθδξ, ζηδκ
πενζμπή ηδξ ηνίηδξ ηαζ ηέηανηδξ πνμαθήηαξ ημο ζδιενζκμφ θζιακζμφ. Οκμιάζηδηε έηζζ πνμξ ηζιή ηςκ
παζδζχκ ημο Γεςνβίμο Ώ΄ ηαζ θαίκεηαζ πςξ ήηακ έκα εζδοθθζαηυ παναθζαηυ πάνημ πμο μζ
Θεζζαθμκζηείξ απμθάιαακακ ιέπνζ ηδ δεηαεηία ημο ‘30, μπυηε ηαζ οπμααειίζηδηε ανηεηά ιε ηα
αονζμδερεία ηαζ ηζξ αζμιδπακίεξ πμο ακαπηφπεδηακ εηεί. Ο Μπαηυθαξ αλζμπμζεί έκα «παναιοεέκζμ»
ημιιάηζ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ βζα κα ιζθήζεζ βζα ημκ ααζζθζηυ μίημ ηςκ Ώηνεζδχκ ζε ιζα επμπή υπμο
αοημί έπμοκ βίκεζ μζ ηαλζηά ακχηενμζ, ημζκςκζηά πνμαεαθδιέκμζ Εαηνίδεξ. Έηζζ δ ζζημνία, ακ ηαζ
οπανηηή, δεκ θαίκεηαζ εδχ κα ανίζηεηαζ ζε δζάθμβμ ιε ημκ ιφεμ, αθθά ιάθθμκ κα έπεζ απμννμθδεεί
απυ αοηυκ.
42
«Δ ζζημνία, είπε μ ΢ηήαεκ, είκαζ έκαξ εθζάθηδξ απ‘ υπμο πνμζπαεχ κα λοπκήζς»: Σγέδιξ Σγυοξ,
Οδπζζέαο, ιηθν. ΢ςηνάηδξ Καράζηδξ, επζι. εηδ. Δθίαξ Υ. Παπαδδιδηναηυπμοθμξ, εηδ. Κέδνμξ,
Ώεήκα 1990, ζ. 58. Σμ πανάεεια αοηυ έπεζ δεπηεί ανηεηέξ ενιδκείεξ, ακάιεζα ζηζξ μπμίεξ ηαζ ημ υηζ
δ ζζημνία είκαζ έκα πάμξ ημ μπμίμ μ ήνςαξ πνμζπαεεί κα οπεναεί ιέζς ηδξ ηέπκδξ.
43
ΐθ. θ.π. ιζα ηέημζα ακηίθδρδ ζε ζπέζδ ιε ημκ ιεηαιμκηενκζζιυ ζημ Umberto Eco, Δπηκχζην ζην ΋λνκα ηνπ
ξφδνπ ιηθν. Έθδ Καθθζθαηίδδ, εηδ. Γκχζδ, Ώεήκα 1993, ζ. 61-67.
44
ΐθ. Brian Richardson, ―Remapping the present: The master narrative of modern literary history and the lost
forms of twentieth-century‖, Twentieth Century Literature, η. 43, ηπ. 3 (1997), ζ. 291-309. Ώκάθμβεξ
ακαθμνέξ επίζδξ ζημ György M. Vajda, ―Outline of the philosophic backgrounds of expressionism‖,
in Ulrich Weisstein (ed.), Expressionism as an International Literary Phenomenon, John Benjamins
Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia 2011 [11973], ζ. 45-58.
45
R. S. Furness, Δμπξεζζηνληζκφο, ιηθν. Εμοθζέηηα Ράθθδ ηαζ Καίηδ Υαηγδδήιμο, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 21980,
ζ. 14-17.
46
Walter H. Sokel, The Writer in Extremis: Expressionism in Twentieth Century German Literature, Stanford
University Press, Stanford CA 1959, ζ. 8.
47
ΐθ. R. S. Furness, υ.π., ζ. 130-132.
48
Franz Roh, ―Magic Realism: Post-Expressionism‖ [11925] in Lois Parkinson & Wendy Faris (eds.), Magical
Realism; Theory, History, Community, Duke University Press, London 1995, ζ. 15-31 ηαζ Maggie
Ann Bowers, Magic(al) Realism, Routledge, London 2004, ζ. 58-61.
49
Ulrich Weisstein, ―Expressionism: Style or Weltanschauung‖? in Ulrich Weisstein (ed.), υ.π., ζ. 29-44: 38.
50
ΐθ. ηαζ ημ ακαθενυιεκμ ζοπκά ςξ ιακζθέζημ ημο ελπνεζζμκζζιμφ Kasimir Edschmid, ―Über den
dichterischen Expressionismus‖, Über den Expressionismus in der Literatur und die neue Dichtung,
Erich Reiß Verlag, Berlin 1919 (δζαεέζζιμ ζημ δζαδίηηομ), ακ ηαζ εα πνέπεζ κα έπεζ ηακείξ οπυρδ υηζ

187
 μ ελπνεζζμκζζιυξ οπήνλε έκα ανηεηά πζμ παθανυ ηαζ εονφ πθαίζζμ βζα υζμοξ ζοκδέεδηακ ι‘ αοηυκ
άπ‘ υ,ηζ άθθα πνςημπμνζαηά ηζκήιαηα. Ο Ulrich Weisstein (―German literary expressionism: An
anatomy‖, The German Quarterly, η. 54, ηπ. 3 (1981), ζ. 262-283) οπμζηδνίγεζ υηζ δ ακάδεζλδ ηδξ
μοζίαξ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ (πμο έπεζ ςξ ζοκέπεζα ιζα δζαζηνεαθςιέκδ πανμοζίαζδ ηδξ ηεθεοηαίαξ)
είκαζ μ πονήκαξ ημο θμβμηεπκζημφ βενιακζημφ ελπνεζζμκζζιμφ. Γζα ημ θζθμζμθζηυ οπυααενμ αοηήξ
ηδξ ακηίθδρδξ, αθ. György M. Vajda, υ.π.
51
Γζα ημκ Κάθηα, αθ. εκδεζηηζηά: Marthe Robert, Kafka, Gallimard, Paris 1960∙ Ritchie Robertson, Kafka: A
Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford 2004. ΢ηα εθθδκζηά, Λζθή Γςβνάθμο,
΢χγρξνλφο καο ν Κάθθα, εηδ. Ώθελάκδνεζα, Ώεήκα 1993.
52
΢φιθςκα ιε ημκ Stanley Corngold, (―Kafka as Expressionist‖, Franz Kafka: the Necessity of Form, Cornell
University Press, New York 1988, ζ. 250-288), ημ πζμ δζανηέξ ελπνεζζμκζζηζηυ παναηηδνζζηζηυ ημο
Κάθηα είκαζ δ ακηίθδρδ υηζ δ ιεηαθμνά ζδιαίκεζ πναηηζηά ιεηαιυνθςζδ.
53
ΐθ. ακαθοηζηά Λάιπνμξ Μοβδάθδξ, Διιεληθή βηβιηνγξαθία Φξαληο Κάθθα (1931-1979), εηδ. Αζαβχκζμξ,
Θεζζαθμκίηδ 1979. Γζα ηδκ οπμδμπή ημο Κάθηα ζηδκ Βθθάδα ιε έιθαζδ ζηδκ πμίδζδ, αθ. Μζπάθδξ
Μπαημβζάκκδξ, «Γδηήιαηα οπμδμπήξ ηαζ πνυζθδρδξ ημο Franz Kafka ζηδκ Βθθάδα», in Elizabeth
Close, George Kouvalis, George Frazis, Maria Palaktsoglou, Michael Tsianikas (eds.), Greek
Research in Australia, Proceedings of the Seventh Biennial International Conference of Greek
Studies, Flinders University 2007, Flinders University, Adelaide 2009, ζ. 719-730.
54
Ώκαθοηζηέξ πθδνμθμνίεξ βζα ηζξ πνχηεξ παναζηάζεζξ ηαζ ηδκ πνυζθδρδ ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο,
ηαεχξ ηαζ πεναζηένς αζαθζμβναθία βζα ημ εέια ανίζημκηαζ ζημ Γνδβυνδξ Εςακκίδδξ, «Δ πνυζθδρδ
ημο λέκμο δναιαημθμβίμο ηαζ μζ επζδνάζεζξ ημο ζηδ δζαιυνθςζδ ημο εθθδκζημφ εεάηνμο ιεηά ημκ ΐ΄
Παβηυζιζμ Πυθειμ», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή, Β.Κ.Π.Ώ., Ώεήκα 2005, ζ. 762-776. ΐθ. ηαζ Θευδςνμξ
Γναιιαηάξ, «Δ εθθδκζηή εηδμπή ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο», ΢χγθξηζε/Comparaison, η. 4 (1992),
ζ. 10-16, υπμο ακαθένεηαζ υηζ δ πνχηδ εθθδκζηή ειθάκζζδ ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο βίκεηαζ ημ
1958 ιε ημ Μάζεκα ημο Εμκέζημ.
55
Γζα ημ εέαηνμ ημο παναθυβμο ιπμνεί ηακείξ κα ζοιαμοθεοηεί ηδ ααζζηή ιεθέηδ ημο Μάνηζκ Έζζθζκ, Σν
ζέαηξν ηνπ παξαιφγνπ, ιηθν. Μάβζα Λοιπενμπμφθμο, εηδ. Αςδχκδ, Ώεήκα-Γζάκκεκα 1996, αθθά ηαζ
ηδ ιζηνή ιεθέηδ ημο Arnold Hinchliffe, Σν παξάινγν, ιηθν. Βθέκδ Μμζπμκά, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα
1972. ΢ηδ δεφηενδ αοηή ιεθέηδ βίκεηαζ ιζα ηαθή ζφκδεζδ ηαζ ιε ημκ οπανλζζιυ.
56
Martin Esslin, Σν ζέαηξν ηνπ παξαιφγνπ, υ.π., ζ. 416. Πναθ. επίζδξ Ralph Freedman, ―Distorted visions.
The contours of literary expressionism‖, Contemporary Literature, η. 10, ηπ. 1 (1969), ζ. 54-74, πμο
εκημπίγεζ ιζα εκδζαθένμοζα ημζκή ζοκζζηχζα ζημκ ελπνεζζμκζζιυ ηαζ ζημκ Backett: ―But
expressionism has led to another way of viewing the Gothic, and of using Gothic devices and motifs,
a way which has since come to life in Ernst Jünger and in Beckett: the sense that reality –though
deeply relevant to human beings– must be distorted qua reality to reveal meaning or meaninglessness
as the case may be. Eschewing the symbolic transformations we know well from Coleridge, or
Novalis, μr Baudelaire, expressionism states its point through a purposive reformulation of its world‖
(ζ. 73).
57
Ώνβυηενα εκηάπεδηε ςξ επίιεηνμ ζημκ Μχζν ηνπ ΢ίζπθνπ (1942). Πνχηδ δδιμζίεοζδ ζηα εθθδκζηά απ‘
υζμ βκςνίγς: Ώθιπέν Καιφ, «Δ εθπίδα ηαζ ημ πανάθμβμ ζημ ένβμ ημο Φνακηξ Κάθηα» (ιηθν. Ξ.
Κανάηαθμξ), Νέα Δζηία ηπ. 980 (1968), 574-581. Σδ ζφκδεζδ ημο ελπνεζζμκζζιμφ ιε ημκ οπανλζζιυ
ιανηονμφκ ηαζ μζ επζννμέξ ημφ ΢εκεηψζεηο ηνπ Malte Laurids Brigge (1910) ημο Rilke ζηδ Ναπηία
(1938) ημο Sartre. ΐθ. Walter Arnold Kaufman, Existentialism from Dostoevsky to Sartre, Meridian
Books, New York 1960, ζ. 113, πμο εκηάζζεζ απμζπάζιαηα ηαζ απυ ηα δφμ ένβα ζηδκ ακεμθμβία ημο
βζα ημκ οπανλζζιυ.
58
΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ, «Δ πεγμβναθία ημο ήεμοξ: Νημζημβζέθζηζ-Κάθηα-Καιί», ζημ «Ζ πεδνγξαθία ηνπ
ήζνπο» θαη άιια δμηίιζα, η. Ώ΄, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1986, ζ. 11-43 [α΄ δδι. Νέα Δζηία, ηπ. 832
(1962), ζ. 284-293].

188
59
Δ εζςηενζηή αβςκία ηςκ δνχςκ ημο Νημζημβζέθζηζ ηαζ μζ πνμαμθέξ ηδξ ζε ιζα πναβιαηζηυηδηα πμο
ηαηακηά εθζαθηζηή (ηαζ ιαηνζά απυ ημκ νεαθζζιυ, θηάκμκηαξ ιέπνζ ημ θακηαζηζηυ, υπςξ ζημκ
΢σζία), ιεηαλφ άθθςκ, ζοκδέμοκ ημκ ζοββναθέα ιε ημκ ελπνεζζμκζζιυ. ΐθ. ηαζ Alexander Burry,
―Dostoevsky as proto-expressionist‖, Multi-Mediated Dostoevsky: Transposing Novels Into Opera,
Film, and Drama, Northwestern University Press, Evanston IL 2011, ζ. 56-59. Γζα ιζα ζοκμπηζηή
πανμοζίαζδ ηδξ επζννμήξ πμο άζηδζε μ Νημζημβζέθζηζ ζημκ Κάθηα, αθ. Neil Cornwel, The Absurd
in Literature, Manchester University Press, Manchester 2001, ζ. 186-187.
60
O Breton οπμβναιιίγεζ ημ 1937 (Le minotaure, ηπ. 10) ημ μκεζνζηυ ζημζπείμ ζημκ Κάθηα ηαζ ημκ
πενζθαιαάκεζ ανβυηενα ζηδκ Αλζνινγία ηνπ καχξνπ ρηνχκνξ (1940), ηδ αίαθμ, εα έθεβε ηακείξ, ηδξ
ακαηάθορδξ πνμβυκςκ ηςκ οπεννεαθζζηχκ. ΐθ. Claude Le Manchec, Franz Kafka. Un siècle de
réception de l'œuvre en France, Éditions Universitaires Européennes, Berlin 2010, ζ. 9.
61
ΐθ. ηα ηπ. 1 ηαζ 2 ημο πενζμδζημφ Πξψηε χιε πμο ελέδςζακ μζ δομ ημοξ ζηα 1959 ηαζ 1961, υπμο
πενζθαιαάκμκηαζ βαθθζηά ηαζ βενιακζηά πμζήιαηα ημο Goll ηαεχξ ηαζ εηηεκή ζδιεζχιαηα βζα ηδ
γςή ηαζ ημ ένβμ ημο. Ο Γμκαηάξ εα ζοκεπίζεζ κα επακένπεηαζ ζηζξ ιεηαθνάζεζξ ημο Goll ζπεδυκ ζε
υθδ ημο ηδ γςή∙ δ ηεθεοηαία ηαζ πζμ μθμηθδνςιέκδ ηαηάεεζδ αοηήξ ηδξ ιεηαθναζηζηήξ δμοθεζάξ
ανίζηεηαζ ζημ Εαάκ Γημθ, Πνηήκαηα (1920-1950), ιηθν. Β. Υ. Γμκαηάξ, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 2003.
62
Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Ώ΄-Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ,
Ώεήκα 1992.
63
Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, «Βπαιεζκχκδαξ Γμκαηάξ», Ζ ειιεληθή πνίεζε. Ζ πξψηε κεηαπνιεκηθή γεληά, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1982, ζ. 292-293.
64
Β. Υ. Γμκαηάξ, «Αεκ έπς μθμηθδνχζεζ αηυια ημκ ηφηθμ ημο πνμζςπζημφ ιμο ένβμο: ΢οκέκηεολδ ζηδκ Ώ.
Νάηζζκα», Γηαβάδσ, ηπ. 444 (2003), ζ. 70-80: 75. Ώκελάνηδηα πάκηςξ απυ ηδ βκχιδ ημο ζοββναθέα
βζα ημ ένβμ ημο, εα ήηακ ίζςξ πζμ βυκζιμ κα αθέπεζ ηακείξ είδδ υπςξ ημ θακηαζηζηυ, δ αθθδβμνία
η.θπ., ζε ζπέζδ ηαζ ιε ηα εηάζημηε εονφηενα ηαθθζηεπκζηά ζοιθναγυιεκα.
65
΢ημ οπανλζζηζηυ θελζθυβζμ πμο εζζδβήεδηε μ Γακ-Πςθ ΢ανην, δ εζθζηνίκεζα αθμνά ηδκ ακάθδρδ ηδξ
εοεφκδξ πμο ζοκεπάβεηαζ δ ηαηαζηαηζηή εθεοεενία ημο αηυιμο, ημ βεβμκυξ δδθαδή υηζ βεκκζέηαζ
πςνίξ ηακέκακ πνμβεκέζηενμ μοζζαηυ πνμζδζμνζζιυ, εκχ δ ηαηή πίζηδ «ζοκίζηαηαζ ζημ κα
οπμηνζκυιαζηε ζημκ εαοηυ ιαξ ηαζ ζημοξ άθθμοξ υηζ ηα πνάβιαηα δεκ εα ιπμνμφζακ κα είκαζ
δζαθμνεηζηά –υηζ είιαζηε οπμπνεςιέκμζ κα αημθμοεμφιε ημκ ηνυπμ γςήξ πμο αημθμοεμφιε, ηζ υηζ
δεκ εα ιπμνμφζαιε κα δναπεηεφζμοιε απ‘ αοηυκ, αηυιδ ηζ ακ ημ επζεοιμφζαιε» (Mary Warnock,
The Philosophy of Sartre, Hutchinson, London 1965, ζ. 53. Παναηίεεηαζ ζημ Arnold P. Hinchliffe,
υ.π., ζ. 42). Οζ επζηθήζεζξ ζημ ηαεήημκ, δ ζοιιυνθςζδ ιε ηζξ ηονίανπεξ ζοιαάζεζξ, δ ειιμκή ζηδ
ζοκήεεζα, δ αβεθαία ζοιπενζθμνά ιπμνμφκ κα εεςνδεμφκ ι‘ αοηήκ ηδκ έκκμζα ςξ εηδμπέξ ηαηήξ
πίζηδξ.
66
Γζα ιζα ζογήηδζδ αοηχκ ηςκ πενζπηχζεςκ ιέζα ζ‘ έκα εονφηενμ πθαίζζμ «παιδθυθςκδξ δζδαζηαθίαξ» ημο
Γμκαηά, αθ. Ώκαζηαζία Νάηζζκα «Δ παιδθυθςκδ δζδαζηαθία ημο Β. Υ. Γμκαηά ηαζ ημ ενχηδια ημο
εθάζζμκμξ», Υαιδθέξ θςκέξ ζηδ θμβμηεπκία, Ώεήκα: Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ
ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, 2009, 169- 183.
67
ΐθ. ηαζ ηδκ ροπακαθοηζηή ενιδκεία ηδξ Φναβηίζηδξ Ώιπαηγμπμφθμο, «Δ ιεηαιυνθςζδ ζημ ένβμ ημο Β.
Υ. Γμκαηά», Ζ γξαθή θαη ε βάζαλνο, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2000, ζ. 84-100. Σμ δζήβδια αοηυ ηνφαεζ
ίζςξ επίζδξ ηαζ ιζα παζπκζδζάνζηδ ακαθμνά ζηδκ «Πνχηδ εθίρδ» ημο Κάθηα, ιε ήνςα έκακ
αηνμαάηδ ζημκ μπμίμ δεκ ανκζυηακ πμηέ ηακείξ ηίπμηα.
68
Ώθιπέν Καιφ, «Δ εθπίδα ηαζ ημ πανάθμβμ ζημ ένβμ ημο Φνακηξ Κάθηα», Ο κχζνο ηνπ ΢ίζπθνπ: Γνθίκην
πάλσ ζην παξάινγν, ιηθν. ΐ. Υαηγδδδιδηνίμο, εηδ. Μπμοημοιάκδξ, Ώεήκα, π.π., ζ. 149-164: 152.
69
Με πανυιμζμ ηνυπμ θεζημονβμφκ ηα πενζζζυηενα απυ ηα ηείιεκά ημο Γμκαηά, ιέπνζ ηαζ ηδκ ηεθεοηαία ημο
ζοθθμβή αθδβδιάηςκ (Σξεηο δεθάξεο, 2006), ιεηαθνάγμκηαξ ηαηά ηφνζμ θυβμ ηδκ οπανλζαηή αβςκία
ζε πανάδμλεξ ιεηαιμνθχζεζξ ημο πναβιαηζημφ πμο ζηαιαημφκ ζημ ηαηχθθζ ημο εθζάθηδ. Ώκ ζαξ
εκδζαθένεζ πενζζζυηενμ μ Γμκαηάξ, ιπμνείηε κα δείηε ημ κημηζιακηέν «Β. Υ. Γμκαηάξ» (ζηδκμεεζία
Μζπάθδξ Λοημφδδξ, ένεοκα-ηείιεκα-αθήβδζδ Ώκαζηαζία Νάηζζκα, παναβςβή openLit 2006),

189
 δζαεέζζιμ εδχ. Εδζαίηενα αλζυθμβδ είκαζ επίζδξ δ ηαζκία ηδξ Βφαξ ΢ηεθακή, Δπηζθέςεηο ζην ζπίηη ηνπ
Δ. Χ. Γνλαηά, (εηπμιπή Παναζηήκζμ, ΒΡΣ), 1998.
70
Angus Fletcher, Allegory: The Theory of a Symbolic Mode, Cornell University Press, Ithaca and London
1964, ζ. 3-4. Γζα ιζα ζογήηδζδ ηδξ αθθδβμνίαξ ιε αοζηδνυηενμοξ υνμοξ είδμοξ, αθ. Maureen
Quilligan, The Language of Allegory: Defining the genre, Cornell University Press, Ithaca 1979. H
Quilligan δζαηνίκεζ ιεηαλφ ένβςκ πμο είκαζ «αθθδβμνίεξ» ηαζ άθθςκ πμο είκαζ «απθχξ αθθδβμνζηά»,
ηαηά ηδκ ίδζα έκκμζα πμο ηάπμζα είκαζ «ζάηζνεξ» ηαζ άθθα «ζαηζνζηά» (ζ. 18-19). Νμιίγς υηζ αηυιδ
ηαζ ακ δεπημφιε ημ αοζηδνυηενμ αοηυ πθαίζζμ, ηα ηείιεκα πμο ζογδημφκηαζ εδχ εα παναηηδνίγμκηακ
εοζημπυηενα ςξ «αθθδβμνζηά», πανά ςξ «αθθδβμνίεξ», ηαηά ηδκ έκκμζα πμο είκαζ αθθδβμνίεξ θ.π. μζ
αζζχπεζμζ ιφεμζ.
71
΋ζμκ αθμνά ηδ ιοδιέκδ απμηςδζημπμίδζδ, δζάζδιδ απυ ημκ Μεζαίςκα, υπμο ηαζ ακεεί δ αθθδβμνία,
είκαζ, ακάιεζα ζε άθθεξ, δ εεςνία ημο «ηεηνάπηοπμο», πμο ακάβεηαζ ζημκ Dante ηαζ πενζθαιαάκεζ
ηέζζενα ζηάδζα ενιδκείαξ: ημ θπξηνιεθηηθφ, πμο αθμνά ηδκ ηαηακυδζδ ημο «βνάιιαημξ» ηδξ
αθήβδζδξ, δδθαδή ηδξ δνάζδξ, ημ αιιεγνξηθφ, πμο αθμνά ηδκ ηαηακυδζδ ημο πκεοιαηζημφ
πενζεπμιέκμο, π.π. ημ υηζ έκα ζοιαάκ ζηδκ Παθαζά Αζαεήηδ πνμμζημκμιεί έκα άθθμ ζηδκ Καζκή
Αζαεήηδ, ημ εζηθφ ή ηξνπνινγηθφ, απυ ημ μπμίμ ακηθείηαζ δ δζδαπή, ηαζ ημ αλαγσγηθφ, απυ ημ μπμίμ
ακηθείηαζ ημ «ιοζηζηυ» κυδια ηδξ ζζημνίαξ. ΐθ. Jeremy Tambling, Allegory, Routledge, Abingdon
and New York 2010, ζ. 25-28.
72
Angus Fletcher, υ.π., ζ. 147-180. Σα εειεθζχδδ αοηά ζπήιαηα δέπεηαζ ηαζ δ Quilligan (υ.π.), ιμθμκυηζ ζε
άθθα ζδιεία απμζηαζζμπμζείηαζ απυ ηζξ πνμηάζεζξ ημο Fletcher.
73
Angus Fletcher, υ.π., ζ. 22-23.
74
Δ οπμηίιδζδ αοηή ακάβεηαζ ζημοξ νμιακηζημφξ, ιε πζμ εφβθςηημ εηπνυζςπυ ημοξ ημκ S. T. Coleridge.
75
Γζα ηδκ πενζμδμθυβδζδ ημο ένβμο ημο Λεζααδίηδ, αθ. Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, «Ο επζηυξ, θονζηυξ ηαζ
εθεβεζαηυξ παναηηήναξ ημο πμζδηζημφ ένβμο ημο Σάζμο Λεζααδίηδ», Γηαβάδσ, ηπ. 228 (13/12/1989),
ζ. 20-24.
76
Ώλίγεζ ίζςξ κα ζδιεζςεεί εδχ, υηζ μ Ρηλφθεξνο ημο Εμκέζημ παναζηάεδηε βζα πνχηδ θμνά ζηδκ Ώεήκα απυ
ημ Θέαηνμ Σέπκδξ ζηα 1962. ΢ημ ένβμ αοηυ, πμο απμηοπχκεζ ηδκ αβςκία βζα ηδκ ελάπθςζδ ηςκ
μθμηθδνςηζηχκ ηάζεςκ ζηζξ ημζκςκίεξ, μζ πάκηεξ ιεηαιμνθχκμκηαζ ζηαδζαηά ζε νζκυηενμοξ, εκχ μ
πνςηαβςκζζηζηυξ παναηηήναξ, μ Μπενακγέ, είκαζ μ ηεθεοηαίμξ πμο ακηζζηέηεηαζ ζ‘ αοηή ηδ
ιεηαιυνθςζδ – ακηίεεηα ιε ημκ ήνςα ημο Λεζααδίηδ πμο είκαζ απυ ηα πνχηα εφιαηα, υπζ πζα ηδξ
βμδηείαξ ημο θαζζζιμφ, αθθά ηδξ αθθμηνίςζδξ πμο επζαάθθμοκ μζ ζφβπνμκεξ ημζκςκίεξ.
77
Γζα ημ πνχημ, αθ. Φαίδνμξ Μπανθάξ, «Σμ δεφηενμ θφθμ», ζ. 201-203, βζα ημ δεφηενμ, αθ. Ρέκμξ
Ώπμζημθίδδξ, «Βζζαβςβή ζημ ένβμ ημο Φαίδνμο Μπανθά», ζ. ΥΥΥ, ζδι. 29: «O Φαίδνμξ
ζζπαζκυηακ, ζπεδυκ πζηθενζηά, ημοξ ένιμοξ ημοξ εαναίμοξ» – ηαζ ηα δφμ ζημ Φαίδνμξ Μπανθάξ,
Άπαληα, βεκζηή επζιέθεζα-εζζαβςβή Ρέκμξ Δναηθή Ώπμζημθίδδξ, εηδ. Σα Nέα Eθθδκζηά, Ώεήκα
2
2015.
78
Σμ αηυθμοεμ είκαζ ίζςξ ανηεηά εκδεζηηζηυ βζα ημκ Μπανθά υζμκ αθμνά ηδκ πμθζηζηή ημπμεέηδζδ.
Τπδνέηδζε ηδ εδηεία ημο (ιε ημκ ηοαενκδηζηυ ζηναηυ θοζζηά) ηαηά ηα πνυκζα ημο Βιθοθίμο ηαζ
ανπζηά παναζδιμθμνήεδηε, εκχ ζηδ ζοκέπεζα θζπμηάηηδζε ηαζ ηαηαδζηάζηδηε ζε εάκαημ. Ο Φνεκη
Κάναιπμη δζδβείηαζ ηα ηαεέηαζηα απακηχκηαξ ζε ιζα ενχηδζδ: «– Ώοηυ ημ ακδναβάεδια ημο
Φαίδνμο ζημκ Βιθφθζμ, ηαζ δ ιεηά ηαηαδίηδ ημο ζε εάκαημ απ‘ ημ ΢ηναημδζηείμ; – Ώπ‘ υ,ηζ έθεβε,
ηαηάθααα πςξ ακδναβάεδζε ηοπαία… Θα λένεηε αέααζα πυζμ ημιρυξ ήηακ ηζ ακελάνηδημξ απ‘ υ,ηζ
ημο εφιζγε «ημπάδζ». Βλαζηίαξ ηςκ δφμ αοηχκ νμπχκ ημο –βζα κα ιδ θενχζεζ ηδ ζημθή ημο
πενκχκηαξ απυ ιένμξ πμο είπε θάζπεξ, ηαζ βζα κα ιδκ πάεζ υπμο μζ άθθμζ– ανέεδηε λάθκμο κα ‗πεζ
ηαηαθάαεζ ηάπμζμ φρςια, ηαζ παναζδιμθμνήεδηε!.. Σχνα, υζμκ αθμνά ημ δεφηενμ ζηέθμξ ηδξ
ενχηδζήξ ζαξ, ελ υζςκ λένς ζηέθηδηε: ―Ββχ είιαζ κέμξ, ανηζιεθήξ, οβζήξ, ηαζ εέθς κα βθεκηήζς ηδ
γςή!‖ Καζ θζπμηάηηδζε!... Έθοβε απ‘ ηδ ιμκάδα ημο ηαζ ήνεε ηαηεοεείακ ζ‘ έκα πάνηο πμο βζκυηακ
ζηδκ Ώεήκα! Μεηά δομ διένεξ ηoκ ζοκέθααακ ζπίηζ ημο. – Λέκε πςξ θζπμηάηηδζε, αηνζαχξ βζα κα
πάεζ ζ‘ αοηυ ημ πάνηο, επεζδή εηεί εα‘ ηακ ιζα ημπέθα πμο ημκ εκδζέθενε ηαζ δεκ ήεεθε κα ηδ

190
 θθενηάνεζ ηάπμζμξ άθθμξ… – Αεκ λένς… Βίκαζ πζεακυκ… Πμθφ πζεακυκ!» (ζημ «Βπίθμβμξ: Γζα ημκ
Φαίδνμ Μπανθά απυ ημοξ θίθμοξ ημο», ζημ Φαίδνμξ Μπανθάξ, Άπαληα, υ.π., ζ. 297-315: 314).
79
Βδχ ιπμνείηε κα δείηε ημκ Ρέκμ Ώπμζημθίδδ κα δζααάγεζ ηαζ κα ζογδηά ηείιεκα ημο Φαίδνμο Μπανθά ιε
ημκ δζηυ ημο ζδζαίηενμ ηνυπμ.
80
Agnes Heller, «Τπανλζζιυξ, αθθμηνίςζδ, ιεηαιμκηενκζζιυξ», (ιηθν. Αήιμξ Κμοαίδδξ), Λεβηάζαλ, ηπ. 3,
1989, 109-118.
81
Ώκαθοηζηυηενα βζα ημ ένβμ ημο Νίημο Καπηίηζδ, ιπμνεί ηακείξ κα ζοιαμοθεοεεί ηδκ πανμοζίαζδ ημο
Γζάκκδ Αδιδηναηάηδ, εδχ.
82
ΐθ. Γηέμνβη Λμφηαηξ, «Ώηιή ηαζ παναηιή ημο ελπνεζζμκζζιμφ» ηαζ «Ώθήβδζδ ή πενζβναθή;» (ιηθν. Κθ.
Σνζηενζχηδ), Ο Πνιίηεο 38 (1980), ζ. 70-80, εκδεζηηζηά ζ. 71 ηαζ 72: «Ο ηαεέκαξ αθέπεζ πςξ ηα
ζοκαζζεήιαηα αοηά δεκ είκαζ ηαζκμφνζα. Ώπμηεθμφκ ακέηαεεκ ζημζπείμ ηδξ ιζηνμαζηζηήξ πμίδζδξ ηδξ
ιεβαθμφπμθδξ. Δ ηαζκμημιία ζημκ ελπνεζζμκζζιυ, υζμ αθμνά ημ πενζεπυιεκμ, έβηεζηαζ ζηδκ
πμζμηζηή ηθζιάηςζδ ηδξ ζφβποζδξ ηαζ ηδξ απυβκςζδξ –ακαβηαίμ απμηέθεζια ηδξ ηαηάζηαζδξ ηςκ
ιζηνμαζηχκ ζηδκ επμπή ημο ζιπενζαθζζιμφ» ηαζ «δ ελπνεζζμκζζηζηή αθαίνεζδ απυ ηδκ
πναβιαηζηυηδηα πανμοζζάγεζ ιζα παζδανζχδδ ακμδζία ζακ ―μοζία‖. ΐέααζα, δ ακμδζία αοηή δεκ
είκαζ ηοπαία∙ έπεζ ζηεκή ζοββέκεζα ιε ημ πενζεπυιεκμ ηςκ νμιακηζηχκ-ακηζδναζηζηχκ ηζκδιάηςκ».
Ώοηή δ ζογήηδζδ ςζηυζμ θηάκεζ ζηδκ εθθδκζηή βθχζζα, ηαζ ιυκμ βζα ημ ζζημνζηυ ηδξ εκδζαθένμκ,
ημ 1980. ΢ηδκ ανζζηενή Δπηζεψξεζε ηέρλεο ημο 1963 δζααάγμοιε ιυκμ ηδκ πμθφ πζμ ιεηνζμπαεή
ηνζηζηή ημο Ivo Fleischmann βζα ημκ Κάθηα [Ίαμ Φθάζζιακ, «Θέιαηα ημο Κάθηα», Δπηζεψξεζε
ηέρλεο, ηπ. 106 (1963), ζ. 463-467], ζηδκ μπμία ηαηαθήβεζ ιε ηα ελήξ: «Γζα πμθθέξ ηναβζηέξ αζηίεξ
ιμο θαίκεηαζ υηζ ημ ένβμ ημο Φνακηξ Κάθηα ανίζηεηαζ ημοθάπζζημ ιε ημ έκα ζηέθμξ ημο ζ‘ εηείκμκ
ημκ ηυζιμ ηδξ ζηέρδξ πμο μ ζφβπνμκμξ ακενςπζζηήξ εβηαηαθείπεζ αήια πνμξ αήια. Φοζζηά ιε
δζαθμνεηζηυ ηνυπμ ηαζ ιε ιεβαθφηενδ δοζημθία απ‘ υ,ηζ κμιίγεζ δ ημζκςκζμθμβία δ λεημιιέκδ απ‘
ηδκ πναβιαηζηυηδηα» (ζ. 467).
83
Γζα ηδ ζηάζδ ημο οπανλζζιμφ απέκακηζ ζηδκ αβέθδ, αθ. David E. Cooper, Existentialism: A Reconstruction,
Blackwell, Oxford 1999, ζ. 110-116.
84
«―΋,ηζ είζαζ ζηα αζαθία ζμο πενίπμο είζαζ…‖ ιζα ζοκμιζθία ημο Π. Ώιπαηγυβθμο ιε ηδ Ν. Υαηγζδάηζ»,
Γηαβάδσ, ηπ. 67 (20 Ώπν. 1983), ζ. 62-72.
85
ΐθ ηαζ Κ. Νζημθάμο, «(Ώπυζπαζια απυ ναδζμθςκζηυ ζπυθζμ ηδξ Νηυζηζε ΐέθθε ζηζξ 7.11.1971)», ζημ
Ώθέλδξ Γήναξ, «Πέηνμξ Ώιπαηγυβθμο», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε
δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. ΐ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 184-223, υπμο ιεηαλφ άθθςκ ακαθένεζ: «Ο
ζοιαμθζζιυξ είκαζ πνμθακήξ. Δ εευναηδ παβίδα είκαζ δ Βθθάδα ζηδκ ακαιεκυιεκδ θάζδ ηδξ
θζθεθεοεενμπμίδζδξ ηδξ δζηηαημνίαξ. ΐέααζα, αξ ιδ κμιζζηεί πςξ ελακηθείηαζ εδχ δ πνυεεζδ ημο
ζοββναθέα. […] Βηηυξ απυ ηδκ μνζγυκηζα ακαιέηνδζδ ακάιεζα ζημ άημιμ ηαζ ημοξ εηπνμζχπμοξ
ημο ηαηαπζεζηζημφ ιδπακζζιμφ πμο ημ ελακδναπυδίγμοκ, βίκεηαζ εδχ ηζ εηεί οπυικδζδ ηαζ ηδξ
ηάεεηδξ ακαιέηνδζδξ ιε ηδ δφκαιδ εηείκδ ζηδκ μπμία πνςζηάιε ηδ αζμθμβζηή ιαξ οπυζηαζδ» (ζ.
193-194).
86
Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Δ ζημηεζκή αθθδβμνία ημο μθμηθδνςηζζιμφ ζημ Λνηκφ», Δκθχιηνο θαη
ινγνηερλία, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2012, ζ. 106-116.
87
Ένδ ΢ηαονμπμφθμο, «Σμ πναβιαηζηυ, ημ θακηαζηζηυ ηαζ ημ πανάθμβμ ζημκ Λνηκφ ημο Ώκδνέα Φναβηζά»,
ζημ Ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη λενειιεληθή πεδνγξαθία (1945-1995). Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην 7 & 8
Απξηιίνπ 1995, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 1997, ζ.
147-172. Πζμ ζοβηεηνζιέκα, ακαβκςνίγμκηαζ ζοκάθεζεξ ιε ηδ Μεηακφξθσζε ημο Kafka, ημκ
Ρηλφθεξσ ημο Ionesco, ηζξ Μχγεο (1943) ημο Sartre ηαζ ηδκ Παλνχθια ημο Camus, ηαεχξ ηαζ ιε ηζξ
δοζημπίεξ ηςκ A. Huxley ηαζ G. Orwell, Θαπκαζηφο λένο θφζκνο (1932) ηαζ 1984 (1949).
88
Γηα ηνλ ΢εθέξε. Σηκεηηθφ αθηέξσκα ζηα ηξηάληα ρξφληα ηεο ΢ηνμθήξ, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1961.
89
ΐθ. Elizabeth Arseniou, ―The emergence of a hybrid avant-garde: The response of the magazine Pali to
Greek modernism‖, in Dimitris Tziovas (ed.), Greek Modernism and Beyond, υ.π., ζ. 217-227∙
Αδιήηνδξ Σγζυααξ, «Δ ακήζοπδ δεηαεηία ημο ‘60», Σν Βήκα 21.3.2010 ηαζ Σάηδξ Καβζαθήξ,

191
 «―Πμζδηέξ άλζμζ ημο έεκμοξ‖: ΢ηναηδβζηέξ βζα ηδκ εεκζημπμίδζδ ηδξ ιμκηένκαξ πμίδζδξ ζηδ
ιεηαπμθειζηή Βθθάδα», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα
κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, υ.π., ζ. 281-303∙ Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο,
«΋ηακ πάεδηε δ άκς ηεθεία: Δ ιεθμπμζδιέκδ πμίδζδ ζηδ δεηαεηία ημο ‘60», Ώββέθα Καζηνζκάηδ,
Ώθέλδξ Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), υ.π., ζ. 305-325.
90
Ο Irving Howe, ζ‘ έκα απυ ηα πζμ βκςζηά ηνζηζηά ημο δμηίιζά βζα ημκ ιμκηενκζζιυ, ηαζ έκα απυ ηα πζμ
ζοκμπηζηά ηαζ ηαηαημπζζηζηά βζα ηζξ ααζζηέξ πθεονέξ ηδξ ηάζδξ αοηήξ (―The Culture of modernism‖,
Commentary, vol. 44(5) (1967), 48-59), ζδιεζχκεζ πυζμ ηεκηνζηυ είκαζ βζα ημκ ιμκηενκζζιυ ημ
γήηδια ηδξ ιδ εεζιμπμίδζήξ ημο. Παναηδνεί υηζ μ ιμκηενκζζιυξ ακηζιεηςπίγεζ έκα δίθδιια πμο
ιπμνεί επί ηδξ ανπήξ κα είκαζ ιδ επζθφζζιμ, αθθά ζηδκ πνάλδ μδδβεί ζε ιζα ιμνθζηή επζκμδηζηυηδηα
ηαζ πμθοιήπακδ δζαθεηηζηή: πνέπεζ πάκημηε κα παθεφεζ [εκακηίμκ ημο ηονίανπμο ζηοθ ηαζ ηδξ
επίζδιδξ ηάλδξ] αθθά πμηέ αηνζαχξ κα ιδ ενζαιαεφεζ, ηαζ, ιεηά απυ έκα δζάζηδια, πνέπεζ κα
παθεφεζ πνμηεζιέκμο κα ιδ ενζαιαεφζεζ (ζ. 48).
91
ΐθ. Tyrus Miller, Late Modernism, υ.π., ζ. 1-65, 169-205. Πνέπεζ κα ζδιεζςεεί εδχ υηζ δζαθμνεηζηή είκαζ δ
ζηάζδ ημο Robert Genter, (Late Modernism, υ.π., ζ. 1-17), μ μπμίμξ, εζηζάγμκηαξ ζηδκ αιενζηακζηή
ηαθθζηεπκζηή ζηδκή ημο ροπνμφ πμθέιμο, απμδίδεζ ημκ παναηηδνζζιυ αοηυ ζε ζοββναθείξ (υπςξ μζ
Ralph Ellison, James Baldwin), ηνζηζημφξ (υπςξ μ Kenneth Burke) ηαζ ηαθθζηέπκεξ (υπςξ μ Jasper
Johns), πμο δδιζμφνβδζακ ημ ένβμ ημοξ ιε έκα αίζεδια ημζκςκζηήξ εοεφκδξ ηαζ ακάβηδξ
επζημζκςκίαξ ιε ημ εονφηενμ ημζκυ ιεβαθφηενδξ απυ εηείκδξ πμο επέηνεπακ ηα δοζκυδηα ένβα ημο
ορδθμφ ιμκηενκζζιμφ ημο είδμοξ ημο Σ. ΢. Έθζμη ηαζ ημο Έγνα Πάμοκη.
92
Πναθ. John Barth, ―The literature of exhaustion‖ & ―The literature of replenishment: Postmodernist
Fiction‖, The Friday Book: Essays and Other Non-Fiction, John Hopkins UP, New York1984, 62-76
& 183-208.∙ Fredric Jameson, Postmodernism or, the Cultural Logic of Late Capitalism, Duke
University Press, Durham, N.C 1991, ζ. 305∙ Tyrus Miller, ―Improved out of all knowledge: Samuel
Beckett‖, Late Modernism: Politics, Fiction, and the Arts between the World Wars, University of
California Press, Berkley 1999, ζ. 169-205∙ Peter Fifield, Late Modernist Style in Samuel Beckett and
Emmanuel Levinas, Palgrave Macmillan, New York 2013.
93
΢μθία ΐμφθβανδ, Ζ γξαθή ηνπ αλέθηθηνπ. Γηα ηελ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλα, εηδ. Μακδναβυναξ,
Ώεήκα 2015, ζ. 13.
94
Πναθ. εκδεζηηζηά Πακ. Μμοθθάξ, «Γζχνβμξ Υεζιςκάξ: Ώπυ ημκ Πεηζίζηξαην ζηδκ Βηδνμιή», Γηα ηε
κεηαπνιεκηθή καο πεδνγξαθία: Κξηηηθέο θαηαζέζεηο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1989, ζ. 49-60 (α΄ δδι.
Κξηηηθή Γ΄, ηπ. 3-4, Εακμοάνζμξ- Ώπνίθζμξ 1961): «Κάης απυ έκακ ιμκηένκμ αζηενζζιυ – αξ πμφιε:
ηάπμο ακάιεζα ζημοξ επζβυκμοξ ημο James Joyce» (ζ. 50)∙ Evi Voyiatzaki, The Body in the Text:
James Joyce‟s Ulysses and the Modern Greek Novel, Lexington Books, Oxford 2002, ζ. 151:
―Cheimonas is a successor of the modernist enterprise‖.
95
Δ άπμρδ δζαηοπχεδηε απυ ημκ Ώθέλδ Γήνα ζηδ ζογήηδζδ πενί κεμεθθδκζηήξ πεγμβναθίαξ ημο πενζμδζημφ
Γηαβάδσ ημ 1977: Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η.
Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 369 ηαζ 378-379.
96
Κνίηςκ Υμονιμογζάδδξ, «Σμ ηαλίδζ ζηδκ Εςκία. Δ εειαηζηή θμβμηεπκία ημο Γζχνβμο Υεζιςκά»,
Δληεπθηήξην, ηπ. 17 (Αεηέιανζμξ 1991), ζ. 54-57. Σδ ζπέζδ ημο ιε ημκ ιεηαιμκηενκζζιυ ζογδημφκ
επίζδξ μ Νίημξ Μαονέθμξ, «Μεηαιμκηενκζζιυξ ηαζ Υεζιςκάξ», Πφξθπξαο, ηπ. 70 (Εμφθζμξ-
΢επηέιανζμξ 1994), ζ. 262-274.
97
Βονζπίδδξ Γανακημφδδξ, «Ο Γζχνβμξ Υεζιςκάξ ςξ κεμηενζηυξ (;) ζοββναθέαξ», ζημ Ζ λενηεξηθφηεηα ζηε
λενειιεληθή ινγνηερλία θαη θξηηηθή ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα, υ.π., ζ. 495-508.
98
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Σν έλαην κάζεκα γηα ηνλ ιφγν. Οκηιία-ζπδήηεζε, απυζπαζια ζημ Πεδνγξαθήκαηα,
εζζαβςβή-επζιέθεζα-πνμκμθυβζμ Βονζπίδδξ Γανακημφδδξ, Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2005, ζ. 513.
99
Βονζπίδδξ Γανακημφδδξ, υ.π., ζ. 497-498. (Γζα πναηηζημφξ θυβμοξ έπμοκ αθαζνεεεί μζ οπμζδιεζχζεζξ ημο
παναεέιαημξ).

