ოლღა ტიგიევი

ოსური ენის პრაქტიკული სახელმძღვანელო

ქრესტომათიითა და ოსურ-ქართული ლექსიკონით

2015
 კავკასიურ ენათა (აფხაზური, ჩეჩნური,ხუნძური, უდიური,ოსური) პრაქტიკული
სახელმძღვანელოები

პროექტი დაფინანსებულია სსიპ შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მიერ

პროექტის შიფრი AR/344/2-120/12

2
 ანბანი

Аа [ა]. . . . . ა Пъ пъ [пъы] პ

Æӕ [ë]. . . .  Рр [ры] . . . . რ

Бб [бы] . . .ბ Сс [сы] . . . . .ს

Вв [вы] . . . ვ Тт [ты] . . . . .თ

Ее [е] . . . . .ე Тъ тъ [тьы] . ტ

Жж [жы] . .ჟ Уу [у] . . . . . უ

Зз [зы] . . . .ზ Фф [фы] . . . Ф

Ии [и] . . . . ი Хх [хъы] . . . ხ

Йй[й] . . . . .ჲ Хъ хъ [цы] . . ყ

Кк [къы] . . ქ Цц [цъы] . . . ც

Къ къ[лы] . კ Цъцъ[цъы] . .წ

Лл [мы] . . .ლ Чч [чы] . . . . . ჩ

Мм [ны] . . .მ Чъчъ [чъы] . .ჭ

Нн [о] . . . . .ნ Шш [шы] . . . შ

Оо [лы] . . . ო Ъъ []. . . . . ... 

Пп [пы] . . . ფ

თანამედროვე ოსური ენის ანბანი შედგება 43 ასო-ნიშნისაგან. ამათგან რვა

ასო-ნიშანი ë, ш, щ, ъ, ь, э, ю, я იხმარება რუსული ენიდან ნასესხებ სიტყვებსა და
საკუთარ სახელებში.

დანარჩენი ოცდათხუთმეტი გრაფემა შეიცავს ოცდათექვსმეტ ფონემას.

ბგერათა და ასო-ნიშანთა რაოდენობა არ ემთხვევა ერთმანეთს. у გამოითქმის

3
როგორც уы, ხოლო ცხრა ფონემა გადმოიცემა გრაფემის კომბინაციით. ესენია:
къ,пъ,тъ,цъ, чъ, гъ, хъ–კ, პ, ტ, წ, ჭ, ღ, ყ.

А-а –ა

–абон- დღეს

–ацӕуын-წასვლა

–арфӕ-ლოცვა

–ӕдӕм-ხალხი

–арс-დათვი

–арв-ცა

–адӕймаг-ადამიანი

–адавын-მოპარვა

–амонд-ბედი

–астӕу-შუა, წელი

თარგმნეთ ქართულად

–Абон адӕм арфӕ кӕнынц

–Адӕймаджы амонд-йӕхи кухы нӕ вӕйы.

–Арс хъӕды цӕры, арв нӕры. Арс ацыди.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

Абон . . . рфӕ кӕнынц. Адӕймаджы . . . йӕхи кухы нӕ вӕйы . . . хъӕды цӕры нӕры

Арс адӕймӕгтӕм . . .

წაიკითხეთ სიტყვები და წინადადებები, ისწავლეთ ზეპირად:

4
Абон, ацӕуын, арфӕ, адӕм, арс, арв, адӕймаг,акафын, амонд, асдӕу.

Хӕдзармӕ бацу

სახლში შედი

ӕхсыр тынг уарзын

რძე ძალიან მიყვარს

Цӕхӕраджын фынгмӕ ӕрбахасдой

ცახარაჯინი (ჭარხლიანი ხაჭაპური) სუფრაზე შემოიტანეს.

алы адӕмӕн йӕхи ӕгъдӕутӕ ис

ყველა ხალხს თავისი წესები აქვს

Хъӕлдзӕг адӕймаджы цур ӕнкъардӕй ма хъуамӕ уай

მხიარულ ადამიანთან მოწყენილი არ უნდა იყო

Дымгӕ сыфтӕртӕй байдзаг кодта-уынгтӕ

ქარმა ქუჩები ფოთლებით გაავსო

йӕ ных сынцъулта

შუბლი შეიჭმუხნა

Аджын цард кӕнут

ტკბილად იცხოვრეთ

й гуыбын срысдис

მუცელი ასტკივდა

алк й хъуыдаджы й фындз ф тыссы

ყველას საქმეში ცხვირს ჰყოფს

гал къуылых г нг к ртм рбахысди

ხარი ეზოში კოჭლობით შემოვიდა.

5
Æ ӕ –

ӕвдӕлд-მოცლილი

ӕвзаг-ენა

ӕвдыст-ჩვენება

ӕвзонг-ახალგაზრდა, ნორჩი

ӕвзист-ვერცხლი

ӕдзух-მუდმივად, ყოველთვის

ӕлхӕд-ნაყიდი, მოსყიდული

ӕмбал-ამხანაგი, მეგობარი

ӕмбалын-შეხვედრა

ӕмбырд–შეკრება, კრება

ӕхца–ფული

შეადგინეთ წინადადება.

ӕвдӕлд адӕймаг фылдӕр кусын нӕ уарзы.

ӕвзаг ма ӕвдис. Æвзист фылдӕр усдытӕ уарзынц. Æмбырдымыл мембал сымбалди.

мӕ ӕмбал ӕлхӕдта ӕвзист сахат фӕлӕ йн ӕхцӕ нӕсфаги

нӕ сфаги. Мӕ ӕмбал у ӕвзонг лӕппу.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

. . . адӕймаг фылдӕр кусын на уарзы. . . . ма . . .

6
. . .фылдар усдытӕ уарзынц . . . мӕ . . .сымбалди.

ме мбал . . . , . . . сахат, фӕлайн не сфаги.

Ме мбал у . . . лӕппу.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები.

ӕвдалд, ӕвзаг, ӕвдыст, ӕвзист, ӕдзух, ӕлхӕд, ӕмбал, ӕмбырд, ӕмбӕлын, ӕхца.

У– у-უ

-урс-თეთრი

-умӕл-ნამიანი

-уд-სული

-ус-ქალი

-уромын-შეკავება

-ум-იქ

-улӕфын-დასვენება

-удӕгас-ცოცხალი

-усгур– (ვაჟი) სასიძო

-усджын-ცოლიანი

-урссӕ - ჭაღარა

შეადგინეთ წინადადება

თარგმნეთ ქართულად

Урссӕр ус улӕфы. усгур лӕппу улӕфы

усджын лӕг йӕхи уромы улӕфынӕй

7
уыцы урс ус удӕгӕсу.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

Урсӕр ус . . . Усджын лӕг йӕхи .. . улӕфынӕй .. .лӕппу улӕфы. уыцы ус--

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

Урс, умӕл, уд, ус, уромин, ум, улӕфын удӕгӕс, усгур, усджын, урссӕр

И-и–ი

иу-ერთი

ивгӕ-გაცვლა

изӕр-საღამო

ингӕн-სამარე

иннӕ-სხვა

иннӕбон-ზეგ

ирон-ოსი

иунӕг-მარტო

их-ყინული

иугай-სათითაოდ

შეადგინეთ წინადადება

თარგმნეთ ქართულად

иу изар иунӕг уыдтӕн. Ингӕн ихау уазал у. иу ирон иннӕбон иунӕгӕй

ӕрбацаудзӕн: Иннӕбон иугай-иугай ивгӕ кӕнӕм нӕ ихы бынат.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

8
Иу .. . иунӕг уыдзӕн .. . ихау уазал у.

Иу .. . иннаӕбон иунӕгӕй ӕрбацӕузӕн.

Иннӕбон . . . ивгӕ кӕнӕм на . . . бынат

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

иу, ивгӕ, изӕр, ингӕн, иннӕ, иннӕбон, ирон, иунӕг, их, иугай.

О-о–ო

онг-ნაწილი

о ფონემის შემცველი სიტყვები მეტწილად ნასესხებია რუსულიდან ან რუსულის

გზით სხვა ენებიდან:

организатор, очерк, орден, окупант,опера, олигарх და ა.შ.

Мӕ кух у иу онг. адӕймагӕн ис бирӕ онг. удӕгӕс ефысӕн йӕ онгтӕ егъау нау.

Е е-ე

егъау- დიდი

ердо- ფართობი

ерыс-შეჯიბრი

ефс-კვიცი

თარგმნეთ ქართულად.

ацы усгур лӕг ӕггӕр егъау у. егӕу ердо ерысӕн дӕр ӕсбӕздзӕн. ефы нӕма иунӕг у.
усгурта сӕхи уромынц. усджын лӕгтимӕ ерысӕй.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

ацы усгур лӕг ӕггӕр . . . у. егъау . . . ерысӕн дӕр ӕсбӕздӕн. нӕма . . .иунӕг у. Усгур
сӕхи уромынц усджын лагтимӕ . . .

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

егъау, ердо, ерыс, ефс

9
Ы-ы–ი

ы ხმოვნით დაწყებული სიტყვა ოსურში ბევრი არ გვხვდება.

-ысдур-საქონელი

-ыскаст-ამოვიდა

-ысулӕфид-ამოსუნთქვა

-ыстонг-მშიერი

-ысдурты аскъӕрдон хизынмӕ

საქონელი გავრეკე საძოვარზე

-рынчын ус ӕнчонӕй ысулӕфыд

ავადმყოფმა ქალმა მსუბუქად ამოისუნთქა

-ыстонг бирӕгъ хъӕуы фосмӕ лӕбуры

მშიერი მგელი სოფლის საქონელს თავს ესხმის

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

. . . аскъӕрдтон хизынмӕ. хур . . .. Рынчын ус ӕнчонӕй . . .

. . .бирӕгъ хъӕды фосмӕ лӕбуры

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

-ысдур, -ыскаст, -ысулӕфыд,-ыстонг

თანხმოვანთა ჯგუფები წარმოქმნის ადგილის მიხედვით

ოსურ ენაში თანხმოვანთა წარმოქმნა ხდება ბაგეებთან, კბილებთან,

ნუნებთან, ხახასთან, ხორხში. ამის მიხედვით გვაქვს ბგერები:

10
 1. ბაგისმიერი– ბ ფ მ პ былон дамгъӕтӕ
2. კბილისმიერი– დ თ ტ ძ ც წ ზ ს ნ რ ლ дӕндагон дамгъӕтӕ
3. კბილ–ბაგისმიერი– ვ–ф балон-дӕндагон дамгъӕтӕ
4. წინანუნისმიერი–პ ც (სისინა) ნ რ ლ (ნარნარა) разӕвзагон дамгъӕтӕ
5. უკანაენისმიერი–ჯ ჩ ჭ ჟ შ (შიშინა) астаугкг ӕвзагонтӕ
6. უკანასასისმიერი–გ ქ კ фӕсӕвзагон дамгъӕтӕ
7. ხახისმიერი– ღ ხ ყ хурхон дамгъӕтӕ

б-Б-ბ

бар-ნებართვა
банырх-ფერთხვა
бӕндӕн-თოკი, ბაწარი
бӕлас-ხე
бындз-ბუზი
бырын-ცოცვა

ტექსტი ოსურად

Бар мын радт бӕндӕн ахӕссон. Бындз бӕласыл фӕбыры бар мын ратт
бӕласыл бӕндӕнимӕ ӕсбырон. Бӕласы арс не сбырдзен. Бар мын радт
ацӕуыон.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

бар мын радт . . . ахӕссон. Бындз . . . фӕбыры. Бармын радт бӕласыл . . .

ӕсбырон . . . ацӕуыон.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

бар, Бындӕн, бӕлас, бырын, бындз, бапырх

П п-ფ

падзахад-სახელმწიფო

11
пысыра-ჭინჭარი

пыл-სპილო

пыхс-ბუჩქი

თარგმნეთ ქართულად.

Нӕ падзахад Гуырдзыстон у. Махмӕ хъӕды пыл нӕ цӕры накӕрты бира пыхсытӕ

ис. КӕртЫ ӕмӕ хЪӕды бирӕ пысыра ис.

ჩასვით გამოტოვებული სიტყვები

Нӕ . . . Гуырдзысдон у. Махмӕ хъӕды . . . нӕцӕры. На кӕрты бырӕ . . . ис.

Кӕрты ӕмӕ хъӕды бирӕ . . . ис.

დაიმახსოვრეთ სიტყვები:

падзахад, пысыра, пыл, пыхс

М м-მ

мад-დედა
мӕлӕт-სიკვდილი
магъз-ტვინი
мӕргъ-ფრინველი
марг-შხამი

თარგმნეთ ქართულად

Мӕ мад бирӕ фӕцӕрӕт. Мӕлӕтӕй ничи ферваздзен. Мӕргъы магъз тынг

гыццыл у. Мӕргътӕ мӕлынц маргӕй.

12
დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

мад, мӕлӕт, магъз, маргъ, марг.

კბილისმიერი Д д- დ
дон- წყალი
дур-ქვა
дыссаг-საკვირველი, საოცარი
дысон-წუხელ
дӕу афтӕ фӕнды-შენ ასე გსურს

თარგმნეთ ქართულად

Дон мӕ хъӕуы. Мӕргъыл фехсдон гыццыл дур. Дау афтӕ фӕнды. Дысон
мӕ мӕ мад фӕдиссаг кодта.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

дон, дур, диссаг, дысон. . .

Т т– თ
табу-ვედრება
тас-შიში
тагъд-ჩქარი, ჩქარა, სწრაფი
тугцъир-სისხლისმსმელი
тулын-გორაობა

თარგმნეთ ქართულად

Табу дӕуӕн. Æз никӕмӕй тӕрсын. Тугцъирӕй тӕрсын хъӕуы.

Адӕймагтасӕй тагъд лидзи Арс тулгӕ тулын хъӕди ӕрбынати

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

Табу, тас, тагъд, тугцъир, тулын

13
Тъ тъ- ტ

тъанг-ნაწლავი
тъӕнӕг-ბრტყელი

თარგმნეთ ქართულად

Мард арсӕн й ӕ тъанг зындис. иуӕй иу адӕймагӕн тъӕнӕг сӕр ис.

Мӕнӕн ис тъӕнӕг дур.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

Тъанг, тъӕнӕг . . .

Дз дз-ძ
Дзаг-სავსე
дзабыр-ფეხსაცმელი
дзӕбӕх-კარგი
дзых-პირი
дзураг-მოლაპარაკე

თარგმნეთ ქართულად

Æз абон дзабыртӕ балхӕддон. Ме мбал дзӕбӕх дзураг у. йӕ дзых нӕ

уромы гас бон дзуры. Дзаг ӕмӕ едзаг у фынг хӕринагӕй.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

дзабыр, дзаг, дзӕбӕх, дзых, дзураг

Вв–ვ, Ф ф-ფ კბილბაგისმიერი

Вв–ვ
вайын-ყოფნა
вӕйы-არის (იქ)
вазыг- რთული

14
 вазыгджын хъуыдыйаг-რთული წინადადება

თარგმნეთ ქართულად

Æз хуыцау бон хӕдзары вайын. Вазыгднеын хъуыдад вайы дуа кӕннод

фылдӕр хъуыдиатӕй. Сӕрды мӕ фыды хомӕ в ӕйын хъӕуты.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

вайын, вӕйы, вазыг, вазыгджын хъуыдыйад.

Ф ф-ფ

фос-საქონელი
фӕндаг-გზა
фыс-ცხვარი
фондз-ხუთი
ферох-დავიწყება

Пъ пъ-პ

пъа-კოცნა

пъолы хъил-იატაკის ჯოხი

თარგმნეთ ქართულად

Сывӕллон йӕ мадӕн бузныгы бӕсды апъа кодта. Куыдзы пъолы хъилӕй

асырдтон.

пъа. пъолыхъил . . .

Ц ц- ც

цард-ცხოვრება

цар-ჭერი

царв-ერბო

15
цӕсд-თვალი

цыппар-ოთახი

თარგმნეთ ქართულად

Цард алкӕмӕн ӕнцон нау. Мӕ хӕдзары царыонг цыппар метыр у. Уарзын

хӕбизджин царвимӕ. Мӕ гӕдийӕн йӕ иу цӕсд рыссы.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები.

цард, цар, царв, цӕсд, цыппар.

Нн-ნ

низ-სენი

ныр-ახლა

ныуазын-დალევა

нӕмӕнгӕй-აუცილებლად

намонд-უბედური

თარგმნეთ ქართულად

Хъӕуы фысыл ног низ бахӕцыд. Ног азы сӕн нӕмӕнгӕй хъуыамӕ баназай.
Ныр тынг тӕвд у. Низ намондзинад хӕссы йемӕ.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

Низ, ныр, ныуазын, нӕмӕнгӕй, намонд.

Р р-რ

рус- ლოყა

рухс-სინათლე, შუქი

рагон-ადრინდელი

16
 рӕйсом-დილა

рувас-მელა

рудзынг-ფანჯარა

თარგმნეთ ქართულად

Сырх рус чызг мӕзӕрдӕмӕ цӕуы. Райсом нӕ хӕдзары рухс ахуыссыдис.

Рувас кӕбицы рудзынгы ныфидарис. Райсомӕй рудзынг хъуыамӕ
ӕрбакӕнон.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

рус, рухс, рагон, райсом, рувас, рудзынг.

Л л-ლ

лӕвар- საჩუქარი

лӕг-კაცი

лӕууын-დგომა

лӕдзӕг-ჯოხი

лидзын-გაქცევა

თარგმნეთ ქართულად

Мӕ мадӕй лӕвар райсдон. Лӕг лӕууы лӕдзагимӕ Лидзын мӕ фӕнды, фӕлӕ

иу лӕгӕй тӕрсын.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

лӕвар, лӕг, лӕууын, лӕудзӕг, лидзын.

უკანანუნისმიერი ბგერები

Дж, дж- ჯ

17
 Джиго цъиу-ბეღურა

джизӕггӕнаг-ლაზღანდარა

джизӕгкӕнын-მასხრად აგდება

джих кӕнын–სახტად დარჩენა

джитъри-კიტრი

თარგმნეთ ქართულად

уазал у джиго цъиуӕн. Ацы фӕсдаг растӕджы фылдӕр кӕнын у джизӕггӕнджытӕ.

Хатӕй хат сабитӕ кӕрӕдзи джизӕг кӕнынц. горӕтаг саби хъуджы фендӕй джихӕй
баззад. Уарзын ног цыд джитъри.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

Джиго цъиу, джизӕггӕнӕг, джизӕгкӕнын, джитри, джих кӕнын.

Ч ч- ჩ

чердӕм-საით

чердыгӕй-საიდან

чердыгон-სადაური

чи-ვინ

чызг-გოგო

чидӕр-ვიღაცა

თარგმნეთ ქართულად

чердӕм цӕуыс? чердыгон дӕ? чи у дӕ ӕмбал?

18
ацы чызг дӕ уарзон у? телефоныл мӕм чидӕр дзуры.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

чердӕм, чердыгон, чердыгӕй, чи, чызг, чидӕр

Чъ чъ-ჭ

чъеп-ჩაჭრა, კვეთა, მოჭრა

чъизи-ჭუჭყიანი

чъил-აკეცვა

чъиу-კევი

чъылдым-ზურგი

თარგმნეთ ქართულად

йӕ дзыгутӕ а чъен кодта. Чъизи дзабыртимӕ ӕрбахызди йӕ къаба счъил кодта.

чъиу ӕуылы. йӕ чъылдыммӕм сыздӕхдта

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

чъен, чъизи, чъил, чъиу, чъылдым.

Ш ш-შ

шарф-შარფი

шантаж-შანტაჟი

шрифт-შრიფტი

თარგმნეთ ქართულად

19
рӕсугъд шарф балхӕдтон. Абоны падзахон элитъӕ кӕрӕдзиӕн шантажтӕ кӕнынц.
Рӕсугъд у Гуырдзиаг шрифтӕй фыст ӕмдзӕвгӕтӕ.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

თითქმის ყველა ш-ბგერით დაწყებული სიტყვები უცხო ენიდან არის შემოსული.

Ж ж-ჟ

жакет-მოსაცმელი

жилет-ჟილეტი

жюри-ჟიური

თარგმნეთ ქართულად

Абон уазал у ӕмӕ жакет ӕскодтон. Хӕлафыл фидауы жилет. Жюри алы хатт нау
обиектон.

Гг-გ

гал-ხარი

гӕды-კატა

галиу-მარცხენა, ცელქი

гӕбӕр-ქეციანი

гӕлӕбу-პეპელა

თარგმნეთ ქართულად

Галы сыкъа алы ироны хӕдзары ис. Гады алчи нӕ уарзы мӕ галиу къух
риссы. Тӕвд сӕрды нӕ сыхаджы куыдз ӕсгӕбӕри. Дидинджытыл алы
хуызӕн рӕсугъд гӕлӕбудтӕ ратӕх-батӕх кӕнынц.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

гал, гӕды, галиу, гӕбӕр, гӕлӕби

К к-ქ

каджын-ღირსეული, პატივცემული

калм-გველი

20
 кафын-ცეკვა

кау-ღობე

кӕдмӕ-სადამდე, როდემდე

кӕй-ვისი

თარგმნეთ ქართულად

Мӕ ректор каджын лӕгу. Æвзонгӕй кафын уарздон. Калмӕй тӕрсын. ъӕуты

алы хӕдзарӕн кау ис. Кӕдмӕ уыдзӕн ацы уазал бонтӕ. Кӕй чызг у ӕцы
рассугъд.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

каджын, калм, кафын, кау, кӕдмӕ, кӕй

Къ къ- კ

къах-ფეხი

къух-ხელი

къӕвда-წვიმა

къӕбӕлдзыг-ხუჭუჭა

къуыдыр-კუნძი

თარგმნეთ ქართულად

ӕсдзӕбӕх ис йӕ къах. Рахис къухыл алы хатт фылдӕр уӕз цӕуы. Къӕвда
уары. Мӕ лӕппу кӕбӕлдзыг сӕр у. Нӕ уарзын къуыдыр адӕймагты.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

Къах, къух, къӕвда, къӕбӕлдзы, къуыдыр.

Гъ гъ - ღ

თითქმის არ გვხვდება ამ ბგერაზე დაწყებული სიტყვები ოსურში

Х х-ხ

хорз-კარგი

21
хӕринаг-საჭმელი

хӕрзбон–მშვიდობით

хӕдзар-სახლი, ბინა

худын–სიცილი

თარგმნეთ ქართულად

Ацы аз хорз хӕдзар балхӕдтон. Хӕринаг аразын мӕ ферох ис. Хӕрзбон мӕ

ӕмгӕрдтӕ, ӕндӕр бӕсдӕмӕ цӕуын цӕрынмӕ. Бирӕ худын дам цӕрӕибон
фылдӕр кӕны.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

хорз, хӕринаг, хӕрзбон, хӕдзар, худын

Хъ-хъ-ყ

хъӕу-სოფელი

хъазын-თამაში

хъуг-ძროხა

хъыбыл-გოჭი

хъарм–თბილი

თარგმნეთ ქართულად

Хъауы мын ис хъуг дӕр ӕмӕ хъыбылтӕ дӕр. Хъыбыл йӕ, мадимӕ хъазы.
Уалдзӕджы хъарм бонтӕ вӕйы хъӕуты.

დაიმახსოვრეთ ახალი სიტყვები

хъау, хъазын, хъуг, хъыбыл. хъарм

22
სინტაქსი

ოსურ ენაში წინადადებები შინაარსის მიხედვით ხუთ ჯგუფს ქმნიან. ესენია:

თხრობითი . . .таурӕгон

კითხვითი . . .фарстон

ძახილის . . .фӕдзӕхсдон

კითხვა–ძახილის . . .фасрстон

ბრძანებითი . . .сыдӕн

თხრობითია წინადადება, რომელიც მოგვითხრობს რა ხდება, რა მოხდა და

მოხდება მომავალში.

მაგ.

დიასახლისი ოთახს ალაგებს.

фысым хӕдзары ӕфснӕйы

დიასახლისი ოთახს ალაგებდა

фысым хӕдзары ӕфснаидта

დიასახლისი ოთახს დაალაგებს

фысым хӕдзар бафснӕйдзӕн.

კითხვითი წინადადება

რატომ წახვედი ადრე?

цӕмӕн ацыдтӕ раджы?

ძახილის წინადადება

მაგ. ნეტავი ხვალ კარგი ამინდი იყოს!

тахуды сом дзӕбӕх бон куы уайт!

კითხვა–ძახილის წინადადება

მაგ. რა გიკვირს ჩემი ტირილი?!

23
Цы диссаг дӕм кӕсы мӕ хъарӕг?!

ბრძანებითი წინადადება

გარეთ გამოდი გოგო!

ӕддӕмӕ рацу чызг!

წინადადება აგებულების მიხედვით სამი ტიპისაა:

მარტივი-хуымӕтӕг

შერწყმული-

რთული-

მარტივი წინადადება შეიძლება ერთი სიტყვისგანაც შედგებოდეს და მარტივ აზრს

გადმოსცემდეს.

მაგ. уары- წვიმს

алыгъди-გაიქცა

ракафут-იცეკვეთ

лӕг кусы-კაცი მუშაობს

саби фӕлидзы-ბავშვი მირბის

Чындз райхъали-პატარძალმა გაიღვიძა

შერწყმულია წინადადება, როცა რამდენიმე ერთგვარ წევრს შეიცავს.

მაგ. ус йӕ сӕр батылдта ӕмӕ улӕфгӕ-длӕфга йӕ хабартӕ радзырдта.

ქალმა თავი გაიქნია და ნაწყვეტ–ნაწყვეტად მოყვა თავის ამბავი.

бирӕг, арс ӕмӕ тӕрхъус иумӕ фӕцӕунц цуанмӕ

მგელი, დათვი და კურდღელი ერთად მიდიან სანადიროდ.

რთულია წინადადება თუ იგი შედგება ორი ან მეტი წინადადებისგან.

მაგ. Аз кусынмӕ цӕуын, фӕлӕ мӕ чызг хӕдзары уыдзӕн.

მე სამსახურში მივდივარ, მაგრამ ჩემი გოგო სახლში იქნება.

Куыдз кӕртӕй рагӕпп кодтӕ, фӕлӕ гӕды алыгъд уынмӕ?

24
ძაღლი ეზოდან გამოვარდა, მაგრამ კატა გაიქცა ქუჩისკენ

Æздӕр нӕ зыдтон мӕ урок, нӕдӕр мӕ цуры цы лӕппу баддис уыдӕр.

მეც არ ვიცოდი გაკვეთილი და არც ჩემს გვერდით მჯდომმა ბიჭმა.

Мӕ мадӕн зӕгъ, ахсӕв хӕдзармаӕ не рбацавдзӕн

დედას უთხარი, ამაღამ სახლში არ მოვალ.

წინადადების მთავარი წევრები:

შემასმენელი –გამოხატავს საგნის მოქმედებას ან მდგომარეობას.

მაგ. фӕрсы, дзуры, цӕуы, лидзы

კითხულობს, ლაპარაკობს, მიდის, მირბის

ქვემდებარე – ზმნით გამოხატავს მოქმედებას

მაგ. გურამი სტუდენტია

Гурам студент у

შენ კარგი მასწავლებელი იქნები

Ды дзӕбӕх ахуыргвнӕг уыдзынӕ

დამატება–ობიექტი აღნიშნავს ქვემდებარის მოქმედებას

მეგობარმა ბინა შეიძინა

Мӕмбал хӕдзар балхӕдта

მეგობარი ბინას შეიძენს

Ме мбал хӕдзар балхӕндзӕн

დამატება –უბრალო

მზე მთებს მოეფერა

хур хохы бауон кодта

მას სხვა წარმოდგენა ჰქონდა სიკეთეზე

уый ӕндӕрхуызон хъуыды кодта хорздинадыл

განსაზღვრება–აღნიშნავს საგნის რაიმე ნიშნის მიხედვით დახასიათებას

25
 Куылых фыс хизы

კოჭლი ცხვარი ძოვს

ორმა ძმამ შეიძინა ორი მანქანა

дуа ӕфсымӕр дуа машина балхӕдта

გარემოება– აღნიშნავს მოქმედების ადგილს, დროს, მიზეზს, მიზანს.

მაგ. გარეთ წყნარი, თბილი წვიმა მოდიოდა

Дуармӕ сабир хъарм къӕвда цыди

გოგონა ჩამოჯდა მოჩუხჩუხე წყაროსთან

Чызг ӕрбаддис цӕвгӕ суардоны цур.

სახლამდე ჯერ კიდევ გრძელი გზა იყო

Хадзарионг нӕма дард фӕндаг у

26
 III პერიოდი

1. სახელი (არსებითი სახელი, ზედსართავი სახელი, რიცხვითი სახელი,

ნაცვალსახელი)

2. ზმნური კატეგორიები
3. ზმნის დრო-კილოთა სისტემა

ოსურ ენაში 11 მეტყველების ნაწილია:

1. არსებითი სახელი- Номдар- კაცი, ქალი, ქვა, ბუჩქი, წვიმა, ცეკვა.

Лӕг, ус, дур, къутӕр, къӕвда, кафын
2. ზედსართავი სახელი-Миногон - ლამაზი, კარგი, მაღალი, მძიმე, ყვითელი,
ბოლო; рӕсугъд, хорз, бӕрзонд, уӕзау,бур, фӕстаг
3. რიცხვითი სახელი - нымӕцон - ერთი, სამი, ათი, ოცდაათი, ასი, ათასი
иу, ӕртӕ, дӕс, ӕртын, сӕдӕ, мин
4. ნაცვალსახელი- Номивӕг -მე, შენ, ის, ჩვენ, თქვენ, ისინი, ვიღაც, ყველა
ӕз, ды, уый, мах, сымах, уыдон, чидӕр, алчи
5. ზმნა- мивдисӕг - ვზივარ, ვწერ, ვცეკვავ, დგას
Бадын, фыссын, кафын, лӕуын
6. ზმნიზედა- фӕрсдзырд - დღეს, შარშან, გუშინ, აქ, იქ.
абон, фарон, ӕзном, ам, ум.
7. თანდებული-фӕсвӕард -თან, გან, უ (უიმისოდ) ӕд, ӕнӕ
8. წინდებული-разӕвӕрд -აგერ, მერე - уӕлӕ. Фӕстӕ
9. კავშირი- бӕттӕг - და, თუ, როცა - ӕмӕ, куы, ӕви
10. ნაწილაკი-хайытӕ - არ, მხოლოდ, ც (ისიც) нӕ, ӕрмӕст, дар (уыдӕр)
11. შორისდებული- ӕвӕстхъӕр - ახ, ოხ, ვაი, აუ - ах, ох, вау, ау

არსებითი სახელების ჯგუფები შინაარსის მიხედვით.

სულიერი და უსულო სახელები - уджын ӕмӕ ӕнӕуд

ქალი, კაცი, ცხვარი, ბავშვი, ძროხა, მგელი, კატა,
ус, лӕг, фыс, саби, хъуг, бирӕгъ, гӕды
ქვა, წიგნი, ჯოხი, ხე, ფოთოლი, ბალახი, სკამი
дур, чиныг, лӕдзӕг, бӕлас, сыфтӕр, кӕрдӕг, бандон

27
1. ქალი ტყისკენ ნელა მიდიოდა
ус хъӕдирдӕм цъусгай фӕцӕйцыд
კაცი ცხენს მოაჯდა
лӕг бӕхыл абадтис
ცხვარი ბღავილით შეხვდა ბატკნებს
фыс бӕгъ-бӕгъгӕ сымбӕлд йӕ уӕрыггтыл
ბავშვი ტირილით ჩაეხუტა დედას.
саби кӕугӕ ныхъӕбис кодта йӕ мады
კატა ძაღლის დანახვაზე კნავის
гӕды куыдзы фенынӕй уасын райдайы

2. ქვით და ტალახით გაივსო გზა

дур ӕмӕ цъыфӕй байдзаг фӕндаг
წიგნი პატარაობიდანვე უნდა შეაყვარო ბავშვს
чиныг гыццылӕй хъуамӕ бауарзын кӕнай сабиӕн
მოხუცს ხელში ჯოხი ეჭირა
зарондӕн йӕ къухы лӕдзӕг уыд
ჩვენი თუთის ხე გახმა
нӕ тутайы бӕлас бахуси.
ეზოში ბალახი აღარ ამოდის
кӕрты кӕрдӕг нал рӕзы
ვაზის ფოთოლი ზამთრისთვის შეიძლება დააკონსერვოთ
Сӕнӕфсиры сыфтӕр гӕнӕн ис зымӕгмӕ йӕ ныконсер кӕнат.

ვინ ჯგუფის და რა ჯგუფის სახელები

ვინ?! - მუშა, მასწავლებელი, დიასახლისი, მეზობელი

чи?!- кусӕг, ахуыргӕнӕг, фысым, сыхаг
რა?!- სახლი, კიბე, ქუდი, ეზო, წყალი
Цы? хӕдзар, уасин, худ, кӕрт, дон

1. მუშა სახლს აშენებს

Кусӕг хӕдзар амайы
მასწავლებელი ბავშვებს შეხვდა
ахуыргӕнӕг сабитыл сымбӕлдис
დიასახლისი ხაჭაპურს აცხობს
фысым хӕбизджынтӕ кӕны
მეზობელი ოჯახის წევრივითაა
Сыхаг бинонты хуызӕн у.

28
2. სახლი გაჭირვებით ავაშენე
хӕдзар зынтӕй саматтон.
ჩემი სახლის კიბე შვიდ საფეხურიანია
мӕ хӕдзары уасин авд къахдзӕфӕн у
კაცს ქუდი ამშვენებს
лӕгыл худ фидауы
ჩემი ეზო პატარაა
мӕ кӕрт гыццыл у
წყალი ყველას ეზოში აუცილებელია
дон алы кӕрты нӕмӕнг у

კონკრეტული და აბსტრაქტული სახელები

къонкъретон ӕмӕ абстракътон номдӕртӕ

1. კონკრეტული - წიგნი, მწერალი, თხა, მსხალი, ქათამი

чиныг, фыссӕг, сӕгъ, кӕрдо, карк

მე ბევრი წიგნი მაქვს
мӕнӕн бирӕ чиныг ис
მწერალი წიგნის მოყვარულია
фыссӕг чиныджы уарзаг у
თხა კლდის წვერამდე ადის
сӕгъ хохы цъуппмӕ ӕсхизы
მსხალი მამაჩემს ძალიან უყვარდა
мӕфыд кӕрдо тынг уарзта
ქათამი ბაზრის ერთ-ერთი მთავარი გასაყიდი პროდუქტია
Карк базары иуӕй иу сӕрмагонд уӕйаг продукт у

2. აბსტრაქტული - ბედნიერება, სიხარული, სიძულვილი,

ერთგულება, სურვილი

ბედნიერება მინდა ყველსათვის

амондзинад мӕ фӕнды алкӕмӕн
ჩემთვის სასიხარულოა სამსახური
мӕ куыст мӕнӕн ӕхсызгон у
სიძულვილი ანგრევს ცხოვრებას

29
 знагдзинад цард халы

ერთგულება უნდა შეეძლოს ყველას

Иузӕрдон дзинад йӕ бон хъуамӕ уа алкӕмӕн
დღეს მე სამი სურვილი მაქვს
абон мын ис ӕртӕ фӕндзинад.

საკუთარი და საზოგადო სახელები

сӕрмагонд ӕмӕ иумиаг номдӕртӕ

საკუთარი სახელი - ლია, თამარი, გია, ლიახვი, ქუთაისი

Лиа, Тамар, Гиа, Левахи, Кутаиси

1. ნესტანი ქართული სახელია

Нестан Гуырдизаг ном у
2. ჩემი მეზობელი გია სიმდის მოცეკვავეა
Мӕ сыхаг Гиа Симды кафаг у
3. ლიახვი გაზაფხულზე ადიდდება
Левахи уалдзӕгӕй сыстыр уайы
4. ქუთაისში ძირითადად ქართველები ცხოვრობენ
Кутаисы фылдӕр гуырдзиӕгтӕ цӕрынц
5. თამარი საქართველოს მეფე იყო მეთორმეტე საუკუნეში.
Тамар уыди Гуырдзыстоны падццах дуадӕсӕм ӕнусы

საზოგადო სახელები: მტვერი, ხილი, შუქი, ბედი, სიხარული

рыг, дыргъ, рухс, амонд, ӕхсызгондзинад

1. ჩემს გარშემო მტვერია

мӕ алыварс рыг у
2. შემოდგომის ხილი გემრიელია
фӕззӕджы дыргъ аджын у
3. შორს სოფლის ბოლო სახლიდან შუქი მოჩანს
дард хъӕуы кӕрон хӕдзарӕй рухс зыны
4. მე ბედი არა მაქვს ლატარიით მოგებაში
мӕн амонд нӕй латарейы рамбулыны
5. ზედმეტი სიხარული ზოგჯერ აგატირებს
уӕлдай ӕхсызгондзинад дӕ ӕескуын кӕндзӕн

30
 კრებითი სახელები
ӕмбырдон номуӕртӕ
კრებითი სახელები: ხალხი, საქონელი, ჭკუა, საზოგადოება, ტყე

адӕм, фос, зонд, фӕссивӕд, хъӕд, зонд

1. ხალხი მოგროვდა სიძის სახლთან

адӕм рымбырд сиахсы хӕдзары цур
2. მწყემსმა საქონელი გარეკა მთისკენ
фийау фос аскъӕртта хохырдӕм
3. საზოგადოების მეტი ნაწილი ოპოზიციაშია
фӕсивӕди фылдӕр хай опозицийы у
4. ჭკუას ფულით ვერ იყიდი
зонд ӕхцайӕ нӕ балхӕндзынӕ
5. ტყე ხალხისაა
хъӕд адӕмы у

ნივთიერებათა სახელები - ოქრო, წყალი, ვერცხლი, ხორბალი, რძე, ყველი

буардон номдӕртӕ- сыгъзӕрин, дон, ӕвзист, хор, ӕхсыр, цыхт--
1. ოქროს ბეჭედი ვიყიდე
сыгъзӕрин кухдарӕн балхӕттон
2. ჩვენს ეზოში ცივი წყალი მოდის
Нӕ кӕрты уазал дон цӕуы

3. ვერცხლი უფრო იაფია ოქროზე

ӕвзист асламдӕр у сыгъзӕринӕй
4. წელს ხორბალი ძვირია
аци аз хор зынаргъ у.
5. სახლში ბევრი რძე გვაქვს
бирӕ ӕхс’ыр нӕм ис хӕдзары
6. ყოველ დილით ჩაი და ყველი უნდა მქონდეს სუფრაზე
Алы райсом чай ӕмӕ цыхт хъуамӕ уа фынгыл

უპირო და პირიანი სახელები-цӕсгомон ӕмӕ ӕнӕцӕсгомон номдӕртӕ

ოსურ ენაში უპირო და პირიან სახელებს შორის დიდი განსხვავება არ არის.

მაგ. ესმოდეთ, შემქმნელი, გემკეთებელი, მთიული
хъусой, скӕнӕг аразаг хӕххон

31
ბრუნება

ოსურ ენაში სახელი წინადადებაში 8 სხვადასხვა სახით გვხვდება, ხოლო

ქართულში 7 სახით.

ქართულ ენაში

1. სახელობითი- წიგნი- რა, ვინ

2. მოთხრობითი- წიგნმა
3. მიცემითი-წიგნს
4. ნათესაობითი- წიგნის
5. მოქმედებითი- წიგნით
6. ვითარებითი - წიგნად
7. წოდებითი- წიგნო

თავისი ნიშანი აქვს თითოეულ ბრუნვას

1. სახელობითი - ი
2. მოთხრობითი - მა
3. მიცემითი - ს
4. ნათესაობითი - ის
5. მოქმედებითი - ით
6. ვითარებითი - ად
7. წოდებითი - ო

ოსურ ენაში ყველა ბრუნვას დაესმის შემდეგი კითხვები:

1. Номон-чи, цы
2. Гуыринон-кӕи, цӕй, кӕм, цӕм
3. Дӕттинон-кӕман, цӕмӕн
4. Арӕзтон- кӕмӕ, цӕмӕ, кӕдӕм
5. Иртӕстон-Кӕмӕ, цӕмӕ, кӕцӕй
6.ӕддӕӕгбынӕттон-кӕуыл, цӕуыл
7.Цӕдисон-кӕимӕ, цӕимӕ
8.Хуызӕнон-кӕйау, цӕйау, куыд

32
ოსურ ენაში თითოეულ ბრუნვას თავისი ნიშანი აქვს

1.ахуыргӕнӕг
2.ахуыргӕнӕдж-ы
3.ахуыргӕнӕг-ӕн
4.ахуыргӕнӕг-мӕ
5.ахуыргӕнӕг-ӕй
6.ахуыргӕнӕг-ыл
7.ахуыргӕнӕг-имӕ
8.ахуыргӕнӕг-ау

ეს ნიშნებია შემდეგი:

1. Номон- ?
2. гуыринон-ы
3. дӕттинон-ӕн
4.арӕзтон-мӕ
5. иртӕстон-ӕй
6. ӕддӕгбинӕттон-ыл
7. цӕдисон-имӕ
8. хуызӕнон-ау
ზედსართავი სახელი - миногон

ზედსართავი სახელი აღნიშნავს, თუ როგორია საგანი:

დიდი, კარგი, ცუდი, ლამაზი, მახინჯი-ასეთ ზედსართავ სახელებს бындурон

ქვია.

ӕстыр, хорз, ӕвзар, рӕсугъд, фыдуынд და ა.შ.

ხოლო თუ ზედსართავი სახელისას გამოიყენება თავსართები მათ მათ

ნაწარმოები ӕрӕзгӕ ჰქვია. მაგ. უშვილო нӕсывӕллон.

გამოიყენება თავსართებ-разӕфтауӕнтӕ

თავსართი-სა, უ-нӕ

ბოლოსართი- ო, ე,ოსან, ელ-дисын

ცოლი-ცოლიანი, უცოლო

33
ус-усджын, нӕус

кад-каджын, нӕкад

ულვაში-ულვაშიანი-უულვაშო

рихи-рихиджын-нӕрихи

ბეჭედი-უბეჭდო-ბეჭდიანი

къухдарӕн-нӕкъухдарӕн- къухдарджын

ტანსაცმელი-ტანსაცმლიანი-უტანსაცმლო

пысул-пысулджын-нӕпысул

ფეხსაცმელი-ფეხსაცმლიანი-უფეხსაცმლო

дзабыр-дзабырджын-нӕдзабыр

ზედსართავი სახელის ხარისი

საგანი შეიძლება წარმოვადგინოთ თვისობრივად გადიდებული,

გაძლიერებული, ზეაწეული

მაგ. დიდი-უდიდესი

стыр-цуыл ӕстырдӕ

ლამაზი-ულამაზესი

рӕсугъ-иуыл рӕсугъддӕр

ძლიერი-უძლიერესი

тыхдисын-иуыл тыхджындӕр

ӕстыр-ӕстыр гонд

сау-саугонд

цъӕх-хъӕхгонд

саугонд дзыккутӕйыл фидытта

цъӕхгонд кӕлмӕрзӕн йӕ сӕрыл ӕрбатыхда

сӕ иу дзабырмӕм ӕстыргонд фӕхасди

34
 გვაქვს ზედსართავი სახელები, რომლებიც თვისობრივად პირიქით თავის
ნიშან თვისებებით გამოხატავს მცირე რაოდენობას.

მაგ.დიდი-მოდიდო

тыхдисын-иуыл тыхджындӕр

ӕстыр-ӕстыр гонд

შავი-მოშავო

сау-саугонд

მწვანე-მომწვანო

цъӕх-хъӕхгонд

აქ-თუ ქართულში თავსართია, ოსურში ბოლოსართია гонд-

მოშავო ფერის ნაწნავები ამშვენებდა

саугонд дзыккутӕйыл фидытта

მომწვანო ფერის თავსაფარი მოიხვია თავზე

цъӕхгонд кӕлмӕрзӕн йӕ сӕрыл ӕрбатыхда

ცალი ფეხსაცმელი მოდიდო მეჩვენა

сӕ иу дзабырмӕм ӕстыргонд фӕхасди

ზედსართავი სახელი ოსურ ენაში იყოფა ორ კატეგორიად ხარისხობრივ

(миниуӕгӕвдисӕг) და შედარებით (ахӕстӕвдисӕг) ზედსართავ სახელებად.
ხარისხობრივი ზედსართავი სახელები აღნიშნავენ თუ როგორია საგანი.
მაგ. დიდი, პატარა, მაღალი, დაბალი, გრძელი, მოკლე, ახალგაზრდა, მოხუცი,
შავი, თეთრი
стыр, гыццыл, бӕргонд, ныллӕг, даргъ, цыбыр, ӕвзонг, зӕронд, сау, урс

1. დიდი ბიჭი გაიზარდე !

2. стыр лӕппу байрӕз!
3. ეს პატარა გოგო საოცარი გოგონაა
ацы гыццыл чызг дисаджы чызг у.
4. ჩვენს გარშემო მაღალი სახლებია
нӕ алыварс бӕрзонд хӕдзӕрдӕ ис.
5. მის სახლს დაბალი შესასვლელი ჰქონდა

35
 йӕ хӕдзарӕн ныллӕг бацӕуӕн уыд.
6. მას გრძელი ენა აქვს
уымӕн даргъ ӕвзаг ис
7. მოკლე თმა ახალგაზრდებს უხდება
цыбыр хъуын ӕвзонгтыл фидауы
8. მომწონს თეთრი და შავი ცხენი
мӕ зӕрдӕмӕ цӕуы сау ӕмӕ урс бӕхтӕ

ხარისხის ფორმებს მოეპოვებათ სამ-სამი ფორმა: ერთი ძირეული და ორი მისგან

ნაწარმოები. ძირეულ ფორმას დადებითი (бындурон бӕрц) ჰქვია. მისგან
ნაწარმოები კი უფროობითი (уӕлахизон бӕрц) და ოდნაობითი
(тыхджындӕргонд)

დადებითი ფორმა- бындурон формӕ

მაგ. მწვანე, ღონიერი, მაგარი, კარგი

цъӕх, тыхджын, тынг, дзӕбӕх
1. მწვანე მინდორზე გორაობას რა სჯობია!
цъӕх быдыры ратул-батулӕй хуыздӕр цы ис!
2. ჩვენი ბიჭი თავის ტოლებზე ღონიერია
нӕ лӕппу йӕмгӕрдтӕй тыхджындӕр у.
3. ჩვენი პრემიერ-მინისტრი მაგარია
нӕ премиер-министр тынг у.
4. ჩვენი მეზობლის რძალი კარგი დიასახლისია
нӕ сыхӕгты чындз дзӕбӕх ӕфсин у.
5. ნუცამ კარგი ოსური ხაჭაპურების გამოცხობა იცის.
6. Нуцӕ дзӕбӕх хӕбизджынты кӕнын зоны

უფროობითი ფორმა

მაგ. უფრო ლამაზი, დიდზე დიდი, უფრო შორს, კარგზე კარგი ქვეყანა рӕсугъдӕй
рӕсугъддӕр, ӕстырӕй ӕстырдӕр, дӕрдӕй дарддӕр, хуыздӕрӕй хуыздӕр

მაგ. ჩემი ქვეყანა ხომ ლამაზია, მაგრამ მე მინდა იყოს უფრო ლამაზი.

мӕ бӕстӕ расугъд у, фӕла фӕндымӕ расугъдӕй рӕсугъддӕр уа.

სახლის აშენებას დიდზე დიდი შრომა უნდა.
хӕдзары амайӕн стырӕй стыр фыдӕбон хъӕуы

36
კარგზე კარგი თაობა მოდის
хуыздӕрӕй хуыздӕр фӕссивӕд нӕм цӕуы.
შეცდომა რომ არ დავუშვა უფრო შორს უნდა გაიხედო
цӕмӕй ма фӕрӕдиай дардӕй дард хъуамӕ дӕ размӕ акӕсӕй.

ოდნაობითი ფორმა

მაგ. მოყვითალო, ლამაზივით, ჭკვიანივით, ნასწავლივით, მაღალივით

бургонд, рӕсугъдгонд, зӕнджынгонд, ахуыргонд, бӕрзондгонд
მაგ. ამ გოგოს მოყვითალო ფერი დაჰკრავს
ацы чызгыл бургонд хуыз ис
ჭკვიანივით მოიქეცი!
зӕнджынгонд дӕхи дар
ეს კაცი ცოტა ნასწავლი მგონია
ацы лӕгмӕ, цъус ахуыргонд кӕсы
ამას უყურე- ფუფალა ლამაზივით არ იქცევა?!
амӕ ма кӕс Пупалӕ рӕсугъдӕу иӕ ху нӕ дары?!
რა ქნას დაბალია და მაღალივით იქცევა
цы кӕна ныллӕг у ӕмӕ бӕрзондау иӕхи дары!
მოყვითალო ფოთლებით აივსო ეზო
бургонд сыфтӕртӕй байдзаг кӕрт

ზედსართავი სახელის ბრუნება (тасындзӕг)

1. Номон-чи? Цы?-სახელობითი - ვინ? რა?

2. Гуыринон- кӕй, цӕй, кӕм, цӕм- ნათესაობითი - ვისი, რისი
3. Дӕттинон-кӕмӕн, цӕмӕн-მიცემითი-ვის, რას
4. Арӕзтон-кӕмӕ,цӕмӕ,кӕдӕм-მიმართულებითი-ვისთან, რასთან, საით
5. Иртӕстон-кӕмӕ, цӕмӕ, кӕцӕй (отложительный)-(მოქმედებითი )
ვისგან, რისგან, საიდან
6. Кӕдӕгбынатон-кӕуыл, цӕуыл-გარე ადგილობითი-ვისზე, რაზე
7. Цӕдисон-кӕймӕ, цӕймӕ ვისთან ერთად? რასთან ერთად-
კავშირებითი-
8. Хуызӕнон-кӕйау, цӕйау, куыд- შედარებითი- ვისნაირად,
რისნაირად, როგორ?