192
100
΋θεξ μζ παναπμιπέξ απυ ημ ένβμ ημο Υεζιςκά ζηδ ζοβηεκηνςηζηή έηδμζδ: Γζχνβμξ Υεζιςκάξ,
Πεδνγξαθήκαηα, υ.π.
101
Οζ επελδβήζεζξ ηςκ ανπζηχκ είκαζ ημο ζοββναθέα, Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Σν έλαην κάζεκα γηα ηνλ Λφγν, υ.π.,
ζ. 524.
102
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Σν έλαην κάζεκα γηα ηνλ Λφγν, υ.π., ζ. 523.
103
Οζ θυβμζ αοημί δεκ παναθθάζζμοκ μοζζαζηζηά απυ οπυθμζπμ φθμξ ηδξ αθήβδζδξ. Ώκαθοηζηά βζα ημ φθμξ
ημο Υεζιςκά, αθ. Άθηδζηζξ ΢μοθμβζάκκδ, Ο δεκηνπξγηθφο ιφγνο ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά: Θεσξία θαη
εθαξκνγή, εηδ. Παναηδνδηήξ, Θεζζαθμκίηδ 1997, ζ. 193-313.
104
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Σν έλαην κάζεκα γηα ηνλ Λφγν, υ.π., ζ. 524. Γζα ιζα πμθφ εκδζαθένμοζα πνμζέββζζδ
ηδξ «γςμθμβζηήξ ηαζ ηεναηζηήξ δζάζηαζδξ ηδξ ακενχπζκδξ ιμνθήξ ζημ ένβμ ημο Γζχνβμο Υεζιςκά,
ιέζς ηδξ μπμίαξ ιεηαδίδεηαζ δ αβςκία ημο εακάημο ηαζ εζημκμβναθείηαζ, ιε ημκ πζμ ηονζμθεηηζηυ
ηνυπμ, δ απμζφκεεζδ ή απχθεζα ηδξ ηαοηυηδηαξ ημο οπμηεζιέκμο», αθ. ΢μθία ΐμφθβανδ
«Ώκενςπμγχα ηαζ ηέναηα ζημ ένβμ ημο Γζχνβμο Υεζιςκά», ζημ Κςκζηακηίκμξ Ώ. Αδιάδδξ (επζι.),
Σαπηφηεηεο ζηνλ ειιεληθφ θφζκν (απφ ην 1204 έσο ζήκεξα). Πξαθηηθά ηνπ Γ΄ ΢πλεδξίνπ ηεο
Δπξσπατθήο Δηαηξείαο Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Γξαλάδα, 9-12 ΢επηεκβξίνπ 2010, Βονςπασηή
Βηαζνεία Νεμεθθδκζηχκ ΢πμοδχκ, Ώεήκα 2011, η. ΐ΄, ζ. 701-720.
105
Ώκαθοηζηυηενα, δ ΢μοθμβζάκκδ (υ.π., ζ. 50) οπμζηδνίγεζ υηζ οπάνπεζ έκα ηεκηνζηυ γεφβμξ παναηηήνςκ, μ Σ
ηαζ μ Γ μζ μπμίμζ «ακηζπνμζςπεφμοκ δομ ακηζννυπμοξ δοκάιεζξ, ζηζξ μπμίεξ έπεζ ακαθοεεί δ
μκημθμβζηή ιμκάδα ηαζ μζ μπμίεξ δζαηοπχκμοκ ηδκ ηζιή ηδξ ιμκάδαξ […] Ώκαβκςνίγεηαζ ιζα
ζηαεενή, δζανηήξ αθθδθμδεφζιεοζδ ηςκ δφμ παναηηήνςκ ζε βκςζζμθμβζηυ ηαζ μκημθμβζηυ επίπεδμ,
πςνίξ ηακέκα εκδεπυιεκμ ακελανηδημπμίδζδξ ημο εκυξ απυ ημ άθθμ». Δ Αέζπμζκα Λάθα-Κνζζη απυ
ηδκ άθθδ (΢ην θαιεηδνζθφπην ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1984, ζ. 43), αθέπεζ
ςξ ηεκηνζημφξ παναηηήνεξ ημοξ Σ, Γ ηαζ Μανβανίηα εεςνχκηαξ υηζ ακαδεζηκφμοκ ηδκ «ηνζζδζάζηαηδ
θφζδ ημο ακενχπμο. Σμ ζχια μ Σ., δ ροπή μ Γ. ηαζ ημ άκζια [ιε ηδκ έκκμζα ημο Γζμοκβη] δ
Μανβανίηα». Γεκζηυηενα βζα ημοξ παναηηήνεξ ζημκ Υεζιςκά, μ Α. Ν. Μανςκίηδξ (Ζ πεδνγξαθία ηνπ
Γηψξγνπ Χεηκσλά, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2007, ζ. 62), παναηδνχκηαξ ηα μκυιαηά ημοξ ηαζ
ζδιεζχκμκηαξ ηδκ φπανλδ πμθθχκ ζοκδεζζιέκςκ, ηαεδιενζκχκ, αθθά ηαζ πμθθχκ αθθδβμνζηχκ ηαζ
αθδνδιέκςκ μκμιάηςκ (π.π. Βοδμηία, Φθυβα, Υνοζχ, αθθά ηαζ Ώζηία, Βημζιαζία, Φνμκηίδα, Ώ., Γ.,
Σ.), επζζδιαίκεζ: «[Σα ακενςπςκφιζα] άζπεηα απυ ημκ ααειυ ζοιιεημπήξ ημοξ ζημ ζοβηεηνζιέκμ ηαζ
ζημ πναβιαηζηυ, οπδνεημφκ αθαζνεηζηέξ ηαζ αθδνδιέκεξ ιήηνεξ, μζ μπμίεξ ιάθζζηα ζοκηάζζμκηαζ
ηαηά ηακυκα ζε γεφβδ υπςξ: ηφνζμξ-δμφθμξ, ιάκα-παζδί, παηέναξ-βζμξ, αδεθθυξ-αδεθθή, θοπδιέκμξ-
απαεήξ η.η.υ. ΢‘ αοηά ηα ηαηαβςβζηά ηαζ ακαβςβζηά γεφβδ πνμζδβμνζηχκ μοζζαζηζηχκ ακηζζημζπμφκ
ηαηά ηακυκα ηα ακενςπςκφιζα∙ δζηά ημοξ απμηοπχιαηα είκαζ, ηαζ ζαήκμοκ ιυθζξ εηείκα ημ
εεθήζμοκ. Γεκζηυηενα: ηα ηφνζα μκυιαηα πνμζχπςκ δεκ πνμτπάνπμοκ ζημκ αθδβδιαηζηυ θυβμ ημο
Γζχνβμο Υεζιςκά∙ δδιζμονβμφκηαζ ηαεχξ δ αθδβδιαηζηή φθδ ιμνθχκεηαζ ζε ζηδκζηέξ ιμνθέξ, μζ
μπμίεξ ιε ηδ ζεζνά ημοξ εηθφμοκ έκα ανιυδζμ υκμια».
106
Γζχνβδξ Ώνζζηδκυξ, Δηζαγσγή ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Γ. Χεηκσλά (Μειεηήκαηα πάλσ ζηε ζχγρξνλε
πεδνγξαθία), εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1984, ζ. 58.
107
ΐθ. Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Ζ δχζζπκε αλαγέλλεζε. ΋γδνν κάζεκα γηα ηνλ ιφγν, εηδ. Όρζθμκ, Ώεήκα 1987∙
΢μθία ΐμφθβανδ, Ζ γξαθή ηνπ αλέθηθηνπ, υ.π., ζ. 22-45, πμθφ πνμζεηηζηά ηαζ εφζημπα.
108
Εδζαίηενα παναηηδνζζηζηά βζα ηδκ αίζεδζδ ηδξ ελάκηθδζδξ ημο ορδθμφ ιμκηενκζζιμφ ηαζ ηδκ ακαγήηδζδ
ιζαξ ακακέςζδξ ζημκ ιεηαιμκηενκζζιυ, είκαζ ηα δφμ δζάζδια δμηίιζα ημο John Barth, ημο 1967 ηαζ
ημο 1979 ακηίζημζπα: ―The literature of exhaustion‖ ηαζ ―The literature of replenishment‖, πμο
ακαθένεδηακ ζε πνμδβμφιεκδ ζδιείςζδ.
109
΢μθία ΐμφθβανδ, Ζ γξαθή ηνπ αλέθηθηνπ, υ.π., ζ. 29.
110
Σμ 1964, ζ‘ έκα ηθαζζηυ άνενμ, μ Leslie Fiedler δζαπζζηχκεζ ημκ εάκαημ ηδξ πνςημπμνζαηήξ θμβμηεπκίαξ
αηνζαχξ πάνδ ζηδκ εονεία απμδμπή ηδξ (Leslie Fiedler, ―The death of Avant-Garde Literature,‖ The
Collected Essays of Leslie Fiedler, η. 2, Stein and Day, New York 1971, ζ. 454-461). ΐθ. επίζδξ
Matei Calinescu, υ.π., ζ. 156-169.

193
111
Γζα ημ OuLiPo ιπμνεί κα δεζ ηακείξ ημ Harry Mathews and Alastair Brotchie, Oulipo Compendium, Atlas,
London 1998.
112
ΐθ. Νάκμξ ΐαθαςνίηδξ, «Μζηνυ ζζημνζηυ ημο Πάιη», Πάιη - αλάηππν 6 ηεπρψλ, 1964-1966, 1975,
δζαεέζζιμ εδχ. ΐθ. επίζδξ Βθζζάαεη Ώνζεκίμο, Ννζηαιγνί θαη πιαζηνπξγνί: Έληππα, θείκελα θαη
θηλήκαηα ζηε κεηαπνιεκηθή ινγνηερλία, εηδ. Παναθενκάθζα-Σοπςεήης, Ώεήκα 2003, ζ. 104-113.
113
Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο φηαλ ε δεκνθξαηία
δνθηκάδεηαη, ππνλνκεχεηαη θαη θαηαιχεηαη (1964-1974 θαη κέρξη ηηο εκέξεο καο), η. Γ΄, εηδ.
Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2007, ζ. 96.
114
Πνυηεζηαζ βζα ιζα ζφθθδρδ πμο εοιίγεζ εηείκμκ ημκ πάνηδ ημο Υυνπε Λμοίξ Μπυνπεξ (Jorge Luis Borges)
απυ ηδκ Ηζηνξία ηεο αηηκίαο – ημκ πάνηδ πμο δδιζμφνβδζακ θέεζ ηάπμηε μζ πανημβνάθμζ ιζαξ
αοημηναημνίαξ ηαζ πμο, βζα πάνδ ηδξ απυθοηδξ αηνίαεζαξ, ζοκέπζπηε απυθοηα ζε έηηαζδ ηαζ
πενζβναθή ιε ηα εδάθδ πμο ηαθμφκηακ κα ακαπαναζηήζεζ ζοιαμθζηά.
115
Νάκμξ ΐαθαςνίηδξ, «Ώθέλακδνμξ ΢πζκάξ», Ζ Απγή, 18.2.2012.
116
Γζα ιζα ζογήηδζδ ημο δζδβήιαημξ αοημφ, αθ. Ώκαζηαζία Νάηζζκα, «Ώθθδβμνζηά δζδβήιαηα ζηδ δεηαεηία
ημο 1960: Μζα πνχηδ δζενεφκδζδ», υ.π.
117
Ραζδιυκ Κεκχ, Αζθήζεηο χθνπο, ιηθν. Ώπζθθέαξ Κονζαηίδδξ, εηδ. Όρζθμκ, Ώεήκα 1984.
118
ΐθ. Bill Readings & Bennet Schaber, ―Introduction. The question mark in the midst of Modernity‖, Bill
Readings & Bennet Schaber (eds.), Postmodernism Across the Ages, Syracuse UP, Syracuse 1993, ζ.
1-28. Γζα ημκ θυβμ αηνζαχξ αοηυκ μ Ihab Hassan (―From postmodernism to postmodernity: The
local/global context‖, Philosophy and Literature, η. 25, ηπ. 1 (2001), ζ. 1-13) παναηδνεί υηζ μ υνμξ
ιεηαιμκηενκζζιυξ, οπμδδθχκμκηαξ ιζα βναιιζηή πενζμδμθυβδζδ («ιεηά ημκ ιμκηενκζζιυ»), είκαζ
«ιδ ιεηαιμκηένκμξ» (ζ. 7).
119
ΐθ. εκδεζηηζηά Richard Wolin, H γνεηεία ηνπ αλνξζνινγηζκφπ: Σν εηδχιιην ηεο δηαλφεζεο κε ηνλ θαζηζκφ,
απφ ηνλ Νίηζε ζηνλ κεηακνληεξληζκφ, ιηθν. Μανία Φζθζππαημπμφθμο, εεχνδζδ ιηθν.-επζι. Αήιδηνα
Σμοθάημο, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2007.
120
ΐθ. ακαθοηζηυηενα Ώκαζηαζία Νάηζζκα, «Γζα ηα υνζα ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ ζηδκ εθθδκζηή πεγμβναθία
ζημ ηεθεοηαίμ ηέηανημ ημο 20μφ αζχκα», υ.π.
121
ΐθ. ζπεηζηά Hans Bertens, The Idea of the Postmodern; A History, Routledge, London 1995, ζ. 7-8 ηαζ πζμ
ακαθοηζηά ζ. 82-106.
122
Βίκαζ δ άπμρδ πμο πνμαάθθεζ μ John Barth, ζηα δμηίιζα πμο ακαθένεδηακ πνμδβμοιέκςξ (―The literature
of exhaustion‖, ―The Literature of replenishment‖). Πναθ. επίζδξ εκδεζηηζηά Andreas Huyssen,
―Mapping the Postmodern‖, in Joseph P. Natoli & Linda Hutcheon (eds.), A Postmodern Reader,
State University of New York Press, New York 1993, ζ. 105-156: «Μζα απυ ηζξ ζδιακηζηυηενεξ
δζαθμνέξ [ιεηαλφ ηδξ δεηαεηίαξ ημο 1960 ηαζ ημο «70] θαίκεηαζ κα είκαζ υηζ δ νδημνζηή ηδξ
πνςημπμνίαξ λεεςνζάγεζ ιε βμνβμφξ νοειμφξ ζηδ δεηαεηία ημο ‗70, έηζζ χζηε ιυθζξ ζ‘ αοηή ηδ θάζδ
κα ιπμνεί ηακείξ κα ιζθήζεζ βζα ιζα πναβιαηζηά ιεηαιμκηένκα ή ιεηα-πνςημπμνζαηή ημοθημφνα» (ζ.
123) ∙ Linda Hutcheon, A Poetics of Postmodernism: History, Theory, Fiction, Routledge, London
1988, ζ. 52: «Τπάνπεζ ιζα ηάζδ ζηδκ ηνζηζηή […] κα δζαηνίκμκηαζ δφμ είδδ ιεηαιμκηενκζζιμφ: έκαξ
πμο είκαζ ιδ-ιζιδηζηυξ, οπεν-αοηυκμιμξ, ακηζ-ακαθμνζηυξ ηαζ έκαξ άθθμξ πμο είκαζ ζζημνζηά
ζηναηεοιέκμξ ηαζ πνμαθδιαηζηά ακαθμνζηυξ. Θα ζζπονζγυιμοκα υηζ ιυκμ ημ δεφηενμ είδμξ μνίγεζ
πναβιαηζηά ημκ ιεηαιμκηενκζζιυ […]. Σμ πνχημ πανμοζζάγεζ πμθθέξ δοζημθίεξ, μζ ζδιακηζηυηενεξ
απυ ηζξ μπμίεξ είκαζ θμβζηέξ. Μπμνεί δ βθχζζα ηαζ ααζζηά δ θμβμηεπκία κα είκαζ πμηέ ελ μθμηθήνμο
ιδ-ιζιδηζηή, ιδ-ακαθμνζηή, ηαζ κα παναιέκεζ ηαηακμδηή ςξ θμβμηεπκία; […] Δ απυπεζνα κα
μκμιάζεζ ηακείξ «ιεηαιμκηενκζζηζηά» αοηά ηα άηνα ημο ιμκηενκζζηζημφ αζζεδηζζιμφ είκαζ, πζζηεφς,
εζθαθιέκδ. […] Δ αοημακαθμνζηυηδηα έπεζ ιζα ιαηνά ζζημνία ζηδκ ηέπκδ»∙ Terry Eagleton,
―Capitalism, Modernism and Postmodernism‖, Against the Grain: Essays 1975-1985, Verso, London
1986, ζ. 131-148: «Δ αζζεδηζηή ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ είκαζ ιζα ζημηεζκή πανςδία ηςκ ακηζ-
ακαπαναζηαηζηχκ ηάζεςκ [ηδξ πνςημπμνίαξ ηςκ ανπχκ ημο εζημζημφ αζχκα]» (ζ. 152). ΢φιθςκα,
ηέθμξ, ιε ημκ Umberto Eco (Δπηκχζην ζην ΋λνκα ηνπ ξφδνπ, ιηθν. Έθδ Καθθζθαηίδδ, εηδ. Γκχζδ,

194
 Ώεήκα 1993 [α΄ εηδ. πνςημηφπμο 1980]), μ ιεηαιμκηενκζζιυξ είκαζ ιζα οπενζζημνζηή ηαηδβμνία πμο
επακένπεηαζ ηοηθζηά ζηζξ ηαθθζηεπκζηέξ πενζυδμοξ, δζαηνζηή υιςξ απυ ηδκ πνςημπμνία: «Θα
ιπμνμφζαιε κα πμφιε υηζ ηάεε επμπή έπεζ ημ δζηυ ηδξ ιεηα-ιμκηένκμ […] Φηάκεζ δ ζηζβιή πμο δ
ααάκ-βηάνκη (ημ ιμκηένκμ) δεκ ιπμνεί κα πνμπςνήζεζ, δζυηζ έπεζ δδιζμονβήζεζ ιζα ιεηα-μιζθία
[ιεηαβθχζζα] πμο ιζθά βζα ηα αηαηυνεςηα ηείιεκά ηδξ (ηδκ εκκμζμθμβζηή ηέπκδ). Δ απάκηδζδ ημο
ιεηα-ιμκηένκμο ζημ ιμκηένκμ ζοκίζηαηαζ ζηδκ ακαβκχνζζδ υηζ, εθυζμκ ημ πανεθευκ δεκ ιπμνεί κα
ηαηαζηναθεί, ιζαξ ηαζ δ ηαηαζηνμθή ημο μδδβεί ζηδ ζζςπή, εα πνέπεζ κα επακελεηαζηεί: ιε εζνςκεία,
ι‘ έκακ ιδ-αεχμ ηνυπμ» (ζ. 62-63).
123
Οοιπένημ Έημ, υ.π., ζ. 63-64.
124
΢ημ δζαδίηηομ ιπμνεί κα δεζ ηακείξ ιζα εηπμιπή ηδξ αλζυθμβδξ ζεζνάξ «Παναζηήκζμ» αθζενςιέκδ ζημκ
ζοββναθέα, αθθά ηαζ έκα αηυιδ ηδθεμπηζηυ αθζένςια ζημκ ίδζμ.
125
Ώκαθοηζηά βζα ηδ ζφκδεζδ ημο Κηβσηίνπ ιε ηδ Γίθε ημο Κάθηα, αθ. Λίγο Σζζνζιχημο, «Ανυιμζ ζδιείςκ
αδζέλμδμζ: Δ ηαθηζηή δπχ ζημ πενζθενυιεκμ Κηβψηην ημο Άνδ Ώθελάκδνμο», Δζσηεξηθή ηαρχηεηα.
Γνθίκηα γηα ηε ινγνηερλία, εηδ. Άβνα, Ώεήκα 2000, ζ. 137-148.
126
Σμκ πθμφημ ηςκ ζδιαζζχκ ημο ιοεζζημνήιαημξ ακαδεζηκφεζ ακαθοηζηά ηαζ εφθδπηα μ Αδιήηνδξ
Ραοηυπμοθμξ, «Σμ ηζαχηζμ (Μζα ακάβκςζδ)», Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμφξηζηνο, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα
2004, ζ. 285-336, υπμο ηαζ πθμφζζα πεναζηένς αζαθζμβναθία βζα ημκ ζοββναθέα ηαζ ημ ένβμ ημο.

195
 Κεθάιαην 6: Ζ πεδνγξαθία ζηα ρξόληα ηεο δηθηαηνξίαο (1967-1974)

Κέιε Γαζθαιά

΢ύλνςε
Σν έθην θεθάιαην επηθεληξψλεηαη ζηελ πεδνγξαθία θαηά ηελ επηαεηία ηεο Χνχληαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ (1967-
1974). Σν θεθάιαην ρσξίδεηαη ζε ηξία κέξε. ΢ην πξψην κέξνο δίλεηαη ην ηζηνξηθφ πιαίζην θαη ζθηαγξαθείηαη ν
ηξφπνο ιεηηνπξγίαο ηεο δηθηαηνξηθήο πξνπαγάλδαο. ΢ην δεχηεξν κέξνο παξνπζηάδεηαη ε ζηάζε ησλ ινγνηερλψλ.
Παξαθνινπζψληαο ηηο πξψηεο ζεκαληηθέο αληηδξάζεηο ηνπο Ŕην ζπάζηκν ηεο ζησπεξήο αληίζηαζεο ηεο πξψηεο
πεξηφδνπ (1967-1969) κε ηελ αληηδηθηαηνξηθή δήισζε ηνπ ΢εθέξε ην 1969, ηελ έθδνζε ηξηψλ ζπιινγηθψλ
ηφκσλ (Αεηαμπηχ Κείιεκα, Νέα Κείιεκα θαη Νέα Κείιεκα 2) ηα δχν επφκελα ρξφληα (1970 θαη 1971)Ŕ θαη ηε
ζπδήηεζε γηα ηελ πεδνγξαθία πνπ ιακβάλεη ρψξα ζην ινγνηερληθφ πεξηνδηθφ Δ ΢οκέπεζα (1973), αληρλεχνπκε
ην θπξίαξρν αίηεκα ηεο επνρήο: ε ηέρλε, κε ηνλ έλαλ ή άιιν ηξφπν, νθείιεη λα παίξλεη ζέζε, λα αληηδξά ζην
θαζεζηψο θίκσζεο πνπ επέβαιε ε δηθηαηνξία. ΢ην ηξίην κέξνο εμεηάδνληαη ραξαθηεξηζηηθά πεδά θείκελα ηεο
πεξηφδνπ, ηα νπνία αζθνχλ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή θξηηηθή, πηνζεηψληαο έλαλ πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν
ππαηληθηηθφ ηξφπν έθθξαζεο.

6.1 Σν ηζηνξηθό θαη ηδενινγηθό πιαίζην (1967-1974)

6.1.1 Ζ επηβνιή ηεο Υνύληαο θαη όςεηο ηεο δηθηαηνξηθήο πξνπαγάλδαο

Δ Υμφκηα ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ λεηζκά ηδκ 21δ Ώπνζθίμο 1967. Λήβεζ επηά πνυκζα ανβυηενα, ζηζξ 23 Εμοθίμο
1974. Δ επζαμθή ηδξ απμηεθεί απυννμζα ηυζμ ηδξ πμθζηζηήξ αζηάεεζαξ πμο επζηναημφζε ζημ εζςηενζηυ ηδξ
Βθθάδαξ (αξ εοιδεμφιε ηδ δζάζπαζδ ηδξ Έκςζδξ Κέκηνμο ζηα 1965, ηα πνμαθήιαηα ζηδ ζπέζδ ημο
πνςεοπμονβμφ Γεςνβίμο Παπακδνέμο ιε ημκ ααζζθζά Κςκζηακηίκμ, πμο μδδβμφκ ζηδκ παναίηδζδ ημο
πνχημο, ημ παναηνάημξ ηαζ ημκ ζηναηυ πμο απμηεθμφκ νοειζζηζημφξ πανάβμκηεξ ζηδκ άζηδζδ ηδξ ελμοζίαξ),
υζμ ηαζ ημο ροπνμπμθειζημφ ηθίιαημξ πμο ημνοθχκεηαζ ζηδ δεηαεηία ημο 1960 (ζηναηζςηζηέξ δζηηαημνίεξ
επζαάθθμκηαζ, ζηα πνυκζα πμο ιαξ απαζπμθμφκ, ζηδ Υζθή, ζηδκ Ώνβεκηζκή. ΢ηδκ Εζπακία ηαζ ηδκ Πμνημβαθία
έπμοκ πνμ πμθθμφ επζαθδεεί).1 Βζδζηυηενα ζηδκ Βθθάδα, ηζξ πνςζκέξ χνεξ ηδξ 21δξ Ώπνζθίμο ημο 1967, ηαζ
εκχ έπμοκ πνμηδνοπηεί εηθμβέξ βζα ηζξ 28 ΜαΎμο 1967, αλζςιαηζημί ημο ζηναημφ –ιε επζηεθαθήξ ημκ
ζοκηαβιαηάνπδ Γεχνβζμ Παπαδυπμοθμ ηαζ ζοιιεημπή ημο ηαλίανπμο ΢ηοθζακμφ Παηηαημφ ηαζ ημο
ζοκηαβιαηάνπδ Νζημθάμο Μαηανέγμο– ηαηαθαιαάκμοκ ηδκ ελμοζία ιε πναλζηυπδια. Ώημθμοεμφκ δζχλεζξ,
θοθαηίζεζξ πμθζηζηχκ, ααζακζζιμί, δμθμθμκίεξ.2

(Παναημθμοεήζηε ημ απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία ημο Ρμαήνμο Μακεμφθδ, Ζ δηθηαηνξία ησλ
ζπληαγκαηαξρψλ, 00:00 – 10:15.)

Πμζμξ ήηακ μ ζηυπμξ ηδξ Υμφκηαξ; ΢ημ δζάββεθιά ημο μ Γεχνβζμξ Παπαδυπμοθμξ ζδιεζχκεζ ηνεζξ
ααζζημφξ ζηυπμοξ: ηδκ ακηζιεηχπζζδ ημο πμθζηζημφ αδζελυδμο, ηδκ άνζδ ηδξ ημιιμοκζζηζηήξ απεζθήξ ηαζ ηδκ
ακαβέκκδζδ ηδξ παηνίδαξ πμο ηζκδοκεφεζ.

(Ώημφζηε απυζπαζια απυ ημ δζάββεθια ημο Παπαδυπμοθμο, υπμο μ δζηηάημναξ πανμιμζάγεζ ηδ πχνα
ιε αζεεκή, ημκ μπμίμ ιπμνεί κα ζχζεζ ιυκμ δ πανέιααζδ ηςκ ζηναηζςηζηχκ.)

Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ ελάθθμο ημ ζφιαμθμ πμο επζθέβεζ δ Υμφκηα: Ο Φμίκζηαξ ιε ημκ ζηναηζχηδ.

196
Εικόνα 6.1 Ζ αθίζα ηεο Χνχληαο (Πεγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/el/d/d0/21april1967.png ).

Σμ ιήκοια πμο ιεηαδίδεζ δ αθίζα: Δ πχνα (δ θέλδ «Βθθάξ» βναιιέκδ ιε ηεθαθαία ανπαζμεθθδκζημφ
ηφπμο βνάιιαηα) ακαβεκκζέηαζ, υπςξ ημ βκςζηυ πμοθί ηδξ ιοεμθμβίαξ, πάνδ ζηδκ επζαμθή ηδξ ζηναηζςηζηήξ
δζηηαημνίαξ (υπζ ηοπαία δ θέλδ «Βθθάξ» ηαζ δ θζβμφνα ημο ζηναηζχηδ ειθακίγμκηαζ ιε ημ ίδζμ ιαφνμ πνχια).
«Βθθάξ Βθθήκςκ Υνζζηζακχκ»: ημ πζμ βκςζηυ ίζςξ απυ ηα ζοκεήιαηα πμο πνδζζιμπμίδζε μ
δζηηάημναξ Παπαδυπμοθμξ βζα κα πανμοζζάζεζ ημ εθθδκμπνζζηζακζηυ ζδεχδεξ, ημ μπμίμ επζεοιεί κα επζαάθεζ
ημ ζηναηζςηζηυ ηαεεζηχξ ιε ηάεε ηνυπμ: δζχλεζξ, θμβμηνζζία, ηαηάνβδζδ ηδξ εθεοεενμηοπίαξ (μζ εθδιενίδεξ
Απγή, Διεπζεξία, Καζεκεξηλή, Μεζεκβξηλή ηθείκμοκ), πνμπαβάκδα. Σα δεηάθεπηα «Βπίηαζνα» ηδξ Υμφκηαξ
απμηεθμφκ πζεακυηαηα ημκ ηαθφηενμ ηνυπμ βζα κα ηαηακμήζμοιε πχξ θεζημφνβδζε δ δζηηαημνζηή
πνμπαβάκδα. Παίγμκηακ ζε υθμοξ ημοξ ηζκδιαημβνάθμοξ, οπμπνεςηζηά πνζκ ηδκ έκανλδ ηςκ ηαζκζχκ.
Κάθοπηακ ηδκ ηαεδιενζκή πμθζηζηή ηαζ πμθζηζζηζηή γςή, ηα ζπμν (ηονίςξ ημ πμδυζθαζνμ).3 Πνςηίζηςξ
πνμαάθθμοκ ηζξ δναζηδνζυηδηεξ ηςκ επζηεθαθήξ ηδξ δζηηαημνίαξ, μζ μπμίμζ επζδίςηακ ιε ηάεε ηνυπμ κα
δείλμοκ πςξ ιενζικμφκ ηάπα βζα ηδ ζοιθζθίςζδ ηςκ Βθθήκςκ, ημ ιέθθμκ ηαζ ηδκ πνυμδμ ηδξ πχναξ. Έηζζ
ημοξ αθέπμοιε κα εβηαζκζάγμοκ ένβα (είκαζ παναηηδνζζηζηή δ θνάζδ ημο Παηηαημφ «Δ Βθθάξ είκαζ έκα
ενβμηάλζμκ»), κα δζμνβακχκμοκ πανεθάζεζξ ή ηαηαεέζεζξ ζηεθάκςκ, κα πμνεφμοκ παναδμζζαημφξ πμνμφξ (ηα
βκςζηά «ηζάιζηα» ημο Παπαδυπμοθμο), κα ζηήκμοκ εηδδθχζεζξ ηαζ αεθδηζηέξ θζέζηεξ ιε ηάεε αθμνιή,
υπςξ εεκζηέξ επεηείμοξ ή πνζζηζακζηέξ βζμνηέξ, κα ηαεζενχκμοκ Οθοιπζάδεξ ηναβμοδζμφ ηαζ ηδκ Διένα
Πμθειζηήξ Ώνεηήξ ηςκ Βθθήκςκ.
Δ Υμφκηα δεκ πάκεζ εοηαζνία πνμηεζιέκμο κα ακααζχζεζ, οπμηίεεηαζ, ημ ανπαζμεθθδκζηυ ιεβαθείμ ηαζ
κα ακαδείλεζ ηδκ αοεεκηζηή, υπςξ ζζπονίγεηαζ, θασηή ροπή ηδξ εθθδκζηήξ οπαίενμο, πνμπαβακδίγμκηαξ πάκηα
ημ εθθδκμπνζζηζακζηυ ζδεχδεξ. Υαναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια απμηεθεί δ «ηζκδιαημβναθζηή» αθίζα βζα ημκ
ηαοηυπνμκμ ηνζπθυ εμνηαζιυ ηδξ Διέναξ ηδξ Πμθειζηήξ Ώνεηήξ ηςκ Βθθήκςκ, ηδξ Διέναξ ημο Βθέδνμο
Πμθειζζηή ηαζ ηδξ 22δξ επεηείμο ηδξ ιάπδξ Γνάιιμο-ΐίηζζ πμο ζήιακε ηδ θήλδ ημο Βιθοθίμο ηαζ ηδκ ήηηα
ηςκ ανζζηενχκ δοκάιεςκ (1949): πάκς ζε έκακ ηίηνζκμ δζάδνμιμ-πμηαιυ λεδζπθχκεηαζ δ αδζάπηςηδ,
ιεβαθεζχδδξ πμνεία ημο εθθδκζημφ έεκμοξ απυ ηδκ ανπαζυηδηα (ημ Μμθχκ Λααέ ημο Λεςκίδα) έςξ ημ πανυκ,
ηδκ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ / «επακαζηάζεςξ» (ημ ζφιαμθμ ηδξ Υμφκηαξ: ημκ Φμίκζηα ιε ημκ ζηναηζχηδ). Σμ
ζηναηζςηζηυ πναλζηυπδια, πμο μκμιάζηδηε απυ ημοξ ανπδβμφξ ημο «επακάζηαζζξ», ειθακίγεηαζ ςξ άλζμξ
ζοκεπζζηήξ ηδξ έκδμλδξ ζζημνίαξ ημο έεκμοξ ηαζ θοζζηά ςξ εββοδηήξ ηδξ πνμυδμο ηαζ ημο ιέθθμκημξ ηδξ
πχναξ.

197
Εικόνα 6.2 Αθίζα γηα ηνλ ηξηπιφ ενξηαζκφ ηεο Ζκέξαο ηεο Πνιεκηθήο Αξεηήο ησλ Διιήλσλ, ηεο Ζκέξαο ηνπ Δθέδξνπ
Πνιεκηζηή θαη ηεο 22εο επεηείνπ ηεο κάρεο Γξάκκνπ-Βίηζη (1971). (Πεγή: Ηζηνιφγην «Λφια, λα έλα κήιν», αλάξηεζε
16.1.2013, http://3.bp.blogspot.com/-
fiR6ahkMF4c/TltLWMrxO6I/AAAAAAAAESk/jFqVrdZMChA/s1600/%25CF%2587%25CE%25BF%25CF%2585%25CE
%25BD7.jpeg ).

΋πςξ ιαξ πθδνμθμνμφκ ηα «Βπίηαζνα» ζηζξ 29.8.1971, μ εμνηαζιυξ ηδξ παναπάκς ηνζπθήξ βζμνηήξ έθααε
πχνα «εζξ αηιυζθαζνακ εεκζηήξ ελάνζεςξ ηαζ ιε ηαεμθζηήκ ζοιιεημπήκ ημο θαμφ». Ώπμημνφθςια ημο
εμνηαζιμφ ήηακ μζ εηδδθχζεζξ ζημ Πακαεδκασηυ ζηάδζμ, υπμο ημ πθήεμξ παναημθμφεδζε επζδείλεζξ ηςκ
ζςιάηςκ αζθαθείαξ ηαζ ηςκ εκυπθςκ δοκάιεςκ, αθθά ηαζ «θακηαζιαβμνζηάξ ακαπαναζηάζεζξ
ημζιμσζημνζηχκ βεβμκυηςκ ημο εεκζημφ αίμο ηςκ Βθθήκςκ», ηδξ ιάπδξ βζα πανάδεζβια ημο Μαναεχκα ή
βεβμκυηςκ απυ ηδκ επακάζηαζδ ημο 1821.

[Αείηε ημ παναηηδνζζηζηυ απυζπαζια απυ ηα «Βπίηαζνα» ηδξ επμπήξ, (00:07:51:01 - 00:11:22:01),

υπμο πανεθαφκμοκ κεανμί ηαζ κεανέξ πάκς ζε άθμβα ηαζ άνιαηα κηοιέκμζ ανπαίμζ Έθθδκεξ, Ρςιαίμζ,
ΐογακηζκμί, Πένζεξ, ιαηεδμκμιάπμζ η.ά. Αεκ θείπμοκ θοζζηά μζ δηηδιέκμζ επενμί ηδξ Βθθάδαξ
(ημιιμοκζζηέξ, Εηαθμί, Γενιακμί). Σμ «απανάιζθθμ» αοηυ εέαια μθμηθδνχκμοκ πεγμκαφηεξ πμο πέθημοκ
απυ εθζηυπηενα ιε ζπμζκζά.]

Άθθμ παναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια είκαζ δ δζμνβάκςζδ «Βαδμιάδμξ Ώβάπδξ ηαζ Βεκζηήξ Βκυηδημξ».
Βκδεζηηζηυ ηδξ νδημνζηήξ ηδξ Υμφκηαξ είκαζ ημ παναηάης απυζπαζια απυ ηδκ μιζθία ημο Παηηαημφ ζηδκ
Πάκηεζμ ΢πμθή ζηζξ 29 Εακμοανίμο 1969, υπςξ ακαδδιμζζεφηδηε ζημ πνςημζέθζδμ ηδξ εθδιενίδαξ
Μαθεδνλία (30.1.1969). Ο Παηηαηυξ, ιε «παηνζηυ εκδζαθένμκ», ηαθεί ημοξ κέμοξ κα αημθμοεήζμοκ ημ
πανάδεζβια ηδξ πνζζηζακζηήξ αβάπδξ ηαζ ηαθμζφκδξ βζα ημ ηαθυ ηςκ ίδζςκ ηαζ ηδκ πνμημπή ημο έεκμοξ.

198
Εικόνα 6.3 Σν πξσηνζέιηδν δεκνζίεπκα απφ ηελ εθεκεξίδα Μαηεδμκία (30.1.1968) γηα ηελ νκηιία ηνπ ΢ηπιηαλνχ
Παηηαθνχ ζηελ Πάληεην ζηηο 29.1.1969 (Πεγή: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=30&db=1&da=1968 ).

199
6.1.2 Οη πξώηεο αληηδξάζεηο, ην θνηηεηηθό θίλεκα θαη ην ηέινο ηεο Υνύληαο
Δ επζαμθή ηδξ Υμφκηαξ, ζηα 1967, πνμηαθεί ιμφδζαζια. Σμ έπεζ ζοθθάαεζ ιμκαδζηά μ ηζκδιαημβναθζηυξ
θαηυξ. ΢ηδκ ηαζκία ημο Ρμαήνμο Μακεμφθδ, Ζ δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρψλ (29:05-29:45), βάθθμξ
δδιμζζμβνάθμξ ζηαιαηά πεναζηζημφξ ζημ ηέκηνμ ηδξ Ώεήκαξ ηαζ ημοξ νςηά ηδ βκχιδ ημοξ βζα ηα πνυζθαηα
βεβμκυηα. Ο πνχημξ πεναζηζηυξ παιμβεθά ηαζ απακηά πςξ «δεκ ιπμνεί…» (κα εηθένεζ ηδ βκχιδ ημο
πνμθακχξ). ΋ηακ μ δδιμζζμβνάθμξ ημκ λακανςηά: Γζαηί; Ο πεναζηζηυξ δεκ θέεζ ηίπμηα ηαζ απμπςνεί. Ο
δεφηενμξ πεναζηζηυξ ηναηά ηα πείθδ ημο ενιδηζηά ηθεζζηά. Ώηυια ηαζ ζηδκ ενχηδζδ ακ ιζθά βαθθζηά,
απακηά ηαηαθαηζηά, ημοκχκηαξ ημ ηεθάθζ ημο, πςνίξ κα ακμίλεζ ημ ζηυια ημο. ΢ημ ενχηδια ακ ιπμνεί κα
ιζθήζεζ, απακηά ιμκμθεηηζηά: «υπζ». ΢ηδ ζοβηεηνζιέκδ ενχηδζδ βζα ημ ζηναηζςηζηυ ηαεεζηχξ, ανπίγεζ κα
απμιαηνφκεηαζ, ημζηχκηαξ ηδκ ηάιενα ιε κυδια, παιμβεθά, ηαζ δείπκμκηαξ ηα ζθναβζζιέκα ημο πείθδ,
βονίγεζ ηδκ πθάηδ ηαζ θεφβεζ.
΢ηαδζαηά ανπίγμοκ κα εηδδθχκμκηαζ μζ πνχηεξ ακηζδνάζεζξ, ηυζμ απυ ζηεθέπδ ηδξ Ώνζζηενάξ πμο
δεκ είπακ ζοθθδθεεί –μ Μίηδξ Θεμδςνάηδξ ηαζ άθθα ιέθδ ηδξ Νεμθαίαξ Λαιπνάηδ ζδνφμοκ ημ Παηνζςηζηυ
Μέηςπμ, ηεκηνμανζζηενμί δζακμμφιεκμζ ζοβηνμημφκ ηδ Αδιμηναηζηή Άιοκα–, υζμ ηαζ απυ πνμζςπζηυηδηεξ
πμο ακήημοκ ζημ ζδεμθμβζηυ ζηναηυπεδμ ηδξ Αελζάξ ή ημο θεβυιεκμο ζοκηδνδηζημφ πχνμο. Γζα πανάδεζβια,
δ ζδζμηηήηνζα ηδξ Καζεκεξηλήο Βθέκδ ΐθάπμο δζαηυπηεζ ηδκ έηδμζδ ηδξ εθδιενίδαξ, ακηζδνχκηαξ ζημ
ηαεεζηχξ πνμθδπηζηήξ θμβμηνζζίαξ.
Σμκ Νμέιανζμ ημο 1968, ζηδκ ηδδεία ημο Γεςνβίμο Παπακδνέμο, ημο ηεθεοηαίμο εηθεβιέκμο
πνςεοπμονβμφ, μ θαυξ λεζπά ζε πεζνμηνμηήιαηα, ηναβμοδά ημκ εεκζηυ φικμ, θςκάγμκηαξ δοκαηά
«Βθεοεενία», «Παπακδνέμο», «Ο θαυξ ειίθδζε», «Θέθμοιε δδιμηναηία».