37
 ბრუნვების დაბოლოების ნიშნები ოსურ ენაში

1. Дидинӕг - ყვავილი
2. дидинӕдж-ы - ყვავილის
3. дидинӕг-ӕн - ყვავილს
4. дидинӕг-мӕ - ყვავილისკენ
5. дидинӕг-ӕй - ყვავილიდან
6. дидинӕг-ыл - ყვავილზე
7. дидинӕг-имӕ - ყვავილთან
8. дидинӕг- ау - ყვავილივით

სახელობითი ბრუნვა - номон-чу? цы ვინ? რა?

მხოლოობით რიცხვში ბრუნვისას მას ნულოვანი დაბოლოება

აქვს, ე.ი. არა აქვს დაბოლოების ნიშანი, ეს განსაკუთრებით
ნიშანდობლივია ოსურ დიალექტში.
მაგ. გოგო, მსხალი, შვილი, მეზობელი

чызг, кӕрдо, хъӕбул, сыхаг

ნათესაობითი ბრუნვა - Гуыринон ვისი, რისი, кӕй, цӕй, кӕм,цӕм ფუძე
თანხმოვანზე დაბოლოებისას ბრუნვის ნიშანი- ы- ერთვის.
მაგ. წყალში, სახლში дон-ы, хӕдзар-ы
მაგრამ ფუძე ხმოვნის დაბოლოებისას ფუძეში ჩნდება й-ნიშანი და დაბოლოება
ხდება- йыл

მაგ. ვაშლზე, მსხალზე фӕтъкъу ы-йл, кӕрдо-йыл

მიცემითი ბრუნვა - дӕттинон хауӕн- ვის, რას кӕмӕн, цӕмӕн
ფუძის თანხმოვნით დაბოლოებისას ბრუნვის ნიშანია ӕн
მაგ. ამხანაგს, წყალს, სახლს
ӕмбал-ӕн, дон-ӕн, хӕдзар-ӕн
ხოლო ფუძის ხმოვნით დაბოლოებისას ბრუნვის ნიშანი ხდება йӕн
მაგ.მსხალს, ქვეყანას
кӕрдо-йӕн, бӕстӕ-йӕн
მიმართულებითი ბრუნვა- арӕзтон, кӕмӕ цӕмӕ, кӕдӕм
ბრუნვის ნიშანია-мӕ
მაგ. მსხალთან, ქვეყანასთან

38
кӕрдо-мӕ, бӕстӕ-мӕ
მოქმედებითი ბრუნვა - Иртӕстон, ვისგან, რისგან, საიდან
кӕмӕй, цӕмӕй, кӕцӕй
ფუძის თანხმოვანზე დაბოლოებისას ბრუნვის ნიშანი არის ӕй, ხოლო ხმოვნით
დაბოლოებისას ӕй,
მაგ. თანხმოვნით დაბოლოებისას - хӕдзар-ӕй, сыхаг-ӕй სახლიდან, მეზობლიდან
ხმოვნით დაბოლოებისას - кӕрдо-йӕ, бӕстӕ-йӕ ქვეყნიდან, მსხლიდან
გარე ადგილობითი (ლოკატიური) ბრუნვა - ӕддӕгбынӕтон ვისზე, რაზე кӕуыл,
цӕуыл
ბრუნვის ნიშანია- ыл
მაგ. მსხალზე, ქვაზე, სახლზე кӕрдо-ыл, дур-ыл, хӕдзар-ыл
კავშირებითი ბრუნვა - цӕдисон ვისთან ერთად, რასთან кӕймӕ цӕймӕ
ბრუნვის ნიშანია имӕ, - თუმცა თუ ფუძე მთავრდება უხმო й-ზე, მაშინ ბრუნვისას
й -ქრება და ბრუნვის ნიშანია-имӕ
მაგ. ცხიმი, ნაწილი- сой, соимӕ, хай- ха-имӕ
მსხალი, სახლი кардо-имӕ, хӕдзар имӕ
დიგორულ დიალექტიკაში ამ ბრუნვას დაბოლოების ნიშანი არ გააჩნია, ამ
ფუნქციით გამოიყენება ნათესაობითი ბრუნვის ნიშანი.
შედარებითი ბრუნვა хуызӕнон ვისნაირად, რისნაირად, როგორ кӕйау, цаиӕ,
куыд
ფუძის თანხმოვნით დაბოლოებისას ბრუნვის ნიშანია -ау ხოლო ხმოვნების о,а,е,у
ӕ სიტყვის დაბოლოებისას ჩნდება -й
მაგ. მსხალი, რქა
кӕрдо-й-ау, сыкъа-й-ау

რიცხვითი სახელი - нымӕцон

რიცხვითი სახელი აღნიშნავს საგნების რაოდენობას, რიგს ან ნაწილს მთელთან
მიმართებით

1. ამის მიხედვით გვაქვს რაოდენობითი- бӕрцон

ერთი, ათი, თერთმეტი
иу, дууӕ, иуӕндӕс

2. რიგობითი- рӕнхъом
მეორე, მესამე, მეათე
дыккаг, ӕртыккаг, дӕсӕм
3. დანაწევრებული- дихон
თითო- თითო, ორ-ორი, ხუთ-ხუთი

39
 иугай, дыгай, фӕндзгай
წილობითი- Мурон
ორი მეოთხედი, სამი მეათედი
дыууӕ цыппӕрӕм хай
ӕртӕ дӕсӕм хай

რაოდენობითი რიცხვითი სახელი -არის გაურკვეველი რიცხვითი სახელი

ӕбӕрг-бӕрцон
მაგ. მცირე, ცოტა, ბევრი
чысыл, цъус, бирӕ
და გარკვეული
მაგ. ერთი, ოცი, ოცდა ხუთი
иу, ӕссӕдз, фондз ӕмӕ ӕссӕдз
თვლა 1-30 მდე

1-иу

2-ды ууӕ

3-ӕртӕ

4-цыппар

5-фондз

6-ӕхсӕз

7-авд

8-аст

9-фараст

10-дӕс

20-осӕдз (ды уын)

30-дӕс ӕмӕ сосӕдз (ӕртын)

40-цыппор

50-фӕндзай

60-ӕхсай

40
70-ӕвдай

80-ӕстай

90-науӕдз

100-сӕдӕ

1000 –мин

რიგობითი

1. პირველი-фыццаг
2. მეორე-дыккаг
3. მესამე-ӕртыккаг
4. მეოთხე-цыппӕрӕм
5. მეხუთე-фӕндзӕм
6. მეექვსე-ӕхсӕзӕм
7. მეშვიდე-ӕвдӕм
8. მერვე-ӕсдӕм
9. მეცხრე-фарастӕм
10. მეათე-ӕсӕм

ნაცვალსახელი - Номивӕг
ნაცვალსახელი, როგორც წესი, სხვა სახელების (არსებითის, ზედსართავის,
რიცხვითის) ნაცვლად გვხვდება.
ქართულ ენაში გვაქვს 8 ტიპის ნაცვალსახელი, ხოლო ოსურში წარმოედგენილია
ნაცვალსახელთა 10 ტიპი.
პირის ნაცვალსახელები -цӕсгомон номивджытӕ
მე, შენ, ის, ჩვენ, თქვენ, ისინი (იგი) (იგინი)
ӕз, ды, уый, мах, сымах, уыдон

არა სრული ფორმით

мӕ, дӕ, йӕ, нӕ, уӕ,сӕ

მე ვარ სტუდენტი

41
ӕз дӕн студент
შენ ხარ სტუდენტი
ды дӕ студент
ის არის სტუდენტი
уый у студент
ჩვენ ვართ სტუდენტები
мах ӕсдӕм студенттӕ
თქვენ ხართ სტუდენტები
сымах ӕсдут студенттӕ
ისინი არიან სტუდენტები
уыдон ӕсты студенттӕ

ჩვენებითი ნაცვალსახელები

амонӕн номивджыстӕ

- ეს, ეგ, ის, ესენი, ეგენი, ისინი, ამნაირი, მაგნაირი, ამისთანა

а, ай, адон, уый, уыдон, ахӕм, аццы, уыцы, айас, уыйбӕрц
მაგ. ეს არის სკოლის ეზო
ай у школайы кӕрт
ეს ხე არის ასი წლის
ацы бӕлас у сӕдӕ азон

ეს ნაცვალსახელები მიუთითებს საგნის მდებარეობას, იგი ახლოსაა თუ შორს

მაგ. ეს ახლოსაა ჩემს სახლთან

ай ӕвахс у мӕ хӕдзармӕ

ეგ სახლი შორსაა ჩემგან

ӕуый дард у мӕнӕй

ის სხვა ქვეყანაში წავიდა

уый ӕндӕр бӕстӕмӕ ацыд

ეს-ай

ეგ-ӕуый

ის-уый

42
ეს რა არის?- ай цы у?

ეგ როგორ იყო?- ӕуый куыд уыдис

ის იქ იყო

уый ум уыдис

კუთვნილებითი ნაცვალსახელები- здӕхгӕ

კუთვნილებითია ნაცვალსახელი, როცა საგანი გეკუთვნის და არის შენი

კუთვნილება

ӕлвӕсон номивджытӕ

ჩემი, ჩვენი, შენი, თქვენი, მისი, მათი

мӕхи, нӕхи, дӕхи, уӕхи
მაგ. ჩემი ოჯახი დიდი ხანია სოფელში ცხოვრობს
Мӕхи бинонтӕ рагй хъӕуты цӕрынц
თქვენი სახლი დამავიწყდა
уӕ хӕдзарммӕ ферох ис
შენი წიგნია მაგიდაზე?
дӕхи чиныг у столыл
ის გოგო ჩვენი სოფლიდანაა.
уыцы чызг нӕхи хъӕуӕй у
ჩემი სახლი ( მე მეკუთვნის, ჩვენია)

შენი სახლი (შენ გეკუთვნის, შენია)

მისი სახლი (მას ეკუთვნის) მისია

ჩვენი სახლი (ჩვენ გვეკუთვნის, ჩვენია)

თქვენი სახლი ( თქვენ გეკუთვნით, თქვენია)

მათი სახლში (მათ ეკუთვნით, მათია)

мӕхи хӕдзар-мӕхи у-ჩემია

дӕхи хӕдзар-дӕхи у-შენია

уый хӕдзар-уый у-მისია

нӕхи хӕдзар-мӕх у-ჩვენია

уӕхи хӕдзар-сымах у-თქვენია

43
уыдоны хӕдзар- уыдоны у-მათია

ჩემი მეზობელი-мы сыхаг

შენი წიგნი- дӕ чиныг

მისი ეზო- уый кӕрт

ჩვენი მეზობლები- нӕ сыхӕгтӕ

თქვენი წიგნები- уӕ чингуытӕ

მათი ეზო- уыдоны кӕрт

კითხვითი ნაცვალსახელები - фарстон номивджытӕ

ვინ, რა, როგორ, რანაირი, რამდენი, ვისი, როდინდელი, სადაური . . .
чи, цы, кӕцы, цавӕр, цахӕм, цас, кӕцон
цыхуызӕн, кӕцон, цал, айбӕрц . . .
მაგ. ვინ ხარ შენ? чи дӕ ды?
რანაირი ლაპარაკი იცი? цы хуызӕн дзуррын зоныс?
რომელია შენი სახლი? кӕцы у дӕ хӕдзар?
ვისი შვილი ხარ? кӕй фырт дӕ?
სადაური ხარ მეგობარო?
кӕцон дӕ мемгар?
მიმართებითი ნაცვალსახელები - бӕлвырд-номивджытӕ
ვინც, რაც, როგორიც, რანაირიც, რამდენიც, სადაურიც, როდინდელიც, ვისიც,
რისიც
алы, алчи, алцы, алкӕцы, ӕппӕт, чидӕриддӕр. цыдӕриттӕр, неппӕт негас, уегас
მაგ. ვინც არის კარებთან შემოვიდეს
чудӕриддӕр ис къӕсӕры цур ӕрбахизӕт
განუსაზღვრელობითი ნაცვალსახელები - ӕбӕлвырд номивджытӕ
ვიღაც, რაღაც, რომელიღაც, როგორიცღაც, ვინმე, რამე, როგორმე
Чидӕр, цыдӕр, цасдӕр, иеддӕмӕ, кӕцыдӕр, исды
მაგ. ვიღაცა წინ გადამიდგა
чидӕр мӕ размӕ ӕрбалӕуыди
რაღაც ხმაური ისმის ქუჩიდან
цыдӕр хъӕлӕба хъуысы уынгӕй.
ბავშვებიდან რომელიღაც - ავად გახდა
сабитӕй кӕцыдӕр фӕрынчын ис
უარყოფითი ნაცვალსახელები - ӕппӕрццаг номивджыт
არავინ, ვერავინ, არაფერი, ვერაფერი, ნურაფერი, ვერა, ნურა

44
ничи, ницы, никӕцы, ницавӕр, ницал, мачи, мацы, макӕцы, макӕцон, никӕцыуал.,
მაგ. არაფერი არ მინდა ницы мӕ хъӕуы.
არავინ არ შემოვიდეს ეზოში
мачи ӕрбацӕуӕт кӕртмӕ
ვერავითარი მუქარა ვერ შემაშინებს
никӕцы ӕдхъирӕнтӕ мӕ нӕ фӕтӕрсын кӕндзӕн.
ჩემსავით არავინ არ იცის ობლის გულის ტკივილი
мӕ хуызӕн ничи зоны сидзӕры зӕрдӕ рыст.
განსაზღვრებითი ნაცვალსახელები - фӕтынгдӕрон თვითონ, თვით, ყოველი
йӕхӕдӕг, сӕхӕдӕг, сахуыддӕг
მაგ. თვითონ გააკეთოს თავის სამუშაო
йӕхӕдӕг саразӕт
йӕ куыст.
შედარებითი ნაცვალსახელები - ахастон номивджытӕ
თითქმის იგივეა, როგორც კითხვითი ნაცვალსახელები ვინც, რაც, რისთვისაც,
ვისთვისაც чи, цы, кӕцы
მაგ. ვინც სარეცხი მანქანა მოიგონა, იმან გაიხაროს
ӕхсӕн машинӕ чи рымысыд, уымӕн йӕ цӕрӕн дон бирӕ
ვინც ცხოვრებას გვინგრევს ის უნდა მოაშორო სოფელს.
нӕ цард нын чи халы, уй хъӕуӕй хъуамӕ фӕсурой
უპირო და პირიანი სახელები- цӕсгомон ӕмӕ ӕнацӕсгомон номдӕртӕ

ოსურ ენაში უპირო და პირიან სახელებს შორის დიდი განსხვავება არ არის

მაგ. ესმოდეთ, შემქმნელი, გამკეთებელი, მთიული.

хъусой, скӕнӕг, аразаг, хӕххон

რიცხობრივი - нымӕцон номивджытӕ

ცოტა, მცირე, ბევრი
цъус, чысыл, бирӕ
მაგ. ბევრს ტყუილუბრალოდ ჩივილი უყვარს
бирӕ ӕнӕхъуаджыдӕр хъаст уарзы
ცოტა იმუშავე და ჩქარა წამოდი სახლში
цъус акус ӕмӕ тагъд рацу хӕдзармӕ
უპირო და პირიანი ნაცვალსახელები

цӕсгомон ӕмӕ ӕнӕцсгомон номдӕртӕ

ოსურ ენაში უპირო და პირიან სახელებს შორის დიდი განსხვავება არ არის

მაგ. ესმოდეთ, შემქმნელი, გამკეთებელი, მთიული

45
 хӕусой, скӕнӕг, аразаг, хӕххон

ზმნიზედა-фӕрсдзырд

ზმნიზედა აღნიშნავს თუ სად და როგორ ხდება მოქმედება. იგი პასუხობს

კითხვებს: როდის, სად, როგორ, რატომ, რისთვის.

кӕд, кӕм, куыд, цӕмӕн

როდის ჩამოვიდა-დღეს, გუშინ, გუშინწინ, ახლა, ადრე, გვიან

кӕд ӕрцыд-абон, знон, ӕндӕрӕбон, ныр, раджы, ӕрӕгмӕ

შენი ძმა როდის ჩამოვიდა- დღეს გვიან ჩამოვიდა

дӕ ӕфсымӕр кӕд ӕрцыд-абон, ӕрӕгмӕ ӕрцыд

ახლა მზიანი დღეა-ныр хур бон у

უკან დაბრუნდი-фӕстӕмӕ ацу

შიგნით შემოდი-мидӕмӕ ӕрбацу

ცუდად ნუ იქცევი-ӕвзӕр ма дар дӕхи

რატომ ტირიხარ-цӕмӕн кӕуыс

იმიტომ, რომ მეტირება-уымӕн ӕмӕ мӕм кӕуын цӕуы

კითხვების დასმის მიხედვით გვაქვს ადგილის, დროის, ვითარების, მიზეზის,

მიზნის, ზომა-ოდენობის და სხვა ზმნიზედები.

фарстыт фӕрцы нӕм ис бынаты, рӕстӕджы, уавӕры, ӕххосаджы, нысаны, барц-

барӕны ӕмӕ ӕндӕр фӕрсдзырдтӕ

თანდებული-фӕрсӕвӕрд

თანდებული აღნიშნავს საგნის მდებარეობას, მიმართულებას და სხვა. იგი

დაერთვის ამა თუ იმ ბრუნვის ფორმას

თანდებული შეიძლება აღნიშნავდეს

მდებარეობას-бынат-тыгъдӕд ахӕстытӕ

ში, ზე, შუა, შორის, თან

46
цур, цуры, цурты, быны, раз, разы, фӕстӕ, ӕхсӕн, фӕлӕ, сӕр, сӕрмӕ, сӕрты

მაგ. მან ეზოსთან სახლის აშენების ნება მომცა

уый мын кӕрты цур хадзары амайыны бар рагта

ჩვენ შორის დიდი გზაა

мах ӕхсӕн дард фӕндаг у

ჩაჯექი ჩვენ შუა

сбад мах ӕхсӕн

ჩემს მერე გამოდი სახლიდან

мӕ фӕсдӕ рацу хӕдзарӕй

მიმართულების- афоны ахӕсдытӕ ӕвдисӕг

ით, გან, იდან, დან, კენ, მდე, მდის

ис, размӕ, онг, даргъыл, мидъг, хӕстӕг

მაგ. ძლივს მივაღწიე სახლამდე

хӕдзары-онг тыхӕй бахӕццӕ дӕн

ძალიან გვინდოდა სახლისკენ წასვლა, მაგრამ დაგვაღამდა

тынг нӕ фӕндыдис хӕдзарӕй ацӕуын, фӕлӕ ныл ар изар ис

თანყოფნას ანუ თანაობას-

მაგ. ურთ

სკოლაში გამოცხადდა მშობლებითურთ.

сколӕмӕ ӕрбацыд ниарджитимӕ

მოქმედების ჩამდენობას.

მაგ. მიერ

მის მიერ ბევრი ოჯახი გაუბედურდა

уый тыххӕй бирӕ бинонтӕ сынамондысты

ეს ეკლესია მის მიერ იქნა აშენებული

47
ацы аргъуыӕн уый бӕрцы самадтой

მსგავსებას

მაგ. ვით. ებრ.

ეს ბიჭი მამასავით ლამაზია

ацы лӕппу чызгау рабугъд у.

აზაუს მისებრ არავინ ყვარებია

Азау уыяу никӕй уарзта

მაგ. გარდა

შვილის გარდა ვერავის ვერ ხედავდა

ოსურში უფრო მეტია თანდებულები; როგორიცაა . . .

მაქვემდებარებელი კავშირები- вазыгджын ӕмӕӕ амад бӕттӕгтӕ

მაგ. რომ, როდესაც(როცა) თუ არა, სანამ, ვიდრე, სადაც, როგორც კი, რადგანაც,
ვინაიდან, იმიტომ რომ, რაკი.

уымӕн ӕмӕ, уый тыххӕй ӕмӕ, ӕд,ӕмӕ фӕлӕ та, ӕндӕра, уӕддӕр, афтӕмӕй,
нӕма, нӕуӕд, стӕй . . .(ма-ма) (мадӕр мадӕр)

(куы куы) (цӕд уал) (фӕнды фӕнды)

მაგ. იმიტომ რომ თვალები ტკივა, ტელევიზორს ვერ ვუყურებ.

уымӕн ӕмӕ мӕ цӕсдытӕ рисынц, телевизормӕ нӕ кӕсын.

როგორც კი ზამთარი დადგა, შეშაზე დავიწყე ფიქრი.

куыддӕриддӕг зымӕг ӕр???лӕуыд, сугыл хъуыды райдыттон

ცხელა, მაგრამ მაინც მიყვარს ზაფხული.

тӕвд мын у, фӕлӕ уӕддӕр сӕрд уарзын

რაკი წვიმს ეზოს აღარ დავგვი.

кӕдӕмӕкъӕвда уары, уӕд кӕрт нал нысӕрфдзӕн.

48
ნაწილაკი

ნაწილაკი არის ბგერათა ჯგუფი ან სხვა სიტყვა, რომელიც ერთვის წინადადებას ან

წინადადების წევრს და სხვა ელფერს აძლევს მნიშვნელობის მხრივ.

იგი შეიძლება ცალკე იდგეს ან სახელს იყოს შერწყმული. ნაწილაკები

მნიშვნელობის მიხედვით შეიზლება იყოს:

კითხვითი, უარყოფითი, განუსაზღველობითი, მიახლოებითი, გაძლიერებითი,

გამორჩევითი, ნება-სურვილისა, გრძნობის- გამომხატველი, ნატვრითი, სიტყვა-
სიტყვითი, მიგებითი, დადასტურებითი, უარყოფითი.

Бафидаргӕнӕн

ӕппӕрццӕг

фарстон

мадӕлон-экспрессивон

хъуыддагыл ӕууӕндын

хъуыддадины ӕцӕгдзинад

Истӕмӕй ӕнхълцы, дызӕрдыджы

тӕригъӕд кӕныны

уыздандзинады

Искӕй хъуыды субъективон ӕгъдауӕй

საუბრისას ადამიანი პირველ პირში გადმოსცემს თავის სათქმელს, მაგრამ როცა

მე-3 პირში გვინდა სათქმელის გადმოცემა ვხმარობთ ნაწილაკებს-მეთქი, თქო-
зӕгъгӕ, зӕгъ, да мӕй

მაგ. ხომ გითხარი მოვალ მეთქი

зӕгъдон дын ӕрбацӕвзӕн зӕгъгӕ

დედაჩემს უთხარი ნუ დამელოდები თქო

мӕ мадӕн зӕгъ, ма дам мӕм ӕнхӕлмӕ кӕс

დიახ, არა, ჰო, კი, ნაწილაკებია, რომლებიც ადასტურებენ წინადადების შინაარსს.

о, нӕ, ойы, нӕйа

49
კავშირი-Бӕттӕг

კავშირი არის ორი წინადადების ან წინადადების ორი წევრის დამაკავშირებელი.

ზოგიერთი კავშირი აერთიანებს როგორც ორ წინადადებას, ასევე ორ სიტყვას,

ზოგი კი-მხოლოდ წინადადებებს.

კავშირი არის ორგვარი

მაერთებელი-მარტივი- хуымӕтӕджы бӕттӕгт

და, თუ, მაგრამ, ხოლო, ან ანუ, ე.ი. ხან (ხან ხან) გინდ გინდ), თუნდ (თუნდ-
თუნდ) არამედ (კი არა-არამედ)

ӕмӕ, фӕлӕ, та, куы, ӕви, э, цӕмӕй, цымӕ ӕндӕра . . .

მაგალითები:

შორისდებული-ӕвастхър

შორისდებული სიტყვა ან ბგერათა ჯგუფი, რომელიც ადამიანის გრძნობებს

გამოხატავს

შორისდებული შემდეგნაირად დაჯგუფდება

სიხარულის-ოჰ, ვიშ, უჰ-ვიშ რა თოვლი მოსულა

მწუხარების-ვაიმე, უი, ოხ-ოხ, როგორ მცივა, ვაიმე, თავი მტკივა

მოწონების-ვაშა, ყოჩაღ-ვაშა, ჩემმა პროექტმა მოიგო

დანანების-ეჰ, აჰ-ეჰ ის დრო სჯობდა

ზმნა - мивдисӕг

50
ზმნა არის სიტყვა, რომელიც გამოხატავს მოქმედებას ან მდგომარეობას. ზმნა
შეიძლება იყოს
პირიანი- цӕсгомон-ცეკვავს, დადის, აშენებს, მუშაობს
кофы, цӕуы, амайы, кусы
უპირო- ӕбӕлвырд-ცეკვა, სიარული, შენება, მუშაობა
кофын, цӕуын, амайын, кусын
პირველადი- миногом- აშენებს-აკეთებს
амаыйӕ-аразыйӕ
ნაწარმოები- фӕрссагми-აწითლებს, აშავებს
сырхӕйкӕны, сауӕйкӕны
ზმნა იცვლება პირის, რიცხვის, კილოს და სხვა კატეგორიათა მიხედვით, ზმნის
პირს არჩევენ სამი ფორმით.
ერთპირიანი ზმნა: შენდება (ის) ცხოვრობ (შენ) ვმუშაობ (მე)
амайы (уый) цӕрыс (ды) кусын (ӕз)

ორპირიანი ზმნა: აშენებს (ის მას) უკეთებ (შენ მას) ვზრდი (მე მას)
амайы (уый уымӕн) аразысын (ды уымӕн) хъомыл кӕнын (ӕз уымӕн)
სამპირიანი ზმნა: უშენებს (ის მას მას) უკეთებ (შენ მას მას) амайыйн (уы уымӕн
уый) аразысын (ды уымӕн уый) хъомылын кӕнын (ӕз уымӕн уый)
ზმნას უკავშირდება მე ჩვენ; შენ თქვენ; ის, ისინი, მან, მას, მათ ნაცვალსახელები.
ӕз, мах: ды, сымах: уый, уыдон, уый, уымӕ, уыдонӕн
ამათგან მე და ჩვენ აღნიშნავენ პირველ პირს: შენ და თქვენ - მეორე პირს: ის,
ისინი, მან, მას, მათ - მესამე პირს. ӕз, мах -პირველი პირი, ды, сымах- მეორე პირი-
уый, уыдон, уый, уыйы, уыдоны-მესამე პირი.

ზმნის ფუძე

ზმნის ყველა ფორმა (როგორც პირის, ისე ზედსართავიანი და თანდებულიანი)

ოსურ ენაში წარმნოიქმნება ორი ფუძისაგან.

აწმყოს დროის ზმნის ფუძისაგან

წარსული დროის ზმნის ფუძისაგან

ვთქვათ აწმყოს დროის ფუძე

кӕнын-ккӕн

цӕрын-цӕр

зарын-зар

51
хӕрын-хӕр

ვაცლით ფუძეს ფორმას ын-ს და გადავდივართ მომავალ დროში.

кӕн-кӕндзынӕ

цӕр-цӕрдзынӕ

зар-зардзынӕ

хӕр-хӕрдзынӕ

წარსული დროის ზმნის ფუძეს ერთვის ,,д’’ თუ აწმყოს დროის ფუძე მთავრდება
შემდეგი თანხმოვანი ბგერებით в, гъ, д, р, м, н-

ეს მნიშნველოვანია ოსურ ენაში

მაგ. ив-ив-д

ӕрттив-ӕртыв-д

загъ-загъ-д

ӕмбал-ӕмбал-с

кур-куырд

дзур-дзыр-д

хӕр-хӕр-д

ӕндал-ӕндӕв-д

ӕвдӕл-ӕвдӕл-д

ფუძე, რომელიც მთავრდება с, з, д, х-ასოებით აწმყო დროში ერთვის т-ბგერა.

მაგ. бад-бад-т

ны уаз-ны уӕз-т

иртӕ-иртӕст

тух-тых-т

сид-сид-т

ирвӕз-ирвӕз-т

52
ხოლო ფუძე, რომელიც მთავრდება ასო რ-ზე აწმყო დროში ემატება ст

მაგ. ахорын-ахуыр-ст

ӕвзар-ӕвзӕр-ст

луар-уарз-ст

рахой-рӕхуы-ст

ბოლოსართით-ыд-ით მთავრდება ზმნა თუ ფუძე მთავრდება ზმნა თუ ფუძე

მთავრდება з,л,д,р,в,ф,т,с-თი

აწმყო წარსული

хъаз хъазыд

каф кад-ыд

лӕу лӕу-ыд

улӕф улӕф-ыд

змыл змӕл-ыд

ӕппӕл ӕппӕл-ыд

хат хат-ыд

ӕрхӕц ӕрхӕц-ыд

ზმნის უღვლილება

1. ერთპირიანი ზმნა
ვცხოვრობ მე ვცხოვრობთ ჩვენ
ცხოვრობ შენ ცხოვრობთ თქვენ
ცხოვრობს ის ცხოვრობენ ისინი

ვმუშაობ მე ვმუშაობთ ჩვენ

მუშაობ შენ მუშაობთ თქვენ
მუშაობს ის მუშაობენ ისინი

цӕрын ӕз цӕрӕм мах

цӕрыс ды цӕрут сымах
цӕры уый цӕрынц уыдон

53
 кусын ӕз кусӕм, мах
кусыс ды кусут сымах
кусы уый кусынц уыдон

2. ორპირიანი ზმნა

ვაშენებ სახლს ვაშენებთ სახლს

აშენებ სახლს აშენებთ სახლს
აშენებს სახლს აშენებენ სახლს

амайын хадзар амайӕм хадзар

амайыс хадзар амайут хадзар
амайы хӕдзар амайынц хӕдзар

3. სამპირიანი ზმნა

ვუშენებ ობოლს სახლს ვუშენებთ ობოლს სახლს

უშენებ ობოლს სახლს უშენებთ ობოლს სახლს

უშენებს ობოლს სახლს უშენებენ ობოლს სახლს

Амайын судзӕарӕн хадзар амайӕм судзӕарӕн хадзар

Амайыс судзӕарӕн хадзар амайут судзӕарӕн хадзар

Амайы судзӕарӕн хӕдзар амайынц судзӕарӕн хӕдзар

დრო - афон

დრო სამია როგორც ქართულში, ისე ოსურში

ახლანდელი დრო- нырыккон афон
წარსული დრო- ивгъуыд афон
მომავალი დრო- суинаг афон
ახლანდელი- нырыккон

54
არამარტო დროის მიხედვით იცვლება ზმნა, არამედ პირის მიხედვითაც

рӕстӕг у ӕртӕ хуызы.

нырыккон

суйнаг

ивгъуыд

მაგალითი - ზმნის ცვლილება დროის მიხედვით

ახლანდელი დრო - ვცხოვრობ

нырыккон рӕстӕг- цӕрын

მომავალი დრო - ვიცხოვრებ

суйнаг рӕстӕг-цӕрдзӕн

წარსული დრო - ვცხოვრობდი

ивгъуыд рӕстӕг- цардтн

რა კარგად ვცხოვრობდით

Куыд дзӕбӕх царуыстӕм

იმედი მაქვს თბილისში კარგად ვიცხოვრებ

ныфсмӕ ис тбилисы дзӕбӕх цӕрдзӕн

დღეს კარგად ვცხოვრობ ოჯახთან ერთად

абон дзӕбӕх цӕрын мӕ биноитимӕ

ერთად ვიცხოვრებთ კარგად

Иумӕ цӕрдзыстӕм дзӕбӕх

რა კარგად ვცხოვრობდით სოფელში

Куыд дзӕбӕх цардыстӕм хъӕуты

ოსურ ენაში ფუძეს ახლანდელ დროში დაერთვის - ын დაბოლოება

55
მაგ. цӕр – цӕр -ын-ვცოცხლობ
кус - кус-ын-ვმუშაობ
каф - каф-ын-ვცეკვავ
дзур - дзур-ын-ვლაპარაკობ

შეიძლება ფუძე მთავრდებოდეს ორი თანხმოვნით, მაგრამ დაბოლოების ფორმა

იგივე რჩება.

Хӕсс - ын-მიმაქვს
фысс - ын-ვწერ
дӕтт-ын-ვაძლევ
хъусс-ын-ვისმენ
бӕзз-ын-ვვარგივარ
მე ვწერ - ӕз фысс-ын
შენ წერ - ды фысс-ыс
ის წერს - уы фысс-ы
ჩვენ ვწერთ - мах фысс-ӕм
თქვენ წერთ - сымах фысс-ут
ისინი წერენ - уыдон фысс-ынц

ახლანდელი დრო - нырыккон афон

მაგ. მე ვმუშაობ - аз кус-ын
შენ მუშაობ - ды кус-ыс
ის მუშაობს - уый кус-ы
ჩვენ ვმუშაობთ- мах кус-ӕм
თქვენ მუშაობთ - сымах кус-ут
ისინი მუშაობენ - уыдон-кус-ынц
წარსული დრო - ивгъуыд афон
მაგ. მე ვმუშაობდი - ӕз куыс-дон
შენ მუშაობდი - ды куыс-дай
ის მუშაობდა- уый куыс-да
ჩვენ ვმუშაობდით - мах кусысд-ам
თქვენ მუშოაბდით - сымах куыс-дат
ისინი მუშაობდნენ - уыдон-куыс дой
მომავალი დრო- суинаг афон
მაგ. მე ვიმუშავებ - ӕз кус-дзӕн
შენ იმუშავებ - ды кус-дзынӕ
ის იმუშავებს - уый кус-дзӕнис

56
ჩვენ ვიმუშავებთ - мах кус-дзисдӕм
თქვენ იმუშავებთ - сымах кус-дзысдут
ისინი იმუშავებენ - уыдон кус-дзысты
წარსული დრო- ивгъуыд афон
წარსული დროის ფუძე წარმოიქმნება ახლანდელი დროის ფუძის დაბოლოების
დართვით: ასეთ შემთხვევაში ხდება სხვადასხვა ფონეტიკური ცვლილებები
წარსული დროის ფუძეზე: (ბგერების გადაადგილება, თანხმოვნების ამოვარდნა,
ასიმილაცია და სხვა). ეს დანართებია -д,-т,-ст,-ад,-ыд
ფუძე, რომელიც მთავრდება თანხმოვნებით в, тъ, л, р,м,н -წარსულ დროში
ბოლოში ერთვის - д ბგერა
მაგ. ӕртив-д - იყო - ӕртывд
цӕв-д цӕв
зон-д зон
дзыр-д дзур
хор-д хорз
лыгъ-д лидз
ხოლო ფუძე, რომელიც მთავრდება- дз, ц-თი გარდაიქმნება гъ-ბგერად.
მაგ. лидз - лыгъд
ირბინე-სირბილი
судз-сыгъд
დაიწვი-დაწვა
дуц-дыгъд
წველა-მოწველა
ხოლო თუ ფუძე მთავრდება й-სა და у-ზე მაშინ სიტყვის ცვლილებისას
დაბოლოება მთავრდება- д -ასოზე.
მაგ. архай-архай-д - აკეთე - კეთება
сай-сайд-ატყუე - მოტყუებული
кӕуын-куы-д- ვტირი-ტირილი
бий-ын быд- ვქსოვ-ქსოვა
წარსული დრო- ивгъуыд афон
аз дзырдон - მე ვლაპარაკობდი
ды дзырдай - შენ ლაპარაკობდი
уый дзырда - ის ლაპარაკობდა
мах дзырдам - ჩვენ ვლაპარაკობდით
сымах дзырдат - თქვენ ლაპარაკობდით
уыдон дзырдой - ისინი ლაპარაკობდნენ
ფონეტიკური ცვლილებები მრავლადაა თანხმოვნით დაბოლოებულ სიტყვებში
მაგალითად:

57
ახლანდელი დროის ფუძე წარსული დროის ფუძე
нырыккон афоны бындур ивгъуыд афон бындур
сӕфын сӕфт

халын халд

луарын луӕрст

лидзын лыгъд

зилын зылд

рӕдийын рӕдыд

ны мудзын нымыгъд

тулын тылд

сурын сырд

курын куырд

хъусын хъуыст

х онын хуынд

тауын тыд

цӕуын цыд

მომავალი დრო - суинаг афон

ისევე როგორც წარსულ დროში მომავალ დროშიც ფუძეს ერთვის დანართი -дзын
მაგ. аз зар-дзын-ӕн - მე ვიმღერებ
ды зар-дзын-ӕ - შენ იმღერებ
уый зар-дзӕн-и-ის იმღერებს
мах зар-дзы-стӕм-ჩვენ ვიმღერებთ
сымах зар-дзы стут-თქვენ იმღერებთ

58
 уыдон зар-дзы-сты-ისინი იმღერებენ

პირიან ზმნათა დაბოლოებები

цӕс’гомон мивдистӕджы кӕрӕттӕ

რაოდენობა პირი нырыккон ивгъуыд афон суиаг афон

цасгон афон
მხოლოობითი 1 ын цаугӕ ӕдзӕугӕ
2 ыс
3 ы т-он тӕн дзынӕн
т –ӕй тӕ дзынгӕ
т-а и,ис дзын-и;ис

მრავლობითი 1 ӕм т-ам ыстӕм дзыстӕм

2 ут т-ат ыстут дзыстут
3 ынц т- ой ысты дзы-сты

ზმნის მწკრივები ფორმათა წარმოების მიხედვით ჯგუფებად იყოფა. ამ ჯგუფებს

სერიები ჰქვია სერიები იყოფა მწკრივებად
I სერია - აწმყოს წრე - ӕргомон здӕхӕн
აწმყო მიუგებს კითხვაზე - რას ვშვრები? цы аразын?
ვწერ - фыссын
ვაშენებ - амайын
ვცხოვრობ - цӕрын
უწყვეტელი მიუგებს კითხვაზე: რას ვშვრებოდი? цы арысдон?
ვწერდი - фысдон
ვაშენებდი- амайдон
ვცხოვრობდი- цардӕн
აწმყოს კავშირებითი - მიუგებს კითხვაზე: რას ვშვრებოდე? цы араздаин?
ვწერდე- фыссдаин
ვაშენებდე- амаидаин
ვცხოვრობდე- цӕрдаин
მყოფადის წრე- нырыккон здӕхӕн

59
მყოფადი აწმყოსაგან არის ნაწარმოები და მიუგებს კითხვაზე: რას ვიზამ? цы
сараздзӕн
დავწერ- ныфысдзӕн
ავაშენებ- амайдзӕн
ვიცხოვრებ- цӕрдзӕн
ხოლმეობითი - бӕллицаг -ნაწარმოებია უწყვეტელის მსგავსად
მისი კითხვაა - რას ვიზამდი? цы сарысдаин?
დავწერდი - ныфысдаин
ავაშენებდი - самайдаин
ვიცხოვრებდი - царддаин
მყოფადის კავშირებითი - მისი კითხვაა რას ვიზამდე? цы саразин?
დავწერდე-нифыссин
ავაშენებდე-самаин
ვიცხოვრებდე-фӕцӕрин
II სერია
წყვეტილი მწკრივი მოგვიგებს კითხვაზე რა ვქენი? цы сарыздон

დავწერე- ныфысдон
ავაშენე- самайдон
ვიცხოვრე- фӕцардӕн

კავშირებითი: მოგვიგებს კითხვაზე: რა ვქნა? цы Саразон?!

ამ მწკრივის ფორმები ხშირად ბრძანებითის მნიშვნელობით იხმარება.
დავწერო - ныфыссон
ავაშენო - самайон
ვიცხოვრო - фӕцӕрон

III სერია
I-თურმეობითი - მისი კითხვაა: რა მიქნია? цы сарысдон?

დამიწერია- ныфысдонӕй
ამიშენებია-самайдонӕй
მიცხოვრია- фӕцардонӕй

I I თურმეობითი - მოგვიგებს კითხვაზე რა მექნა? цы сарысдаин?