[Αείηε ημ παναηηδνζζηζηυ απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία-κημηζιακηέν ημο Πακηεθή ΐμφθβανδ Σμ

πνμκζηυ ηδξ δζηηαημνίαξ 1967-1974, (10:13-14:24). Παναηδνήζηε ζοβηεηνζιέκα πχξ μ ζηδκμεέηδξ ζπμθζάγεζ
ηδκ απμηοπία εηθμαζζιμφ ημο θαμφ, πμο επζπεζνεί κα επζαάθεζ ημ ηαεεζηχξ: ηδκ χνα πμο ημ πθήεμξ
ηναοβάγεζ (11:50-11:53), δ ηάιενα δείπκεζ ηζξ ημζπμημθθδιέκεξ αθίζεξ απυ ηαζκίεξ ημο ειπμνζημφ
ηζκδιαημβνάθμο ηδξ επμπήξ ιε πνςηαβςκζζηέξ ημ δίδοιμ ΐμοβζμοηθάηδ-Παπαιζπαήθ. ΢ε ιζα αθίζα δίπθα
ζηδ παιμβεθαζηή «εεκζηή ζηαν», μ Παπαιζπαήθ ιε ημ δάηηοθμ υνεζμ ζηα πείθδ οπμδεζηκφεζ ζζςπή – οπμηαβή
ζηδκ ηαηενβάνα ηαζ καγζάνα ζφγοβυ ημο, υπςξ οπμεέημοιε. Σδκ ίδζα χνα υιςξ αημφβμκηαζ μζ έκημκεξ
ακηζδνάζεζξ ημο πθήεμοξ, ηα πεζνμηνμηήιαηα ηαζ ηα ζοκεήιαηα ημο ηυζιμο. Συηε, μ αθδβδηήξ ηδξ ηαζκίαξ
ζπμθζάγεζ πςξ αοηή είκαζ δ «πνχηδ πνάλδ ιαγζηήξ ακηίζηαζδξ».]

Πανάθθδθα, δεκ είκαζ θίβα ηα πενζμδζηά πμο ηοηθμθυνδζακ ηυζμ ζημ εζςηενζηυ ηδξ πχναξ, υζμ ηαζ
ζημ ελςηενζηυ. Πενζζζυηενα απυ 120 έκηοπα εηδίδμκηαζ ηαζ δζαηζκμφκηαζ πανάκμια ή ζηα υνζα ηδξ
κμιζιυηδηαξ.4 Βίκαζ αλζμζδιείςημ επίζδξ πςξ ιεηά ημ 1969 ειθακίγμκηαζ ηαζ κέμζ εηδμηζημί μίημζ (Κάθαμξ,
Κείιεκα, Νέμζ ΢ηυπμζ, ΢ημπαζηήξ, Οδοζζέαξ, Βθθδκμεονςπασηή Κίκδζδ Νέςκ (ΒΚΕΝ), Δνζδακυξ, Οθηυξ
η.ά.). Πθμφζζα επίζδξ είκαζ δ ιεηαθναζηζηή παναβςβή (Μπνεπη, Γηνάιζζ, Μανημφγε η.ά.). Δ εηδμηζηή
ηίκδζδ ηαθφπηεζ υθμ ημ θάζια ημο βναπημφ θυβμο (θμβμηεπκία, ζζημνία, απμικδιυκεοια, πμθζηζηυ αζαθίμ
η.ά.). Βηδίδμκηαζ παθαζυηενμζ έθθδκεξ ζοββναθείξ: εηπνυζςπμζ ημο εθθδκζημφ δζαθςηζζιμφ (Κμναήξ,
Ρήβαξ), ελέπμκηεξ δδιμηζηζζηέξ (Γθδκυξ, Αεθιμφγμξ).5
Μέζα ζε αοηυ ημ ηθίια, μζ κέμζ ζοκημκίγμκηαζ ιε ηα ηζκήιαηα αιθζζαήηδζδξ πμο παναηηδνίγμοκ ηα
παβηυζιζα ζίληζξ.6 Ο δδιμζζμβνάθμξ ηαζ ζοββναθέαξ Υνίζημξ Γαθείνδξ εοιάηαζ:

Βηείκμ πμο έαθεπα ιε ηνοθή πανά ηαζ ζηακμπμίδζδ είκαζ υηζ πακημφ ειθακίγμκηακ εζηίεξ ηαζ ηφηθμζ κέςκ ιε
ζηυπμ ηδκ εεκζηή αοημβκςζία ηαζ ηδκ αοημζοκεζδδζία, ιέζα απυ ημ δζάααζια, ηδκ ηέπκδ, ηδ ιμοζζηή, ηδκ
ακαηάθορδ ηαζ επίβκςζδ ημο εθθδκζημφ πανεθευκημξ, ιε ακαδνμιέξ, επακεηδυζεζξ ηαζ επακαπνμζδζμνζζιμφξ,
ηδ βκχζδ ακάθμβςκ λέκςκ πενζπηχζεςκ δδιμηναηζηήξ πανεηηνμπήξ, ηδκ παναημθμφεδζδ ηςκ δζεεκχκ
ημζκςκζηχκ ηαζ ανζζηενχκ ηζκδιάηςκ, ηδκ ακαγήηδζδ ηςκ αζηίςκ πμο μδήβδζακ ζηδ δζηηαημνία. Αδθαδή υθα
εηείκα ηα ιέζα πμο ηαθθζενβμφζακ ημκ δδιμηναηζηυ, ημκ εθεφεενμ ηαζ παηνζςηζηυ θυβμ πμο πνμηεζκυηακ ιε
δζάθμνεξ ιμνθέξ ςξ ακηζζηάειζζια ζημκ εεκζηζζηζηυ, παηνζδμηαπδθζηυ, αθαζζηυ ηαζ ζοκηδνδηζηυ θυβμ ηδξ
7
δζηηαημνίαξ.

200
Εικόνα 6.4 Γχν ραξαθηεξηζηηθά εμψθπιια απφ έληππα πνπ θπθινθφξεζαλ ζην εμσηεξηθφ. Αξηζηεξά, ζην εμψθπιιν ηνπ
Greek Report ηνπ Σάθε Λακπξία ν Αιέμαλδξνο Παλαγνχιεο, παγθφζκηα γλσζηφο γηα ηελ αληηδηθηαηνξηθή ηνπ δξάζε θαη
ηελ απφπεηξα δνινθνλίαο ηνπ Παπαδφπνπινπ (Αχγνπζηνο 1968). Γεμηά, παξαηεξήζηε ην «θφθθηλν» εμψθπιιν ηνπ γαιιηθνχ
εληχπνπ L‘autre Grèce (Χεηκψλαο 1974), φπνπ ην ηαλθ «θαηαζπαξάζζεη» αλζξψπνπο θαη δψα πνπ αληηζηέθνληαη. (Πεγή:
http://www.miet.gr/web/Downloads/PDF/Entypi%20Antistasi-new.pdf ). Αο ζεκεησζεί εδψ θαη έλα έθηαθην ηεχρνο ηνπ
πεξ. Les Temps Modernes ηνπ ΢αξηξ ην 1969, κε ηίηιν «Αujourd‟hui la Grèce», κε θείκελα ησλ Αλδ. Παπαλδξένπ, Γ.
΢εθέξε, Γ. Ρίηζνπ, Μ. Αλαγλσζηάθε, ΢ηξ. Σζίξθα, Β. Βαζηιηθνχ θ.ά.

Ώκηζδνάζεζξ εηδδθχκμκηαζ αηυια ηαζ ζηζξ ηάλεζξ ηςκ Βκυπθςκ Αοκάιεςκ. Ξεπςνίγμοκ ημ ηίκδια
ακαηνμπήξ ηδξ Υμφκηαξ πμο ζπεδζάγμοκ αλζςιαηζημί ημο Ναοηζημφ ηδκ άκμζλδ ημο 1973. Σμ ηίκδια
απμηοβπάκεζ ηαζ ζηζξ 25 ΜαΎμο ημ πθήνςια ημο ακηζημνπζθζημφ «ΐέθμξ» γδηά πμθζηζηυ άζοθμ ζηδκ Εηαθία.8
Σμ 1973 πζα δ Υμφκηα απμθαζίγεζ κα εηδδιμηναηίζεζ δήεεκ ηδκ πμθζηζηή γςή: κα αθθάλεζ ημ
πμθίηεοια ζε Πνμεδνζηή Αδιμηναηία ιε ημκ ίδζμ ημκ Παπαδυπμοθμ αεααίςξ ζηδ εέζδ ημο Πνμέδνμο.
Πνμηδνφζζεηαζ δδιμρήθζζια, ημ μπμίμ ηενδίγεζ, ιε εηηεηαιέκδ κμεεία, μ Παπαδυπμοθμξ. Χζηυζμ, δ άκμδμξ
ημο θμζηδηζημφ ηζκήιαημξ δνμιμθμβεί ελεθίλεζξ, πμο μδδβμφκ ζηαδζαηά ζηδκ πηχζδ ηδξ Αζηηαημνίαξ. ΢ηζξ 21
Φεανμοανίμο ημο 1973, μιάδα απμθαζζζιέκςκ θμζηδηχκ ηαηαθαιαάκεζ ημ ηηήνζμ ηδξ Νμιζηήξ ΢πμθήξ ημο
Πακεπζζηδιίμο Ώεδκχκ επί ηςκ μδχκ ΢υθςκμξ, ΢ίκα ηαζ Μαζζαθίαξ, ακηζδνχκηαξ ζηζξ πμθζηζηέξ δζχλεζξ,
γδηχκηαξ δδιμηναηία ηαζ εθεοεενία.
Σμ θμζηδηζηυ ηίκδια ιαγζημπμζείηαζ.9 ΢οβηεηνζιέκα, μζ θμζηδηέξ ζηζξ 14 Νμειανίμο 1973
ηαηαθαιαάκμοκ ημ Πμθοηεπκείμ ηδξ Ώεήκαξ. Σζξ επυιεκεξ ιένεξ, μζ πμθίηεξ ημφξ ζηδνίγμοκ, ζηήκμκηαζ
μδμθνάβιαηα ζημοξ δνυιμοξ, ηάκμοκ ηδκ ειθάκζζή ημοξ ηα πνχηα ηακη, ανπίγμοκ ζοβηνμφζεζξ ιε ηδκ
αζηοκμιία.

Εικόνα 6.5 Οη εμεγεξκέλνη θνηηεηέο ζηελ ηαξάηζα ηεο Ννκηθήο ζρνιήο (Πεγή: Μνπζείν Ηζηνξίαο ηνπ Παλ/κηνπ Αζελψλ,
http://kapodistriako.uoa.gr/stories/014_th_01/saloni.jpg).

201
(Αείηε ημ αηυθμοεμ δεηάθεπημ αίκηεμ. Βηηυξ απυ ημ πθμφζζμ θςημβναθζηυ οθζηυ, αημφβεηαζ δ ιεηάδμζδ ημο
ιδκφιαημξ ηςκ θμζηδηχκ απυ ημκ ναδζμθςκζηυ ημοξ ζηαειυ ζημ Πμθοηεπκείμ ιε ημ παναηηδνζζηζηυ υκμια
«Βθεφεενμζ πμθζμνηδιέκμζ». Οζ έθθδκεξ θμζηδηέξ γδημφκ δδιμηναηία ηαζ ηαθφηενδ παζδεία.)

Σμκ Εμφθζμ ημο 1974, υηακ πθέμκ πναβιαημπμζείηαζ δ ημονηζηή εζζαμθή ζηδκ Κφπνμ, ιεηά ηδκ
πναλζημπδιαηζηή ακαηνμπή ημο πνμέδνμο Μαηανίμο, δ Υμφκηα ηαηαννέεζ. ΢ηζξ 24 Εμοθίμο θεάκεζ ζηδκ
Ώεήκα, ιεηά απυ έκηεηα πνυκζα αοημελμνίαξ, μ Κςκζηακηίκμξ Καναιακθήξ, μ μπμίμξ ζπδιαηίγεζ Κοαένκδζδ
Βεκζηήξ Βκυηδηαξ. ΋θμζ μζ πμθζηζημί ηναημφιεκμζ απεθεοεενχκμκηαζ, δ Γοάνμξ ηαζ άθθα ζηναηυπεδα
ζοβηέκηνςζδξ ηθείκμοκ, απμηημφκ λακά ηδκ εθθδκζηή ζεαβέκεζα υζμζ ηδκ είπακ ζηενδεεί. Δ Μεηαπμθίηεοζδ,
υπςξ μκμιάζηδηε δ πενίμδμξ ιεηά ημ 1974, λεηζκά ιε ηδκ εβηαείδνοζδ ηδξ Πνμεδνεουιεκδξ Αδιμηναηίαξ ςξ
πμθζηεφιαημξ ηδξ Βθθάδαξ (ιπαίκεζ έηζζ ηέθμξ ζημκ εεζιυ ηδξ ΐαζζθείαξ), ηαζ ιε ηδ κμιζιμπμίδζδ ημο
Κμιιμοκζζηζημφ Κυιιαημξ Βθθάδαξ ηαζ άθθςκ ανζζηενχκ ημιιάηςκ: ΒΑΏ, ΚΚΒ Βζςη., ΒΚΚΒ η.θπ.

(Αείηε ζηα «Βπίηαζνα» ηδξ επμπήξ ηδκ άθζλδ ημο Κςκζηακηίκμο Καναιακθή ζηδκ Ώεήκα –ημ ζοβηεκηνςιέκμ
πθήεμξ ημκ οπμδέπεηαζ ζακ Μεζζία–, ημκ ζπδιαηζζιυ ηδξ Κοαένκδζδξ ηαζ ημ δζάββεθια ημο
πνςεοπμονβμφ.)

6.2 Οη ινγνηέρλεο ζηα ρξόληα ηεο αλειεπζεξίαο

Δ ζζςπή ςξ δζαιανηονία: αοηή είκαζ δ ηονίανπδ ζηάζδ πμο ηδνεί μ πκεοιαηζηυξ ηυζιμξ απέκακηζ ζηδκ
αζθοηηζηή πναβιαηζηυηδηα πμο δδιζμονβείηαζ ζηδκ πνχηδ θάζδ ηδξ ζηναηζςηζηήξ δζηηαημνίαξ.
΢οβηεηνζιέκα ηα δφμ πνχηα πνυκζα (1967-69) επζαάθθεηαζ πνμθδπηζηή θμβμηνζζία ζε ηάεε ηαθθζηεπκζηή
πνάλδ (ιμοζζηή, ηναβμφδζα, ηζκδιαημβνάθμξ), ζημκ ηφπμ, ζηζξ εηδυζεζξ, ζηα ζπμθζηά ηαζ πακεπζζηδιζαηά
ζοββνάιιαηα, ηα αζαθία πμο επζηνέπεηαζ κα δζααάγμοκ μζ πμθίηεξ. Ένβα ανζζηενχκ ζοββναθέςκ ή υ,ηζ
παναπέιπεζ ζημκ ημιιμοκζζιυ απαβμνεφμκηαζ.
Δ «Μαφνδ θίζηα» ιε ηα απαβμνεοιέκα αζαθία δδιμζζεφεδηε ζημ κεμζφζηαημ ηυηε πενζμδζηυ Index
on Censorship (1972), ιένμξ ηδξ μπμίαξ αθέπμοιε ζηδκ εζηυκα 6.6. Σμ πενζεπυιεκμ ημο πνχημο ηεφπμοξ ημο
πενζμδζημφ, ημ μπμίμ ήηακ αθζενςιέκμ ζημ θαζκυιεκμ ηδξ θμβμηνζζίαξ, είπε ςξ εέια ηδ θμβμηνζζία ζε πχνεξ
ιε ακηζδδιμηναηζηά ηαεεζηχηα. Ώκάιεζα ζηα εθθδκζηά ένβα (ζε πανέκεεζδ δίκεηαζ μ θυβμξ βζα ημκ μπμίμ
απαβμνεφεηαζ ημ αζαθίμ ή μ ζοββναθέαξ ημο απυ ημοξ θμβμηνζηέξ ηδξ Υμφκηαξ) ανίζημοιε ηα 12 καζήκαηα
γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν ημο ΐαζίθδ Ραθαδθίδδ («επεζδή μ ζοββναθέαξ είκαζ ημιιμοκζζηήξ»), ημκ Φφβν ηεο
ειεπζεξίαο ημο Αδιήηνδ Μανςκίηδ («θυβς ημο ακηζηοαενκδηζημφ ημο πενζεπυιεκμο»), Γεκνηηθηζκφο θαη
παηδεία ημο Ώθέλακδνμο Αεθιμφγμο («επεζδή δ δμοθεζά ημο ιπμνεί κα βίκεζ ακηζηείιεκμ εηιεηάθθεοζδξ ζηα
πένζα ηδξ ηνοπημημιιμοκζζηζηήξ Βθθδκμεονςπασηήξ Κίκδζδξ Νέςκ»). Ώπυ αζαθία λέκςκ ζοββναθέςκ: Έξσο
θαη πνιηηηζκφο ημο Υένιπενη Μανημφγε («επεζδή μ ζοββναθέαξ ακήηεζ ζηδ κέα ανζζηενά»), ηδ Εσή ηνπ
Γαιηιαίνπ ηαζ Σξφκνο θαη αζιηφηεηα ηνπ Σξίηνπ Ράηρ ημο Μπένημθη Μπνεπη («ημιιμοκζζηήξ»), ηδκ Κπξία κε
ην ζθπιάθη θαη άιιεο ηζηνξίεο ημο Άκημκ Σζέπμθ («ζηυπζιδ πνμαμθή ηδξ νςζζηήξ θμβμηεπκίαξ») ηαζ Ση είλαη
ινγνηερλία; ημο Γακ-Πμθ ΢ανην.10

202
203
Εικόνα 6.6 Γείγκα απφ ηε ιίζηα κε ηα απαγνξεπκέλα βηβιία (Πεγή: Κσλζηαληίλνο Σδήθαο, «Σα αγαπεκέλα βηβιία ησλ
ινγνθξηηψλ», Athens Voice, 21.9.2012,
http://www.athensvoice.gr/sites/default/files/imagecache/image_570x800/article/26020-57438.gif).

Οζ ηαεζενςιέκμζ ζοββναθείξ ηδξ επμπήξ ακηζδνμφκ, επζθέβμκηαξ ζηδκ πθεζμκυηδηά ημοξ κα ιδκ
δδιμζζεφμοκ.11 Σμκ Νμέιανζμ ημο 1969, δ πνμθδπηζηή θμβμηνζζία ζηαιαηά. Θεζπίγεηαζ κέμξ κυιμξ, μ μπμίμξ
επζηνέπεζ ζημοξ ίδζμοξ ημοξ ζοββναθείξ ηαζ ημοξ εηδυηεξ κα ιενζικμφκ χζηε ηα ένβα ημοξ κα είκαζ ζφιθςκα
ιε ημκ πκεφια ηδξ «Βπακάζηαζδξ ηδξ 21δξ Ώπνζθίμο». Ο ηίηθμξ ηάεε αζαθίμο πνέπεζ κα ακηζζημζπεί ιε
αηνίαεζα ζηα πενζεπυιεκά ημο: μζ ιεηαθμνζημί ηίηθμζ απαβμνεφμκηαζ ςξ επζηίκδοκμζ.

6.2.1 Ζ αληηδηθηαηνξηθή δήισζε ηνπ ΢εθέξε

Λίβμοξ ιήκεξ κςνίηενα, ζοβηεηνζιέκα ζηζξ 28 Μανηίμο 1969, μ κμιπεθίζηαξ πμζδηήξ Γζχνβμξ ΢εθένδξ είπε
πανέιαεζ δδιυζζα. Δ ζζημνζηή ακηζδζηηαημνζηή δήθςζή ημο, δπμβναθδιέκδ, ιεηαδυεδηε απυ ηδκ Βθθδκζηή
Τπδνεζία ημο B.B.C., ημκ ναδζμθςκζηυ ζηαειυ ημο Πανζζζμφ ηαζ ηδ βενιακζηή Deutsche Welle:

«Πάεζ ηαζνυξ πμο πήνα ηδκ απυθαζδ κα ηναηδεχ έλς απυ ηα πμθζηζηά ημο ηυπμο. Πνμζπάεδζα άθθμηε
κα ημ ελδβήζς αοηυ, δεκ ζδιαίκεζ δζυθμο πςξ ιμο είκαζ αδζάθμνδ δ πμθζηζηή γςή ιαξ.
Έηζζ, απυ ηα πνυκζα εηείκα, χξ ηχνα ηεθεοηαία, έπαρα ηαηά ηακυκα κα αββίγς ηέημζα εέιαηα. Βλάθθμο
ηα υζα δδιμζίεοζα χξ ηζξ ανπέξ ημο 1967 ηαζ δ ηαημπζκή ζηάζδ ιμο –δεκ έπς δδιμζζεφζεζ ηίπμηε ζηδκ Βθθάδα
απυ ηυηε πμο θζιχεδηε δ εθεοεενία– έδεζπκακ, ιμο θαίκεηαζ, ανηεηά ηαεανά ηδ ζηέρδ ιμο.
Μμθαηαφηα, ιήκεξ ηχνα, αζζεάκμιαζ ιέζα ιμο ηαζ βφνς ιμο, μθμέκα πζμ επζηαηηζηά, ημ πνέμξ κα πς
έκα θυβμ βζα ηδ ζδιενζκή ηαηάζηαζή ιαξ. Με υθδ ηδ δοκαηή ζοκημιία, κα ηζ εα έθεβα:
Κθείκμοκ δομ πνυκζα πμο ιαξ έπεζ επζαθδεεί έκα ηαεεζηχξ μθςζδζυθμο ακηίεεημ ιε ηα ζδεχδδ βζα ηα
μπμία πμθέιδζε μ ηυζιμξ ιαξ ηαζ ηυζμ πενίθαιπνα μ θαυξ ιαξ ζημκ ηεθεοηαίμ παβηυζιζμ πυθειμ. Βίκαζ ιζα
ηαηάζηαζδ οπμπνεςηζηήξ κάνηδξ, υπμο υζεξ πκεοιαηζηέξ αλίεξ ηαημνεχζαιε κα ηναηήζμοιε γςκηακέξ, ιε
πυκμοξ ηαζ ιε ηυπμοξ, πάκε ηαζ αοηέξ κα ηαηαπμκηζζημφκ ιέζα ζηα εθχδδ ζηεημφιεκα κενά. Αεκ εα ιμο ήηακ
δφζημθμ κα ηαηαθάας πςξ ηέημζεξ γδιζέξ δεκ θμβανζάγμοκ πάνα πμθφ βζα μνζζιέκμοξ ακενχπμοξ. Αοζηοπχξ
δεκ πνυηεζηαζ ιυκμκ βζ‘ αοηυ ημκ ηίκδοκμ. ΋θμζ πζα ημ δζδάπηδηακ ηαζ ημ λένμοκ πςξ ζηζξ δζδαηημνζηέξ
ηαηαζηάζεζξ δ ανπή ιπμνεί κα ιμζάγεζ εφημθδ, υιςξ δ ηναβςδία πενζιέκεζ ακαπυηνεπηδ ζημ ηέθμξ. Σμ δνάια

204
 αοημφ ημο ηέθμοξ ιαξ ααζακίγεζ, ζοκεζδδηά, υπςξ ζημοξ παιπάθαζμοξ πχνμοξ ημο Ώζζπφθμο. ΋ζμ ιέκεζ δ
ακςιαθία, ηυζμ πνμπςνάεζ ημ ηαηυ.
Βίιαζ έκαξ άκενςπμξ πςνίξ ηακέκα απμθφηςξ πμθζηζηυ δεζιυ ηαζ, ιπμνχ κα ημ πς, ιζθχ πςνίξ θυαμ ηαζ
πςνίξ πάεμξ. ΐθέπς ιπνμζηά ιμο ημκ βηνειυ υπμο ιαξ μδδβεί δ ηαηαπίεζδ πμο ηάθορε ημκ ηυπμ. Ώοηή δ
ακςιαθία πνέπεζ κα ζηαιαηήζεζ. Βίκαζ εεκζηή επζηαβή.
Σχνα λακαβονίγς ζηδ ζζςπή ιμο. Παναηαθχ ημ Θευ κα ιδ ιε θένεζ άθθδ θμνά ζε πανυιμζα ακάβηδ κα
λακαιζθήζς».

Ο ΢εθένδξ παφεηαζ απυ Πνέζαδξ επί Σζιή ηαζ ημο απαβμνεφεηαζ κα πνδζζιμπμζεί πθέμκ ημ δζπθςιαηζηυ ημο
δζαααηήνζμ. ΋ηακ ιεηά απυ ζφκημιδ αννχζηζα εα πεεάκεζ, δ ηδδεία ημο (22 ΢επηειανίμο 1971) εα
ιεηαηναπεί ζε ακηζδζηηαημνζηυ ζοθθαθδηήνζμ.

(Ώημφζηε ημ δπδηζηυ κημημοιέκημ απυ ηδκ ηδδεία ημο ΢εθένδ, υπμο μ ηυζιμξ ηναβμοδά ημ
απαβμνεοιέκμ ηναβμφδζ ημο Μίηδ Θεμδςνάηδ «Άνκδζδ» ζε ζηίπμοξ ημο πμζδηή.)

Εικόνα 6.7 Ζ θεδεία ηνπ Γ. ΢εθέξε πήξε ραξαθηήξα αληηδηθηαηνξηθήο εθδήισζεο (Πεγή: Κέληξν Διιεληθήο Γιψζζαο,
http://www.greek-
language.gr/digitalResources/cache/image//files/image/literature/concordance/seferis/13.funeral.360.jpg).

Ώπυ ηδ δδιυζζα δήθςζδ ημο ΢εθένδ έπεζ εκδζαθένμκ κα ζηαεμφιε ζημκ ηνυπμ πμο μ πμζδηήξ
πνμζδζμνίγεζ ηδκ έκκμζα ηδξ ζζςπήξ. Δ ζζςπή ζοκζζηά ανπζηά ηδ βεκζηυηενδ ζηάζδ ημο ηαθθζηέπκδ, μ μπμίμξ
δεκ επζεοιεί κα παίνκεζ εέζδ βζα ηα πμθζηζηά πνάβιαηα. Άθθςζηε δ ζεθενζηή πμίδζδ εκηάζζεηαζ ζημ νεφια
ημο ιμκηενκζζιμφ, ζημ μπμίμ δ αοημκμιία ηδξ ηέπκδξ απμηεθεί ηαηά ηακυκα ηεκηνζηυ γδημφιεκμ. Ώθμφ ηάκεζ
ςζηυζμ λεηάεανδ ακαθμνά ζηδ ζφβπνμκδ πναβιαηζηυηδηα ηαζ ζηδκ επζαμθή ηδξ Υμφκηαξ, μ πμζδηήξ
ακαθένεηαζ λακά ζηδ ζζςπή, δ μπμία απμηηά πθέμκ ημκ παναηηήνα ακηίδναζδξ ζηδ θίιςζδ ηδξ εθεοεενίαξ.12
Θα επακέθεμοιε ζε αοηυ ημ γήηδια ηαζ ζηδ ζοκέπεζα, υηακ ελεηάζμοιε ημ πχξ μνζζιέκα
πεγμβναθζηά ηείιεκα πμο εηδυεδηακ ζηα ηεθεοηαία πνυκζα ηδξ Υμφκηαξ (ιεηά ημ 1970), ακηέδναζακ ιε ημκ
δζηυ ημοξ ηνυπμ ζηδ θίιςζδ πμο ζοκζζηά δ θμβμηνζζία, οζμεεηχκηαξ έκακ οπαζκζηηζηυ, αθθδβμνζηυ ή
ιεηαθμνζηυ ηνυπμ έηθναζδξ, πνμηεζιέκμο κα αζηήζμοκ πμθζηζηή ηαζ ημζκςκζηή ηνζηζηή.
Σμ βεβμκυξ υηζ μ ΢εθένδξ ζπάεζ ηδ ζζςπή ημο απμηεθεί ιζα ζζημνζηή ζηζβιή. Δ δήθςζή ημο είπε
ηενάζηζα απήπδζδ ζημ εζςηενζηυ ηαζ ημ ελςηενζηυ. ΋πζ άδζηα, απυ αοηήκ ηδκ άπμρδ, επζζδιαίκεηαζ ζοπκά
ςξ δ πνχηδ ζδιακηζηή εηδήθςζδ ακηίζηαζδξ ζηδ Υμφκηα.13 Χξ απάκηδζδ ημ ηαεεζηχξ δδιμζζεφεζ ζε υθεξ
ηζξ εθδιενίδεξ δζδβήιαηα εθθήκςκ δδιζμονβχκ απυ ηδκ Αλζνινγία δηεγήκαηνο ημο Δναηθή Ώπμζημθίδδ.14
Αεηαμηηχ ζοββναθείξ οπμβνάθμοκ ζηζξ 23 Ώπνζθίμο 1969 έκα ηείιεκμ δζαιανηονίαξ, υπμο εηθνάγμοκ ηδκ
αβακάηηδζή ημοξ βζαηί δεκ ημοξ γδηήεδηε δ άδεζα βζα ηδκ ακαδδιμζίεοζδ ημο ένβμο ημοξ ηαζ οπμβναιιίγμοκ
υηζ δ θμβμηνζζία κεηνχκεζ ηδκ πκεοιαηζηή γςή.15

205
6.2.2 Δεκαοτηώ Κείμενα, Νέα Κείμενα, Νέα Κείμενα 2

΢οββναθείξ ηδξ εκυηδηαξ: Κέιε Γαζθαιά – Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο

Έκακ πνυκμ πενίπμο ανβυηενα, ημκ Εμφθζμ ημο 1970, ηοηθμθμνμφκ απυ ηζξ εηδυζεζξ Κέδνμξ ηα Γεθανρηψ
Κείκελα.16 Σα μκυιαηά ηςκ ζοββναθέςκ πμο ζοιιεηέπμοκ ακαβνάθμκηαζ ζημ ελχθοθθμ ιε αθθααδηζηή
ζεζνά.

Εικόνα 6.8 Σν εμψθπιιν απφ ηελ παλνκνηφηππε αλαηχπσζε ηνπ ηφκνπ ζηα 1994, γηα λα γηνξηάζνπλ νη εθδφζεηο Κέδξνο ηα
ζαξάληα ρξφληα απφ ηελ ίδξπζή ηνπο (Πεγή: Δ.ΚΔ.ΒΗ., http://www.biblionet.gr/images/covers/b24360.jpg).

Σμ υκμια ημο ΢εθένδ ιπαίκεζ πνχημ ηαζ ζε απυζηαζδ απυ ηα οπυθμζπα (μ πμζδηήξ ζοιιεηέπεζ ιε ημ πμίδια
«Οζ βάηεξ η‘ Ώσ-Νζηυθα»). Ο «αεχμξ» ηαζ πενζβναθζηυξ ηίηθμξ ακηαπμηνίκεηαζ ζημκ κέμ κυιμ ηδξ Υμφκηαξ
ζπεηζηά ιε ημκ ηφπμ ηαζ ηδκ έηδμζδ αζαθίςκ. ΢οβηνμηήεδηε επίζδξ μιάδα πμο ακέθααε ηδκ εοεφκδ ηδξ
έηδμζδξ: Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ, Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Νίημξ Κάζδαβθδξ Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, Σάηδξ
Κμοθυπμοθμξ, Ρυδδξ Ρμφθμξ ηαζ Θ. Α. Φναβηυπμοθμξ (είκαζ παναηηδνζζηζηυ πςξ δίπθα ζηα μκυιαηά ημοξ
ημζκμπμζμφκηαζ μζ δζεοεφκζεζξ ηςκ ζπζηζχκ ημοξ, υπςξ υνζγε μ πμοκηζηυξ κυιμξ). Ο ηυιμξ ηοηθμθυνδζε ζε
3.000 ακηίηοπα, ηα μπμία ελακηθήεδηακ βνήβμνα. Ώημθμφεδζε πθήεμξ επακεηδυζεςκ.
΢ημκ Πνυθμβμ δ ζοκηαηηζηή μιάδα εέηεζ ελανπήξ ημ ηαοηυ γήηδια ηδξ εθεοεενίαξ ηδξ έηθναζδξ:

Πανμοζζάγμκηαξ βζα πνχηδ θμνά, φζηενα απυ ηνία πνυκζα, πνςηυηοπδ θμβμηεπκζηή ενβαζία ζε ημφημ
ημκ ηυιμ, πζζηεφμοιε υηζ ζοιαάθθμοιε ζε ιζακ απυπεζνα επακαημπμεέηδζδξ ημο πνμαθήιαημξ ημο Έθθδκα
δδιζμονβμφ ηάης απυ ηζξ ζδιενζκέξ ζοκεήηεξ.
Δ άνζδ ηδξ πνμθδπηζηήξ θμβμηνζζίαξ δεκ ανηεί βζα ηδ πεζναθέηδζδ ηδξ πκεοιαηζηήξ γςήξ εκυξ ηυπμο,
υηακ μζ ιεβάθεξ γςηζηέξ πενζμπέξ ελαημθμοεμφκ κα πενζαάθθμκηαζ απυ πθέβιαηα πμο ηαεζζημφκ ακέθζηηδ ηδκ
ελακηθδηζηή πενζβναθή ηαζ αλζμθυβδζή ημοξ. Μμθμκημφημ, φζηενα απυ χνζιδ ζηάειζζδ, επζπεζνμφιε κα
επακαθάαμοιε, ιε ημκ εηθναζηζηυ ιαξ ηνυπμ μ ηαεέκαξ, ηδκ πίζηδ ιαξ ζε ηάπμζεξ εειεθζαηέξ αλίεξ, ιε πνχηδ
ακάιεζά ημοξ ημ δζηαίςια ηδξ εθεφεενδξ πκεοιαηζηήξ ηαζ ηαθθζηεπκζηήξ δδιζμονβίαξ, πμο δεκ εα παφζμοιε κα
δζεηδζημφιε ηαζ πμο ζοκδέεηαζ ακαπυζπαζηα ιε ημ ζεααζιυ ηδξ βκχιδξ ηαζ ηδξ αλζμπνέπεζαξ υθςκ ακελαίνεηα
ηςκ δδιζμονβχκ, αθθά ηαζ ημο ηάεε ακενχπμο.
Σδκ ημζκή ιαξ ημφηδ πίζηδ ηαζ δζεηδίηδζδ, πμο ιαξ εκχκεζ πένα απυ δζαθμνέξ ακηζθήρεςκ ηαζ
ηεπκμηνμπζχκ, ένπεηαζ κα οπμβναιιίζεζ δ ζδιενζκή μιαδζηή ιαξ πανμοζία.
Κνίκαιε ηαζνζαζηυ κα πνμηάλμοιε ηζιδηζηά ζηα δζηά ιαξ ηείιεκα έκα πμίδια ημο ΢εθένδ, δδιμζζεοιέκμ
ζε λέκεξ πχνεξ αθθά ακέηδμημ ζηδ βθχζζα ημο.

΢ηδκ πνμζςπζηή ιανηονία ηδξ Νυναξ Ώκαβκςζηάηδ («Μζα ιανηονία»), ζηα δφμ δμηίιζα (Α. Ν.
Μανςκίηδξ, «Τπενμρία ηαζ ιέεδ. Ο πμζδηήξ ηαζ δ ζζημνία», θζθμθμβζηή ιεθέηδ βζα ημ πμίδια «Αανείμξ» ημο
Κααάθδ ηαζ Ώθ. Ώνβονίμο, «Σμ φθμξ ιζαξ βθχζζαξ ηαζ δ βθχζζα εκυξ φθμοξ»), ηαζ ζηα πμζήιαηα πμο
ζοιπενζθαιαάκμκηαζ ζημκ ηυιμ (Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ, «Ο ζηυπμξ», Λίκα Κάζδαβθδ, «΢ήιαηα
δζάααζδξ»), μζ δδιζμονβμί, ιε άιεζμ ή έιιεζμ ηνυπμ, οπμβναιιίγμοκ ηδ θίιςζδ ημο θυβμο ηαζ ηδκ ακάβηδ-
οπμπνέςζδ ηςκ πκεοιαηζηχκ ακενχπςκ κα ιζθήζμοκ, κα ζπάζμοκ ηδ ζζςπή ημοξ. Ο Μακυθδξ

206
Ώκαβκςζηάηδξ βνάθεζ ζημκ «΢ηυπμ»: «΢ακ πνυηεξ πνέπεζ κα ηανθχκμκηαζ μζ θέλεζξ | Να ιδκ ηζξ παίνκεζ μ
άκειμξ» (121). Σδκ ίδζα χνα, δ Νυνα Ώκαβκςζηάηδ, ακ ηαζ εηθνάγεζ ηζξ επζθοθάλεζξ ηδξ βζα ηζξ δοκαηυηδηεξ
ηδξ ηέπκδξ ημο θυβμο, δζαηοπχκεζ νδηά ηδκ ακαβηαζυηδηα ηδξ ακηίζηαζδξ: «Πζζηεφς πςξ δ πενζμνζζηζηή
πνήζδ ηδξ βθχζζαξ δεκ ιπμνεί κα βεκκήζεζ θυβμ γςκηακυ. […] Μυκμ μζ ζπμοδαίμζ ηεπκίηεξ ιπμνμφκ κα
ηάκμοκ ηάηζ, αθθά ηζ αοημί πυζεξ θμνέξ ηαζ βζα πυζμκ ηαζνυ; Ώθμφ υιςξ δυεδηε αοηή δ πενζμνζζιέκδ έζης
δοκαηυηδηα, είπα πνέμξ κα δμηζιάζς ηζξ δοκάιεζξ ηαζ ημ εάννμξ ηδξ βθχζζαξ ιμο» (79-80).
Αέηα απυ ηα δεηαμηηχ ηείιεκα ακήημοκ ζηδ ιοεμπθαζηζηή πεγμβναθία. Σα έλζ απυ αοηά είκαζ
νεαθζζηζηά: μ «Μζηνυξ δζάθμβμξ» ηδξ Καίδξ Σζζηζέθδ, ημ «Ρακηάν» ημο ΢πφνμο Πθαζημαίηδ, δ ανπή απυ
ημκ ακέηδμημ ηυηε Γελλαίν Σειέκαρν ημο Ώθέλακδνμο Κμηγζά πμο δδιμζζεφεηαζ ιε ημκ ηίηθμ
«Βπζζηνέθμκηαξ», μ «Τπμρήθζμξ» ημο Ρυδδ Ρμφθμο, ημ «Βθ πνμημοναδυν» ημο Θ. Α. Φναβηυπμοθμο, δ
«Ώθθαλμηαζνζά» ημο ΢ηναηή Σζίνηα. Δ πμζμηζηή οπενμπή ημο νεαθζζιμφ ζηα Γεθανρηψ Κείκελα είκαζ
απμηέθεζια ηδξ ανζειδηζηά οπένηενδξ εηπνμζχπδζδξ ηςκ πεγμβνάθςκ ηδξ πνχηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ, δ
μπμία ηζκήεδηε ζημ πθαίζζμ ηςκ νεαθζζηζηχκ αθδβδιαηζηχκ ζοιαάζεςκ. Ώπυ ηδ βεκζά αοηή ζημκ ηυιμ
ζοιιεηέπεζ ηαζ μ Νίημξ Κάζδαβθδξ, ιε ημ ηαλζδζςηζηυ διενμθυβζμ «Άεςξ». 17 Πνυηεζηαζ βζα ημοξ
ιεβαθφηενμοξ ζηα πνυκζα πεγμβνάθμοξ ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ, ηαζ ηαοηυπνμκα βζ‘ αοημφξ πμο έπμοκ
εονφηενδ δδιυζζα ακαβκχνζζδ. Δ βεκζά ημο ‘30 δεκ εηπνμζςπείηαζ απυ ηακέκακ πεγμβνάθμ.
Ώπυ ηα έλζ νεαθζζηζηά ηείιεκα, ηα ηέζζενα εηηοθίζζμκηαζ ζε πχνεξ ηδξ θαηζκζηήξ Ώιενζηήξ πμο
ανίζημκηαζ οπυ ηαεεζηχξ δζηηαημνίαξ. ΢ημκ «Μζηνυ δζάθμβμ» ηαζ ηδκ «Ώθθαλμηαζνζά» μζ πχνεξ δεκ
ηαημκμιάγμκηαζ, εκχ ζημκ «Τπμρήθζμ» ηαζ ζημ «Βθ πνμημοναδυν» δ πχνα έπεζ ημ θακηαζηζηυ υκμια
ΐμθζβμοάδ. Βκημφημζξ, εάκ ελαζνέζμοιε ημ δζήβδια ηδξ Σζζηζέθδ, ηδ ιεβαθφηενδ έηηαζδ ημο μπμίμο
ηαηαθαιαάκεζ μ βειάημξ οπμκμμφιεκα δζάθμβμξ ακάιεζα ζε έκακ ηαλζηγή ηαζ ημκ πεθάηδ ημο, ηα ηείιεκα ηςκ
Ρμφθμο, Φναβηυπμοθμο ηαζ Σζίνηα πενζβνάθμοκ ιζα ζεζνά απυ ηαηαζηάζεζξ πμο παναπέιπμοκ άιεζα ηαζ
ζηδκ Βθθάδα ηδξ δζηηαημνίαξ ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ: παναημθμοεήζεζξ, δζχλεζξ, ζοθθήρεζξ ηαζ εηημπζζιμφξ
ηςκ ακηζθνμκμφκηςκ, ααζακζζηήνζα, θμβμηνζζία, επζζηνάηεοζδ ηδξ πνζζηζακζηήξ πίζηδξ βζα κα
ηαηαπμθειδεεί μ ημιιμοκζζιυξ, ηαημπμίδζδ ηδξ βθχζζαξ απυ ημοξ ηοαενκχκηεξ, η.ά.
΢ημ απυζπαζια απυ ημκ Γελλαίν Σειέκαρν ημο Ώθέλακδνμο Κμηγζά, δ απμδζάνενςζδ ηςκ
μζημβεκεζαηχκ ζπέζεςκ ηαζ δ πμνεία ακενχπςκ υπςξ μ Ώπζθθέαξ Παπαθμοηάξ, εείμξ ημο ηεκηνζημφ
παναηηήνα Πέηνμο Παπαθμοηά, απυ ηδ ζοκενβαζία ιε ημοξ Γενιακμφξ ηαηαηηδηέξ ζηδ ιεηαπμθειζηή
ακαννίπδζδ ζε ζδιακηζηά δδιυζζα αλζχιαηα, ζοκεέημοκ έκακ γμθενυ πίκαηα ηςκ πμθζηζηχκ ηαζ ημζκςκζηχκ
ζοκεδηχκ ζηα πνχηα ιεηειθοθζαηά πνυκζα. ΢ημ επίηεκηνμ ημο δζδβήιαημξ ημο Πθαζημαίηδ ανίζηεηαζ δ γςή
ημο ιμκαπμφ Νίηακδνμο ηαζ ημο δβμοιέκμο ημο Γαανζήθ ζημ ιμκαζηήνζ ημο «Τρδθμφ». ΢ε ανάπμ δίπθα ζημ
ιμκαζηήνζ ημοξ, μ ζηναηυξ έπεζ ημπμεεηήζεζ έκα νακηάν, δ πακεπμπηζηή ζηακυηδηα ημο μπμίμο παναπέιπεζ ζε
ιδπακζζιυ επίαθερδξ ηαζ επζηήνδζδξ: «Ώημφεζ ημ πέθαβμ… ΐθέπεζ ζηδκ μιίπθδ ηαζ ζημ ζημηάδζ» (35). Ο
Γαανζήθ, δζααθέπμκηαξ ίζςξ ζημ νακηάν ηδ θαηνεία ηδξ ηεπκμθμβζηήξ ζζπφμξ ηαζ ηδ αμφθδζδ πνμζμιμίςζδξ
ζηδ εεσηή πακημβκςζία, ημο δίκεζ ημ υκμια ημο εζδςθμθαηνζημφ εεμφ ΐάαθ (34).
Δ μζηεζμπμίδζδ πνζζηζακζηχκ υνςκ ηαζ ζοιαυθςκ είκαζ έηδδθδ ζηα ηείιεκα δ πθμηή ηςκ μπμίςκ
εηηοθίζζεηαζ ζηδ θαηζκζηή Ώιενζηή: δ δζηηαημνία ηδξ ΐμθζβμοάδξ αοημπνμζδζμνίγεηαζ ςξ ηαεμθζηή (87, 90,
93, 112), δ πνςηεφμοζα ηαζ δ ζοιπνςηεφμοζα μκμιάγμκηαζ ακηίζημζπα Ώκκμοκζζαζζυκ (Βοαββεθζζιυξ) ηαζ
Εκηανκαζζυκ (΢άνηςζδ) (105, 106), μ ζηαονυξ ηαζ ημ εοαββέθζμ πνδζζιμπμζμφκηαζ ςξ ζφιαμθα ηςκ
δζηηαημνζηχκ ηαεεζηχηςκ (19, 87), δ αεεΎα ζηδθζηεφεηαζ ςξ βκχνζζια ημο ημιιμοκζζιμφ (89) η.θπ. Οζ
ζοββναθείξ ακαηαθμφκ, ιε ηνυπμ εθάπζζηα ζοβηεηαθοιιέκμ, ημ ενδζηεοηζηυ επζηάθοιια ηδξ εθθδκζηήξ
πμφκηαξ, πμο ζοκμρίζηδηε ζημ ζφκεδια: «Βθθάξ Βθθήκςκ Υνζζηζακχκ», οπαζκζζζυιεκμζ ηαοηυπνμκα ηδ
ζφιπκμζα ηαζ ηδ ζοκενβαζία ηδξ επίζδιδξ Βηηθδζίαξ ηδξ Βθθάδαξ ιε ηδ Αζηηαημνία. Ώθθά ηαζ μ
ακαπςνδηζζιυξ ημο ιμκαπζζιμφ δεκ ιέκεζ ζημ απονυαθδημ. Αφμ ζπεδυκ ιήκεξ ιεηά ημ πναλζηυπδια, ζε
διενμθμβζαηή εββναθή ιε διενμιδκία 17.6.1967, μ Κάζδαβθδξ δζαηοπχκεζ έκα δδηηζηυ ζπυθζμ βζα ημοξ
ιμκαπμφξ ημο Ώβίμο ΋νμοξ: μ δβμφιεκμξ ηδξ ιμκήξ Αζμκοζίμο «βκςνίγεζ ηζ βίκεηαζ ζηδκ ημζιζηή Βθθάδα, ηαζ
ιαξ ηάκεζ εκηφπςζδ – μζ πενζζζυηενμζ Ώβζμνείηεξ ιμζάγμοκ κα ‘πμοκε πέζεζ απ‘ ημ θεββάνζ» (170).
Δ ζηάζδ ηςκ πνζζηζακχκ απέκακηζ ζηδκ ηαηάθοζδ ηδξ δδιμηναηίαξ δεκ ελακηθείηαζ, ζηα Γεθανρηψ
Κείκελα, ζηδκ οπμκμμφιεκδ εοεοβνάιιζζδ ηδξ δζμζημφζαξ Βηηθδζίαξ ιε ηδκ αηνμδελζά δζηηαημνία, απυ ηδ
ιζα, ηαζ ζημκ ακαπςνδηζζιυ ημο ιμκαπζζιμφ, απυ ηδκ άθθδ. ΢ηδκ «Ώθθαλμηαζνζά» μ Σζίνηαξ δζενεοκά ιζα
ηνίηδ δοκαηυηδηα, εηείκδ εκυξ πνζζηζακζημφ μοιακζζιμφ πμο εα ακηζπαθέρεζ ηδκ ηονακκία ζοιιαπχκηαξ ιε
ηζξ δοκάιεζξ ηδξ Ώνζζηενάξ. Ο ακαβκχζηδξ παναημθμοεεί ηδ δζαδνμιή πμο ηάκεζ μ εοαζζεδημπμζδιέκμξ
πμθζηζηά ηαζ ημζκςκζηά κεανυξ ηαεμθζηυξ ζενέαξ ΢δκ ‘Ο ‘Φθάπενηο ιαγί ιε ημκ βεναζιέκμ ανζζηενυ Πεπίημ,
ρεοδχκοιμ ημο Ώκηυκζμ Ώθμιάν, απυιαπμο ημο Εζπακζημφ Βιθοθίμο, ηαζ ηδ ιεηαλφ ημοξ ζηζπμιοεία, ζημοξ
δνυιμοξ ιζαξ θαηζκμαιενζηακζηήξ πυθδξ ηδξ μπμίαξ «εδχ ηαζ ιήκεξ, λαθκζηά ιέζα ζηδ κφπηα, […] είπακ

207
ζηενήζεζ ηδ θεοηενζά». «Βζείξ ηζ ειείξ […] έπμοιε ηδκ ίδζα ιμίνα, ιαξ απεζθεί μ ίδζμξ ηίκδοκμξ» (118), θέεζ μ
ζενέαξ ζημκ ζοκμδμζπυνμ ημο: εζείξ μζ ημιιμοκζζηέξ ηαζ ειείξ μζ πνζζηζακμί. Δ ζοιπυνεοζδ δεκ είκαζ πάκηςξ
αοημκυδηδ: μζ δφμ άκδνεξ δζαθςκμφκ βζα ημ πχξ εα ζπάζεζ δ «εακάζζιδ ζζςπή» πμο έπεζ εβηαεζδνοεεί ζηδκ
πυθδ. Ο ζενέαξ επζηαθείηαζ ημκ θυβμ ημο ζζπακμφ θζθυζμθμο Οοκαιμφκμ «πμο ηδνφπκεζ ηδκ πίζηδ ημο ζηδ
γςή ηαζ ζηζξ πκεοιαηζηέξ αλίεξ ημο ακενχπμο». Ο Πεπίημ ακηζηάζζεζ υηζ «ακ δεκ πεζξ ηα πνάβιαηά ιε ημ
υκμιά ημοξ, ακ δεκ ηα δείλεζξ ιε ημ δάπηοθμ, υ,ηζ ηζ ακ πεζξ, ηζ υζμ πζμ υιμνθα ημ πεζξ, είκαζ κενυ ζημ ιφθμ
ηδξ ηονακκίαξ» (119). Ο ζενέαξ δεκ είκαζ αθεθήξ, έπεζ επίβκςζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ: παναεέηεζ ιανηονίεξ
βοκαζηχκ βζα ηα θνζηηά ααζακζζηήνζα ζηα μπμία οπμαθήεδηακ (119). Μμθαηαφηα ακηζθαιαάκεηαζ ηακείξ υηζ
είκαζ μ Πεπίημ μ θμνέαξ ηςκ απυρεςκ ημο ζοββναθέα.
Ώπυ ηδ κευηενδ βεκζά ζοιιεηέπμοκ ηέζζενζξ πεγμβνάθμζ (ΐαθηζκυξ, Κμοιακηανέαξ, Κμοθυπμοθμξ,
Υεζιςκάξ) ιε ηείιεκα πμο απμιαηνφκμκηαζ πμζηζθμηνυπςξ απυ ηζξ ζοιαάζεζξ ημο νεαθζζιμφ.18 Ο Θακάζδξ
ΐαθηζκυξ ηαζ μ Μέκδξ Κμοιακηανέαξ ζοιιεηέπμοκ ιε δφμ αθθδβμνίεξ, ημκ «Γφρμ» ηαζ ηδκ «Ώβία Κονζαηή
ζημ ανάπμ» ακηίζημζπα. ΢ημκ «Γφρμ» μ ζοββναθέαξ πανμοζζάγεζ έκακ ηναοιαηία πμο ιπαίκεζ μθυηθδνμξ
ζημκ βφρμ – εφβθςηηδ ηςδζημπμίδζδ ηδξ απμπκζηηζηήξ ηαηάζηαζδξ πμο επέααθε ζηδ πχνα ηαζ ημοξ πμθίηεξ δ
Αζηηαημνία. ΢ημ ηείιεκμ ημο Κμοιακηανέα ημονζάνμζ, ιεηαιθζεζιέκμζ ζε εεαηνίκμοξ, απμαζαάγμκηαζ ζε
ηάπμζμ κδζί βζα κα δχζμοκ δήεεκ πανάζηαζδ, αθθά ζθαβζάγμοκ ημκ πθδεοζιυ. Ο ίδζμξ μ ζοββναθέαξ έπεζ
παναθθδθίζεζ ηδ ζθαβή αοηή ιε ηδ Υμφκηα, πμο ήνεε βζα κα ζχζεζ ηάπα ηδ πχνα, αθθά ζηναββάθζζε ηδκ
εθεοεενία ηαζ ηδ δδιμηναηία.19
Ο «Δεμπμζυξ» ημο Σάηδ Κμοθυπμοθμο ηζκείηαζ ζημκ πχνμ ηδξ θμβμηεπκίαξ ημο παναθυβμο, εκχ μ
«Γζαηνυξ Εκευηδξ» ημο Γζχνβμο Υεζιςκά απμηεθεί ένβμ πεζναιαηζηήξ πεγμβναθίαξ. ΢ημ δζήβδια ημο
Κμοθυπμοθμο μ δεμπμζυξ ειπμδίγεηαζ απυ ιζα ζεζνά απυ ημονηίκεξ κα οπμηθζεεί ζημ ημζκυ ημο ζημ ηέθμξ ηδξ
πανάζηαζδξ. Σμ ηείιεκμ ημο Υεζιςκά είκαζ δ ανπή απυ ημ μιχκοιμ ιοεζζηυνδια πμο εα εηδμεεί ηδκ
επυιεκδ πνμκζά (1971), ηαζ ζημ μπμίμ μ πνςηαβςκζζηήξ ηίεεηαζ επζηεθαθήξ ιζαξ βεκμηημκίαξ, πνμηεζιέκμο κα
έθεεζ ιζα κέα βεκζά ακενχπςκ.
Σα Γεθανρηψ Κείκελα ζδιαημδμημφκ ηδκ πνχηδ ζοθθμβζηή ακηζδζηηαημνζηή ηίκδζδ. Οζ ζοββναθείξ
πμο ηαθφπημοκ υθμ ημ πμθζηζηυ θάζια ηδξ επμπήξ εηθνάγμοκ, ιε ηνυπμ νδηυ ή οπαζκζηηζηυ, ηδκ ακηίεεζή
ημοξ ζημ ηαεεζηχξ ακεθεοεενίαξ πμο έπεζ επζαάθεζ δ Υμφκηα.20 Δ απήπδζή ημοξ οπήνλε ηενάζηζα.

*
Σμκ επυιεκμ πνυκμ ηοηθμθυνδζακ δφμ αηυια ηυιμζ: Νέα Κείκελα (ιε ηδ πνμκζηή έκδεζλδ: Υεζιχκαξ 1971)
ηαζ Νέα Κείκελα 2 (Φεζκυπςνμ 1971). Ώπυ ημοξ είημζζ έκακ ζοββναθείξ ημο ηυιμο ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ, μζ
επηά ζοιιεηέπμοκ ιε δμηίιζα, μνζζιέκα απυ ηα μπμία εέημοκ απαβμνεοιέκα απυ ηδ Υμφκηα γδηήιαηα
πμθζηζημφ πνμαθδιαηζζιμφ.
Ξεπςνζζηυ εκδζαθένμκ πανμοζζάγεζ ημ ηείιεκμ ημο κμιζημφ ηαζ πακεπζζηδιζαημφ δάζηαθμο
(οπμονβμφ ανβυηενα ζηδκ ηοαένκδζδ Βεκζηήξ Βκυηδηαξ ημο Κ. Καναιακθή) Γεχνβζμο Ώθέλακδνμο
Μαβηάηδ ιε ημκ παναηηδνζζηζηυ ηίηθμ «Δ Βθθάδα ιμο», υπμο μ ζοββναθέαξ εέηεζ ηαζ απακηά ζημ ενχηδια
«Σζ είκαζ ζηδκ μοζία ηδξ δ Παηνίδα ιαξ;».21 Ο ζοββναθέαξ επζζηνέθεζ ζηζξ παζδζηέξ ικήιεξ, ζημ κδζί ημο (ηδ
Νάλμ), ακαπμθεί ημοξ μζημβεκεζαημφξ δεζιμφξ, ηδ κδζζςηζηή θφζδ, πενζβνάθεζ πενζζηαηζηά απυ ηδ ζηθδνή
γςή αθθά ηαζ ηδκ «ηαθμζφκδ», πμο αμδεά ημοξ απθμφξ κδζζχηεξ κα ακηζζηέημκηαζ ζηζξ δοζημθίεξ ηαζ
δζδάζηεζ ζημκ ίδζμ ηαζ ημοξ κευηενμοξ «ημ κυδια ηδξ γςήξ»: πχξ δδθαδή μθείθμοκ κα ιεηαηνέπμοκ ηα
αάζακα ζε αβςκζζηζηή «ηαηάθαζδ». Δ πνμζςπζηή ελμιμθυβδζδ ημο Γ. Ώ. Μαβηάηδ εηθνάγεζ μοζζαζηζηά
ηδκ ακάβηδ ηαζ ηςκ δζακμμοιέκςκ κα επακαπνμζδζμνίζμοκ ηδκ εεκζηή ηαοηυηδηα, πνμζθένμκηαξ ιζα
εκαθθαηηζηή εεκζηή αθήβδζδ ζημκ πνμπαβακδζζηζηυ θυβμ πμο είδαιε ζηδκ ανπή πςξ ανενχκεζ δ Υμφκηα,
πνμςεχκηαξ ημ εθθδκμπνζζηζακζηυ ζδεχδεξ.22
΋ζμκ αθμνά ηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκζηή παναβςβή, ζηα Νέα Κείκελα δ πμίδζδ οπενηενεί ηδξ
πεγμβναθίαξ ηαζ εηπνμζςπείηαζ απυ παθαζυηενμοξ ηαζ κευηενμοξ δδιζμονβμφξ· ζοιιεηέπμοκ μζ Γζάκκδξ
Ρίηζμξ, Μάνημξ Ώοβένδξ, Ώκδνέαξ Λεκηάηδξ, Κχζηαξ ΐάνκαθδξ, Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, Θακάζδξ Υ.
Παπαδυπμοθμξ, Γζχνβμξ Γεναθήξ.
Ώπυ ημοξ πεγμβνάθμοξ, μ παθαζυηενμξ Γενάζζιμξ Γνδβυνδξ ζοιιεηέπεζ ιε ημ δζήβδια «Ο
κενυιοθμξ», υπμο πανμοζζάγεζ ηζξ ζοκέπεζεξ ημο αδεθθμηηυκμο ιίζμοξ. Σαοηυπνμκα οπμαάθθεζ ημ αίηδια
ηδξ ζοιθζθίςζδξ, ηδξ οπένααζδξ ηςκ δζαθμνχκ. Έηζζ δ μνβή ημο δελζμφ πνςηαβςκζζηή βζα ηδκ ανζζηενή
ακηάνηζζζα, πμο εηπνμζςπεί ημ ακηίπαθμ ζηναηυπεδμ, ηάπμζα ζηζβιή «παθανχκεζ», ηδκ ακηζηαεζζηά «έκα
αίζεδια μίηημο» ηαζ «αδδίαξ, βζα υθμοξ, βζα ημκ εαοηυ ημο, βζα ημ ηαηάκηδια ημο ηυζιμο». 23 ΢ημ ηέθμξ
πάκηςξ δ ζοιθζθίςζδ δεκ πναβιαημπμζείηαζ.

208
 Ώπυ ημοξ κευηενμοξ, μ Γζάκκδξ Πάκμο ζημ δζήβδια «Βηείκα ηα πνυκζα» αζηεί ηνζηζηή ζηζξ
μζημκμιζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ ηςκ δεηαεηζχκ ημο 1950 ηαζ ημο 1960, υηακ «πενίενβεξ ηαζ ιζηνέξ
πμθοηέθεζεξ άνπζζακ κα ιπαίκμοκ ζημ ιίγενμ πενζαάθθμκ ιαξ» (84). Ξεπςνίγμοκ ηα δφμ πεγά ηείιεκα, δ
«΢άνηα ιία» ηδξ Καίδξ Σζζηζέθδ ηαζ δ «Μπμηίθζα ζημ πέθαβμ» ημο Παφθμο Ώ. Γάκκα, ηα μπμία
οπμδεζηκφμοκ ζημκ ακαβκχζηδ πχξ ζηδ ζοκεήηδ ηδξ δζηηαημνίαξ ηα πάκηα (δ γςή, μ ένςηαξ, δ ακάβκςζδ)
απμηημφκ ηαζ έκα άθθμ κυδια, εηθνάγμκηαξ ηδ δίρα ηςκ ζηεπηυιεκςκ ακενχπςκ βζα δζηαζμζφκδ ηαζ
εθεοεενία.
΢ημ δζήβδια ηδξ Σζζηζέθδ (βναιιέκμ ημκ ΢επηέιανζμ ημο 1970) παναημθμοεμφιε ηδκ
ηαεδιενζκυηδηα ιζαξ βοκαίηαξ (ζπίηζ, δμοθεζά, ενςηζηή γςή), δ μπμία ζηέπηεηαζ δζανηχξ ακ βθφηςζε ή υπζ μ
«άκενςπμξ» πμο ηοκδβά δ αζθάθεζα, χζπμο ζημ ηέθμξ ιαεαίκεζ απυ ηζξ εθδιενίδεξ ηδ ζφθθδρή ημο. Δ
εζηυκα ημο βοικμφ ηαζ ααζακζζιέκμο ημνιζμφ ημο θοθαηζζιέκμο (ζημ ηέθμξ δ δνςίδα απυ ημ ζπίηζ ηδξ
θακηάγεηαζ ημ ζχια «μθμιυκαπμ πάκς ζε ιζα ζακίδα», 139) ηθείκεζ ημ δζήβδια. Δ βοκαίηα δεκ ιπμνεί κα
δζοπάζεζ υζμ ζοιααίκμοκ ηέημζα πνάβιαηα. ΢ημ ηείιεκμ ημο Γάκκα, μ ζοββναθέαξ πενζβνάθεζ πχξ λεηζκά ηδ
ιεηάθναζδ ημο Αλαδεηψληαο ηνλ ρακέλν ρξφλν ημο Μανζέθ Πνμοζη ιέζα ζηδ θοθαηή (ζοκεθήθεδ ημ 1968
βζα ηδ ζοιιεημπή ημο ζηδκ ακηζζηαζζαηή μνβάκςζδ Αδιμηναηζηή Άιοκα), πάθερε ιε ηζξ θέλεζξ, πνμηεζιέκμο
κα ιζθήζεζ βζα ηδκ πενζπέηεζα ημο ίδζμο ηαζ ηδξ παηνίδαξ ημο, ηαζ ανήηε ηαηαθφβζμ ζηδκ ακάβκςζδ, ζηζξ
θέλεζξ πμο είπακ επζθέλεζ άθθμζ ζοββναθείξ: «Οζ θνάζεζξ πμο απμιυκςκα […] βζκυηακ έκα πέναζια, έκαξ
εκδζάιεζμξ ηνίημξ βζα ιζα ααεφηενδ πζμ μοζζαζηζηή επζημζκςκία» (88). Ο Γάκκαξ ηαοηίγεηαζ ιε ημκ άθθμ
ζοββναθέα, ηαοηίγεηαζ ηαζ ιε ημοξ ιαηνζκμφξ ακαβκχζηεξ. Συηε ηα πμθθά απμιμκςιέκα «εβχ» εκχκμκηαζ ηαζ
βίκμκηαζ «ειείξ» – «πναβιαημπμζείηαζ», πάνδ ζηδκ ακάβκςζδ, ζφιθςκα πάκηα ιε ημκ Γάκκα, «ιζα νζγζηή, ιζα
πμζμηζηή αθθαβή»: «Δ εηθμβή ζμο ζ‘ έπεζ πζα δέζεζ ιε ημ ζφκμθμ, ιε ημκ ηυζιμ –αημφξ, αθέπεζξ, ιζθάξ
δζαθμνεηζηά∙ ηάεε ζμο ζοκεζδδηή πνάλδ δεκ είκαζ πζα αδζάθμνδ: ζ‘ αοηήκ ακηζηαενεθηίγεηαζ μ ηυζιμξ ηαζ ι‘
αοηή ζμο ηδκ πνάλδ ζοκηεθείξ ζημ κ‘ αθθάλεζ δ γςή. Δ εθεοεενία ζμο βίκεηαζ πνάλδ ηαζ ακαγήηδζδ
εθεοεενίαξ» (90).
*
΢ημκ δεφηενμ ηυιμ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ πνμηάζζεηαζ δ δήθςζδ ηαζ μνζζιέκα ηείιεκα ημο ΢εθένδ.24 Αμηίιζα,
πμζήιαηα ηαζ πεγμβναθήιαηα ζοκεέημοκ ηδκ πθμφζζα φθδ ημο ηυιμο.25 Ώπυ ημοξ πεγμβνάθμοξ, μ Σζίνηαξ ηαζ
μ Ρμφθμξ ζοιιεηέπμοκ ζημκ ηυιμ ιε δμηίιζα. Ώκαθφμκηαξ ημ πμίδια ημο Κααάθδ «Ώξ θνυκηζγακ», μ
Σζίνηαξ ζοκεπίγεζ ηζξ ηαααθζηέξ ημο ζπμοδέξ ιε ζηυπμ ηδκ ακάδεζλδ ηδξ πμθζηζηήξ δζάζηαζδξ ηδξ πμίδζδξ
ημο Ώθελακδνζκμφ. Σμ δμηίιζμ απμηεθεί ιένμξ ημο αζαθίμο ημο Ο πνιηηηθφο Καβάθεο, πμο εα ηοηθμθμνήζεζ
θίβμοξ ιήκεξ ιεηά ηδκ έηδμζδ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ (Αεηέιανζμξ 1971). Ώλζμπνυζεηημ είκαζ υηζ δ πμθζηζηή
ακάβκςζδ ηδξ ηαααθζηήξ πμίδζδξ ήηακ πανμφζα ηαζ ζηα Γεθανρηψ Κείκελα ιε ημ δμηίιζμ ημο Α. Ν.
Μανςκίηδ βζα ημκ «Αανείμ» ημο Κααάθδ. Ο Ρμφθμξ, απυ ηδ ιενζά ημο, ζημπάγεηαζ πάκς ζημοξ
«πενζθνμκδηέξ ημο πθήεμοξ», δδθαδή ημοξ δζηηάημνεξ.
΢ηδ ζηήθδ «Πνυζςπα ηαζ πνάβιαηα» δζακμμφιεκμζ νίπκμοκ ηα αέθδ ημοξ ζηζξ πναηηζηέξ ηδξ Υμφκηαξ
ηαζ υπζ ιυκμ· βζα πανάδεζβια, ημ ηείιεκμ «―Ρεαθζζιυξ‖ ηαζ ―Εδεαθζζιυξ‖» ζηδθζηεφεζ ηδκ ελςηενζηή πμθζηζηή
ηςκ ΔΠΏ πμο οπμζηδνίγεζ δζηηαημνζηά ηαεεζηχηα.
Σα πεγμβναθζηά ένβα πμο ιζθμφκ εοεέςξ βζα ηδκ Βθθάδα είηε ηδξ Αζηηαημνίαξ είηε ηςκ ειθοθζαηχκ
ηαζ ιεηειθοθζαηχκ πνυκςκ είκαζ ζαθχξ πενζζζυηενα ζημκ δεφηενμ ηυιμ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ ζε ζπέζδ ιε ηζξ
πνμδβμφιεκεξ δφμ ζοθθμβζηέξ εηδυζεζξ. Ώπυ ημοξ ζοββναθείξ ηδξ πνχηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ πμο
ζοιιεηείπακ ζηα Γεθανρηψ Κείκελα, εηηυξ απυ ημοξ Σζίνηα ηαζ Ρμφθμ, επακένπμκηαζ μζ Πθαζημαίηδξ,
Κάζδαβθδξ ηαζ Κμηγζάξ, ζημοξ μπμίμοξ πνμζηίεεκηαζ δ Σαηζάκα Γηνίηζδ-Μζθθζέλ ηαζ μ Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ.
΢ημ επίηεκηνμ ημο δζδβήιαημξ ημο Πθαζημαίηδ «Σα πνοζυρανα» ημπμεεηείηαζ έκαξ αηίκδοκμξ ελδκηάπνμκμξ
θοθαηζζιέκμξ, ιε δζαδμπζηέξ ηαηαδίηεξ πάκηα βζα ημκ ίδζμ θυβμ: «απυπεζνα ζοιιεημπήξ εζξ ακαηνεπηζηήκ
δνάζζκ» (190). Ο Κάζδαβθδξ ζοιιεηέπεζ ιε ηδ κμοαέθα «Μαηάνζμζ μζ εθεήιμκεξ υηζ αοημί εθεδεήζμκηαζ»,
πμο ελζζημνεί έκα επεζζυδζμ απυ ημ ζηναηυπεδμ ζοβηέκηνςζδξ ηδξ Μαηνμκήζμο. Ο ζοββναθέαξ, πμο δεκ
είπε ηαιζά ζπέζδ ιε ηδκ Ώνζζηενά ηαζ δεκ δζέεεηε πνμζςπζηή ειπεζνία ηδξ ζηναημπεδζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ,
πενζβνάθεζ ιε νεαθζζηζηή αηνίαεζα ημκ άηεβηημ ιδπακζζιυ ελμοεέκςζδξ ηδξ ακενχπζκδξ πνμζςπζηυηδηαξ
πμο είπε εβηαεζδνοεεί ζημ κδζί.26 Ο Κμηγζάξ ζοιιεηέπεζ ιε έκα αηυια απυζπαζια απυ ημκ Γελλαίν
Σειέκαρν, ζημ μπμίμ ηονζανπμφκ μζ ακαθμνέξ ζηα Αεηειανζακά ηαζ ζημκ Βιθφθζμ.
΢ημ «Υνμκζηυ 1966-1971» δ Σαηζάκα Γηνίηζδ-Μζθθζέλ επζπεζνεί κα ακαπαναζηήζεζ ημκ νεοζηυ ηαζ
πμθφιμνθμ ροπζηυ ηυζιμ ιζαξ βοκαίηαξ, ημ ηαλίδζ ηδξ μπμίαξ ζημ Πανίζζ ηαζ ημ Λμκδίκμ απμηεθεί ημκ
αθδβδιαηζηυ άλμκα ημο ηεζιέκμο, ελμφ ηαζ δ ημζιμπμθζηζηή εειαημθμβία ημο. Δ βναθή είκαζ ζοκεζνιζηή ηαζ
εθθεζπηζηή, ιε ζοκεπείξ ιεηαημπίζεζξ ακάιεζα ζημ πανυκ ηαζ ημ πανεθευκ. Βπακενπυιεκμ εειαηζηυ ιμηίαμ
απμηεθεί δ βαθθζηή εεκζηή εμνηή ηδξ 14δξ Εμοθίμο, επέηεζμξ ηδξ ηαηάθδρδξ ηδξ ΐαζηίθδξ απυ ημοξ

209
επακαζηάηεξ (1789). Δ ακαθμνά ζηδ δμθμθμκία ημο Σγμκ Κέκεκηζ, ιε ηδκ μπμία λεηζκά ημ ηείιεκμ, ηαζ μζ
οπαζκζβιμί ζε εηείκεξ ηςκ Ρυιπενη Κέκεκηζ ηαζ Μάνηζκ Λμφεεν Κζκβη, ακαηαθμφκ βεβμκυηα πμο ζοκηάναλακ
ηδκ παβηυζιζα ημζκή βκχιδ ηδ δεηαεηία ημο 1960: μζ δμθμθμκίεξ αοηέξ εεςνήεδηακ υηζ είπακ ζηυπμ ημοξ κα
πθήλμοκ ηα πνμμδεοηζηά πμθζηζηά ακμίβιαηα πμο επζπεζνήεδηακ ζηζξ ΔΠΏ ηδ δεηαεηία αοηή.
Σμ «Αζαααηήνζμ» ημο ΢αιανάηδ ιε εέια ηδκ αθφπκζζδ ηδξ πμθζηζηήξ ζοκείδδζδξ ημο ιεζήθζηα
πνςηαβςκζζηή, εέηεζ ημ γήηδια ηδξ εοεφκδξ ημο αηυιμο απέκακηζ ζηδκ ακεθεοεενία ηαζ ημκ αοηανπζζιυ ηςκ
μθμηθδνςηζηχκ ηαεεζηχηςκ.
Ώπυ ημοξ θμβμηέπκεξ ηδξ βεκζάξ ημο 1960, μ Μάνζμξ Υάηηαξ ζοιιεηέπεζ ιε ηνία δζδβήιαηα, βζα ηα
μπμία εα βίκεζ θυβμξ ζηδ ζοκέπεζα, ηαζ μ Πέηνμξ Ώιπαηγυβθμο ιε έκα απυζπαζια απυ ηδκ ακέηδμηδ ηυηε
Γέλλεζε ηνπ ζνχπεξκαλ. Σμ απυζπαζια, επζηεκηνςιέκμ ζηδκ απάκενςπδ δνάζδ εκυξ βενιακμφ δζμζηδηή
ζηναημπέδμο ζοβηέκηνςζδξ ημκ Ώπνίθζμ ημο 1943, ιπμνεί κα εεςνδεεί ςξ ημ δεφηενμ δείβια ζηναημπεδζηήξ
θμβμηεπκίαξ ημο ηυιμο, έπεζηα απυ ηδ κμοαέθα ημο Κάζδαβθδ. ΢ε ακηίεεζδ ςζηυζμ ιε ημκ πνεζαφηενυ ημο
ζοββναθέα, μ Ώιπαηγυβθμο εεχνδζε ηδκ απμδυιδζδ ηδξ αθδβδιαηζηήξ αθδεμθάκεζαξ ςξ πνμζθμνυηενμ
εηθναζηζηυ ιέζμ βζα ηδκ ακαπανάζηαζδ ηδξ ααναανυηδηαξ ηςκ καγζζηζηχκ ζηναημπέδςκ. Σα ηεηηαζκυιεκα
ελζζημνμφκηαζ ιέζα απυ ημ πνίζια εκυξ αθδβδηή-ζμφπενιακ, πμο έπεζ ηδκ ζηακυηδηα κα ιεηαηζκείηαζ ηαηά
αμφθδζδ ζημκ πχνμ ηαζ ημκ πνυκμ. Δ ημθιδνή επζθμβή εκυξ οπενήνςα πμο πνμένπεηαζ απυ ηα ηυιζηξ υπζ
ιυκμ ακαζνεί ημοξ ηχδζηεξ ηδξ παναδμζζαηήξ ιοεμπθαζίαξ αθθά οπμκμιεφεζ ηαίνζα ηαζ ηδ δζάηνζζδ ακάιεζα
ζηδκ ορδθή ηέπκδ ηαζ ηδ ιαγζηή ημοθημφνα.

6.2.3 Σν πεξηνδηθό Η ΢σνέτεια

΢διακηζηυ δείηηδ βζα ηδκ ηαηακυδζδ ηδξ ζηάζδξ ηςκ θμβμηεπκχκ ζηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ απμηεθεί ημ
πενζμδζηυ Ζ ΢πλέρεηα (ηπ. 1, Μάνηζμξ 1973 – ηπ. 8, Οηηχανζμξ 1973), ιζα ιδκζαία έηδμζδ θμβμηεπκίαξ,
ηνζηζηήξ, πκεοιαηζημφ ηαζ εεςνδηζημφ πνμαθδιαηζζιμφ, δ μπμία ηοηθμθυνδζε ζε μηηχ ηεφπδ. Σμ έκαημ
ηεφπμξ ηαηαζπέεδηε απυ ηδ Αζηηαημνία.

Εικόνα 6.9 Σν εμψθπιιν ηνπ πξψηνπ ηεχρνπο ηνπ πεξηνδηθνχ Δ ΢οκέπεζα (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο).

Τπεφεοκμζ ηδξ έηδμζδξ ήηακ μζ Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ ηαζ Αδιήηνδξ Μανςκίηδξ. Ο
Ώνβονίμο ςζηυζμ ιανηονεί πςξ οπεφεοκμζ βζα ηδκ φθδ ήηακ μ Κμηγζάξ, μ Μανςκίηδξ ηαζ μ Παφθμξ Γάκκαξ,
ημ υκμια ημο μπμίμο δεκ ήηακ δοκαηυκ κα ακαβνάθεηαζ ζημ πενζμδζηυ, αθμφ είπε ζηενδεεί ηα πμθζηζηά ημο
δζηαζχιαηα.27 Ο Ώνβονίμο είπε ακαθάαεζ ηδκ ηνζηζηή ηδξ πεγμβναθίαξ ηαζ μ Σάηδξ ΢ζκυπμοθμξ ηδκ ηνζηζηή
ηδξ πμίδζδξ.
΢ηζξ ζηήθεξ ημο πενζμδζημφ ζπμθζάγεηαζ δ επζηαζνυηδηα, δίκμκηαζ πθδνμθμνίεξ βζα ηζξ κέεξ
ηοηθμθμνίεξ ηαζ ηδκ εονφηενδ πμθζηζζηζηή ηίκδζδ (εέαηνμ, ηζκδιαημβνάθμξ, εζηαζηζηά). Βηηυξ απυ ηδκ
πμίδζδ ηαζ ηδκ πεγμβναθία, ανίζημοιε εκδζαθένμοζεξ ιεθέηεξ ή δμηίιζα βζα ηδκ ηέπκδ, ηδκ παζδεία, ηδκ

210
ροπμθμβία, ηδκ Εζημνία, ηδκ θαμβναθία, ηαεχξ ηαζ ηείιεκα ζδιακηζηχκ λέκςκ θμβμηεπκχκ (Μανηέξ,
Νενμφκηα, Μπυνπεξ, Μπνεπη η.ά.). Οζ ζοκηεθεζηέξ ελάθθμο δδθχκμοκ πςξ επζδζχημοκ κα θζθμλεκήζεζ ημ
πενζμδζηυ ζηζξ ζεθίδεξ ημο δζαθμνεηζηέξ θςκέξ, δείπκμκηαξ έηζζ ζεααζιυ ζημ δζραζιέκμ βζα ορδθή
πκεοιαηζηή βκχζδ ηαζ πθδνμθυνδζδ ημζκυ, ζε ακηίεεζδ ιε ηδκ εφπεπηδ πνμπαβάκδα πμο πνμζθένεζ δ
Υμφκηα.
Βζδζηυηενα, υζμκ αθμνά ηδκ πεγμβναθία, ζημ πενζμδζηυ ζοιιεηέπμοκ ζοββναθείξ ηδξ πνχηδξ ηαζ
δεφηενδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ. Ξεπςνίγμοκ ηα μκυιαηα ηςκ Ρμφθμο, Φναβηυπμοθμο, Πθαζημαίηδ,
Καηενίκαξ Πθαζζανά, Σαηζάκαξ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ. Σα ηείιεκά ημοξ, υπςξ έπεζ ήδδ επζζδιακεεί, «ιέζα απυ
ηδκ αθθδβμνία ή ημ πνμζςπζηυ αίςια, απμηεθμφκ άιεζεξ ή έιιεζεξ παναπμιπέξ ζηδκ ηαηάζηαζδ
ακεθεοεενίαξ ηαζ θμβμηνζζίαξ, ηαεχξ ιεηαθένμοκ έκα αίζεδια εβηθςαζζιμφ είηε θοζζημφ είηε εηθναζηζημφ
είηε οπανλζαημφ».28
Ώλζμπνυζεπημξ είκαζ επίζδξ μ δζάθμβμξ ηςκ Ώνβονίμο, Κμηγζά, Πθαζημαίηδ ηαζ Σζίνηα ιε εέια «Δ
κεμεθθδκζηή πναβιαηζηυηδηα ηαζ δ πεγμβναθία ιαξ» ζημ ηέηανημ ηεφπμξ. Οζ ζοιιεηέπμκηεξ ακήημοκ ζηδκ
πνχηδ ιεηαπμθειζηή βεκζά. Ο Κμηγζάξ οπμβναιιίγεζ, πνχημκ, πςξ δ πεγμβναθία μθείθεζ κα πανμοζζάγεζ ηδκ
εθθδκζηή πναβιαηζηυηδηα ηαζ, δεφηενμκ, πςξ μζ έθθδκεξ πεγμβνάθμζ δεκ ηαηάθενακ κα ηδκ απμδχζμοκ βζα
δφμ θυβμοξ: είηε βζαηί δεκ ηδκ βκςνίγμοκ ζε αάεμξ είηε βζαηί δεκ ηδκ ακηέπμοκ. Ο Ώνβονίμο επζζδιαίκεζ ημκ
πενζεςνζαηυ νυθμ ημο ζοββναθέα ζημ πθαίζζμ ηδξ εθθδκζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ. Ο Πθαζημαίηδξ ζηέηεηαζ
ζηδκ ζδζμζοβηναζία ηςκ εθθήκςκ πεγμβνάθςκ, ημοξ μπμίμοξ ανίζηεζ θονζημφξ, ηαζ εεςνεί πςξ βζα αοηυ δεκ
ιπμνμφκ κα δχζμοκ ένβα πμο κα ακαδεζηκφμοκ ημ ζζημνζηυ ή ημζκςκζηυ βίβκεζεαζ. Ώοηά, ζφιθςκα ιε ημκ
Πθαζημαίηδ, ζζπφμοκ βζα ημοξ ιεζμπμθειζημφξ πεγμβνάθμοξ, αθμφ μζ ιεηαπμθειζημί δδιζμφνβδζακ ιε ημ
ένβμ ημοξ ιζα ζδιακηζηή ημιή, ελζζημνχκηαξ ειπεζνίεξ απυ ημκ Πυθειμ, ηδκ Καημπή ηαζ ημκ Βιθφθζμ. Ο
Σζίνηαξ, ηέθμξ, εα οπμζηδνίλεζ ηδκ ακάβηδ δ εθθδκζηή πεγμβναθία κα ιδκ απμιαηνοκεεί απυ ηδκ Εζημνία
ηαζ ηδκ ημζκςκζημπμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα, ηαζ κα ιδκ παναζονεεί απυ ηζξ λέκεξ επζννμέξ ζημκ θααφνζκεμ
ηδξ ζοιαμθζηήξ ηαζ αθθδβμνζηήξ βναθήξ, αθθά κα δζαηδνήζεζ ζζπονμφξ δεζιμφξ ιε ηδκ πανάδμζδ ημο
κεμεθθδκζημφ νεαθζζιμφ.
Σα ηείιεκα ηαζ δ εεςνδηζηή ζογήηδζδ πμο θαιαάκεζ πχνα ζηζξ ζεθίδεξ ηδξ ΢πλέρεηαο (1973) δείπκμοκ
ηζξ δφμ ααζζηέξ ηάζεζξ πμο αημθμοεεί δ πεγμβναθία ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ επηαεηίαξ – μζ μπμίεξ είδαιε πςξ
εηθνάγμκηαζ ήδδ ιε ηζξ ζοθθμβζηέξ εηδυζεζξ ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ ηαζ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ ηαζ Νέσλ
Κεηκέλσλ 2: απυ ηδ ιία, παναηδνμφιε ηδκ ακάβηδ ηςκ κευηενςκ πεγμβνάθςκ κα απαβηζζηνςεμφκ απυ ηδκ
πανάδμζδ ημο νεαθζζιμφ, είηε βζαηί επζδζχημοκ κα ζοβπνμκζζημφκ ιε ηδκ παβηυζιζα θμβμηεπκζηή
πνςημπμνία, είηε βζαηί δ βναθή ιε οπαζκζηηζηυ, ζοιαμθζηυ ή αθθδβμνζηυ παναηηήνα πνμζθένεζ έκα πνήζζιμ
ενβαθείμ βζα κα ιζθήζμοκ, κα ακηζδνάζμοκ ζημ ηαεεζηχξ ακεθεοεενίαξ ηαζ θίιςζδξ. ΢ημοξ ζοββναθείξ
αοημφξ ένπεηαζ κα πνμζηεεεί, απυ ηδκ πνχηδ ιεηαπμθειζηή βεκζά, ηαζ μ Ώκηνέαξ Φναβηζάξ. ΢ημ ιοεζζηυνδιά
ημο Λνηκφο (1972) (αθ. εδχ, ηεθ. 2, εκυηδηα 2.4), μ Φναβηζάξ επέθελε ηδκ απμιάηνοκζδ απυ ηδκ
αθδβδιαηζηή πανάδμζδ ημο νεαθζζιμφ ηαζ ηδ πνήζδ αθθδβμνζηχκ ζημζπείςκ πνμηεζιέκμο κα ακαπαναζηήζεζ
ηδκ αηναία ειπεζνία ημο εβηθεζζιμφ ηςκ ακηζθνμκμφκηςκ ζηα ζηναηυπεδα ζοβηέκηνςζδξ. Ώπυ ηδκ άθθδ,
είκαζ αηνζαχξ δ δφζημθδ ζζημνζηή ηαζ πμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα πμο, βζα ιζα ιενίδα ηςκ ζοββναθέςκ ή
δζακμμφιεκςκ, εέηεζ επζηαηηζηά ημ αίηδια κα ιδκ εβηαηαθείρμοκ ημ άνια ηδξ πανάδμζδξ ημο (ηνζηζημφ)
νεαθζζιμφ. Δ ζηνάηεοζδ, ημ κα πάνεζ ημ ηείιεκμ εέζδ, ιε ημκ έκακ ή ημκ άθθμ ηνυπμ, απμηεθεί πάκηςξ
γδημφιεκμ ηδξ επμπήξ.

6.3 Υαξαθηεξηζηηθά θείκελα

Θα ελεηάζμοιε ζηδ ζοκέπεζα μνζζιέκα παναηηδνζζηζηά ηείιεκα απυ ημοξ ηνεζξ ζοθθμβζημφξ ηυιμοξ πμο
πανμοζζάζηδηακ κςνίηενα: ημκ «Γφρμ» ημο ΐαθηζκμφ, ηα ηνία δζδβήιαηα ημο Υάηηα («Έκα ημνίηζζ», «Σμ
ρανάηζ ηδξ βοάθαξ», «Ο Γζάκκδξ ημ εενζυ-ιενιήβηζ») ηαζ ηδ κμοαέθα ημο Υεζιςκά Ο γηαηξφο Ηλεφηεο. Οζ
ηνεζξ παναπάκς ζοββναθείξ επζθέβμοκ δζαθμνεηζημφξ εηθναζηζημφξ ηνυπμοξ (αθθδβμνία, νεαθζζιυ ηαζ
ιμκηενκζζιυ/ελπνεζζμκζζιυ ακηίζημζπα). Χζηυζμ, δ ακάθοζδ πμο αημθμοεεί εκδζαθένεηαζ πνςηίζηςξ κα
ακαδείλεζ ηα ζδεμθμβζηά γδηήιαηα πμο εέημοκ ηα ηείιεκα, πνμηεζιέκμο κα δμφιε πχξ μζ ζοββναθείξ ημοξ
παίνκμοκ εέζδ απέκακηζ ζηδκ πμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα. ΢οβηεηνζιέκα, δ αθθδβμνία ημο ΐαθηζκμφ ζηδθζηεφεζ
ηδ νδημνζηή ηαζ ηζξ πναηηζηέξ ηδξ Αζηηαημνίαξ. Σα ζοβηεηνζιέκα δζδβήιαηα ημο Υάηηα, νεαθζζηζηά απυ ηδκ
άπμρδ υηζ ακαθένμκηαζ νδηά ζηδ ζφβπνμκδ ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα, πνμαάθθμοκ ηδκ ακαβηαζυηδηα ημο ιδ
ζοιαζααζιμφ ηαζ εέημοκ ημ γήηδια ηδξ ζοιιεημπήξ ηαζ ηδξ ακάθδρδξ εοεφκδξ. Σέθμξ, δ κμοαέθα ημο
Υεζιςκά απμηεθεί ιζα αλζμπνυζεηηδ ελαίνεζδ. Μπμνμφιε κα ηδκ δζααάζμοιε ςξ αθθδβμνία ημο

211
παναθμβζζιμφ ηαζ ηδξ θνίηδξ πμο επζηνάηδζακ ζηα πνυκζα ηδξ επηαεηίαξ, δ μπμία πνμαάθθεζ ζοκάια ιζα
αζζζυδμλδ πνμμπηζηή, ηδκ ακαηνμπή ηδξ εθζαθηζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ. Σδκ ίδζα χνα υιςξ ημ ηείιεκμ
δζενεοκά ηα υνζα ηδξ βναθήξ, δμηζιάγμκηαξ ηζξ ακημπέξ ηδξ ηαζ αιθζζαδηχκηαξ ημ ιέθθμκ ηδξ θμβμηεπκζηήξ
δδιζμονβίαξ.