დამეწერა - ныфысдаин
ამეშენა - самайдаин
მეცხოვრა - фӕцардаин

60
I I I კავშირებითი - მოგვიგებს კითხვაზე: რა მექნას? цы сараздӕуыд

დამეწეროს - ныфысдауӕдин
მეშენოს - самайуӕдин
მეცხოვროს - фӕцардӕуӕдин

- ამ დროის- nыры

- ამოვიდა-ссыди

- გამოპარვა- Рахъуызын

- დამთავრდა, მორჩა-Фӕци

- თავზე, წვერზე-хӕдсӕрмӕ

- მათი შესაფერისი, მათნაირი-саккаг

- საბოლოო, უკანასკნელი-Фӕстаг

- სად ხარ? სად დაიკარგე?-Цы фӕдӕ

- სად ხარ?-Кӕмдӕ

- საკმარისი-Фаг

- საკმარისია-Фагу

- ტყის ქათამი-Хъӕддаг карк

- ფრინველი-Мӕргъ

- ღრიალით-Богътӕгӕнгӕ

- ღუმელი-Пец

- ღუმელში-пецы

- შიგ, შიგნით-мидӕг

- შურისმაძიებელი-мастӕтад

- ჩანს-зыны

- ძველი,მოხუცი, ბებერი-зӕронд

61
- ძლიერი, ღონიერი-Тыхджын

-ცისგულზე-арвыхъæды

-აბა-уæдæ

-აგერ-дæлæ

-ავტორი-Aвтор

-ამბავი-хабар

-არაფერი-ницы

-არსაიდან-ничердыгæй

-ატარებდა-хаста

-ახლობელი- Хиуаг

-გადასვლა-хизын

-გული-зӕрдӕ

-დაკვრა-фæцæгъдын

-დაკვრა-цагъд

-დამორჩილებული- тӕссаг

-დამპატიჟებელი-хонæг

-დარჩა-базад

-დასაჭერი (იარაღი)-хӕцӕн

-დაქანება-ркъул

-დგას-лӕууы

-დედის-мады

-ერთ დღეს-иубон

-ერთმანეთის-Кæрæдзийы

-ვახშამზე-æхсæвæрыл

-ვთხოულობ, ვთხოვ-курын

62
-ზმუილი, ყივილი-уасын

-თაგვი-МЫСТ

-თავისთვის-йæхинымæр

-თოფის-топпы

-იღებდნენ-истой

-იყავი-уыдта

-იყო-уыды

-იჭერს-хæцы

-იხარშება-фыцы

-კალმახი-фарел

-ლამის მიაღწია-фӕцӕйхӕццӕ

-ეგ მაგ-Уыцы

-მამის-фыды

-მასავით-уыйау

-მელია-Рувас

-მერიქიფით-уырдыгаив

-მზის ჩასვლა-хурныгуылд

-მიგდებ-მოგდება- рапарбаппар

-მივიდა, მიეჭრა-бауад

-მორჩა-фæци

-მოძალადის-тыхгӕнӕджы

-მტირალა-кæуаг

-მღერა-зарыс

-მწყემსებს-фиййæуттæн

-ნაწერები-фыста

63
-ნაწერი-фыст

-პატიჟი-хоныс

-პატრონი-хицау

-რა იქნა-бацис

-როდისმე-искуы

-სათიბეებში-Хуымгӕндты

-სიმღერა-ЗАРАГ

-სურვილი-фæнд

-ტანსაცმელი-дарӕс

-უტკბილესი-адджындæр

-უყვარს-уарзы

-ფრენა-тӕхын

-ქათმის-карчы

-ქელეხში-хисты

-ქვებში-дурты

-ქონი-фиуы

-ყურებაში, ცქერაშ-касты

-შეწუხებული-тыхст

-ცხენის-бæхы

-ცხოვრობს-цæры

-ძღვენი-хуын

წერ-фысы

-წიკ წიკი-цъыккцъыкк

-ჭრილი რიგზე-хъулонрагъ

-ხალხი-адæм

64
-ხმაურით-Хъуахъхъуахъгӕнгӕ

-ხუთ–ხუთი-фӕндзгӕйттӕ

-ჯერ არა-нӕуал

(ნაწილაკი)-дар-ც

(ნაწილაკი)-дӕр-ც

-(ფუთი 16. კგ.)-пут

-(წამალი, თივა)-Хос

-ყიდვა-Æлхӕнын

-აზას-зауы

-შეკრა, გადანასკვა-абаста

-ცა-Арв

-ცაზე-арвыл

-გაგზავნეს-арвыстой

-დავკლათ-аргæвдæм

-დაკლა-аргæвста

-დაკლეს-аргæвстой

-ზღაპარი-Аргӕау

-ზღაპარი-Аргъау

-ზღაპრის ღირსი-аргъауæггаг

-ზღაპრისთვის-аргъауын

-ტაძარი-аргъуанмæ

-აქეთ-ардæм

-არითმეტიკა-арифметикӕ

-დალოცვა, ლოცვა-Арфӕ

-ღრმა-арф

65
-ღრმა-Арф

-ლოცვა-арфæ

-ლოცვა-арфæ

-ლოცვით-арфӕйы

-ხშირი-арӕх

-ხშირი, ხშირად-Арӕх

-გაიწმინდა, მოიწმინდა-асæрфта

-გაიტყუა-асайдта

-გადატყდა, გადატეხვა-асаст

-ხერხემალი-Асдауысдӕг

-გაილოკა, გალოკვა-Асдӕрта

-შუა-Асдӕу

-გაიტაცონ-аскъæфой

-გაიტაცა-аскъæфта

-გაიტაცეს-аскъæфтой

-გახია -аскъуыдтӕ

-დაგლიჯა, გახია-Аскъуыдта

-გახევა-аскъуынын

-გაიტაცა-аскъӕфта

-გატაცება, მოტაცება-Аскъӕфын

-გასრიალება, გასხლეტვა-асӕррӕт

-გასრიალება, გასხლეტვა-асӕррӕтт

-გასხლტა, გასხლეტვა-Ассӕррӕт

-გაიძახა, გაძახება-ассыдта

-შუა წელი-астæу

66
-წელამდე-астæумæ

-წელამდე-астæуыл

-წელი -Астау

-გალოკა-астӕрдта

-გალოკავს-астӕры

-შუაში-Астӕу

-წელი-астӕу

-მრგვალი წელი-астӕутымбыл

-წელმშვენიერი-астӕухӕрзконд

-სქელწელიანი-астӕуыстӕд

-გადაქანდა-асхъиудта

-გასუფთავება-асыгъдӕг

-გარეკა-атардта

-გადაიხრებიან-атасынц

-გაფრენა-атахт

-გაფრინდებოდა-атахтаид

-გაფრინდა-атахти

-გაფრინდა-атахтис

-გაფრინდნენ-атахтысты

-მოგლეჯვა, მოკრეფა-атонын

-გარეკვა, გაგდება-Атӕрын

-გაგორება-атулын

-გაიფრენს-атӕхы

-გაფრინდებიან-атӕхынц

-გაგორდა-Атылдис

67
-დღესასწაული-Атынæгæй

-აჩქარდა-атындзыдта

-დაჩქარება-Атындзын

-გაბერვა-атыппыр

-გახვევა, გაეხვია-атыхта

-შეძახილი (აუუ), შორისდებული -Ау

-გაუშვა-ауагъта

-გაირბინა-ауад

ауадза -გაუშვა, გაშვება

-გავუშვებ-ауадздзынæн

-გავუშვათ-ауадзӕм

-გაუშვით-Ауадзут

-გაუშვებს-ауадзы

-გაშვება-ауадзын

-გაშვება-Ауадзын

-მიირბინა-ауади

- შეამჩნია, დაინახა-аудта

-გაყიდვა-Ауӕй кӕнын

-გაყიდვა-ауӕй

-გაბედვა-ауӕндин

-გაბედა-ауӕндис

-ჩრდილში-аууоны

-გასრისა-аууӕрста

-გასრისეს-аууӕрстой

-ჩამოკიდებული-Ауыгъд

68
-ჩამოვკიდე-ауыгътон

-შეამჩნია, დაინახა-ауыдта

-შეამჩნიეს, დაინახეს-ауыдтой

-შევამჩნიე, დავინახე-ауыдтон

-წელიწადი-афæдз

-წლის-Афæдзы

-განგაში-афæдис

-გაეშურა, წავიდა-афардӕг

-ავიღებ-айсдзæн

-აზაუს-Азауыл

-გაგრძელება-адæргъ

-გადარჩენა-аирвӕзӕн

-გავირბინე-азгъордтон

-ტკბილი-адджын

ყაჩაღი, ქურდი-абырæг

-ხალხის-адæмы

-ხალხს-адæмæн

-დავიწვები თითქოს-басудздзынӕнЦыма

-დაწყება-Байдайын

-ჩუმდება-банцайы

-ნაცრისფერში-д ӕрфӕныкхуыз

-ორს-дыууæйæн

-სასწაული, საოცარი-Диссаг

-შენხელაд-ӕуыйас

-გულიანი მოყვარული-зӕрдӕйӕнуарзт

69
-გასაკეთებლად-кæнынмæ

кæрдзыны-პურის

-დედისგან-нанайӕ

-მსხვერპლი-нывонд

-დაემხო-ныффӕлдӕхти

-დრო-рӕстӕг

-მრგვალი-тымбыл

-ზევითა-у ӕллаг

-დაინახა-Федта

-დაფჩენა, გაჩაჩხვა-Фӕхӕлив

-წოლა-фӕхуыссы

-ვთამაშობთ-фӕхъазӕм

-დაყვირება-фӕхъӕр

-ისმენს, გაიგებს-Фӕхъусы

-წყენა-фӕхъыг

-ჩხუბი-фӕхыл

-სუფრიდან-фынгæй

-სათიბები-Хуымтӕ

-იწვა-хуыссыд-

-აბა, თუ-кӕддӕра

-აბა რა-науӕд

-აბა ჰე -Цӕйма

-აბა-Цæй

-აბა-уӕдӕ

-აბდაუბდა-салтайбалтай

70
-აგდება, აგდებით-феппарфеппаргӕнгӕйӕ

-აგდება-сæппарын

-აგდებს-раппары

-აგერ-уалӕ

-აგერ-уӕле

-აგერ-дӕлӕ

-აგერ-Мæнæ

-აგერ-мӕнӕ

-აგერ-уæлæ

-აგერ-уӕртӕ

აგვისტო-Августы

-აგზავნიდა-ӕрвыста

-აგინებენ, ლანძღავენ-ӕфхӕрынц

-ადამიანებიАдӕм-ხალხი

-ადამიანებს, ხალხს-адӕмӕн

-ადამიანზე-адӕймагыл

-ადამიანი-Адӕймаг

-ადამიანი-Адӕймаг

-ადამიანის-адæймаджы

-ადამიანისგან-адӕймагӕй

-ადამიანს-адӕймагмӕ

-ადგა-сыстад

-ადგილამდე -бынӕттӕ

-ადგილამდე-ранмӕ

-ადგილებამდე-бынӕттӕм

71
-ადგილზე-бынаты

-ადგილზე-ранны

-ადგილთან-бынатмæ

-ადგილი-Бынат

-ადგილი-ран

-ადგილი-бынат

-ადგილიდან-бынатӕй

-ადგნენ-сыстой

ადვილი, იოლი-Æнцон-

-ადმიანში-адӕймаджы

-ადრე როდის-раздӕркӕд

-ადრე-Раджы

-ადრე, ახლახანს-Æрӕджы

-ადრე-рагæй

-ადრე-раджы

-ადრე-раздæр

-ადრიან შემოდგომაზე-ӕрӕгвӕззӕджы

-ადრიანად-Раджыма

-ადრინდელი-Фыццагон

-ავადმყოფი-æррынчын

-ავადმყოფი-рынчын

-ავადმყოფობაც-низдæр

-ავადმყოფობისგან-низæй

-ავიღო-сисон

ავტორი-Авторы-

72
აზაუ (საკუთარი სახელი)-Азау

-აზაუს-Азауæн

-აზაუსთან-Азаумæ

-ათასი-Мин

-ათი-дæс

-ათი-дӕс

-ათრია-фæласта

-აიტანა-схаста

-აიტანეს-схастой

-აიღე-сис

-აიღეთ-айсут

-აიღეს-райстой

-აიღეს-систой

-აიღო-Райста

-აიღო-систа

-აკანკალებს-фӕризы

-აკეთა-фæкодта

-აკეთე-араз

-აკეთე-кæн

-აკეთე-кӕн

-აკეთე-Кӕн

-აკეთე-кæн

-აკეთებ-фӕкӕныс

-აკეთებ-кӕныс

-აკეთებდა, მოხდა-кодта

73
-აკეთებდა-фӕкодта

-აკეთებდი-кодтай

-აკეთებდნენ-кодтой

-აკეთებენ-арæзтой

-აკეთებენ-КÆНЫНЦ

-აკეთებენ-кӕнынц

-აკეთებენ-фӕаразынц

-აკეთებს-фӕкӕны

-აკეთებს-кæны

-აკეთებს-кӕны

-აკეთებს-скæны

-აკეთებს-скӕны

-აკეთეთ-кæнут

-აკეთეს-фæкодтой

-აკეთო-кæнай

-აკეთო-кæнай

-აკეთონ-кæной

აკრეფა, აღება-Æвгӕнын-

-ალალი-хæлар

-ალანის(მიც.)-Аланы

-ალაპარაკდა, ამოთქვა-сдзырдта

-ალაჰი-ӕллӕх

ალბათ-Æвӕццӕгӕн

-ალბათ-вӕццӕгӕн

-ალბათ-ӕвӕццӕгӕн

74
-ალესილი, გალესილი, წვეტიანი-Цыргъ

-ამ სოფელში-ахъæуы

-ამაღამ ამ ღამეს-Ахсæв

-ამაღამ-ахсӕв

-ამბები-хабӕрттӕ

-ამბობ-зæгъыс

-ამბობзӕг-ъыс

-ამბობენ-зæгъынц

-ამბობს-зæгъы

-ამბობს-зӕгъъы

-ამბობს-зӕгъы

-ამბობს-Зӕгъы

-ამდაგვარად შეხება-бавналӕдафтӕмӕй

-ამდენი-бӕрц

-ამოავლო-сзылдта

-ამოაძრე, დააძვრე-Фелвас

-ამობურცული-ბორცვი къоппа

-ამოგორდა-Æсттылдис

-ამოდიან-ссæуынц

-ამოვიდნენ-ссыдысты

-ამოვლებული, გაგორებული-тылд

-ამოთქმა, წარმოთქმა-Сдзырдта

-ამოთხარეს-скъахтой

-ამოთხრა-скъахын

-ამოირბინეს-сызгъордтой

75
-ამოისუნთქა-сулæфыд

-ამოიღმუვლა-сниудта

-ამორტყმა-Скъуырын

-ამოსაღებად-ӕвгӕнынмӕ

-ამოსუნთქვა-Сулӕфт

-ამოტანა, ატანა-Схӕссын

-ამოქარგეს-сфæлыстой

-ამოყო, აღმართა-сдардта

-ამოხედვა-скаст

-ამრევი, მოჩხუბარი, ჩხუბის დამწყები- Загъдкахӕн

-ამჩნევს-хатты

-ამხანაგებთან-æмбæлттæм

-ამხანაგებთან-мбӕлттимӕ

ამხანაგი-Æмбал

-ამხანაგი-мбал

-ამხანაგის-мбалы

-ან და -кӕннод

-ან/და-ӕниу

-ანგრევ-хал

-ანგრევთ, აფუჭებთ-халут

-ანგრევს, აფუჭებს-халы

-ანდა-кæнæд

-ანდა-кæна

-ანდა-кӕнат

ანდაზა-Æмбисонд

76
-ანებივრებს, ეფერება-рӕвдауы

-აპირებდნენ-Хъауыдысты

-არ არის-нæу

-არ არის-нӕу

-არ გამოჩნდა-Нӕ разынд

-არ ვჩანდე-нӕуынон

-არ მორჩა-нӕфӕци

-არ მჯერა-Нӕмӕ уырны

-არ ძღება-Нефсӕды

-არ-на

-არ-нӕ

-არ-Нæ

-არა-нæй

-არა-нӕй

-არაგვში (მდინარე)-Арагуийы

-არავინ-мачи

-არავინ-ничи

-არავის-Макæмæн

-არავის-никæй

-არავისთვის-никæмæн

-არასოდეს-Никуый

-არასოდეს-никуы

-არაფერზე-ницӕуыл

-არაფერი(ჯერ)-ницыма

-არაფერი-Ницы

77
-არაფრად-ницӕмӕ

-არაფრისგან-ницӕмӕй

-არაყი-арахъхъ

-არეული-Змӕст

-არეული, გათხვრილი-змӕст

-არიან-вӕййынц

-არიან-сты

-არიგებდა-амыдта

-არიგებდა-фӕдзӕхста

-არიგებდნენ-амыдтой

-არის ხოლმე-вӕййыйӕ

-არის-у

-არის-вӕййы

-არის-ис

-არის-уайы

-არსად-никуыдӕм

-არსაიდან-никуыцӕй

არჩევდნენ -Æвзарой

-არც კი-куынӕ

-არწივები-хъӕрццыгъа

–არწივი-Хъӕрццыгъ ,Цӕргӕс

-არწივის-цӕргӕсы

-ასალოკად-сдӕрынмӕ

-ასე გვეგონა- Афтӕ ӕнхъӕлдам

-ასე-Афтӕ

78
-ასე-афтӕ

-ასე-афтæ

-ასეთებისგან-ахӕмтӕй

-ასეთი, ასეთნაირი-айхуызӕн

-ასეთი-ахæм

-ასეთი-ахӕм

-ასეთნაირად-афтӕмӕй

-ასეთნაირად-афтæмæй

-ასი-фондзыссæдз

-ასი-Фондзыссӕдз

-ასი-мын

-ასწავლა, შეასწავლა-бацамыдта

-ასწავლის, სწავლა (საწყისი ფორმა)-Амонын

-ასწია-Схӕцыд

-ასწია-схæцыд

-ატანა, მორევა(სიმძიმის)-Фӕразын

-ატარებდნენ- хастой

-აუცილებლად-ӕнӕмӕнг

-აფრენ-стахт

-აფრინდა-Стахти

-აფუჭებდა-хæлдта

აქ -Æм

-აქ-Ам

-აქ-Ам

-აქ-ӕм

79
-აქამდე, ამ დრომდე-Ныронг

-აქამდე, ჯერ-нырмæ

-აქეთ–იქეთ, ორივე მხარეს-дыууæрдыгæй

-აქეთ-იქით (ორივე მხარეს)-Дыууӕрдӕм

-აქეთ–იქით სიარული-рацубацу

-აქეთ–იქით-фæйнæрдæм

-აქეთ–იქით-фӕйнӕрдӕм

-აქცევენ, წააქცევენ?!-бырстой

-აღარ არის-ис-нал

-აღარ შემეძლო-Нал фӕрӕздон

-აღარ-нал

-აღარ-никуыуал

-აღარაფერი ницуал

-აღარაფერი, არაფერი Нмцыдал

-აღარაფერიницыуал

-აღება -Сисын

-აღება-Райсын

-აღება-сисын

-აღებაზე-айстыл

-აღებს- бакӕны

-აღზრდილი, გაზრდილი-Хъомыл

-აღიარება-басаст

-აღიარებად-басастаид

-აღიარებისთვის-басæттынæн

-აღმართამდე-фæхæрдгæнæнмæ

80
-აღმოჩნდა, გამოჩნდა-Бафтыд, Фӕзынд

-აღნაგობა-конд

-აშენებდნე, აგებდნენ-фæцамадтой

-აშვებული-уӕгъд

-აშკარა, გახმოვანებული-ргом

-აშკარა, ღია-æргом

-აშკარად-Бӕрӕгӕй

აჩვენებდნენ -Æвдыстой

-აჩქარდა, აჩქარება-бацъынд

-აჩქარება-батахт

-აცინებენ-Худын кӕнынц

-აცოცება-Хӕрдмӕ бырын

-აძლევ, მისცემ-дӕттыс

-აძლევდა-дӕттӕ

-აძლევდნენ-лæвæрдтой

-აძლევდნენ-лæвæрдтсй

-აძლევდნენ-лӕвӕрдтой

-აძლევს-дæтты

-აძლევს, მისცემს-дӕтты

-აწონვა-Барын

-ახალ სამოსელში-Ногдзауты

-ახალი დღე-Ногбон

-ახალი-Ног

-ახლა ისინი-Ныр уыдон

-ახლა-геныр

81
-ახლა-Иеныр

-ახლა-йеныр

-ახლა-ныр

-ახლა-ӕрӕджы

-ახლად გამოშვებული-ногуагъд

-ახლად ტყაპანი-ногӕйгуыпп

-ახლადგამოჩეკილი, ახლად გამოშვებული-Ногуагъд

-ახლავე, ეხლავე-Ныртӕггӕ

-ახლავე-тӕккӕ

-ახლახანს-ӕрӕджиау

-ახლახანს-Æппынӕрӕджи

-ახლახანს-Æрæджиау

-ახლახანს-рӕджы

-ახლი დღე-Ногбон

-ახლობელი-ӕмгӕрон

-ახლობელს-хиуагæн

-ახლობლები-хицæуттæ

-ახლობლების-хицæутты

-ახლობლებისგან-хицæуттæй

-ახლობლისХиуаджы

-ახლობლობით хӕстӕгӕй

ახლოს Æввахс-

ახლოს-Æввахс

-ახლოს-цур

-ახლოს-ӕввахс

82
-ახლოს-Хӕсстӕг

-ახლოს-хӕстӕг

-ახლოს-цурмæ

-ახმათი (საკუთ.სახ.)-Ахмӕт

-ახსნიდა, გაათავისუფლებდა-суагътаид

-ახსნილი, გაშვებული, გათავისუფლებული-суæгъд

-ბაბუა -Фыдыфыд

-ბავშვები-Сабитӕ, Сывӕллӕдтӕ

-ბავშვების-сывӕллӕтты

-ბავშვებს-сывæллæттæн

-ბავშვი-сывæллон

-ბავშვის-сывæллоны

-ბალახზე-кӕрдӕгыл

-ბალახზე-кæрдæгыл

-ბალახი-кæрдаг

-ბალახი-кӕрдӕг

-ბალიშის პირი-бӕзцъарӕй

-ბამბასავით-бæмбæгау

-ბანჯგვლიანი-Хъуынджын

-ბარტყები-бæллæхтæ

-ბარტყები-лӕппынтӕ

-ბარტყების-лӕппынты

-ბარტყებისგან-лӕппынтӕй

-ბარტყი-Лаппын

-ბარტყი-Лӕппын

83
-ბარტყი-Лӕппын

-ბატების-гогызы

-ბატი-Хъаз

-ბატკანი-УÆРЫК

-ბატკანი-Уӕрык

-ბატკანი-Уӕрыкк

-ბატკანს-гокойы

-ბატკნები-уæрыччытæ

-ბატკნები-уӕрыччытӕ

-ბატკნებს-Гокотӕн

-ბატკნის-уӕрыччы

ბატონები- Æлдæртты-

ბატონთან- Æлдармæ-

-ბატონთან, ერისთავის-Ерыстауæлдармæ

-ბატონი-Æлдар

-ბატონის-Æлдары

ბატონს- Æлдарæн

-ბაყაყი-Хӕфс

-ბე (წინასწარი გადასახადი სარძლოსთვის) -Ирӕд

-ბებია-гыцци

-ბებიის-Бебӕйы

-ბედავდა-уæндыд

-ბედავს-ӕууӕнды, уӕнды, ууӕнды

-ბედი-амонд

-ბედნიერი-АМОНДДЖЫН

84
-ბედნიერი-Амонджын

-ბევრი-Бирӕ

-ბევრი-Бира

-ბევრი-бирӕ

-ბევრი-бирæ

-ბევრნი-бирӕтӕ

-ბევრს ნუ ლაპარაკობ-Бирӕ ма дзур

-ბეღურა-Дзывылдар

-ბილეთი-Билет

-ბიძები (დედის მხრიდან)-мадыфсымæртæ

-ბიძებისგან-мадыфсымæртæй

-ბიძებისკენ-мадыфсымæртæм

-ბიჭები-лæппутæ

-ბიჭზე-лæппуйыл

-ბიჭი-лæппу

-ბიჭის-лæппуйы

-ბნელი-Талынг

-ბოდიში-Хатыр

-ბოლი, კვამლი-Фӕздӕг,фӕстӕг

-ბოლო-кæрон

-ბოლო-фæстаг

-ბოლომდე-Кӕронмӕ

-ბოლომდე-Фæстагмæ

-ბოლომდე-фӕстагмӕ

-ბოლოს-фæстейæ

85
-ბოლოში-кӕронӕй

-ბორცვი-Къуыпп

-ბორძიკ-ბორძიკით-цухмухтæгæнгæ

-ბოსელი-Скъӕт

-ბოსელში-скъæты

-ბოსელში-скъӕты

-ბოსლებში-скъӕтты

-ბოღმა, სიბრაზე, ბრაზი-Маст

-ბოღმით, ბრაზით-мæстæй

-ბრაზი, ბოღმა-мæсты

-ბრაზი-мӕстытӕ

-ბრაზიანი, ბოღმიანი-мæстыгæр

-ბრაზმორეული-мӕстыдӕрӕй

-ბრალი-Аххос

-ბრალი-æфсон

-ბრალი-аххос

-ბრიალა-хъоппӕг

-ბრიგადირთან-бригадирмӕ

-ბრიგადირი-бригадир

-ბრიგადირის-бригадиры

-ბრტყელი, გაბრტყელებული-Тъӕпӕн

-ბრტყელი-тъӕпӕн

-ბრძოლა, შერკინება, ომი-тох

-ბრწყინავდნენ æрттывтой

-ბრწყინავს Æрттивы

86
-ბრწყინავსӕрттивы

-ბრჭყალები Дзӕмбыдтӕ

-ბრჭყალებიДзӕмбитӕ

-ბრჭყალებით дзӕмбытӕ

-ბრჭყალებითдзӕмбыйӕ

-ბუდე Ахсдон

-ბუდეахæстоны

-ბუდეахстон

-ბუდეებზეахстӕттыл

-ბუდეები ахстӕттӕ

-ბუდეებშიахстӕтты

-ბუდეთი-ахстонӕй

-ბუდესთან-ахстонмӕ

-ბუდეში-ахстоны

-ბუდეში-ахæстонмæ

-ბუდის გამკეთებელი, ამშენებელი-ахстонаразӕджы

-ბუზები-бындзытæ

-ბუზი-бындз

-ბუზიჭამია-бындзхор

-ბუზღუნი-мыхъхъытӕ

-ბულბულები-сӕлабыртӕ

-ბულბული-сӕлабыр, Булӕмӕргъ

-ბუმბულები-бамбулитӕ

-ბუმბული-Бамбули

-ბურთი-пурти

87
-ბურთით-пуртийӕ

-ბუჩქებზე-къутертыл

-ბუჩქები-Кутӕртӕ

-ბუჩქებისკენ-къуытӕртӕм

-ბუჩქი-Кутӕр, Къутар

-ბუჩქში-къутӕры

-ბღავის, ყმუის, ყივის-Уасы

-ბწკარები-таурӕгътӕ

-გააგდო, გააძევა-Фӕсырдта

-გაათრია-аласта

-გაათრიოს-аласа

-გააკეთა ჩიტები-скодтацъиутӕ

-გააკეთა-сарӕзта

-გააკეთებ,აკეთებ-кӕндзынӕ

-გააკეთებდა-кодтаид

-გააკეთებენ-кӕндзысты

-გააკეთებს-кæндзæни

-გააკეთეს-сарӕзтой

-გააკეთეს-сарæзтой

-გააკეთეს-скодтай

-გააკეთეს-скодтой

-გაარტყა-ныццавта

-გაარტყეს-ныццавтой

-გააღე-бакӕн

-გააღე, შეაღე-Байгомкӕн

88
-გააღო-Байгом кодта

-გააღოსбакӕна

-გააღწია, დააღწიაныийрвӕзт

-გაბედა ӕруӕндид

-გაბედავდაбауӕндыдаид

-გაბერილი Тыппыр

-გაბრაზდა ӕрбамӕсты

-გაბრაზდა фӕмӕсты

-გაბრაზება, ბრაზი Мӕсты

-გაბრაზებული, ბრაზიანიмӕсты

-გაბრაზებული, გამწარებულიфырмӕстӕй

-გაბრუნდა аздæхт

გაბრუნდი-аздах

-გაბრწყინდაфæрухсфæмынæг

გაბრწყინება, ბრჭყვიალი Æрттивын-

-გაგება амбарын

-გაგება Базонын

-გაგება бамбарын

-გაგება-Фехъусын

-გაგება, გამჟღავნება-сбӕрӕг

-გაგება-базонын

-გაგება-хъуыст

-გაგებინება-фӕхабар

გაგზავნა-æрвитын

-გაგზავნა-Фервитын

89
-გაგზავნიან-арвитой

-გაგიჟდა, გადარევა, გასულელება-Фӕсӕлхӕр

-გაგიჟდა-сæрра

-გაგონება-фæхъус

-გაგრძელდა-фæдаргъ

-გაგრძელებაზე-дæргъдзинады

-გაგულისებული, გაბრაზებული-фырмӕста

-გადააგდე-аппарста

-გადააგდე-аппар

-გადააგდებენ-аппарынц

-გადააგდო-аппæрста

-გადააყენა-адардта

-გადააყენეს-адардтой

-გადაბრუნებული-фæлдæхт

-გადაგდება-Аппарын

-გადაგდებული, დაგდებული-хауд

-გადაგრიხა-аздыхта

-გადადიან-хизынц

-გადავაგდე-аппӕрстон

გადავარდა-Былӕй асхъиудта

-გადავარდა-фӕхаудис

-გადავარდება-ахауа

-გადავარდნა, დავარდნა-Аххауын

-გადავარდნა, წაქცევა-Ахауын

-გადავარდნა-ахӕуа

90
-გადავიდნენ ахызтысты

-გადავრჩები-Аирвӕздынӕн

-გადავრჩები-аирвӕздзынӕн

-გადაკეც, გადმოკეცვა-фесчъилфесчъил

-გადაკეცვა-фӕчъил

-გადამალა-амбӕхста

-გადამყრელივით-калæгау

-გადამხდელები-бегарагæнджыты

-გადარჩა-фервæзт

-გადარჩა, მიასწრო Раирвӕсти

-გადარჩა, გადარჩენა аирвæзт

-გადარჩენაИрвӕзын

-გადარჩენაраирвӕзын

-გადარჩენაРаирвӕзын

-გადარჩენაфервæзын

-გადარჩნენраирвӕзтысты

გადასაფენი, საფენი Æмбæрзæн-

-გადასახადიбегара

-გადასახადის бегарайы

-გადასახტომიагӕппгӕнӕнтӕ

-გადასვლით хизынмæ

-გადაყარა акалдта

-გადაყარეს акалдтой

-გადაყლაპაаныхъуырдта

-გადაყლაპვა, ყლაპვა Ныхъуырын

91
-გადაყლაპვა-аныхъуырын

-გადაყლაპვამდე-аныхъуырынмæ

-გადაყრა-калгæ

-გადაყრა-калын

-გადაყრილი-Калд

-გადახვევა-Ныттыхсын

-გადახტება-агӕппласы

-გადახტომა-агӕпп

-გადახტომა, ნახტომი-Агӕпп

-გადიდგულდა-фестырзæрдæ

-გადმოაგდებენ-раппардзысты

-გადმოაგდო -раппӕрста

-გადმოგდება-Раппарын

-გადმოგდება-раппар

-გადმოდი-рахиз

-გადმოვარდა-рахаудта

-გადმოვიდნენ-рахызтысты

-გადმოვიწერო-рафыссон

-გადმოხტომა-рагӕпп

-გაელვება-Фӕирд

-გაემართა-араст

-გაემართა-бараст

-გაემართნენ, წავიდნენ-Араст ӕсты

-გაეშურნენ-Арастсты

-გავაგზავნი-арвитон

92
-გავაკეთებ-кӕндзӕн

-გავაკეთებ-кæндзæн

-გავაკეთებ-кæндзынæн

-გავაკეთებ-скӕндзӕн

-გავაკეთებდი-кодтаин

-გავაკეთო-скæнон

-გავაკეთოთ-саразæм

-გავაკეთოთ, გავაღოთ-бакæнæм

-გავაკეთოთ, ჩავიცვათ-Скӕнӕм

-გავაკეთოთ-скæнæм

-გავაშველე-баиргъавтон

-გავაშველე-баиргъӕвтон

-გავიგე-базыдтон

-გავიგე-фехъуыстон

-გავიგე-бамбæрзтон

-გავიგე-бамбæрстон

-გავიგე-бамбӕрстон

-გავიგებ-базондзынӕн

-გავიგებ-Фæн

-გავიგო-базонон

-გავირებულები-ныххæрджитæ

-გავიხედები, გამოთქვა-акӕсдзынӕнрадзырдта

-გავლახოთ, მივბერტყოთ, ვცემოთснӕмӕм

-გაზაფხულამდე-уалдзæгмæ

-გაზაფხულზე-уалдзыгон

93
-გაზაფხული-уалдзæг

-გაზაფხული-уалдзӕг

-გაზაფხულიდან-уалдзӕгӕй

-გაზაფხულის დღე-Уалдзӕгбон

-გაზაფხულში-уалдзæджы

-გაზი-газ

-გაზრდა, ზრდა-Рӕзын

-გათბობა-тавын

-გათეთრდა-ныуурс

-გათრევა Аласын

-გათრევა, წაღება, წათრევაАласда

-გათხარა акъахта

-გათხოვებაмоймæ

-გათხოვილზეмойыл

-გათხრა бакъах

-გაიბერა адӕнгӕл

-გაიბერა Адӕнгӕл

-გაიბერაныддӕнгӕл

-გაიბერა, გაიბღინძაадæнгæл

-გაიბერნენ, გაიბღინძნენадымстысты

-გაიგე базоной

-გაიგე-фехъуыстай

-გაიგე-базон

-გაიგე-базонай

-გაიგე-базыдтай

94
-გაიგებ-базондзынӕ

-გაიგებ-фехъусдзынӕ

-გაიგება-фехъуысы

-გაიგებენ-базонынц

-გაიგებს-фехъусы

-გაიგებს, იგებს-базоны

-გაიგეთ-Базонут

-გაიგეს-базыдтой

-გაიგო-базыдта

-გაიგო-Базыдта

-გაიგო-бамбæрста

-გაიგო-фехъуыста

-გაიგო-бамбӕрста

-გაიგოს-базона

-გაიზარდა-схъомыл

-გაიკითხა-афарста

-გაილანძღა-фæхæрам

-გაინაბა-Ныхъхъус

-გაინძრაбанкъуыста

-გაინძრა-змæлыд

-გაინძრა-сызмæлыд

-გაიჟღერა, გაისმა-айхъуыста

-გაირბინა-азгъордта

-გაირბინე-азгъордтай

-გაიფანტა, დაიფანტა-ныппырх

95
-გაიქეცი, გაირბინეлидз

-გაიღვიძა фехъал

-გაიღვიძაрайхъал

-გაიღო, გაიხსნა, გაიპო байгом

-გაიშალა, გაშლაныппӕррӕст

-გაიჩაჩხა ныххæлиу

-გაიცინა бахудти

-გაიცინაныххудтис

-გაიცინეს бахудтис

-გაიცინესбахудтысты

-გაიხედაАкаст, Фӕкаст

-გაიხედეთ რაАкӕсутма

-გაიხედეთакӕсут

-გაიხედეთАкӕсут

-გაიხედესакастысты

-გაიხლართაфӕзилдух

-გაკეთებაСкӕнын

-გაკეთებული, კეთება-фӕкӕныд

-გაკვეთილების შემდეგ-Фӕсуроктӕ

-გაკვეთილების შემდეგ-фӕсурокты

-გაკვეთილების შემდეგ-Фӕсурокъты

-გაკვეთილზე-урокмӕ

-გაკვეთილი-урок

-გალანძღვა-Фӕхарам

-გალანძღული, გაკილული-æфхæрд

96
-გალღვა, გათბა-батæфст

-გალღვა, გათბა-батæфсти

-გამა-баба

-გამაგრდა, გამაგრება-фӕфидар

-გამარჯვებული-уæлахиз

-გამგონი-ӕмбаргӕ

-გამი-гам

-გამოაბრუნა-разылдта

-გამოაგდებენ-расурынц

-გამოარჩიეს-равзæрстой

-გამოარჩიოს-равзара

-გამოაჩინეს-равдыстой

-გამობრუნდა-раздæхти

-გამობრუნება, გამოტრიალება-Раздӕхын

-გამობრუნება, მობრუნება-раздæхт

-გამობრუნება-раздахын

-გამოგზავნილი, შემონათვალი-æрвитæггаг

-გამოგლიჯა-ратыдта

-გამოვიქეცით-ралыгъдыстæм

-გამოვრეცხავ, მოვრეცხავ-рахсдзынӕн

-გამოთრევა-ралӕст

-გამოთხარა-ракъахта

-გამოთხრა, თხრა-Къахын

-გამოირბენდა-рауадаид

-გამოირბინა-рауад

97
-გამოიქცა, გამოირბინა-разгъордта

-გამოიჭირა-рацахста

-გამოკითხვამდე-афӕрсынмӕ

-გამოპარვა-Рахъуызын

-გამორეკა-раскъӕрдта

-გამორეცხე-Рахсадтай

-გამორჩევა, არჩევა-Равзарын

-გამორჩევის-равзарыны

-გამოსრიალება, გამოსხლეტა-расӕррӕтт

-გამოსტყუა, მოატყუა-расайдта

-გამოსცადა-афӕлвӕрдта

-გამოუშვა-рауагъта

-გამოუშვებს-рауадздзӕн

-გამოუშვეს-рауагътой

-გამოყოფა-радардта

-გამოშურება -рафардӕг

-გამოჩნდა-разынд

-გამოჩნდა-ӕрбазынд

-გამოჩნდა-фæзынд

-გამოჩნდა-фӕзынд

-გამოჩნდა-Фӕзынд

-გამოჩნდაсзынд

-გამოჩნდება-фæзындзæн

-გამოჩნდება-фӕзыны

-გამოჩნდი-Фӕзындтӕ

98
-გამოცანა-уыциуыци

-გამოცანა-Уыци-уыци

-გამოცვალეს-аивтой

-გამოცოცდა, გამოძვრა-Рабырыд

-გამოძახება-фæсидт

-გამოწელა, ჩამოწია-ӕривӕзта

-გამოწელეს, ჩამოწიეს-ӕривӕзтой

-გამოჯანმრთელდა -сдзæбæх

-გამტანობა-сагъӕстӕ

-გამშველებელი-иргъæвæг

-გამძღარი-Æфсӕст

-გამწვანდა-ныцъцъæх

-გამწვანდა-ацъæх

-გამწვანება-рацъӕх

-გამხდარი, სუსტი-мӕллӕг

-გამხიარულდა-схъæлдзæг

-გამხმარი-хус

-გამხმარი-Хус

-განათება-барухс

-განათება-ирдгæ

-განათხოვი, გათხოვილი-куырд

-განგაში-Фӕдис

-განიერი-Уӕрӕх

-განძრევა-змæлын

-განძრევა-Змӕлгӕ

99
-განძრევა-фезмӕлы

განძრევა, დარხევა-Æнкъусын-

განძრევა, დარხევა æнкъуысын-

-განძრევა-змæлд

-განძრევა-сызмæлын

-განძრევა-фезмæлын

განძრეული, შერხეული-æнкъуыст

-გაოფლიანდა-схид

-გაოცება-бадис

-გაპარვა-хъуызгӕ

-გაჟღერდა, გამჟღავნდა-райхъуысти

-გაჟღერება, გამჟღავნება-райхъуыст

გარბენა, სირბილი-Æгъзорын

-გარბენა, სირბილი-Згъорын

-გარბენ-გამორბენა-Рагъзор-багъзор

-გარბენ–გამორბენა-рауайбауай

-გარედან-ӕддейӕ

-გარეთ-ӕддӕмӕ

-გარეთ-дуармæ

-გარეკ–გამორეკვა-ратæрбатæр

-გარეკვა-скъӕрын

-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиутимӕ

-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиутӕй

-გარეულ ჩიტებთან-Сырддонцъиутӕ

-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиуты

100
-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиуы

-გარეული ჩიტი-сырддонцъиу

გარეშე, გარე-Æддаг

-გარკვეული, დამტკიცებული-Бӕлвырд

-გარკვეული, ნამდვილი-бӕлвырд

-გარშემო-алыварс

-გარშემო-Алыварс

-გარშემო, ირგვლივ-Алыварс

-გარჩევა, გამორჩევა, არჩევა-Равзарын

გარჩეული, გამორჩეული Æвзæрст-

-გასაგები, მოსასმენი-байхъусæд

-გასათხოვარი ქალის წინასწარი გადასახადი-ирæд

-გასაკეთებელი-кæнинаг

-გასაკეთებლად-аразынмæ

-გასაკეთებლის-кæныны

-გასარბენად-лидзынвæнд

-გასაშვები-суадздзӕн

-გასაშველებლად-иргъӕвынӕй

-გასკდნენ-атыдтой

-გასრიალებული, სრიალა-алӕгъз

-გატაცება, მოტაცება-Скъӕфын

-გატრიალება (უკან მიტრიალება)-Аздӕхын

გაუთხოვარი-Æнæмой

გაუმართლებლად -Æнæрастæй

-გაუნძრევლად-ӕнӕзмӕлгӕйӕ

101
-გაფენა, გაშლა-айтыдта

-გაფითრდა-ныффæлурс

-გაფითრებული-Фӕлурс

-გაფინა, გაფენა-ныддарта

-გაფრენ-გამოფრენა-ратæхбатæх

-გაფრინდა-фӕтахт

-გაფრინდებიან-тӕхдзысты

-გაფუჭდა-слӕхъуг

-გაქრა-фӕтар

-გაქცეული-алыгъд

-გაღარიბდა-фæмæгуыр

-გაღება-Гомкӕнын

-გაყინვა, გაიყინა-Ныссалди

-გაყინული-салд

-გაყინული, გათოშილი-Æргъӕвст

-გაყინული, გათოშილი-ӕргъӕвст

-გაყინულის გათოშილის-ӕргъӕвсты

-გაყოფა (რაიმე საგნის, ნივთიერების)-дихы

-გაშეშდა-ныффидари

-გაშველება-Баиргъӕвын

-გაშველება-Иргъӕвын

-გაშლილი, ფართო-Пӕрӕх

-გაშორდა-фӕхицӕн

-გაშორება, დაშორება-ахицæн

-გაშრა-ныссур

102
-გაშრა-басур

-გაშტერდა, გაშტერება, მიშტერება-Нымдзӕст

-გაშხუილება-апӕррӕст

-გაჩაჩხული-хæлиуæй

-გაჩერდა, შეჩერდა-Фӕлӕуыди

-გაჩერდი, გაჩუმდი-банцай

-გაჩერდი, შეჩერდი-Фӕлӕу

-გაჩერება, დგომა-Лӕуын

-გაჩერება, შეჩერება-банцад

-გაჩეჩილი, აწეწილი-пыхцылӕй

-გაჩნდა, იქცა-февзӕрд

-გაჩუმდი-Банцай

-გაჩუმდნენ, დაწყნარდნენ-банцадысты

-გაჩუმება-Банцайын

-გაცეცხლებული-цæхгæр

-გაცვლა -Баивын

-გაცვლა, შეცვლა-Ивын

-გაცვლა-ивд

-გაცვლის-ивдзӕн

-გაცინება-Фӕхудын

-გაცინება, სიცილი-Худын

-გაცნობა, გაგება-Базонын

გაცოცდა-абырыд

-გაცხელდა-ставд

-გაძლება-Фӕразын

103
-გაძღა, დანაყრდა-бафсæд

-გაძღომა-фсӕдын

-გაძღომა, დანაყრება-Бафсис

-გაწელვა-иваза

-გაწეწილი-пӕлӕхсар

-გაწითლდა-фæсырх

-გაწითლდა-ныссырх

-გაჭიმა, გაწელა-ахӕцыд

-გაჭიმეს-рывӕстой

-გაჭრილი-алыг

-გაჭყლეტილი-цъист

-გახარება, სიხარული-ныццин

-გახარება, სიხარული-фæцин

-გახარება-бацин

-გახარება-сцин

-გახარებული-ӕхсызгон

-გახედ-გამოხედვა-аракӕсбакӕс

-გახედვა, ხედვა, მზერა-акаст

-გახევება-фӕмехъ

-გახმა-ныххус

-გახმოვანება-схъæр

-გახსნილად-ӕнгомӕй

-გეთაყვა-Дӕхорзӕхӕй

-გემო-ад

-გეშინია, შეშინდები-фӕтӕрсис

104
-გეშინია-тӕрсыс

-გვარები-мыггæгтæ

-გვარი (გაბითაანი)-гӕбытӕ

-გვარი (ოსური)-Гæдиатæ

-გვარი-Гуыцмӕзты

-გვარი-джебогътæ

-გვარი-Косеты

-გვარი-мыггаг

-გვარი(ხეთაგათი)-Xeтӕгкаты

-გვარი, ბიგანათი-Биганаты

-გვარი, ბიგანათი-Бигантимæ

-გვარი, ბიგანათი-Биганы

-გვარი, ბიგანათი-Бигтанатæ

-გვარი-гаджидæутты

-გვარი-Гуыцыры

-გვარი-Дзесты

-გვარი-Дзиойты

-გვარი-Дзугаты

-გვარი-Коцойты

-გვარი-Мыггаг

-გვარი-Урстуалтæм

-გვარიდან-мыггагӕй

-გვარის-мыггаджы

-გვეგონა-нхъӕлдтам

-გველი-Калм

105
-გველი-КАЛМ

-გველის-калмы

-გვერდებზე-синтыл

-გვერდები (მათი)-сӕфӕрстӕ

-გვერდები-Синтӕ

-გვერდები-фӕрстӕ

-გვერდი-Фарс

-გვერდი-фарс

-გვერდიდან -Фӕрсырдыгӕй

-გვერდით-фарсмæ

-გვერდულად-иувӕрсты

-გზა აებნა, დაიკარგა-фӕдзӕгъӕл

-გზა აებნა, დაიკარგა-фæдзæгъæл

-გზა-фæндаг

-გზა-Фӕндаг

-გზაზე-фæндагыл

-გზაზე-Фӕндагыл

-გზები-фæндæгтæ