6.3.1 «Ο Γύςνο» ηνπ Βαιηηλνύ: θξηηηθή ηεο αζθπμίαο

΢οββναθέαξ ηδξ εκυηδηαξ: Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο

Σμ δζήβδια «Ο Γφρμξ» είκαζ ημ βκςζηυηενμ ίζςξ πεγμβνάθδια ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ. Ο ΐαθηζκυξ είκαζ μ
ιυκμξ θμβμηέπκδξ πμο ζοιιεηέπεζ ζηδκ ακηζδζηηαημνζηή έηδμζδ πςνίξ αηυια κα έπεζ εηδχζεζ αζαθίμ· υθεξ μζ
δδιμζζεφζεζξ ημο ιέπνζ ηυηε ήηακ ζε πενζμδζηά. Σμ πνχημ ημο αζαθίμ, ημ ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε, εα
ηοηθμθμνήζεζ δφμ πνυκζα ανβυηενα, ημ 1972, μηηχ πνυκζα ιεηά ηδκ πνχηδ δδιμζίεοζή ημο ζε ζοκέπεζεξ ζημ
πενζμδζηυ Ο Σαρπδξφκνο (1964). «Ο Γφρμξ» απμηεθεί πανςδία ηδξ νδημνζηήξ ηδξ Αζηηαημνίαξ. Ο ΐαθηζκυξ
παίνκεζ ηδ βκςζηή ιεηαθμνά ημο δζηηάημνα Γεχνβζμο Παπαδυπμοθμο «Ώζεεκή έπμιεκ. Βζξ ημκ βφρμκ ημκ
εαάθαιεκ»29 ηαζ ηδκ ηνέπεζ ζε ηονζμθελία. Θφια αηοπήιαημξ ζε δνυιμ υπμο εηηεθμφκηακ ένβα, μ
πνςημπνυζςπμξ αθδβδηήξ-ηναοιαηίαξ ηαθφπηεηαζ απυ ημοξ βζαηνμφξ μθυηθδνμξ ιε βφρμ, πςνίξ κα ημο δμεεί
ηαιζά ελήβδζδ. ΢ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ, ηδ ζηζβιή πμο μ έκαξ απυ ημοξ δφμ βζαηνμφξ ημφ νίπκεζ ιζα
ιοζηνζά βφρμο ζηα ιάηζα, μ ηναοιαηίαξ ημκ ακαβκςνίγεζ ςξ ημκ οπεφεοκμ βζα ημ αηφπδια πεζνζζηή ημο
ημιπνεζέν, πνμημφ ιζα δεφηενδ ιοζηνζά βφρμο ημφ ηθείζεζ ημ ζηυια πνμηαθχκηαξ ημο αζθολία.
Γζα ηδ γςή ημο αθδβδηή-ηναοιαηία, πμο παναιέκεζ ακχκοιμξ, δεκ ιαεαίκμοιε απμθφηςξ ηίπμηα. Δ
αθήβδζδ, δζελμδζηή, επζηεκηνχκεηαζ απμηθεζζηζηά ζηα υζα εηηοθίζζμκηαζ απυ ηδ ζηζβιή πμο μ ίδζμξ
ανίζηεηαζ αηζκδημπμζδιέκμξ πάκς ζημ πεζνμονβζηυ ηναπέγζ, ιέζα ζε έκα ζημηεζκυ ενβαζηήνζμ. Μία ηαζ
ιμκαδζηή, ζε υθμ ημ ηείιεκμ, ακάθδρδ εηεέηεζ ιε ηνυπμ εθθεζπηζηυ ηζξ ζοκεήηεξ ηάης απυ ηζξ μπμίεξ έβζκε ημ
αηφπδια. Δ απμβφικςζδ απυ ηάεε ζημζπείμ ελαημιίηεοζδξ οπδνεηεί ηδκ αθθδβμνζηή πνυεεζδ ημο ηεζιέκμο,
πμο δεκ είκαζ άθθδ απυ ηδ ζοιαμθζηή απεζηυκζζδ ηςκ δεζκχκ πμο οθίζηαηαζ μ εθθδκζηυξ θαυξ ελαζηίαξ ηδξ
δζηηαημνίαξ.
Ο ΐαθηζκυξ ζοκδοάγεζ ιζα πανάθμβδ ηαζ εθζαθηζηή ηαηάζηαζδ ιε ηδκ αηνίαεζα ηαζ ηδ δζαφβεζα ιζαξ
ζοκαζζεδιαηζηά μοδέηενδξ ηαζ ροπνήξ αθήβδζδξ. ΢ημκ ζοκδοαζιυ αοηυ ακαβκςνίγμοιε έκα ααζζηυ
βκχνζζια ηδξ πεγμβναθίαξ ημο Κάθηα, δ μπμία θαίκεηαζ υηζ επδνέαζε ημκ έθθδκα ζοββναθέα.
΋πςξ έπεζ παναηδνδεεί, ημ ηείιεκμ πανμοζζάγεζ εκδζαθένμκ ηαζ απυ ηδ ζημπζά ηδξ
αθδβδιαημθμβίαξ: «ακέηαεεκ οπήνλε πνυαθδια δ ηεζιεκζηή ακαπανάζηαζδ ημο εακάημο εκυξ
πνςημπνυζςπμο αθδβδηή».30 Δ πνήζδ πανεθεμκηζηχκ πνυκςκ βζα κα πανμοζζαζηεί ημ βεβμκυξ ημο εακάημο
ημο αθδβδηή έπεζ ςξ ακαπυηνεπημ απμηέθεζια κα ειθακίγεηαζ δ αθήβδζδ ςξ ιεηαεακάηζα εηθμνά θυβμο:
«Έκζςζα ημ ζηυια ιμο κα βειίγεζ απυ ηδκ πδπηή οδανή ιάγα ημο βφρμο. Δ βεφζδ ημο δεκ ήηακ εκηεθχξ
δοζάνεζηδ, αθθά είπα ανπίζεζ ηζυθαξ κα αζθοηηζχ» (180), είκαζ μζ ηεθεοηαίεξ θνάζεζξ ημο ηεζιέκμο. Ο
ΐαθηζκυξ ηαηαζηναηδβείηαζ έηζζ ηάεε αθδβδιαηζηή ζφιααζδ νεαθζζιμφ ηαζ αθδεμθάκεζαξ.31

6.3.2 Υάθθαο: ην αίηεκα ηεο αηνκηθήο/ζπιινγηθήο επζύλεο

΢οββναθέαξ ηδξ εκυηδηαξ: Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο

Ο Υάηηαξ δδιμζζεφεζ ηα ηνία δζδβήιαηα ζηα Νέα Κείκελα 2. Σα δφμ πνχηα, «Έκα ημνίηζζ» ηαζ «Σμ ρανάηζ
ηδξ βοάθαξ», έπμοκ ήδδ ζογδηδεεί ζημ ηνίημ ηεθάθαζμ (εκυη. 3.2) ςξ ηείιεκα εκυξ ζοββναθέα μ μπμίμξ, ζε
ζοκεήηεξ δζηηαημνίαξ, απυ μνβζζιέκμξ λακαβίκεηαζ ημζκςκζηυξ αβςκζζηήξ. Σμ δςδεηάπνμκμ ημνίηζζ ημο
πνχημο δζδβήιαημξ πνμηζιά κα πάεζ θοθαηή «πανά κα δεζ ηα ιμφηνα αοηχκ πμο βονίγμοκ» (80), υζςκ
δδθαδή ζοκεθήθεδζακ ιεηά ημ πναλζηυπδια, εηημπίζηδηακ ζε ηάπμζμ κδζί, βζα κα επζζηνέρμοκ εκηέθεζ ζηα
ζπίηζα ημοξ, έπμκηαξ πνμδβμοιέκςξ οπμβνάρεζ δήθςζδ ιεηάκμζαξ.
Σμ πμθφ βκςζηυ «Φανάηζ ηδξ βοάθαξ» εηηοθίζζεηαζ ηδκ 21δ Ώπνζθίμο 1967. Ο ήνςαξ, ιε ιζα
θναηγυθα οπμιάθδξ βζα κα δίκεζ ηδκ εκηφπςζδ θζθήζοπμο πμθίηδ, ηάκεζ πεγυξ ιζα ιεβάθδ δζαδνμιή
απμθεφβμκηαξ κα πενάζεζ απυ ημ ηέκηνμ ηδξ Ώεήκαξ υπμο εκδεπμιέκςξ εα εηδδθχκμκηακ ηζκδημπμζήζεζξ
εκακηίμκ ημο πναλζημπήιαημξ. Σμ πανεθευκ ημο είκαζ αβςκζζηζηυ: έπεζ πενάζεζ «ηδ ιζζή γςή ημο ζε
εαθάιμοξ θοθαηήξ ηαζ ζε ηζακηήνζα ελμνίαξ» (82). Σα ηεθεοηαία πνυκζα ηαηάθενε κα αεθηζχζεζ ηζξ οθζηέξ

212
ζοκεήηεξ ηδξ γςήξ ημο, απμηηχκηαξ «έκα ζπζηάηζ ιε αενάκηα». ΋πςξ υιςξ ηαζ ζημκ Μπηληέ, έηζζ ηαζ εδχ ηα
μ Υάηηαξ ζηνέθεζ ηα αέθδ ημο εκάκηζα ζηα οθζηά αβαεά, ηα μπμία εεςνμφκηαζ πανάβμκηαξ αθθμηνίςζδξ ημο
ακενχπμο (αθ. ηεθάθαζμ 3). Γζα ημκ ήνςα, ημ ζπίηζ ημφ δδιζμονβμφζε

αβεθφνςημ πάζια ιε ημ πανεθευκ. Γζαηί δεκ ήηακ ιυκμ μζ ηέζζενεξ ημίπμζ ζημθζζιέκμζ ιε ηάδνα, πανάεονα
δίπςξ ηάβηεθα ηαζ ιζα πυνηα πμο ηδκ άκμζβε υπμηε ήεεθε, δεκ ήηακε θοζζηά αζηίεξ κα λεηυρεζ απυ ηδκ παθζά
ημο γςή ιυκμκ αοηά. Ήηακ ηζ έκα ζαθμκάηζ δακέγζημ. Ήηακ ηζ έκα ηνεαάηζ ι‘ ακαπαοηζηυ ζηνχια. ΢υιπα ζηα
πεζιςκζάηζηα ανάδζα, ροβείμ βζα ηα ηαοηά ηαθμηαίνζα, παβάηζα, ηαζ ιζα ζεζνά άθθα ρζθμπνάιαηα εη πνχηδξ
υρεςξ πμο δεκ είπε ζοκακηήζεζ ζημοξ δνςζημφξ αθθά ηυζμ ζηθδνμφξ πχνμοξ ηδξ κζυηδξ ημο (82-83).

Μέζα ζημ ακαπαοηζηυ πενζαάθθμκ ημο ζπζηζμφ ημο, μ ήνςαξ ζοκδείγεζ κα αημφεζ δίζημοξ ζημ πζηάπ πμο
ιζθμφκ βζα ηα πεναζιέκα δφζημθα πνυκζα, ηαζ κα ακαπμθεί ημ δνςζηυ πανεθευκ. «Ήηακ ηαθά ιέζα ζημ ζπίηζ
ημο ιε ηζξ ακαικήζεζξ ηαζ ημ πζη-απ· ήηακ πμθφ ηαθά έηζζ πμο γμφζε ηζ ανπίζακε πάθζ κα πάνεζ μ δζάαμθμξ, ηζ
θηαίεζ κα παίνκεζ πάθζ ιπάθα ημοξ δνυιμοξ;» (83). Γζ‘ αοηυ εκηέθεζ απμθαζίγεζ κα επζζηνέρεζ ζηδκ μζηζαηή
άκεζδ ηαζ αζθάθεζα, ιε ημ πνυζπδια υηζ πνέπεζ κα θνμκηίζεζ ημ ρανάηζ ημο: «ημ ιυκμ πμο ιπμνμφζε κα
ηάκεζ αοηήκ ηδκ ηνίζζιδ ιένα ήηακ κα αθθάλεζ ζημ ράνζ κενυ. Γζα η‘ άθθα ηα ζμαανά ηαζ ιεβάθα, δεκ είπε ηδ
δφκαιδ» (85-86).
Ώκ ηαζ μ ηνζημπνυζςπμξ αθδβδηήξ εηεέηεζ αζπμθίαζηα ηα δνχιεκα, είκαζ λεηάεανμ υηζ δ ζηάζδ ημο
ήνςα δεκ επζηνμηείηαζ: «Σμ ζοβηεηνζιέκμ δζήβδια είκαζ ηθαζζηά ζηναηεοιέκμ: δζδάζηεζ υηζ δεκ πνέπεζ
ηακείξ κα απμθεφβεζ ηδκ εοεφκδ ημο αβχκα» (αθ. εδχ, ηεθ. 3, εκυηδηα 3.2).
΢ημ δζήβδια «Ο Γζάκκδξ ημ εενζυ-ιενιήβηζ» δ αθδβδιαηζηή επζθμβή ημο Υάηηα είκαζ ημθιδνή: ηα
ηεηηαζκυιεκα ελζζημνμφκηαζ ιέζα απυ ημ πνίζια εκυξ παθζέ ηδξ αζηοκμιίαξ. Ο αθδβδηήξ ανίζηεηαζ
εβηαηεζηδιέκμξ ζημ ηναηδηήνζμ ημο αζηοκμιζημφ ηιήιαημξ ημο Παβηναηίμο πνμθακχξ βζα κα ζοθθέβεζ
πθδνμθμνίεξ απυ ημοξ πμθζηζημφξ ηναημφιεκμοξ πμο ιεηαθένμκηαζ εηεί ηζξ πνχηεξ ιένεξ ιεηά ημ
πναλζηυπδια (δ ακαθμνά ζημ «ηζμοπηενυ απνζθζάηζημ αβένζ» απμηεθεί ααζζηυ πνμκζηυ δείηηδ): «Βίπα
πενάζεζ ζημ ηναηδηήνζμ δέηα ιένεξ ηειπεθζάξ ηαζ λεημφναζδξ, δέηα ιένεξ ιε ζπμναδζηέξ επζζηέρεζξ
θνέζηςκ πμθζηζηχκ ηναημοιέκςκ πμο ιυθζξ παίνκακ απυ ημ ζπίηζ ημοαένηεξ βζκυκηακε ιπυβμξ ηαζ
ηνααμφζακ ημ δνυιμ ημοξ: Μεηαβςβυ-ηανάαζ-ελμνία» (88).
Μζα κφπηα εα ανεεεί ηναημφιεκμξ ζημ ηεθί ημο ζε ηαηάζηαζδ ιέεδξ έκαξ άθθμξ Γζάκκδξ,
«ιμοβηνίγμκηαξ ιεεοζιέκεξ ημοαέκηεξ πμο ηαηέθδβακ ζηδ βκςζηή επςδυ: ―Ββχ ηα ημοιιμφκζα ηα ζπάς ζημ
λφθμ‖» (88). Καζ αηυια: «Ββχ είιαζ εεκζηυθνμκαξ» (89, 90). Μέζα απυ ημκ δζάθμβμ ηςκ δφμ ηαηχηενςκ
ζοκενβαηχκ ηδξ Ώζηοκμιίαξ, πμο ηαηαθαιαάκεζ ηδ ιεβαθφηενδ έηηαζδ ημο δζδβήιαημξ, ζηζαβναθείηαζ δ
πμνεία ημο δεφηενμο Γζάκκδ: Ώκηίζηαζδ, ζηναηζςηζηή εδηεία ζηδ Μαηνυκδζμ, δήθςζδ ιεηακμίαξ, ηαημπζκή
παναηναηζηή ηαζ ακηζημιιμοκζζηζηή δνάζδ. ΢ημ ηέθμξ υιςξ ημο δζδβήιαημξ απμηαθφπηεηαζ υηζ μ Γζάκκδξ
είπε ιυθζξ βνάρεζ ζοκεήιαηα ιε ηυηηζκδ ιπμβζά· έηζζ μδδβείηαζ βζα ακάηνζζδ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα θοθαηίγεηαζ.
Καζ ηα ηνία δζδβήιαηα ελζζημνμφκ ηαηαζηάζεζξ πμο ζοκδέμκηαζ άιεζα ιε ημ απνζθζακυ πναλζηυπδια.
΢ημ επίηεκηνυ ημοξ εέημοκ απθμφξ ακενχπμοξ πμο ηαηά ημ πανεθευκ αβςκίζηδηακ βζα ηζξ ζδέεξ ηδξ
Ώνζζηενάξ, ιε απμηέθεζια κα οπμζημφκ δζχλεζξ, θοθαηίζεζξ ηαζ ελμνίεξ. Σμ πανυκ ηςκ ακενχπςκ αοηχκ
είκαζ ακηζδνςζηυ: πενζβνάθμκηαζ δ ηάιρδ ημο αβςκζζηζημφ θνμκήιαημξ ηαζ μζ αιθζαμθίεξ βζα ηδκ αλία ηδξ
ζηνάηεοζδξ, δ απνμεοιία κα δζαηζκδοκεφζεζ ηακείξ ηα οθζηά αβαεά βζα πάνδ ηδξ πμθζηζηήξ ηζκδημπμίδζδξ,
αηυια ηαζ δ ιεηαπήδδζδ ζημ ακηίπαθμ ζηναηυπεδμ, δ παναηναηζηή δνάζδ ηαζ δ ζοκενβαζία ιε ηζξ
αζηοκμιζηέξ ανπέξ. Μέζα απυ ηδκ πενζβναθή ηςκ ζοιπενζθμνχκ αοηχκ, μ Υάηηαξ οπμαάθθεζ ηδκ
ακαβηαζυηδηα ηδξ ακάθδρδξ ηδξ πνμζςπζηήξ εοεφκδξ απέκακηζ ζηδκ ακηζδδιμηναηζηή εηηνμπή.

6.3.3 Υεηκσλάο: από ηελ πνιηηηθή εμέγεξζε ζηελ θαιιηηερληθή επαλάζηαζε

Ο γηαηξφο Ηλεφηεο είκαζ ημ ηέηανημ αζαθίμ ημο Υεζιςκά (πνμδβμφκηαζ Πεηζίζηξαηνο, 1960, Ζ εθδξνκή, 1964,
Μπζηζηφξεκα, 1966, αθ. εδχ ζηδκ εκυηδηα 5.4.1, υπμο ηαζ πενζζζυηενα βζα ηα εέιαηα ηαζ ηδκ ηεπκμηνμπία
ημο Υεζιςκά). Βίπε βναθηεί κςνίηενα, βφνς ζηα 1968-‘69, αθθά εηδυεδηε ζηα 1971 (εηδυζεζξ Κέδνμξ), ηαζ
έκα ημιιάηζ ημο (ηα δφμ πνχηα ιένδ) είπε δδιμζζεοηεί ζηα Γεθανρηψ θείκελα.32 Έκακ πνυκμ ανβυηενα, ζηα
1972, μ Υεζιςκάξ απμθφεηαζ απυ ημ Ώζβζκήηεζμ Νμζμημιείμ, υπμο ενβάγεηαζ ςξ βζαηνυξ, βζα «ακηεεκζηή
ζοιπενζθμνά». Θέια ημο ένβμο είκαζ μ οπμπνεςηζηυξ αθακζζιυξ ημο ακενχπζκμο βέκμοξ, πνμηεζιέκμο κα
ένεεζ έκα κέμ είδμξ ακενχπμο. Δ εειαηζηή ημο ηέθμοξ –ημο ακενχπμο, ημο πμθζηζζιμφ– είκαζ επακενπυιεκδ
ζηδ κευηενδ θμβμηεπκία, ζοκακηάηαζ ζε ιζα ιεβάθδ βηάια ηεζιέκςκ, απυ ημκ ορδθυ ιμκηενκζζιυ ιέπνζ ηα

213
δοζημπζηά ιοεζζημνήιαηα, ηαζ απαζπμθεί ζηαεενά ημκ Υεζιςκά. ΢ημ ηείιεκμ πμο ιαξ εκδζαθένεζ, δ εειαηζηή
αοηή απμηηά ιζα ζδζαίηενδ επζπθέμκ –ακηζδζηηαημνζηή– δζάζηαζδ, ηαεχξ μζ πνχημζ ημο ακαβκχζηεξ ημ
δζααάγμοκ ιέζα ζηδ Υμφκηα, ηαζ ιάθζζηα ζηα Γεθανρηψ Κείκελα.
Βζδζηυηενα, ζημ πνχημ ιένμξ «μζ παθζμί άκενςπμζ» ηαζ μ «ηνμιαβιέκμξ θαυξ» ιαεαίκμοκ πςξ εα
πεεάκμοκ ιε ααζακζζηζηυ ηνυπμ. ΢ημ δεφηενμ ιένμξ μζ ηαηαδζηαζιέκμζ «άκενςπμζ» επζζηνέθμοκ, βζα κα
πεεάκμοκ, ζημκ ηυπμ υπμο είκαζ βναιιέκμζ. Δ ζοκεήηδ πμο πενζβνάθεηαζ, ιζα ακηεζηναιιέκδ απμβναθή
πθδεοζιμφ ή «ηάηζ δδιυζζμ», υπςξ δζααάγμοιε παναηηδνζζηζηά, εοιίγεζ ηδκ εηθμβζηή δζαδζηαζία (ιε
ακάπμδμ υιςξ απμηέθεζια). Οζ άκενςπμζ εδχ δεκ επζζηνέθμοκ ζηα πςνζά ημοξ, ζημκ ηυπμ ημοξ βζα κα
ρδθίζμοκ εθεφεενα, αθθά βζα κα μδδβδεμφκ ζημκ εάκαημ. Οζ θνάζεζξ ημο αθδβδηή –«Δ Βθθάδα
λεζδηχεδηε. Ώθθά πςνίξ ενήκμ ηαζ μφηε μνιή. Ώθθά ιε θυαμ ηαζ άεθζα αμοααιάνα» (225)– ιαξ επζηνέπμοκ
κα δζααάζμοιε ημ ηείιεκμ ηαζ ςξ ζπυθζμ ζημ ηαεεζηχξ ακεθεοεενίαξ ηαζ ζημ ιμφδζαζια πμο επζηνάηδζε
ανπζηά ζηδ πχνα ιε ηδκ επζαμθή ηδξ Αζηηαημνίαξ. Ώνπδβυξ ημο πθήεμοξ, «ζα ιακζαηυξ πνμθήηδξ ημοξ»,
ειθακίγεηαζ μ βζαηνυξ Εκευηδξ –«ηάηζ ζακ ακηεζηναιιέκμξ ιεζζίαξ», υπςξ ημκ παναηηδνίγεζ μ ίδζμξ μ
ζοββναθέαξ ζε επζζημθή ημο ζηδ ζφγοβυ ημο Λμφθα Ώκαβκςζηάηδ.33 Σμ υκμιά ημο παναπέιπεζ ζηδ κευηδηα
(Δ κευηδξ). Ώνπζηά, μ βζαηνυξ ηαθεί ημ πθήεμξ κα ζοιαζααζεεί ιε ηδκ ζδέα ημο επζηείιεκμο, οπμπνεςηζημφ
εακάημο, μ μπμίμξ πενζβνάθεηαζ ιε ηζξ πθέμκ εθζαθηζηέξ εζηυκεξ ααζακζζιμφ: «Λοζζαζιέκμζ ηνεθμί εα ημοξ
ηαηαζπάναγακ ηαζ εα ημοξ έηαζβακ γςκηακμφξ εα ημοξ λεημίθζαγακ ιε ζημονζαζιέκα ζίδενα απυ εηείκα ηα
άβνζα πμο ζςνζάγμοκ ζημοξ ηθεζζιέκμοξ ζζδδνμδνμιζημφξ ζηαειμφξ. Σνμιενή, αθθά δίηαζδ ηζιςνία» (225-
6).
΢ημ ελπνεζζμκζζηζηυ ζηδκζηυ πμο ζηήκεηαζ, μ Υεζιςκάξ ακαπανζζηά απςεδιέκεξ εζηυκεξ απυ ημ
πανεθευκ, ακαικήζεζξ απυ ηδκ παζδζηή δθζηία, ηδκ αθφπκζζδ ημο ενςηζημφ εκζηίηημο, βεβμκυηα απυ ημ
πανυκ, ζηέρεζξ ηαζ υκεζνα ημο πνςηαβςκζζηή. ΢ηδκ ηνζημπνυζςπδ αθήβδζδ εκζςιαηχκεηαζ μ θυβμξ ημο
αιθζεοιζημφ, θοπδιέκμο ηαζ εκμπζημφ ζοκάια βζαηνμφ ηαζ ηςκ άθθςκ δνχςκ ζε πνχημ πνυζςπμ ιε πθάβζα
βνάιιαηα. Δ θμβζηή ημο ακαβκχζηδ, ημο ζοκδεζζιέκμο ζε νεαθζζηζηέξ αθδβδιαηζηέξ θυνιεξ, δμηζιάγεηαζ. Ο
απμδέηηδξ ηαθείηαζ ιάθθμκ κα αζχζεζ ηδ θνίηδ ηαζ ηδκ απυβκςζδ ηςκ δνχςκ (πμο απμηαθφπηεζ μ
«ειπφνεημξ», «αζςιαηζηυξ» θυβμξ ημοξ),34 κα κζχζεζ ημκ παναθμβζζιυ πμο ηονζανπεί ζημκ ηυζιμ, πανά κα
αζζεακεεί αζθαθήξ, ηηίγμκηαξ ή απμηςδζημπμζχκηαξ λεηάεανα κμήιαηα.
Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ πχξ μ ζοββναθέαξ δίκεζ οθζηή οπυζηαζδ ζηζξ αζζεήζεζξ, ηζξ ζδέεξ, ζακ κα
πενζβνάθεζ βεβμκυηα, υπςξ υηακ ακαθένεηαζ ζηα ζοκαζζεήιαηα πμο ιυθζξ «ζοκέαδζακ»:

Βδχ είκαζ αηυια ζπανηανάκ αηυια ζημκ αένα γςκηακά. Βδχ ήηακ πνζκ ιζα βοκαίηα έηθαζβε ημκ παναηαθμφζε
κα ηναηδεεί κα ιδ πεεάκεζ ιέπνζ αφνζμ ηζ επίζδξ έκαξ άκηναξ. Ώθθά μ άκηναξ θχκαγε ιε εοιυ ηαζ δεκ
παναηαθμφζε αθθά ημκ δζέηαγε κα ηναηδεεί ηαζ κα ιδ πεεάκεζ χξ αφνζμ. Βδχ αηνζαχξ πνζκ θίβμ δομ θφπεξ. Οζ
δομ θφπεξ θηενμημπμφζακ δ ιζα κα παναηαθά δ άθθδ κα ανίγεζ ηζξ είδα απυ ιαηνζά. ΢θαβιέκεξ έηθαζβακ
δάβηακακ ηζ ήνεα. Θα ζηαεχ εδχ. Βδχ έπεζ πνμζηαζία βζαηί αηυια ηζξ αζζεάκμιαζ ηζ αξ θφβακ. Σζξ θφπεξ
εηείκεξ ζαξ θές πμο ι‘ αημοιπάκ ηαζ ηζξ ιονίγς ζημκ αένα βζαηί δ θφπδ είκαζ παναηηδνζζηζηή. Δ πζμ
παναηηδνζζηζηή ηςκ ακενχπςκ ηαζ πενζζζυηενμ απ‘ αοηήκ ηαηαθαααίκεζξ πςξ οπάνπμοκ πανά απυ ημοξ ίδζμοξ
ημοξ ακενχπμοξ ηζ απθχκεηαζ ηναηά. ΢ακ έκα είδμξ αανεζά ηαιθμνά ηζ υζμ ααζηά εα ηδκ ααζηάλς πάκς ιμο
ιέπνζ κα ζηεβκχζεζ. Έζπαζε έκα ιπμοηάθζ θφπδ εδχ. Θα ιείκς χξ ημ ηέθμξ εα ηνοθηχ ιέζα ζ‘ αοηυ ημ
ακηίζηδκμ βζαηί ζα ζηαζίδζ ηαζ ιέζα ζ‘ αοηυκ ημκ ακενχπζκμ θάημ βζαηί έλς απ‘ αοηυκ ημκ θάημ βζαηί ηακείξ
δεκ ιπμνεί κα ι‘ αββίλεζ ηαζ κα ιμο ηάκεζ ηαηυ εδχ πμο είιαζ ηαζ εα ημονκζάζς ιέζα ζ‘ αοηή ηδ βμφνκα ιε ηα
ακενχπζκα κενά ιέπνζ κα ελαηιζζημφκ ζημκ ηαηαναιέκμ ήθζμ (236).

Δ ιμίνα ημο ααζακζζηζημφ εακάημο επακαθαιαάκεηαζ ζοπκά, εοιίγμκηαξ ημ ακαπυδναζημ ηέθμξ:

«΋θα ιανιάνςζακ. Πνζκ απθςεεί πένζ ηαζ πνζκ θοβίζεζ βυκαημ πνζκ μ θυαμξ ζπάζεζ ηα ζθζηηά δαηηοθίδζα
ημο ηεθαθζμφ ηαζ ηδξ ημζθζάξ ηαζ βειίζεζ μ ηυπμξ θςκέξ δάηνοα μφνα ζηαηά» (230). Καζ μ ηεκηνζηυξ ήνςαξ,
μ αθαγμκζηυξ, πμκδνυξ ηαζ εοαίζεδημξ βζαηνυξ Εκευηδξ, πεεαίκεζ –βζα ηδκ αηνίαεζα αοημηημκεί. Χζηυζμ, δ
ζοιαμθζηή ημο ιάθθμκ αοημηημκία δεκ πενζβνάθεηαζ ςξ ιζα πνάλδ δηημπάεεζαξ. Σμ ακηίεεημ: «Δ αοημηημκία
ιμο είκαζ δνςσηή ηαζ ζδεμθμβζηή. Καιζά ζπέζδ ιε δοζηοπία. […] Ώπυ ιυκμξ ιμο ελαθακίγμιαζ αθθά ιε ιζα
ηενάζηζα ζοκαίζεδζδ βζαηί ζε ιία πνάλδ εκυξ ακενχπμο οπάνπμοκ μζ πνάλεζξ υθςκ ηςκ ακενχπςκ ηζ ανηεί
ιζα πνάλδ ηζ έκαξ άκενςπμξ ανηεί αημφζηε ζημκ εάκαηυ ιμο είκαζ ηαζ άθθμζ εάκαημζ πςξ ηνίγεζ ημ ιεηάλζ
ημοξ ηζ υπζ απυ πνμζςπζηέξ ζοιθμνέξ ζαξ μνηίγμιαζ ηζ υπζ απυ παεμθμβζηέξ αθθά απυ ιζα αβκυηδηα ζαξ
μνηίγμιαζ» (253).
Έηζζ, ζηδκ ηεθεοηαία (έηηδ εκυηδηα ημο ηεζιέκμο) επακαθαιαάκεηαζ δ ακάβηδ ημο ααζακζζηζημφ
αθακζζιμφ ημο παθζμφ, βζα κα ειθακζζηεί ημ κέμ. ΢ημ ηέθμξ μ εάκαημξ δζηαζχκεηαζ, αθμφ θςηίγεζ ημκ δνυιμ
πνμξ ηδκ αθθαβή. Ο βζαηνυξ Εκευηδξ, αοηυξ πμο θίβμ πνζκ «αοημηηυκδζε», ειθακίγεηαζ κα επζζηνέθεζ ζημκ

214
ηυπμ ημο, ακακεςιέκμξ, δζηαζςιέκμξ, πςνίξ ηακέκα δεζιυ ιε ημκ ηυζιμ βφνς ημο, κζχεμκηαξ «ιζα αθθυημηδ
ζςιαηζηή εοπανίζηδζδ» (263) ζημ ζακ-ελατθςιέκμ-ζχια ημο. Ο εάκαημξ, μ παναθμβζζιυξ, μ εθζάθηδξ
πανμοζζάγμκηαζ ηυηε ζακ ακαπυθεοηημ ζηάδζμ πνμξ ηδκ ακακέςζδ ηαζ ηδ θφηνςζδ. Καζ απυ αοηήκ ηδκ
άπμρδ ημ ένβμ ημο Υεζιςκά ιπμνεί κα δζαααζηεί ηαζ ςξ ζπυθζμ ζηδκ επμπή ημο: δ θνίηδ ηαζ μ παναθμβζζιυξ
ηδξ Υμφκηαξ αζχκμκηαζ ζακ ιζα ααζακζζηζηή πμνεία πνμξ ημ εάκαημ. Χζηυζμ, δ εθζαθηζηή δζαδνμιή ιπμνεί
κα έπεζ αίζζα ηαηάθδλδ, ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζηδκ ακακέςζδ, ζηδκ αθφπκζζδ, ζε ιζα κέα ηαθφηενδ
ηαηάζηαζδ.35

Εικόνα 6.10 Αιέμεο Αθξηζάθεο, Βπακάζηαζδ, 1967, ηέκπεξα, 137 x 200 εθ. Ζ εηθαζηηθή απάληεζε ηνπ Αθξηζάθε ζην ζέκα
ηεο δηθηαηνξίαο κνηάδεη ζηελ αλαηξεπηηθή ηεο δηάζεζε κε ην ηέινο ηνπ Γζαηνμφ Εκευηδ, αλ θαη δηαθέξεη ζην χθνο: άξκαηα,
πνιπβφια, αλζξψπηλεο θηγνχξεο πνπ ζπκίδνπλ αγγέινπο θαη δαίκνλεο ή κνλνκάρνπο ζηξαηησηηθνχο καδί θαη ε ρξνλνινγία
(1967), κέζα ζε κηα ραξνχκελε παηδηθή πνιχρξσκε ζθελνζεζία. (Πεγή: Ηλζηηηνχην ζχγρξνλεο ειιεληθήο ηέρλεο,
http://dp.iset.gr/artist/view.html?id=910&tab=artworks ).

*
Δ επζαμθή ηδξ Υμφκηαξ ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ ζηα 1967 μδδβεί ανηεημφξ ηαθθζηέπκεξ κα ανενχζμοκ
ζηαδζαηά ημ ακάζηδια ηαζ ηδ θςκή ημοξ, κα ζοκημκζζημφκ ιε ημ αίηδια ηδξ ημζκςκίαξ (ζδζαίηενα ηςκ
κευηενςκ) βζα εθεοεενία ηαζ δδιμηναηία ηαζ κα ζοκεέζμοκ έκακ άιεζμ ή έιιεζμ ακηζδζηηαημνζηυ θυβμ.
Ο Μάνζμξ Υάηηαξ, μ «ηαηελμπήκ μνβζζιέκμξ» ηςκ εθθδκζηχκ ζίληζξ, ζοκεέηεζ ζηδ δεηαεηία ημο
1970, ακηζδνςζηέξ αθδβήζεζξ, θθενηάνμκηαξ ιε ημκ ιδδεκζζιυ, αθθά ηαζ ηείιεκα πμο οπμαάθθμοκ ηδκ ζδέα
ηδξ ιδ-παναίηδζδξ, ηδξ ακάθδρδξ εοεφκδξ, ηδξ αβςκζζηζηήξ ζοιιεημπήξ. Ώηυια ηαζ μ Γζχνβμξ Εςάκκμο, πμο
οζμεέηδζε ιζα πζμ αημιζηή ηαζ «παιδθυθςκδ» εέαζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ, ζηδκ ηνίηδ ημο ζοθθμβή
δζδβδιάηςκ Ζ κφλε θιεξνλνκηά, θίβμ πνζκ ηδκ πηχζδ ηδξ δζηηαημνίαξ, αθήκεζ πχνμ ζηδ ζοθθμβζηυηδηα,
ηάκμκηαξ ηαοηυπνμκα ζηνμθή ζε ιζα πζμ νεαθζζηζηή αθδβδιαηζηή θυνια (αθ. εδχ ηεθ. 4, εκυηδηα 4.2). Ο
ΐαθηζκυξ, πμο είδαιε κςνίηενα, απμηεθεί έκα παναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια ηδξ αθθδβμνίαξ δ μπμία ιπαίκεζ
ζηδκ οπδνεζία ηδξ πνυεεζδξ ηςκ ηαθθζηεπκχκ κα ακηζδνάζμοκ ζηδ θίιςζδ πμο επζαάθθεζ δ Υμφκηα: ζημκ
«Γφρμ» μ ήνςαξ ζημ ηέθμξ πεεαίκεζ απυ αζθολία. Σμ ηναβζηυ ημο ηέθμξ θεζημονβεί πνμεζδμπμζδηζηά βζα ημκ
ακαβκχζηδ, ημο οπμδεζηκφεζ πςξ μθείθεζ κα ακηζδνάζεζ.
Σδκ ίδζα χνα μ Υεζιςκάξ απμηεθεί ιζα ελαίνεζδ, απυ ηδκ άπμρδ υηζ, ακ ηαζ ζοκεέηεζ ιζα αθθδβμνία
πμο ιπμνεί κα δζαααζηεί ηαζ ςξ ζπυθζμ ζηδκ επμπή ημο, εέηεζ λεηάεανα ηαζ γδηήιαηα πμο λεπενκμφκ ηαηά
πμθφ ηδκ ζζημνζηή ζοβηονία ηαζ ημ αίηδια ηδξ ζηνάηεοζδξ. Ονίγμκηαξ ημ εέια ημο Γηαηξνχ Ηλεφηε, μ
ζοββναθέαξ ελδβεί πςξ είκαζ «ημ ακενχπζκμ υνζμ»: έκαξ άκενςπμξ πμο ανίζηεηαζ ζε έκα ζδιείμ, πμο «πένα
απ‘ αοηυ, δεκ οπάνπεζ ηίπμηε άθθμ». Σδκ ίδζα χνα δζεονφκεζ ημκ μνζζιυ ημο «μνίμο», ζδιεζχκμκηαξ πςξ «Σν
φξην είλαη έλαο λφκνο», ηάεε κυιμξ. ΢διαζία έπεζ δ απυθαζδ ημο ακενχπμο κα ημκ ηαηαθφζεζ.36 Ο Υεζιςκάξ
δεκ ακαθένεηαζ ζημ ηαεεζηχξ ηδξ Αζηηαημνίαξ. Ώκαθένεηαζ πνςηίζηςξ ζηδκ ηαηάθοζδ ημο «θμβμηεπκζημφ
κυιμο», δ μπμία θεάκεζ ζηδκ ηαηάνβδζδ ηςκ θμβμηεπκζηχκ ζοιαάζεςκ, ημο ίδζμο ημο θυβμο, ζηδ ζζςπή.37 Δ
θμβμηεπκία βζα ημκ Υεζιςκά έπεζ αββίλεζ ηα υνζα ηδξ, βζα αοηυ έθηαζε δ χνα κα ακακεςεεί, ιε ημ κα ηεεεί
εηηυξ μνίςκ, εηηυξ κυιμο. Μζα πυνηα ηθείκεζ, ιζα άθθδ ακμίβεζ.
Σμ δζηυ ιαξ ηαλίδζ ιε ζηυπμ ηδκ ηνζηζηή απμηίιδζδ ηδξ πεγμβναθίαξ ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο 1960
ηενιαηίγεηαζ ηάπμο εδχ, θηάκμκηαξ ζημ υνζμ ημο 1974, ηδκ ανπή ηδξ Μεηαπμθίηεοζδξ, πμο εέζαιε ελανπήξ.
Δ ιαηνά δεηαεηία ημο 1960 οπήνλε (παβημζιίςξ ηαζ βζα ηδκ Βθθάδα) ιζα πενίμδμξ ζδιακηζηχκ

215
ακαηαηαηάλεςκ ηαζ δζεηδζηήζεςκ, πμο ηαευνζζακ ηζξ επυιεκεξ δεηαεηίεξ, δζαιμνθχκμκηαξ ζε έκακ ααειυ
ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ αηυια ηαζ ειείξ ζήιενα ηαηακμμφιε ημκ ηυζιμ.

΢εκεηώζεηο

1
ΐθ. ακαθοηζηά βζα ημ ζζημνζηυ πθαίζζμ ηδξ επμπήξ ζημ πνχημ ηεθάθαζμ, ηδξ Βζζαβςβήξ.
2
Ώκαθοηζηά ηα βεβμκυηα πμο μδήβδζακ ζηδκ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ ζηζαβναθεί ημ ηεθάθαζμ «Δ πμνεία
πνμξ ηδ Υμφκηα», ζημκ ηυιμ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία 1967-1974, εηδ. Σα Νέα/Εζημνία, ΑΟΛ,
Ώεήκα 2010, ζ. 23-59, υπμο πενζθαιαάκμκηαζ μζ ιεθέηεξ ημο Λεςκίδα Καθθζανεηηάηδ, «Οζ βκςζημί
―άβκςζημζ‖ Ώπνζθζακμί ζοκςιυηεξ» ηαζ «Δ μιάδα Παπαδμπμφθμο ζηδκ ηεθζηή εοεεία πνμξ ηδκ
ελμοζία (1966-1967)», ηαζ ημο Δθία Νζημθαηυπμοθμο, «Δ ηνίζδ ελμοζίαξ».
3
Σα «Βπίηαζνα» ηδξ Υμφκηαξ ακέδεζλε ιε ιμκαδζηυ ηνυπμ μ Φχημξ Λαιπνζκυξ ζηδ ζεζνά κημηζιακηέν
Χνχληα είλαη. Θα πεξάζεη, υπμο ηα «Βπίηαζνα» ζοιπθδνχκμκηαζ ηαζ ιε άθθμ μπηζηυ οθζηυ πμο
ηαθφπηεζ ζδιακηζηά βεβμκυηα ηδξ πενζυδμο, υπςξ μζ ζοθθήρεζξ, ηα ααζακζζηήνζα, μζ δμθμθμκίεξ, ημ
Πμθοηεπκείμ, αθθά ηαζ δζεεκή, υπςξ μζ δμθμθμκίεξ ημο Σζε Γηεαάνα (1967) ηαζ ημο Μάνηζκ Λμφεεν
Κίκβη (1968), ηα βεβμκυηα ημο Μάδ ημο ‘68 ζημ Πανίζζ, πμο αεααίςξ ημ ηαεεζηχξ απμζζςπμφζε. Δ
ζεζνά κημηζιακηέν ημο Φχημο Λαιπνζκμφ πνμζθένεζ «έκα πακυναια ηδξ επηαεηίαξ 1967-1974», πμο
είκαζ «πθδνμθμνζαηυ» ηαζ «ηνζηζηυ» ζοκάια (Ώκαζηαζία Νάηζζκα, «Σα επίηαζνα ηδξ πμφκηαξ:
Ώηηζκμβναθία ιζαξ επμπήξ», Οιζθία ζηδκ εηδήθςζδ πνμξ ηζιή ημο Φχημο Λαιπνζκμφ, Σιήια
Φζθμθμβίαξ, Πακ/ιζμ Κνήηδξ, 22.4.2013). Αείηε εκδεζηηζηά έκα επεζζυδζμ εδχ.
4
ΐθ. βζα ημκ πανάκμιμ ηαζ «κυιζιμ» ακηζδζηηαημνζηυ Σφπμ, αθθά ηαζ ημκ ακηζδζηηαημνζηυ Σφπμ ημο
ελςηενζημφ, ημ πθμφζζμ οθζηυ πμο πενζθαιαάκεηαζ ζημ «Βηπαζδεοηζηυ έκηοπμ», πμο δδιζμονβήεδηε
ζημ πθαίζζμ ηδξ έηεεζδξ «ΑΕΚΣΏΣΟΡΕΏ 1967-1974. Δ έκηοπδ ακηίζηαζδ» (Αεηέιανζμξ 2010 –
Φεανμοάνζμξ 2011). Κείιεκα ηαζ επζθμβή οθζημφ: ΢μθία Πεθμπμκκδζίμο-ΐαζζθάημο, Μμνθςηζηυ
Ίδνοια Βεκζηήξ Σναπέγδξ – Βηπαζδεοηζηά Πνμβνάιιαηα, Ώεήκα 2011. ΐθ. επίζδξ Φχκηαξ Σνμφζαξ,
«15 δζαθμνεηζηά πενζμδζηά πμο ηοηθμθυνδζακ επί δζηηαημνίαξ. Οζ ―άθθεξ‖ θςκέξ ζηδκ πμθζηζηή, ηδκ
Σέπκδ ηαζ ηα βνάιιαηα», Lifo (21.4.2015).
5
Ο Ώθ. Ώνβονίμο ακαθένεηαζ, ζηα 1971, ζηδκ εηδμηζηή έηνδλδ «πμο ακηζηαενεθηίγεζ ηδ δίρα ημο εονφηενμο
ημζκμφ βζα επζημζκςκία ιε ηα ζφβπνμκα νεφιαηα», ηδκ χνα πμο «δ δναζηδνζυηδηα ηςκ ιέζςκ
ιαγζηήξ εκδιένςζδξ ηείκεζ κα ημο απμζπάζεζ ηδκ πνμζμπή ιε πνμσυκηα ηαηχηενδξ ζηάειδξ»,
εκκμχκηαξ πνμθακχξ ηδκ εθεβπυιεκδ απυ ημ ηαεεζηχξ ηδθευναζδ αθθά ηαζ ηα Βπίηαζνα πμο
ζπμθζάζαιε κςνίηενα, Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, «Οζ εηδυζεζξ ηαζ δ απήπδζή ημοξ», Σν Βήκα, 6.3.1971,
ζημκ ηυιμ Αλαςειαθήζεηο ζε δχζθνινπο θαηξνχο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1986, ζ. 32.
6
Γζα ιζα ακαθοηζηή πανημβνάθδζδ ηςκ ηάζεςκ ηδξ κεμθαίαξ ηδξ επμπήξ, αθ. Κςζηήξ Κμνκέηδξ, Σα παηδηά
ηεο δηθηαηνξίαο, ιηθν. Πεθαβία Μανηέημο, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2015.
7
Υνίζημξ Γαθείνδξ, «Αληεζληθψο Γξψληεο...» 1971-1974. Ζ Θεζζαινλίθε ζηα ρξφληα ηεο Χνχληαο θαη ε
εμέγεξζε ηνπ Πνιπηερλείνπ ηεο, εηδ. Βπίηεκηνμ, Θεζζαθμκίηδ 2011, ζ. 3. Ώκηζβνάθμοιε ηαζ ηδκ
εκδζαθένμοζα πενζβναθή βζα ημ αζαθζμπςθείμ «ΐζαθζμεήηδ» ζηδ Θεζζαθμκίηδ, υπμο ζφπκαγε μ
Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ: «Σδ ΐζαθζμεήηδ είπακ ακμίλεζ δφμ κέμζ θμζηδηέξ, μ Γζχνβμξ Παθζαδέθθδξ
(πμο πάεδηε πνυςνα ημ 2010) ηαζ μ Γζάκκδξ ΢αθαηίδδξ, ημ 1971. Λίβμοξ ιήκεξ ανβυηενα,
ζοκεηαζνίζηδηε ιε ημοξ δφμ κέμοξ μ πμζδηήξ Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ, μ μπμίμξ ανζζηυηακ ιυκζια
ζημ αζαθζμπςθείμ. Σμκ εοιάιαζ ιε ηδ ζημνβζηή ηαζ μθίβμκ αοζηδνή πνμζέββζζδ κα εκδιενχκεζ πενί
πακηυξ ημο επζζηδημφ βφνς απυ ημ αζαθίμ, ηδκ ηίκδζδ ηςκ ζδεχκ ηαζ ηα θμβμηεπκζηά πνάβιαηα ηδξ
Θεζζαθμκίηδξ, ηάεε εκδζαθενυιεκμ. Δ πμίδζδ ηαζ δ πνμζςπζηυηδηα ημο Ώκαβκςζηάηδ, ςξ
ζοκεπμφξ αβςκζζηή ηαζ πκεοιαηζημφ ακενχπμο, ήηακ ζδζαίηενα αβαπδηή ζημοξ κέμοξ, βζ‘ αοηυ
πνμζένπμκηακ ζημ αζαθζμπςθείμ ανηεημί κέμζ, ζδίςξ θμζηδηέξ, βζα κα ημκ αημφζμοκ, πςνίξ κα
πνυζηεζκηαζ ακαβηαζηζηά ζηδκ Ώνζζηενά. Σμ αζαθζμπςθείμ παναημθμοεμφκηακ απυ υνβακα ηδξ
πμφκηαξ ηαζ ανηεημί απυ ημοξ εαιχκεξ ημο είπακ ηθδεεί ηαη‘ επακάθδρδ ―δζ‘ οπυεεζίκ ημοξ‖ απυ ηδκ
Ώζθάθεζα, πνμξ ηνμιμηνάηδζδ. Άθθςζηε, ημκηά ζηδ ―ΐζαθζμεήηδ‖, ζηδ βςκία ηςκ μδχκ

216
 Υνοζμζηυιμο ΢ιφνκδξ ηαζ Σζζιζζηή, ανζζηυηακ ημ δζάζδιμ ηδκ πενίμδμ ημο ―1-1-4‖ (ζηα πνυκζα
ηδξ δδιμηναηζηήξ άκμζλδξ πνζκ απυ ηδ δζηηαημνία) ηαζ ηδξ πμφκηαξ ηαθέ-εζηζαηυνζμ ―Γηζβηθίκδξ‖,
ζηέηζ ανζζηενχκ ηαζ πνμμδεοηζηχκ θμζηδηχκ ηδξ επμπήξ, υπμο δ πανμοζία ηςκ μνβάκςκ ηδξ πμφκηαξ
ήηακ ηαηηζηυηενδ».
8
Σμ ημπίμ ηδξ ακηίζηαζδξ ζημ εζςηενζηυ ηδξ πχναξ ηαζ ημ ελςηενζηυ ζηζαβναθεί μ ΐαββέθδξ
Καναιακςθάηδξ, «Ο ηυζιμξ ηδξ ακηίζηαζδξ» ηαζ δ Αέζπμζκα Παπαδδιδηνίμο, «Ώκηζδζηηαημνζηέξ
ηζκήζεζξ ηαζ μνβακχζεζξ: μ ζοκηδνδηζηυξ πχνμξ», ζημκ ηυιμ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία 1967-1974,
υ.π., ζ. 131-134 ηαζ 135-142 ακηίζημζπα. Μπμνείηε επίζδξ κα ζοιαμοθεοηείηε ημ ζοκμπηζηυ, ιε
ζδιακηζηέξ πθδνμθμνίεξ, πνμκμθυβζμ ηδξ ακηίζηαζδξ (Διεπζεξνηππία, 21.4.1997).
9
ΐθ. ζπεηζηά πχξ μ Γζάκκδξ Γ. Ανυζμξ, «Νμιζηή 1972-1973: Δ Νμιζηή», The Books‟ Journal, ηπ. 38
(21.4.2015), εοιάηαζ ηζξ δζενβαζίεξ πμο μδήβδζακ ζηδκ ελέβενζδ ηςκ θμζηδηχκ ιεηά ημ 1970: «΢ημ
εζςηενζηυ ηδξ πχναξ, δ ακηίεεζδ ζηδ πμφκηα εηδδθςκυηακ πθέμκ ακ υπζ ςξ αημιζηή οπυεεζδ
εηείκςκ πμο ηδκ εηδήθςκακ, πάκηςξ ςξ ακηίζηαζδ ιζηνχκ ζοθθμβζηχκ οπμηεζιέκςκ – πμφθηεξ
ακενχπςκ, βεκκαίςκ, αθθά υπζ πμθθχκ. Αεκ ακηζιεηχπζγε εκενβή ιαγζηή ακηίζηαζδ δ πμφκηα, μ
ηυζιμξ, ―μ θαυξ‖, δεκ ιζθμφζε δοκαηά ηαζ δδιυζζα βζα αοηήκ, άημια ιζθμφζακ, ηαζ αοηά
παιδθυθςκα ηαζ ζε ζηεκμφξ ηφηθμοξ. Δ ηδδεία ημο Γζχνβμο ΢εθένδ, ζηζξ 22 ΢επηειανίμο 1971,
ελεθίπεδηε ζε αοευνιδηδ ακηζδζηηαημνζηή δζαδήθςζδ, πςνίξ μνβακςιέκδ ζοκέπεζα υιςξ. Δ πμφκηα
είπε επζαάθεζ ημ θυαμ ηδξ ηαζ ζηζξ πνμζςπζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ιαξ ζπέζεζξ. […] Ήηακ υιςξ ιία
πενίενβδ επμπή. Φαίκεηαζ υηζ αοηή αηνζαχξ δ αίζεδζδ ζζπφμξ πμο είπε δ πμφκηα απυ ημ 1971 ηδκ
μδήβδζε ζε μνζζιέκεξ ακμπέξ πμο, ιε ηδ ζεζνά ημοξ, ζοκέααθακ ζημ κα δδιζμονβδεεί ιζα πμθζηζζιζηή
ανπζηά, πμθζηζηή ζηδ ζοκέπεζα δοκαιζηή. Ήδδ απυ ημ 1970 είπε κυιζια ζδνοεεί δ Βθθδκμεονςπασηή
Κίκδζδ Νέςκ, δ ΒΚΕΝ, ηαζ δ Βηαζνεία Μεθέηδξ Βθθδκζηχκ Πνμαθδιάηςκ. Δ ΒΚΕΝ, ιε ααζζηυ
μνβακςηή ημκ αλέπαζημ Πακαβζχηδ Κακεθθάηδ, ηαζ ιε ζφιπναλδ πνμζχπςκ υπςξ απ‘ ημοξ ελ διχκ
κμιζημφξ μ ιεηέπεζηα Καεδβδηήξ ιαξ Γζχνβμξ Κμοιάκημξ, δζμνβάκςζε, ιέζα απυ ζοκεπείξ
πανεκμπθήζεζξ ηαζ ιέπνζ ημκ Μάζμ ημο 1972 πμο δ πμφκηα ηδκ δζέθοζε, ιαηνά ζεζνά απυ μιζθίεξ ηαζ
εηδδθχζεζξ έιιεζα αθθά μοζζαζηζηυηαηα ακηζδζηηαημνζηέξ. Κονίςξ υιςξ δδιζμφνβδζε έκα πχνμ
βκςνζιίαξ ηαζ επζημζκςκίαξ ακενχπςκ ιε ααεφηενμ ακηζδζηηαημνζηυ οπυζηνςια. Ώθθά ηαζ εονφηενα,
μιζθίεξ ζε ιζηνμφξ βεκζηά ηφηθμοξ, πνμζςπζημηήηςκ υπςξ μ Γηφκηεν Γηναξ ή δ Σγυακ Ρυιπζκζμκ,
αζαθία ιανλζζηζηήξ εεςνίαξ ημο εηδμηζημφ μίημο Νέμζ ΢ηυπμζ, δ ζοζηδιαηζηυηενδ αηνυαζδ λέκςκ
ναδζμζηαειχκ υπςξ δ Deutsche Welle, οπαζκζηηζηέξ βεθμζμβναθίεξ, π.π. ημο Κχζηα Μδηνυπμοθμο,
μνζζιέκεξ εεαηνζηέξ παναζηάζεζξ υπςξ Ζ φπεξα ηνπ δεηηάλνπ ημο Μπνεπη απυ ημ Βθεφεενμ Θέαηνμ,
δ πνμαμθή ηαζκζχκ ηθαζζημφ ζμαζεηζημφ ηζκδιαημβνάθμο ζηδκ Ώθηομκίδα ζοκέεεηακ έκα ηθίια
ιεβαθφηενδξ επζημζκςκίαξ ακάιεζα ζε έκακ ηυζιμ θμζηδηχκ, ζηδ αάζδ (ηαθφηενα: ηαζ ζηδ αάζδ)
ιζαξ οπυννδηδξ, πάκημηε ζαθμφξ υιςξ, ηάπμζεξ θμνέξ ηαζ θακενήξ ακηίεεζδξ ζηδ πμφκηα».
10
ΐθ. Κςκζηακηίκμξ Σγήηαξ, «Σα αβαπδιέκα αζαθία ηςκ θμβμηνζηχκ», Athens Voice, 21.9.2012.
11
ΐθ. ηδ παναηηδνζζηζηή αθήβδζδ ηδξ Σαηζάκαξ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ: «ΐνεεήηαιε πάθζ ζπίηζ ιμο… Βηείκμ ημ
ανάδο [ζηζξ 28.4.1967] … έπεζε βζα πνχηδ θμνά απυ ημκ Σζίνηα δ ζδέα ιζαξ επίεεζδξ ζζςπήξ απυ
ιένμοξ υθςκ ηςκ πκεοιαηζηχκ ακενχπςκ, δδθαδή κα ιδ δδιμζζεφζμοιε μφηε άνενμ, μφηε αζαθίμ,
μφηε πενζμδζηυ θμβμηεπκζηυ κα οπάνλεζ. Ώνβυηενα αοηή δ ζδέα ςνίιαζε ηαζ έβζκε πνάλδ»,
«Διενμθυβζμ μπηχ διενχκ», Ζ ιέμε, ηπ. 63-64 (Ώπν.-Μάδξ 1987), ζ. 337. Χζηυζμ είκαζ
αλζμπνυζεπημ υηζ ζηα πνχηα πνυκζα ηδξ επζαμθήξ ηδξ Υμφκηαξ αημφβμκηαζ ηαζ θςκέξ μζ μπμίεξ
εηθνάγμοκ ηδκ ακηίεεζή ημοξ ζηδκ απμπή ηαζ ηδκ παεδηζηή ακηίζηαζδ. ΢ηα 1968, βζα πανάδεζβια,
ηοηθμθμνεί δ πμζδηζηή ζοθθμβή Έβδνκε ζπκθσλία ημο Γζχνβμο Μανηυπμοθμο ηαζ ζηα 1969 μ
πμζδηήξ Λεοηένδξ Πμφθζμξ ηοηθμθμνεί ηδ ζοθθμβή Πνίεζε 1. ΐθ. ζπεηζηά Ώθέλδξ Γήναξ, «Βπμπέξ
ηδξ ζοκμπήξ: Οζ ζοββναθείξ ςξ πμθίηεξ ζηα πνυκζα 1967-1974», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ
Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα.
Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο, ζέκαηα θαη ξεχκαηα, ΠΒΚ - Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 357-
67.
12
Ο Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο, ελεηάγμκηαξ ηδ δήθςζδ ημο ΢εθένδ, ηαηαθήβεζ επίζδξ: «Δ δήθςζδ ανπίγεζ
αθθά ηαζ ηεθεζχκεζ ιε ιζα πενζβναθή ηδξ ―ζζςπήξ‖ ημο δζακμμοιέκμο∙ υιςξ εκχ λεηζκά
πενζβνάθμκηάξ ηδκ ςξ απυθαζδ ιδ ζηνάηεοζδξ («απμθάζζζα κα ηναηδεχ έλς απυ ηα πμθζηζηά»), ιε

217
 ημ ηέθμξ ηδξ δήθςζδξ («ηχνα λακαβονίγς ζηδ ζζςπή ιμο») δ ΢ζςπή έπεζ πζα ιεηαιμνθςεεί ζε
ζηναηεοιέκδ πεζνμκμιία», Α. Παπακζημθάμο, «―Κάκμκηαξ ηάηζ πανάδμλεξ ηζκήζεζξ‖: μ πμθζηζζιυξ
ζηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ», ζημ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία, υ.π., ζ. 179-180.
13
Χζηυζμ, υπςξ έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ μ Α. Παπακζημθάμο: «Οφηε δ δήθςζδ ΢εθένδ, μφηε ηα Γεθανρηψ
θείκελα ήνεακ ζημ ηεκυ. Ώνηεημί βκςζημί δδιζμονβμί, υπςξ μ Μίηδξ Θεμδςνάηδξ ή μ Γζάκκδξ
Ρίηζμξ, βνάθμοκ ζοκεπχξ ηα πνχηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ ζε ζοκεήηεξ πανακμιίαξ ή εβηθεζζιμφ·
ηείιεκά ημοξ (ή, ζηδκ πενίπηςζδ ημο Θεμδςνάηδ, ηαζ ηα δπμβναθδιέκα ηναβμφδζα) ανίζημοκ ζοπκά
ημκ δνυιμ πνμξ ημ ελςηενζηυ, υπμο ηαζ δδιζμονβμφκ αίζεδζδ, ζοπκά ανααεφμκηαζ ηαζ ζογδηζμφκηαζ.
[…] Αεκ εα πνέπεζ ηακείξ επίζδξ κα οπμηζιά ηδ δναζηδνζυηδηα πμθζηζζηζηχκ ζςιαηείςκ ηαζ πχνςκ
εηδδθχζεςκ πμο δεκ ακαζηέθθμοκ ηδ θεζημονβία ημοξ ιεηά ημ ‘67, υπςξ δ Σέρλε ηδξ Θεζζαθμκίηδξ,
αθθά ηαζ πμθζηζζηζηέξ δναζηδνζυηδηεξ (εζηαζηζηέξ εηεέζεζξ, ζογδηήζεζξ, ζοκαοθίεξ) πμο
μνβακχκμκηαζ ζηα λέκα ιμνθςηζηά ζκζηζημφηα (ζδίςξ ζημ Εκζηζημφημ Γηαίηε), ηα μπμία
πνμζηαηεφμκηαζ απυ δζπθςιαηζηή αζοθία», αθ. ζπεηζηά Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο, φ.π., ζ. 183.
14
ΐθ. ζημ πανυκ εβπεζνίδζμ, εκυηδηα 3.4.
15
Οζ ζοββναθείξ ήηακ μζ Μζπαήθα Ώαένςθ, Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, Γζχνβμξ Γεναθήξ,
Εάζςκ Αεπμφκηδξ, Λζθή Εαηςαίδδ, Πακηεθήξ Καθζυηζμξ, Λίκα Κάζδαβθδ, Νίημξ Κάζδαβθδξ, Φχκηαξ
Κμκδφθδξ, Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, Μέκδξ Κμοιακηανέαξ, Σάηδξ Κμοθυπμοθμξ, Κςζημφθα
Μδηνμπμφθμο, Ρυδδξ Ρμφθμξ, Κχζηαξ Σαπηζήξ, Καίδ Σζζηζέθδ, Θ. Α. Φναβηυπμοθμξ. Ο Ώθέλδξ
Γήναξ παναηηδνίγεζ ηδ βναπηή «Αήθςζδ ηςκ Αεηαμπηχ» ςξ έκα «είδμξ ιακζθέζημο πμο εηθνάγεζ
ζδεμθμβζηά ηδ βεκζά ημοξ ηαζ δείπκεζ ηδ δζάεεζδ μνζζιέκςκ κα πνμπςνήζμοκ ζε ιία πνχηδ
ακαιέηνδζδ ιε ημ πμοκηζηυ ηαεεζηχξ», Ώθέλδξ Γήναξ, «Βθμβμηνίεδ ηαζ…», Ζ Καζεκεξηλή/«Βπηά
Διένεξ», 12.12.1999, ζ. 30-2.
16
Γεθανρηψ θείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1970. ΢ε αοηήκ ηδκ έηδμζδ ακηζζημζπμφκ μζ παναπμιπέξ.
17
Ο Κάζδαβθδξ έζηεζθε ανπζηά ημ ηείιεκμ «Σμ διενμθυβζμ ηδξ Αζηηαημνίαξ», ημ μπμίμ υιςξ ηνίεδηε
επζηίκδοκμ απυ ημκ κμιζηυ ζφιαμοθμ ηδξ έηδμζδξ, βζ‘ αοηυ ηαζ απμηθείζηδηε. Ο ζοββναθέαξ
ακηέδναζε «ζηέθκμκηαξ έκα εκηεθχξ άζπεημ ηείιεκμ», Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, «Βζζαβςβή», Ζ
κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Ώ΄, εηδ. ΢μηυθδξ,
Ώεήκα 1992, 318.
18
Γζα ηα ηείιεκα ημο ΐαθηζκμφ ηαζ ημο Υεζιςκά, αθ. ακαθοηζηυηενα ζημ πανυκ ηεθάθαζμ ζημ ηνίημ ιένμξ,
εκυηδηα 6.3 «Υαναηηδνζζηζηά ηείιεκα».
19
ΐθ. ζπεηζηά ηδ ζοκέκηεολδ ημο Κμοιακηανέα ζηδκ εηπμιπή Ρεπμνηάγ Υςνίξ ΢φκμνα: «Δ ζθαβή πμο
βίκεηαζ ιεηά είκαζ έκαξ παναθθδθζζιυξ ιε ηδκ Υμφκηα πμο είπε ένεεζ δήεεκ βζα κα ζχζεζ ηδκ
δδιμηναηία, εκχ ήηακ ζηδκ μοζία ζηοβκή δζηηαημνία».
20
Ώκαθοηζηά βζα ημ πενζεπυιεκμ ηαζ ηδ ζηναηδβζηή ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ, αθ. Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο,
«Δ ηέπκδ ηδξ πεζνμκμιίαξ: Ξακαδζααάγμκηαξ ηα 18 Κείκελα», Νέα Δζηία ηπ. 1743 (Μάνηζμξ 2002), ζ.
444-460, μ μπμίμξ, ακαδεζηκφμκηαξ ηδκ αιθζζδιία ηςκ ηεζιέκςκ, ηαηαθήβεζ πςξ πενζζζυηενμ απυ
ιζα πνάλδ ακηίζηαζδξ, ηα Γεθανρηψ Κείκελα επακαπνμζδζμνίγμοκ ηδκ έκκμζα ηδξ ακηίζηαζδξ,
ζοκζζημφκ ιζα πεζνμκμιία απέκακηζ ζηδ θίιςζδ ηδξ εθεοεενίαξ πμο επέααθθε δ Υμφκηα, πανά
ηαηαεέημοκ έκακ «ανζζηενυ θυβμ πμο ιπμνεί κα ζδηςεεί ζακ πέηνα εκακηίμκ ιζαξ δελζάξ
δζηηαημνίαξ» (459).
21
Γεχνβζμξ-Ώθέλακδνμξ Μαβηάηδξ, «Δ Βθθάδα ιμο», Νέα Κείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 31971, ζ. 117-133.
΢ε αοηήκ ηδκ έηδμζδ ακηζζημζπμφκ μζ παναπμιπέξ ζημ ελήξ.
22
Σμ έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ δ ηνζηζηή. Γνάθεζ παναηηδνζζηζηά μ Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο ζηδ ιεθέηδ ημο
«―Κάκμκηαξ ηάηζ πανάδμλεξ ηζκήζεζξ‖: μ πμθζηζζιυξ ζηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ», υ.π., ζ. 191: «Δ
επζζηνμθή ζηδκ Εζημνία αθθά ηαζ ηδ αζςιέκδ πανάδμζδ πνμηείκεηαζ ηαζ ςξ ιζα άζηδζδ αοημβκςζίαξ
ζηακή κα ακηζζηαεεί ζηδκ εηδμπή εεκζημφ πμθζηζζηζημφ αίμο πμο πνμζθένμοκ μζ ζοκηαβιαηάνπεξ».
23
Γενάζζιμξ Γνδβυνδξ, «Ο κενυιοθμξ», Νέα Κείκελα, υ.π., ζ. 147.

218
24
Νέα Κείκελα 2, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1971, ζ. 15-23. ΢ημ ελήξ μζ παναπμιπέξ ακηζζημζπμφκ ζε αοηήκ ηδκ
έηδμζδ.
25
Ώκαθοηζηά ηα πενζεπυιεκα ηαζ ηςκ ηνζχκ ζοθθμβζηχκ ηυιςκ, ζημ «Πανάνηδια» ηδξ ιεθέηδξ ηδξ
Υνοζμφθαξ Δθζάδμο, «Ζ ΢πλέρεηα (1973). Μζα δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ απέκακηζ ζηδ ζημηεζκή
νδημνεία ηδξ δζηηαημνίαξ», ακέηδμηδ ιεηαπηοπζαηή ενβαζία, Πακ/ιζμ Κνήηδξ, Ρέεοικμ 2015. ΢ημ
ηέθμξ ημο ηυιμο Νέα Κείκελα 2, δ εηδμηζηή μιάδα ζπμθζάγεζ ηζξ κέεξ ηοηθμθμνίεξ αζαθίςκ.
Ώκηζβνάθμοιε εδχ ηα ζπυθζα πμο αθμνμφκ πεγά ένβα: «Ο Γηαηξφο Ηλεφηεο ημο Γ. Υεζιςκά, πμο
πενζζζυηενμ απυ ιζακ αθθδβμνία ηνυιμο είκαζ δ εοαίζεδηδ ιεηαβναθή απυ ηα νεαθζζηζηά ζημζπεία
ιζαξ βεκμηημκίαξ. Ζ ζαξθνθάγνο ημο Γζχνβμο Εςάκκμο, ιε ανζζημηεπκζηά πεγμβναθήιαηα ζε
ελμιμθμβδηζηυ ηαζ κμζηαθβζηυ ηυκμ. Σα κεραλάθηα ημο Μέκδ Κμοιακηανέα, βζα ηδ ζφβπνμκδ
Βθθάδα, υπςξ δζαανχκεηαζ απυ ηδ ιεηαπμθειζηή ζφβποζδ αλζχκ ηαζ ζδεχκ. Σν 21 θαη ε αιήζεηα ημο
Γζάκκδ ΢ηανίιπα, πμο ιε ημ εζημκμηθαζηζηυ ημο πάεμξ αμδεά ζημ δζαθμνεηζηυ ημίηαβια
ηαηαζηάζεςκ ηαζ αλζχκ. Ο κπηληέο θαη άιιεο ηζηνξίεο ημο Μάνζμο Υάηηα, εκυξ κέμο πεγμβνάθμο ιε
πζμφιμν ηζ αοημηνζηζηή ακχηενδξ ζηάειδξ, ιε ζηθδνυ βνάρζιμ ηαζ πνμζςπζηυ φθμξ».
26
Ο Ραοηυπμοθμξ ιάθζζηα οπμζηδνίγεζ υηζ μ Κάζδαβθδξ πέηοπε ηαθφηενα ζηδκ θμβμηεπκζηή ακαπανάζηαζδ
ηδξ Μαηνμκήζμο απυ ζοββναθείξ υπςξ μζ Θ. Κμνκάνμξ ηαζ Μ. Λμοκηέιδξ πμο ακήηακ «ζηδκ
δηηδιέκδ πανάηαλδ ηςκ εβηθείζηςκ ζε εηείκμ ημ ζηναηυπεδμ». Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Δ ζημηεζκή
αθθδβμνία ημο μθμηθδνςηζζιμφ ζημκ Λνηκφ», Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2012,
ζ. 108.
27
Ώνβονίμο, «Βζζαβςβή», φ.π., ζ. 325.
28
Υνοζμφθα Δθζάδμο, «Ζ ΢πλέρεηα (1973). Μζα δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ απέκακηζ ζηδ ζημηεζκή
νδημνεία ηδξ δζηηαημνίαξ», υ.π., ζ. 34. Δ ιεθέηδ πανμοζζάγεζ ακαθοηζηά ημοξ ζηυπμοξ ηαζ ηδκ φθδ
ημο πενζμδζημφ, ελεηάγμκηάξ ημοξ ζε ζοκάνηδζδ ιε ημ εονφηενμ πμθζηζηυ ηαζ πμθζηζζιζηυ πθαίζζμ
πμο δζαιμνθχκεηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ επηαεηίαξ: «Ζ ΢πλέρεηα δεκ ήηακ απθά έκα θμβμηεπκζηυ
πενζμδζηυ, αθθά έκα πενζμδζηυ ζφβπνμκδξ πνμαθδιαηζηήξ πμο παναημθμοεμφζε ηδκ επμπή ημο. Σα
δμηίιζα, μζ ιεηαθνάζεζξ ηαζ ηα εεςνδηζηά ηείιεκα αημθμοεμφζακ ηζξ πνμβναιιαηζηέξ ανπέξ ημο
πενζμδζημφ. Ήηακ ιία πνμζπάεεζα εεναπείαξ ηδξ πμθζηζζιζηήξ ακεπάνηεζαξ ηαζ ηδξ θηςπήξ πμθζηζηήξ
παζδείαξ ηςκ δφζημθςκ πνυκςκ ηδξ δζηηαημνίαξ. […] ΢οκέπζζε ιία δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ πμο
είπε λεηζκήζεζ ιε ηα Γεθανρηψ Κείκελα ηαζ αμήεδζε ημοξ κέμοξ δζακμμφιεκμοξ ζηδκ δζαιυνθςζδ
πμθζηζηήξ ζοκείδδζδξ» (62).
29
Γζα ηδ ιεηαθμνά ημο βφρμο, αθ. Emmi Mikedakis, «Manipulating language: Metaphors in the political
discourse of Georgios Papadopoulos (1967-1973)», in Elisabeth Close, Michael Tsianikas and George
Frazis (eds.), Greek Research in Australia. Proceedings of the [3rd] Annual Conference of Greek
Studies, Flinders University, Adelaide 2001, ζ. 76-86.
30
Κονζαηή Υνοζμιάθθδ-Henrich, «Σμ φθμξ ηδξ αιεζυηδηαξ, δ ανιμκία θυβμο ηαζ πενζεπμιέκςκ. ΢ημζπεία
ηδξ πμζδηζηήξ ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Πφξθπξαο, ηπ. 103 (Ώπν.-Εμφκ. 2002), (Ώθζένςια ζημκ
Θακάζδ ΐαθηζκυ), ζ. 39.
31
Σμ 1971 μ ΐαθηζκυξ έβναρε ημ δζήβδια «Πζπενζέξ ζηδ βθάζηνα», πμο έιεζκε ακέηδμημ ιέπνζ ημ 1992, υηακ
ηαζ ζοιπενζθήθεδηε, ιαγί ιε ημκ «Γφρμ», ζηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ Θα βξείηε ηα νζηά κνπ ππφ
βξνρήλ (εηδ. Άβνα, Ώεήκα 1992, ζ. 47-57). Σμ δζήβδια πανμοζζάγεζ μιμζυηδηεξ ιε ημκ «Γφρμ»: μ
αθδβδηήξ-ήνςαξ, ημο μπμίμο ημ υκμια μφηε εδχ ιαεαίκμοιε, ελζζημνεί ηδκ ακάηνζζδ ηαζ ημκ
λοθμδανιυ ημο απυ ηζξ ανπέξ, βζα θυβμοξ πμο παναιέκμοκ αζαθείξ. ΢ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ,
ζοκακηά ημκ ηναημφιεκμ μ δζμζηδηήξ ημο Σιήιαημξ, «χνζιμξ, παναζηδιέκμξ, ίζςξ ιε πνμαθήιαηα
αάνμοξ» (57). ΢ηδ ζοκήεεζα ημο κα ηαθθζενβεί πζπενζέξ ζε βθάζηνεξ βζα κα εοιάηαζ ημ πςνζυ ημο, μ
αθδβδηήξ δζαηνίκεζ «ηάπμζα ακενςπζά» (57). Με ηδ θεζημονβία επμιέκςξ ημο ζηοβκμφ ιδπακζζιμφ
ηδξ αίαξ έπμοκ επζθμνηζζηεί ηακμκζημί, ηαεδιενζκμί άκενςπμζ, ηαζ υπζ δζεζηναιιέκα ηέναηα. Δ
πνμζμπή ημο ζοββναθέα εζηζάγεηαζ ζημκ ιέζμ άκενςπμ πμο εέηεζ ημκ εαοηυ ημο ζηδκ οπδνεζία ηδξ
ηονακκίαξ. ΢ηδκ ηεθεοηαία θνάζδ ημο ηεζιέκμο μζ ακαηνζηέξ πενζιέκμοκ ημκ αθδβδηή έημζιμζ κα
ζοκεπίζμοκ ημ αάκαοζμ ένβμ ημοξ.

219
32
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, «Ο Γζαηνυξ Εκευηδξ», ζημκ ηυιμ Πεδνγξαθήκαηα, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2005, ζ.
221-264, υπμο ακηζζημζπμφκ μζ παναπμιπέξ ιέζα ζημ ηείιεκμ.
33
Ώκηζβνάθμοιε εδχ απυ ημκ ηυιμ Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 539.
34
Γζχνβμξ Ώνζζηδκυξ, Δηζαγσγή ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Χεηκσλά, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1981, ζ. 69.
35
Ο Γζχνβμξ Α. Παβακυξ παναηηδνίγεζ ημ ένβμ ιζα «αθθδβμνία ηδξ ζφβηνμοζδξ ημο κέμο ιε ημ παθζυ ηαζ ηδξ
επζαμθήξ ημο πνχημο», «ιζα αθήβδζδ εθζαθηζημφ μκείνμο», πμο παναπέιπεζ «ζημ ζηυημξ ηδξ
εθηάπνμκδξ δζηηαημνίαξ». ΐθ. ζηδ ιεθέηδ ημο «Γζχνβμξ Υεζιςκάξ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία.
Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 260-1.
36
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 540-1 [= α΄ δδι. «Γζχνβμξ Υεζιςκάξ: Έκα ηείιεκμ δεκ
ηεθεζχκεζ πμηέ (΢ογήηδζδ ιε ηδ Ν. Υαηγζδάηζ)», Γηαβάδσ, ηπ. 80 (2.11.1983), ζ. 58-72].
37
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, φ.π., ζ. 541: «Δ θμβμηεπκία ανπίγεζ ιε ηδκ επζαμθή, ιε ηδκ εβηαηάζηαζδ κυιςκ. Σςκ
κυιςκ ηδξ θφζδξ. Σςκ κυιςκ ημο κμο. Σςκ κυιςκ ηδξ ροπήξ. Πάκς ζημκ άκενςπμ. […] Ώκ δ
θμβμηεπκία άνπζζε ιε ιζα εβηαηάζηαζδ κυιμο, δ θμβμηεπκία ίζςξ ιπμνεί κα θακηαζηεί ηακέκαξ υηζ
εα πνέπεζ κα ηεθεζχκεζ ιε ηδκ ηαηάθοζδ αοημφ ημο κυιμο. Να ηεθεζχκεζ, δδθαδή κα ηθείκεζ μ
ιεβάθμξ ηφηθμξ ηδξ αζμθμβίαξ ηδξ».

220
 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

Πξσηνγελείο πεγέο
Λνγνηερληθά θείκελα θαη απηνζρόιηα/απηνβηνγξαθίεο/ζπλεληεύμεηο ζπγγξαθέσλ

Ώθελάκδνμο Άνδξ, Σν θηβψηην, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1975.

Ώιπαηγυβθμο Πέηνμξ, Θάλαηνο κηζζσηνχ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1970.

—, Ζ γέλλεζε ηνπ ζνχπεξκαλ, Ώεήκα 1972.

«―΋,ηζ είζαζ ζηα αζαθία ζμο πενίπμο είζαζ…‖ ιζα ζοκμιζθία ημο Π. Ώιπαηγυβθμο ιε ηδ Ν. Υαηγζδάηζ»,
Γηαβάδσ, ηπ. 67 (20 Ώπν. 1983), ζ. 62-72.

Ώπμζημθίδδξ Ρέκμξ, Ηζηνξίεο απφ ηηο λφηηεο αθηέο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 1959.
—, Ο Γξαζαδφξνο θαη ηα ρεηξφγξαθα ηνπ Max Tod [1960], εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 21970.
—, Κξηηηθή ηνπ Μεηαπνιέκνπ, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 1962.
—, Βνξά ζην ζεξίν, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 1963.
—, Καηεγνξψ, εηδ. Σα Νέα Βθθδκζηά, Ώεήκα 1965.

ΐαθηζκυξ Θακάζδξ, ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε. Βηβιίν πξψην: Ακεξηθή, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 72007 [11972].
—, Ζ θάζνδνο ησλ ελληά, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 122014 [11978].
—, Σξία ειιεληθά κνλφπξαθηα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1978.
—, ΢ηνηρεία γηα ηε δεθαεηία ηνπ ‟60, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1989.
—, Θα βξείηε ηα νζηά κνπ ππφ βξνρήλ, εηδ. Άβνα, Ώεήκα 1992.
—, Οξζνθσζηά, εηδ. Άβνα, Ώεήκα 1994.
—, ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε. Βηβιίν δεχηεξν: Βαιθαληθνί - ‟22, εηδ. Χηεακίδα, Ώεήκα 2000.
—, Κξαζί θαη Νχκθεο. Μηθξά θείκελα επί παληφο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2009.
—, Αλάπινπο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2012.

ΐαθηζκυξ Θακάζδξ, «Καιζά αίζεδζδ πνέμοξ δεκ πανάβεζ ηέπκδ, δ ηέπκδ δεκ δίκεζ ζοκηαβέξ οβζεζκήξ…»,
ζοκέκηεολδ ζηδ Μανία Σνμοπάηδ, Γηαβάδσ, ηπ. 116, (10 Ώπν. 1985), ζ. 66-72.
—, «Πένα απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ςξ ζημζπείμ ιφεμο», ζημ Ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα
θαη λενειιεληθή πεδνγξαθία (1945-1995), Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (7 θαη 8 Απξηιίνπ 1995), Βηαζνεία
΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 1997, ζ. 329-339.
—, «Ο ζοββναθέαξ δεκ απμζφνεηαζ πμηέ», ζοκέκηεολδ ζηδ Μαίνδ Παπαβζακκίδμο, Σν Βήκα, 16.7.2000, ζ. 8-
9.
«΢ογήηδζδ ιε ημκ Θακάζδ ΐαθηζκυ», Νέα Δζηία, ηπ. 1802 (Εμφθ.-Ώφβ. 2007), (Ώθζένςια ζημκ Θακάζδ
ΐαθηζκυ), ζ. 5-28.

221
ΐαζζθζηυξ ΐαζίθδξ, Ζ δηήγεζε ηνπ Ηάζνλα, π.ε., Θεζζαθμκίηδ 1953.
—, Θχκαηα εηξήλεο [1956], εηδ. Βζηία, Ώεήκα π.π.
—, Σν Φχιιν, Σν Πεγάδη, Σ‟ Αγγέιηαζκα [1961], επζι. Ώνζζημηέθδξ ΢αΎκδξ, εηδ. Συπμξ, Ώεήκα 2007.
—, Ζ κπζνινγία ηεο Ακεξηθήο [1964], εηδ. Βθθδκζηά Γνάιιαηα, Ώεήκα 2005.
—, Ε, Φαληαζηηθφ ληνθπκαληαίξ ελφο εγθιήκαηνο, εηδ. Θειέθζμ, Ώεήκα 1966.
—, Ζ κλήκε επηζηξέθεη κε ιαζηηρέληα πέδηια, εηδ. Λζαάκδ, Ώεήκα 1999.

Γμκαηάξ, Β.Υ., Ο ηαμηδηψηεο, Ώεήκα 1945.

—, Ζ θξχπηε, Ώεήκα 1959.
—, Σν βάξαζξν, Ώεήκα 1963.
—, Οη αγειάδεο, εηδ. Πνχηδ φθδ, Ώεήκα 1963.
—, Ο θηιφμελνο θαξδηλάιηνο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1986.
—, Ζ πξνεηνηκαζία, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1991.
—, Σξεηο δεθάξεο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 2006
Πξψηε χιε, ηπ. 1 (1959)  2 (1961).

Γμκαηάξ Β. Υ., «Αεκ έπς μθμηθδνχζεζ αηυια ημκ ηφηθμ ημο πνμζςπζημφ ιμο ένβμο: ΢οκέκηεολδ ζηδκ Ώ.
Νάηζζκα», Γηαβάδσ, ηπ. 444 (2003), ζ. 70-80.

Γηνίηζδ-Μζθθζέλ Σαηζάκα, Πιαηεία Θεζείνπ, εηδ. Σα Νέα ΐζαθία, Ώεήκα 1947.

—, ΢ην δξφκν ησλ αγγέισλ, εηδ. Γαθθζηυ Εκζηζημφημ, Ώεήκα 1950.
—, Αιιάδνπκε;, εηδ. Αίθνμξ, Ώεήκα 1957.
—, …θαη ηδνχ ίππνο ρισξφο…, εηδ. Φέλδξ, Ώεήκα 1963.

Εςάκκμο Γζχνβμξ, Πεδνγξαθήκαηα [Γηα έλα θηιφηηκν (1964) Ŕ Ζ ζαξθνθάγνο (1971) Ŕ Ζ κφλε θιεξνλνκηά
(1974)], εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1976.
—, Καηαπαθηή, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982.
—, Δθήβσλ θαη κε, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982.

Εςάκκμο Γζχνβμξ, «Ο ιφγνο είλαη κεγάιε αλάγθε ηεο ςπρήο». ΢πλεληεχμεηο (1974-1985), επζι. Γ.
Ώκαζηαζζάδδξ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1996.

Κμοιακηανέαξ Μέκδξ, Σα κεραλάθηα [1962], εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 132007.

—, Σν αξκέληζκα, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 1966.
—, Πιαλφδηνο ζαιπηγθηήο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1989.
—, Ζ κέξα γηα ηα γξαπηά θη ε λχρηα γηα ην ζψκα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1999.

Κμοθυπμοθμξ Σάηδξ, Μηθξέο ζχγρξνλεο ηζηνξίεο, Ώεήκα 1959.

222
—, Ζ νδφο, Ώεήκα 1963.

Λεζααδίηδξ Σάζμξ, Σν εθθξεκέο, εηδ. Θειέθζμ, Ώεήκα 1966.

Μπαηυθαξ Νίημξ, Ο θήπνο ησλ πξηγθίπσλ, εηδ. Γηυκδξ, Ώεήκα 1966.

—, Μπζνινγία, εηδ. Βλάκηαξ, Ώεήκα 1977.
—, Ζ κεγάιε πιαηεία, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1987.
—, Καηαπάηεζε, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1990.

Μπανθάξ Φαίδνμξ, Άπαληα, βεκζηή επζιέθεζα-εζζαβςβή Ρέκμξ Δναηθή Ώπμζημθίδδξ, εηδ. Σα Nέα Eθθδκζηά,
Ώεήκα 22015.

΢αιανάηδξ Ώκηχκδξ, Εεηείηαη ειπίο, π.ε., Ώεήκα 1954.

—, ΢ήκα θηλδχλνπ, π.ε., Ώεήκα 1959.
—, Αξλνχκαη, εηδ. Φέλδξ, Ώεήκα 1961.
—, Σν ιάζνο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 1965.
—, 1919 Ŕ, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1996.

Πθαζημαίηδξ ΢πφνμξ, Σν θξάγκα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 41979.

—, «Ζ πεδνγξαθία ηνπ ήζνπο» θαη άιια δνθίκηα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1986.

΢πζκάξ Ώθέλακδνμξ, Αλαθνξά πεξηπηψζεσλ, Ώεήκα 1966.

Σαπηζήξ Κχζηαξ, Σα ξέζηα, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1972.

—, Ζ γηαγηά κνπ ε Αζήλα θη άιια θείκελα, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1980.
—, Σν ηξίην ζηεθάλη, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1986.
—, Σν θνβεξφ βήκα, εηδ. Βλάκηαξ, Ώεήκα 1989.
—, Απφ ηε ρακειή ζθνπηά, εηδ. Βλάκηαξ, Ώεήκα 1992.

Σζίνηαξ ΢ηναηήξ, Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο-1. Ζ Λέζρε, επζι. Υνφζα Πνμημπάηδ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 22005
[11961].
—, Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο-2. Αξηάγλε, επζι. Υνφζα Πνμημπάηδ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 22005 [11962].
—, Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο-3. Ζ Νπρηεξίδα, επζι. Υνφζα Πνμημπάηδ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 22005 [11965].
—, Ζ Χακέλε άλνημε, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1976.