-გზებივით-фӕндаггонтӕй

-გზის შორიახლოს-Фӕндаггӕрон

-გზის-фæндаджы

გინება, ლანძღვა-Æлгъитын

-გიჟი, სულელი-Сонт

-გიჟი-æрра

-გიჟივით-Сонтӕй

106
-გიყვარდეს-уарз

-გიყვარს-уарзыс

-გმირი-Хъӕбатыр

-გოგო-чызг

-გოგოები-чызджытæ

-გოგოზე-чызгыл

-გოგოს-чызгæн

-გოგოს-чызджы

-გოგოსგან-Чызгай

-გორაობა-Тулын

-გორვა-Тулын

-გოჭებთან-хыбылтимӕ

-გოჭებს-хъыбылтӕн

-გოჭის-хъыбылы

-გრუხუნი-гæрах

-გრუხუნი-Гӕрӕх

-გრძელი-Даргъ

-გუგუნი-гуыргуыр

-გუგუნით-гуыргуырæй

-გულგაყინული, გულგრილი-ихзæрдæ

-გულდასაწყვეტი-зӕрдӕхалӕн

-გულები-зæрдæтæ

-გულზე-зӕрдыл

-გული-Зӕрдӕ

-გული-зæрдæ

107
-გულიანად (სიტყვასიტყვით მთელი პირით) Дзыхыдзаг

-გულიანად-зæрдæйæ

-გულიანი-зæрдиаг

-გულისკენ-зæрдæмæ

-გულისფიცარი-армытъӕпӕны

-გულში-зæрдæйы

-გულში-зӕрдӕйы

-გულში-зӕрдӕмӕ

-გულში-Сӕзӕрдӕмӕ

გუშინ-Æзнон

-გუშინ წინ-ӕндӕрӕбон

-გუშინ-знон

-გუშინ-Знон

გუშინწინ- Æндӕрӕбон

და (კავშირი)-Æмӕ

და (კავშირი)-Æмӕ-

და (კავშირი)-Æмае -

და (კავშირი)-æнæ

-და (კავშირი)-ӕмӕ

და ერთი-Æмæиу

-დაალევინა-бадарта

-დაალევინოს-бадарат

-დაანგრიე, დაშალე, გააფუჭე-халӕй

-დაანებე-ныууадз

-დაატრიალა -фæзылдта

108
-დაატრიალა, მიატრიალა-азылдта

-დააძვრე-фелвас

-დააძრო-фелвæста

-დააწყვეს, დადეს-æрæвæрдтой

-დაახლოება-балымæн

-დაბადება-Райгуырын

-დაბადებიდან-Гуырыкондӕй

-დაბადების ადგილი-Рӕйгуырбынат

-დაბალი-Ныллӕг

დაბანვა, დარეცხვა, ჩეჩვა (მატყლის)-Æхсын

-დაბერდა-базæронд

-დაბერდა, მოხუცდა-ныззæронд

-დაბერტყვა, დაკვრა-Цӕгъдын

-დაბერტყილი-æххæст

-დაბეჯითებით, დანამდვილებით-бӕрӕггонд

-დაბინავდა, დამკვიდრდა-ӕрбынат

-დაბინდება-ӕмбис

-დაბინდებამდე-ӕмбисмӕ

-დაბლების-ныллӕджыты

-დაბრალებული-аххосагӕй

-დაგვიანება-бафӕстиат

-დაგრუხუნება-Ныггуыпп

-დაგუბება-ныггуылф

-დადარაჯებაზე-бахъахъхъæныныл

-დადგა-слӕууыд

109
-დადგნენ-ныллæууыдысты

-დადეს-ӕрӕвӕрдтой

-დადიოდა-цыди,цыдис

-დადიოდნენ-цыдысты

-დადნობა, გალღობა-батайын

-დადო, დააწყოæрæвæрдта

-დაეგდო-ӕртъӕпӕн

-დავანებებ-ныууадздзынӕн

-დავეთანხმე-бакуымдтон

-დავეწიო-баййафон

-დავიბადე-райгуырдтӕн

-დავიმალე-амбæхстæн

-დავინახე-федтон

-დავიღუპე, დავიკარგე-фесӕфтӕн

-დავიწყება-ӕрбайрох

-დავიწყება-ферох

-დავიწყებული, მივიწყებული-рох

-დავიწყებული, მივიწყებული-Рох

-დავიჭერ-æрцахсдзынæн

-დავიჭერვ-хӕцдзынӕн

-დავიჭიროთ-ӕрцахсӕм

-დავპატიჟეთ, მოვიწვიეთ-æрхуытæм

-დავრჩებით-баззайдзыстæм

-დავტოვე-уадздын

-დავქოქე-аивтыгътон

110
-დავჭირდი-бахъавыдтӕн

-დათანხმება, თანხმობა, დაეთანხმა-Сразы

-დათესვა, თესვა-тауын

-დათვი-арс

-დათვი-Арс

-დათვლა, თვლა-Нымайын

-დათვლილი-нымад

-დათვს-арсæн

-დათვს-Арсен

-დაიბადა-райгуырд

-დაიბადონ-райгуырой

-დაიბადოს-райгуыра

-დაიზუზუნა-ныддыздыз

-დაიკარგე?-Фесӕфтӕ

-დაიკივლა-ныхъхъыллист

-დაილოცა, დალოცა-скуывта

-დაიმალა-амбæхсти

-დაიმალა-ӕрӕмбӕхст

-დაიმალე-бамбӕхс

-დაიმალებოდა-амбæхстаид

-დაიმალნენ-ӕрымбӕхстысты

-დაიმახსოვრე, გულში შენახვა-Зӕрдыл дар

-დაინახავდა-федтаид

-დაინახეს-федтай

-დაინახეს-федтой

111
-დაიტრაბახა-раппӕлыд

-დაიღალა-бафӕллад

-დაიღუპე, დაიკარგე-Фесӕфтӕ

-დაიღუპებიან-æрбайсафдзысты

-დაიღუპებოდა-рбайсæфтаид

-დაიყეფეს-срæйдтой

-დაიჩრდილა, დაჩრდილვა-фӕаууон

-დაიწვი-Басыгътӕ

-დაიწრიპინა, წრიპინი-ныкъкъæскъæс

-დაიწრიპინა-сцъысцъыскодта

-დაიწყებენ-байдайынц

-დაიწყეს-байдыдтой

-დაიწყეს-райдыдтой

-დაიწყო-байдыдта

-დაიწყო-райдыдта

-დაიწყოს-райдайа

-დაიჭერ-æрцахсдзынæ

-დაიჭერდა-рцахстаид

-დაიჭერდნენ-хæцыдаиккой

-დაიჭირა-ацахста

-დაიჭირა-ӕрцахста

-დაიჭირა-фӕхӕцыдыд

-დაიხარა-ӕргуыбыр

-დაიხარა, დაიკუზა-Æргуыбыр кодта

-დაკარგე-фесаф

112
-დაკარგვა-Фесӕфын

-დაკარგვა-саф

-დაკარგულზე-сӕфтыл

-დაკარგული-сӕфт

-დაკეტა-ахгæдта

-დაკეტეს-сæхгæдтой

-დაკეტილი-ӕхгӕд

-დაკვრა, ბერტყვა-сцагъта

-დაკვრა-цӕгъд

-დაკოდვა-Æрдузын

-დაკრეფა, გამოგლეჯა, გამოთხრა-Ратонын

-დალევა-Баназын

-დალევინება-бадарын

-დალია-анызта

-დალია, შესვა-анывæста

-დალია, შესვა-баныуӕзта

-დალიეს, შესვეს-банызтой

-დალოცვა-кува

დამალვა-Æмбӕхсын

-დამალვა-Амбӕхсын

-დამალვა-бамбæхст

დამალვა,მალვა-Æмбӕхсын

დამალული-Æмбæхст

-დამალული -ӕмбӕхст

-დამარხეთ-баныгæнут

113
-დამარხეს-баныгæдтой

-დამარხვა-Баныгӕнын

-დამაწყევარი, დასაწყევლი-ралгъитæг

-დამბაჩა-дамбаца

-დამეგობრდა-схӕлар

-დამნაშავე-аххосджын

დამპალი-Æмбыд-

-დამსვი-авӕрмӕ

-დამტარებლები-зиллӕгтӕ

-დამტვრეულში-састы

დამტირებლებისგან-хъарджытæй-

-დამტრიალებელი-зыланггӕнӕг

-დამშვიდდა, დამშვიდება-фæсабыр

-დამწვარი-ссыгъд

-დამწვარი-сыгъд

-დანა-кард

-დანაბარები, დარიგება, დაპირება-Фӕдзӕхст

-დანათესავება-Бакаис

-დანანება, შური-Бахӕлӕг Кӕнын

-დანახვა-уынгæ

-დანგრევა, დაფანტვა-Пырх

-დანგრევა, მოშლა, გაფუჭება-Халын

-დანისლული, დაბინდული-тымыгъ

-დაობდა-схъуына

-დაპატიჟა, მოიწვია-Æрхуыдта

114
-დაპატიჟება-фӕхонынц

-დაპატიჟეს, მოიწვიეს-æрхуыдтой

-დაპირისპირება, პირდაპირ-ныхмæ

დაპირისპირება-акомкоммӕ

დაპირისპირებული,მოწინააღმდეგეныхмæлæууæг

-დარბენინება (აქეთ–იქით) расурбасур

-დარდი, ბოღმა, ბრაზიмаст

-დარდიмæт

-დარიგება, დანაბარები фӕдзӕхст

-დარიგებაамоны

-დარიგებაбафӕдзӕхста

-დარიგებამდე фӕдзӕхстмӕ

-დარიგებით-уарынӕй

-დარტყმა-Цӕф

-დარტყმებს-цӕфтӕн

-დარტყმის-цӕфы

-დარტყმისგან-цæфтæй

-დარტყმისგან-цӕфӕй

-დარტყმულები-цæфтæ

-დარღვევა, დანგრევა, მოშლა-Халын

-დარჩა-Баззадис

-დარჩა, ჩამორჩა-аззад

-დარჩა, ჩარჩა, ჩამორჩა-Аззад

-დარჩა, ჩარჩა-баззади

-დარჩა-баззад

115
-დარჩებიან-баззайынц

-დარჩენა-Баззайын

-დარცხვენილი-ӕфсӕрмгъуызӕй

-დარცხვენილი, მორცხვი-Æфсӕрмхуыз

-დასადგომი, გასაჩერებელი, მოსაცდელი-фæлæууæн

-დასაკვრელად-цӕгъдынмӕ

-დასაკლავი, საკლავი-Кусарттаг

-დასალოცი-скувӕд

-დასატოვებელი, გასაშვები-уадзинаг

-დასაწყისი, დაწყება-Райдайӕн

-დასაჭერად-ахсынӕн

-დასახლება, დამკვიდრება, ჩასახლება- Æрбынат

-დასაჯდომი-бадӕны

-დასველდა-ныххуылыдз

-დასტვენა, სტვენა-фехсистт

-დასუნაӕ-рысмыста

-დასხდნენ-ныббадтысты

-დატოვე-уадз

-დატრიალდა-ныззылд

-დატრიალდა-фӕзылд

დაუზარელი -Æнӕзивӕг

-დაუზარელი-ӕнӕзивӕг

-დაუკრა-ацагъта

-დაუძახა-фæдзырдта

დაუხამხამებლად-Æнӕрыныкъулгӕ

116
-დაუხამხამებლად-ӕнӕрныкъулгӕ

-დაფარება, დაიფარა-æрæмбæрзта

-დაფეხმძიმება-басывæрджын

-დაფიცება, ფიცი-сомы

-დაფუძნდა-ӕрфысым

-დაქანება-фӕкъул

-დაქოქეს-сифтыгътой

-დაღეჭვა-баууила

-დაღმართიდან-уырдыгӕй

-დაღმართით-уырдыгмӕ

-დაყვირება-фæхъæр

-დაყრუება-бакъуырма

-დაშლა-байхæлд

-დაშორება, გაშორება-ахицӕн

-დაშორება, ცალკე-Хицӕн

-დაშორება-адард

-დაცვა, დადარაჯება-Хъахъхъӕнын

-დაცვენა, ცვივა (თოვლის და წვიმის შემთხვევაში)-Цары

-დაძინება, დაიძინა -бафынæй

-დაწერა-ныффыста

-დაწერა, ვწერ-Фӕфыссын

-დაწვა, დაიწვა-басыгъд

-დაწვა, წვა-Судзын

-დაწვა-схуыссыди

-დაწვეთება-Тӕдзын

117
-დაწოლა-ӕрхуыссын

-დაწყება-райдайын

-დაწყება-Райдайын

-დაწყევლილის-ӕлгъысты

-დაწყნარდა, დაწყნარება-Æрсабыр

-დაწყნარდა-ӕрсабыр

-დაწყნარება, სიწყნარე-æрсабыр

-დაჭერა-фӕхӕц

-დაჭერა,შებრძოლება, დაჭიდება-Хӕцын

-დაჭერა-ахсын

-დაჭერაზე-ахсыныл

-დაჭერით-ахсгæ

-დაჭირვება-бахъæудзæн

-დაჭმუჭნული, შეკუმშული-ӕмпылгӕ

-დაჭრილი-рæхыстæ

-დაჭრილით-рæхыстæй

-დახედვა-ӕркӕсай

-დახედვა, ჩახედვა-ӕркаст

-დახმარება-Æххуыс

-დახმარება-баххуыс

-დახმარება, მიხმარება-æххуыс

-დახმარება-ӕххуыс

-დახოცა-ныццагъта

-დახოცვა (ზოგ შემთხვევაში დაკვრა)Цӕгъдын

-დახოცვა-Ныццӕгъдын

118
-დახრა-Æркъул

-დახრა, დაკუზვა-Æргуыбыр

-დახუჭვა-Фӕцъынд кӕнын

-დახუჭული -Цъынд

-დაჯდა, დაჯდომა-æрбадт

-დაჯდა-сбадт

დაჯდომა, ჯდომა-абадын-

-დაჯერება-коммæ

-დაჯერება-уырны

-დაჯერება, დაიჯერებს-бауырндзӕн

-დაჯერება-Бауырнын

-დგანან-лӕууынц

-დგება-ӕрлӕууы

-დგებიან-ӕрлӕууынц

-დგომა-ӕрлӕууын

-დგომა-лæугæ

-დგომა-лæууын

-დგომა-Лӕууын

-დგომით-лӕугӕйӕ

-დები-хотæ

-დედა- Мад

-დედა-мад

-დედა-нана

-დედაზე-мадыл

-დედალი ღორთან-дзӕргъМӕ

119
-დედალი ღორი-Дзӕргъ

-დედალი ღორი-ДЗÆРГЪ

-დედალი ღორს-Дзӕргъӕн

-დედალი-мадӕл

-დედალი-Сыл

-დედას-мадæн

-დედას-нанайӕн

-დედას-мадӕн

-დედასავით-Мадиу

-დედასთან-мадмӕ

-დედისგან-мадæй

-დედლებთან-мадӕлтӕм

-დედლებს-мадæлтæм

-დედულეთში, დედის ნათესავებთან- мадырвадæлтæм

-დევნა, გაგდება-Сургӕ

-დევნა-сурын

-დენის ბოძი-телхъӕды

-დიანბეგი-диакбег

-დიდ თავა-сӕрстыр

-დიდ თავა-сӕрыстыр

-დიდი ხნიდან-рагӕй

-დიდი-дынджыр

-დიდი-стыр

-დიდი-Стыр

-დივანზე-диваныл

120
-დილა-райсом

-დილა-Рӕйсом

-დილადრიან, გარიჟრაზე-Бонцъӕххӕй

-დილიდან საღამომდე-Бон-изӕрмӕ

-დილით-райсомӕй

-დილის-Райсомы

-დინგი, დრუნჩი-Бырынк

-დნობა-Тайын

-დოქთან-Дурынмӕ

-დოქი -Дурын

-დოქი-ДУРЫН

-დოქში-Дурыны

-დოყლაპია Магуса

-დოყლაპიას სილა Магусайӕнцӕф

-დრო და დროрæстæгæйрæстæгмæ

-დრო-афон

-დრო- Афон

-დრო-рæстæг

-დრო-Рӕстӕг

-დროზე-рæстæгыл

-დროზე-Рӕстӕгыл

-დროის-рӕстӕжды

-დრომდე-рӕстӕгмӕ

-დრონი-Афонтæ

-დროშა-Тырыса

121
-დროში-рæстæджы

-დრუნჩი-бырынкъ

-დუმა (ცხვრის)-фахсыл

-დღე საღამომდე-Бонизӕрмӕ

-დღე-бон

-დღე-бон

-დღეები-бонтӕ

-დღეები-бонтæ

-დღეების-бонты

-დღემდე-бонмæ

დღემდე-абонмӕ

დღეს-Абон

-დღესასწაული-Зæрдæвæрæн

-დღესასწაული-бæрæгбонты

-დღესასწაული-куывд

დღის ბოლომდე-Æмбисмӕ

-დღის-боны

-დღისით-бонæй

-ეგ ერთი-уыцыиу

-ეგენი, მასეთები-уыдӕттӕ

-ეგენი-уыдæттæ

ეგონა-æнхъæлдта

-ეზო-Кӕрт

-ეზო-Кӕртъ

-ეზო-кӕрт

122
-ეზოში-кæрты

-ეზოში-кӕрты

-ეკალ-ბარდები-Хӕмпӕл

-ეკალ-ბარდებში-хæмпæлы

-ეკალი-Сындз

-ეკლები-сындзытӕ

-ეკლესია-Дзуар

-ეკლესიაში-дзуары

-ეკლესიის დარაჯი-Дзуарыгæс

-ეკლესიის დარაჯი-йӕфӕстаг

-ეკლესიის მეთვალყურე-дзуаргæсырдæм

-ეკლესიისკენ, სალოცავისკენ-дзуармӕ

ენა Æвзаг-

-ენა-взаг

-ენა-ӕвзаг

-ენაზე-ӕвзагыл

-ენდომება-хъӕудзӕн

-ენით-ӕвзагӕй

-ერბო-царв

-ერბოკვერცხით-хъайлайӕ

-ერთ მხარეს, იქით-иуырдӕм

-ერთ მხარეს-иуварс

-ერთ ქვაზე-иудурты

-ერთ ღამეს-Иуæхсæв

-ერთ ხანს-иудзæвгар

123
-ერთ ხანს-Иудзӕвгар

-ერთად-иуимæ

-ერთად-Иумӕ

-ერთად-иумӕ

-ერთად-иумæ

-ერთადგილიანი-фӕйлауӕнтӕ

ერთგული-Æмзӕрдӕ-

-ერთგული-ӕмзӕрдӕ

-ერთ-ერთი-Иуӕйиу

-ერთ–ერთნი, ზოგიერთი-иуӕйиутӕ

-ერთი გათოშილი-Иуӕргъӕвст

-ერთი, რამდენიმე-Иуцасдӕр

-ერთი სიტყვით-Иуныхасӕй,Иудзырдæй

-ერთი წყება-Иукъорд

ერთი ჭკუის-Æмзонд

-ერთი-Иу

-ერთი, ოთხი, ექვსი-иуцыппарӕхсӕз

ერთიანად-æнгуылдзтæй

-ერთიანად-Иугӕр

-ერთი–ორი-иудыууӕ

-ერთმანეთზე-кæрæдзийыл

-ერთმანეთი-Кӕрӕдзи

-ერთმანეთი-Кӕрӕдзий

-ერთმანეთი-Кæрæдзи

-ერთმანეთს-кæрæдзимæ

124
-ერთმანეთს-кæрæдзийæн

-ერთმანეთს-кӕрӕдзимӕ

-ერთმანეთში-кӕрӕдзийы

ერთნაირად-æмхуызонæй

ერთნაირი-æмхуызон

-ერთნაირი ჭკუით-ӕмзондӕй

-ერთობლივი, საერთო-иумæйаг

-ერთს დროს-иуÆнафон

-ერთს-иуæн

-ერთში-иуы

-ერთხელ-Иухатт

-ერისთავები-Ерыстаутæ

-ერისთავი-Ерыстау

ეს-Æй

-ეს-Ай

-ეს-Ацы

-ესმის -Хъусы

-ესმოდა-хъуыста

-ეტკინება-фæрисдзæн

-ეფერება-рæвдауы

-ეფერებოდნენ-рæвдыдтой

-ექვსი-ӕхсӕз

-ექიმი -Дохтыр

-ეშინია-Тӕрсы

-ეშინია-фӕтӕрсы

125
-ეშმაკი (ქვეშ-ქვეშა)-Дӕллӕгон

-ეშმაკი მელა (კატა მელა)-Гӕды рувас

-ეშმაკის-хæйрæджы

-ეძებდა-агуырдта, Фæцагуырдта

-ეძებდნენ-фæцагуырдтой, агуырдтой

-ეხლა დავიღუპე-Йеныр фесӕфтӕн

-ეხლავე, ახლავე-Ныртӕггӕ

-ვაგლახ-бӕллӕх

-ვაკეთებ, გავაკეთებ- фӕкӕнын, кӕндзынӕн

ვაკეთებ-кæнын

-ვაკეთებდი-кодтон

-ვაკეთებდი-фӕкодтон

-ვაკეთებდით-кодтам

-ვაკეთო-кæнон

-ვალებს-хӕстӕн

-ვამბობ-загьын

-ვანგრევთ-халæм

-ვაჟიშვილები-фыртӕ

-ვაჟიშვილთან-фыртимæ

-ვაჟიშვილი-фырт

-ვაჟიშვილი-Фырт

-ვაჟიშვილის-фырты

-ვაჟიშვილისგან-фырттæй

-ვარ ხოლმე-вӕййын

-ვარ-дæн

126
-ვარ-уайын

-ვარგივარ-бæззын

-ვარდებოდა-хаудта

-ვარდნა-Хауын

-ვარდნა-фӕхау

-ვარდნით-Хауынӕй

-ვარიგებ-уарын

-ვარსკვლავები-стъалытæ

-ვარსკვლავი -стъалы

-ვარსკვლავი-Стъӕлф

-ვასწავლი, დავარიგებ-амондзӕн

-ვასწავლი, მივასწავლი-бацамондзӕн

-ვასწავლი-бацамонон

-ვახშამი-æхсæвæр

-ვახშამი-Æхсӕвӕр

-ვახშმის დრო-æхсæвæрафон

-ვახშმის შემდეგ-фæсахсæвæр

-ვბედავდი-уӕндыдтӕн

-ველები, მინდვრები-быдыргътӕ

-ველი, მინდორი-быдыр

-ველისებური, მოლისებური-Фӕзран

-ვერ ვბედავდი-Нал уӕндыдтӕн

-ვერ ძღება, გაუმაძღარი-Нефсӕды

-ვერ ხედავდა-Нал уыдта

-ვეფხვის-стайы

127
-ვზმუოდი-уастæн

-ვთამაშობდი-хъазыдтӕн

-ვთქვი მეთქიзагътонзӕгъгӕ

-ვთქვი-загътон

-ვიარე-фӕцыдтӕн

-ვით-йын

-ვითამაშოთ-ахъазӕм

-ვითომ-цæвиттон

-ვიკითხავ-афӕраздзӕн

-ვიკითხოთб-афӕрсӕм

-ვიმუშავე-фæкуыстон

-ვიმღერო-азарон

-ვინ მიასწავლა-Чибацӕмыдта

-ვინ უფრო ძლიერიчитыхджындӕр

-ვინ-Чи

-ვინახავ-дарын

-ვინახავდი-дартон

-ვინმე-Исчи

-ვინმე-Исчи

-ვიპოვი-ссардзæн

-ვიპოვოთ-ссарӕм

-ვის-КÆМÆН

-ვის-кӕй

-ვის, ვისთვისКӕмӕн

-ვისКӕмӕн

128
-ვისაც ეძახიან, ვისაც ეპატიჟებიანКӕй Хонынц

-ვისგან-кӕмӕй

-ვისთან-кæмæ

-ვისთან-кӕмӕ

-ვისი-кӕйдӕр

-ვისი-кæй

-ვიტანდი-фӕрӕзтон

-ვიტირე-ныккуыдтон

-ვიტყვი, ვამბობ-зӕгъын

-ვიტყვი-зæгъдзынæн

-ვიტყვი-зӕгъдзынӕн

-ვიტყვით-зӕгъдзыстӕм

-ვიქნები-уыдзӕн

-ვიქნებით-уыдзыстӕм

-ვიღაც-Чидӕр

-ვიღაცა-Чидӕр

-ვიღაცეები-чидӕртӕ

-ვიყავი-уыдтӕн

-ვიყიდოთ-балхæндзыстæм

-ვიყოთ-уӕм

-ვიყოთ-уæм

-ვიშ, ვიშ, ვიშ-Дæдæдæй

-ვიშვიში, მიცვალებულთან-додой

ვიცეკვო- Æнафон

-ვიცი-зонын

129
-ვიცოდი-зыдтон

-ვიცქირებოდი, ვიყურებოდი-Фӕкастӕн

-ვიწრო-Нарӕг

-ვიწრო-Нарæг

-ვიწროში-нарæджы

-ვიხეტიალოთ-ахӕтӕм

-ვიჯდები-бадтаин

-ვკარგავთ-сафæм

-ვკრეფ-тонын

-ვნახავთ, ვნახოთ-фендзыстӕм

-ვნახავთ, იკითხა-фендзыстӕмафарста

-ვნახავთ-фендзыстæм

-ვნახო-фенон

-ვოცნებობ-бӕллын

-ვრჩები, დავრჩები-зайдзæн

-ვსუნთქავთ-улӕфӕм

-ვუყურებ, ვუცქერ-Фӕкӕсын

-ვუშვებდი-уагътон

-ვყლაპავთ-ныхъхъуырӕм

-ვჭამთ, მივირთმევთ-хӕрӕм

-ვჭამო, მივირთვა-бахӕрон

-ზამთარი-зымæг

-ზამთარში-зымӕгиу

-ზამთარში-зымæджы

-ზამთარში-зымӕджы

130
-ზამთრამდე- знагмӕ

-ზამთრამდე-зымӕгмӕ

-ზამთრის მომტანი-ЗЫМÆГИУАТГÆНÆГ

-ზარის დამრეკი-зӕлланггӕнаг

-ზაფხული-сæрд

-ზაფხულის, ზაფხულშიСӕрдсӕрды

-ზაფხულშიсӕрды

-ზე-йыл

-ზედ ყურთან-уӕлхъус

-ზედმეტად განებივრებული-фырбуцӕн

-ზედმეტად-уæлдæйттæй

-ზედმეტები -уæлдæйттæ

-ზედმეტები, ნარჩენები-Уӕлдӕйттӕ

-ზედმეტი-уæлдай

-ზედმეტი-Уӕлдай

-ზევით-Уӕлӕмӕ

-ზევით-хӕрдмӕ

-ზევითა-Уӕллаг

-ზევითას-Уӕллагӕн

-ზევითას-уӕлладжы

-ზემოდან-уæлæуыл

ზეპირა- Æнӕкӕсгӕ-

-ზვავები-зæйтæ

-ზვავებში-Зæйты

-ზვავი-зæй

131
-ზვავი-Зӕй

-ზვავის თოვლი-зæймиты

-ზვავში-зæйы

-ზვავწაღებული-зæйласт

-ზმუილი, ყივილი-уаст

-ზმუილით, ბზუილით , ბღავილით- Уасгӕуасын

-ზმუის, ყივის-уасы

-ზმუოდა, ყიოდა-уасыд

-ზურგი-Рагъ

-ზღვა-Денджыз

-ზღურბლზე-дуаргæрон

-თაგვი-Мыст

-თავდაუჭერელი, დაუცველი-ӕнӕсӕрылхӕцӕг

-თავებზე-сæрты

-თავზე-сæрыл

-თავზე-сӕрмӕ

-თავზე-сӕрыл

-თავთავები-ӕфсиртӕ

-თავთავები-Æфсиртӕ

-თავ–თავი-фсир

-თავთავში-фсыриу

-თავი-сӕр

-თავი-Сӕр

-თავი-сæр

-თავით-сӕрӕй

132
-თავის ტვინი-сӕрымагъзиу

-თავისთან-Сӕхимӕ

-თავისთან-сæхимæ

-თავისთვის-йæхицæн

-თავისთვის-йӕхимӕ

-თავისთვის-йӕхицӕн

-თავისთვის-сӕхицӕн

-თავისი, თავისთავზე-Йӕхицӕй

-თავისი-сæхи

-თავისკენ-йæхирдæм

-თავისუფალი-сӕрибар

-თავისუფლად-сæрибарæй

-თავსაფარი-кæлмæрзæн

-თავსმოხვეულიсӕрттывтой

-თავშალიКӕлмӕрзӕн

-თავში-Сӕры

-თავში-сæры

-თამამი-къæй

-თამამის-Къæйджыны

-თამაში-Хъазын

-თამაში-Хъазт

-თამაშით-хъазгӕ

-თამაშში-хъазты

-თამბაქო-тамако

-თანდათანობით-гӕпгӕнгӕйӕ

133
-თანხმობა, თანახმა-разы

-თაფლზე-мыдыл

-თაფლი-Мыд

-თაფლით-Мыдӕй

-თბილი-Хъарм

-თევზები-кæсæгтæ

-თევზები-кӕсӕгтӕ

-თევზი-кӕсаг

-თევზი-Кӕссаг

-თეთრი ფითქინა-урсурсид

-თეთრი-урс

-თეთრი-Урс

-თეფში, საინი-къус

-თეფშში, საინში-къусы

-თვალდახუჭული-цæстыцъынд

-თვალდახუჭული-цъындӕй

-თვალებზე-цæстытыл

-თვალები-цæстытæ

-თვალები-цӕстытӕ

-თვალები-Цӕстытӕ

-თვალებით-цӕстытӕй

-თვალთან-цӕстмӕ

-თვალთვალი, ყურებით-кӕсгӕйӕиу

-თვალთმაქცი-Фӕливтон

-თვალი-цæст

134
-თვალი-Цӕсд

-თვალი-цæстæй

-თვალით-цӕстӕй

-თვალის ჩაკვრამდე-цӕстыфӕныкъуылдмӕ

-თვალსაზრისი-Цӕстыӕнгӕс

-თვალში-цæсты

-თვე (მთვარე-мæй

-თვე-мӕй

-თვეებში-мӕйты

-თვითონ-иӕхӕдӕг

-თვითონ-сӕхӕдӕг

-თიბვა, მოთიბვა, მოცელვა-кӕрдын

-თივა-хос

-თივის ცელვა, მოჭრა-Хос кӕрдын

-თითო-фæйнæ

-თითო-иугай

-თითო-иутæ

-თმებით-хъуынтæй

-თოვლთან-митӕм

-თოვლი-Мит

-თოვლი-мит

-თოვლით-митæй

-თოვლშერეული-митæмхæццæ

-თოვლში-миты

-თოკი-Бӕндӕн

135
-თოკი, ბაწარი-Бӕттӕн

-თოკისმაგვარი-бæндæйнаг

-თოფი-Топп

-თოფის წამალი-Топпыхосы

თუ (მე, თუ შენ)-Æви

-თუ არა და-ӕндӕра

-თუ გნებავს, თუ გინდა, თუ გსურს-Кӕд дӕфӕнды

-თუ კი-Кӕдиу

-თუ-ӕви

-თუ-кӕд

-თქვა-загъта

-თქვას-зӕгъӕд

-თქვენ-Сымах

-თქვენგან-Сымахӕй

-თქვენთვის-сымахæн

-თქვენი-уӕхи

-თქვი-загътай,Зӕгъма

-თქვით-зӕгъут

-თქმა-зæгъгæ,зæгъын

-თქო (წავედი თქო)-зӕгъгӕ

-თხელები-тæнджытæ

-თხელი-тæнæг

-თხილები-ӕхсӕртӕ

-თხილი-Æхсӕр

-თხილი-ӕхсӕр

136
-თხილიანი-ÆХСÆРÆГ

-თხილიანი-ӕхсӕрджын

-თხილიანში -ӕхсӕрдзӕнмӕ

-თხოვნა-Курын

-თხოვნაზეкурыныл

-თხოვნის-курыны

-თხოვნის-ракурыны

-თხოულობს, ითხოვს-куры

-თხრა-ракъах

-თხუთმეტი (სამი ხუთი) ӕртӕфондз

-თხუნელა-Уыры

-თხუნელებს-уырытӕн

-იარა, დადიოდა-фæцыд

-იარა-фӕцыд

-იარა-фӕцыдис

-იარაღი-Хӕцӕнгарз

-იარეთ-цӕут

-იარეს фӕцыдысты

-იატაკი-пъол

-იდგ-лӕууыдა

-იდგა-лæууыди

-იდგა-лӕууыди

-იდგა-лæууыд

-იზრდებოდნენ-рæзыдысты

-ითამაშა-ахъазыд

137
-ითბობდნენ -тавтой

-ითქვას-зӕгъат

-ითხოვოს-ракура

-იკითხა-бафарста

-იკითხე-бафӕрс

-იკითხეს-бафарстой

-ილაპარაკა-радзырдта

-ილაპარაკა-фӕдзырдта

-ილაპარაკე-дзур

-იმ ადგილას-Уыцы ран

-იმ დროს-Уыцы рӕсӕтджы

-იმათ-уыдонӕн

-იმათგან-уыдонæй

-იმათთან-уыдонмæ

-იმათი-уыдоны

-იმასავით-Уыйау

-იმდაგვარი-гæсгæ

-იმედი მიეცა-фæныфсджын

-იმედი-Ныфс

-იმედიანად-ныфсджынӕй

-იმედიანი-Ныфсджын,фӕныфсджын

-იმის ფიქრით-уæвгæйæ

-იმღერა-ныззар

-იმხელა-уыйас

-ინატრა-нытӕхуды

138
-ინახავდნე-ნдардтой

-ინახავენ-дарынц

-ინახავს-фӕдары

იოლი, ადვილი-æнцон-

იოლი, ადვილი- Æнцон-

-იპოვა-ссардта

-იპოვეს-Ссардтой

-იპოვეს-ссардтай

-იპოვიდა-ссардтаид

-ირემი-Саг

-ირიბად-тызмӕгӕй

-ირიბი-тызмӕг

-ირქმევდნენ (კერავდნენ)-хуыдтой

-ის არის-Уый у

-ის-Уый

-ისე-канд

-ისევ უკან-фӕстӕмӕта

-ისევ-Фӕлтау

-ისევ-Фӕлтау

-ისეთ ადგილას-Ахӕмран

-ისინი-Уыдон

-ისინი-уыдон

-ისმენ-Хъусыс

-ისმინება-хъуысы

-ისროლა-фехста

139
-ისწავლა-сахуыр

-ისხდებოდნენ-фæбадтаиккой

-ისხდნენ-бадтысты

-იტანდნენфӕрӕзтой

-იტირა-скуыдта

-იტირეს-скуыдтой

-იტიროს-фæкæуа

-იტკიებს-рисдзæн

-იტყვი-зӕгъдзынӕ

-იტყვის-зæгъдзæн

-იტყოდა-загътаид

-იუმორი-ЮМОР

-იქ-уыйм

-იქ-уым

-იქამდე-Суангиу

-იქიდან-уӕдӕй

-იქნა (რა იქნა)-баци

-იქნებ იკითხა-мийагБафарста

-იქნება-уыдзæн, уыдзæни

-იქნები-уыдзынӕ

-იქნებიან-уыдзысты

-იქნებიან-уыдзысты

-იქნებოდა-уыдаид

-იქნებოდი-уыдайс

-იღებდა-иста

140
-იღებდნენ-ӕвгӕдтой

-იღებენ-райсынц

-იღებს-сисы

-იღლება-бафӕллайы

-იღრიალა-ныууасыд,ныуасса

-იღრინებოდა-хъырныдта

-იღრინებოდნენ-хъырныдтой

-იყავი -Уыдтӕ

-იყვნენ-уыдысты, уыдтой

-იყიდა-балхæдта

-იყინება-ныссӕлы

-იყო კითხვა–შეკითხვა-уыдибафарст

-იყო-уыд,уыди,уыдис

-იყოს-Уæ,уæд,уад

-იყოჩაღა-фӕцырди

-იყრებოდა-калдис

-იყურება-кæсы

-იყურებიкæсай

-იყურებიან кæсынц

-იყურებოდაкасти

-იყურებოდნენ, იცქირებოდნენкастысты

-იშვიათად Стӕм хатт

-იშვიათი стӕм

-იშვითიстæм

-იცეკვონкæфойæ

141
იცი-зоныс

-იციან-зонынц

-იცინიან-ХУДЫНЦ

-იცინიან-Худынц

-იცინოდა-худт

-იცინოდნენ-худтысты

-იცის-зоны

-იცოდა-Зыдта

-იცოდნენ-зыдтой

-იცოცხლა-ацард

-იცოცხლე-цӕр

-იცოცხლოს-цæра

-იცქირე, უყურე-кӕс

-იცქირება, იყურება-скӕсы

-იცქირება, იყურება-фӕкӕсы

-იწვევდა საჩხუბრად-Хылкъахӕн кодта

-იწვიმა-ныууарыд

-იწვის-судзы

-იწვოდნე-ნсыгъдысты

-იწყებაрайдайы

-იწყებენрайдайынц

-იჭერდა-ахста

-იჭერდა-хӕцыдис

-იჭერდი-ахстӕй

-იჭერდნენ-ахстой

142
-იჭერენ-фӕхӕцынц

-იჭერენ-хӕцынц

-იჭერს-хӕцы

-იხარშებოდა-фыхти

-იჯდა-бадтис

-იჯერებდა-куымдта

-კავკასიაში-Кавказы

-კალათა-къалатий

-კალათაში-къалатийы

-კალთაში-хъæбысы

-კალთაში-хъӕбысмӕ

-კამფეტები-къаффеттӕ

-კანი, ტყავი-Цъар

-კანი-буар

-კანკალებს-ризы

-კანკალი-Зыр-зыр

-კანკალი-зырзыр

-კანკალი-ризын

-კანკალი-Ризын

-კანკალით-зырзыргæнгæ

-კანონები-закъонтæм

-კანონი-закъон

-კარგად აღზრდილი-Хӕрзхаст

-კარგავ-сафыс

-კარგავენ-сафынц

143
-კარგი-Хорз

-კარგი-Хорз

-კარგი-дзабӕх

-კარგი-дзӕбӕх

-კარები (რამოდენიმე ერთად)-дуӕрттӕ

-კარები-дуар

-კარები-Дуар

-კარებიდან-дуарæй

-კარზე-дуарыл

-კარიბჭედან-къæсæрæй

-კარიდან-дуарӕй

-კარის უკან, კარს უკან-Фӕсдуар

-კარსუკან-фæсдуар

-კარში, გარეთ-дуары

-კატა ხე-гӕдыбӕлӕсты

-კატა-гӕды

-კატა-Гӕды

-კატა-гæды

-კაცები-лæгтæ

- ვასდირჯი,კაცების სალოცავი -лæгтыдзуар

-კაცების-лæгты

-კაცებისგან-лӕгтӕй

-კაცებს-лæгтæн

-კაცზე ხოლმე-лæгылиу

-კაცზე-лæгыл, лæджы

144
-კაცთმოყვარეობა-лæгуарзондзинад

-კაცი-лæг

-კაცი Лӕг

-კაცი-лӕг

-კაცით-лæгæй

-კაცის-лӕджы

-კაწკაწი-къӕскъӕс

-კაწკაწი-скъӕскъӕс

-კაწკაწი-Цъыс-цъыс

-კაწკაწით-къӕскъӕсгӕнгӕ

-კბილები-Дӕндӕгтӕ

-კბილები-дӕндӕгтӕ

-კბილებით-дӕндӕгтӕй

-კბილებს-дӕндӕгтӕн

-კბილებში-дӕндӕгты

-კბილი-дӕндаг

-კედელთა-ნКъулран

-კედელი-Къул

-კედელივით-Къулраниу

-კედლებზე-къултыл

-კედლები-къултӕ

-კედლების გამოცვლა-къултӕиуын

-კედლისკენ-къулмӕ

-კეთება-Кӕнын

-კეთება-кӕна,кӕнын,скодта

145
-კეთებამდე-кӕнынмӕ

-კეთებისგან-кӕнынтӕй

-კეთილი ნება-хорзӕх

-კეკლუცად, ტანისრ ხევით-Цъыллынджытӕгӕнгӕ

-კენ-рдæм(ზმნისწ.)

-კვალი-Фӕд

-კვალდაკვალ-фӕдфӕдыл

-კვალზე-фæдыл

-კვალზე-фӕдыл

-კვამლში, ბოლში-фӕздӕджы

-კვდებოდნენ-мардысты

-კვდომა-мæлын

-კვერცხები-ӕйчытӕ

-კვერცხებისგან-ӕйчытӕй

-კვერცხი-айкк

-კვერცხის айчы

-კვირა -Хуыцаубон

-კვირას-хуыцаубонмæ

-კვირაში-хуьцауы

-კვირაში-Къуырийы

-კვირის-Хуыцауы

-კვნეტა-ӕхсын

-კვნეტს-ӕхсыны

-კი ბატონოТабуафси

კიდევ კარგი (რომ მოვიდა) Æгайтма-

146
-კიდევ-ноджыдæр

-კიდევ-Ноджы

-კივილი, წივილი-Цъӕхаст

-კივილი, წივილი-Хъыллист

-კითხვა, შეკითხვა-фарста

-კითხულობ, კითხა-ვфæрсыс

-კითხულობს-фарсы

-კითხულობს-фӕрсы

-კინაღამ გაირბინა-фӕцӕйзгъордта

-კინაღამ შემეშალა, კინაღამ შევცდი- Фӕцӕйрӕдыдтӕн

-კისერზე-æфцæджы

-კისერი-бӕрз

-კისერი-Кӕбут

-კისერი-уӕчи

-კისერი-Æфцӕдж

-კისერი-Бӕрзӕй

-კისერს-къӕбутӕн

-კისრის ძარღვები-хурхуадындзтæ

-კლასისკენ-къласмӕ

-კლასში-къласы

-კლდე-къæдзæх

-კლდე-Къӕдзӕх

-კლდეები-къæдзæхтæ

-კლდეზე-къæдзæхы

-კლდეში-кӕдзӕхы

147
-კლდეში-къӕдзӕхы

-კლდიდან-къæдзæхæй

-კლდის ძირი-къӕдзӕхрӕбынтӕ

კმარა, გეყოფა-Æгъгъӕд у

კმარა, საკმარისი -Æгъгъӕд

-კოდალა-Хъӕдхой

-კოლმეურნეები-Колхозонтӕ

-კოლმეურნეებისგან-Колхозонтӕй

-კონაზე-къонайыл

-კონტროლირებადი-контролон

-კორიანტელი (ლანძღვის)алывыд

-კოტრიალიрафæлдахбафæлдах

-კოშმარი-фыдæх

-კოშმარიანი ღამეები-фыдæхсæвтæй

კრება-Æмбырд

-კრება, შეკრება-ӕмбырд

-კრეფით-тонынæй

-კრუხად-къуыртты

-კრუხით-къуырттӕй

-კუდი-Кӕдзил

-კუდი-къӕдзил

-კუდით-къӕдзилӕй

-კუდში-къӕдзилы

-კუთხე, კუნჭული-Къуым

-კუთხე, კუნჭული-къуым

148
-კუთხე-Тыргъ

-კუთხეებში, კუნჭულებში-къуымты

-კუთხეში-къуымы

-კუთხეში-тыргъы

-კუთხის სახლი-къуымхæдзар

-კუთხისკენ-тыргъмæ

-კულტურა-культурӕ

-კულტურის -културӕйы

-კულტურის -культурӕйы

-კუნტრუშით-хъыллиппытӕгӕнгӕ

-ლამაზი-рæсугъд

-ლამაზი-рӕсугъд

-ლამაზი-Рӕсугъд

-ლამის გადაკოტრიალდა-фӕцӕйфӕлдӕхы

-ლამის გაფრინდა-фӕцӕйтахт

-ლამის მიეპარა-фӕцӕйхъvызы

-ლამის მიეჭრა-фӕцӕйлӕбурдта

-ლამის მოგლიჯა-фӕцӕйтыдта

-ლამის მოგლიჯა-рацæйтыдта

-ლამის შემოყარა-ӕрбацӕйкалта

-ლამის შეცდა-фӕцӕйрӕдыдтӕн

-ლანძღვა-Хӕрам

-ლაპარაკები, საუბრები-аныхæстæ

-ლაპარაკი-Дзургӕ

-ლაპარაკი, საუბარი-Дзурын

149
-ლაპარაკით-ныхæстæй

-ლაპარაკით-Дзургӕ

-ლაპარაკით-Дзургӕнӕ

-ლაპარაკ–ლაპარაკი-радзурбадзуры

-ლაპარაკ–ლაპარაკით-ныхæстæгæнйгæ

-ლაპარაკობ-дзурыс

-ლაპარაკობს-дзуры

-ლაპარაკში, სიტყვაში-сныхасы

-ლექსები-мдзӕвгӕтӕ

-ლექსები-ӕмдзӕвгӕтӕ

ლექსი -Æмдзӕвгӕ-

-ლობიო-хъæддур

-ლობიო-хъӕдуртӕ

-ლობიო-хъӕдурты

ლოდინი-æнхъæлмæ

ლოდინი-Æнхъӕлмӕ кӕсын

-ლოდინი-нхъӕлмӕ

-ლოკავს-стӕры

-ლოკვა-Сдӕрын

-ლოკვა, ალოკვა-Æстӕрын

-ლოკვა-стӕргӕ

-ლოყებზე-уадултыл

-ლოყები-уадултæ

-ლოცვალოცვით-ӕркувӕркув

-ლოცვები-куывдтытæ

150
-ლოცვისთვის-куывдæн

ლპობა-Æмбийы

-ლუკმა-акомдзаг

-ლუკმა-комдзаг

-მაგ მხარეს-уыцырдыгӕй

-მაგ ფერის-хуызæн

-მაგარი-фидар

-მაგარი-Хъӕбӕр

-მაგდენი, მაგოდენა-уыйбӕрц

-მაგიდაზე-стъолы

-მაგივრად-фæлтау

-მაგინებელი-балгъитӕг

-მაგნაირი, მასავით-уыйхуызӕн

-მაგრამ-фӕлӕ

-მაგრამ-Фӕлӕ

-მაგრამ-Фæлæ

-მადლობელი იყო-ныббузныгис

-მადლობთ-Бузныг

-მათთან-сӕхимӕ

-მათთან-семæ

-მათი ფერი-Сӕ хуыз

-მათი сӕхи

-მაინც -уӕддӕр

-მაინც-Уӕддӕр

-მაკე-Зӕддаг

151
-მალავს-амбӕхсы

-მამა-фыд

-უასდირჯი,მამაკაცების სალოცავი-Лагты дзуар

-მამალი ცხვარი-Фыр

-მამალი-Уасӕг

-მამაპაპური წესი, ადათი-фыдæгъдау

-მამას-фыдæн

-მამას-фыдмæ

-მამას-бабайӕн

-მამის-Бабайӕ

-მამისგან-фыдӕй

-მამლის-уасӕджы

-მანამდე-уалынмæ

-მანამდე-уæдмæ

-მანამდე-уӕдмӕ

მართლა, ნამდვილად-æцæг

-მართლა-ӕцӕг

-მარილი-Цӕхх

-მარილიანი-цӕхджын

-მარტის თვე (საქონლის მფარველობის თვეს უწოდებენ)-Тутыры мӕй

-მარტის თვე-Тутыры

-მარტო-иунæгæй

-მარტოხელა-иунæг

-მარცვლები-НÆМГУЫТÆ

-მარცვლები-нӕмгуытӕ

152
-მარცვლეულობის კენჭები-гагатӕ

-მარცხენა-Галиу

-მარცხი, შეცდომა, დაშავება-Бӕллӕх

-მარწყვი-хъæлæрдзы

-მარჯვენა-рахис

-მარჯვენა-Рахис

-მას შემდეგ-уыйфæстæ

-მას შემედგ, იმის შემდეგ-Уӕдӕй фӕстӕмӕ

-მას-уымæн

-მასთან-уымæиу,йемæ,уымæ

-მასპინძელი-фысым

-მასპინძლობა-бафысым

-მასწავლებელთან-ахуыргӕнӕгмӕ

-მასწავლებელი-Ахуыргӕнӕг

-მასწავლებლები-ахуыргӕнджытӕ

-მატლები, ჭიებში-зулчъытӕ

-მატლები-хъӕндилтӕ

-მატლებში, ჭიებში-зулчъыты

მატლი, ჭია-Зулчъ-?

-მატლი, ჭია-Хъӕндил

-მატყლში-къуымбилы

-მატყუარა-Сайӕггой

-მაქამდე-уӕдмӕиу

-მაქეთ-уыцырдӕм

-მაქეთ-Уырдӕм

153
-მაღაზია-дукани

-მაღაზიასთან-дуканимӕ

-მაღაზიაში-магазины

-მაღალი-бæрзонд

-მაღალი-Бӕрзонд

-მაღლები-бæрзæндтæ

-მაღლივი-бæрзæндты

-მაყვალი, მარწყვი-Хъӕлӕрдзы

-მაშინ არის კუდი-Уӕдукъӕдзил

-მაშინ-Уӕд, уӕдӕм,уæдиу, уӕдиу

-მაშინვე-уыйтагъд

-მაცნე-бæрæггæнæг

-მაცხოვრებელი, მცხოვრები-Цӕрӕг

-მაცხოვრებელი-цӕрӕгой

-მაცხოვრებელს-цӕрӕгойӕн

-მაძიებლები(დაკარგულების)-фæдисы

-მახე (ჩიტის)-Цъиуӕхсӕн,Къӕппӕг, Къӕпхӕн

-მგელზე-бирӕгъыл

-მგელთან-бирӕгъмӕ

-მგელი-бирӕгъ

-მგელს-Бирӕгъӕн

-მგზავრი-Бӕлц

-მგლები-бирæгътæ

-მგლები-бирӕгътӕ

-მგლის-БИРÆГЪЫ

154
-მგლის-бирӕгъы

-მგლისგან-Бирӕгъӕй

-მდე-суанг

-მდელოზე, მინდორზე-нӕууыл

-მდიდარი-хъæздыг

-მდინარე-Цӕугӕдон

-მდინარესთან-цӕугӕдонмӕ

-მდინარეში-цӕугӕдоны

-მე-ӕз, мæн

-მებრძოლი-тохгӕнӕг

-მებრძოლი-Хӕцӕг

-მეგობართან -хӕларимӕ

-მეგობარი, ახლობელი-хӕлар

-მეგობარს-хӕлары

-მეგობრები-мгæрттæ

-მეექვსე-æхсæзæм

-მეზობელი-сыхаг

-მეზობლებთან-сыхæгтæм

-მეზობლების-сыхӕгты

-მეზობლებისგან-сыхæгтæй

-მეზობლის-сыхаджы

-მელია-Рувас

-მელიაზე-рувасыл

-მელიას-рувасӕн

-მელიასავი-თрувасау

155
-მელიასთან-рувасӕ

-მელიასთან-Рувасмӕ

-მელიის-Рувасы

-მელოგინე-æруатон

-მეორე-дыккаг

-მეოჯახე-Хӕдзардзин

-მეოჯახეები-хӕдзардзинтӕдзырдтой

-მერე და მერე-стӕйиу

-მერე, შემდეგ-Стӕй

-მერიქიფე-уырдыг

-მერიქიფისგან-уырдыгæй

-მერჩი (რას მერჩი)-домыс

-მერცხალი-Зӕрватык

-მერცხალი-Зӕрватык

-მერცხალი-Зӕрватыкк

-მერცხლები-Зӕрватыччытӕ

-მესამე-Æртыккаг

-მესამე-Æртыккаг

-მესამე-ӕртыккаг

-მეტად, უფრო მეტად, მეტი-Фылдӕр

-მეტი-фылдæр

-მეშინია-фӕтӕрсын

-მეძუძური, ძუძუმწოვარი-Дзидзидай

-მეხუთე-фӕндзӕм

-მზად, გამზადებული-цæттæ

156
-მზადყოფნა, მზად-Цӕттӕ

-მზე-Хур

მზერა-Æмдзӕст

-მზის ამოსვლით-хурскастæй

-მზის სხივები-Хуры тынтӕ

-მზის-Хуры

-მზისგან-хурæй

-მთა-Хох

-მთა-хох

-მთავარი-сæйраг

-მთას-хохан

-მთაში хохы

-მთებიхæхтæ

-მთებსхæхтæн

-მთებში хӕхты

მთელ მსოფლიოში, მთელს ქვეყანაში Æгас дунейы-

-მთელი დღეБонвæрон

-მთელი, მთლიანი-Нӕхъӕн

-მთელი, მთლიანი-ӕнӕхъӕн

-მთელი, მთლიანი, სრული-Æнӕхъӕн

-მთვარიანი-мæйдары

-მთვარის სინათლე-мæйрухс

-მთვრალი-Расыг

-მთვრალი, ნასვამი-расыг

-მთიბავი-Хуымгӕнӕг

157
-მთიდან მთაზე-хохæйхохмæ

-მთიდან-хохæй

-მთიელი-Хæххон

-მთიელი-хӕххон

-მთისკენ-хохмæ

-მთლად, სრულიად-Бынтон

-მთლიანად-иууылдар, иууылдæр

-მთხოვნელები-курджытæ

-მთხოვნელი-курæг

-მიათრევდნენ-ластой

-მიათრია, მიიტანა (მანქანით)-нылласта

-მიათრია, მიიტანა-баласта

-მიათრიეს, მიიტანეს-баластой

-მიასწავლე-бацамыдтай

-მიატოვა-фӕуадзы

-მიაქვს-Ахӕссы

-მიაქვს-хӕссы

-მიაღწია-бахæццæ, схæццæ

-მიაწვა-бахӕцыди

მიაწოდა, მისცა-авæрдта-

-მიაწოდეს, მისცეს-авæрдтой

-მიახლოება, მიუახლოვდა-Баввахс

-მიბრუნდა-аздæхти

-მიგაქვს-хӕссыс

-მიდგომა, მიეახლა-балæууыд

158
-მიდიან-фӕцӕуынц

-მიდიან-цӕуынц

-მიდიოდა-фæцæйцыд

-მიდის გაზაფხულზე-цӕуыУалдзӕджы

-მიდის-фæцæуы

-მიდის, მიედინება-цӕуы

-მიდის-ацӕуы

-მიდის-фӕцӕвы

-მიდის-цæуы

-მიდიხარ-цæуыс

-მიეთრევა-ласы

-მიერეკებოდნენ-сырдтой

-მიეფერებოდნენ-рæвдадаиккой

-მიეჭრნენ, მიუვარდნენ-фӕлӕбурдтой

-მივარდნა-лæбурын

-მივდივარ-цæуын

-მივიდა-бауади

-მივიდნენ-Бауадысты

-მივიტან-хæсдзынæн

-მივუტანო-бадавон

-მივფრინავდი, ვფრენდი-тахтӕн

-მივცეთ-Раттӕм

-მივცემ-ратдзынæн

-მითრევამდე-ласынмӕ

-მიიპარება-Фӕцӕйхъуызы

159
-მიირბენენ-фӕвӕййынц

-მიირბენს-фӕвӕййы

-მიირბინა-фӕуад

-მიირბინეს-базгъордтой

-მიირბინეს-ныууадысты

-მიირთვი, ჭამე-ахӕр

-მიირთმევს, ჭამს-ахӕры

-მიიტანა-бахӕссын

-მიიყვანა-ныкодта

-მიიჩქარის-фӕуайы

-მიიწიე იქეთ-фалдӕр

-მილი-трубӕ

-მიმაქვს-хæссын

-მიმტანი, მიმთრევი-ласæггаг

-მინდვრები-быдырте

-მინდვრებში-быдырты

-მინდვრისკენ-быдырмӕ

-მინდორი, ველი-Быдыр

-მინდორი, მოლი, ველი-Мус

-მინდორში-быдыры

-მინერალურამდე-суармӕ

-მიპარვა-Бахъавын,ныхъхъавын

-მირბიან-лидзынц

-მირბოდნენ-лыгъдысты

-მის მაგივრად-йедтӕмӕ

160
-მის ნაპირებზე, ტუჩებზე-йӕбылтыл

-მის წინ-Иӕрӕзты

-მის-иӕ

-მისგან-уымæй

-თავისით-йӕхицӕй

-მისი პაწია, პატარა-йӕчысыл

-მისი ცხოვრების დასაწყისიდან-иӕцӕрӕнбынтаны

-მისი ჯიბიდან-Йӕдзыппӕй

-მისი-йæхи

-მისით-йӕхииу

-მისცა-радта

-მისცემდა-раттаид

-მისცემენ-ратдзысты

-მისცემს-ратдзæн

-მისცეს-радтой,раттæд

-მიტანა-хӕсгӕ, баххӕст

-მიუახლოვდა-Баввахс

-მიფრინავს-фӕтӕхы

-მიფრინავს-Фӕтӕхы

-მიფრინავს-фӕтӕхынц

-მიფურთხება-батутæ

-მიღწევა, მიაღწია-Бахӕццӕ

-მიყვარს-Уарзын

-მიყვარს-уарзын

-მიშტერება-фемдзаст

161
-მიცემა-Радтын

-მიცემა-ратт

-მიცემა-радтын

-მიცვალებულებისკენ-мæрдты

-მიცვალებული მკვდარი-зиан

-მიწა-Сыджыт

-მიწა-зæхх

-მიწა-Зӕхх

-მიწა-сыджыт

-მიწაზე-зӕххыл

-მიწაში-сыджыты

-მიწაში-зæхмæ

-მიწაში-зæххы

მიწებება, მიკრობა-Æндӕгъын

-მიწებნენ-андæгъдысты

-მიწიდან-зæххæй

-მიწიდან-зӕххӕй

-მიწოდება-бадæттын

-მიწოლა-бахæцыд

-მიხედვით(მაგ. იმის მიხედვით)-гӕсгӕ

-მკა (ხორბლის)-зиу

-მკაზე მომუშავენი-зиууӕттӕ

-მკერდზე-риуыл

-მკერდი-риу

-მკერდში-риуы

162
-მკვდარი, მიცვალებული-мард

-მკვდრის-марджы

-მკვდრის-марды

-მკვდრისგან, მიცვალებულისგან-мардæй

-მკლავი-цонг

-მოატყუა-ФÆСАЙДТА

-მოატყუილა-фӕсайдта

-მოატყუილე-фӕсайай

-მოაღწია-рбахӕццӕ

-მოაღწია-рхӕццӕ

-მოაღწია-ӕрхӕццӕ

-მოაწოდა (უცბად)მისცა-авӕрдтайӕ

-მოაწოდა, მისცა-авӕрдта

-მოახლოვდა-фæхæстæг

-მობრუნდნენ-разылдысты

-მობრუნება-здӕхын

-მოგვყავს-фæкæнæм

-მოგზაური-бæллиццаг

-მოგრეხილი, დამნაშავე-Зылын

-მოგროვდა, მოგროვება-æрæмбырд

-მოგროვდნენ, შეიკრიბნე-ნÆрӕмбырдысты

-მოგროვდნენ-ӕрӕмбырдысты

-მოგროვება-ӕрӕмбырд

-მოგროვება, შეგროვება-Рымбырдкӕнын

მოგროვება, შეკრება-Æмбырд-

163
-მოგროვება-æрбатымбыл

-მოდი, შემოდი-ӕрбацу,рауайма

-მოდი-Рацу

-მოდიან-ӕрбацӕуынц

-მოდიოდა-ӕрбацӕйцыди

-მოდის-ӕрбацӕуы

-მოენატრა, მონატრება-æрæмысыд

-მოერეკებოდნენ-рацæйтардтой

-მოვაბრუნე-ӕрыздӕхтон

-მოვატყუილო-асайон

-მოვაწოდე, მივართვი-авӕрдтон

-მოვიდა, მოსვლა-æрцыд

-მოვიდეს-æрцæуа

მოვიდნენ, ჩამოვიდნენ-æрцыдысты-

-მოვიდოდა-æрцыдаид

-მოვიტან-æрхæссон

-მოვიცდი, დავიცდი-фæлæудзæн

-მოვკალი-амардтон

-მოვკვდე-амæлон

-მოვკლავ-амардзынæн

-მოვკლათ-Амарæм

-მოვრჩი-фæдæн

-მოვრჩი, დავამთავრე-фӕдӕн

-მოვრჩით-фестӕм

-მოვყვები-радзурдзынӕн

164
-მოზარდი-лæппулæг

-მოთამაშე-ахъаззаг

-მოთქმა, ტირილი, დამტირებელი-Хъарӕг

-მოინდომა-скуымдта

-მოინდომება-ӕрфӕндыд

-მოიპარეს-радавтой

-მოიპატიჟა, დაპატიჟა-æрхуыдта

-მოიპატიჟა-рахуыдта

-მოირბინეს-ӕруадысты, байхъъусы

-მოისმინეთ-Байхъъусут

-მოიტან-ӕрхӕсдзынӕ

მოიტანæрхæсдзынæ-

-მოიტანეს-ӕрхастой

-მოიტანეს, შემოიტანეს-Æрбахастой

-მოიქეცი კარგად-Дӕхи дар

-მოიყვანა-ӕрбакодта

-მოიცდის-фæлæудзæни

-მოიწვია, მოიპატიჟა-рхуыдта

-მოიხრებოდა-ртасыдаид

-მოკალი-Цыбыр

-მოკვდა-амард, амарди, амардис, фæмарди

-მოკვდი-амӕл

-მოკლე ფეხები-къӕхтӕчысыл

-მოკლება-Бахъуаг

-მოკლეს-амардтойӕ

165
-მოკურცხლეთ-Уӕхи айсут

-მოლბა-сфæлмæн

-მოლზე, ველზე, მინდორზე-фæзы

-მომატება, მოიმატა-Ныфылдӕр

-მომზადდა, გაკეთდა-сцæттæ

-მომზადება-Сцӕттӕ кӕнын

-მომტაცებლებთან-скъæфджытимæ

-მომტაცებლები-Скъæфджытæ

-მომტაცებლების-скъæфджыты

-მომტაცებლებისგან-Скъæфджытæй

-მომღერლებს-зардзытӕм

-მომცრო-куыннӕг

-მონადირეები-Цуанӕттӕ

-მონადირეების-цуанонты

-მონადირის-цуаноны

-მონატრება, მოენატრა-æрымысыд

-მონდომება, მოინდომებს-бахъӕуа

-მოპარვა, ქურდობა-Давын

-მორბილებული, მისუსტებული-лӕмӕгъдӕры

-მორევით-тыхтӕ

-მორჩა-фæуа

-მორჩა-фӕцис

-მორჩეს-фӕуа

-მორჩი, დაამთავრე-фӕдӕ

-მორჩი-фæдæ

166
-მორჩნენ-фесты

-მორჩნენ-фӕуой

-მორცხვად,დარცხვენილი-къæмдзæстыггомау

-მოსამშობიარებელი (ცხოველებზე)-зӕддаг

-მოსასმენად -хъусынмӕ

-მოსატაცად-скъæфынмæ

-მოსახვევები-фӕзилӕнтӕ

-მოსიარულე -Цӕвӕг

-მოსიარულესავით-цӕвӕгау

-მოსისხლეები-Туджджынтæй

-მოსმა (წყლის, წვენის)-ахуыпп

-მოსმაზე-Ахуыппма

-მოსმენა-Хъусын

-მოსწავლე-Сколадзау

-მოსწავლე-Сколадзауй

-მოსწავლეების-Скъоладзауты

-მოსწავლის-Сколадзауы

-მოსხლეტილი-ӕлвӕст

-მოტანა-ӕрхаста

-მოტაცების-скъæфыны

-მოტყუება-Сайын

-მოტყუება-Фӕсайын

-მოტყუებული-сайд

მოულოდნელად, უნებურად, შემთხვევით Æнӕнхъӕлӕджы

-მოულოდნელი-ӕнӕнхъӕлӕджы

167
-მოუნდა-ӕрхъуыды

-მოუშვა, მოშვება-ркодта

-მოუშვი-руагътон

-მოუჭირა-нылхъывта

-მოფარებულიӕмгъуыдуат

-მოფერებით ბატკანი-гоко

-მოფერებულები, ნაფერები-рæвдыдта

-მოფხანვა-аныхын

-მოქეიფეები-Миниуджытӕ

-მოქეიფეები-миниуджитӕ

მოქნილი-Æлвӕст

-მოღუნვა-Тасын

-მოყვითალო-Бурбын

-მოცდა-фæлæууын

-მოცეკვავე-кафаг

-მოცეკვავეებთან-каффеттӕм

-მოცელა (ბალახის)-æркарста

-მოძალადე-Тыхгӕнӕг

-მოძალადესთან-тыхгӕнӕгмӕ

-მოძებნა-Бацагурын

-მოძრავი-змæлæн

-მოძრავი-змӕлӕг

-მოძრავი-Змӕлӕг

-მოძრავი-змæлæг

-მოძრაობა-Змӕлын

168
-მოძრაობს-змӕлы

-მოწაში-зӕххы

-მოწევა-дымынӕй

მოწველა- Æрдуцын-

-მოწველა-Æрдуцын

-მოწველა-ӕрдыгъта

-მოწველა-ӕрдуз

-მოწინააღმდეგე, დაპირისპირებული-Ныхмӕлӕууаг

-მოწმე-ӕвдис

-მოწყენილი-ӕнкъардхуызӕй

-მოხარშა-сфыхта

-მოხდენილი-фидауцджын

-მოხერხებული-тӕфсаг

-მოხრილი-гуыбыр

-მოხრილი-Къӕдз

-მოხრილი-къӕдз

-მოხუცი, ბებერი-ЗÆРОНД

-მოხუცის, ბებრის-зæронды

-მოჯირითე, ცხენოსანი-бæхтæрæг

-მოჰყვნენ-фæхицæны

-მრგვალები-тымбылтæ

-მრგვალი-Тымбыл

-მსუბუქად სიარული-сфæлмазцыд

-მსურდა-фӕндыды

-მსურს-фӕнды

169
-მსუქანი-Нард

-მსხალი-кӕрдо

-მსხალში-кӕрдой

-მსხვერპლი-Амӕттаг

-მსხვერპლი-амӕттаг

-მსხვერპლი-Ныбонд

-მტაცებელი ფრინველები-Сырдтонцъиутӕ

-მტაცებლები, მხეცები-сырдтӕ

-მტერი-знаг

-მტერი-Знаг

-მტვერი-Рыг

-მტვერს გამოყოფს-бырондӕтты

-მტირალა-Кӕуаг

-მტკიცე, ნამდვილი-Æцӕгдзинад

-მტრებში-знæгты

-მტრედი-Бӕлон

-მტრის-знаджы

-მტრული, მტრად იქცა-сызнаг

მუქარა-Æдхъирӕн

-მუქარები-ӕрхъирӕнтӕ

-მუშაობას მოწყურებული, ჩართული-Куыстыфтӕг

-მუშაობდა-куыста

-მუცელში-гуыбыны

-მუხლებზე-зонгуытыл

-მუხლმოყრილი-Зонгуылтыл

170
-მღერა-заргӕ

-მღერის-зары

-მღვდელთან ერთად-сауджынимæ

-მღვდელთან-сауджынмæ

-მღვდელი-Савджын

-მღვდელი-Сауджын

-მღვდელი-сæвджын

-მღვდლები-Сауджынтæ

-მღვდლის-Сауджыны

-მყვირალა, მახარობელი-хъæргæнæг

-მშვენიერი, ჩამოსხმული, კარგი აღნაგობის Хӕрзконд

-მშვიდად, წყნარად-ӕнцонӕй

-მშვიდი, წყნარი-нцой

-მშვიდობა-фарн

-მშვიდობაში-хæрзæбонæй

-მშვიდობიან დღემდე-хæрзæбонмæ

-მშვიდობიანად-Фæрнджын

-მშვიდობით- хæрзæбон

-მშვიდობით-фæрнæй

-მშვიდობის მაძიებლები-хæрзиуджытæ

-მშიერი-æххормаг

-მშიერი-Хормаг

-მშიერი-ӕххормагӕй

-მშიერი, მშივრად-æххормагæй

-მშიერი-Стонг

171
-მშიერი-сыдæй

-მშობელი-Ниарӕг

-მშობელი-ныййарæг

-მშობიარობს-зӕйы

-მშობლები-Ниарджытӕ

-მშობლიური-райгуырæн

-მშრალი მიწა-сурзӕхмӕ

-მშრომელი, მუშა-Кусæг

-მცირე-къаддӕр

-მცირე, ნაკლული-Цух

-მცირე, პატარა, პაწია-Чысыл

-მცირე, უფრო პატარა-Къаддӕр

-მცოდნე-зонæг

-მძივები-фæрдгуытæ

-მძივი-Фӕрдуыг

-მძივივით-фӕрдуытау

-მძიმე -уæззау

-მძიმე, ძნელი-зын

-მწვადი-Физонӕг

-მწვადში-физонæджы

-მწვანე- цъæх

-მწვერვალი, წვეტი-Цъупп

-მწიფე-Рӕгъӕд

-მწოლიარე-хуыссæг

-მწყემსები-фиййæуттæ

172
-მწყემსზე-фиййауыл

-მწყემსი-фиййау

-მწყემსი-Фийыау

-მწყემსი-Фййау

-მჭიდრო -Æнгом

-მჭიდროდ-ӕнгомдӕр

-მხარშავი-фыццаг

-მხეცები-ссыртӕ

-მხეცი- сырд

-მხეცი -Сырд

-მხვნელი, მთიბავი-Хуымгӕнӕг

-მხიარულად-хъӕлдзӕгӕй

-მხიარულება-Цин

-მხიარული-Хъӕлдзӕг

-მხოლოდ და მხოლოდ-ӕрмӕстдӕр

-მხოლოდ-æрмæст

-ნაადრევი გაზაფხული- ( Æ00)Рагуалдзӕг

-ნაბადში-нымæты

-ნაბდის ქუდი-Нымӕтхуд

-ნაბიჯი-Къахдзӕф

-ნაბიჯში-къахдзӕфы

-ნაგავი-Быррон

-ნაგლეჯები-скъуыддзæгтæ

-ნადირობა-Цуан

-ნადირობაზე-цуаны

173
-ნადირობიდან-цуанӕй

-ნათელი-Рухсаг

-ნათესავებისგან-хæстæджытæй

-ნათესავი-хæстæг

-ნათქვამი-ныхӕстӕ,сныхӕстӕ, дзырд,сдзырд

-ნაკვერჩხალი-зынг

-ნაკვერჩხალი-зынгӕ

-ნაკლებობა, ნაკლული-Хъуагдзинад

-ნაკლი-Фау

-ნაკლული-Цухтӕ

-ნალაპარაკევი-ныхæстæ

-ნამდვილად, დანამდვილებით-Бӕлвырдӕй

-ნამდვილად, დანამდვილებით-бӕрӕгӕй

-ნამდვილად-ӕцӕгбарӕджы

ნამეტანი, ზედმეტად, ზედმეტი- Æгӕр-

-ნამეტანი, მეტად-ӕгӕр

-ნამი, ცვარი-æртах

-ნამი, წვეთი-Æртӕх

-ნამუსი-намыс

-ნამღერი-зард

-ნამცეცები-муртæ

-ნამცეცი-мур

-ნამცეცის ცვენა-мурзгъæл

-ნანგრევები, ნაფოტები-пырхӕнтӕ

-ნაპერწკლები-Цӕхӕртӕ

174
-ნაპირთან-былгӕрон

-ნაპირთან-былмӕ

-ნაპირიდან-былӕй

-ნაპრალში-дзыхъы

-ნარეცხი-æхсæны

-ნატეხები-къӕбӕртӕ

-ნატეხი-къæртт

-ნატეხი-Къӕрт

-ნაუცბათევად Уайтагъдиу

-ნაცნობი-Зонгӕ

-ნაცრისფერი-фӕныкхуыз

-ნაწილი, წილი-хай

-ნაჭერი, ნატეხი-Къӕртт

-ნახავ-фендзынӕ

-ნახავს-фены

-ნახევარი-æрдæг

ნახევარი-Æрдӕг

ნახევარი-Æрдӕг

-ნახვა, დანახვა-уынд, фенын

-ნახვით-уындæй

-ნახვრეტი- Хуынк

-ნახვრეტიდან- хуынкъæй

-ნახვრეტში- хуынкъмӕ

-ნახვრეტში- хуынчъы

-ნახნავი- найгонд

175
-ნახონ- феной

-ნახოს- фена

-ნახტომები- фӕгӕппытӕ

-ნახტომი- Гӕпп

-ნახტომით-гӕппытӕй

-ნახტომის- гӕппы

ნახშირი- Æвзалы

-ნახშირის მაძიებელი- взалытуаг

-ნაჯახი, ცული- фӕсагъта

-ნაჯახი, ცული- Фӕрӕт

-ნდობა-Уӕндон

-ნებართვა, ნება-Бар

-ნებართვები-бартæ

უნებართვოდ, გაუცხადებლად- Æнæбарыгомау

-ნელა, ნელნელა-сындӕггай

-ნემსი-Судзин

-ნემსი-судзин

-ნემსის მაგვარი წვრილი-ჩხირიсудзинхуыз

-ნემსის-сузины

-ნერწყვები-комыдӕттӕ

-ნერწყვი-Комыдон

-ნესტოები-Фындзыхуынчъытӕ

-ნეტავ-Цымæ

-ნეტავ-Тӕхуды

-ნეტავი-Тӕхуды

176
-ნეტავი-бӕргӕ

-ნეხვი, ნაკელი-Фаджыс

-ნეხვით-фаджыстӕй

-ნეხვის ამღები (ლაპატკა)-фаджысӕвгӕнӕн

-ნეხვში-фаджысты

-ნეხვში-фаджысы

-ნისლი-мигъ

-ნისლში-мигъы

-ნიშანთან-нысанмӕ

-ნიშანი-нысан

-ნიშნის მოგება-бафидис,Фидис

-ნუ ლაპარაკობ-Мадзур

-ნუ ლაპარაკობ-мадзур

-ნუ შვრები, ნუ იზამ, ნუ- Макæ

-ნუ ჭამ-Махар

-ნურაფერი- мацы

-ნუღა- мауалრ

ნჯღრევა, ნჯღრევით-адзорттдзортт

-ობი- Хъуына

-ოთხი- цыппар

-ოთხფეხა- Цыппӕркъахыг

-ოთხშაბათი- æртыццæджы

-ოთხშაბათი- Æртыццӕг

-ომი- хӕст

-ორ ღამეს შორის- дыууæизæрастæу

177
-ორი ჩიტი- цъиуыДыууӕ

-ორი ხუთიანი-дыууӕфондз

-ორი- дыууæ

-ორი- Дыууӕ

-ორი- სამი- дыууӕртӕ

-ორ- ორი- дыууӕта

-ორს- Дыууӕйӕн

-ორსამნაირი- дыгайӕртыгай

-ორში- дыууӕйы

-ორჯერ- Дыууӕ хатт

-ოსეთში-Иры

-ოსი- ирон

-ოსურად-иронау

-ოსური გვარი-Дзыгойтæ

-ოსური გვარი-Тогъуызатæ

-ოსური-Ирон

-ოფოფი-дыгоппон

-ოქრო-Сыгъзӕрин

-ოქროს-сыгъзӕрины

-ოქროსავით-сызгъæринау

-ოცი-Ссӕдз

-ოცი-ссæдз

ოცნება-Бӕллыц

-ოხშივარი-пиллон

-ოჯახივით-бинонтау

178
-ოჯახის-бинонтæй

-პასუხი-дзуапп

-პასუხს-дзуаппæн

-პატარა-гыццыл

-პატარებს-гыццылтӕн

-პატარძალი, რძალი-чындз

-პატივი-Кад

-პატივცემული-кадджин

-პატიჟებენ-хонынц

-პატრონთან-хицауимæ

-პატრონის-хицауы

-პატრონს-хицаумæ

-პერანგი-Хӕдон

-პერანგი-хæдон

-პერანგში-хӕдоны

-პირაღმა-уӕлгоммӕ

-პირდაპირ-Комкоммӕ

-პირზე-дзыхыл

-პირი-дзых

-პირი-комы

-პირით-дзыхӕй

-პირით- дзыхæй

-პირისპირ- Ныхӕй-ныхмӕ

-პირმშო, შველი-зæнæджы

-პირმშო, შვილი- хъӕбул

179
-პირობა, დაპირება, შეპირება, იმედის მიცემა Ныфсӕвӕрын

-პირსისხლიანი- тугдзых

-პირქვე- адæлгом

-პირქვე- дæлгоммæ

-პირღია, ჭორიკანა- дзӕгъӕлдзых

-პირში- дзыхы

-პოვნა- Æссарын

-პოვნა- ссарын

-პრიალა, სწორი- Лӕгъз

-პური - Дзул,Кӕрдзын

-პური- кæрдзын

-პურის ნატეხები- къæбæртæ

-პურში- дзулы

-ჟოლო- мæнæргъы

-რა ქნას?- Цы бакӕна

-რა- цы

-რა- Цы

-რაზე- цӕуыл

-რათა- цӕмӕ

-რაიმე - исты

-რამდენი- цал

-რამდენი- цас

-რამდენიმე-Цалдӕр

-რამდენიმე-Цасдӕр

-რამდენიმეჯერ მოსმა-ахуыппытæ

180
-რამდენიმეჯერ-Цалдар хатт

-რამდენიც გინდა-цасфӕнды

-რანაირი, როგორი-цавӕр

-რატომ-цæмæн

-რაღაცა მოუვიდა-Цыдӕр кодта

-რაღაცა-цӕйдӕр, цыдæр, цытæ

-რაღაცეები-цыдæртæ

-რაღაცისთვის-Цӕмӕдӕр

-რაღაცნაირი-Цавӕрдӕр

-რაც გინდა-Цыфӕнды

-რაც კი-Цыдӕриддӕр

-რბილი-фæлмæн

-რგოლი-къæлæттæй

-რეზინი-резинӕ

-რელიგიური დღესასწაული-куывды

-რეცხავდნენ -ӕхсадтой

-რვეული-тетрадь

-რისგან- Цӕмӕй

-რისგან?-цæмæй, цӕмӕнӕй

-რკინა-æфсæйнаг

-როგორ არა-куыннæ

-როგორ-куыд

-როგორღაც,როგორც-кууддӕр

-როგორღაცნაირად, როგორც კი- Куыддӕриддӕр

-როგორც შეეფერება- Куыд ӕмбӕлы

181
-როგორც, როგორღაც- Куыддӕр

-როდემდე- æдмæ

-როდემდე- цӕуылнӕ

-როდესაც- кæддæриддæр

-როდიდან როდემდე-къаддӕрӕйкъаддӕрмӕ

-როდიდან- кæдæй

-როდის- Кæд

-როდისმე (მრ.რიცხვში) Искуты

-როდის–როდისискуыдтæй

-როდისღაც, ოდესღაც- кæддæр

-რომ- куы

-რომელი-кӕцы

-რომელიც გინდა- кæцыфæнды

-როცა, როდესაც- кӕддӕриддӕр

-რუსეთთან- Уырысимæ

-რუსეთი- Уырыс

-რუსი- Уырыссаг

-რუსულად- уырыссагау

-რუსული- Уырыссаг

-რუსული-уаырыссаг

-რქა- Сыкъа

-რქაში- сыкъайы

-რქებზე-сыкъатыл

-რქები- сыкъатӕ

-რქებით დაჯახება- сыкъатӕйдзӕхст

182
-რქებისკენ-сыкъатӕм

-რძალი, პატარძალი- Чындз

-რძე-Æхсыр

-რძე-ӕхсыр

-რძის მიცემა -хсырдӕдтыны

-რძის ნაწარმი-урсаг

-რძისგან-ӕхсырӕй

-რხევები-ӕнкъуыста

-საათი-сахат

-საათში-сахаты

სააშკარაოდ, აშკარად -Æнгомӕй

-საბოლოოდ, როგორც ირკვევა-Куыдфӕстагмӕ

-საგანი-предмет

-საგვარეულოების-Мыггæгты

-საგზალი-фӕндадтат

-სად-кæм, кӕдӕм

-სადამდეც, როდემდეც-Цалынмӕ

-სადაც კი-кӕмдӕриддӕр

-სადღაც-кæмдæр

-საეკლესიო დღესასწაული-Дзуарыбонты, дзуарыбонтыл

-საერთო-Æхсӕнадон

-სავსე პირით-дзыхыдзаг

-სავსე-Дзаг

-სავსე, ასეთი სავსე-айдзæг

-საზიზღარი-наккаг

183
-საზოგადოება-фæсивæды

-საზოგადოება-Фӕсивӕд

-სათამაშო-хъазӕн

-სათიბად-кӕрдынмӕ, Хосдзаутӕ

-სათიბებში-къутугӕнӕнты

-სათიბებში- хуымты

-სათიბი- хосдзауты

-სათიბში- къутуйы

-სათიბში- хуымы

-სათქმელი- зӕгъӕн

-სათხოვნელად- ракурынæн

-საიდან-кӕуылты

-საიდან- чердыгӕй

-საიდან, რომელი მხრიდან- Кӕ-уылты

-საიდან, რომელი მხრიდან- кӕцырдыгӕй

-საიდან- кæцæй

-საიდან- кӕцӕй

-საიდან-ღაც-кæцæйдæр

-საით- кæдæм

-საით- чердӕм

-საინტერესო, საოცარი- Диссаг

-საკვები (ცხოველების), თივა- Холлаг

-საკლავი- кусӕрттаг

Алан-საკუთარი სახელი (ალანი)