Σζίνηαξ ΢ηναηήξ, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1958.
—, «Μζα άπμρδ βζα ημ Ζκεξνιφγην Καηαζηξψκαηνο, β΄», ζημ Γηα ηνλ ΢εθέξε. Σηκεηηθφ αθηέξσκα ζηα ηξηάληα
ρξφληα ηεο ΢ηνμθήξ, εηδ. Νεθέθδ, Ώεήκα 31989 [11961], ζ. 243-249.

223
—, Σα Ζκεξνιφγηα ηεο Σξηινγίαο «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο», εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 21979 [11973].
«΢ηναηήξ Σζίνηαξ: ΢ημ ενβαζηήνζ ημο ιοεζζημνζμβνάθμο», επζι. Υνφζα Πνμημπάηδ, Γηαβάδσ, ηπ. 171 (15
Εμοθ. 1987), (Ώθζένςια ζημκ ΢ηναηή Σζίνηα), ζ. 26-36.

Φναβηζάξ Ώκηνέαξ, Ζ Καγθειφπνξηα, έηδ. ημο πενζμδζημφ Δπηζεψξεζε Σέρλεο, Ώεήκα 1962.
—, Λνηκφο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 102001 [11972].

«΢πμθείμ ―ακαιμνθχζεςξ‖. Ο Ώ. Φναβηζάξ ιζθάεζ ζημκ Σάζμ Γμοδέθδ», Σν Γέληξν, ηπ. 37-38 (Μάνη.-Ώπν.
1988), ζ. 36-40.
«Γφνς απυ ηδκ πεγμβναθία» (Σμ «Α» ζοκμιζθεί ιε ημοξ: Ώκηνέα Φναβηζά, ΢πφνμ Πθαζημαίηδ ηαζ Ώθέλδ
Πακζέθδκμ), Σν Γέληξν, ηπ. 66 (Εακ.-Μάνη. 1992), ζ. 7-29.
Φναβηζάξ Ώκηνέαξ, Έλα βηβιίν είλαη έλα απισκέλν ρέξη πξνο ραηξεηηζκφ. Μνλφινγνο ηνπ Αληξέα Φξαγθηά,
πνυθμβμξ ΐαββέθδ Υαηγδααζζθείμο, επζι. Μζζέθ Φάζξ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2001.
—, «Έκαξ θίθμξ ιαξ, μ Κάθηα», Κ, ηπ. 4 (Μάνη. 2004), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 4-15.

Υάηηαξ Μάνζμξ, Άπαληα [Σπθεθηνθφξνο ηνπ ερζξνχ (1966), Ο κπηληέο (1970), Σν Κνηλφβην (1972)], εηδ.
Κέδνμξ, Ώεήκα 62008.

Υαηγήξ Αδιήηνδξ, Σν ηέινο ηεο κηθξήο καο πφιεο, εηδ. Βπζεεχνδζδ ηέπκδξ, Ώεήκα 1963 (α΄ έηδμζδ,
ακαεεςνδιέκδ).
—, Οη αλππεξάζπηζηνη, εηδ. Θειέθζμ, Ώεήκα 1966.

Υαηγήξ Αδιήηνδξ, «―...Δ πίζηδ δεκ είκαζ ιζα πνμζςπζηή οπυεεζδ‖, ιζα ζογήηδζδ ιε ημκ Ώθέλδ Γήνα»,
Γξάκκαηα θαη Σέρλεο, ηπ. 3 (Μάνη. 1982), ζ. 3-4.

Υεζιςκάξ Γζχνβμξ, Πεδνγξαθήκαηα, εζζαβςβή-επζιέθεζα-πνμκμθυβζμ Βονζπίδδξ Γανακημφδδξ, εηδ.

Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2005.

—, Ζ δχζζπκε αλαγέλλεζε. ΋γδνν κάζεκα γηα ηνλ ιφγν, εηδ. Όρζθμκ, Ώεήκα, 1987.
—, Σν έλαην κάζεκα γηα ηνλ ιφγν, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1990.

Γεθανρηψ θείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1970.

Νέα Κείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 31971.
Νέα Κείκελα 2, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1971.

Γεπηεξεύνπζα βηβιηνγξαθία

Ώαδεθά Έθδ, «Νένη ελ θηλδχλσ». Δπηηήξεζε, αλακφξθσζε θαη δηθαηνζχλε αλειίθσλ κεηά ηνλ πφιεκν, εηδ.
Πυθζξ, Ώεήκα 2013.

224
Ώββεθάηδξ Ώκδνέαξ, Κψζηαο Σαρηζήο: Ζ θνηλσληθή θαη πνηεηηθή ηνπ πεξίπησζε, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα
1989.
Ώεακαζάημο Γζάκκα, Διιεληθφο Κηλεκαηνγξάθνο (1950-1967). Λατθή Μλήκε θαη Ηδενινγία, εηδ. FINATEC
AE., Ώεήκα 2001.
Ώιπαηγμπμφθμο Φναβηίζηδ, «Δ ιεηαιυνθςζδ ζημ ένβμ ημο Β. Υ. Γμκαηά», Ζ γξαθή θαη ε βάζαλνο, εηδ.
Παηάηδξ, Ώεήκα 2000, ζ. 84-100.
Ώκαβκςζηάηδ Νυνα, «Νευηενεξ ηάζεζξ ζηδκ πεγμβναθία» [1964], Μαγηθέο εηθφλεο, εηδ. Σναι, Θεζζαθμκίηδ
1973, ζ. 124-125.
Ώπμζημθίδμο ΐεκεηία, Σξαχκα θαη κλήκε. Ζ πεδνγξαθία ησλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2010.
Ώνάβδξ Γζχνβμξ, «Γζχνβμξ Εςάκκμο. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Γ΄, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1989, ζ. 150-225.
Ώνβονίμο Ώθέλακδνμξ, «Βπαιεζκχκδαξ Γμκαηάξ», Ζ ειιεληθή πνίεζε. Ζ πξψηε κεηαπνιεκηθή γεληά, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1982, ζ. 292-293.
—, «Οζ εηδυζεζξ ηαζ δ απήπδζή ημοξ», Σν Βήκα (6.3.1971), ζημ Αλαςειαθήζεηο ζε δχζθνινπο θαηξνχο, εηδ.
Κέδνμξ, Ώεήκα 1986, ζ. 32.
—, Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Ώ΄: Δηζαγσγή, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988.
—, «Ο επζηυξ, θονζηυξ ηαζ εθεβεζαηυξ παναηηήναξ ημο πμζδηζημφ ένβμο ημο Σάζμο Λεζααδίηδ», Γηαβάδσ, ηπ.
228 (13/12/1989), ζ. 20-24.
—, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο φηαλ ε δεκνθξαηία δνθηκάδεηαη, ππνλνκεχεηαη θαη
θαηαιχεηαη (1964-1974 θαη κέρξη ηηο εκέξεο καο), η. Γ΄, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2007.
Ώνεηάηδ Μανίκα, «Ο νειααζιυξ ημο ιεθθμεάκαημο. ΢πυθζα βζα ηδκ αθήβδζδ ζημ ―Κμζκυαζμ‖ ημο Μ.
Υάηηα», ζημ «Χακειέο θσλέο» ζηε ινγνηερλία, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ
Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2009, ζ. 119-133.
Ώνζζηδκυξ Γζχνβμξ, Δηζαγσγή ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Γ. Χεηκσλά (Μειεηήκαηα πάλσ ζηε ζχγρξνλε πεδνγξαθία),
εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1984.
—, Δηζαγσγή ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Χεηκσλά, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1981.
Ώνζεκίμο Βθζζάαεη, Ννζηαιγνί θαη πιαζηνπξγνί: Έληππα, θείκελα θαη θηλήκαηα ζηε κεηαπνιεκηθή ινγνηερλία,
εηδ. Παναθενκάθζα-Σοπςεήης, Ώεήκα 2003.
ΐαθαςνίηδξ Νάκμξ, «Ώθέλακδνμξ ΢πζκάξ», Ζ Απγή, 18.2.2012.
—, «Μζηνυ ζζημνζηυ ημο Πάθζ», Πάιη - ακάηοπμ 6 ηεοπχκ (1964-1966, 1975).
ΐανίηαξ ΐάζμξ, «Δ άνκδζδ ημο ηαηεζηδιέκμο. Ο κπηληέο θαη άιιεο ηζηνξίεο», ζημ Μάξηνο Χάθθαο. Κξηηηθή
ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1979, ζ. 9-10.
—, ΢πγγξαθείο θαη θείκελα, Α΄, 1961-1965, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1975.
ΐαζζθζηυξ ΐαζίθδξ, Δθζμφ Φίθζππμξ η.ά., Ζ Λέμε, ηπ. 129 (1995), (Ώθζένςια ζημκ Αδιήηνδ Αεζπμηίδδ).
ΐθααζακμφ Ώκηζβυκδ, «Σμ δζήβδια ζηδκ ηαιπή ημο 19μο αζχκα: Ώπυ ηδκ ηθαζζηή ανηζυηδηα ζηζξ πνχηεξ
ηαζκμηυιεξ απμηθίζεζξ», ζημ Βθέκα Κμοηνζάκμο (επζι.), Ζ ζπγθξηηηθή γξακκαηνινγία ζηελ Διιάδα:
΢χγρξνλεο ηάζεηο, εηδ. Μεζυβεζμξ, Ώεήκα 2010, ζ. 199-222.
ΐμφθβανδ ΢μθία «Ώκενςπμγχα ηαζ ηέναηα ζημ ένβμ ημο Γζχνβμο Υεζιςκά», ζημ Κςκζηακηίκμξ Ώ. Αδιάδδξ
(επζι.), Σαπηφηεηεο ζηνλ ειιεληθφ θφζκν (απφ ην 1204 έσο ζήκεξα). Πξαθηηθά ηνπ Γ΄ ΢πλεδξίνπ ηεο
Δπξσπατθήο Δηαηξείαο Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Βονςπασηή Βηαζνεία Νεμεθθδκζηχκ ΢πμοδχκ, Ώεήκα
2011, η. ΐ΄, ζ. 701-720.
—, Ζ γξαθή ηνπ αλέθηθηνπ. Γηα ηελ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά, εηδ. Μακδναβυναξ, Ώεήκα 2015.

225
ΐμφθβανδξ Πακηεθήξ, «Μεβαθχζαιε υθμζ ιε ηα αζαθία ημο Ώ. Φναβηζά», ζοκέκηεολδ ζημκ Δθία Μαβηθίκδ,
Γηαβάδσ, ηπ. 426 (Φεαν. 2002), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 107-110.
Γανακημφδδξ Βονζπίδδξ, «Ο Γζχνβμξ Υεζιςκάξ ςξ κεμηενζηυξ (;) ζοββναθέαξ», ζημ Ζ λενηεξηθφηεηα ζηε
λενειιεληθή ινγνηερλία θαη θξηηηθή ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα. Πξαθηηθά ηεο ΗΒ΄ επηζηεκνληθήο
ζπλάληεζεο ηνπ Σνκέα κεζαησληθψλ θαη Νέσλ Διιεληθψλ ΢πνπδψλ αθηεξσκέλεο ζηε κλήκε ηεο
΢νθίαο ΢θνπεηέα (Θεζζαινλίθε, 27-29 Μαξηίνπ 2009), Ώ.Π.Θ., Θεζζαθμκίηδ 2010, ζ. 495-508.
Γζχηδ Ώββέθα, «Ο πμζδηήξ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ θαιιηηέρλε». 100 ρξφληα απφ ηε
γέλλεζε ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα, Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (Λεπθσζία-Λεκεζφο, 7 θαη 8 Οθησβξίνπ 2011),
Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2013, ζ. 51-73.
Γηνίηζδ-Μζθθζέλ Σαηζάκα, «Διενμθυβζμ μπηχ διενχκ», Ζ ιέμε, ηπ. 63-64 (Ώπν.-Μάδξ 1987), ζ. 337.
Γμοθακδνήξ Νίημξ, 491 δειηία (1930-1975) γηα ηνλ Γεκήηξε Χαηδή. Απφ ηα Αξρεία ΢χγρξνλεο Κνηλσληθήο
Ηζηνξίαο, ηελ Δζληθή Βηβιηνζήθε Szechenyi ηεο Οπγγαξίαο, δεκφζηεο θαη ηδησηηθέο πεγέο, εηδ. Μαφνδ
Λίζηα, Ώεήκα 2001.
Γναιιαηάξ Θευδςνμξ, «Δ εθθδκζηή εηδμπή ημο εεάηνμο ημο παναθυβμο», ΢χγθξηζε/Comparaison, η. 4
(1992), ζ. 10-16.
Αακυπμοθμξ Κςζηήξ, Βηβιηνγξαθία Θαλάζε Βαιηηλνχ (1958-2004). Με ζπκπιήξσκα ψο ην 2013 γηα ηηο
απηνηειείο εθδφζεηο, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2013.
Ααζηαθά Κέθδ, «Καθθζηέπκεξ ηαζ Εζημνία. Σμ παζπκίδζ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ηδξ ιμίναξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο
ηαζ ζημ Αιεμαλδξηλφ Κνπαξηέην», Νέα Δζηία, ηπ. 1743 (Μάνη. 2002), ζ. 387-403.
—, «Δ θμβμηεπκζηή παναβςβή ηδξ βεκζάξ ημο ‘40 ηαζ δ επζ-ζηνμθή ζηδ θονζηή πεγμβναθία», Αζδαηημνζηή
δζαηνζαή, Πακεπζζηήιζμ Κνήηδξ, Ρέεοικμ 2006.
Αδιδηναηάηδξ Γζάκκδξ, «Ρδημνζηή ηαζ αία. Μζα ακάθοζδ ημο βθςζζζημφ ζοζπεηζζιμφ δοκάιεςκ ζημκ
Λνηκφ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40 (Εακ.-Ώπν. 2009), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 160-172.
—, «Βζηαζηζηά δζαηείιεκα ζηδκ Αξηάγλε», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ θαιιηηέρλε». 100 ρξφληα απφ ηε γέλλεζε
ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα, Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (Λεπθσζία-Λεκεζφο, 7 θαη 8 Οθησβξίνπ 2011), Βηαζνεία
΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2013, ζ. 257-280.
Αδιδηνμφθζα Σζηίηα, «Δ Καγθειφπνξηα: έκα ζδζυιμνθμ ιοεζζηυνδια ιαεδηείαξ», Γηαβάδσ, ηπ. 426 (Φεαν.
2002), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 101-103.
Αήιμο Νίημξ, «Δ βεκζά ηςκ θθίπεν».
Ανμιάγμξ ΢ηάεδξ, «Ώπμδμπή ηαζ άνκδζδ. Δ Καγθειφπνξηα ημο Ώ. Φναβηζά», Θεηεία, εηδ. Αίθνμξ, Ώεήκα
1966, ζ. 219-224.
Ανυζμξ Γζάκκδξ Γ., «Νμιζηή 1972-1973: Δ Νμιζηή», The Books‟ Journal, ηπ. 38 (21.4.2015).
Ανμοηυπμοθμξ Άνδξ, Γηψξγνο Ησάλλνπ. Έλαο νδεγφο γηα ηελ αλάγλσζε ηνπ έξγνπ ημο, εηδ. Βζνιυξ, Ώεήκα
1992.
Γάκκαξ Παφθμξ Ώ., «Γζα ημκ ΢ηναηή Σζίνηα», Πεηξνθαιακήζξεο. Γνθίκηα θαη άιια. 1960-1989, εηδ. Αζάηηςκ,
Ώεήκα 1990, ζ. 339-352.
Γαθείνδξ Υνίζημξ. «Αληεζληθψο Γξψληεο...» 1971-1974. Ζ Θεζζαινλίθε ζηα ρξφληα ηεο Χνχληαο θαη ε
εμέγεξζε ηνπ Πνιπηερλείνπ ηεο, εηδ. Βπίηεκηνμ, Θεζζαθμκίηδ 2011.
Γήναξ Ώθέλδξ, «Μζα πνχζιδ ηαζ ιζα υρζιδ ηαηάεεζδ βζα ημκ Μάνζμ Υάηηα» [1977, 1978], ζημ Μάξηνο
Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1979, ζ. 95-105.
—, «ΐαζίθδξ ΐαζζθζηυξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή ινγνηερλία, η. ΐ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα
1988, ζ. 342-393.
—, «Βθμβμηνίεδ ηαζ…», Ζ Καζεκεξηλή (έκεεημ «Βπηά Διένεξ»), 12.12.1999, ζ. 30-32.
—, «Ο Μάνζμξ Υάηηαξ ηαζ μ ηαηαηθοζιζηυξ αθδβδιαηζηυξ ιμκηενκζζιυξ ημο», Γηαβάδσ, ηπ. 516 (2011), ζ.
72-74.

226
—, «Βπμπέξ ηδξ ζοκμπήξ: Οζ ζοββναθείξ ςξ πμθίηεξ ζηα πνυκζα 1967-1974», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ,
Ώθέλδξ Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ
αηψλα. Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο, ζέκαηα θαη ξεχκαηα, ΠΒΚ-Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ.
357-367.
Γμοιπμοθάηδξ ΢ηαφνμξ, «Δ θάιρδ ηδξ θαβςιέκδξ αέναξ ή ημ αίκζβια ηδξ ηαθμζφκδξ. Υαζνεηίγμκηαξ ηδκ
επακαηοηθμθμνία ηδξ Καζφδνπ ησλ ελληά», Νέα Δζηία, ηπ. 1799 (Ώπν. 2007), ζ. 806-808.
Γςβνάθμο Λζθή, ΢χγρξνλφο καο ν Κάθθα, εηδ. Ώθελάκδνεζα, Ώεήκα 1993.
Ζ Απνθάιπςε ηνπ Ησάλλε, ιεηαβναθή-πνμθυβζζια Γζχνβμξ ΢εθένδξ, εηδ. Σμ ΐήια, Ώεήκα 2015.
Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Ώ΄-Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα
1988-1992.
Δθζάδμο Υνοζμφθα, «Δ ΢οκέπεζα (1973). Μζα δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ απέκακηζ ζηδ ζημηεζκή νδημνεία
ηδξ δζηηαημνίαξ», ακέηδμηδ ιεηαπηοπζαηή ενβαζία, Πακ/ιζμ Κνήηδξ, Ρέεοικμ 2015.
Δθζμφ Φίθζππμξ, «΢οββναθζημί πνμαθδιαηζζιμί ηαζ πμθζηζηή δμηζιαζία. Ώθθδθμβναθία Φμφθαξ Υαηγζδάηδ –
΢ηναηή Σζίνηα», Ζ ιέμε, ηπ. 136 (Νμέι.-Αεη. 1996), (Ώθζένςια ζημκ ΢ηναηή Σζίνηα), ζ. 823-839.
—, «Οζ αζςιέκεξ ζζημνίεξ ηαζ δ ζζημνζμβναθζηή πνμζέββζζδ», Ψεθίδεο ηζηνξίαο θαη πνιηηηθήο ηνπ εηθνζηνχ
αηψλα, επζι. Άκκα Μαηεαίμο, ΢ηναηήξ Μπμονκάγμξ, Πυπδ Πμθέιδ, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2007, ζ. 307-
315.
Εαηςαίδμο ΢μθία, «Σμ αζηοκμιζηυ δεθηίμ ζημκ Γ. Εςάκκμο ηαζ ημκ Γ. Γεκέ: ζδεμθμβζημί πνςιαηζζιμί ηδξ
μιμθοθμθζθίαξ», Γηαβάδσ, ηπ. 452 (2004), ζ. 88-92.
—, «Δ ακέθζηηδ πμνεία πνμξ ηδκ έλμδμ απυ ηδ κημοθάπα», Ζ Καζεκεξηλή (έκεεημ «Βπηά διένεξ»),
13.2.2005, ζ. 20-21.
Εαηνμφ Μανία, «΢ηνάηδξ Θαθαζζζκυξ ηαζ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ. Έκα δείβια ηδξ πανμοζίαξ ημο ΢εθένδ ζηζξ
Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο», Γηαβάδσ, ηπ. 142 (23 Ώπν. 1986), ζ. 116-125.
—, «΢οκδοάγμκηαξ εκηοπχζεζξ ηαζ ιένεξ: ηαααθζηέξ ακαθμνέξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο», ΢χγρξνλα
Θέκαηα, ηπ. 122-123 (Εμφθ.-Αεη. 2013), (Ώθζένςια «Ο Κααάθδξ ημο Σζίνηα»), ζ. 71-81.
Εςακκίδδξ Γνδβυνδξ, «Δ πνυζθδρδ ημο λέκμο δναιαημθμβίμο ηαζ μζ επζδνάζεζξ ημο ζηδ δζαιυνθςζδ ημο
εθθδκζημφ εεάηνμο ιεηά ημκ ΐ΄ Παβηυζιζμ Πυθειμ», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή, Β.Κ.Π.Ώ., Ώεήκα 2005.
Καβζαθήξ Σάηδξ, «―Πμζδηέξ άλζμζ ημο έεκμοξ‖: ΢ηναηδβζηέξ βζα ηδκ εεκζημπμίδζδ ηδξ ιμκηένκαξ πμίδζδξ ζηδ
ιεηαπμθειζηή Βθθάδα», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα
κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο, ζέκαηα θαη
ξεχκαηα, ΠΒΚ-Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 281-303
Καγάημξ Πάκμξ, «Δ ακαζοβηνυηδζδ ιεηά ημκ Βιθφθζμ», Ζ Καζεκεξηλή, 5.5.2015.
Καναιακςθάηδξ ΐαββέθδξ (επζι.), Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία 1967-1974, εηδ. Σα Νέα/Εζημνία, ΑΟΛ Ώεήκα
2010.
Κανακηχκδξ Ώκηνέαξ, 24 ζχγρξνλνη πεδνγξάθνη, εηδ. Νζηυδδιμξ, Ώεήκα 1978.
Καναηάζμο Καηενίκα, «Δ ―αβςβή ηδξ ζζςπήξ‖ ηαζ ημ ―πακεπμπηζηυ αθέιια‖ ζημ Λνηκφ ή ημ ιοεζζηυνδια
ηαζ δ πεζεάνπδζδ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40 (Εακ.-Ώπν. 2009), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά),
ζ. 173-187.
—, «Άημια ηαζ πνυζςπα: ημ γήηδια ηδξ ηαοηυηδηαξ ζημκ Λνηκφ ημο Ώκηνέα Φναβηζά», ζημ Κςκζηακηίκμξ
Ώ. Αδιάδδξ (επζι.), Σαπηφηεηεο ζηνλ ειιεληθφ θφζκν (απφ ην 1204 έσο ζήκεξα). Πξαθηηθά ηνπ Γ΄
΢πλεδξίνπ ηεο Δπξσπατθήο Δηαηξείαο Νενειιεληθψλ ΢πνπδψλ, Γξαλάδα, 9-12 ΢επηεκβξίνπ 2010,
Βονςπασηή Βηαζνεία Νεμεθθδκζηχκ ΢πμοδχκ, Ώεήκα 2011, η. Ώ΄, ζ. 695-710.
Καναέθδξ Σάηδξ, «Μέκδξ Κμοιακηανέαξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Α΄,
εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 268-343.

227
—, «Ώκηνέαξ Φναβηζάξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο
ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1992, ζ. 8-85.
Κανηζάηδξ Ώκηχκδξ, Μεηαπνιεκηθή θξηηηθή θαη πνίεζε. Εεηήκαηα αηζζεηηθήο θαη ηδενινγίαο, εηδ. Βζηία,
Ώεήκα 2009.
Καζηνζκάηδ Ώββέθα, «Αδιήηνδξ Υαηγήξ: Σμ έπμξ ηδξ πίζηδξ ηαζ ημ δνάια ηδξ δοζπζζηίαξ», Ζ θσλή ηνπ
γελέζιηνπ ηφπνπ: Μειέηεο γηα ηελ ειιεληθή πεδνγξαθία ηνπ 20νχ αηψλα, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 1997, ζ.
157-181.
—, Ζ ινγνηερλία ζηελ ηαξαγκέλε δεθαεηία 1940-1950, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2005.
—, «Δ Χακέλε άλνημε ηαζ δ απμεέςζδ ηδξ κεακζηυηδηαξ», ζημ «Με ηε ζθξαγίδα ηνπ θαιιηηέρλε». 100 ρξφληα
απφ ηε γέλλεζε ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα, Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (Λεπθσζία-Λεκεζφο, 7 θαη 8 Οθησβξίνπ
2011), Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2013, ζ. 237-256.
Καηζάπδξ Κχζηαξ, Ήρνη θαη απφερνη. Κνηλσληθή ηζηνξία ηνπ Ρνθ ελ ξνι θαηλνκέλνπ ζηελ Διιάδα, 1956-
1967, ΕΝΒ-ΒΕΒ, Ώεήκα 2007.
Κζμζζέξ ΢πφνμξ, «Σμ βοκαζηείμ Bildungsroman ζηδ κέα εθθδκζηή θμβμηεπκία: παναδεζβιαηζηέξ
αθδβδιαηζηέξ δμιέξ δζαιυνθςζδξ ηδξ ιοεμπθαζηζηήξ δνςίδαξ ηαηά ηδκ πνχηδ ιεηαπμθειζηή
πενίμδμ», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή, Πακεπζζηήιζμ Θεζζαθίαξ, ΐυθμξ 2008.
Κζηζυπμοθμξ Γζχνβμξ, «Κήπμξ Πνζβηήπςκ», Διιεληθφο Βνξξάο, 12.6.1966.
Κυημνδξ Αδιήηνδξ (επζι.), Γηα ηνλ Ησάλλνπ. Κξηηηθά ηείιεκα, εηδ. Ώζβαίμκ, Λεοηςζία 2013.
Κμνκέηδξ Κχζηαξ, Σα παηδηά ηεο δηθηαηνξίαο. Φνηηεηηθή αληίζηαζε, πνιηηηζκηθέο πνιηηηθέο θαη ε καθξά
δεθαεηία ηνπ εμήληα ζηελ Διιάδα, ιηθν. Πεθαβία Μανηέημο, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2015.
Κμηγζά Βθζζάαεη, «Λέζρε ή Νπρηεξίδα; Μζα ηνζηζηή πνμζέββζζδ», Νέα Δζηία, ηπ. 1735 (Εμφκ. 2001), ζ. 933-
947.
—, «Δ ζηαδζαηή ηαηάθοζδ ηςκ ανπχκ ημο ζμζζαθζζηζημφ νεαθζζιμφ ζημ πεδίμ ηςκ ζδεχκ ζηδ δεηαεηία 1955-
1965», Νέα Δζηία, ηπ. 1743 (Μάνη. 2002), ζ. 404-414.
—, Ηδέεο θαη αηζζεηηθή. Μεζνπνιεκηθνί θαη κεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη 1930-1974, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2006.
Κμηγζάξ Ώθέλακδνμξ, Μεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη. Κξηηηθά θείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1982.
Κμηγζάξ Ώθέλακδνμξ, Πνμημπάηδ Υνφζα, Ραοηυπμοθμξ Αδιήηνδξ (ζοκμιζθδηέξ), «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο: δ
ζζημνία εκυξ ιοεζζημνήιαημξ», ζημ ΢ηξαηήο Σζίξθαο, Γειηίν ηεο Δηαηξείαο ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ
Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο, ηπ. 10α (1988), ζ. 28-63.
Κμφνημαζη Αδιμζεέκδξ, «Κχζηαξ Σαπηζήξ, Απφ ηε ρακειή ζθνπηά», Σα Νέα, 5.2.1983, ζ. 5.
—, «Κχζηαξ Σαπηζήξ», Έιιελεο κεηαπνιεκηθνί ζπγγξαθείο. Έλαο θξηηηθφο μδδβυξ, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα
1995, ζ. 234-236.
Κνμφπδ-Κμθχκα Βθεοεενία, Ο έξσηαο θαη ν ζάλαηνο ζηε ινγνηερλία ηνπ Γηψξγνπ Ησάλλνπ, εηδ. Κέδνμξ,
Ώεήκα 1992.
Λάγμξ Υνήζημξ, Διιεληθφ Φνηηεηηθφ θίλεκα 1821-1973. Κνηλσληθνί θαη πνιηηηθνί αγψλεο, εηδ. Γκχζδ, Ώεήκα
1987.
Λάθα-Κνζζη Αέζπμζκα, ΢ην θαιεηδνζθφπην ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1984,
Λαιπνίδδξ Μακυθδξ, «Δ άνκδζδ ηςκ αλζχκ ημο ζοζηήιαημξ ζημ ένβμ ημο Μ. Υάηηα» [1977], ζημ Μάξηνο
Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1979, ζ. 77-94.
Λζκανδάημξ ΢πφνμξ, Απφ ηνλ Δκθχιην ζηε Χνχληα, εηδ. Παπαγήζδ, Ώεήκα 1978.
Μανςκίηδξ Α. Ν., «Γζχνβμξ Εςάκκμο» [1977], Πίζσ κπξνο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1986, ζ. 237-259.
—, Ζ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2007.

228
Μαηεζυπμοθμξ Βοβέκζμξ, «Εδεμθμβία ηαζ ηεπκμηνζηζηή ηα πνυκζα 1949-1967: εθθδκμηεκηνζζιυξ,
ζμζζαθζζηζηυξ νεαθζζιυξ, Μμκηενκζζιυξ», ζημ 1947-1967. Ζ εθξεθηηθή εηθνζαεηία, Βηαζνεία
΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2002, ζ. 363-400.
Μαονέθμξ Νίημξ, «Μεηαιμκηενκζζιυξ ηαζ Υεζιςκάξ», Πφξθπξαο, ηπ. 70 (Εμφθζμξ-΢επηέιανζμξ 1994), ζ. 262-
274.
Μαονμιμφζηαημξ Πθάηςκ, «Ώθθαβή πνμζακαημθζζιμφ», Ζ Καζεκεξηλή (έκεεημ «Δπηά Ζκέξεξ»),
12.12.1999, ζ. 34-35.
Μέκηδ Αχνα, «Μεηαπμθειζηή θμβμηεπκία», ζημ Λεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο. Πξφζσπα. Έξγα.
Ρεχκαηα. ΋ξνη, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2007, ζ. 1407-1408.
Μδηζμφ Μανζθίγα, «Σμ ζημίπδια ημο νεαθζζιμφ», Διεπζεξνηππία (Έκεεημ ΐζαθζμεήηδ), 8.12.2000, ζ. 10-11.
Μμοθθάξ Πακ., Γηα ηε κεηαπνιεκηθή καο πεδνγξαθία: Κξηηηθέο θαηαζέζεηο, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1989.
—, Παιίκςεζηα θαη κε. Κξηηηθά δνθίκηα, εηδ. ΢ηζβιή, Ώεήκα 1991, ζ. 13-49.
Μμοηζυπμοθμξ Θακάζδξ (επζι.), Σν αζελατθφ underground 1964-1983, Athens Voice, Ώεήκα 2012.
Μπαημβζάκκδξ Μζπάθδξ, «Σμ πενζμδζηυ Κξηηηθή (1959-1961) ημο Μακυθδ Ώκαβκςζηάηδ», Δληεπθηήξην, ηπ.
71 (Αεη. 2006), ζ. 54-61.
—, «Γδηήιαηα οπμδμπήξ ηαζ πνυζθδρδξ ημο Franz Kafka ζηδκ Βθθάδα», in Elizabeth Close, George
Kouvalis, George Frazis, Maria Palaktsoglou, Michael Tsianikas (eds.), Greek Research in Australia,
Proceedings of the Seventh Biennial International Conference of Greek Studies, Flinders University
2007, Flinders University, Adelaide 2009, ζ. 719-730.
Μπέβγμξ Μάνζμξ, Ο ιφγνο σο δηάινγνο. Μηα πξνζσπνγξάθεζε ηνπ Νίθνπ Νεζηψηε, εηδ. Πμονκανά,
Θεζζαθμκίηδ 1991.
Μοβδάθδξ Λάιπνμξ, Διιεληθή βηβιηνγξαθία Φξαληο Κάθθα (1931-1979), εηδ. Αζαβχκζμξ, Θεζζαθμκίηδ
1979.
Νάηζζκα Ώκαζηαζία, «Μεηαπμθειζηή πεγμβναθία 1944-1974», Νεφηεξε ειιεληθή ινγνηερλία (19νο θαη 20φο
αηψλαο). Δγρεηξίδην κειέηεο ηεο Θ.Δ. Γξάκκαηα ΗΗ: Νενειιεληθή θηινινγία (19νο θαη 20φο αηψλαο),
Βθθδκζηυ Ώκμζηηυ Πακεπζζηήιζμ, Πάηνα 2008, ζ. 495-535.
— , «Δ παιδθυθςκδ δζδαζηαθία ημο Β. Υ. Γμκαηά ηαζ ημ ενχηδια ημο εθάζζμκμξ», ζημ Χακειέο θσλέο ζηε
ινγνηερλία, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 2009, 169-
183.
—, «Ώθθδβμνζηά δζδβήιαηα ζηδ δεηαεηία ημο 1960: Μζα πνχηδ δζενεφκδζδ», Κνλδπινθφξνο, ηπ. 10 (2011),
ζ. 171-184.
—, «Γζα ηα υνζα ημο ιεηαιμκηενκζζιμφ ζηδκ εθθδκζηή πεγμβναθία ηαηά ημ ηεθεοηαίμ ηέηανημ ημο 20μφ
αζχκα», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα κηα ηζηνξία ηεο
ινγνηερλίαο ηνπ 20νχ αηψλα. Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο: Θέκαηα θαη ξεχκαηα, ΠΒΚ - Μμοζείμ
Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 387-401.
—, «Ο ελπνεζζμκζζιυξ ηαζ μζ ιεηαιμνθχζεζξ ημο: Δ θεζημονβία εκυξ οπυβεζμο νεφιαημξ ζηδ ιεηαπμθειζηή
πεγμβναθία», οπυ δδιμζίεοζδ ζηα Πναηηζηά ημο ζοκεδνίμο «Λμβμηεπκζηέξ δζαδνμιέξ» αθζενςιέκμο
ζηδ ικήιδ ημο ΐαββέθδ Ώεακαζυπμοθμο (Σιήια Φζθμθμβίαξ, Β.Κ.Π.Ώ., Ώεήκα, 17-19/1/2013).
Νζημθμπμφθμο Μανία, «Δ ιανηονία ζημ ένβμ ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Πφξθπξαο, ηπ. 103 (Ώπν.-Εμφκ. 2002),
(Ώθζένςια ζημκ Θακάζδ ΐαθηζκυ), ζ. 95-103.
Νηαθμφηαξ Μακχθδξ, Διιεληθφ ξνθ 1945-1990. Ηζηνξία ηεο λεαληθήο θνπιηνχξαο απφ ηε γεληά ηνπ Χάνπο
κέρξη ηνλ ζάλαην ηνπ Παχινπ ΢ηδεξφπνπινπ, εηδ. Άβηονα, Ώεήκα 2006.
Παβακυξ Γζχνβμξ Α., «Γζχνβμξ Υεζιςκάξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ
πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 250-296.

229
Πασαακάξ Αδιήηνδξ, Βία θαη αθήγεζε. Ηζηνξία, ηδενινγία θαη εζληθφο πνιηηηζκφο ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Θαλάζε
Βαιηηλνχ, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 2012.
Παθζυξ Νίημξ Π., «Δ ηεπκζηή ηδξ πμθοεζηζαηήξ αθήβδζδξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα»,
Νέα Δπνρή, ηπ. 1-2 (254-255), 1999, ζ. 8-10.
Παπαββεθήξ Θευδςνμξ Α., «Δ ζημηεζκή νίγα ηδξ ζαθήκεζαξ: Ο Αλάπινπο ηαζ δ Πμζδηζηή ημο Θακάζδ
ΐαθηζκμφ», Νέα Δζηία, ηπ. 1858 (Εμφκ. 2013), ζ. 145-153.
Παπαβεςνβίμο Κ. Γ., «Κχζηαξ Σαπηζήξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Γ΄, εηδ.
΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 250-289.
Παπαεεμδχνμο Γζάκκδξ, «Οζ θςκέξ ηςκ άιισλ: δ εηεξνινγία ςξ ζδεμθμβζηή πεζνμκμιία ηδξ αθήβδζδξ ζηζξ
Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Αζδαηημνζηή δζαηνζαή, Β.Κ.Π.Ώ., Ώεήκα 2001.
—, «Αζακυδζδ ηαζ ημιιαηζηή ζηνάηεοζδ. Ο Μάκμξ ΢ζιςκίδδξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή
Σζίνηα», Νέα Δζηία, ηπ. 1743 (Μάνη. 2002), ζ. 367-386.
—, «Ο ζθιεξφο Απξίιεο ηνπ ‟44. Μοεμπθαζία, Εζημνία ηαζ ικήιδ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή
Σζίνηα», Μλήκσλ, η. 24 (2002), ζ. 269-296.
—, «Βθζαθηζηά ζεκάνζα βζα εοηοπζζιέκεξ ιένεξ. Γζα ημ Χάπππ Νηαίε ημο Πακηεθή ΐμφθβανδ», ζημ Φςηεζκή
Σμιαή (επζι.), Ηζηνξία θαη πνιηηηθή ζην έξγν ηνπ Παληειή Βνχιγαξε, εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 2007, ζ.
117-127.
—, «Σμ παζβκίδζ ηδξ ικήιδξ ηαζ ηδξ θήεδξ. Γδηήιαηα ζζημνίαξ ηαζ ζδεμθμβίαξ ζηδκ πεγμβναθία ημο Θακάζδ
ΐαθηζκμφ», Νέα Δζηία, ηπ. 1802 (Εμφθ.-Ώφβ. 2007), (Ώθζένςια ζημκ Θακάζδ ΐαθηζκυ), ζ. 82-94.
Παπαθεμκηίμο Λεοηένδξ, «Γδηήιαηα αθδβδιαηζηήξ ηεπκζηήξ ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή
Σζίνηα», Πφξθπξαο, ηπ. 117 (2005), ζ. 369-383.
Παπακζημθάμο Αδιήηνδξ, «Δ ηέπκδ ηδξ πεζνμκμιίαξ: Ξακαδζααάγμκηαξ ηα 18 Κείκελα», Νέα Δζηία ηπ. 1743
(Μάνηζμξ 2002), ζ. 444-460.
—, Singing poets: Literature and popular music in France and Greece, Legenda, Oxford 2007.
—, «Βεκζηή ημοθημφνα, πμθζηζζιζηή ζδζαζηενυηδηα ηαζ πεγή ιμκαδζηυηδηα», ζημ Παγθνζκηνπνίεζε θαη εζληθή
θνπιηνχξα, Ώθελάκδνεζα, Ώεήκα 2009, ζ. 138-158.
—, «΋ηακ πάεδηε δ άκς ηεθεία: Δ ιεθμπμζδιέκδ πμίδζδ ζηδ δεηαεηία ημο ‘60», ζημ Γηα κηα ηζηνξία ηεο
ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο, ζέκαηα θαη ξεχκαηα, ΠΒΚ-
Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 305-325.
Παπανμφζδ Μανίηα, «Ώθήβδζδ ζε δεφηενμ πνυζςπμ. Μζα ζδζαίηενδ ιμνθή εζςηενζημφ ιμκμθυβμο: δ
πενίπηςζδ ημο ιοεζζημνήιαημξ ημο ΢ηναηή Σζίνηα Ζ Λέζρε», ΢ε αλαδήηεζε ηεο ζεκαζίαο, εηδ.
Μεηαίπιζμ, Ώεήκα 2004, ζ. 43-71.
—, «Ο θήπνο ησλ πξηγθίπσλ ημο Ν. Μπαηυθα: Ώπυ ημκ ιφεμ ηςκ Ώηνεζδχκ ζηδ ζφβπνμκδ ζζημνία»,
Πξαθηηθά ζπλεδξίνπ Ζ πξφζιεςε ηεο αξραηφηεηαο ζην βπδαληηλφ θαη λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα, εθδ.
΢ηηγκή, Αζήλα 2005, ζ. 255-275 (: ακαδ. ζημ αζαθίμ ηδξ: ΢ε αλαδήηεζε ηεο ζεκαζίαο.
Αθεγεκαηνινγηθέο πξνζεγγίζεηο ζε πεδνγξαθηθά θείκελα ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα, εηδ. Μεηαίπιζμ,
Ώεήκα 2005, ζ. 125-153).
Παππάξ Γζάκκδξ Δ., «Ο Λνηκφο ημο Ώκηνέα Φναβηζά. Μζα ημζκςκζμζδιεζςηζηή πνμζέββζζδ. Δ εζνςκεία, ημ
βηνμηέζημ ηαζ ημ πζμφιμν ςξ ιδπακζζιυξ ακηίζηαζδξ ηαζ αιθζζαήηδζδξ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ.
40 (Εακ.-Ώπν. 2009), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 136-159.
—, «ΐζμβναθία-ενβμβναθία-αζαθζμβναθία Ώκηνέα Φναβηζά», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, ηπ. 40 (Εακ.-Ώπν. 2009),
(Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 276-292.
Πεθμπμκκδζίμο-ΐαζζθάημο ΢μθία (ηείιεκα ηαζ επζθμβή οθζημφ), «Αζηηαημνία 1967-1974. Δ έκηοπδ
ακηίζηαζδ (Αεηέιανζμξ 2010-Φεανμοάνζμξ 2011). Βηπαζδεοηζηυ έκηοπμ», Μμνθςηζηυ Ίδνοια
Βεκζηήξ Σναπέγδξ- Βηπαζδεοηζηά Πνμβνάιιαηα, Ώεήκα 2011.