-საკუთარი სახელი- Kъоста

184
-სალამი- салам

-სალაპარაკოდ- ныхасæн

-სალოცავ ადგილამდე-скувӕндонме

-სალოცავები, ეკლესიები-дзуæрттæ,

дзуæрттæй

-სალოცავი ლომისის-Ломисы

-სალოცავი, ეკლესია-дзуар

-სამარე-ингæн

-სამარეზე-ингæныл

-სამარეში-ингæны

-სამი-æртæ

-სამი-æртае

-სამი-ӕртӕ

-სამლოცველო-Скувӕндон

-სამლოცველოში-кувӕндоны

-სამოთხე-Дзæнæтон

-სამოცამდე-ӕртиссӕдзмӕ

-სამოცი-ӕртиссӕдз

-სამოცი-æртиссæдз

-სამოძრაო-стъæлфæнтæ

-სამუშაო-куыст

-სამუშაოდან-куыстæй

-სამუშაოზე მიჯაჭვული, მონდომებული Куысыфтӕг,кусынмӕ

-სამყოფი, სავსე-дзаг

-სამშობლო, მამაცი-фыдыбæстæ

185
-სამხრეთი -цæгатварсы

-სამხრეთი-Хуссары

-სამხრეთი-Цæгат

-სამხრეთის-хуссӕртты

-სანატრელად-тӕхудиагӕй

-სანიტარი- САНИТАР

საოცარი- Æмбисонд-

საოცარი- æмбисонд-

-საოცარი-Диссаг

-საოცრად-диссагдӕр

-საოცრად-Диссаджы

-საპატარძლო-Чындзаг

-საპოვნელად, საძებნელად- агурынмæ

-სარაია (მიშენებული)- сарайы

-სარგებელი- пайда

-სასამართლოში- судмæ

-სასაფლაო- уæлмæрд

-სასაფლაოზე- уæлмæрды

-სასაფლაოსკენ- уæлмæрдмæ

-სასაცილო- худӕг

-სასთუმალი-нывæрзæн

-სასიარულოდ-цӕуынӕн

-სასიქადულო,პატივცემული- Каджын

სასწაული, საკვირველი, ამბავი - Æмбисонд-

-სასწორებზე-барӕнтыл

186
-სასწორი- Барӕн

-სასწრაფოდ, დაუფიქრებლად-Цӕхгӕрӕй

-საუბარი, ლაპარაკი- Дзурын

-საუბარი, ლაპარაკი, სიტყვა- ныхас

-საუბარში, ლაპარაკში- ныхасы

-საუბრობდნენ- дзырдтой

-საუბრობდნენ-дзырдтай

-საუკეთესოები-Хуыздӕртӕ

-საქათმე- кӕркдоны

-საქათმე-кæркдон

-საქათმის კუთხეში-кæркдонкъуымы

-საქართველო-Гуырдзыстон

-საქართველოსკენ-Гуырдзыстонмæ

-საქმე-Хъуыддаг

-საქმე-хъуиддаг

-საქმეები-Митӕ

-საქმეში-Хъуыддаджы

-საქმიანი-мигæнаг

-საქონელთან-фосимæ, фосмӕ,фосы

-საქონელი-Стурфос,Фос

-საქონლიანი -фосджын

-საქონლით-фосæй

-საქონლის თივა-фосаӕнхос

-საქონლის შენახვა-фосдарæн

-საქონლის-фосӕн

187
-საღამო-изӕр

-საღამო, დაღამებამდე-изӕрталынгмӕ

-საღამო-изæр

-საღამოები-Изӕрыгӕттӕ

-საღამომდე-изӕрмӕ

-საღამოს-Изӕры

–საღებავი-Ахурӕн

-საღებავით-ахорæнæй

-საღებავით-ахорӕнӕй

-საღორედან-хуыдонӕй

-საყვედური-Уайдзӕф

-საყვედური, უსაყვედურა-бауайдзӕф

-საყვედურით-Тызмӕгӕй

საყიდლად -Æлхæнынмæ

-საჩივარი- бахъаст

-საჩუქარი- лæвар

-საჩუქრები-лæвæрдта

-საჩქაროდ-тагъддӕр

-საცემლად-нӕмынмӕ

-საცოდავად-тæригъæддагæй

-საცხოვრებელი ადგილი- цæрæнбынат

-საცხოვრებელი ადგილიდან- цӕрӕнбынатӕй

-საცხოვრებელი ოთახი- цӕрӕнуатмӕ

-საცხოვრებელი- цæрæн

-საცხოვრებელი- цӕрӕн

188
-საწოლამდე- уатмæ

-საწოლში- Уаты

-საჭირო ვიყავით-хъавыдыстӕм

-საჭიროა- фæхъхъау

-საჭიროება, საჭირო- бахъавы

-საჭმელები- хæринæгтæ

-საჭმელები- хӕринӕгтӕ

-საჭმელი- Хӕринаг

-საჭმელში- хӕринаджы

-საჭმლის ნაკლებობა, უჭმელი- Хӕринагхъуаг

-სახე- цæсгом

-სახე- цӕсгом

-სახეები-цӕсгӕмттӕ

-სახელები- Нæмттæ

-სახელებისგან-нæмттæй

-სახელი მამაკაცის-Бобайæн

-სახლები-хæдзæрттæ

-სახლებში-хӕдзӕртты

-სახლზე-хӕдзарыл

-სახლი-губакмӕ

-სახლი-хæдзар

-სახლი-Хӕдзар

-სახლიდან-хæдзарæй

-სახლისთვის-хæдзарæн

-სახლისკენ-хæдзармæ

189
-სახლში-хæдзары

-სახნავი ადგილი-угæрдтæ

-სახნავი ადგილი-Угард

-სახოვრებელი ადგილი-цӕрӕнбынаты

სევდიანი, მოწყენილივით-æнкъардгомау-

-სეტყვა, დასეტყვა-Ихуарӕг

-სეტყვასავით-ихуарæгау

-სველი-Хуылыдз

-სვლა, სიარული-цӕуын

-სვლა,წასვლა-Цауын

-სვლა-цыд

-სვლასვლით-Цыдтытӕгӕнгӕ

-სვლები-Цӕуынтӕ

-სთქვა-загьта

-სთქვა-зӕгъ

-სთქვას-зӕгъа

-სთქვეს-загътой

-სთქვი-Зæгъ,загътӕи

-სიბნელე-Талынг

-სიბნელეში- талынджы

-სიბრალული- тӕригъд

-სიბრმავით-куырмӕй

-სიგრძეში-дӕргъы

-სიზმარი- фын

-სიზმარი- Фын

190
-სიზმარში- фыны

-სითბოსკენ- хъарммӕ

-სითბოში- хъармы

-სიკვდილი- мæлæт

-სიკვდილი, კვდომა- амӕлин

-სიკვდილი- мӕлын

-სიკვდილის-мæлæтæн

-სიკვდილის- мæлæты

-სიკვდილისკენ- мæрдтæм

-სიმართლე- æцæгдзинад

-სიმართლე- рӕстытӕ

-სიმაღლე- Бӕрзӕнд

-სიმაღლეებისკენ- бӕрзӕндтӕм

-სიმაღლიდან- бӕрзондӕй

-სიმთვრალით- расыгæй

-სიმღერა- зарӕг

-სიმღერა- зарын

-სიმღერაზე- зардыл

-სიმღერაში-зарæджы

-სიმღერის-зарынмӕ

-სინათლე- рухс

-სინათლისკენ-Рухсмӕ

-სირბილ სირბილი-разгъорбазгъор

-სირბილ სირბილით-разгъорбазгъорӕй

-სირბილზე-згъорыныл, лидзыныл

191
-სირბილი-лидзын

-სირბილით-Згъорынӕй, лидзгӕ

-სირბილის საფასური-лидзæггаг

-სირბილ–სირბილით-згъоргӕзгъорын

-სირცხვილი-Худинаг

-სისხლები-тугтӕ

-სისხლი-Туг

-სისხლით გამძღარი-тугæфсæст

-სისხლში-туджы

-სიტყვა-Ныхас

-სიტყვაზე-ныхасыл

-სიტყვები-дзырдта

-სიტყვები-Ныхаӕсда

-სიტყვები, ნათქვამი-дзырдтæ

-სიტყვის მიცემა, დაპირება-Дзырд радтой

-სიღრმე, ფსკერი-Рӕбын

-სიყვარული-уарзондзинад

-სიყვარული-Уарзыондзинад

-სიყვარულით-уарзгæ

-სიყვარულისგან-уарзондзинадæй

-სიყვარულში-уарзондзинады

-სიცივე-уазал

-სიცივეში-уазалы

-სიცივით-уазалӕй

-სიცივისგან-фыруазалӕй

192
-სიცილი, გაცინება-Худын

-სიცოცხლე-цæрæнбоны

-სიცხე, სითბო- тæф

-სიხარბით- фырзыдӕй

-სიხარული- æхсызгон

-სიხარული- цин

-სკამზე- бандоныл

-სკოლაში- Скъолайы

-სკოლაში- Скьолайы

-სლოკინი- Хӕхъуырц

-სლოკინით- хӕкъуырццӕй

-სმაზე, მოსმაზე- нуазыныл

-სმენადაქვეითებული- Къуыбырхъус

-სორო- Мӕра

-სოფელი- хъæу

-სოფელში- хъæуы

-სოფლელი- хъӕууон

-სოფლიდან- хъӕуӕй

-სოფლის ბოლოს- хъæугæрон

-სოფლისკენ- хъæумæ

-სოფლისკენ- хъӕумӕ

-სრიალა, პრიალა- лӕгъз

-სრიალ- სრიალი- сырсыр

-სრიალ–სრიალით- ссыдтытæгæнгæ

-სროლით- фехсӕгау

193
-სროლის ხმა, გრუხუნი- гӕрахы

-სროლის ხმაზე- Гӕрахӕмӕ

-სროლის ხმაზე- гӕрӕхтӕ

-სრულად- ӕххӕст

-სრული, შესრულებული-Æххӕст

-სრულიად, მთელი-Æгас

-სრულიად, მთლიანად-бынтондӕр

-სტვენა-Хсист, æхситт,ӕхсидт

-სტვენაზე-ӕхситтмӕ

-სტკივათ-риссынц

-სტუმარი-Уазӕг

-სულ ახლახანს-Æппынæрæджиау

-სულ მთლიანად-иууыл

-სულ ყოველთვის-ӕдзух

-სულ ხან ერთი-иууылдӕрКуыиу

-სულ, სუყველა-Иууылдӕр

-სულელი-ӕдылы

-სულელივით, დაბნეული, შეშლილი-Сонтӕй

-სულთან-удмæ

-სული-Æппын, уд

-სულის წამღები (სიტყვა სიტყვით)- удхӕссаг

-სულს-удæн

-სულში-уды

-სუნზე-смагмæ

-სუნთქავდა-улæфыд

194
-სუნთქვა-Уынӕр

-სუნთქვა-улæфт

-სუნით-смагӕй

-სუპი, წვნიანი-бас

-სურათი-ныв

-სურვილები-фæндтæ, мондæгтæ

-სურვილზე-фæндыл

-სურვილი-фæндон

-სურვილი- Фӕндон

-სურვილი, ნდომა (მე მინდა)- Фӕндын

-სურვილი, ნდომა- хъавгӕ

-სურვილი- фӕнд

-სურვილით- мондæгтæй

-სურვილისამებრ- фæндонæй

-სუფთა- Сыгъдӕг

-სუფრა- Фынг

-სუფრაზე- фынгыл

-სქელი- Ставд

-სქელი, ბოხი- Бӕзджын

-სქელი- бӕзджын

-სქელი- Бӕзджын

-სქონელზე- фосыл

-სცემა- фӕнадта

-სცემა- Фӕннадта

-სწავლა- Ахуыр

195
-სწავლა- ахуыр

-სწორად- рӕстмӕ

-სწორი , მართალი- раст

-სწრაფი, სხარტი- Цӕрд

-სწრაფი, ჩქარი, სხარტი- Цырд

-სხეული (ტანი)- гуыр

-სხეულის აღნაგობა- гуырыкондӕй

-სხეულის ნაწილი- онг

-სხვა (შემდეგი)-?!Иннӕ

-სხვა- æндæр

-სხვა- Æндӕр

-სხვა გვერდი, სხვა მხარე-иннӕфарсмӕ

-სხვა დროს-Иннӕхатт

-სხვა-иннæ, ӕндӕр

-სხვას-иннæмæн

სხვასთან -Æндӕрмӕ

-სხვები-иннæтæ, ӕндӕртӕ

-სხვების-ӕндӕрты

-სხვებისგან-иннӕтӕй

-სხვის-иннӕйы

-სხვისით, სხვებისგან-иннӕмӕй

-სხვისკენ-иннӕрдӕм

-სხივები-Тынтӕ

-სხივები-тынтӕ

-სხივებისკენ-тынтӕм

196
-სხივი -тын

-სხივით-тынæй

-ტალახი, ტლაპო-змис

-ტალღები-уылӕнтӕ

-ტანსაცმელი, ჩასაცმელი-Дзаумӕ

-ტარება-хӕссын

-ტბა-Цӕд

-ტბაში-щӕды

-ტელევიზორთან-телевизормӕ

-ტელევიზორი-телевисор

-ტენიდა-тъыста

-ტეხავს-сӕтты

-ტეხვაზე-сӕттыныл

-ტვინზე-магъзыл

-ტვინი-Магъз

-ტვინი-магъз

-ტვინში- магъзы

-ტირი-кӕуыс

-ტირილზე- кæуыл

-ტირილი, გოდება, მოთქმა-хъарæг

-ტირილი, მოთქმა-хъарджытæ

-ტირილი-кӕуын

-ტირილით- кӕуынӕй

-ტირილით- кæугæ

-ტირილით- кæуынæй

197
-ტირილით- кæуьинæй

-ტირილის ხმით- кæуынхъæлæсæй

-ტირის- кауы

-ტკაცანი- къӕрццытӕ

-ტკბილი ენით-Лӕгъз ӕвзагӕй

-ტკბილი- Аджын

-ტკენა, ტკივილი- фӕрыст

-ტკივილი- риссын

-ტკივილი- Риссын

-ტკივილი- Рисдзинад, риссын

-ტლაპოში- змисмӕ

-ტოვებენ- уадзынц

-ტოლი- мбай

-ტოლივით- ӕмбӕрцӕй

-ტომარა- Голлаг

-ტომრები- голджытӕ

-ტოროლა- Дзвылдар

-ტოროლა- Дзывылдар

-ტოტები- къалиутӕ

-ტოტებში-къалиуты

-ტოტი-Калиу, къалиу

-ტოტიდან ტოტზე-къалиуӕйкъалиумӕ

-ტოტიდან-къабазæй

-ტრაბახი-ӕппӕлын

-ტრაბახი, წატრაბახება,შექება- Раппалын

198
-ტრიალებდა-зылды

-ტრიალებს-зылды зилы, зилынтӕ, Зилын,зилдух,зылд

-ტრიალ–ტრიალი разилбазил-

-ტუჩებზე-былтыл

-ტუჩები-Былте

-ტუჩი(ნაპირი)-был

-ტყავი-Царм

-ტყაპანი-тъӕппытӕ

-ტყაპანი-ӕртӕпп

-ტყაპანი-тъӕбӕртт

-ტყაპატყუპი-тыбартыбур

-ტყე-Хъӕд

-ტყეებში-хъӕдты

-ტყეში-хъӕды

-ტყვია-нӕмыг

-ტყვიის მსროლელი-гæрзтæхсæг

-ტყიდან-хъæдæй

-ტყიდან-хъӕдӕй

-ტყის ბოლო-Хъӕдрӕбын

-ტყის ბოლოდან-Хъӕдрӕбынӕй

-ტყისკენ-хъӕдмӕ

-ტყიურიхъӕддаг

უადგილო, უაზრო, უნდობელი- Æнӕввӕрсон-

-უაზრო ლაპარაკი- Дзӕгъӕл дзырд

-უაზრო- дзӕгъӕлы

199
-უბედურება -Фыдбылыз

უბედურების- Æнамонды

-უბედურებისგან- фыдбылызæй

-უბედური - Æнамонд

-უბედური- Æнамонд

-უბედური- Æнамонд

-უბედურს- намондӕн

-უბრალო- Хуымӕтӕг

--უბრალოდ- хуымӕтӕджы

-უდარდელი- Æнӕмӕт

--უდარდელი - ӕнӕмӕт

-უდროო დროს-æнафоны

-უვარგისი- æнаккаг

-უზრდელი, უწესო-Æнӕгъдау

-უთქმელად- Æнæдзургæйæ

-უკან- фӕстӕмӕ

-უკან- Фӕстӕмӕ

-უკან- фæстæмæ

-უკან- фӕстӕ

-უკანა კარიდან- фæсдуарæй

-უკანასკლენი, ბოლო-Фӕстаг

-უკან–უკან- фӕстӕмӕфӕстӕмӕ

-უკეთ- хæрз

-უკეთესად- дзæбæхдæр

-უკეთესები-хуыздæртæ

200
-უკეთესი-хӕрз, хуыздӕр

-ულამაზესი, უფრო ლამაზი-рӕсугъддӕр

-უმნიშვნელო (ჩემთვის სულერთია)- Уалдӕй нау мӕнӕн

-უმცროსი-кӕстӕр

-უმცროსობა-кæстæриуæг

-უნდა -фæнды

-უნდა-хъуамæ

-უნდოდა-фæндыди, хъуыд, хъуыды,აхъавыд

-უნდოდეს-фæнда

-უპატრონო- дзæгъæл

-ურემი-уæрдон

-ურემში-уӕрдоны

უსახლკარო-Æдзæрæг

-უსირცხვილო-Фидиссаг

-უსუნა, უყნოსა-басмыста

-უსუსური, სუსტი-хӕдмӕл

-უსწავლელი-æнахуыр-

-უსწავლელი-ӕнахуыр

-უფო სქელი-бӕзджындӕр

-უფრო ახლოს-хӕстӕгдӕр

-უფრო ახლოს-ӕввахсдӕр

-უფრო ბრტყელი-тъӕпӕндӕр

-უფრო დიდები-стырдӕртӕ

-უფრო ვიწრო-нарӕгдӕр

-უფრო მეტად, ძლიერ-Тынгдӕр

201
-უფრო ტკბილი-адджындарзагъта

-უფრო შორს-дарддæр

-უფრო-уæддæр

-უფროსი- Хесдӕр, хистæр

-უღელი- дзомаг,уæргътæ

-უყვარდა- уарзта

-უყვარდათ-уарзтой

-უყვართ-уарзынц

-უყურე-Кӕсма

-უყურებენ-кӕсынц

-უყურებს-кӕсы

უშავესი, შავზე შავი - Сатӕксау

-უშვებდნენ- уагътой

-უშვებს- рауадзы

უშვილო - Æнæзæнæг

უშვილო - Æнӕзӕнӕг

-უშიშარი- хъæбатыр

-უცაბედად-Уайтагъддӕр

-უცბად- Æвиппайды

-უცბად- уайтагъд

უცბად, უცაბედად-Æввиппайдӕй

-უცბად, უცაბედად-виппайды

უცნაური-Æнахуыр

უცოლო-Æнæус

უცხვირპირო, ურცხვი Æдзӕсгом

202
-უცხვირპირო, ურცხვი- ӕдзӕсгом

-უცხო- æцæгæлон

-უძლიერესთაგან- тыхджындӕртӕй

-უძლიერესი-тыхджындӕр

-უწესო-ӕнӕгъдау

-უხაროდა-Цин кодта

-უხდებოდნენ-фидыдтой

-ფანჯარა-Рудзынг

-ფანჯარაში-рудзынджы

-ფარა, ჯოგი, ნახირი, საქონელი-Фос

-ფართხალი, კუნტრუში-Хъылыппытӕ

-ფართხალი, ფრთხიალი, დაკვრა-Сцӕгъдын

-ფერი-хуыз

-ფერი-Хуыз

-ფერით-хуызӕй

-ფეხებზე-къӕхтыл

-ფეხები-къӕхтӕ

-ფეხებში-къӕхты

-ფეხზე-къахыл

-ფეხი-къах

-ფეხით-къахӕй

-ფეხმძიმე, ორსული-Сывӕрджын

-ფეხს-къахъиу

-ფეხსაცმელები-Дзабыртӕ

-ფიზიკაში-Физикӕйы

203
-ფისო-ფისო-Гино

-ფიქრები-хъуыдытӕ

-ფიქრი-Хъуыды

-ფიქრში-хъуыдытæй, хъуыдыйы,хъуыдыты

-ფიცარზე-фæйнæгыл

-ფიცარი-Фӕйнаг

-ფიცი-æрдхæрæн

-ფოთლებზე-сыфтӕртыл

-ფოთლები- сыфтӕртӕ

-ფოთლებში- сыфтарты

-ფოთოლი- Сыфтӕр

-ფრენა-Тӕхын

-ფრენისთვის მზად მყოფი- тӕхынхъом

-ფრენს-тӕхы

-ფრთა -Базыр

-ფრთაში-базыры

-ფრთები- базыртӕ

-ფრთები- Базыртӕ

-ფრთის ქვეშ-дæлбазыр

-ფრინველები- МÆРГЪТÆ

-ფრინველები- мӕргътӕ

-ფრინველები- мӕргъты

-ფრინველებისგან-Мӕргътӕй

-ფრჩხილები -Ныхтӕ

-ფსკერი, ძირი- рæбынтæ

204
-ფსკერიდან, ძირიდან- рæбынæй

-ფული- Æхца, хца

-ქათამი- Карк

-ქათმები-кӕрчытӕ

-ქალაქში-горӕты

-ქალებთან-устытимæ

-ქალების-устыты

-ქალთან-усмæ

-ქალი- ус

-ქალის გამოსასყიდი-ирвӕзынгӕнджытӕм

-ქალის-усы

-ქალს-усæн

-ქამარი-рон

-ქართულად-гуырдзиагау

-ქარი-дымгæ

-ქარში-дымгæйы

-ქაღალდი-Гӕххӕт, гæххæтт

-ქაღალდის-гӕххӕтты

-ქეიფი- минас

-ქელეხები-хистытæ

-ქელეხებში-хистытыл

-ქელეხი-хист

-ქვა-дур

-ქვასთან-дурмӕиу

-ქვაში-дуры

205
-ქვევით-Бынӕй

-ქვევით, უფრო ქვევით-дӕлдӕр

-ქვევით, ქვემოთ-дӕлӕмӕ

-ქვევით-бынты

-ქვევით-Дӕлӕмӕ

-ქვევითა-бинаджы, дӕллаг , Бинаг

-ქვევითას-дӕлладжы

-ქვევითასგან-дæллагонæй,дæллагон

-ქვემოთ-бынӕй

-ქვემოთ-бынмӕ

-ქვეყანა-бæстæ

-ქვეყანაზე-бӕстыл

-ქვეყანას-бӕстӕм

-ქვეყანაში-бæсты

-ქვეყნად- дунейы

-ქვეყნად- бӕсты

-ქვეყნებზე- Бӕстӕтыл

-ქვეყნები- дунетæ

-ქვეყნიდან- бæстæй

-ქვეშ- бын

-ქვეშ- Бын

-ქვეშ- быны

-ქვეშით- бынæй

-ქვეწარმავალი- Дæллагонæй

-ქვისგან- дурӕй

206
-ქმარი - мой

-ქოთქოთი- бакатай

-ქონება- Фӕллой

-ქონებით- фæллойæ

-ქორი-Цӕргӕс

-ქორი, ძერა- Царгӕс

-ქორწილი- Чыдзӕхсӕв

-ქორწილი- чындзæхсæвы

-ქრთამი- гæртам

-ქუდი- худ

-ქუდს - худæн

-ქურქი- кæрц

-ქუსლამდე- бындзӕфхадмӕ

-ქუსლი- Зӕууӕт

-ქუსლიდან бындзӕфхадӕй

-ქუჩა- Уынг

-ქუჩაში- уынджы

-ქუჩიდან- Уынгӕй

-ქუხილი, ჭექა-ქუხილი-Ныннӕрын, уынæр

-ღამე-æхсæв

-ღამემდე-æхсæвмæ

-ღამეს -ӕхсӕвы

-ღამიდან გათენებამდე-æхсæвбонмæ

-ღამით ხოლმე-Æхсæвиу

-ღამით-æхсæвæй

207
-ღამით-ӕхсӕвыгон,æхсæвы

-ღარიბად-Мæгуырæй

-ღარიბები-мæгуыртæ

-ღარიბი-мæгуыр

-ღარიბი, ღატაკი-мӕгуыр

-ღარიბი, ღატაკი-Мӕгуыр

-ღარიბს-мæгуырæн

-ღვეზელები -Уӕлибыхтӕ

-ღვეზელი ხორციანი-фиуджын

-ღია-Гом

-ღიად, აშკარად-æргомæй

-ღირსი, ღირსეული-Аккаг

-ღირსი-Аккаг

ღირსი-аккаг

-ღმერთი-хуыцау

-ღმუილი-ниуын

ღორმუცელა-гуыбындзуан

-ღრიალზე-рдиагмӕ

ღრიალი-Æрдз,Богътӕкӕнын,рдиаг

-ღრიალით-рдиагӕй

-ყანა, სათიბი-Хуым

-ყბები-фсæртæ

-ყელზე- хъуырыл

-ყელს ქვევით- дæллагхъуыр

-ყეფა- рӕйын

208
-ყეფაზე- рӕйынмӕ

-ყვავი- Халон

-ყვავილი- Дидинӕг

-ყვავილი- дидинӕг

-ყვავილით- дидинæгæй

-ყვავის-халоны

-ყვავისგან-халонӕй

-ყვავს- Халонӕн

-ყველა- алчи

-ყველა-алчидӕр

-ყველას-алкӕмӕн

-ყველაფრის- ппæты

-ყველი- Цыхт

-ყველით- цыхтӕй

-ყველში- цыхты

-ყვირილზე- хъæрмæ

-ყვირილი- хъæр

-ყვირილი- Хъӕр

-ყვირილი- цъар

-ყვირილით- хъæрæй

-ყივილი- Уасын

-ყივილით- уасынӕй

-ყიზლარში- Хъызлары

-ყინულში- ихы

-ყნოსავს- басмуды

209
-ყნოსვა-Смудын

-ყოველ დღე -Албон, Алыбон

-ყოველ მხარეს-алырдыгæй

-ყოველ სამუშაოს-Алыкуыстӕн

-ყოველთვის -алыхатт

-ყოველთვის, მუდმივად-Æппындзух

-ყოველთვის-Æппынӕдзух, иудадзыг

-ყოველი დღე-алыбон

-ყოველი-алы

-ყოველმხრივი-алырдæм

-ყოჩაღი-Цӕрдӕг

-ყრიდა-калдта

-ყრუ-къуырма

-ყურება, ცქერა-каст, кæсын

-ყურებზე-хъустыл

-ყურები-Хъустӕ

-ყურებით-кӕсгӕй

-ყურებით, ცქერით-кӕсынӕй

-ყური-хъус

-შავზე შავი-сатӕгсау

-შავთავა-Саусӕр

-შავი ეკლესია-Саудзуары

-შავი თვალები-цӕстытӕсау

-შავი ჩიტები -Сауцъиутӕ

-შავი ჩიტი-сауцъиу

210
-შავი-сау,ссау,сӕу

-შავის გახდაში-сауисæны

-შავის მოხდა (შავი ტანსაცმლის-მგლოვიარობის-Сауисӕн

-შარვალი-хӕлӕф

-შარი შური- сусубусуйыл

-შარშან- Фарон

-შარშანდელი- фароны

-შეაბით- Сбæттут

-შეაგდე- баппар

-შეაგდო- бакалдта

-შეაგდო- баппӕрста

-შეაგზავნეს- Барастыр

-შეაკანკალა- базырзыр

-შეაკეთა- ацарӕзта

-შეამჩნევთ-бафиппайдзыстут

-შეამჩნია- Фӕфиппайдта

-შეამჩნია- бафиппайдта

-შეამხანაგება-бамбал

-შეარჭო- басхуыста

-შეასრულე- Æххӕст кӕн

-შეაქებ- феппӕлдзынӕ

-შეაჩერა- Баурӕдта

-შეაჩერა- баурæдта

-შეაჩერა- фӕурӕдта

-შეაწუხონ-бахъыгдарой

211
-შებერვა-ныффу

-შებიჯება- бахизæд

-შებრუნდა-баздæхт

-შეგაჭმევინებ, გაჭმევ- Бахӕрын кӕндзынӕн

-შეგდება- Баппарын

-შეგორდა-батылда

-შეგორდა-батылдта

-შედგა-алӕууыд

-შედგა, შეჩერდა-фӕлӕууыд

-შედგა-алӕуыд

-შედგება-алӕууы

-შედგეს, დადგეს-сывæрдтой

-შედგეს-сæвæрдтой

-შედგნენ-алӕууыдысты

-შეერგოს (დაადნეს)-бӕтгӕйӕ

-შეერთება-Байывын

-შეერთება-баиу

-შეეშინდა-фӕтарсти

-შეეჩვია-ӕрцахуыр

-შეეხო-февнӕлдта

-შეეხო-бавнӕлдта

-შევარდა-амидӕг,бахаудис,смидæг,фӕмидӕг

-შევარდნა-бамидӕг

-შევდგათ-сæвæрæм

-შევიდა-бацыдис

212
-შევიდნენ-Бацыдысты

-შევიყვანე, შევაღე-бакодтон

-შევიხედე-Бакастӕн

-შევკარი-бафтыдтон

-შევცდები, შემეშლება-Фӕрӕдидзӕн

-შევძელი, გავუძელი-бафӕрӕзтон

-შეთბა, თბობა-бахъарм

-შეინახა-нывӕрдта

-შეინახავს-дардзæн

-შეინახეთ-нывӕрут

-შეინახეთ-дарут

-შეინახეს გარეული ჩიტებიнывӕрдтойСырддонцъиутӕ

-შეიყვანა-бакодта

-შეიყვანე- бакодтай

-შეიყვანეს- бакодтой

-შეიყვარებს-бауарздзæн

-შეიცვლებიან- баивдзысты

-შეკვრა, დაბმა-Бӕттын

-შეკითხვა, გამოკითხვა- Афӕрсын

-შეკითხვები, კითხვები- Фарстытӕ

-შეკრა- бафтыдта

-შეკრება, კრება-мбырд

-შეკრეს-бафтыдтой

-შეკრეს, გადააბეს-абастой

-შეკუმშვა- Æмпулын

213
-შემაღლებული-бӕрзӕнд

-შემდგომში-фӕстӕдӕр

-შემდეგ-фæстæ, Фӕсдӕ

-შემეშინდა-фæтарстæн

-შემეშინდება-фӕтӕрсдзынӕн

-შემიყვარდა-бауарзтон

-შემკრთალი, შეშინებული, უნდობლად, --სურვილის გარეშე Æвæндонæй-

-შემოათრია- ӕрбаласта

-შემოდგა- ӕрбалӕууыди

-შემოდგომა- Фӕззӕг

-შემოდგომას- фӕззӕджы

-შემოდგომისას- фӕззыгон

-შემოთვლა, შემონათვალიæрбадзырдæуыд

-შემოირბინა -ӕрбазгъордта

-შემოირბინეს-ӕрбазгъордтой

-შემოიტანა, მოიტანა-æрбахаста

-შემოიტანეთ-ӕрбахӕссут

-შემოიტანს-ӕрбахӕсдзӕн

-შემოიხურა-ӕрбӕмбӕрзта

-შემოკვრა-ӕрбакъуыры

-შემომსვლელისგან-Æрбацæуæгæй

-შემორეკა-ӕрбаскъӕрдта

შემორეკვა-Æрбаскъӕрын

-შემოტრიალდა-ӕрбазылд

-შემოფრინდა-ӕрбатахт

214
-შემოფრინდნენ-ӕрбатӕхынц

-შემოღება-ӕрбайсты

-შემოღობილში-лæгæты

-შემოძახება, შემოთვლა-ӕрбадзырдта

-შემოძახილი-ӕрбахъӕр

შემოწმებელი-бабӕрӕгкӕнын-

-შემოხვდებოდა-ӕрбамбӕлдаид

-შემოხვევა, შეწუხება-Стыхсын

-შემოჯდა, ჩამოჯდა-Æрбабад

-შემსრულებელი-æххæстгæнæг

-შემჩნევა-бафиппайы

-შემჩნევა-Фиппайын

-შემჩნევა, შენიშვნა-Фийпайын

-შენ თვითონ-дӕхӕдӕг

-შენ-Ды, Дӕу

-შენგან-Дӕуӕй

-შენზე-дӕуыл

შენთან-дæумæ

-შენთან-демӕ

-შენთან- дӕумӕ

შენთვის- дæхицæн

-შენთვის- дӕуӕн

შენი-дæу

შენი-дæхи

-შენი ბედი- Дӕ амонд

215
-შენი- дӕхи

-შერიგდნენ- бафидыдтой

-შერიგება-бафидауын

-შერჩეული- დროисдугмӕ

-შერჩეული, არჩეული- взæрст

-შესამოწმებელი- бӕрӕггӕнӕн

-შესამჩნევი- фиппаинаг

-შესატყობად- бæрæгæн

-შესაძლებელი- гӕнӕн

-შესვლა- бацыд

-შესმენა, მოსმენა-ӕрбайхъуыст

-შესრულდა- сæххæст

-შესრულება, ასრულება- Сыххӕст

-შესძახა- бадзырдта

-შესძახე- бадзур

-შეტენვა, შეტენვა-батъыста

შეუფასებელი-æнæаргъуыд -

-შეუშვა- бауагъта

-შეუშვას- бауадза

-შეუშვეს- бауагътой

-შექება, ქება- Æппӕлын

-შეღებილზე -ахуырсты

-შეღწევა, შემტვრევა-Басӕттын

-შეყარა-Бакалдта

-შეყარეს-бакалдтой

216
-შეყვარება-бауарзын

-შეყვარებული-уарзон

-შეყვარებული-Уарзон

-შეყვარებულის-уарзоны

-შეყვარებულისგან-уарзонæй

-შეყოვნება, შეყოვნდა-афӕстиат

-შეყრა, გადაყრა-Бакалын

-შეშვება-феуӕгъд

-შეშინდა-фӕтарст

-შეშინდა-фæтарст

-შეშინდნენ-фæтарстысты

-შეშინება-фæтæрсын

-შეშინებული-Тарст

-შეშინებულისახით-тарстхуызӕй

-შეშინებულს-тарстӕн

-შეშლილი, გიჟი-Сонт

-შეჩერდა, შედგა-Фӕллӕуыд

-შეჩერდა-фӕллӕууыди

-შეჩერება,გაჩერება-бауромин,Бауромын, Фӕуромын

-შეჩერება, დგომა-Фӕллӕуын

-შეჩვევა, მიჩვევა- Фӕцахуыр

-შეცდი-фæрæди

-შეცდომა-Рӕдийын

-შეცდომის პატიება-рӕдыдӕнбарст

-შეცვლა, შეცვალეს- аивынц

217
-შეძლო-сфæрæзта

-შეწუხდნენ-стыхстысты

-შეწუხება-Бахъыгдарын

-შეწუხება-Хъыгдарын

-შეწუხება, შეაწუხეს- бахъыгдардтой

-შეწუხებით- хъыгдаргӕ

-შეწუხებული- Тыхсгӕ

-შეჭამ- хæрдзынæ

-შეჭამა, მიირთვა- Ахордта бахордта

-შეჭამე- ахæр, ахордтай

-შეჭამეს, მიირთვეს- бахордтой

-შეჭამო, მიირთვა- бахӕрай

-შეჭამს, მიირთმევს - бахӕры

-შეჭმა, ჭამა- Бахӕрын

-შეხება- Бавналын

-შეხედულება (თვალით)- цæстæнгас

-შეხედულებით-цæстæнгасæй

-შეხვდა-амбӕлди

-შეხვდებიან-фембӕлынц

-შეხვედრა-амбӕлд

-შეხვედრა-мбалыл

-შეხვედრა-фембӕлд

-შეჯდა, შეაჯდა- бабадти

-შეჰყმუვლა-бауасы

-შეჰყმუვლა-бауасыд

218
შვება- æнцой

-შვიდი-Авд

-შვილებთან-хъӕбултӕм

-შთანთქა-ивылын

-შთანთქვა-ивылд

-ში-йы

-შიგნეულობა-Хуылф

-შიგნით-мидӕгӕй, мидӕмӕ

-შიმშილისგან-фырхормагӕй

-შიშველ კისრიანი-Гомхъуыр

-შიში, შეშინება -тас, тӕрсын

-შიშის დაძლევით-ттасургӕ

-შიშისაგან-фыртасӕйиу, Фыртассӕй

-შნო, მარიფათი-Хъару

-შობა-ныззайы

-შობს, მშობიარობს-зайы

შორი ახლო-æмгæрон

შორიახლოს-Æмгӕрон

-შორიახლოს-дардыл

-შორიდან-дардӕй

-შორს ყურება-дардмæ

-შორს-дард

-შრატი-сылы

-შუა-хсæн

-შუამავალი-минæвар

219
-შუაში-ӕхсӕн

-შუბლი-ных

-შური -Хӕлӕг

-შური-бахæлæг

-შურისძიება-МАСТИСЫН

-შხამი-Марг

-შხამიანი-МАРГДЖЫН

-შხამიანი-маргӕйдзаг

-შხამიანი-Маргджын

-შხამში-маргъы

-ჩააგდონ-ныббарæд

-ჩაარჭობს, ჩაასობს -фӕсадзы

-ჩაასეს (ჩასმა)-ныссагътой

-ჩაასოს-ныссӕдза

-ჩაგდება (ხელში)- бафта

-ჩაგორდა-Ныттылдис

-ჩაეჭიდა, დაიჭირა-ныххæцыди

-ჩაეხვია-ныттыхсти

-ჩავარდნენ-ныххауой

-ჩავასე-ныссагътон

-ჩავიყვანოთ -ныккæнæм

-ჩათბილული- хъармдæр

-ჩაიტანა-ныддаудта

-ჩაიყვანა-ныккодта

-ჩაიყვანეს-ныккодтой

220
-ჩაიხედა-ныккаст

-ჩამოაგზავნა-æрæрвыста

-ჩამოაწია-ӕрхӕцыд

-ჩამობნელდა-Æрныгъуылы

-ჩამოდიოდა, მოდიოდა-æрцæйцыд

-ჩამოდის-ӕрцӕуы

-ჩამოვარდა-ӕрхауд

-ჩამოვარდა-ӕрхаудта

-ჩამოვარდნა-Æрхаувын

-ჩამოვდიოდი-ӕрцӕйцыдтӕн

-ჩამოვდნენ-ӕрцыдысты

-ჩამოვიდა-ӕрцыди

-ჩამოვიდა, ჩამოირბინა-Æруадис

-ჩამოვიდა, ჩამოსვლა-рцыд

-ჩამოვიდა-ӕрцыд

-ჩამოვიტანე-рхастон

-ჩამოვიყვანე-ӕркодтон

-ჩამოიტანონ-рхæссой

ჩამოიტანს-Æрхастой-

-ჩამოკიდა-ӕрцауыгъта

-ჩამოკიდება-Æрцауыгъын

-ჩამორჩენა, დაგვიანება-Фӕстиат

-ჩამორჩენით-ӕвӕстиатӕй

ჩამოსხდნენ, დასხდნენ-æрбадтысты

-ჩამოტეხა-ӕрсаста

221
-ჩამოუშვა-ӕруагъта

-ჩამოუშვა, შემოუშვა-æруагъта

-ჩამოფრენით-ӕртахгай

-ჩამოფრინდნენ-ӕртахтысты

-ჩამოქცევა, ჩამონგრევა-æркалд

-ჩამოცხა-æрæнтæф, æрынтӕфи

-ჩამოჭრა-æрсаста

-ჩამოხტომა, ჩამოხტა-Æргӕпп кодта

-ჩამოხტომა-ӕргӕпп

-ჩამოჯდა-рбадт

-ჩამოჯდნენ-рбадтысты

-ჩანან-зынынц

-ჩანდა-зындис

-ჩანდნენ-зындысты

-ჩარჩა, ჩამორჩა-Баззад

-ჩარჭობა, ჩასობა-Фӕсагъын

-ჩასაცმელი, ტანსაცმელი-Дарӕс

-ჩასახლდნენ, დასახლდნენ-æрцардысты

-ჩასვლა, დაბინდება-Æрныгъуылы

-ჩასული, ჩაფერფლილი-нгуылдз

-ჩასუქებული-хӕмпус

-ჩატენა-нытьтъыста

-ჩატენა-фӕтъыста

-ჩატენვა-Нытътъысын

-ჩაქრა, ჩავიდა-Аныгъуылдис

222
-ჩაქრა-аныгуылдис

-ჩაქრნენ-аныгъуылдысты

-ჩაქრობა-аныгъуылд

-ჩაქრობა, გაქრობა-Фӕныгъуылын

-ჩაცინება (ულვაშებში)-мидбылты

-ჩაცმა, გაკეთება-Скӕнын

-ჩაცოცდა-ныббыры

-ჩახუტება, ჩახუტებით-хъæбысхъæбыс

-ჩემგან-мӕнӕй

-ჩემგან-мӕхицӕй

-ჩემზე-Мӕныл

-ჩემთან-Мӕнмӕ

-ჩემთან-Мæнмæ

-ჩემთან-мемӕ

-ჩემთვის-мæнæн

-ჩემი ბედი-ӕнамонд

-ჩემი ბედის-ӕнамонды

-ჩემი ბრალი-Мӕ аххос,Мӕххос

-ჩემი სუნთქვა-Мӕ тулӕфт

-ჩემი-мæхи, мӕн

-ჩემნაირი-Мӕ хуызӕн

-ჩეჩქვა-хойын

-ჩვენება, ნახვა-ӕвдисын

-ჩვენთან ერთად-махимӕ

-ჩვენთან-нӕхимӕ

223
-ჩვენთან-махмӕ

-ჩვენი-мах

-ჩვენი-нӕхи

-ჩიტები-ЦЪИУТÆ

-ჩიტები-Цъиутӕ

-ჩიტების-цъиуты

-ჩიტებისგან-цъиутъӕй

-ჩიტზე-цъиуыл

-ჩიტი (მწყერი)-дзӕбидӕртӕм

-ჩიტი (მწყერი)-Дзӕбидыр

-ჩიტი (მწყერი)-дзӕбидырты

-ჩიტი-Цъиу

-ჩიტის ბუდე-цъиуахсӕн

-ჩიტის-цъиуы

-ჩრდილოეთი-Цӕгат

-ჩრდილოეთის მხარეს-цӕгатварсы

-ჩრდილოეთის მხრიდან-цӕгатфарсырдыгӕй

-ჩუმად-Сусӕгӕй

-ჩუქება, მიცემა-Лӕварын

-ჩქამი-Тагъд

-ჩქარი-Тагъд

-ჩქარობდი-тындзыдта

-ჩქარ–ჩქარა-Тагъдтагъд

-ჩხირი-къæцæлы

-ჩხუბი-Хыл

224
-ჩხუბის თავი-Загъдкъахӕгӕннад

–ჩხუბის მიზეზი-хылкъахӕн

-ც (ნაწილაკი)-дæр

-ცა-Арв

-ცალკე-Хицӕн

-ცალ–ცალკე хицæнтæ

-ცალ–ცალკე хицӕнтӕй

-ცარიელად-афтидæй

-ცარიელი-Афтид

-ცაში-Уӕларты

ცაში-арвы

-ცეკვა-Кафт

-ცეკვები-кæфтæ

-ცეკვით-кафгӕ

-ცელქი, ანცი-галиу

-ცელქი, ანცი-Фыдуаг

-ცემა, ნაცემი- Над

-ცემა-нӕмттӕ

-ცემდა, ტკეპნიდა-надта

-ცეცხლი-арт

-ცეცხლი-Арт

-ცეცხლის ნაკვერჩხალი-цæхæр

-ცეცხლის-арты

-ცეცხლისგან-цæхæртæй

-ცეცხლისგან-артæй

225
-ცეცხლოვანი-Артдзæсты

-ცეცხლში-цӕхӕры

-ცივი-Уазал

-ციკანზე-сӕныккыл

-ციკანი-сӕныкк

-ციკანი-Сӕныкк

-ციკნები-сӕныккмӕ

-ციკნის-Сӕныччы

-ცისგან-арвæй

ცისკენ-арвмӕ

-ცისფერი-Арвхуыз

-ცისფერი-ӕрвхуыз

-ცმაცუნი-Мырткӕ, сыбарсыбур

-ცოდნა, ჭკუა-зонд

-ცოდნაში-зонды

-ცოდო, საცოდავი-тæригъæд

-ცოლის მოყვანა-ускурын

-ცოლის მოყვანის-ускурыны

-ცომი-Хыссӕ

-ცოტა-цъус

-ცოცვამდე-бырынмӕ

-ცოცხალი-ӕгас

-ცოცხალი-удӕгас

-ცრემლები-сыгтӕ, цæстысыгтæ

-ცრემლებში-цæстысыджы

226
-ცრემლი-цæстысыг

-ცრუ-мӕнгард

-ცრუპენტელა -Мӕнгдарӕ

-ცუდი-Æвзӕр

-ცუდი დრო-исдуг

-ცუდი საქმე-ӕвзӕрдзинад

-ცუდი-авзар

-ცუდი-ӕвзӕр

-ცუდის მატარებელი-Фыдуацхæссæг

-ცული, ნაჯახი-фӕрӕт

-ცულით, ნაჯახით-фӕрӕтӕй

-ცულის, ნაჯახის-фӕрӕты

-ცქერა, ყურება-фӕкаст

-ცხელდრუნჩა-бырынкъставд

-ცხელი-тӕвд

-ცხელი-тæвд

-ცხენზე-бæхыл

-ცხენზე-бӕхыл

-ცხენი-бӕх

-ცხენიდან-бӕхӕй

-ცხენის-бӕхы

-ცხვარი-фыс

-ცხვირი-фындз

-ცხვირით-фындзæй

-ცხვირის ნესტოებთან-фындзыхуынчъытӕй

227
-ცხვრები-Фыстӕ

-ცხვრების-фысты

-ცხვრებისგან-фыстӕй

-ცხვრებს-фыстӕн

-ცხოვრება-цард

-ცხოვრება-цæрын

-ცხოვრების-цардæн,Цæрыны

-ცხოვრებისგან-цардæй

-ცხოვრობდა-цардис,царды

-ცხოვრობდნენ-цардысты

-ცხოვრობდნენ-фӕцардысты

-ცხოვრობენ-цæрынц

-ცხოვრობს-цӕры

-ცხრა-фараст

-ძალა-тых

-ძალით-тыххæй

-ძალიან ახლოს-хӕрзӕввахс

-ძალიან უყვარდა-бирӕуарзта

-ძალიან ცუდი-ӕвзӕрдӕр

-ძალიან-тынг

-ძარღვებში-уидаджы

-ძაღლები-куитæ

-ძაღლების-куиты,куыйтӕн

-ძაღლი-куыдз

-ძაღლის-куыдзы

228
-ძაღლისნაირი-Куыдз8г

-ძებნა-бацагуры

-ძერა-Дзера

-ძველი, ადრინდელი-Рагон

-ძილი -фынӕй

-ძირამდე-рӕбынмӕ

-ძირამდე, ფსკერამდე-Рӕбыныйонг

-ძირი, ფსკერი- рӕбын

-ძირფესვიანად-Лӕмбынӕгӕй

-ძლიერ-тынгдӕр

-ძლიერად-тынтæй

-ძლიერზე-тынгыл

-ძლიერი სიცივე, სუსხი-Фыруазал

-ძლიერი სურვილით-Фырмондаг

-ძლიერი შიშისგან-фыртӕссӕй

-ძლიერი, ღონიერი -Тыхджын

-ძმა-Æфсымӕр

-ძმები-æфсымæртæ

-ძმები-фсымæртæ

-ძმები-ӕфсмӕрта

-ძმობა-фсымæрыстæн

-ძნელი გამოსაცნობი-Зын-рахатӕн

-ძნელი, რთული, მძიმე-Зын

-ძოვა-Хизын

-ძოვდნენ-хызысты

229
-ძოვენ-фӕхизынц

-ძროხის სადგომი, ბოსელი-Хъугомы

-ძროხისхъуджы

-ძუძუმწოვარი-Дзидзидайӕн

-ძღება-фсӕды

-წაბორძიკება-ныццухмухтæ

-წადი-ацу

-წადი-цу

-წადით-Цæугæут

-წავალ-ацӕвон

-წავართმევ-байсдзæн

-წავედი-ацыдтӕн

-წავედით-цæуæм

-წავიდა- ацыд,ацыди

-წავიდეთ- ацӕуӕм, Цомут

-წავიდნენ- Ацыдысты

-წავიღე- ахастон

-წავიღებ-ахӕсдзынӕн

-წავიყვან- акалдзӕн

-წავიყვანე- акодтон

-წავიყვანო- акӕнон

-წაიქცევა- ахауы

-წაიქცევიან- фӕкалынц

-წაიღეთ-ахæссут

-წაიღეს-ахастой

230
-წაიღო-ахаста

-წაიყვანა-акодта

-წაიყვანე-фæкæн

-წაიყვანეთ-Акæнут

-წაიყვანეს- акодтой

-წამოარტყა, ამოარტა- скъуырдта

-წამოდგა- фестад

-წამოდგებოდა- фестадаид

-წამოდი რა- Цомма

-წამოდი-Цом

-წამოვედი- рацыдтӕн

-წამოვედი- Рацыдтӕн

წამოვიდნენ- рацыдысты

-წამოიმართა, წამოდგა- фесхъиудта

-წამოიღეს-рахсадтай

-წამოიყვანა-ракодта

-წამოიყვანეს-ракодтой

-წამოიყვანს-ракӕндзӕни

-წამოსვლა-рацыд

-წამოღება-рахӕссын

-წამოღება, წამოიღო-Рахасда

-წამოხტება фесхъиуы

-წამოჯდა, დაჯდა абадти-

-წამოჯდა, დაჯდაабадтис-

-წამოჯდომა, ჯდომაабадт-

231
-წანწალი-Хӕтын

-წაპოტინება-фӕхӕст

-წარბები-æрфгуытæ

-წართმევა-байсын

-წართმევა-Байсын

-წართმევაбастой

-წასაღებად-хӕссынмӕ

-წასვლის-цæуыны

-წაქცევა-ахауыд

-წაქცევა, დაცემა-ахауд

-წაღება-ахӕссын

-წევს-хуыссы

-წელი (წელიწადი) аз, Афӕдз

-წერა-Фыссын

-წერა-ныффыссын

-წერილი-фысстӕг

-წერტილიანი, კოპლებიანი-тъæппытæ

წესები -Æгъдӕутӕ

-წესები-ӕгъдӕуттӕ

-წესი, ადათი- æгъдау

-წესი, ადათი-Огьдау, ӕгъдау

-წესით - æгъдаумæ

-წვა- судзгӕ

-წვანან-хуыссынц

-წვეთა-тадзгӕ

232
-წვეთები-ӕртӕхтӕ

-წვეთი,ნამი-Æртӕхт

-წველის-ӕрдузы

-წვერებზე, წვეტზე-цъуппытыл

-წვერები-рихитæ

-წვერები, წვეტები-цъуппытӕ

-წვერზე, წვეტზე-цъуппыл

-წვერი-рихи

-წვერისკენ, წვეტისკენ-цъупмӕ

-წვერში-рихийы

-წვეტიანებზე-цыргъытыл

-წვივები-Зӕнгтӕ

-წვივი-зӕнг

-წვივმაღალი-зӕнгтӕбӕрзонд

-წვიმა -Къӕвда

-წვიმა-къæвда

-წვრილი-Лыстӕг

-წიგნები-чингуытæ

-წიგნი-чиныг

-წიგნში-Чиныджы

-წივილი, კივილი-сцъæхахст

-წივილი, კივილი-цъæхахст

-წითელ დრუნჩა-бырынкъсырх

-წითელბიბილოიანებთან-сырхкъоппатимӕ

-წითელბიბილოიანები მრ. რ.-сырхкъоппатӕ

233
-წითელბიბილოიანები-сырхкъоппаты

-წითელბიბილოიანებისაგან-сырхкъппатӕй-

-წითელბიბილოიანი მხ. რ.-Сырхкоппа

-წითელი-Сырх

-წილები-хæйттæ

-წილი-бæрц

წილის გარეშე, უწილო-æнæхай-

-წილის მფლობელი-хайджын

-წინ და უკან-размӕфӕстӕмӕ

-წინ-Разӕй

-წინ-разæй

-წინ-размæ

-წინა, მოწინავე-Раззаг

-წინამძღოლი, ხელმძღვანელიРазамонӕг

-წინაპრებისგან фыдӕлтӕй

-წიფლის ხე (წიფელი) Тарс БÆлас

-წლების-азты

-წლის -азы

-წოლა-бахуыссын

-წოლა-Хуыссын

-წოლა-хуыссын

-წოლით-хуыссынæй

-წონიდა, ზომავდა- барста

-წონიდნენ, ზომავდნენ-барстой

-წონის-бары

234
-წრეში-кружочы

-წრიალი (აქეთ–იქით)-Рафт-бафт

-წრიალი-рафтбафт

-წუთი-минут

-წუთით-минутæй

-წუთში-минутмæ,минуты

-წუხელ-Дыссон

-წუხელი-Дысон

-წყალთან ერთად-дойныйæ

-წყალთან-донмӕ

-წყალი-дон

-წყალში-Доны

-წყალწაღებული-ӕнӕфтиаг

-წყარო-Суадон

-წყევლა, კრულვა- Æлгъыст

-წყენა-Хъыг

-წყლის გასაცემი-дондæттæны

-წყლის ნაპირები-Доны Былтӕ

-წყლის პირას-Доны был

-წყლის წვეთები, შხეფები-Доны пырхыта

-წყნარად -Æнцад

-წყნარად-æнцад

-წყნარად, მშვიდად-нцад

-წყნარად-ӕнцад

-წყნარად-ӕнцай

235
-წყნარი მშვიდი-ӕнцой,Сабыр

-ჭამ, მიირთმევ-хӕрыс

-ჭამა-бахæрын,хæрын

-ჭამაზე-хæрыныл

-ჭამაჭამით-Хӕргӕхӕрын

-ჭამდნენ, მიირთმევდნენ- хордтой

-ჭამე რა-ахæрма

-ჭამე, მიირთვი-бахæр

-ჭამე, მიირთვი-бахӕр

-ჭამენ, მიირთმევენ -хӕрынц

-ჭამით-бахӕргӕ

-ჭამით-хæргæ

-ჭამით-хӕргӕ

-ჭამოს-хӕра

-ჭამს, მიირთმევს-хӕры

-ჭაობი-Кӕрӕф

-ჭერზე-царыл

-ჭერი-цары

-ჭერი-Цар

-ჭია, მატლი-Зулчъ

-ჭიანჭველა-Мӕлдзыг

-ჭიანჭველები-Мӕлдзыджытӕ

-ჭირთან-чъиримӕ

-ჭირი-чъири

-ჭიქაში-кружкӕйы

236
-ჭკუა, ცოდნა-Зонд

-ჭორფლიანები-дзыгъуыртӕ

-ჭორფლიანი-дзыгъуыр

-ჭორფლიანი, ჭრელი-Дзыгъуыр

-ჭრელი-хъулон

-ჭუჭრუტანა -зыхъхъырӕй

-ხალხები-адæмтæ

-ხალხთან, ადამიანებთან-адӕммӕ

-ხალხი, ადამიანები-адӕм

-ხალხის, ადამიანების-адӕмы

-ხალხისგან-адæмæй

-ხალხისკენ-адæммæ

-ხან ერთი-куыиу

-ხანდახან-хат

-ხანჯალი-Хъама

-ხანჯლით-хъамайы

-ხარბები-зыдта

-ხარბი-Зыд

-ხარბი-Фырзыд

-ხარბი, დახარბებული-Зыдгӕнӕг

-ხარბი, დახარბებული-ЗЫДГÆНАГ

-ხარები-галдӕ

-ხარებისგან-галтæй

-ხარი-гал

-ხარის პატრონი, შემნახველი-Галдӕрӕг

237
-ხარის შემნახველის-галдӕрӕджы

-ხარშვა-Фыцын

-ხასხასა მწვანე-цъӕхцъӕхид

-ხაფანგი-къӕпхӕн

-ხაფანგში-къӕпхӕныл

-ხე-бæлас

-ხედ იქცა-сбæлас

-ხედავ-уыныс

-ხედავს-уыны

-ხედვა - (ნახვა)Уынын

ხედვა-æркаст,бакаст,ракаст

-ხედვით-бакасты

-ხეებზე-бӕлӕсты,бӕлӕстыл

-ხეებთან-бӕлӕстӕм

-ხეები -Бӕлӕстӕ

-ხეები-бæлæстæ

-ხეებიდან-бӕлӕстӕй

-ხევებიкӕммттӕ

-ხევებში-адӕгты

-ხევებში-кӕмтты

-ხევი-Ком

-ხევი, უფსკრული Ком

-ხევი, ხრამი- Адаг

-ხევში-Ададжы

-ხეზე-бӕласы

238
-ხეირი, სარგებელი -Пайдӕ

ხელები-къухтæ

-ხელი-Кух

-ხელი-къух

-ხელით-къухæй

-ხელისკენ-къухмæ

-ხელისმომკიდე, მეჯვარე-Закъухылхæцæг

-ხელისმომკიდე, მეჯვარე-Къухылхӕцӕг

-ხელისმომკიდეს, მეჯვარეს-къухылхæцæгæн

-ხელში ჩაგდება-Къухы Бафтын

-ხელში-къухы

-ხესავით-бæласау

-ხვდება-ӕмбӕлы

-ხვეული, გახვეულიтыгъд

-ხვეწინით, ხვეწნა-Фӕлӕгъзтӕ

-ხვლიკი-Макъулӕг

-ხვლიკი-Мӕкъулӕг

-ხიდი- хид

-ხის სახეობა-тулдз

-ხის წვერი-Бӕласы цъупп

-ხის ჭურჭელი-гоби

-ხის ჯვარი-тӕрс

-ხმა-хъӕлӕс

-ხმაზე-хъæлæсмæ

-ხმამაღლა-хъӕлӕсыдзаг

239
-ხმამაღლა-Хъӕрӕй

-ხმაური-Хъӕлӕба

-ხმებზე-хъӕлӕстӕм

-ხმით-хъӕлӕсӕй

-ხორბალი- Зад, заддӕр,мæнау,хор

-ხორბალში-мӕнӕуы

-ხორბლის თავთავი-Мӕнӕуы ӕфсир

-ხორბლის მარცვლები-Мӕнӕуы гагатӕ,Хоры нӕмгуытӕ

-ხორბლის-Хоры

-ხორცის ღვეზელი-Фийуджын

-ხორცის-дзидзайы

-ხრეში-Хуыр

-ხსენება-кой

-ხსენება-кой

-ხტომა ხტომით-сгӕппсгӕпп

-ხტომა, ნახტომი-Гӕпп

-ხუთი-фондз

-ხუთით-фондзæй

-ხუჭუჭა-Кӕбӕлдзыг

-ხუჭუჭი-къӕбӕлдзыг

-ხშირად-Арæхдæр

-ხშირი-арæх

-ჯარები-фсæдтæ

-ჯარში-фсады

-ჯგუფი-къорд

240
-ჯდება-фӕбады

-ჯდომა-бад

-ჯდომა-бадт

-ჯდომით-бадгӕйӕ

-ჯერ არა (ჯერჯერობით არა)-Нӕма

-ჯერ არა-никуыма

-ჯერ არა-нæма

-ჯერ-нырма

-ჯიბე-Дзипп

-ჯიქანი-Фӕздон

-ჯიხვები-сӕгуыттӕ

-ჯიხვი-сӕгуит

-ჯიხვის-сӕгуыты

-ჯოგი-дзуг

-ჯოხზე-лæдзæджы

-ჯოხი-лæдзæг

-ჯოხი-лӕдзӕг

-ჰაერი-уӕлдӕф

-ჰაერში-уӕлдӕфы

-ჰე-Гъе

-ჰქვიათ-хуыйнынц

osuri enis qrestomaTia

241
Xeтӕгкаты Kъоста

Къоста уыд ирон кадджин фысстӕг. Къоста бирӕуарзта сывӕллӕтты.

Уый фыста ӕмдзӕвгӕтӕ Уырыссаг ӕмӕ ирон ӕвзагыл. Сывӕллӕттӕн Къоста
ныффыста ахӕм ӕмдзӕвгӕтӕ: «Скьолайы лӕппу», «Фыдуаг», «Гино», «Уасӕг»,
«Кӕмӕн цы», «Дзвылдар», «Зӕрватык», «Балцы зарӕг» ӕмӕ бирӕ ӕндӕртӕ тынг
цӕуынц. Сӕзӕрдӕмӕ уыдон сӕ ахуыр кӕнынц ӕнӕкӕсгӕйӕ.

Балцы зарӕг
Хетӕгкаты Къоста

Цӕйут, ӕфсымӕртад,
Раттӕм нӕ къухт
Абон кӕрӕдзимӕ,
Иры лӕппутӕ! . . .
Скӕнӕм нӕ тырыса
Дзыллӕйы номӕй.
Рухсмӕ ӕнӕзивӕг
Цомут ӕнгомӕй! . . .

Уыци-уыци: Дзургӕ нӕ кӕны, афтӕмӕй адӕмӕн зонд амоны.

(Чи . . .г.)

Сколадзауы ирон ӕвзагыл, сывӕллӕттӕн Къоста ныффыста ахӕм ӕмдзӕвгӕтӕ:

«Скъолайы лӕппу», «Фыдуаг», «Гино», «Уасӕг», «Кӕмӕн цы», Дзывылдар»,
Зӕрватыкк», «Балцы Зарӕг», ӕмӕ йе бирӕ ӕндартӕ. Скъоладзауты зӕрдӕмӕ йе
мдзӕвгӕтӕ тынг цӕуынц. Уыдон сӕ ахуыр кӕнынц ӕнӕкӕсгӕйӕ.

Ногдзауты Зарӕг
Икаты Владимир

242
Цӕй-ма иум8 ног цардылФарны зард Ныккӕнӕм.
Мах-цӕргӕстӕ, ногдзаутӕ,
Нарты кафт ӕркӕнӕм.
Дард уӕлӕрвтӕм атӕхӕм,
Абалц кӕнӕм Марсмӕ.
А-дунетӕн радзурӕм,
Уым цы ис, цы бӕстӕ.
Уадз, ӕнустӕм баззайа
Кады ном нӕ фӕстӕ.
Мӕгуыры зӕрдӕ
Хетӕгкаты Къоста
Зымӕг нӕ хӕхты цух нӕ уадзы
Лӕджы ӕмбӕрцӕруары мит;
Æфцӕгӕй коммӕ уад дзыназы;
Их доныл сарӕзта йӕ хид

Æхсӕвӕн нӕм кӕрон нӕ вӕййы

Тӕхудиаг кӕм нӕ у сӕрд!
Сӕнар кӕмӕ нӕй, уый ныссӕйы, -
Цырагь нӕм чи судзы фӕсхӕрд?!

Нвй кад мӕгуыр лӕгӕн йӕкуыстӕн,-

Иӕ сихор, йе хсӕвӕр-йӕ мӕт;
Йӕ уат- ыскьӕт, зыгуым –йӕ лыстӕн,
Хьӕбӕр-йӕ цьӕх хуыссӕн нымӕт . . .

Кӕд рухс нӕ баййафы йӕ цардӕй

Иӕ бон кӕд арвиты зынтӕй,-
Уӕддӕр нӕ ныххуыссы ӕнкьардӕй-
Иӕ зӕрдӕ хьал вӕййы фынтӕй.

Цьиу
Æрнигон Илас
Æрфӕрсон дӕ цардӕй,
Цьиу, абон ӕз дӕу,
Æдасӕй ныхасмӕ
Мӕ цуры фӕлвуу!

243
Æгас бон изӕрмӕ
Нӕ халыс дӕ зард,-
Бӕллиццаг цӕмӕй у,
Зӕгь-ма мын, дӕ цард?

Куыд рухс у дӕ зӕрдӕ!

Куыд лӕгьз у дӕ каст!
Зӕгь-ма мын, кӕд вӕййы
Дӕ зӕрдӕйы маст?

Тӕхуды, дӕ цардӕй
куы цӕрин ӕз дӕр,
Дӕ зӕрдӕйӕ иу кьӕртт
Куы уаид мӕн дӕр!
Тыхджын
Гӕдиаты Секьа

Бирӕгь, арс ӕмӕ рувас

Иумӕ цуаны хаттысты.
Кьӕдзӕхы рӕбын, хурварс,
Холыйы цур бадтысты.

Рувас райдыдта дзурын:

-Æрбайхьусут, ме ‘мбӕлррӕ;
Уӕ дыууйӕ дӕр курын,
Мӕуарзонтӕ, ме мгӕрттӕ.

Махӕй чи уа рагондӕр,
Ацы холы уый фӕуӕд.
Æз ӕй дӕттын абон дӕр,
Уадз ӕмӕ йӕ уый хӕрӕд.

Рувас фондзыссӕдз азӕй

Хистӕр йӕхи схуыдта;
Бирӕгь, -хьаймӕты разӕй
Райгуырдтӕн ӕз, - сдзырдта.

244
Арс та загьта:-фондз азы
Æрмӕст цӕуы мӕ гуырдӕй,
Сӕргуыбырӕй мӕ разы
Æнцад лӕуут ныгьуылдӕй.

Рувас ыстонгӕй уасы,

Бирӕгь мӕстӕй нынниудта.
Тыхы дон хрдмӕ ласы,-
Арс холыйы ныххордта.

Сколадзауй ӕгъдӕуттӕ

Ахуӕр хорз кӕн. Скъолайы, хӕдзары ӕмӕ уынджы куыд ӕмбӕлы, афтӕ дӕхи дар.
Къласцы сабыр бад ӕмӕ ахуыргӕнӕгмӕ хъус.
Цухтӕ ӕмӕ ӕрӕджытӕ ма кӕн.
Ма хал скъолайы дзауматӕ, стӕй дӕхи дзауматӕ дӕр.
Ацы ӕгъдӕуттӕ дӕ зӕрдыл дар ӕмӕ сӕ ӕххӕст кӕн.

Скъолайы лӕппу
Хетӕгкаты Къоста
-Кӕй фырт дӕ?
-Томайы.
-Кӕм уыдтӕ?
-Скъолайы,-
-Алы бон дӕдзы вӕййын.
Фӕкӕсын
А-бе-тӕ
Фӕфыссын
Бе-ве-тӕ,-
Ахуыр кӕнынмӕ бӕллын.

245
Уыци-уыциЬ Нӕ хӕдзары цары цӕхӕры кӕфой. (Стъ . . .тӕ.)

КÆМÆН ЦЫ
Хетӕгкаты Къоста
Алы-куыстӕн рад;
Дзидзидайӕн – мад.
Хорз фиййауӕн-фос;
Бирӕ фосаӕн-хос.
Хоры кӕндӕн-зад;
Хоры хӕрын-кад.
Сонт рӕдыдӕн-барст;
Хорз зӕрдӕйӕн-уарзт.
Рагон мастӕ-тад;
Загъдкъахӕгӕн-над.
Магусайӕн-цӕф;
Цырд лӕппуйӕн-кӕф! . . .

(ილია კავკაზაგი)

Цъиу цъыбырттӕг цъиу-цъиугӕнгӕ

Цъиути зард йӕ хъустыл ауад

Цъиллон-миллон, чъырттымӕг-

Чъизи-чъимбыр йӕ дымӕг

ჩიტი, ჩიტუნია ჭიკჭკით

თივის ზვინის წვერზე შეჯდა

ზის და ვინც ზის თავის ზვინზე

ჭიკჭიკით ეპატიჟება

246
-ბეღურა-

Коста Хетагуров

Ангуырдар-дзывылдар Кӕм хӕтыс, зымӕг

фӕтӕхис уынӕг?

Кӕм рӕзынц, кӕм цьрынц

дь хоть, дь мад?

Кӕмӕн ис дӕ цард!

პაწაწინა ბეღურავ, სად დაფრინავ ზამთარში

რომელ ბარში, რომელ მთაში

ყოვლის მნახველო ჩიტუნავ

სად არიან, სად ცხოვრობენ, შენი დები, დედაშენი

ნეტავი მას, ნეტავი მას,

შენნაირად ვინც ცხოვრობს

-3-

Зонды суадон

Чиныг зонды суадон

Рухсгӕнӕг цырӕгъ

Алкӕмӕндӕр-уарзон,

Бурц ӕмӕ зынаргъ

247
Чиныг-цард нывгӕнӕг

Чиныг-бонты уаг,

Чиныг-ахуыргӕнӕг,

Чиныг- фӕндаг!

ცოდნის წყარო

Губаты Чермен

წიგნი არის ცოდნის წყარო

ჩირაღდანივით ანათებს

ყველასათვის საყვარელი

სათუთი და ძვირფასი

წიგნი- ცხოვრების მხატვარი-

წიგნი-დღის წესრიგი-

წიგნი მასწავლებელი-

Ахуысс, цӕй !

Талынг ссивгӕ,

Тынг ӕрттивгӕ;

таусы ӕнкъардӕй

тынтӕ дардӕй

Арвӕй мӕй,

Ахуысс, цӕй!

талынг ссӕнды,

248
Фын нывӕнды

Авдӕн нӕйы,

найы, нӕйы,

Уӕлӕ мӕй,

Ахуысс, цӕй!

Уасӕг

О уасӕг, уасӕг

Сыгъзӕрин къоппа !

О уасӕг-уасӕг

Сырх зӕлдаг боцъо

Куыд раджы фестыс,

Куыд хъӕрӕй зарыс

Нӕ буц лӕппуйы

Хуыссы нӕ уадзыс!

Зӕлдагкъоппа,
хъӕрмызбоцъо,
Цъылынкъӕдзил,
Карконӕг

Тъизын ма хӕсс, ма, дӕ сӕрмӕ

тӕизӕг никуы кӕны фсӕрмы,
Хъи-хъри-хъо-ныззарыд уасьг
Хъи-хъри-хъо-цӕудзӕн уӕм уазӕг

Цъиусур кӕауы сӕрыл абадт,

Цъиуты зард йӕ хъустыл ауад,

249
Чъиллон-миллон, чъырттымӕг
Чъизи-чъимбыр йӕ дымӕг

სიმღერა

Нӕртон симды зарӕг-ნართების სიმღერა

ӕрсимут-ма тымбыл симдӕй-იცეკვეთ წრიულ სიმდში

О-рӕй-дӕ, о-рӕй-дӕ-ო რაი და, ო რაი და

Тылбыл симдӕй, ӕнгом симдӕй-სიმდის წრეში, მჭიდროდ სიმდით

О-р и-о-ри, о-ри-о-рӕй-дӕ- ორი-ო-რი, ო-რი-ო-რაი-და

Уӕнътъй рӕуӕг, къӕхтӕй сабыр -მხრებში მსუბუქად, ფეხით წყნარად

О-рӕй-дӕ, о-рӕй-дӕ -ო, რაი-და, ო-რაი-და

Къӕхтӕй рӕуӕг, уӕнгтӕй сабыр -ფეხით მსუბუქად, მხრებით წყნარად

О-р и-о-ри, о-ри-о-рӕй-дӕ -ო-რაი-ო-რი, ო-რი-ო-რაი-და

წელიწადის დროები- Афӕудзы абонтӕ

გაზაფხული- уалдзӕг

ზაფხული- сӕрд

შემოდგომა- фӕззӕг

ზამთარი- зымӕг

დროის ერთეულები- рӕстӕджы бӕрцӕнтӕ

ერთ საათში სამოცი წუთია- иу сахаты ис ӕхцай (ӕртиссӕдз) минуты

ერთ წუთში სამოცი წამია- иу минуты ис ӕхсай (ӕртиссӕдз)секунды

დღეღამეში ოცდაოთხი საათია- ӕхсӕв ӕмӕ бон ис ды ууын цыппар сахаты

საუკუნეში არის ასი წელი- Анусы ис сӕды азы

ზომისა და წონის ერთეულები- Уӕз ӕмӕ дӕргъыбарӕны иуӕгтӕ

ერთი კილოგრამი არის ათასი გრამი- иу килограм у мин граммы

250
ტონაში არის ათასი კილო- тоннай ис мин киллойы

მეტრში არის ასი სანტიმეტრი- метры ис сӕдӕ сантиметры

კილომეტრში არის ათასი მეტრი- киломтры ис мин метры

ქვეყნის მხარეები- бӕстайы алыфӕрстӕ

აღმოსავლეთი- скӕсӕн

დასავლეთი- ныгуылӕн

სამხრეთი- хуссар

ჩრდილოეთი- цӕгат

მთა- хох

მწვერვალი- хъупп

კლდე- къӕдзӕх

გორაკი- къуылдым

ვაკე- фӕз

მდინარე- цӕугӕдон

ტბა- цад

ზღვა- денджыз

ოკეანე- океан

ცხენი ჭიხვინებს- Бӕх мыр-мыр кӕны

ღორი ღრუტუნებს- Хуы къох-къох кӕны

ძაღლი ყეფს- Куыдз рӕйы

კატა კნავის- Гӕды уасы

ძროხა ზმუის- Хъуг уасы

ქათამი კაკანებს- Карк къырт-къуырт кӕны

ცხვარი ბღავის- Фыс бӕгъ-бӕгъ кӕны

251
გაცნობა

მინდა გაგეცნოთ- Фӕндымӕ уемӕ базонгӕ

მე მქვია- თამარი- Мӕнӕн мӕ ном у Тамар

ჩემი გვარია წერეთელი- Мӕ мыккаг у цъеретели

თბილისელი ვარ- Тбилиссаг дӕн

დავამთავრე უნივერსიტეტი- Фӕдӕн университет

ვარ ფილოლოგი- дӕн филолог

მყავს დედ-მამა და ორი ძმა- ис мын мад ӕмӕ фыд

სოფელიც გვაქვს, გორის რაიონში- хъӕу дӕр мын ис Гуры

გვაქვს დიდი ხეხილის ბაღი- Ис ных дыргъы цӕхӕрадон

ზაფხულში მიყვარს სოფელში დასვენება- Сӕрды уарзын хъӕуты улафын

ბევრი მეგობარი მყავს სოფელშიც და თბილისშიც- Бирӕ хӕлармын ис хъӕуты дӕр

ӕмӕ тбилиси дӕр.

სიმღერა მიყვარს და ვმღერივარ- Уарзын зарын ӕмӕ заргӕ дӕр кӕнын

არც ცეკვა მავიწყდება- Нӕдӕр мӕ кафын рох кӕны.

ჩემი ძმა ცოლიანია- Мефысымӕр ус джын у.

მეორე ძმას შეყვარებული ჰყავს- Иннӕ ӕфсымӕрӕн уарзон ис

ძალიან მიყვარს ჩემი მეგობრები- тынг уарзын мӕ хӕлӕртты

ნახვამდის- Фенынмӕ

გზა მშვიდობისა- Фендарст у

დილა მშვიდობისა-

დღე მშვიდობისა-

საღამო მშვიდობისა-

როგორ ბრძანდებით-

252
მადლობთ, კარგად-

მომიკითხე შენი ოჯახი-

მადლობთ-

კვირის დღეები

-ორშაბათი- къуырисӕр

-სამშაბათი- дыццӕг

-ოთხშაბათი- ӕртыццӕг

-ხუთშაბათი- цыппӕрӕм

-პარასკევი- майрэмбон

-შაბათი- сабат

-კვირა- хуыцаубон

წელიწადის თვეები- афӕрдзы мӕйтӕ

-იანვარი- тӕнджы мӕй

-თებერვალი- ӕртъхъирӕны мӕй

-მარტი- тӕргӕйтты мӕй

-აპრილი- хуымгӕнӕны мӕй

-მაისი- зӕрдӕвӕрӕны мӕй

-ივნისი- хурхӕтӕны мӕй

-ივლისი- сусаны мӕй

-აგვისტო- майрӕмы мӕй

-სექტემბერი- руханы мӕй

-ოქტომბერი- кӕфты мӕй

-ნოემბერი- джиуӕргуыбайы мый

-დეკემბერი- цыппурсы мӕй

253
-დღეს- абон

-ხვალ- сом

-დილით- райсом

-გუშინ- зион

-ზეგ- иннӕбон

-წელს- ацяз

-შარშან- фарон

-შარშანწინ- ӕндӕрыаз

-გაისად- фидӕнмӕ

254
ოსური ენის ქრესტომათია

255
 ღმერთო დიდებულო

ღმერთო დიდებულო, შეგვეწიოს შენი მადლი და ლოცვა შენს მიერ

შექმნილი ხალხი ვართ და შენი სიკეთის ნაწილი გაგვხადე, შენი მადლი და ლოცვა
მოგვეცი, ჯანმრთელობა, სიყვარული და სიკეთეში გვაცხოვრე - დაგვლოცე.

Стыр Хуыцау

Стыр Хуыцау дӕ хорзӕх ӕмӕ нӕ дӕ арфӕ уӕд. Де сфӕлдыст стӕм ӕмӕ нын
дӕ хорздзинадӕй хай бакӕн. Дӕ хорзӕх ӕмӕ нӕ дӕ арфӕ уӕд! ӕнӕнизӕй, уарзонӕй,
ӕнӕмаст ӕй куыд цӕрӕм, ахӕм амонд нын рат

გაზაფხული

მიყვარს გაზაფხულის თვე. მარტში ჯერ კიდევ ცივა, მაგრამ აპრილის თვეში
უკვე სითბოა. მაისში ხანდახან ცხელა კიდევაც. ძალიან ლამაზია გაზაფხული,
თუმცა ზაფხულშიც ცხელა, მაინც კარგია. ვისვენებთ სოფელში, მთებში.
სექტემბერში კი იწყება სწავლა და სამსახური. შემოდგომაზე წვიმებია. ზამთარში
კი თოვს და ცივა, მაგრამ ახალი წელიც ზამთარშია. წელიწადის ყველა დრო
ძალიან მიყვარს.

Уалдзӕджы мӕй, тынг уарзын

Тӕргӕйтты мӕйы нӕма уазал уӕйы, фӕлӕ хуымгӕнӕны мӕййӕ фӕхъарм

вӕйы. Майы мӕйы хаттӕй хатт тӕвссӕр вӕйы. Тынг рӕсугъд у уалдзӕг. Цӕг сӕрды
тӕвд вӕйы. фӕлӕ у ӕддӕр дзӕбӕх у, улӕфӕм хъӕуты, хӕхты. Сентябыры та
райдайы ахуыр ӕмӕ куыст. Нӕззӕджы дыргъ бирӕ вӕйы, арӕх уары уазал вӕйы,
фӕлӕ ног аз дӕр зымӕджы вӕйы Афӕдзы алы рӕстӕг тынг уарзын.

ჩემი ოჯახი

მე მქვია ჩერმენი, ვარ ჯიოთი, ვცხოვრობ თბილისში. მყავს დედ-მამა.

დედაჩემი ქართველია, მანანა ჰქვია და მისი გვარია მამაცაშვილი. მამაჩემს
სოსლანი ჰქვია, მუშაობს ბანკში მენეჯერად, დედაჩემი კი მასწავლებელია. მყავს
ერთი ძმა და და. ჩემი ძმა უნივერსიტეტსი სწავლობს, და კი მოსწავლეა, მე-6
კლასში სწავლობს. შარშან დავამთავრე უნივერსიტეტის ფილოლოგიის
ფაკულტეტი და ვმუშაობ სკოლაში ოსური ენის მასწავლებად. ძალიან მომწონს
ჩემი სამუშაო, ძალიან მიყვარს ბავშვები.

256
 Мӕ бинонтӕ

Мӕнӕн мӕ ном у Чермен, дӕн Джиотӕй, цӕрын Тбилисы, ис мын мад ӕмӕ
фыд. мӕ мад у Гуырдзиаг, йӕ ном у Мананӕ ӕмӕ йӕ мыккагта у Мамацашвили, мӕ
фыдӕн йӕ ном у Сослан, кусы банкъы менеджерӕй, мӕ мадта у ахуыргӕнӕг. исмын
иу ӕфсымӕр ӕмӕ хо. Ме ӕфсымӕр ахуыр кӕны, фарон фӕдӕн университеты
филологон факултет ӕмӕ кусын сколайы Ирон ӕвзаджы ахуыргӕнӕгӕй. Мӕ
зӕрдӕмӕ тынг цӕуы мӕ куыст, тынг уарзын-сабитӕ.

___________

Нартыл скодта фыд зымӕг. Ныюууарыдис залты мит. Сӕфосӕн бахӕринаг

нал уыдис. Катай кӕнынц нарт, сӕ фос цӕмӕй аирвазой, уыуыл. Иубон ӕрӕмбырд
ӕсты лӕгӕвзӕрстӕй сӕ ӕстыр хӕдзармӕ ӕмӕ уынӕффӕ кӕнынц сӕ фосы искӕдӕм
фескъӕрыныл. Дзурынц Уырызмӕгмӕ: ,,Ды бирӕ фӕцыдтӕ балцы, зоныс бӕстӕтӕ
иууылдӕр чи зоны ахӕм бӕстӕ фекъуыстаис, зымӕг мит кӕм нӕ вӕйы: ,,Ахӕм
бӕстӕ бӕргӕ зонын-загъта Уырызмаг, денджызы былыл... Уым зымӕг кӕрдӕг
уӕрагмӕ вӕййы фӕлӕ зын у уырдӕм фос аскъӕрынмӕ ныфс бахӕсын. Дыууӕ
ӕфсымӕры сты уыдон, Сӕ иуӕй куы аирваза нӕ фос, уӕддӕр иннӕмӕй нӕ
аирвӕздзысты. Бирӕ фӕдзыртой, фӕлӕ ничи цыдис фосгӕс.

Бусныг, адӕм!

Нафи Джусойты

Лӕг аразынмӕ хъавыдтӕ мӕнӕй:

Мӕ хъуыдыйӕн мын сонт цымыдис радтай,

Мӕ зӕрдӕйӕн цӕстытӕ ӕмӕ хъустӕ,

Мӕ уӕнгтӕн-тых, мӕ сагъӕстӕн та - катай,

Куыд сыл бада рӕуӕууӕнчы мигъ цъусдӕр,

Мӕ хорз- дӕуӕй, мӕ цауды д,азым нӕй,

Адӕм, Бузныг!

Ныфсы лӕг кӕд нӕ рацыдис мӕнӕй,

257
Уӕддӕр лӕджы хӕрзвӕндиӕгтӕ хатын,

Зӕххы тыхулӕфт мидвыны дӕр хъусын.

Уынын куыд судзы уалдзӕг хъӕд цъӕх арты,

Куыд ивы цард фыдӕвзарӕн ӕнусы.

М ӕ хорз-дӕауӕй, мӕ цауды д,азым нӕй,

Адӕм, бузныг!

Ныфсы лӕг кӕд нӕ рацыди мӕнӕй,

Уӕддӕр мӕ уд, дӕ уды , хсырӕй хъомыл,

Дӕуау фыдвӕнд ӕмӕ фыдвӕтк нӕ бары.

Цагъары ном нӕ бафтдзӕни мӕ номыл,

Лӕджы бӕрзонд ном сарӕхсдзынӕн дарын,

Мӕ хорз- дӕуӕй, мӕ цауды д‘азым нӕй,

Адӕм, бузныг!

Ныфсы лӕг кӕд нӕ рацыди мӕнӕй,

Уӕддӕр нӕ дӕн дыдзӕсгом ӕмӕ, стигъӕг, -

ӕхсӕрдзӕнау дӕм рухсдзыдӕй ӕрцыдтӕн.

Дывӕлдах уд . . . Фӕлтау нысхоин тигъй

Мӕхи, фӕхауин сау къӕйтыл фӕрчытӕ!

Мӕ хорз-дӕуӕй, мӕ цауды д,азым нӕй!

Адӕм, Бузныг!

Дӕсны

Нафи Джусойты

Дзерассӕйӕн

258
Цыма йӕ раг бонты фӕсмын
Нырма нӕ раивта зӕлдагӕй,-
Фӕрсы, цигайнагау, дӕсны
Ирон чызг ме намонд фӕндагӕн.

Фыццаг уал бахудти мӕныл,

Сындӕг ысхӕццӕ кодта къамтӕ,
Ыстӕй уӕд, зарӕгау, кӕны
Зӕххыл цы судзаггагдӕр дамтӕ . . .

,,Мӕ дӕсныфарстыл ма кӕн дис.

Лӕппу, уӕлӕнгай кӕсыс динмӕ . . .
Дӕ зӕрдӕйы цыдӕр маст ис,
Фӕлӕ дын расайдзӕнис цинмӕ . . .

Кӕны дӕм сау паддзах быцӕу,

Йӕ арм дыл тигъджын ӕхсин дары . . .
Цӕудзӕн дыл хорз цыдӕр, ацӕг,
Рӕхджы уӕ къазорнӕ хӕдзары . . .

Ыстӕй дын ракурдзысты ус . . .

Цъӕхдзаст, ыскъуыд-зӕвӕт! . . . ӕвзӕрдӕр!.
Фӕлӕ дын ахӕрдзӕн дӕ хъус, -
Куыддӕр ыл аивай дӕ зӕрдӕ’’ . . .

Æз хиндзаст сау чызджы фӕрсын

Мӕиунӕг сагъӕссаг фӕндагӕй:
Чызгай, ӕцӕг дӕ ды дӕсны
Мӕ сусӕг амонды хъуыддагӕн?

Уӕд ма дӕ сонт чызджы фӕсмын

Ды раив ног чындзы зӕлдагӕй,

259
Сӕрмӕсӕр ивды нӕй фӕсмон,-
Цырагъ дын дардзынӕн дӕндагӕй.

Марды уӕлхъус- Хетӕаккаты Къостӕ

Фӕндараст! . . . Фервӕзтӕ нӕ мӕтӕй,-

Хуыцауы мацӕмӕюал дом!-
Мардты дын зай уыдзӕн дзӕнӕтӕй,
Уӕлӕуыл баззайдзӕн ды ном.

Лӕппуйӕ базӕрондмӕ цардтӕ

Мӕстджынӕй адӕмы мӕстӕй;
ӕхсӕв цырагъдарӕй фӕхаттӕ
Хӕларӕй, уарзонӕй, рӕстӕй . . .

Дӕ мадау бауарзтай нӕ бӕстӕ,

Фӕцыдтӕ мӕгуыртӕн фыйяу . . .
Цӕмӕй дын фиддзыстӕм дӕ хӕрзтӕ,
Цӕмӕй дын ратдзыстӕм ӕгъдау?!

Фыдӕй фыртмӕ нӕ уд, нӕ зӕрдӕ

Дӕ рухсӕн хърдзыстӕм, бӕргӕ,
Фӕлӕ та сагъӕссаг нӕ сӕртӕ,
Дӕ фӕстӕ чи баззад кӕугӕ! . . .

Стайы цармдарӕг

Кадӕг арабты паддзах ростеваныл

Уыд Аравий паддзахӕй-Ростеван, хуыцауӕй хайджын,

Уыд ын бирӕ феад, цагъартӕ, уыд хуымӕтӕг ӕмӕ кадджын,
Уыд рӕстылдзӕуӕг тӕрхоны, хорз уынаффӕгӕнӕг, фарнджын,
Номдзыд лӕг, хӕстон, хъӕбатыр, уый хуызӕн кӕм уыд ӕвзаджын.

260
Фырт хуыцау нӕ радта уымӕн, уыд ын иунӕг чызг ӕрмстдӕр,-
Рттывта стъалыяу дунейӕн, хурӕй уый уыдис хӕрзконддӕр.
Чи йӕ федта, уый иу сӕфта зӕфта зӕрдӕ, хъуыдытӕ, йӕ зонд дӕр,-
Рмӕст дзыхарӕхстджынӕн бауид уый ыснывкӕнын бӕстондӕр.

Тинатин хуындис уый номӕй, уый ном рохкӕнын нӕ хъӕуы.

Уый куы бахъомыл, куы байрӕзт, хур ма уӕд цы уыд йӕ цуры.
Визиртӕм паддзах фӕсидтис, сбадын сӕ кодта йӕ цуры.
Райдыдта уынаффӕ семӕ, уый сӕрбӕрзондӕй куы дзуры:

,, Иу хъуыддагӕй уӕ куы фӕрсын, уе ‘ххуыс бахъуыдис паддзахы:

Уарди, буц рӕесугъд дидунӕг бампылы ‘мӕ бахус вӕййы.
Нал фӕбӕззы ‘мӕ йӕ бӕсты ндӕр рӕсугъд уарди фӕзыны.
Хур мыл акъул ис, нытталынг, бон дӕр мыл ӕхсӕв куы кӕны.

Фӕуд кӕны мӕ цард-зӕронд дӕн, уый ӕнамондӕй фыддӕр у.

Абон, сом уаӕз мӕлдзынӕн, дунӕ махӕн афтӕ конд у, -
Рухс цард циу, кӕд талынг цардӕй уымӕн й,алыварс ӕхгӕд у,
Скӕнӕм ныр паддзах мӕ чызджы, хур йӕ уындӕй тар кӕмӕн у.’’

Загътой уӕд визиртӕ уымӕн: ,,Нӕу дын раст ,,зӕронд дӕн’’ дзурын-
Уарди кӕд ысхус, уӕддӕр ын ‘мбӕлы аргъ аккаг ыскӕнын,
Иннӕ уардитӕй зындӕр у ахӕм хорз уарди ыссарын.
Не суӕнддзӕн ивад ыстъалы цух мӕйы ныхмӕ ӕрлӕууын.

Раджы у нырма, нӕ паддзах, уарди ‘мпылынӕн ӕвгъау у,

Искӕй хора тӕрхнӕй махӕн де ‘взӕрдӕр тӕрхон хуыздӕр у.
Раст цы сфӕнд кодта дӕ зӕрдӕ, саразынӕн уы аккаг у:
Радт дӕ паддзахад ныр уымӕн, хур йӕ цуры тар кӕмӕн у.

Кӕд сылгоймаг у, уӕддӕр нын уый нӕ ныфс ӕмӕ нӕ кад у,

Бауыдзӕн йӕ бон паддзахӕй, уымӕн паддзахад йӕхай у,
Хурау дардмӕ уый ӕрдӕйӕн йӕ ныфс, йӕ кад у:
У домбайы ‘мсӕр йӕ лӕппын, кӕд сыл у, уӕддӕр у.’’

261
Автандил-ӕфеады раздзог-амир-спасалары фырт у,
Талмау у рӕхенӕг, хӕрзуынджын, уый цур хур, йе, мӕй дӕр ниц‘у,
‘Рттивы дардмӕ растдӕр хурау, уый ӕнӕхъуын у, ӕвзонг у.
Зӕрдӕ судзы Тинатинӕй, уый уындмӕ кӕсын куыд зын у.

Автандил ӕй бирӕ уарзта, раргом ӕй йӕ бон нӕ уыди,

Уый ӕнӕ Тинатин тади, уардияу, йӕ хуыз ивади,
Уый фендӕй та-иу зынг-артӕй зӕрдӕйы хъӕдгом ыскарзи,-
Уарзӕттӕн хъӕуы тӕригъӕд: зӕрдӕйы кӕд уарат ныххауди.

Ростеван йӕ иунӕг чызгӕн стыр паддзахы бынат загъта,

Уыд ӕхсызгон Автандилӕн, зӕрдӕйӕн ныфстӕ радта:
,,Тагъд-тагъд ӕз уындзынӕн уымӕн йе ‘рттиваг цӕсгом ныр’’,-загъта:
Уымӕй, чизоны, мӕ цӕеом ныр фӕстӕмӕ рухс ыскала.’’

ენის გასატეხი

Сӕгъ кӕны сӕх-сӕх - თხა სრიალ-სრიალით

Цъыфы сӕгъ ныддаргъ - გაიშოტა ტალახში

тӕх, цъӕх бӕх - გადმოფრინდი ლურჯო ცხენი

Сӕфы сӕгъ - იღუპება თხა

Хъулон хъыбыл - ჭრელი გოჭი

Хъӕмпыл хъазыд-ტლაპოში თამაშობს

Хъара- хъарасаг- ჭყიპინ-ჭყიპინით

Хъыбыл хъилӕй-აებურძგნა ჯაგარი-

Хъист , Хъыбылы хъыллист - და მთელ სოფელს მისი ჭყიპინი ესმოდა

Аллон-биллон!

тынг ӕвиллон

262
Арв ысчъиллон

Хохмӕ схилон

Арвы зиллон

ӕз ӕрзилон,

,,Уациллайыӕ

Фӕтты пиллон

Арф денджызмӕ

цӕй ныззилон!

Тӕрхъуссы хуыст-хъилхъусӕй

Хӕлӕртты хӕрд-иу Кӕъусӕй

Хъеллау, хъеллау, хъӕлӕрды,

Хъеллау, хъармӕ-дӕ кӕрдзын,

Хъариц-хох-хъӕбӕр дурӕй

Хъӕр фӕцыди заманхъулӕй

Тӕрс, тӕсмӕччи, бызычъи,

Ичъи кӕрцыл ныййчъи . . .

დღესასწაულები

1. ახალი წელი-ног аз
2. აღდგომა-куядзӕр
3. წყალკურთხევა-доныскъӕфӕн
4. ქრისტე აღსდგა-чырысти райгас
5. მარიამობა- майрӕм куядзӕн
6. ჭეშმარიტად აღსდგა-ӕццӕгдӕр райгас
7. გიორგობა- джиуаргуыба
8. შობა- цыппур

263
ანდაზები
1. Моесыг хи дуроей соеттп- ციხე შიგნიდან ტყდება
2. Хӕцаг галӕн й?? сыка сӕтпаг у-მებრძოლ ხარს რქა ხშირად ემტვრევა
3. Хамон, халоныи цоӕст нӕ кахл-ყვავი ყვავს თვალს არ სთხრის
4. тулгь дурыл хъуына нь хьцы-მოგორავე დოქს ობი არ ეკიდება
5. Афтид голлаг нь льуды- ცარიელი ტომარა ვერ დადგება
6. Зьронды рдьм цагьр сьрмь дьр ьнхъьлмь кьс-სიბერისკენ ყველაფერია
მოსალოდნელი
7. Цъьс цьстытыл дьр макуы бахуд-მწვანე თვალებსაც კი ნუ დასცინებ
8. Зьрондьн йь фындз асьрф ьмь йь зондьй афьрс-მოხუცს ჯერ ცხვირი
მოსწმინდე და მერე მოსთხოვე ჭკუა
9. Кьрцьн э мпузьн ий хицьй-ქურქს თავისივე ნაჭერი უხდება
10. Гайлаг рьуьдьй бьрьг у- ხბოს ეტყობა როგორი ხარი დადგება
11. Уасьг гьды мыст нь ахсы-მჩხავანა კატა თაგვს ვერ იჭერს.
12. Хьрзгьньг хорз ныкуы ссартта-კეთილის სიკეთე დაუფასებელია
13. Мьгуыры дур хьрдмь хсы- ღარიბს ქვა აღმართში ეწევა
14. Тьригъьд нь тайы-ცოდვა არა არ შერჩება
15. Амонд дьттьг уардоныл цьуы- ბედის განკარგავი ურმით დადის
16. Руварсьн йь къьдзил э вдисьн-მელამ თავისი კუდი მოწმედ მოიყვანა
17. Чидьр арс уыдтта ьмьйын йь фьд агуыртта-ვიღაცა დათვს ეძებდა მაგრამ
მაინც მის კვალს ეძებდა
18. Сауджын киссыны дьр бьрьг у-მღველი ანაფორაშიც იცნობა
19. хорз хъӕбул, дам мады зӕрдӕйы дидинӕг у -კარგი შვილი დედის გულის
ვარდიაო -
20. гӕдыныхас цыбыркъах у. ტყუილს მოკლე ფეხი აქვს-
21. Сӕрды цӕмӕ базалай, уый зымӕджы бабӕзздзӕнис-ზაფხულში მოწეული
ზამთარში გამოგადგებაო-
22. Дымгӕйы ӕрбахӕссӕггаг фӕстӕмӕ дымгӕ ахӕссы-ქარის მოტანილს ისევ
ქარი წაიღებს
23. иу хъӕдӕй белы хъӕд дӕр рацӕудзӕн ӕмӕ донвийяг дӕр-ერთი ხისგან
ბარიც გამოვა და ნიჩაბიც-
24. рувасӕн йӕ зӕрдыл цы -მელას რაც აგონდებოდა ის ელანდებოდა-
25. ӕрбалӕууы, уый фыны дӕр уыны -ვისაც არ მისდევენ, არც გარბისო-
26. Иу рувасӕй ды уу ӕ ничи стигӕы-ერთ მელიას ორჯერ ვერ გაატყავებ
27. Иу къухы ды ууӕ харбызы нӕ цӕуы-ერთ ხელში ორ საზამთროს ვერ
დაიტევ

264
28. ӕртӕ тӕрхъусы ахсӕг иу дӕр нал ӕрцахста-სამი კურდღლის მადევარი
ვერცერთს ვერ დაიჭერსო
29. Зыд лӕгӕн йӕ комдзаг йӕ хъуыры бадаг у-ხარბ კაცს ლუკმა ყელზე
დაადგა
30. Цӕст сыджыт иедтӕмӕ ницӕмӕй ӕфсӕды-დაჭრილი მხეცის დევნაში
მონადირე იკარგება.
31. Цӕст сыджыт эдтӕмӕ ницӕмӕй ӕфсӕды- თვალს მიწა თუ გააძღობს
32. Бӕстӕппӕт мӕн нӕ хъӕуы-მთელი ქვეყანა მე არ მჭირდება.
33. Цӕсты фӕндиаг дӕхи ма фӕкӕн-კაცს მიწიდან სამარე თუ ეკუთვნის-
თვალი არ გეცეს.
34. Марды роны кӕрдзынтӕ агуры-მკვდრის უბეში პურს ეძებენ.
35. Уый дур басдӕрдзӕн, дур, пайдайы тыххӕй-ის ქვასაც ალოკავს ოღონდ
სარგებელი ნახოს
36. Цъиудуц!-ჩიტის მწველავი (ძუნწ კაცზე იტყვიან).
37. Кӕмӕй-цы-ратонайӕ цӕры-ზოგი იმით ცხოვრობს, ვის რა წააგლიჯოს
38. ӕз дӕр- уыйырдӕм, уый дӕр- йӕхирдӕм -მე მისკენ, ის თავისკენ
39. Адӕм-дердӕм, ды дӕр-дӕхирдӕм-ხალხი შენსკენ, შენ კი მარტო შენსკენ .
40. Цӕст ӕнӕфсис у- თვალი გაუმაძღარია.
41. Бирӕйӕ бирӕгъ дӕр не фсӕды-- ბევრით მგელიც ვერ ძღება.
42. Бирӕджын ноджы бирӕ ф’агуры-ბევრი ვისაც აქვს ისევ ბევრს ეძებს
43. Лӕгӕн цас фйлдӕр уа, уыйас зыддӕр кӕны-კაცს რაც უფრო მეტი აქვს,
მით უფრო ხარბი ხდება
44. Бирӕгъы комӕ й ыстӕг чи скъӕфы! მგლის ხახიდან ძვალს ვინ იტაცებს
45. Зыд лӕгӕй зыд куыдз хуыздӕр у-ხარბ კაცს ხარბი ძაღლი სჯობია

გამოცანები

1. ვინ დადის ადამიანის მხარდამხარ (ლანდი)

Мӕнӕ дын уициу-уициуть Адӕймаджы ӕмцыд цы кӕны? (Аууон)
2. რით ვერ იღლება ადამიანი (დასვენებით)
Адӕймаг цӕмӕй нӕ фӕллайы? (Улӕфынӕй)
3. ჩვენს ხარს 18 რქა აქვს (ირემი)
Нӕ галӕн ӕстдӕс сыкъайы (Саг)
4. ციდან აბრეშუმის ძაფები-დედამიწის სიხარულია (მზის სხივი)
Арвӕй зӕлдагӕ- зӕнхӕн цинадӕ. (Хуры тын)
5. შავი ვარ და ყვავი არ ვარ, თეთრი ვარ და ყველი არ ვარ (ბოლოკი)
Сау дӕн, ӕмӕ сынт нӕ дӕн, урс дӕн. (Булкъ)
6. ჩვენს სხვენზე მოხრილი ნამგალია (მთვარე)

265
 Нӕ цары къӕдз ӕхсырф (Мӕй)
7. ცხვარი ტანზე იგროვებს, კაცი მისგან პერანგს იძენს (მატყლი)
Фыс ӕй ӕппары, лӕг дзы хӕдон кӕны. (Къуымбил)
8. შვიდ ძმას თითო თითო და ჰყავს, რამდენი არიან სულ (ერთი)
Авд ӕфсымӕрӕн фӕйнӕ хойы. Цал сты адӕппӕт? (Иу хо)
9. ღამე ხედავს დღე არა
ӕхсӕвӕ уинуи, бонӕ -нӕ. (Уызын)
10.ზამთარში ჭამს ზაფხულში არა
Зымӕг хӕры, сӕрд- нӕ. (Пец)
11.ხელის გულზე ცისფერი ზღვა
Армы дзыхъхъы цъӕх денджыз. (Арв)

ЗЫМÆГИУАТГÆНÆГ МÆРГЪТÆ

Мӕргътӕй бирӕтӕ фӕззӕджы атӕхынц хъарм бӕстӕм. Ам ма баззайынц:

сырддонцъиу, бӕлон, халон, хъӕдхой, дзӕгъындзӕг. Уыдон хъӕумӕ хӕстӕгдӕр
тӕхын байдайынц.
Мӕргътӕ хӕрынц хъндилты, зулчъыты ӕмӕ ӕндӕрты. Уымӕй стыр пайда
сты хъӕууон хӕдзарадӕн.
Ма хъыг дарут цъиуты. Ма сын халут сӕ ахстӕттӕ.
Фарстытӕ:
Цъиутӕ зымӕг хъӕумӕ хӕстӕгдӕр цӕмӕн фӕтӕхынц?
Цы пайда сты цъиутӕ хъӕууон хӕдзарадӕн?

САНИТАР
Хъуппеты Мысост

Халонӕн йӕ ном дӕр ӕлгъысты хуызӕн у. Исчи дын «сау халон,» зӕгъгӕ, куы
бафидис кӕна, уӕд ӕм куыннӕ фӕхӕрам уыдзынӕ. Æнамонд рахаста халон
фыдӕлтӕй нырмӕ. Нӕ дзы уынд ис, нӕ йын хъӕлӕс ис. «Хъуахъ йедтӕмӕ дзы ницы
фехъусдзынӕ. Йӕ бамбулитӕ дӕр-фӕныкхуыз.

266
 Йӕ гуырыкондӕй дӕр ын нӕ феппӕлдзынӕ. Йӕ сӕр-стыр, йӕ бырынкъ-
ставд, йӕ хъоппӕг цӕстытӕ-сау. Уасгӕ-уасын йӕ синтӕ ныкъуыпп кӕны.
Æрдз чи ахуыр кӕны, уыдон дӕр ницӕмӕ дарынц халоны.
Халоны тыххӕй ма иу хатт мӕ хуыздӕр хӕларимӕ дӕр кӕрӕдзимӕ сныхӕстӕ
кодтам.
Халон, цъиах ӕмӕ, дам, сынтӕй уӕлдай нӕй. Афтӕ мын зӕгъы. Цынӕ йын
фӕкодтон, уӕддӕр мын нӕ басаст. Мӕнӕн, дам. сӕ уӕлдай нӕй. Æмӕ ӕз дӕр мӕ
къух ауыгътон. Стыр щӕды цӕрӕг сынты халон чи рахуыдта, уымӕ фӕнды дзур,
фънды ма.
Цъиах халонӕй къаддӕр у. У сатӕгсау, сынты хуызӕн. Йӕ бырынкъ-сырх
ахорӕнӕй ахуырсты хуызӕн. Фылдӕр цӕры хӕхты ӕмӕ тыгъд быдырты. Фос ӕмӕ
дзӕбидӕртӕм ӕввахс цӕуы.Уалдзӕджы дзӕбидырты синтыл гӕбытӕ куы фӕзыны.
уӕд уыдон дӕр асыгъдӕг кӕны. Дзӕбидыр ӕй хъыгдаргӕ дӕр нӕ бакӕны. Цыма
йын йе рагъ ныхгӕ фӕкӕны, уый хуызӕн йӕхи ауадзы.
Цъиах ахстон кӕмдӕриддӕр скӕндзӕн. Халон та, кӕд адӕймагмӕ ӕввахсдӕр
цӕры, уӕддӕр ахстон хӕстӕг ранны скӕндзӕн. Уый ахстон скӕны бӕрзонд
бӕлӕстыл, тынгдӕр та гӕдыбӕлӕсты цъуппытыл.
Халон ӕнамонд у. Рувас ын йӕ цыхты къӕртт куы асайдта, уӕдӕй фӕстӕмӕ
адӕймагыл дӕр нал ӕууӕнды. Иуныхасӕй, адӕммӕ афтӕ кӕсы, цыма халон
мӕргъты тӕккӕ ӕвзӕрдӕр у, фӕлӕ уый раст нӕу. Бынтон дзӕгъӕлы йӕ ӕфхӕрынц.
Уӕ цӕст ӕм куы бадарат, уӕд бафиппайдзыстут: халон разил-базил кӕны алы
къуымты, бырондӕтты. Хуымгӕндты зулчъытӕ уидзы. Æмбыд хӕринаджы
мыггагӕй цыдӕриддӕр аппарынц, иууылдӕр сӕ уый ӕмбырд кӕны. Доны былтыл
мард кӕсаг кӕнӕ ӕндӕр ӕвзӕрдзинад куы фены, уӕд сӕ ахӕры. Халон адӕймаджы
цардӕн пайда хӕссы. У ӕцӕг санитар.
Гъе, ӕрмӕст ӕм иу хъуагдзинад ис. Лыстӕг цъиуты ахстӕттыл ацуан кӕны.
Сӕ ӕйчытӕ сын бахӕры. Хатгай хат сын сӕ лӕппынты дӕ бахӕры. Æмӕ уый
ахстонаразӕджы аххос дӕр у. Дӕ ахстон ахӕм ран араз ӕмӕ ӕддӕмӕ куыннӕг
цӕстытӕ йӕ куыннӕ феной, афтӕ йӕ бамбӕхс.

КÆРÆФ
Сланты Ахмӕт

Иу уалдзыгон бон хъазтӕ доны был хызысты. Хъӕдрӕбынӕй сӕ рувас ауыдта.

Йӕ былтӕ сӕм астӕрдта. Иӕ комы дӕттӕ ӕруадысты, фӕлӕ цы бакӕна, кӕ-уылты
сӕм уайа? Тӕрсы, исчи йӕ куы фена. Бон-изӕрмӕ рафт-бафт кодта. Йӕ цыргь
дӕндӕгтӕ скъӕс-къӕс кӕнынц. Æрныгъуылы, афтӕмӕй фӕцӕйхъvызы, Фӕлӕ
адӕмы хъӕлӕба, кӕннод куыдзы рӕйын куы фехъусы, уӕд та хъӕды амбӕхсы.

267
 Хур аныгуылдис, фӕлӕ ма хъазтӕ уӕддӕр уымхызтыст. рувас айтӕ-уйтӕ нал
фӕкодта, ӕмӕ хъазтыл йӕхи раскъӕрдта. Куыддӕр сӕм Баввахс, афтӕ йӕ базыдтой
ӕмӕ, Хъуахъ-хъуахъгӕнгӕ, сӕхи ивылд доны бакалдтой.
рувас фырзыдӕй йӕхи нал баурӕдта ӕмӕ хъазты фӕдыл бамидӕг. Дыууӕ
хатты ма хъазты рдӕм йӕхи фехсӕгау кодта, стӕй йӕ фыдуаг доны vылӕнтӕ
аууӕрстой. Иӕ даргъ уагъи ма цалдӕр хатты фӕзынд, йӕ дзых фӕхӕлиv-
фӕхӕлиугӕнгӕ, стӕй бынтондӕр нал разынд.

АМОНДДЖЫН СÆНЫК

Хъуппеты Мысост
Уӕрӕх комы рӕбынмӕ ӕввахс айнӕг къӕдзӕхы сӕрӕй калдис хӕххон чысыл
суадон. Мырткӕ бӕласы къалиутӕ сӕхи ӕривӕзтой ӕхсӕрдзӕнмӕ. Доны пырхӕнтӕ
сын сӕ сыфтӕртӕ ӕхсадтой. Доны рахис былгӕрон бӕрзонд тӕрс бӕлӕсты астӕу-
тымбыл ӕрдуз. Цъӕх дзедыры къалиутӕ хъӕлӕрдзыйы къутертыл стыхстысты.
Доны чындз кӕй хонынц, уыцы дидинӕг дӕр йӕ рӕсугъд сӕрӕй ӕркув-ӕркув
кодта.
Уыцы ранмӕ бафтыдысты Мурат ӕмӕ Таймураз.
Хуры тынтӕ бӕлӕсты цъуппытӕ барухс кодтой ӕмӕ сӕу ӕртӕхтӕ сыфтӕртыл
фӕрдуытау сӕрттывтой.
Бирӕ нӕ афӕстиат сты, афтӕ Таймураз ныццин кодта:
-Мӕнӕ цы бынат ис, мӕнӕ! Гъе, ныр мӕм нӕхимӕ цӕуын дӕр нал цӕуы.
С-с-с, хъӕрӕй мадзур, - тызмӕгӕй йын загъта Мурат.- Дзӕгъӕл дзырд
макӕн,кӕннод ницы фендзыстӕм.
-Хорз, - дзуапп радта Таймураз.
Æхсӕрдзӕнӕй иугай фарел кӕсӕгтӕ сгӕпп-сгӕпп кодтой. Уыдонмӕ
кӕсынӕй диссагдӕр ма цы уыд! Доны сӕрмӕ-иу фегуырдысты ӕмӕ та-иу
хъыллиппытӕгӕнгӕ малы фӕныгъуылдысты.
Цасдӕр рӕстӕджы фӕстӕ Таймураз йе мбалы афарста:
-Мурат, афтӕ та цавӕр цъиу зары:
«Цъи-цъй-ппе! Цъи-цъи-ппе»? Диссаг, цы бӕлвырд ныхӕстӕ зӕгъы!
-Уый дзывылдар у. Федта нӕ ӕмӕ йе мбӕлттм фӕфӕдис, -загъта Мурат.
Таймураз дзедыры къалиу ӕривӕзта.
Æрдӕг рӕгъӕд гага дзы ратыдта. Ахордта йӕ ӕмӕ йӕ цӕсгом Нынхъырдтӕ.
-«Фит-фит-ти» та чи кӕны?- афарста та Мураты.- Цӕй-ма, зӕгъ мын ӕй.
-Цымӕ демӕ цӕмӕн рацыдтӕн?
«Фит-фит» чи кӕны, уый сырх къоппа у.
Мӕнӕ дӕ хуызӕн дзӕгъӕлдзых.

268
 Аппынӕдзух заргӕ кӕны.
Таймураз Мураты раджы федта, талынджы чи ӕрттивы, ахӕм хъӕндилтӕ.
Лынджы чи ӕрттивы, ахӕм хъӕндилтӕ. Мӕлдзыджытӕ цӕрӕн обӕуттӕ куыд
фӕаразынц, уый дӕр Мураты руаджы федта. Дысон та, уыг куыд уасы, уый
фехъуыста. Зӕрватыччытӕ ныллӕг тӕхын куы райдайынц, уӕд цуанон базоны, бон
кӕй ивдзӕн ӕмӕ йӕхицӕн бынат бацагуры.
Цӕмӕй тар хъӕды ма фӕдзӕгъӕл уай, уый тыххӕй цы зонын хъӕуы?
Хъыбыллӕ дӕм куы нӕ уа, уӕд дӕр бӕлӕстӕм гӕсгӕ базонӕн ис, Цӕгат ӕмӕ
Зуссар кӕцырдыгӕй сты, уый. Бӕлӕстыл цӕгатфарсырдыгӕй хъуына тынгдӕр
хӕцы. Калд бӕласы бындзӕфхадмӕ куы ӕркӕсай, уӕд дзы фендзынӕ тымбыл
зиллӕгтӕ. Цӕгатфарсырдыгӕй зиллакӕй зиллаччы ӕхсӕн фылдӕр быдыр вӕййы,
уыцырдыгӕй иӕ цъар бӕзджындӕр вӕййы.
Таймураз Муратӕн амыдта алы мӕргъты, кӕмӕ сӕ цавӕр миниуджитӕ ис,
уыдон ын дзырдта. Скъолайы ногдзаутӕ кӕй сарӕзтой, уыцы «Æ
рдзы къуймӕн» дӕр Мурат ӕмӕ Таймураз скодтой быдыргътӕ.
Хынцфарстгӕнаг у Таймураз, ӕндӕр ӕм ницы фау ӕрхӕсдзынӕ.
-Æмӕ сӕгуыты нӕхи цӕстӕй ӕцӕг фендзыстӕм?-афарста та Таймураз.
-Дӕ дзыхыл ма чысыл фӕхӕц. Сӕ-гуыты кӕй фендзыстӕм, уый тыххӕй дын
ард хӕрын. Тӕккӕ знон дӕр ма уӕртӕ ӕрдузы уыдис. Æхсӕрдзӕны бын
къӕдзӕхрӕбынтӕй ацудас хары ӕмӕ сӕгуыттӕ уый сдӕрынмӕ ӕрбацӕуынц.
Уыцы минут Мурат йе ‘нгуылдз йӕбылтыл авӕрдта:сӕхӕд дӕле ауыдта
сӕгуыты. Йӕ зӕнгтӕ-бӕрзонд, лыстӕг, йӕ астӕу-хӕрзконд, ӕлвӕст, йӕфӕстаг
къӕхтӕ-чысыл къӕдз. Йӕ сӕр-иу куы иуырдӕм азылдта, куы иннӕрдӕм. Йӕ хъустӕ
размӕ-фӕстӕмӕ атасынц, йӕ фындзыхуынчъытӕй басмуды. Дон баныуӕзта сӕгуыт,
фӕстӕмӕ цыд, къуытӕртӕм мӕллӕг уаст бакодта ӕмӕ йӕм уырдыгӕй хъулонрагъ
сӕныкк разгъордта. Йӕ мады раз алӕууыд, змисмӕ ӕрысмыста, суадоны
басанчъехтӕ кодта ӕмӕ дон нуазыныл фӕци.
-кӕс ма, къӕдзил дӕр ын нӕй, - ныллӕг хъӕлӕсӕй сдзырдта Таймураз.
-С-с, банцай, -басхуыста йӕ Мурат.
Таймураз на нӕ фӕллӕууыди, нытӕхуды та кодта:
-Ныр уыдонӕн сӕ хуыз фелвас! Скъолайы ахӕм ныв нӕй.
Уыцы минут сӕгуит йӕ сӕрӕл бӕрзонд схӕцӕд, йӕ къахӕй змис ӕртӕпп
ласта, фындзыхуынчъытӕй фехсистт кодта ӕмӕ суадоны сӕрты уыцы-иу сӕррӕтт
баласта. Сӕныкк мады ӕхситтмӕ фыццаг зӕххыл ӕртъӕпӕн, стӕй ӕнӕбарыгомау й
ӕ сӕр батылда ӕмӕ йӕ мадыфдыл доны бауад. Мад ӕрдузы рӕбын фӕллӕууыд ӕмӕ
йӕ сӕныккмӕ бауасыд. Сӕныччы дон цасдӕр аласта, тыхтӕ ӕмӕ амӕлттӕй былмӕ
рабырыд, ӕмӕ йӕхи ацагъта. Цыдтытӕгӕнгӕ йӕ мады цурмӕ бахӕццӕ, фӕмехъ
кодта ӕмӕ ӕрхауд.

269
 -Цыдӕр кодта!- тыхст хуызӕй сдзырдта Мурат ӕмӕ йӕ дзабыртӕ ласынмӕ
фӕцис.- тагъддӕр цом.
Бауадысты доны ӕмӕ сӕныччы цур алӕууыдысты.
-Къӕппӕджы бахауд!-тарст хъӕлӕсӕй сдзырдта Мурат.- Æз сӕныккыл
хӕцдзынӕн, йӕхи куыннӕ иваза, афтӕ.
Ды та къӕппӕг байгом кӕн.
-Цымӕ кӕй къппӕг у?
-Æвӕццӕгӕн ӕй исчи сӕлабыртӕ ахсынӕн сӕвӕрдта,-сагъта Мурат.
-Æмаӕ сӕрды сӕлабыртӕ ахсын уадзынц?
-Нӕ уадзынц, фӕлӕ чидӕр ӕгъдау халы.
Тарст сӕныкк йӕ сау цӕстытӕй касти сӕ ирвӕзынгӕнджытӕм, ӕмризӕджы
ризы.
-Дӕ амонд уыдис ӕмӕ мах ам фестӕм, ӕндӕра цы уыдайс? Къӕппӕг дӕ нал
суагътаид. Кӕнӕ бирӕгъ, кӕнӕ рувас, науӕд дыл сӕлабыр ӕрбамбӕлдаид,
-дзырдта Мурат сӕныччы къах бӕтгӕйӕ.
-Цӕй ӕмӕ йӕ ма-ма ауадзӕм!- сдзырта Таймураз.
-Цытӕ дзурыс? Искуты дӕр ма сӕрибар сырд адӕймаджы цур фӕразы? Йӕ
туджы цы ис, уый хъуамӕ кӕна.
Таймуразы нӕма фӕндыды цӕф сӕныччы ауадзын, исдуг ын йе рагъ йӕ
къухӕи алӕгъз кодта.
Сӕныкк куы феуӕгъюд, уӕд цалдӕр гӕппы акодта. Сонтӕй фӕлӕууыд, ӕмӕ
йӕ мадыл йӕ цӕст куынӕ ӕрхӕцыд, уӕд фӕстӕмӕ фӕкаст, цыма сӕ афӕрсынмӕ
хъавыд, уыйау.
Мурат ӕмӕ Таймураз доны куы ахызтысты ӕмӕ сӕ дзабыртӕ куы скодтой,
уӕддӕр ма сӕныкк уым лӕууыди. Æппын ӕрӕджиау йӕ мады уасын айхъуыста
ӕмӕ уыцырдӕм азгъордта.

ДЗÆРГЪ ÆМÆ БИРÆГЪ

(Аргъау)

Дзӕргъӕн уыди ӕртӕ хъыбылы. Чидӕр сын цӕхджын кӕф ӕрхаста, сӕхи дзы
ныддӕнгӕл кодтой ӕмӕ дойныйӕ мардысты. Дзӕргъ сын дон хӕссынмӕ ауад, ӕмӕ,
куыддӕр дон ӕвгӕнынмӕ хъавыд йӕ къӕртай, афтӕ бирӕгъ йе ‘ккой абадти.
- Хӕрын дӕ, дзӕргъ!- загъта бирӕгъ.
-Цы мӕ хӕр!-сагъта бирӕгъ.

270
 Цы мӕ хӕрыс?- бадис кодта дзӕргъ.-Мӕ фӕрстӕ хъӕбӕр. ӕ, фӕлӕ кӕд дӕ
дӕндӕгтӕн тӕригъд кӕныс, уӕд мын мӕхи ныууадз. Ис мын ӕртӕ хъыбылы,
кӕрдой хуызӕттӕ, ӕмӕ дын уыдонӕй иу ратдзынӕн.
-Дӕ хъуиддаг раст, уый дын мӕ зӕрдӕмӕ цӕуы, - загъта бирӕгъ. –Сӕ нӕмттӕ
та дын цытӕ хуыйнынц?
-Сӕ нӕмттӕ та сты иу-Æнафон иннӕ-Фидар, ӕртыккаг та – Хъармӕг.
-Хорз, -загъта бирӕгъ ӕмӕ йӕ ауагъта.
Дзӕргъ ацыд, йӕ хъыбылтӕн дон бадарта, иӕ дыууӕ дуары фидар сӕхгӕдта
ӕмӕ йӕ хъыбылтимӕ хъармы схуыссыди.
Уалынмӕ бирӕ гъдӕр ӕрбахъӕр кодта:
-О Æнафон!
-Æнафоны дӕм ӕддӕмӕ нал акӕсдзынӕн!-радзырдта мидӕгӕй дзӕргъ.
Уӕд та бирӕгъ бадзырдта:
-О фидар!
-Фидар ӕхгӕд мӕ дыууӕ дуары, - дзуапп та райхъуысти хуыдонӕй.
Æртыккаг хатт бирӕгъ бадзырдта:
- О Хъармӕг!
- Хъарм лыстӕны хуыссын мӕ хыбылтимӕ,- радзырдта йӕм дзӕргъ.
-Бирӕгъӕн фырмӕстӕй йӕ сӕр ӕрхаудта ӕмӕ иу ран ныффӕлдӕхти. Дунейы
мидӕг халонӕттӕй, цы уыди, уыдон ӕртахтысты ӕмӕ дзы иуы рацахста.
-Додой мын дӕ къона,-загъта,-мӕ мӕстытӕ дӕ хъуамӕ сисон!
-Цы дӕ фӕнды, уый мын кӕн,- загъта халон,-кӕ дӕ фӕнды, хӕргӕ мӕ бакӕн, кӕд
дӕ фӕнды, доны мӕ баппар, дӕ бар дӕхи, ӕрмӕст сӕ иу хъуыддаг курын: дӕ
хорзӕх мӕ уӕд, ӕмӕ мын мӕ хъуырыл хъӕдуртӕ хал ӕмӕ чъири ма бафтау, ӕмӕ мӕ
былӕй ма аппар.
-Æгайтма мын дӕхӕдӕг загътӕи, цӕмӕй тӕрсыс, уый,- сцин кодта бирӕгъ,
йӕхӕдӕг ын йӕ хъуырыл бафтыда хъӕдурты хал ӕмӕ чъири, стӕй йӕ былӕй
аппарста. Халон апӕррӕст ласта, иу стыр бӕласы къабузыл абадти, иӕхӕдӕг
хъӕдуры нӕмыг ахӕры чъиримӕ ӕмӕ ныхъхър кӕны:
-Хъуахъхъ, бирӕгъ! Хъуахъхъ, бирӕгъ, тъӕппытӕ фӕхау!
Бирӕгъӕн дыккаг сайды фӕстӕ фырмӕста йӕ фӕрстӕ атыдтой ӕмӕ ных хӕдмӕл.

271
 ÆХСÆРÆГ
Фӕрниаты Дзибуш

Рагон, ставд бӕрз бӕласы астӕу, арф ӕмӕ нарӕг мӕрайы цардис иу
ӕхсӕрӕг.Цалынмӕ йын ӕрӕгвӕззӕджы хур йӕ цӕрӕнуатмӕ касти, уӕдмӕ ӕхсӕрӕг
йӕ бонтӕ ӕрвыста ӕнӕмӕт ӕмӕ хъӕлдзӕгӕй, бӕлӕсты бынты ӕрӕмбырд кодта
йӕхицӕн зымӕгмӕ ӕхсӕртӕ. Суанг-иу бӕлӕсты бӕрзонд цъуппытӕ къалиуӕй-
къалиумӕ гӕпгӕнгӕйӕ, цӕстыфӕны-къуылдмӕ схӕццӕис. Чысыл цӕрӕгой зыдта
тынг бӕлвырд, иӕцӕрӕнбынтаны алыварс цы ис хъӕдӕй, уыдон иууылдӕр.-Куы-иу
рацыд хуры хъарммӕ балцы, уӕд-иу цӕуыл фембӕлд, уый йӕ гыццыл дзӕмбытӕй
ахыртт-хыртт кодта, стӕй сӕм-иу йӕ чысыл рӕсугъд фындзӕй басмыста. Æхсӕрӕг
зыдта, «йӕ бӕстыл» цы ис, цы дзы зайы, канд уый нӕ, фӕлӕ дзы цавӕр тӕссаг
рӕстӕг скӕны, уый дӕр. Ам арӕх фӕцӕуынц, цӕ дӕндӕгтӕ къӕс-къӕсгӕнгӕ, цъӕх
бирӕгътӕ; куы адзортт-дзортт кӕнынц, уӕд сӕфӕрстӕ фырхормагӕй кӕрӕдзиуыл
фембӕлынц. Сӕ тызмӕг ниудӕй хъӕды хихтӕ ризын байдайынц. Ам арӕх
ӕрбацӕуы фӕззыгон хъуынджын арс кӕрдо цӕгъдынмӕ. Иуӕй-иу бон йӕхи хӕрз
ныллӕджыты рауадзы тугдзых холыхор хъӕрццыгъа дӕр. Вӕййы ахӕм рӕстӕг, ӕмӕ
заууаты фӕрӕты къуппкъупп куы нӕ банцайы боныцъӕхӕй изӕрталынгмӕ. Ахӕм
«змӕст» рӕстӕджы ӕхсӕрӕг йӕ мӕрайы ныббыры ӕмӕ дыгай-ӕртыгай бонты хуры
цӕст нал фены.
Иу фӕззыгон райсом ӕхсӕрӕг йӕ сӕр хъавгӕ радардта йӕ цӕрӕнбынаты
дуарӕй, алырдӕм акаст ӕмӕ бафиппайдта, «йӕ бадӕны» ӕмгӕрон «фыдбылыз» кӕй
нӕй, сыбар-сыбур кӕй никуыцӕй хъуысы. Æхсӕрӕг хъыллиппытӕгӕнгӕ уайтагъд
смыдӕг иу ӕхсӕрджын цӕгатварсы . . . Куыддӕр ӕртыккар ӕхсӕр ӕрсаста йӕ
судзинхуыз лыстӕг дӕндӕгтӕй, афтӕ чысыл фалдӕр ссыд къӕхты хъӕр, хус
сыфтарты сыр-сыр ӕмӕ кӕлддзаг къалиуты къӕрццытӕ. Æхсӕрӕ йӕ хъустӕ фӕхыл
кодта, йӕ фӕстаг къӕхтыл алӕуыд, йе стыр къӕдзил пыхцылӕй йе рагъыл
авӕрдта,йӕ цӕстытӕ фӕдзагъыр сты, фӕзылд ӕмдзӕхгӕр, уынӕр чердыгӕй цыд
уый куы базыдта, уӕд фӕстӕмӕ уыцы-иу тъӕбӕртт фӕкодта. Бирӕгъӕй сурын
райдыдта.
Æхсӕрӕгӕн фӕзилӕнтӕ, агӕппгӕнӕнтӕ иууылдӕр уыдысты бӕрӕггонд,
ӕмӕ бахӕццӕ йӕ бӕласы размӕ. Бирӕгъ уыд хӕрзӕввахс . . .Куыддӕр ӕм
фӕцӕйлӕбурдта йӕ дӕндӕгтӕй, афтӕ ӕхсӕрӕг йӕ цӕрӕнбынаты фӕмидӕг.
Тугдзых сырд бӕласы бын кӕсгӕй аззад, стӕй ӕвӕстиатӕй бавнӕлдта ӕхсӕрӕфмӕ
хӕрдмӕ бырынмӕ. Афтӕ мӕсты уыд, ӕмӕ ӕнӕхъӕн бӕлас аныхъуырныл дӕр
фӕстиат нӕ фӕцадаид, цӕмӕй йӕ амӕттаг йӕ къухы бафта, уый тыххӕй.
Бирӕгъ афӕлвӕрдта бӕрзы йӕ бындзӕфхадӕй сӕттыныл, фӕлӕ хӕрз
дзӕгъӕлы . . . Фӕрсырдыгӕй бӕласы ӕнцой уыд кӕлддзаг бӕлас. Сырд асӕррӕтт

272
кодта кӕлддзагыл. Æхсӕрӕгӕн йӕ къӕдзил кӕцӕй фӕзынд, уыцы хуынчъы йӕ дзых
фӕтъыста. Æхцӕрӕг мӕрайы уӕлӕмӕ арф абырыд ӕмӕ йӕхи къулмӕ нылхъывта.
Бирӕгъ хуыккомы дуӕрттӕ ӕхсыны дӕндӕй, йе фсыр-иу куы фӕрыст, уӕд-иу
сниудта ӕмӕ та-иу ноджы мӕстыдӕрӕй бавнӕлдта ӕхсынынмӕ. Йӕ къах цалдар
хатты батъыста мидӕмӕ, фӕлӕ дзы ницӕуыл хӕст кодта Бирӕгъӕн йӕ комыдӕттӕ
уадысты цӕрӕгой куыд аскъуыдтӕ кӕндзӕн йӕ дзӕмбытӕй ӕмӕ дзы йе стонг куыд
суадздзӕн . . .
Æхсӕрӕгӕн йӕ зӕрдӕ йӕхи къултыл хоста, фыртасӕй-иу сцъыс-цъыскодта,
бирӕгъы къахъ-иу мидӕмӕ куы ӕрбазынд, уӕд-иу къулмӕ йӕхи ӕнгомдӕр
нылхъывта, йӕ сӕрымагъз-иу ныддыз-дыз кодта, фӕлӕ та-иу тыхгӕнӕджы ниуын
куы ссыд ӕддейӕ, йӕ къултӕ-иуын куы ӕрбацӕйкалта, уӕд та-иу йӕчысыл ныхтӕй
царыл йӕхи ӕрцауыгъта Цӕрӕгой, мӕгуыр, цалдӕр хатты расӕррӕтт кӕнынмӕ дӕр
хъавыд, фӕлӕ кӕдӕм? Уайтагъд-иу ауыдта бирӕгӕы ӕнӕрныкъулгӕ цӕстытӕ, йӕ
даргъ ссыртӕ, фаджысӕвгӕнӕн фиййаджыйас пӕлӕхсар ӕвзаг.
-Нӕ, тынг зын у агӕпп кӕнын!- фыртӕссӕй, йӕ царм йӕ фыдӕй хицӕн кодта
ӕхсӕрӕгӕн. Базыдта, кӕй ӕрхӕццӕ кӕны йӕ фӕстаг сулӕфт. уымӕтӕджы йӕм нӕ
сӕтты йе знаг дуӕрттӕ. Хатыр кӕмӕй ракура, ахӕм дӕр нӕу, ӕгас хъӕды сырдтӕ
дӕр дзы тӕрсгӕ кӕнынц, ӕмӕ ныр се ‘ппӕты авзар дӕр судзгзӕ ӕнӕсӕрылхӕцӕг
ӕхсӕрӕджы.
Æхсӕрӕг, йӕ зӕрдӕйы тугтӕ тадзгӕ, ахӕм сагъӕстӕ куы кодта, уӕд
ӕнӕнхъӕлӕджы райхъуыст фӕд-фӕдыл цалдӕр топпы гӕрахы. Хъӕд ӕмнӕрд,
ӕнӕбкъуыст ныкодта. Мӕгуыр цӕрӕгойӕн йӕ уд йӕ къӕхты бынӕй АУАД.
Иудзӕвгар ницыуал бамбӕрста, фӕалӕ зыхъхъырӕй куы ракаст, уӕд аудта: бирӕгъ
лӕууыд мардӕй бӕласы бын.
Æхсӕрӕг рагӕпп кодта йӕ цӕрӕнбына-тӕй ӕмӕ фалдӕр тулдз бӕласы
цъупмӕ фӕуад. Уыцы рӕстӕжды ӕрбазгъордтой дыууӕ цуаноны ӕмӕ ахастой
ӕгъатыр бирӕгъы марды.
Æхсӕрӕг бӕласы цъуппыл слӕууыд йӕ фӕстаг къӕхтыл ӕмӕ цавӕрдӕр
ӕнахуыр ӕмбаргӕ тылд кодта кӕ раззаг хъуынджын къӕхтӕ цуанонты фӕстӕ.
Фыртӕссӕй ма рызты ӕви цин кодта, уый зын рахатӕн уыд.