230
Πεπθζαάκμξ Μίθημξ, «΢διεία ζηίλδξ ηδξ ακάβκςζδξ. Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ ηαζ ΢ηναηήξ Σζίνηαξ»,
Μαλδξαγφξαο, ηπ. 30 (΢επη. 2003), (Ώθζένςια ζημκ Αδιήηνδ Ραοηυπμοθμ), ζ. 46-53.
—, Απφ ηε Λέζπδ ζηηο Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ. Ζ ζηίμε ηεο αλάγλσζεο, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2008.
Πθαζημαίηδξ ΢πφνμξ, «Δ πεγμβναθία ημο ήεμοξ: Νημζημβζέθζηζ-Κάθηα-Καιί», ζημ «Ζ πεδνγξαθία ηνπ
ήζνπο» θαη άιια δνθίκηα, η. Ώ΄, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1986, ζ. 11-43 [α΄ δδι. Νέα Δζηία, ηπ. 832
(1962), ζ. 284-293].
Πμθίηδ Σγίκα, «Σμ αμοαυ πνυζςπμ ηδξ Εζημνίαξ: Οξζνθσζηά», ΢πλνκηιψληαο κε ηα θείκελα, εηδ. Άβνα,
Ώεήκα 1996, ζ. 229-245.
—, «Μζα οπμβναθή», Θέκαηα ινγνηερλίαο, ηπ. 28 (Εακ.-Ώπν. 2005), ζ. 103-118.
Πμθίηδξ Ώθέλδξ, «Φφζα εάθαζζα πθαηζά. Ο Αζμκφζδξ ΢αααυπμοθμξ ηαζ δ βεκζά ημο», Νέα Δζηία, ηπ. 151
(2002), ζ. 461-471.
Πνμημπάηδ Υνφζα (επζι.), Οη Ώηοαένκδηεξ Πμθζηείεξ ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε θξηηηθή 1960-1966, εηδ.
Κέδνμξ, Ώεήκα 1980.
Ραοηυπμοθμξ Αδιήηνδξ, Οη ηδέεο θαη ηα έξγα, εηδ. Αίθνμξ, Ώεήκα 1965.
—, Κξίζηκε ινγνηερλία, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 1986.
—, «Ο ΢ηναηήξ Σζίνηαξ εκ θακηαζία ηαζ θυβς», ζημ Μζζέθ Φάζξ (επζι.), Ζ γξαθή θαη ν θαζξέθηεο.
Λνγνηερλία θαη θξηηηθή, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2002, ζ. 211-231.
—, «Αεκ ήιμοκ μ Πάπαξ ηδξ ανζζηενήξ ηνζηζηήξ», Μαλδξαγφξαο, ηπ. 30 (΢επη. 2003), (Ώθζένςια ζημκ
Αδιήηνδ Ραοηυπμοθμ), ζ. 27-35.
—, «Σμ ηζαχηζμ (Μζα ακάβκςζδ)», Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμφξηζηνο, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 2004, ζ. 285-336.
—, Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2012.
—, «Δ ζημηεζκή αθθδβμνία ημο μθμηθδνςηζζιμφ ζημκ Λνηκφ», ζημ Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, εηδ. Παηάηδξ,
Ώεήκα 2012, ζ. 106-116.
΢αααυπμοθμξ Αζμκφζδξ, «Δ δεηαεηία ημο ‘60, υπςξ ηδ εοιάηαζ μ ΢αααυπμοθμξ», Lifo, ηπ. 183 (10.12.2009).
΢αΎκδξ Ώνζζημηέθδξ – Καναηάζμο Καηενίκα, «Σμ ηείιεκμ ςξ ―ιάνηοναξ, δζηαζηήξ ηαζ ενιδκεοηήξ‖: Δ
εειαηζηή ηδξ ζοβπχνδζδξ ζηδ ζηναημπεδζηή θμβμηεπκία. Ώπυ ηδκ ακηεηδίηδζδ ζηδ ζοβπχνδζδ ςξ
ζοκηνζαή: Μανπηράνπδελ (1965) ημο Εάηςαμο Καιπακέθθδ ηαζ Λνηκφο ημο Ώκηνέα Φναβηζά», ζημ
΢ηαφνμξ Γμοιπμοθάηδξ (επζι.), Ζ ζπγρψξεζε, εηδ. Άνημξ Γςήξ, Ώεήκα 2014, ζ. 392-456.
΢αζκ-Μανηέκ Καηενίκα. Λακπξάθεδεο. Ηζηνξία κηαο γεληάο, εηδ. Πμθφηοπμ, Ώεήκα 1984
΢απίκδξ Ώπυζημθμξ, «Ώπυρεζξ ηδξ ιεηαπμθειζηήξ πεγμβναθίαξ: 1945-1965», Δπνρέο, ηπ. 30 (Οηη. 1965), ζ.
35-39.
—, Νένη πεδνγξάθνη, εηδ. Βζηία, Ώεήκα 1965.
—, Μεζνπνιεκηθνί θαη κεηαπνιεκηθνί πεδνγξάθνη, εηδ. Κςκζηακηζκίδδξ, Θεζζαθμκίηδ 1979.
΢ηνμοιπέθμξ Θακάζδξ, ΢οκέκηεολδ ιε ηδκ Πυθο Κνδικζχηδ, Ζ Απγή, 19.1.2014, (Γζα ημκ Αδιήηνδ
Αεζπμηίδδ).
΢μοθμβζάκκδ Άθηδζηζξ, Ο δεκηνπξγηθφο ιφγνο ηνπ Γηψξγνπ Χεηκσλά: Θεσξία θαη εθαξκνγή, εηδ.
Παναηδνδηήξ, Θεζζαθμκίηδ 1997.
΢πεηζζχηδξ Σάηδξ, ΢ηνλ Κψζηα Σαρηζή αληί ζηεθάλνπ, εηδ. Οδυξ Πακυξ, Ώεήκα 1996.
΢ηαονμπμφθμο Ένδ, «Σμ πναβιαηζηυ, ημ θακηαζηζηυ ηαζ ημ πανάθμβμ ζημκ Λνηκφ ημο Ώκδνέα Φναβηζά», ζημ
Ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη λενειιεληθή πεδνγξαθία (1945-1995). Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην 7 & 8
Απξηιίνπ 1995, Βηαζνεία ΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 1997, ζ.
147-172.

231
—, Πξνηάζεηο αλάγλσζεο γηα ηελ πεδνγξαθία κηαο επνρήο. Μ. Αιεμαλδξφπνπινο, ΢π. Πιαζθνβίηεο, Α.
Φξαγθηάο, Μ. Χάθθαο, Γ. Χαηδήο, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 2001.
—, «Σα δζδβήιαηα ηδξ Αζδχξ ΢ςηδνίμο», ζημ Αζδχ ΢ςηδνίμο, Σπραίν ζπλαπάληεκα θαη άιιεο ηζηνξίεο, εηδ.
Κέδνμξ, Ώεήκα 2004, ζ. 286.
΢ηενβζυπμοθμξ Κχζηαξ, «΢πφνμξ Πθαζημαίηδξ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε
δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. ΢Σ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 258-291.
—, «Βπζδνάζεζξ ηαζ ζοιπηχζεζξ ζηδκ πεγμβναθία ημο ΢π. Πθαζημαίηδ», ΢χγθξηζε, ηπ. 1 (Ώπνίθζμξ 1989), ζ.
59-64.
Σγήηαξ Κςκζηακηίκμξ, «Σα αβαπδιέκα αζαθία ηςκ θμβμηνζηχκ», Athens Voice (21.9.2012).
Σγζυααξ Αδιήηνδξ, «Δ εεςνία ηδξ δζαθμβζηυηδηαξ ηαζ δ εηενμβθςζζία ημο κεμεθθδκζημφ ιοεζζημνήιαημξ»,
Σν παιίκςεζην ηεο ειιεληθήο αθήγεζεο, εηδ. Οδοζζέαξ, Ώεήκα 1993, ζ. 112-221.
—, «Μεηαιμκηενκζζιυξ, ιζηνμαθήβδζδ ηαζ ημ κυδια ηδξ ζζημνίαξ», Σν παιίκςεζην ηεο ειιεληθήο αθήγεζεο.
Απφ ηελ αθεγεκαηνινγία ζηε δηαινγηθφηεηα, εηδ. Οδοζζέαξ, Ώεήκα 22002, ζ. 244-275.
—, «Σφνακκμζ ηαζ αζπιάθςημζ: αθδβδιαηζηυξ ζοβηεναζιυξ ηαζ οανζδζηυ εβχ ζημ Σξίην ζηεθάλη», Ο άιινο
εαπηφο, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2007, ζ. 363-400.
—, «Δ ακήζοπδ δεηαεηία ημο ‘60», Σν Βήκα, 21.3.2010.
—, «Δ αηεθέζθμνδ κεμηενζηυηδηα: πνςημπμνία ηαζ ιοεζζηυνδια», ζημ Ζ λενηεξηθφηεηα ζηε λενειιεληθή
ινγνηερλία θαη θξηηηθή ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα. Πξαθηηθά ηεο ΗΒ΄ Δπηζηεκνληθήο ΢πλάληεζεο ηνπ
Σνκέα Μ.Ν.Δ.΢. αθηεξσκέλεο ζηε κλήκε ηεο ΢νθίαο ΢θνπεηέα (Θεζ/κίηδ 27-29 Μανηίμο 2009),
Ώ.Π.Θ., Βπζζηδιμκζηή Βπεηδνίδα ηδξ Φζθμζμθζηήξ ΢πμθήξ, Θεζζαθμκίηδ 2010, ζ. 273-290.
Σγμφια Άκκα, «Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο: Ώκάβκςζδ πνχηδ. Ώπυ ηδ ιμνθμθμβία ηςκ ζδιαζκυκηςκ», Παξνπζία,
η. Γ΄ (1991), ζ. 277-295.
Σνμφζαξ Φχκηαξ, «15 δζαθμνεηζηά πενζμδζηά πμο ηοηθμθυνδζακ επί δζηηαημνίαξ. Οζ ‗άθθεξ‘ θςκέξ ζηδκ
πμθζηζηή, ηδκ Σέπκδ ηαζ ηα βνάιιαηα», Lifo (21.4.2015).
Σζζνζιχημο Λίγο, «Ανυιμζ ζδιείςκ αδζέλμδμζ: Δ ηαθηζηή δπχ ζημ πενζθενυιεκμ Κζαχηζμ ημο Άνδ
Ώθελάκδνμο», Δζσηεξηθή ηαρχηεηα. Γνθίκηα γηα ηε ινγνηερλία, εηδ. Άβνα, Ώεήκα 2000, ζ. 137-148.
Σζίνηαξ ΢ηναηήξ, «Μάνζμξ Υάηηαξ» [1973] , ζημ Μάξηνο Χάθθαο. Κξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, εηδ.
Κέδνμξ, Ώεήκα 1979, ζ. 34-47.
Σζζηζέθδ Καίδ, Κψζηαο Σαρηζήο. Μλεκφζπλν, εηδ. Βηαζνείαξ ΢οββναθέςκ, Ώεήκα 1990.
Σζμοηαθάξ Κςκζηακηίκμξ, Κξάηνο, εξγαζία, θνηλσλία ζηε κεηαπνιεκηθή Διιάδα, εηδ. Θειέθζμ, Ώεήκα 2005.
—, «Δ εθθδκζηή δεηαεηία ημο ‘60: ―ζφκημιδ ή ιαηνά‖;», ζημ Άθηδξ Ρήβμξ, ΢εναθείι Ε. ΢εθενζάδδξ,
Βοάκεδξ Υαηγδααζζθείμο (επζι.), Ζ «ζχληνκε» δεθαεηία ηνπ 1960. Θεζκηθφ πιαίζην, θνκκαηηθέο
ζηξαηεγηθέο, θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο, πνιηηηζκηθέο δηεξγαζίεο, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2008, ζ. 41-
46.
Φζθζππίδδξ ΢ηαιάηδξ, «Δ πεζναιαηζηή πεγμβναθία 1944-1974», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ Πμθίηδξ,
Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, ΠΒΚ-
Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 257-279.
Θεμδςνίδδξ Υανάθαιπμξ, Δηζαγσγή ζηε Φηινζνθία, Βηδυζεζξ ημο Κήπμο, Ώεήκα 21955.
Υαθααηγάηδξ Μακχθδξ, «Οοίθθζαι Φχηκεν ηαζ απμιζιήζεζξ», Γηαγψληνο, η. 1, ηπ. 2 (Ώπν.-Εμφκ. 1965), ζ.
123-129.
Υαναθάιπδξ Αδιήηνδξ, ΢ηξαηφο θαη πνιηηηθή εμνπζία. Ζ δνκή ηεο εμνπζίαο ζηε κεηεκθπιηαθή Διιάδα, εηδ.
Βλάκηαξ, Ώεήκα 1985.
Υαναθαιπίδμο Νάηζα, «Δ εζνςκεία ζηζξ Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ημο ΢ηναηή Σζίνηα», Γηαβάδσ, ηπ. 171
(1987), ζ. 42-55.

232
—, «Ο θυβμξ ηδξ Εζημνίαξ ηαζ μ θυβμξ ηδξ θμβμηεπκίαξ: δμιέξ ακαπανάζηαζδξ ηδξ Εζημνίαξ ζηδκ Οξζνθσζηά
ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ ηαζ ζηδκ πεγμβναθία ημο Βιθοθίμο», ζημ Ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη
λενειιεληθή πεδνγξαθία (1945-1995), Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην (7 θαη 8 Απξηιίνπ 1995), Βηαζνεία
΢πμοδχκ Νεμεθθδκζημφ Πμθζηζζιμφ ηαζ Γεκζηήξ Παζδείαξ, Ώεήκα 1997, ζ. 249-277.
—, «Δ αθδβδιαηζηή πμνεία ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ: μ θυβμξ ηαζ δ Εζημνία», ζημ Σίκα Κνμκηήνδ ηαζ Καηενίκα
Κίηζδ-Μοηάημο (επζι.), Ζ ινγνηερλία θαη νη πξνυπνζέζεηο ηεο, Σηκεηηθφ αθηέξσκα ζηελ Σδίλα Πνιίηε,
εηδ. University Studio Press, Θεζζαθμκίηδ 1999, ζ. 227-249.
Υαηγδααζζθείμο ΐαββέθδξ, «Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ. Πανμοζίαζδ-Ώκεμθυβδζδ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία, η.
ΐ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1989, ζ. 224-297.
—, «Μεηαλφ νεαθζζιμφ ηαζ αθθδβμνίαξ: δ Καγθειφπνξηα (1962) ημο Ώκηνέα Φναβηζά», Θέκαηα Λνγνηερλίαο,
ηπ. 40 (Εακ.-Ώπν. 2009), (Ώθζένςια ζημκ Ώκηνέα Φναβηζά), ζ. 76-81.
—, «Ο Νίημξ Μπαηυθαξ ηαζ ημ ζζημνζηυ ιοεζζηυνδια: Μζα αζφιπηςηδ ζπέζδ ή ιζα θμλή επαθή;», Νέα
Δζηία, ηπ. 1823 (2009).
Υαηγδπακηαγήξ Θυδςνμξ, Γηάγξακκα ηζηνξίαο ηνπ λενειιεληθνχ ζεάηξνπ, ΠΒΚ, Δνάηθεζμ 2014.
Υμονιμογζάδδξ Κνίηςκ, «Σμ ηαλίδζ ζηδκ Εςκία. Δ εειαηζηή θμβμηεπκία ημο Γζχνβμο Υεζιςκά», Δληεπθηήξην,
ηπ. 17 (Αεηέιανζμξ 1991), ζ. 54-57.
Υνοζμιάθθδ-Henrich Κονζαηή, «Σμ φθμξ ηδξ αιεζυηδηαξ, δ ανιμκία θυβμο ηαζ πενζεπμιέκςκ. ΢ημζπεία ηδξ
πμζδηζηήξ ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Πφξθπξαο, ηπ. 103 (Ώπν.-Εμφκ. 2002), (Ώθζένςια ζημκ Θακάζδ
ΐαθηζκυ), ζ. 29-41.
Φοπμβζυξ Αδιήηνδξ, Σα έληππα κέζα επηθνηλσλίαο. Απφ ηνλ πειφ ζην Γίθηπν, Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2010.

Abrams M. Δ., «Ρμή ηδξ ζοκείδδζδξ», Λεμηθφ ινγνηερληθψλ φξσλ, ιηθν. Γζάκκα Αεθδαμνζά ηαζ ΢μθία
Υαηγδζςακκίδμο, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2005, ζ. 425-427.
Arseniou Elizabeth, ―The emergence of a hybrid avant-garde: The response of the magazine Pali to Greek
modernism‖, in Dimitris Tziovas (ed.), Greek Modernism and Beyond, Rowman & Littlefield,
Lanham 1997, ζ. 217-227
Barth John, ―The literature of exhaustion‖ & ―The literature of replenishment: Postmodernist Fiction‖, The
Friday Book: Essays and Other Non-Fiction, John Hopkins UP, New York 1984, ζ. 62-76 & 183-208.
Bertens Hans, The Idea of the Postmodern; A History, Routledge, London 1995.
Bowers Maggie Ann, Magic(al) Realism, Routledge, London 2004.
Bürger Peter, Θεσξία ηεο πξσηνπνξίαο, ιηθν. Γζχνβμξ ΢αβηνζχηδξ, επζι. ζεζνάξ Νίηδ Λμσγίδδ, εηδ. Νεθέθδ,
Ώεήκα 2011.
Burry Alexander, ―Dostoevsky as proto-expressionist‖, Multi-Mediated Dostoevsky: Transposing Novels into
Opera, Film and Drama, Northwestern University Press, Evanston IL 2011, ζ. 56-59.
Calinescu Matei, Πέληε φςεηο ηεο λεσηεξηθφηεηαο: Μνληεξληζκφο, πξσηνπνξία, παξαθκή, θηηο,
κεηακνληεξληζκφο, ιηθν. Ώκδνέαξ Παππάξ, πνυθμβμξ Νίηδ Λμσγίδδ, εηδ. Ώκςηάηδξ ΢πμθήξ Καθχκ
Σεπκχκ, Ώεήκα 2011.
Camatsos Efrosini G., ―Masculinity in the fiction of Tatiana Gritsi-Milliex‖, MSt Dissertation, University of
Oxford, Oxford 1999.
Casanova Pascale, Ζ παγθφζκηα πνιηηεία ησλ γξακκάησλ, ιηθν. Έθδ Γζακκμπμφθμο, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα
2011.
Cohn Dorrit, Γηαθαλή πξφζσπα. Αθεγεκαηηθνί ηξφπνη γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο ζπλείδεζεο ζηε κπζνπιαζία,
ιεηάθναζδ-επζιέθεζα Αήιδηνα Γ. Μπεπθζημφδδ, εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 2001.
Cooper David E., Existentialism: A Reconstruction, Blackwell, Oxford 1999.

233
Corngold Stanley, ―Kafka as Expressionist‖, Franz Kafka: the Necessity of Form, Cornell University Press,
New York 1988, ζ. 250-288.
Cornwel Neil, The Absurd in Literature, Manchester University Press, Manchester 2001.
Coste Claude, Roland Barthes moraliste, Presses Universitaires du Septentrion, Paris 1998.
Eagleton Terry, ―Capitalism, Modernism and Postmodernism‖, Against the Grain: Essays 1975-1985, Verso,
London 1986, ζ. 131-148.
Eco Umberto, Δπηκχζην ζην ΋λνκα ηνπ ξφδνπ, ιηθν. Έθδ Καθθζθαηίδδ, εηδ. Γκχζδ, Ώεήκα 1993.
Eliot T. S., «Οδοζζέαξ, ηάλδ ηαζ ιφεμξ» (ιηθ. Π. Σζεθέκηδ-Ώπμζημθίδδ), Ζ ιέμε, ηπ. 43 (Μάνη.-Ώπν. 1985),
ζ. 242-243 (α΄ δδι. ζηα αββθζηά ζημ πενζμδζηυ Dial, Νμέι. 1923).
Esslin Martin, Σν ζέαηξν ηνπ παξαιφγνπ, ιηθν. Μάβζα Λοιπενμπμφθμο, εηδ. Αςδχκδ, Ώεήκα-Γζάκκεκα 1996.
Faulkner Peter, Μνληεξληζκφο, ιηθν. Εμοθζέηηα Ράθθδ ηαζ Καίηδ Υαηγδδήιμο, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1982.
Fiedler Leslie, ―The death of Avant-Garde Literature,‖ The Collected Essays of Leslie Fiedler, η. 2, Stein and
Day, New York 1971, ζ. 454-461.
Fifield Peter, Late Modernist Style in Samuel Beckett and Emmanuel Levinas, Palgrave Macmillan, New York
2013.
Flaubert Gustave, Correspondance, η. ΐ΄, ed. Jean Bruneau, Gallimard (Bibliothèque de la Pléiade), Paris
1980.
Fleischmann Ivo, «Θέιαηα ημο Κάθηα», Δπηζεψξεζε ηέρλεο, ηπ. 106 (1963), ζ. 463-467.
Fletcher Angus, Allegory: The Theory of a Symbolic Mode, Cornell University Press, Ithaca and London 1964.
Freedman Ralph, ―Distorted visions. The contours of literary expressionism‖, Contemporary Literature, η. 10,
ηπ. 1 (1969), ζ. 54-74.
Furness R. S., Δμπξεζζηνληζκφο, ιηθν. Εμοθζέηηα Ράθθδ ηαζ Καίηδ Υαηγδδήιμο, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 21980.
Genter Robert, Late Modernism: Art, Culture and Politics in Cold War America, University of Pennsylvania
Press, Philadeplhia 2010.
Gray Richard et al. (eds.), A Franz Kafka Encyclopedia, Greenwood Press, Westport, Connecticut-London
2005.
Hassan Ihab,―From postmodernism to postmodernity: The local/global context‖, Philosophy and Literature, η.
25, ηπ. 1 (2001), ζ. 1-13.
Heller Agnes, «Τπανλζζιυξ, αθθμηνίςζδ, ιεηαιμκηενκζζιυξ», (ιηθν. Αήιμξ Κμοαίδδξ), Λεβηάζαλ, ηπ. 3,
1989, 109-118.
Hinchliffe Arnold, Σν παξάινγν, ιηθν. Βθέκδ Μμζπμκά, εηδ. Βνιήξ, Ώεήκα 1972.
Hokwerda Hero, «Δ Μανβανίηα Πενδζηάνδ ηαζ δ Μανβανίηα Μμθοαάδα», Γηαβάδσ, ηπ. 180 (9 Αεη. 1987),
45-50.
Howe Irving, ―The Culture of modernism‖, Commentary, vol. 44(5) (1967), 48-59.
Hutcheon Linda, A Poetics of Postmodernism: History, Theory, Fiction, Routledge, London 1988.
Huyssen Andreas, ―Mapping the Postmodern‖, in Joseph P. Natoli & Linda Hutcheon (eds.), A Postmodern
Reader, State University of New York Press, New York 1993, ζ. 105-156.
Jameson Fredric, Postmodernism or, the Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham,
N.C 1991.
Kafka Franz, Œuvres complètes, η. 6: Journal, Gallimard, Paris 1975.
Kasimir Edschmid, ―Über den dichterischen Expressionismus‖, Über den Expressionismus in der Literatur
und die neue Dichtung, Erich Reiß Verlag, Berlin 1919.

234
Kaufman Walter Arnold, Existentialism from Dostoevsky to Sartre, Meridian Books, New York 1960.
Kayalis Takis, ―Modernism and the avant-garde: The politics of ‗Greek surrealism‘‖, in Dimitris Tziovas
(ed.), Greek Modernism and Beyond, Rowman & Littlefield, Lanham 1997, ζ. 95-110 (: Σάηδξ
Καβζαθήξ, «Μμκηενκζζιυξ ηαζ πνςημπμνία. Δ πμθζηζηή ηαοηυηδηα ημο ―εθθδκζημφ οπεννεαθζζιμφ‖»,
Δληεπθηήξην, ηπ. 39 (Καθμηαίνζ-Φεζκυπςνμ 1997), ζ. 62-78).
Kazazis Κostas, ―Learnedisms in Costas Taktsis‘s Third Wedding‖, Byzantine and Modern Greek Studies, η. 5
(1979), ζ. 17-27.
Kohn Dorrit, «Ώθδβδιέκμξ ιμκυθμβμξ», Γηαθαλή πξφζσπα: Αθεγεκαηηθνί ηξφπνη γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο
ζπλείδεζεο ζηε κπζνπιαζία, ιηθν.-επζι. Αέπμζκα Μπεπθζημφδδ, εηδ. Παπαγήζδξ, Ώεήκα 2001, ζ.
139-189.
Le Manchec Claude, Franz Kafka. Un siècle de réception de l'œuvre en France, Éditions Universitaires
Européennes, Berlin 2010.
Levenson Michael (ed.), The Cambridge Companion to Modernism, Cambridge University Press, Cambridge
1999.
Lodge David, The Art of Fiction, Viking, New York 1993.
Lukacs Georg, «Ώηιή ηαζ παναηιή ημο ελπνεζζμκζζιμφ» ηαζ «Ώθήβδζδ ή πενζβναθή;» (ιηθν. Κθ.
Σνζηενζχηδ), Ο Πνιίηεο 38 (1980), ζ. 70-80.
Mackridge Peter, ―The protean self of Costas Taktsis‖, The European Gay Review, η. 6-7 (1991), ζ. 172-184.
—, «Δ πναβιαηζηή ηαζ δ θακηαζηζηή Θεζζαθμκίηδ ζημ πεγμβναθζηυ ένβμ ημο ΐ. ΐαζζθζημφ ηαζ ημο Γ.
Εςάκκμο», ζημ Πενζηθήξ ΢θονίδδξ (επζι.), «Παξακπζία Θεζζαινλίθεο»: Ζ πεδνγξαθία ζηε
Θεζζαινλίθε απφ ην 1912 έσο ην 1995, εηδ. ΟΠΠΒΘ, Θεζζαθμκίηδ 1997, ζ. 342-343.
—, «Ο ΢ηναηήξ Σζίνηαξ ηαζ δ έκκμζα ηδξ Εζημνίαξ», Αληί, ηπ. 751 (30 Νμε. 2001), (Ώθζένςια ζημκ ΢ηναηή
Σζίνηα), ζ. 37-41.
Marwick Arthur, The Sixties: Cultural Revolution in Britain, France, Italy, and the United States, c. 1958-c.
1974, Oxford University Press, Oxford 1998.
—, «―1968‖ and the cultural revolution of the long sixties (c.1958-c.1974)», in Gerd-Rainer Horn ηαζ Padraic
Kenney (eds.), Transnational Moments of Change: Europe 1945, 1968, 1989, Rowman & Littlefield,
Lanham, Md. 2004, ζ. 81-94.
Mathews Harry and Alastair Brotchie, Oulipo Compendium, Atlas, London 1998.
May Charles, ―Chekov and the modernist short story‖, in Charles May (ed.), The New Short Story Theories,
Ohio University Press, Athens 1994, ζ. 199-217.
McHale Brian, Postmodernist Fiction, Methuen, London 1987.
Mikedakis Emmi, ―Manipulating language: Metaphors in the political discourse of Georgios Papadopoulos
(1967-1973)‖, in Elisabeth Close, Michael Tsianikas and George Frazis (eds.), Greek Research in
Australia. Proceedings of the [3rd] Annual Conference of Greek Studies, Flinders University,
Adelaide 2001, ζ. 76-86.
Miller Tyrus, Late Modernism: Politics, Fiction, and the Arts between the World Wars, University of
California Press, Berkley 1999.
Milliex Rogé, «Ώπαζζζμδμλία ηαζ εθπίδα ζηα βαθθζηά βνάιιαηα», Διεχζεξα Γξάκκαηα, ηπ. 3-4 (Μάνη.-Ώπν.
1949), ζ. 89.
Moennig Ulrich, «―Σα ηίκδηνα; ΐζμθμβζηά, ζελμοαθζηά, ροπμθμβζηά, αζζεδηζηά, δεζηά. Κάεε ζπμθή εα έδζκε
ηζ απυ ιζα ενιδκεία‖: Ο Αν. Ρυιπενη Ρίηζανκηξ ηαζ ηα ακαβκχζιαηά ημο ζηζξ Αθπβέξλεηεο
Πνιηηείεο», ΢χγρξνλα Θέκαηα, ηπ. 122-123 (Εμφθ.-Αεη. 2013), (Ώθζένςια «Ο Κααάθδξ ημο Σζίνηα»),
ζ. 83-93.

235
Montgomery Geraldine F., «―Plus loin que la morale‖: considérations sur la quête camusienne d‘une éthique
et d‘ un au-delà», in Christine Margerrison et. al (eds.), Albert Camus in the 21st Century. A
Reassessment of his Thinking at the Dawn of the New Millennium, Faux Titre, Amsterdam 2008, ζ.
131-142.
Mounier Emmanuel, «Πενζμκαθζζιυξ ηαζ εθθδκζηή πανάδμζδ», Διεχζεξα Γξάκκαηα, ηπ. 5-6 (Μάζμξ-Εμφκ.
1949), ζ. 199-202.
Nicholls Peter, Modernisms: A Literary Guide, Macmillan, London 1995.
Orlova Raissa ηαζ Kopelev Lev, «Δ παιέκδ βεκζά ημο ροπνμφ πμθέιμο», ιηθν. Νυνα Ώκαβκςζηάηδ, Κξηηηθή,
ηπ. 6 (Αεη. 1959), ζ. 213-230.
Quilligan Maureen, The Language of Allegory: Defining the genre, Cornell University Press, Ithaca 1979.
Richardson Brian, ―Remapping the present: The master narrative of modern literary history and the lost forms
of twentieth-century‖, Twentieth Century Literature, η. 43, ηπ. 3 (1997), ζ. 291-309.
Robert André, ―Le troisieme anneau‖, Quinzaine Littéraire, ηπ. 33 (Ώοβ. 1967), ζ. 14.
Robert Marthe, Kafka, Gallimard, Paris 1960.
Robertson Ritchie, Kafka: A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford 2004.
Robinson Christopher, ―Social, Sexual and Textual Transgression: Kostas Taktsis and Michel Tremblay, a
Comparison‖, in Dimitris Tziovas (ed.), Greek Modernism and Beyond, Lanham 1997, ζ. 205-214.
Roh Franz, ―Magic Realism: Post-Expressionism‖ [11925] in Lois Parkinson and Wendy Faris (eds.), Magical
Realism; Theory, History, Community, Duke University Press, London 1995, ζ. 15-31.
Sokel Walter H., The Writer in Extremis: Expressionism in Twentieth Century German Literature, Stanford
University Press, Stanford CA 1959, ζ. 8.
Soloup, Σα ειιεληθά θφκηθο, εηδ. Συπμξ, Ώεήκα 2012.
Tambling Jeremy, Allegory, Routledge, Abingdon and New York 2010.
Travers Martin, Δηζαγσγή ζηε λεφηεξε επξσπατθή ινγνηερλία, ιηθν. Εςάκκα Ναμφι ηαζ Μανία Παπαδθζάδδ,
εηδ. ΐζαθζυναια, Ώεήκα 2005.
Tziovas, D. P., ―Allegorical Readings and Metaphors of Identity: Sexuality, Society and Nature in Vassilis
Vassilikos‘ Σμ Φφθθμ‖, ιζα ζφκημιδ εηδμπή ημο ηεζιέκμο ζημ πεν. Γηαβάδσ, ηπ. 517 (2011), ζ. 81-
85.
Vajda György M., ―Outline of the philosophic backgrounds of expressionism‖, in Ulrich Weisstein (ed.),
Expressionism as an International Literary Phenomenon, John Benjamins Publishing Company,
Amsterdam/Philadelphia 2011 [11973], ζ. 45-58.
Vitti Mario, «Οζ δομ πνςημπμνίεξ ζηδκ εθθδκζηή πμίδζδ 1930 ιε ‘40», Ο Πνιίηεο, ηπ. 1 (Μάζμξ 1976), ζ. 72-
79 (: Mario Vitti, Γξαθείν κε ζέα, εηδ. ΜΕΒΣ, Ώεήκα 2006, ζ. 89-114).
Voyiatzaki Evi, The Body in the Text: James Joyce‟s Ulysses and the Modern Greek Novel, Lexington Books,
Oxford 2002.
Warnock Mary, The Philosophy of Sartre, Hutchinson, London 1965.
Weisstein Ulrich, ―Expressionism: Style or Weltanschauung‖? in Ulrich Weisstein (ed.), Expressionism as an
International Literary Phenomenon, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia
2011 [11973], ζ. 29-44.
—, ―German literary expressionism: An anatomy‖, The German Quarterly, η. 54, ηπ. 3 (1981), ζ. 262-283.
Wolin Richard, H γνεηεία ηνπ αλνξζνινγηζκφπ: Σν εηδχιιην ηεο δηαλφεζεο κε ηνλ θαζηζκφ, απφ ηνλ Νίηζε ζηνλ
κεηακνληεξληζκφ, ιηθν. Μανία Φζθζππαημπμφθμο, εεχνδζδ ιηθν.-επζι. Αήιδηνα Σμοθάημο, εηδ.
Πυθζξ, Ώεήκα 2007.

236
Zimbone Anna, Ρεαιηζηηθή παξάζηαζε θαη πνηεηηθή ελφξαζε ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Γηψξγνπ Ησάλλνπ, εηδ.
Γαανζδθίδδξ, Ώεήκα 2008.

΢εκαληηθά μέλα έξγα πνπ έπαημαλ ξόιν ζηελ επνρή

Beckett Samuel, ΋ινη εθείλνη πνπ πέθηνπλ Ŕ Ω, νη σξαίεο κέξεο, ιηθν. Μανία Λαιπαδανίδμο-Πυεμο, εηδ.
Αςδχκδ, Ώεήκα 1970.
—, Μνιιφπ, ιηθν. Λζθίηα Γεςνβίμο, εηδ. Αςνζηυξ, Ώεήκα 1970.
—, Πεξηκέλνληαο ηνλ Γθνληφ – Σέινο ηνπ παηρληδηνχ, ιηθν. Βθέκδ ΐανίηα, εηδ. Αςνζηυξ, Ώεήκα 1970.
Camus Albert, H Παλνχθια, ιηθν. Δθίαξ Θεμθοθάηδξ, πνυθμβμξ Roger Milliex, εηδ. Α. Γαναάκμξ, Πεζναζάξ
1955.
—, Ζ Παλνχθια, ιηθν. Ώνβονχ Ρμσδμο, εηδ. Μπμοημοιάκδξ, Ώεήκα 1989.
—, «Δ εθπίδα ηαζ ημ πανάθμβμ ζημ ένβμ ημο Φνακηξ Κάθηα» (ιηθν. Ξ. Κανάηαθμξ), Νέα Δζηία ηπ. 980
(1968), 574-581.
—, Ζ πηψζε, ιηθν. Νίηδ Καναηίηζμο-Νημογέ ηαζ Μανία Καζαιπακυβθμο-Ρμιπθέκ, εηδ. Καζηακζχηδξ,
Ώεήκα 2004.
—, Ο επαλαζηαηεκέλνο άλζξσπνο, ιηθν. Νίηδ Καναηίηζμο-Dougé ηαζ Μανία Καζαιπαθυβθμο-Roblin, εηδ.
Παηάηδξ, Ώεήκα 2013.
—, Σν κέιινλ ηνπ επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ, ιηθν. Νίηδ Καναηίηζμο-Dougé ηαζ Μανία Καζαιπαθυβθμο-
Roblin, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2014.
Dürennmatt Friedrich, Ζ επίζθεςε ηεο γεξαηάο ηονίαξ, ιηθν. Γ. Ν. Πμθίηδξ, Βεκζηυ Θέαηνμ, 1961
Faulkner William, Ζ βνπή θαη ην πάζνο, ιηθν. Νίημξ Μπαηυθαξ, εηδ. Γηυκδ, Ώεήκα 1963.
Huxley Aldous, Θαπκαζηφο θαηλνχξγηνο θφζκνο, ιηθν. ΐαζ. Λ. Καθαηγήξ, εηδ. Πάπονμξ Πνεξξ, Ώεήκα 1971.
Ionesco Eugene, Ο Ρηλφθεξνο, ιηθν. Γζχνβμξ Πνςηυπαπαξ, εηδ. Αςδχκδ, Ώεήκα 1992.
Joyce James, Οδπζζέαο, ιηθν. ΢ςηνάηδξ Καράζηδξ, επζι. εηδ. Δθίαξ Υ. Παπαδδιδηναηυπμοθμξ, εηδ.
Κέδνμξ, Ώεήκα 1990.
Kafka Franz, Ζ δίθε, ιηθν. Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, εηδ. Γαθαλίαξ, 1961.
—, Ζ κεηακφξθσζε, ιηθν. Σέα Ώκειμβζάκκδ, εηδ. Γαθαλίαξ, 1962.
Orwell George, 1984 [1949], ιηθν. Νίκα Μπάνηδ, εηδ. Κάηημξ, Ώεήκα 1978.
Osborne John, Οξγηζκέλα ληάηα, ιηθν. Αέζπς Αζαιακηίδμο, εηδ. Αςδχκδ, Ώεήκα 1977.
Queneau Raymond, Αζθήζεηο χθνπο, ιηθν. Ώπζθθέαξ Κονζαηίδδξ, εηδ. Όρζθμκ, Ώεήκα 1984.
Sartre Jean-Paul, Άγηνο Εελέ, θσκσδφο θαη κάξηπξαο [1952], ιηθν. Λμοηάξ Θεμδςναηυπμοθμξ, εηδ. Βλάκηαξ,
Ώεήκα 1990.
Woolf Virginia, Μηα σξαία κέξα ηεο θπξίαο Νηάιινγνπαηε, ιηθν. Άνδξ Αζηηαίμξ, εηδ. ΐίπεν, Ώεήκα 1973.

Σειενπηηθέο εθπνκπέο αθηεξσκέλεο ζε ζπγγξαθείο

«Βηπμιπή Παναζηήκζμ: Άνδξ Ώθελάκδνμο», ζηδκμεεζία Σάηδξ Υαηγυπμοθμξ, ΒΡΣ 1986.

«Βηπμιπή Ώκηζεέζεζξ: Άνδξ Ώθελάκδνμο», ζοκημκζζηήξ Παφθμξ Γάκκαξ, ΒΡΣ 1988.
«Βηπμιπή Πενζζηυπζμ: Θακάζδξ ΐαθηζκυξ», ζοκημκίζηνζα ΐάζς Κακεθθμπμφθμο, ΒΡΣ 1987.

237
«Γζα ιζα εέζδ ζημ νάθζ: Θακάζδξ ΐαθηζκυξ», ΒΡΣ 2001.
«Δ ζζημνία ηςκ πνυκςκ ιμο: Θακάζδξ ΐαθηζκυξ 1963» ΢ηδκμεεζία ΢ηέθζμξ Υαναθαιπυπμοθμξ, ΒΡΣ 2004.
Ζ ηζηνξία ηνπ Ε: ΢ογήηδζδ ημο ΐαζίθδ ΐαζζθζημφ ιε ημκ ΐαββέθδ Υαηγδααζζθείμο.
«Βηπμιπή Παναζηήκζμ: Βπζζηέρεζξ ζημ ζπίηζ ημο Β. Υ. Γμκαηά, ζηδκμεεζία Βφα ΢ηεθακή, ΒΡΣ 1998.
«Βηπαζδεοηζηυ κημηζιακηέν: Β. Υ. Γμκαηάξ», ζηδκμεεζία Μζπάθδξ Λοημφδδξ, openLit 2006.
«Ο Ρέκμξ Ώπμζημθίδδξ βζα ημκ Φαίδνμ Μπανθά».
«Βηπμιπή Παναζηήκζμ: ΢ηναηήξ Σζίνηαξ ζε πνχημ πνυζςπμ», ζηδκμεεζία Σάηδξ Υαηγυπμοθμξ, ΒΡΣ 1998.
«΢ηναηήξ Σζίνηαξ: μ θυβμξ ημο, δ γςή ημο», ΒΡΣ 1992.
«Βπμπέξ ηαζ ζοββναθείξ: ΢ηναηήξ Σζίνηαξ», ΒΡΣ 2001.
«Βηπμιπή Πενζζηυπζμ: Μάνζμξ Υάηηαξ», ζηδκμεεζία Αέζπμζκα Καναέθα, ΒΡΣ 1987.
«Βπμπέξ ηαζ ζοββναθείξ: Αδιήηνδξ Υαηγήξ», ΒΡΣ 2005.
«Βηπμιπή Μμκυβναιια: Γζχνβμξ Υεζιςκάξ», παναβςβυξ Γζχνβμξ ΢βμονάηδξ, ΒΡΣ 1984.

Άιιεο εθπνκπέο – Νηνθηκαληέξ – Σεθκήξηα

ΐμφθβανδξ Πακηεθήξ, Σν ρξνληθφ ηεο δηθηαηνξίαο 1967-1974 (κημηζιακηέν).

Αζάββεθια ημο δζηηάημνα Παπαδυπμοθμο (απυζπαζια).
Διιεληθά Δπίθαηξα, «Ώκαημίκςζδ ηδξ απμκμιήξ ημο Νυιπεθ Λμβμηεπκίαξ βζα ημ έημξ 1963 ζημκ Γζχνβμ
΢εθένδ», ΒΘΝΕΚΟ ΟΠΣΕΚΟΏΚΟΤ΢ΣΕΚΟ ΏΡΥΒΕΟ, (00:03:25:14 - 00:03:54:18).
Διιεληθά Δπίθαηξα, «Πανεεκζηή πηήζδ ημο κέμο αενμζηάθμοξ ηδξ Οθοιπζαηήξ Ώενμπμνίαξ ‗Πυθζξ ηδξ
Κμνίκεμο‘ ζηδ βναιιή Ώεήκα-Νέα Τυνηδ» (1966), ΒΘΝΕΚΟ ΟΠΣΕΚΟΏΚΟΤ΢ΣΕΚΟ ΏΡΥΒΕΟ,
(00:04:41:04-00:05:38:18).
Διιεληθά Δπίθαηξα, «Θειεθίςζδ κέςκ εβηαηαζηάζεςκ ηδξ Βθθδκζηήξ Καπκμαζμιδπακίαξ ‗Μαηζάββμο‘»
(1966), ΒΘΝΕΚΟ ΟΠΣΕΚΟΏΚΟΤ΢ΣΕΚΟ ΏΡΥΒΕΟ, (00:03:34:00-00:04:06:00).
«Βθθδκζηυξ Ονβακζζιυξ Σμονζζιμφ. 60 πνυκζα ζζημνίαξ».
Καιπακέθδξ Εάηςαμξ, Σν κεγάιν καο ηζίξθν (απυζπαζια απυ ηδ εεαηνζηή πανάζηαζδ πμο ακέαδηε ζημ
εέαηνμ Κανέγδ-Καγάημο ημ 1973).
Καναηάζδξ Ώπυζημθμξ, Με εξγνδφηε ηε δσή. Άξεο Κσλζηαληηλίδεο, ΒΡΣ 2001.
Καηζανυπμοθμξ Κχζηαξ, Γηάλλεο Σζαξνχρεο. Έλαο ζηνραζηήο ηεο ειιεληθφηεηαο (κημηζιακηέν), ΒΡΣ 1992.
Λαιπνζκυξ Φχημξ. Χνχληα είλαη. Θα πεξάζεη; (ζεζνά κημηζιακηέν).
Μακεμφθδξ Ρμαήνμξ, Ζ δηθηαηνξία ησλ ειιήλσλ ζπληαγκαηαξρψλ (κημηζιακηέν) 1995.
Μμονζεθάξ Κχζηαξ, Δθείλνο θη Δθείλνο (απυζπαζια απυ ηδκ ηδθεμπηζηή ζεζνά, 1972-74, ιε ημκ ΐαζίθδ
Αζαιακηυπμοθμ ηαζ ημκ Γζχνβμ Μζπαθαηυπμοθμ).
Νηφνεκιαη Φνίκηνζπ, Ζ επίζθεςε ηεο γεξαηάο θπξίαο (εεαηνζηυ ένβμ δπμβναθδιέκμ, 1955).
Σαπηζήξ Κχζηαξ, Σν ηξίην ζηεθάλη (δπμβναθδιέκμ, ιε ηδ Ρέκα ΐθαπμπμφθμο ζημκ πνςηαβςκζζηζηυ νυθμ).
Σνίημ πνυβναιια εθθδκζηήξ ναδζμθςκίαξ, 1979.

David Davis – Talbot Stephen, The sixties. The Years that Shaped a Generation, (κημηζιακηέν, 2005).
Wadleigh, Michael, Woodstock (κημηζιακηέν).

238
Σαηλίεο

Γαβξάο Κψζηαο, Γ (απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία, 1969), (1:01:05-1:02:20).

Ααθζακίδδξ Γζάκκδξ, Ο θαηήθνξνο, 1961.
Ααθζακίδδξ Γζάκκδξ, Νφκνο 4000, 1962.
Dassin Jules, Πνηέ ηδκ Κονζαηή (απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία ημο Γοθ Νηαζζέκ, 1960).
Kubrick Stanley, Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (απυζπαζια απυ
ηδκ ηαζκία ημο ΢ηάκθεσ Κζμφιπνζη, 1964).
ΐμφθβανδξ Πακηεθήξ, Χάπππ Νηαίε (α΄ κέξνο) (1976).
΢ζμπαπάξ Υνίζημξ, Ζ θάζνδνο ησλ ελληά (1984).

Γηαδηθηπαθέο πεγέο

Ώνπείμ ζφβπνμκςκ εθθήκςκ ζοββναθέςκ ημο Βεκζημφ Κέκηνμο ΐζαθίμο (Β.ΚΒ.ΐΕ.) (υπμο ιπμνεί ηακείξ κα
ακαγδηήζεζ ααζζηά ενβμαζμβναθζηά-αζαθζμβναθζηά ζημζπεία βζα ζπεδυκ υθμοξ ημοξ ζοββναθείξ ηδξ
ιεθέηδξ, αθθααδηζηά).
Εζημπχνμξ αθζενςιέκμξ ζημ ένβμ ημο Σάηδ Κμοθυπμοθμο.
Εζημπχνμξ αθζενςιέκμξ ζημ ένβμ ημο Νίημο Μπαηυθα.
Εζημπχνμξ αθζενςιέκμξ ζημ ένβμ ημο Ώκηνέα Φναβηζά.

Monoskop: Avant-garde and modernist magazines.

Δ Μαηνυκδζμξ ςξ ηυπμξ ελμνίαξ.

239