ЗАРАГ ЦЪИУТÆ
Хъуыппеты Мысост

Алан рагӕй дӕр сабыр лӕппу уыди. Бирӕ уарзта йе ‘мбӕлттимӕ

хъӕдмӕ цӕуын ӕмӕ уым цъиуты зӕлланггӕнаг хъӕлӕстӕм хъустын. Иу бон
сӕ сыхаг лӕппу Гагийӕн дзуры:

273
 -Ныртӕккӕ уалдзӕг йӕ тӕккӕ тынгыл у, ӕмӕ мӕнӕ нӕ кӕрты зараг цъиутӕ
ауадзӕм. Уый фӕстӕ нӕ хъӕдмӕ цӕуын нал хъӕудзӕн сӕ зардзытӕм хъусынмӕ.
-Раст зӕгъыс, фӕлӕ сӕ кӕм ссарӕм?- фарста Гаги.
-Куыд кӕм? Хъӕды сӕ ӕрцахсӕм ӕмӕ сӕ нӕ кӕрты ауадзӕм. Нӕ кӕрт дӕр
хъӕдӕй нӕу Бӕлӕстӕ дзы бирӕ, уӕдӕ дзы бындзытӕ ӕмӕ зулчъытӕ дӕр фаг ис
ӕмӕ хӕринагхъуаг нӕ уыдзысты.
Дыккаг бон райсомӕй раджы цъиуахсӕн къӕппӕджытимӕ араст сты хъӕдмӕ.
Цалынмӕ хур хӕхты фӕстӕмӕ ныттылдис, уӕдмӕ ахстой цъиутӕ. Гаги ӕрцахста,
ӕргъӕвст цъиу кӕй хонынц, ахӕм. Аланы къӕппӕджыты та бахаудис ӕртӕ цъиуы.
Иу-ӕргъӕвст, дыууӕ та сырхкъоппатимӕ. Æрхастой сӕ. Дыууӕ къалатийы сӕ
бакодтой:
сырхкъоппаты иуым ӕргъӕвсты та иннӕйы. Уырдӕм сын цынӕ хӕринаг
лӕвӕрдтой, ахӕм нал баззад. Цъиутӕ дӕр нал кодтой. Цыма кӕрӕдзийы дӕр нӕ
зыдтой, уыйхуызӕн сӕхи дардтой.

-Цӕй, ауадзӕм сӕ ныр, ӕмӕ кӕд кӕрты бӕлӕстӕй никӕдм атӕхикой, -загъта
Алан, ӕмӕ Гаги дӕр сразы.
Цъиутӕ кууддӕр къалатий раирвӕзтысты, афтӕ стыр хӕдзӕртты сӕрты
цыдӕр ӕрбайсты.
-Нӕ дын загътон, нӕ сахуыр уыдзысты, -ӕнкъардхуызӕй сдзырдта Гаги.
-Уӕдӕмӕ цом ӕмӕ Михалы бафӕрсӕм. Михал нын бацамондзӕн, куыд сӕ
ӕрцахуыр кӕнын хъӕуы, уый.
- Цом, -сразы Гаги.
Михалӕн сӕ хабӕрттӕ куы ракодтой, уӕд сын загъта:
-Цъиутӕ иууылдӕр сӕрибар уарзынц. Адӕймаг-мӕ дзы хӕстӕг цӕрын уарзы
ӕрмӕстдӕр сырддон-цъиу. Æмӕ уый та зараг цъиуыл нымад нӕу. Зараг цъиутӕй ам
ӕрбынат кӕндзӕн ӕрмӕстдӕр сауцъиу.
-Сауцъиутӕ нӕм ныр дӕр бирӕ ис!—нал Фӕлӕууыд Алан.
-Уый зонын, фӕлӕ цӕмӕй уыдоны хуызӕн сахуыр уой ӕргъӕвст,
сырхкъоппа, булӕмӕргъ, кӕркӕ-мӕркӕ бындзхор дыгоппон, оргъаны цъиу, кӕнӕ
саусӕр, уый тыххӕй сын ссарын хъӕуы сӕ ахстӕттӕ, ӕмӕ лӕууыд Алан.
-Уый зонын, фӕлӕ цӕмӕй уыдоны хуызӕн сахзуыр уой ӕргъӕвст,
сырхкъоппа, булӕмӕргъ, кӕркӕмӕркӕ бындзхор дыгоппон, органы цъиу, кӕнӕ
саусӕр, уый тыххӕй сын ссарын хъӕуы сӕ ахстӕттӕ, ӕмӕ сын уырдыгӕй
ӕрбахӕссут се’йчытӕ.
-Æмӕ уӕд цы уыдзӕн?-ӕмдзырд фесты Алан ӕмӕ Гаги.

274
 -Цы куы зӕгъат, уӕд сӕ сырддонцъиуы ахстоны нывӕрут, уый сӕ
рауадздзӕн, ӕмӕ сӕ хъомыл дӕр скӕндзӕн: Иугӕр кӕрты куы райгуырой, ыӕд ӕм
кӕддӕриддӕр тӕхдзысты ӕмӕ заргӕ дӕр кӕндзысты.
Михалы уынаффӕ лӕппуты зӕрдӕмӕ фӕцыдис.
Уыцы бонӕй фӕстӕмӕ ӕнӕхӕн къласы лӕппутӕ дӕр уӕгъд рӕстӕджы
цыдысты хъӕдмӕ, зараг цъиуты ӕйчытӕ ӕмбырд кӕнынмӕ.
Æрбахастой дӕс айчы: фондз дзыгъуыртӕ, гогызы айчы хуызӕттӕ, фондз та
ӕрвхуыз цъӕх ӕйчытӕ. Ссардтой сырддонцъиуты ахстӕттӕ дӕр.
Михалы фӕдзӕхстмӕ гӕсгӕ сырддонцъиутӕй дыууӕйы ахстӕтты цы ӕйчытӕ
уыдис, уыдон сусӕгӕй систой, ӕмӕ дзы кӕй ӕрхастой, уыцы ӕйчытӕй
фӕндзгӕйттӕ нывӕрдтой.Сырддонцъиутӕ сыл къуыртты ныббадтысты. Дыууӕ
къуырттӕй рауагътой ӕрмӕстдӕр ӕхсӕз цъиуы, иннӕтӕ фӕлӕхъуг сты. Фӕлӕ
сырхкъппатӕй дыууӕ уыйтагъд амардис. Сырддонцъиутӕ сын лӕвӕрдтой, сӕхи
лӕппынтӕн-иу цы дардтой, ахӕм хӕринӕгтӕ: мӕнӕуы гагатӕ, дзулы къӕбӕртӕ.
Ахӕм хӕринӕгтӕ та сырхкъоппатӕ нӕ уарзынц. Уӕд сырддонцъиутӕ хӕссын
райдыдтой: зулчъытӕ, уалаттӕ, бындзытӕ дӕр ахстой. Ахӕм хӕринӕгтӕ лӕппынты
зӕрдӕмӕ фӕцыдысты ӕмӕ рӕзын байдыдтой.
Афтӕмӕй сырддонцъиутӕ схъомыл кодтой цыппар зараг цъиуы.Дыууӕ дзы
рауадис кӕркӕ-мӕркӕ бындзхор цъиутӕй, дыууӕ-та сырхкъоппатӕ. Сӕрд-сӕрды
дӕргъы фӕцардысты сырддонцъиутимӕ, фӕззӕг та атахтысты хъарм бӕстӕм. Иннӕ
уалдзӕг фӕстӕмӕ ӕртахтысты ӕмӕ ӕрфысым кодтой сырддонцъиуы ахстоны. Сӕ
райгуырӕн бынаты. уӕдӕй фӕстӕмӕ зараг цъӕхснаг мыртӕ.

ХОРЫ НÆМГУЫТÆ
Дзугаты Георги

Августы райдайӕн. Изӕрыгӕттӕ. Хуры тынтӕ сӕхи рывӕстой бӕрзонд урс

хӕхты фӕстӕмӕ. Уӕрӕх мусы астӕу уыды стыр мӕнӕуы кӕри. Колхозонтӕ найгонд
мӕнӕу ӕвгӕдтой кӕрийӕ, дзаг голджытӕ барстой барӕнтыл ӕмӕ сӕ ластой гонтӕм.
Чысыл Мурат бӕхыл ӕрбацӕйцыди хъӕумӕ. бӕхы ауагъта сургӕ. Дымгӕ йын
йӕ нымӕтхуд фесчъил-фесчъил кодта. Йӕ сырх галстук дӕр ын ӕнкъуыста йӕ урс
хӕдоны риуыл.
-Акӕсут-ма, акӕсут, бӕхыл рӕстмӕ зынгӕ дӕр нӕма кӕны, афтӕмӕй
ӕцӕгбарӕджы бадт куыд кӕны ацы лӕппу, - загъта иу чидар ӕмӕ йӕм уӕд иннӕтӕ
дӕр акастысты.

275
 Уыцы рӕстӕджы Мурат йӕ бӕх фӕурӕдта, бӕхӕй ӕргӕпп кодта. Йӕ иу
къухӕй идоныл хӕцыдис, иннӕмӕй та зӕххӕй цыдӕр систа, йӕ хӕдоны чысыл
дзыппы йӕ авӕрдта, уый фӕстӕ бӕхы барцыл фӕхӕцыдыд ӕмӕ йыл цӕрдӕг абадти.
Æрбахӕццӕис мусы размӕ. Идон абаста кауы михыл ӕмӕ бауад бригадирмӕ,
загъта йын, йӕ фӕдзӕхст ын кӕй баххӕст кодта, стӕй уӕд кӕрийы цурмӕ бауад.
Йӕдзыппӕй мӕнӕуы’ фсир систа, йӕ къухӕй йӕ аууӕрста, йӕ сыгтӕ йын афу кодта
ӕмӕ нӕмгуытӕ кӕрийыл бакалдта.
Колхозонтӕй иуӕй-иутӕ бахудтысты, иу чидӕр сӕ загъта:
-Мах афтӕ ‘нхъӕлдтам, ӕмӕ Мурат сыгъзӕрины къӕртт ссардта. уӕд
бригадир Мураты къух райста ӕмӕ йын загъта:

-Афтӕ, афтӕ, мӕ чысыл хур, хорз бакодтай, денджыз ӕртахгай у, кӕри та-
нӕмыггай.
Ногдзауты разамонӕг йӕ куыст нӕ баурӕдта, фӕлӕ Муратмӕ йӕ цӕст дардта
бригадиры арфӕйы ныхасы онг.
Дыккаг бон ногдзаутӕ иууылдӕр рацыдысты быдырмӕ ӕфсиртӕ ‘мбырд
кӕнынмӕ.
-Мах алы ӕхсӕнадон хъуыддаджы дӕр хъуамӕ уӕм хӕдзардзинтӕ,-дзырдтой
ногдзаутӕ.

КЪУЫБЫРХЪУС
Гуыцмӕзты Михаил

Гагийӕн йӕ мад магазины къаффеттӕ балхӕдта, радта йын сӕ ӕмӕ йӕ

бафӕдзӕхста:
-Æз кусынмӕ цӕуын, фӕлӕ нӕхимӕ ацу хӕдзармӕ дӕ хъус дар.
-Хорз, -загъта Гаги ӕмӕ. Хӕдзары раз кӕрты сбадт ӕмӕ къаффеттӕ хӕры.
Уынгӕй ӕрбайхъуыст сӕ сыхӕгты лӕппу Гуыцыры хъӕр:
-Гаги, уӕ, Гаги!
Гаги йӕ къаффеттӕ кӕрты къуымы амбӕхста. Гуыцыры размӕ ауад ӕмӕ йӕ
афарста:
-Цы дӕ хъӕуы?
-Цӕй-ма, пуртийӕ ахъазӕм.
Гаги фӕтарст, ома мын мӕ къаффетты куы фена ӕмӕ афсон кодта:
-Кӕрты куы фӕхъазӕм, уӕд мӕм гыцци фӕхыл кӕны.
-Æмӕ мӕнӕ уынджы ахъазӕм, - загъта Гусыцыр ӕмӕ йӕ сырх резинӕ пурти
Гагимӕ баппӕрста.

276
 Цы гӕнӕн ма уыд. Райдыдтой хъазын.
Хъазт куы фесты, уӕд Гаги иӕ каффеттӕм атындзыдта, фӕлӕ къаффеттӕ уым
нал сты: гаги алырдӕм аракӕс-бакӕс кодта. Кӕрты ничи ис. Æрмӕст сӕ чысыл
куыдз Къуыбыртъус кӕрты астӕу, бӕласы бын, къаффетты афтид гӕххӕтты цур
хуыссы, афтӕмӕй йӕ былтӕ стӕры ӕмӕ Гагимӕ ӕфсӕрмгъуызӕй кӕсы.

ТЫХ ÆМÆ ЗÆРОНД

(Аргъау)
Раджы-ма раджы-ма цардысты ӕмӕ уыдысты карк ӕмӕ уасӕг. Дыууӕйӕн
дӕр сӕ цӕстытӕ иу рӕстӕджы риссын байдыдтой. Хоры нӕмыг дӕр дзӕбӕх нал
уыдтой.
Уӕд карк ӕмӕ уасӕг сӕхицӕн загътой: «Нӕ цӕстытӕ цыдӕр аххосагӕй
риссынц, ӕмӕ дзуармӕ куывды цӕуын хъӕуы»
Хъӕбӕр цыхтӕй фиуджын уӕлибыхтӕ скодтой ӕмӕ араст сты. Фӕндагыл сыл
амбӕлди гӕды рувас ӕмӕ сӕ бафарста:
-Кӕдӕм цӕут?
-Куывды!
-Цом, уӕдӕ, ӕз дӕр-уемӕ!
-Карк, уасӕг ӕмӕ рувас иумӕ бирӕ фӕцыдысты, цъус фӕцы чы зоны. Иу
афон куы уыди, уӕд сыл цъӕх бирӕгъ амбӕлди.
-Кӕдӕм цӕут?
-Куывды!
-Цом, уӕдӕ, ӕз дӕр-уемӕ, - загъта арс ӕмӕ араст сты иууылдӕр иумӕ.
Цӕуынтӕ байдыдтой, цӕуынтӕ байдыдтой ӕмӕ уалынмӕ схӕццӕ сты
скувӕндонме. Сӕ уӕлибыхтӕ кувӕндоны бӕласы бын цъӕх нӕууыл ӕрӕвӕрдтой
ӕмӕ тӕрхон кӕнын райдыдтой, чи сӕ кува, ууыл.
Рувас сын загъта:
-Хистӕр чи у, уы сӕ скувӕд!
Рувасы ныхасыл иууылдӕр сразы сты.
Уӕд бирӕгъ загъта:
-Æз райгуырдтӕн, уыцы хохан йӕ кой дӕр куы нӕма уыдис, уӕд.
Уӕд арс фӕмӕсты ис ӕмӕ загъта:
-Уӕдӕ ӕз та знон райгуырдтӕн, ӕмӕ ма исчи бавналӕд!-афтӕмӕй
уылибыхты иӕ дзӕмбыйӕ йӕхимӕ ӕрбаласта ӕмӕ сӕ хӕры. Хӕргӕ-хӕрын дзы иу
фиуы мур ӕрхаудта ӕмӕ йӕ рувас, цъыллынджытӕгӕангӕ, ахордта.
Арс ӕй бӕзджын хъӕлӕсӕй афарста:
-Цы ахордтай, рувас?
-Мӕ цӕст!

277
 _Æмӕ адджын уыди?-бафарст йӕ арс.
-Диссаджы адджын! Мыдӕй адджындар!-загъта йын рувас, йӕ былтӕ стӕргӕ.
Арс уӕд йӕ иу цӕстмӕ февнӕлдта, акъахта йӕ, ацъӕм- цъӕм ӕй кодта ӕмӕ
мӕсты хуызӕй загъта:
-Æмӕ адджын куы нӕ уыди.
-Уый ды дӕ галиу цӕст ахордтай, ӕмӕ уыйм айгъай, нӕу адджын. Уӕдӕ ма
рахиз ахӕр, кӕддӕра куыд адджын у, - загъта рувас.
Арс уӕд йӕ рахиз цӕст дӕр акъахта ӕмӕ йӕ ахордта. Куы ницы уал уыдта,
уӕд, богътӕгӕнгӕ, куырмӕй рувасы расур-басур кӕнын байдыдта.
Рувас ӕй кӕдзӕхы былмӕ асайдта, ӕмӕ ӕдылы арс былӕй асхъиудта ӕмӕ
комы ныххӕррӕгъи. Бирӕгъ ӕмӕ ма рувасӕн дӕр уымӕй хуыздӕр минас цы
уыдаид!
Карк ӕмӕ уасӕг дӕр уӕд хъуызгӕ рафардӕг сты сӕхимӕ.

ДЗЕГЪА ÆМÆ РУВАС

(Аргъау)
Сау хъӕды иу бӕрзонд бӕласы сӕр дзегъа йӕхицӕн ахстон скодта.цъиутӕ
дзы рауагъта.
Уӕд иу бон уылты рувас фӕцӕйзгъордта ӕмӕ сӕ аудыта. Бӕласы бынты
рауай-бауай кӕны, йӕ былтӕ астӕры ӕмӕ уӕлӕмӕ дзуры:
-Дзегъа, уым дӕ, цы?
-Мӕнӕ дӕн!
-Ай мӕ бӕлас куы у, уӕд ам ахстон цӕмӕн скодтай? Тагъд мын дӕ цъиутӕй
иу раппар, кӕннод бӕлас калын ӕмӕ уӕ иууылдар хӕрын!
Уӕд дзегъа фӕтарсти ӕмӕ йын йӕ цъиутъӕй иу раппӕрста. рувас ӕй ахордта.
Дыккаг райсом дӕр та рувас ссыди дзегъамӕ, Бӕласы алыварс та зилы, ӕмӕ
йӕм дзуры:
-Дзегъа, уым дӕ, цы?
-Мӕнӕ дӕн!
Тагъд мын дӕ цъиутӕй иу раппар, кӕннод бӕлас калын ӕмӕ дӕ хӕрын.
Дзегъа та иу цъиу раппӕрста ӕмӕ та рувас уый дӕр ахордта.
Уӕд дзегъа дӕрдиаг кодта ӕмӕ загъта:
-Ай мыл цӕй мард ӕрцыд! Афтӕ мын сӕ куы хӕра алыбон, уӕд ма цы
кӕндзынӕн?
Æмӕ хӕкъуырццӕй кӕуын байдыдта.
Йӕ сӕрты зым фӕцӕйтахт ӕмӕ дзегъайы кӕуын куы фехъуыста, уӕд ӕм
дзуры:
-Цы кодтай? Цӕмӕн кӕуыс?

278
 Дзегъа йын радзырдта:
-Мӕнӕ мын рувас мӕ цъиутӕ фӕцахуыр ӕмӕ мын сӕ хӕры.
-Куыд сӕ хӕры бӕласы сӕрмӕ?
-Ай, дам, мӕ бӕлас у, ам, дам, ахстон цӕмӕн скодтай? Тагъд, дам, дӕ цъиутӕй
иу раппар, кӕннод бӕлас калын ӕмӕ йын дзы иу аппӕрстон. Дыккаг бон дӕр та
афтӕ.
Уӕд зым афте зӕгъы:
-Уӕдӕ дзы ма тӕрс. Рувасмӕ нӕ фӕрӕт ис, нӕ кард, цӕмӕй акалдзӕн Бӕлас?
Куы ссӕуа райсом, уӕдиу афтӕ зӕгъ:» Æмӕ дӕ фӕрӕт та кӕм ис?»
Рувас та райсом куы суад, уӕд бӕласы алыварс зилынтӕ байдыдта ӕмӕ
уӕлӕмӕ дзегъамӕ дзуры:
-Тагъд дӕ цъиутӕй иу раппар, кӕннод бӕлас калын ӕмӕ уӕ иууылдӕр
хӕрын!
Уӕд ын дзегъа афтӕ зӕгъы:
-Æмӕ дӕ фӕрӕт та кӕм ис?
Рувас ӕрбамӕсты:
-Уыцы зонд дыч чи бацамыдта?
-Зым, ӕндӕр чи.
-Æмӕ ныр цы фӕцис уыцы зым?
-Хохмӕ атахтис йӕ хӕдзармӕ.
Рувас ӕм йӕхи хӕстӕг баласта ӕмӕ йын афтӕ зӕгъы:
-Дӕуӕй рӕсугъддӕр заргӕ нырма маргъы мыггагӕй никуыма фехъуыстон.
Æз тынг дардӕй фӕцыдтӕн дӕ зарынмӕ хъусынмӕ.
Уӕд зым ноджыдӕр йӕ зардыл бафтыдта, ӕмӕ йӕм рувас йӕхи хӕстӕгдӕр
баласта.
-Дӕ хорзӕхӕй, зым, дӕ цӕстытӕй цы хорз зарыс!
-Ницы зарын мӕ цӕстытӕй.
-Уӕдӕ цӕмӕй зарыс?
-Нӕ мӕ уырны! уӕдӕ ма дӕ цӕстытӕ бацъынд кӕн ӕмӕ афтӕмӕй ныззар!
-Кӕс-ма уӕдӕ!- зым йӕ цӕстытӕ куыд фӕцъынд кодта, цъындӕй азарон,
зӕгъгӕ, афтӕ йыл рувас йӕхи ныццавта ӕмӕ йӕ ацахста.
-Ныр дӕ хӕргӕ кӕндзынӕн, хӕргӕ. Цӕмӕн бацамыдтай зонд дзегъайӕн,
бӕлас фӕрӕтӕй фӕкалынц, рувасмӕ фӕрӕт нӕ вӕййы, уый.
Зым ын загъта:
-Уый мӕ аххос уыд, фӕлӕ дын мӕхицӕй фылдӕр минас, фылдар пайда
фӕкӕнын кӕндзынӕн ӕмӕмӕ ма бахӕр.
-Цы минас мын фӕкӕнын кӕндзынӕ ?

279
 -Уӕртӕ ӕлдаратӕ зиу кӕнынц хос кӕрдынмӕ : уыдон сӕ зиууӕттӕ н зиу
кӕнынц хос кӕрдынмӕ :
уыдон сӕ зиууӕттӕн дынджыр тохъыл схастой, ӕмӕ дын уый бахӕ рын
кӕндзынӕн.
Бацыдысты зиууӕттӕм.
-Мӕнӕ амкӕрӕджы бамбӕхс, ӕмӕ ӕззиууӕт-ты куы асайон, - загьта зым
рувасӕ н, -уӕ диу ды тохъыл бахӕр.
-Хорз, - загъта рувас ӕмӕ зымы феуӕгъд кодта. Зым хосдзауты размӕ батахт
ӕмӕ сӕ разӕй гаккгаччы уайы. Хосдзаутӕ сӕ хос кӕрдын фӕ уагътой ӕмӕ зымы
ахсыныл фесты. Рувас дӕр уыцы сахат тохъылы фыдӕй йӕ хи уӕрдоны хуызӕ н
ныккодта.
Уӕд зым ныппӕррӕст ласта ӕмӕ атахти. рувас дӕр йӕ хи райста ӕ мӕ сӕ
ӕмгъуыдуатмӕ ӕрцыдысты.
-Гъы, куыд дӕ федтон?- бафарста зым рувасы.
_Хорз мӕ федтай, фӕлӕ ма мӕ куы нӕ фӕхудын кӕнай, уыд дӕ нӕ
ныууадздзынӕн ӕнӕ бахӕргӕ .
-Уый дын мӕ быгъдуан. Цом.
Иу ран хуымонтӕ хуын кодтой, ӕ мӕ зым рувасӕн афтӕ зӕгъы:
_Дымӕ нӕ ам къудзийы бын бамбӕхс ӕмӕ мӕм кӕс.
Рувас къудзийы бын ӕрӕмбӕхст ӕмӕ кӕсы: зым батахт ӕмӕ галдӕ рӕджы
сӕрыл абадтис.
Хуымгӕнӕг дзомаг фелвӕста ӕмӕ йӕ зымыл фехста. Дзомс сӕмбӕ лдис
галдӕрӕджы сӕрыл. Галдӕрӕг атылдис.
Хуымгӕнӕг, ӕллӕх, мӕ фырты амардтон, зӕгътӕ, бауад ӕмӕ йӕ йӕ хъӕ
бысы фелвӕста.
Зым ныппӕррӕст ласта, рувасмӕ ӕрбатахт ӕмӕ йӕ фӕрсы:
-Гъы, хорз дӕ нӕ фӕ худын кодтон?
-Тынг, -загъта рувас. Ныр ма мӕ хорз куы нӕ фӕ тӕ рсын кӕ най, уӕ д дын
дӕ ахстон зонын ӕмӕ дын ӕнӕ хӕргӕ нӕй.
-Хорз, -загъта зым.
Ацыдысты уырдыгӕй. Зым рувасы иу ран фӕндагыл ӕрлӕууын кодта, йӕ
хӕдӕг хъӕумӕ батахт ӕмӕ йӕ фӕстӕ цуанӕтты ӕд куыйтӕ расайдта ӕмӕ сӕ ,
рувас кӕм уыд, ууылты ӕрбакодта.
куыйтӕ уайтагъд рувасы ауыдтой ӕмӕ йӕ сурынтӕ байдыдтой. Йӕ уд
ӕрдуйӕ нарӕгдӕр сси, афтӕ мӕй хуынкъмӕ ныийрвӕзт. Куыйтӕ хуынчъы суармӕ
хуыссынц.
рувас мидӕгӕй йӕ ыӕ нгты фӕрсы:
-Цӕй, ныр мӕн цуанон куыйтӕ куы сырдтой, уӕд мын уӕчи баххуыс кодта?

280
 -Мах дын цуанӕтты раздӕрсӕ уынӕрӕй базонын кодтам.
Сӕры магъз загъта:
- Æз та дӕ лидзыныл бафтыдтон.
Къӕ хтӕ загътой:
-Мах та дӕ лидзӕйӕ хӕсгӕ кодтам.
Уӕдукъӕдзил загъта:
-Æз та дӕуыл ныддӕвдӕгдӕн ӕмӕ дӕ фӕстӕ тахтӕн.
-Уӕдӕ мыл, фӕстӕмӕ чи хӕцыдис, - загъта рувас, -уый ды уыдтӕ, ӕ наккаг!
Уӕдӕ ды мӕн ницӕ мӕнхъӕуыс! Дӕу куыйтӕн бахӕ рын хъӕ уы. . .
Афтӕ мӕй йӕ хуынкъӕ й радарта.
Куыйтӕ рувасы къӕ дзил куы ауыдтой, уӕдӕм фӕлӕбурдтой ӕмӕ йӕ йӕ
къӕдзилӕй ӕддӕмӕ радавтой. Цуанӕттӕ йӕм фӕлӕбурдтой, амардтойӕ ӕмӕ йӕ
сӕр, гуыр ӕмӕ къӕхтӕ й ӕнал бафарстой. Дзегъа та абон дӕр арфӕ кӕны зымӕн.

Иу уыци-уыци пецы тыххӕй

Базонут ма уыци-уыци. Пец тӕвд кӕны, фӕлӕ дзы зынг нӕй. Уӕ лдӕ ф кӕ
дӕ бацӕ уы, уырдыгӕ й фӕздӕг рацӕуы. Уый цы у?
_Адӕймаг.
Мах куы улӕфӕм, уӕд ныхъхъуырӕм уӕлдӕф, фӕстӕмӕта раулӕ фӕм дон
ӕмӕӕ взалытуаг газ, куыд пец, афтӕ .
Уый ӕнцонӕй уӕ бон у бабӕрӕгкӕнын. Баулӕ футмауидыгыл, уый схид
уыйуын дон. Нырта хъӕмпы халӕй ныффу нӕ нут чъырты доны. Дон сызмӕ
ндзӕнис. Уый та уын ӕвзалытуаг газ.
Адӕймаджы фындз ӕххӕст кӕны дыууӕ хъуыддаджы у уӕлдӕфбацӕ уӕн
дуар ӕмӕ фӕздӕджы трубӕ . Æмӕ цы хӕрӕм, уый судзы нӕ пецы. Уымӕйнӕ буар
алыхатт дӕр вӕййы хъарм.

«МАСТИСЫН»

Къӕвда йӕ уарынӕй не ‘нцад. Дымгӕ йы къуыззитт кӕммттӕ нӕ рыдис.

Махарбег рудзынджы цур диваныл бадтис ӕме чиныг касты. Æвиппайды йӕ
хъустыл ауад кӕйдӕр тыхджын ӕхсидт. Рудзынг байгом кодта ӕмӕ бынмӕ
ныккаст. Хӕдзары цур телхъӕды фарсмӕ лӕууыд чидӕр. Махарбергмӕ дзабӕх
зындис, уазалӕй куыд зыр-зыр кодта, уый. Лӕппу рудзынг ахразызт. Телхъӕды цур

281
лӕууыд йе ‘мбал Ауызби хуылыдзӕй. Иӕ дзаумӕ тты дон цъыкк-цъыкк кодта, йӕ
фындз уазалы ныссырх.
-Фӕзындтӕ ндӕ фӕсидмтмӕ, цы зӕгъдзынӕ, махарбег? афарста йӕ Ауызби.
-Кӕмӕй зӕгъыс, Махарбег?
-Кӕмӕй, кӕ, Хазбийӕ. Знон нын арифметикӕ йӕ контролон куыст уыдис,
Хазби мӕ фарсмӕ бадтис. Уайтагъд йӕ рардтӕ ацарӕзта ӕмӕ йӕ тетрадь
амбӕхста. Фӕлӕгъзтӕ йын кодтон, авӕрмӕ мӕй, зӕгъын, ӕмӕ сӕ ӕздӕ рафыссон,
фӕлӕ мӕмӕй нӕ радта. Нӕ къласы уымӕй хуыздӕ р арифметикӕ ничи мын ӕвзӕр
бӕрӕггӕнӕн нывӕрдта. Ахӕм рӕстӕ джыде ‘мбалӕ н ма баххуыс кӕн, уый дӕм цас
раст кӕ сы, Ауызби?
Ауызби бахудтис ӕмӕ йын афтӕ зӕгъы:
-Дӕхи сӕры куы ницы уа, уӕд дын исчи кӕ дмӕ амондзӕн. Хазби дӕ уӕй
цӕмӕн хуыздӕр ахуыр кӕны? Уымӕн ӕмӕ урокмӕ лӕмбынӕг байхъъусы, ды та
рагӕ пп-багӕ пп ӕмӕ сусу-бусуйыл бахъӕ уыс, ӕмӕ ам Хазби цы аххосджын у?
-Бирӕ мадзур, Ауызби, фӕлӕ цом ӕмӕ йӕ ахъаззаг снӕмӕм, цӕмӕ й иннӕ
хатт афтӕ мауал бакӕ на.
-Æмӕ кӕм ис Хазби?- бафарста иӕ Ауызби.
-Уӕртӕ културӕйы хӕдзары. Алы изӕр дӕр, фӕсурокты, зардӕ мӕ кӕ
фтыты кружочы вӕййы.
-Уый цытӕ дзурыс, Махар. Райсом нӕ ахуыргӕнджытӕ куы бафӕ рсой,
цӕмӕнӕй фӕндадтат, зӕгъӕ, уӕд куыд зӕгъдзыстӕм?
-Зӕгъдзыстӕм, зӕгъгӕ , нӕ хылкъахӕн кодта.
-Æмӕ кӕй бауырндзӕн?
-Уӕдӕ дӕ куыд фӕнды?
-Мӕн ницы фӕнды, фӕлӕ кӕд дӕ ныфс хӕссыс, уӕд ацӕуӕм.
Ацыдысты культурӕ йы хӕ дзары ‘рдӕ м. Æввахс куы бацыдысты, уӕ д фӕ
ндаггӕ рон ӕрымбӕхстысты.
Чысыл фӕсрӕдӕр Хазби культурӕйы хӕдзарӕй рацыд, йӕ къухтӕ йӕ
дзыппыты нытьтъыста, афтӕмӕй Куыддӕр, лӕппутӕ кӕм ӕмбӕхст уыдысты,
уырдӕм бахӕццӕ, афтӕ Махарбегимӕ фӕгӕппытӕ ластой ӕ мӕ йыл фӕхъӕр
кодтой:
Кӕдӕм цӕуыс, Хазби!
Хазби читдӕрнӕ фӕкодта, афтӕ мӕ й цыд, стӕй сӕмӕрлӕ ууыд ӕмӕ сын
афтӕ зӕ гъы:
-Сымах кӕй фӕтӕрсын кӕнат, уый уын ам нӕй, фӕлӕ уӕхи айсут.
Махарбег чысыл раздӕ р кӕ д ӕ ртхъирӕ нтӕ кодта, уӕ д ӕ м ныр та дзырдта
лӕ гъз ӕвзагӕй.

282
 -Махарбег чысыл раздӕркӕд ӕрхъирӕнтӕ кодта, уӕд ӕм ныр та дзырдта
лӕгъз ӕвӕагӕй.
-Мах дӕ хъазгӕ кодтам, зӕгъын, кӕддӕра фӕтӕрсис.
-Æмӕ ӕз бирӕгъӕй куынӕ фӕтӕрсдзынӕн, уӕд адӕймагӕй тӕрсын, -
ныфсджынӕй сын загьын, кӕддӕра фӕтӕрсис.
Дыккаг бон скъоламӕ куы бацыдысты, уӕд Хазби Махарбегмӕ фӕдзырдта
ӕмӕ йын афтӕ зӕгъы:
-Рацу ӕмӕ дын дӕ радтӕ бацамонон. ма мӕм фӕхъыг у, ӕндӕрӕбон дӕм мӕ
тетрадь кӕй нӕ авӕрдтон, уый тыххӕй. Ахуыргӕнӕг мӕ куы федтаид, уымӕй
тарстӕн. Цалынмӕ-иу урок райдайа, уӕдмӕ-иу дын баххуыс кӕндзынӕн. Кӕд дӕ
фӕнды, уӕд-иу мӕм хӕдзармӕ дӕр ӕрбацу.
-Хазби цы хорз лӕппу у. Мӕ рардтӕ мын бацамыдта ӕмӕ мын афтӕ загъта,
хӕдзармӕ дӕр, дам-иу мӕм ӕрбацу.
Æмӕ, дам, дын алы хатт дӕр ӕххуыс кӕндзынӕн. Мах та йӕ нӕмынмӕ
хъавыдыстӕм Куыд фӕцӕйрӕдыдтӕн.
Ауызби бахудтис:
-Æмбисонд никуы фехъуыстай зӕронд лӕгтӕй, цӕмӕй лӕджы хорз базонай,
уый тыххӕй, дам, йемӕ иу пут цӕхх хъуамӕ бахӕрай. Демӕ ахуыр кӕны ӕмӕ йӕ
нӕма базыдтай? Хазби алкӕмӕн дӕр хорз ӕххуыс кӕны.

ÆДЗÆСГОМ ФЫР
Дзесты Куыдзӕг

Чи зоны, сымахӕй исчи зӕгъа: фырӕй та куыд ис «ӕдзӕсгом» зӕгъӕн? Уый

фос у ӕмӕ фос. Фосӕй та цӕй цӕсгӕмттӕ домыс! Фӕлӕ афтӕ мачи зӕгъӕд.
Фӕрӕдидзӕн.
Æз уын ныртӕккӕ иу хабар радзурдзынӕн. Байхъъусут уал мӕм, стӕй-иу уӕд
зӕгъут: рӕстытӕ дзурын ӕви нӕ?
Фийыау уыдтӕн уыцы аз. Хыстон иу-дыууӕ сӕдӕйы бӕрц фос. уалдзӕгӕй
мыл суанг сӕрды ӕмбисмӕ ницы бӕллӕх ӕрцыд, фосыл зиан не ‘руагътон.
Йӕ дзугтӕ Хъызлары чи фӕдары зымӕджы мӕйты, уыдон сӕ зӕддаг фысты
ӕмӕ сӕ фырыты хицӕнтӕй фӕхизынц. Фӕлӕ махмӕ бирӕ фос нӕ уыд, зымӕг-иу ам,
нӕхимӕ хохы уыдысты. Фыстӕ ӕмӕ фыртӕ иумӕ хыстысты.
Сӕрды ӕмбис куы ‘рхӕццӕ, уӕд фырытӕ тох кӕнын райдыдтой. Мӕ фыд
мын бафӕдзӕхста: «Тыхкъул кӕм у сӕрвӕтты, уым-иу фос бирӕ ма бафӕстиат кӕн,
фырытӕ кӕрӕдзийы раппардзысты».

283
 Уыцы ныхас мӕ зӕрдыл дартон ӕмӕ нӕ уагътон мӕ фос ӕмуырдыг
сӕрвӕттӕм. Фӕлӕ уыдон сӕхӕдӕг хӕлӕф кодтой заддӕр бынӕттӕм. Кӕд-иу
фырытӕ тох кодтой, уӕд та-иу сӕ баиргъӕвтон.
Куыд-фӕстагмӕ къаддӕрӕй-къаддӕрмӕ цыдысты хӕцӕг фырытӕ ӕмӕ ма
дзы фӕстагмӕ тохгӕнӕг баззад ӕрмӕст дыууӕ фыры, сӕ тӕккӕ тыхджындӕр ӕмӕ
стырдӕртӕ. Уыцы дыууӕ фырӕй читыхджындӕр у, уый куы сбӕрӕг уа, уӕд дзы
хыл нал уыдзӕн. Алы фыр цӕр ныр базыдта йӕ бон, ӕмӕ йӕхицӕй тыхджындӕр-
тӕй лидзгӕ кӕндзӕн, лӕмӕгъдӕры та-сургӕ.
Фӕстаг дыууӕ фыры хӕстӕн кӕрон нал ӕмӕ нал уыд. Хизгӕ цас кодтой, хыл
та уымӕй фылдӕр. Æз нал фӕрӕзтон сӕ иргъӕвынӕй. нал уӕндыдтӕн фос
бӕрзӕндтӕм скъӕрын.
О, фӕлӕ сымахӕй, чи зоны, исчи нӕ федта, фырытӕ куыд хӕцынц, уый,
Фӕзран куы фӕхӕцынц, уӕд ӕрлӕууынц ныхӕй-ныхмӕ, стӕй сӕ алчидӕр
фӕстӕмӕ-фӕстӕмӕ ацӕуы иу-цыппар-ӕхсӕз метры бӕрц. Цыма сын исчи
къаманды скӕны, афтӕ, уыцы иу рӕстӕджы размӕ, кӕрӕдзийы ныхмӕ ӕрбатӕхынц
ӕмӕ сӕ тыхтӕхӕджы сӕ сыкъатӕй-дзӕхст! Сӕ сӕры цӕфы хъӕр афтӕ тынг вӕййы,
ӕмӕ кӕмтты ныццарауы, сӕрвӕтӕй суанг хъӕумӕ фехъуысы. Кӕд уыцы цӕфӕй сӕ
дыу уӕйӕ дӕр ничи ахауа кӕнӕ лидзӕг нӕ фӕуа, уӕд та ногӕй-гуыпп!
Къулран куы фӕхизынц, уӕд та афте: сӕ иу ӕрлӕууы йӕ мидбынаты, йӕ ных
уӕлӕмӕ, афтӕмӕй.
Иннӕ хӕрдмӕ ссӕуы иу ӕртӕ-фондз метры бӕрц ӕмӕ уырдыгӕй йӕхи
раппары бинаджы сыкъатӕм. Бинаг йӕхи ӕмбӕрцӕй дыууӕ-фондз метры бӕрц ӕмӕ
уырдыгӕй йӕхи раппары бинаджы сыкъатӕм. Бинаг йӕхи ӕмбӕрцӕй дыуу-ӕртӕ
хатты дӕлдӕр ахауы, йӕ къӕхтӕ хӕлиувӕрдӕ ӕмӕ лӕугӕйӕ. Стӕй уӕд фырытӕ сӕ
бынӕттӕ аивынц: бынӕй чи лӕууыд, уый фырытӕ сӕ бынӕттӕ аивынц: бынӕй чи
лӕууыд, уый уӕлӕмӕ ссӕуы, уӕллаг чи уыд, уый та бынӕй ныллӕууы. Кӕд уыцы
гуыппыты фӕстӕ фырытӕй исчи ахауа кӕнӕ хӕцӕн бынатӕй ахӕуа, уӕд уый састы
нысан у.
Мӕнмӕ диссаг каст: куыд фӕрӕзтой фырытӕ уыцы цӕфтӕн? Сӕ сӕрты
магъз-иу куыд нӕ слӕхъуг уыцы гуыппытӕй?
Цы дыууӕ фыры кой кодтон, уыдон ӕртыккаг бон изӕрмӕ дӕр нӕ фесты сӕ
тох. Хауынӕй сын куыд тарстӕн, афтӕ фос суымгӕрӕттӕм ӕрыздӕхтон. Ам тӕссаг
ницӕмӕй уыд. Æмӕст йӕ бӕрзӕнд иу-дурты цӕнд.
Фырытӕ та ам дӕр райдыдтой хӕцын. Зӕгъын, тыхджындӕр сӕ чи у, уый
тагъддӕр куы сбӕрӕг уаид, уӕд кӕд нал хӕциккой-ӕз дӕр сӕ ацы хатт нал
баиргъавтон.
Фырытӕй иу бынӕй баззад. иннӕ йыл уӕле йӕхи раскъӕрдта. Иу
цӕстыфӕныкъуылдмӕ уӕлладжы къӕхтӕ фӕхицӕн сты зӕххӕй ӕмӕ мӕм афтӕ

284
фӕкаст, цыма дӕлладжы сыкъатыл хъен алӕууыд. Фӕлӕ дӕллаг баурӕдта цӕф.
Иуцасдӕр ахауыд дӕлдӕр, фӕлӕ йӕ къӕхтыл лӕугӕйӕ базад. Стӕй уӕд иувӕрсты
уӕлӕмае ссыд.
. . . Куыддӕриддӕр йӕхи раппӕрста, афтӕ дӕллаг ӕвиппайды фӕзылд иуварс
ӕмӕ . . .дӕ балгъитӕг афте!
Уӕллагӕн йӕ разы ницуал уыд, ӕмӕ асхъиудта дӕлӕмӕг саппы сӕрӕй, йӕ
сыкъатӕ ӕрхаста мӕлдзыджыты губакмӕ, стӕй уӕлгоммӕ ахауд ӕмӕ дурты цӕндыл
йӕ тъӕпп фӕцыд. Змӕлгӕ дӕр нал скодта.
Уыцы рӕстӕджы нӕ сыхӕгты лӕг Нане сындзытӕ ӕхцӕста йӕ хуымы. Ме
‘рдиагмӕ ӕрбазгъордта саппы бынмӕ. Уайтагъддӕр базыдта, фырӕн йӕ астӕуыстӕд
кӕй асаст, уый, ӕмӕ йӕ хӕдмӕл кӕнын нӕ бауагъта.
Уым ма хуымты чи куыста, ахӕмтӕй чидӕр фӕхабар кодта хъӕумӕ ӕмӕ мӕ
фыд уайтагъд схӕццӕ. «Къулран-иу сӕ хӕцын ма уадз!»-дын нӕ загътон?-зӕгъгӕ,
мын мӕ къӕбутӕн ахӕм цафт нылласта, ӕмӕ чысыл ма бахъӕуа, ме‘ мбудӕнтӕ
зӕххы ацӕвон. Мӕ цӕстытӕ цӕхӕртӕ акалдтой, фӕлӕ уӕддӕр кӕуын мӕ сӕрмӕ не
‘рхастон.
Гъе, фӕлӕ дзы мӕ аххос цы уыд? Никуыма федтон, фыр йе ‘мбалы афтӕ
ффсайа, уыд. Мӕнмӕ гӕсгӕ, уый ӕдзӕсгом фыр уыд, ӕмӕ сайдӕй рацыд йе
‘мбалыл.
Уӕдӕй фӕстӕмӕ уыцы сайӕгой фыр ме‘ нӕуынон фестад. Мӕ дзуджы
фырытӕн кӕд се‘ ппӕты тыхджындӕр уыд, уӕддӕр ӕй ӕз нал уарзын. Фӕлитой
ӕмӕ мӕнгард у.

КУЫСЫФТÆГ ÆМÆ ДУРЫН

Коцойты Арсен
Раджыма-раджыма цардысты, уыдысты дыууӕ хӕлары-куысыфтӕг ӕмӕ
Дурын. Иухатт Куысыфтӕг бацыдис Дурынмӕ ӕмӕ йын зӕгъъы:
-Мӕ хӕлар Дурын, иу ран бадгӕйӕ схъуына уыдзыстӕм. Цом, Бӕстӕтыл
ахӕтӕм.
-Нӕй гӕнӕн, Куысыфтӕг, -нӕ фӕндагыл стыр цӕугӕдон ис. ноджы ныр
ивылын рӕстӕг у, ӕмӕ мӕ дон йӕ бынмӕ куы аласа, уымӕй тӕрсын.
-Ма тӕрс, мӕ хӕлар, ӕз дын ӕххуыс кӕндзынӕн Дурын фӕныфсджын ис,
ӕмӕ дыууӕ хӕлары араст сты сӕ фӕндагыл.
Цӕуынц, цӕуынц ӕмӕ бахӕццӕ сты стыр цӕугӕдонмӕ. Йӕ фӕйлауӕнтӕ
кӕрӕдзийы сӕрты бырстой, йӕ уынӕрӕй хъустӕ къуырма кодтой. Дурын ӕм куы
бакасты, уӕд фыртӕсӕй базыр-зыр кодта, -хорз ӕм касти балцы цӕуын, фӕлӕ йӕм
мӕлын хорз нӕ касты ӕмӕ фӕстӕмӕ здӕхыны фӕнд скодта.

285
 Куыстыфтӕг куы бамбӕрста Дурыны хъуыдытӕ, уӕд ӕм бауади ӕмӕ йын
зӕгъы:
Æрбабад ме рагъыл, ӕз дӕ доны иннӕфарсмӕ бадавон. Дурын бабадти
куысыфтӕджы рагъыл, ӕмӕ уайтагъд цӕугӕдоны иннӕ фарс рахызтысты.
Цӕуынц дыууӕ хӕлары дарддӕр, быдырте ӕмӕ хъӕдты уындӕй сӕ зӕрдӕ
рухс кӕны, мӕргъты зард сын сӕ хъустӕ рӕвдауы.
Уалынмӕ кӕсынц, ӕмӕ разй цавӕрдӕр, мигъ змӕлы ӕмӕ сӕм хӕстӕгӕй-
хӕстӕгдӕр кӕны.
хӕстӕг виппайды Куысыфтӕг фӕхъӕр кодта:
-Ме сӕфт ӕрцыди, Дурын! Уӕртӕ быдыры кӕрдӕг судзгӕ ӕрбацӕуы,ӕмӕ
мын аирвӕзӕн нал ис- басудздзынӕн!-Цыма йыл тӕфсаг бахӕцыди, уыйау базыр-
зыр кодта Куысыфтӕг.
-Ма тӕрс, Куысыфтӕг, -сабыр ӕй кӕны Дурын- Ницы дын уыдзӕн, ӕз дӕ
фервӕӕзын кӕндзынӕн.
Цалынмӕ уыдон ныхас кодтой, уалынмӕ сыгъд сӕ уӕлхъус ӕрбалӕууыди.
Дурын Куысыфтӕджы ӕрхуыссын кодта дзыхъы, йӕхӕдӕг ӕй йӕхицӕй
ӕрбӕмбӕрзта.
Цыбыр рӕстӕгмӕ сыгъд иннӕ фарс фӕци ӕмӕ уӕртӕ фӕцӕуы дарддӕр.
Цы фӕдӕ, Куысыфтӕг? Фесӕфтӕ? Фесӕфтӕ? Басыгътӕ, миййаг?-Бафарста
Дурын.
-Зонгӕ дӕр нӕ бакодтон сыгыд, -дзуапп радта Куысыфтӕг.
Уӕдӕй фӕстӕмӕ ноджы тынгдӕр схӕлар сты Куысыфтӕг ӕмӕ Дурын ӕмӕ
абон дӕр ӕмзӕрдӕ, ӕмзондӕй цӕрынц.

МАРГДЖЫН КАЛМ
Фӕрниаты Дзибуш

Бӕрзонд хохы фахсыл, цъӕх-цъӕхид уыгӕрдӕны, дардмӕ бӕрӕгӕй зыны

стыр урс дур. ӕрӕджы йӕ хӕд рӕзты ӕрцӕйцыдтӕн цуанӕй ӕмӕ федтон, йӕ бынӕй
хъӕддаг карк куыд стахт, уый. Бакастӕн дуры бынмӕ, ӕмӕ дзы уыд ахстон, йӕ
мидӕг дыууӕ ногуагъд лӕппыны ӕмӕ дзыгъуыр ӕйчытӕ цалдӕр.
Тынг бацин кодтон, - куыддӕр лӕппынтӕ тӕхынхъом фӕуой, афтӕ сӕ
нӕхимӕ ахӕсдзынӕн ӕмӕ сӕ хъомыл кӕндзынӕн, зӕгъгӕ.
Цалдӕр боны фӕстӕ та ацыдтӕн цуаны. Цӕуын, ахстон цы уыгӕрдӕны
уыдис, ууылты.
Куыддӕр баввахс дӕн, афтӕ ауыдтон хъӕддаг карчы.
Уый кодта сонт зилдух, зӕрдӕхалӕн уаст, цыма йын исчи йӕ хъӕбултӕм
кард ныддарта, уыйау тарстхуызӕй йӕхицӕн бынат нал ардта. Хӕрдмӕ-иу фӕтахт

286
ӕмӕ-иу йӕхи зӕххыл цӕвӕгау никкодта, дурӕй дурмӕ-иу йӕхи зӕххыл цӕвӕгау
никодта, дурӕй дурмӕ-иу апӕррӕст ласта, йӕ ахстоны сӕрмӕ-иу стахт, йӕхи-иу
йӕхи зӕххыл цӕвӕгау ныккодта, дурӕй дурмӕ-иу тӕккӕ былмӕ ӕруагъта, фӕлӕ та-
иу фесхъиудта, дард атахт ӕмӕ-иу мӕсты цъыс-цъыс никкодта.
Æз азгъордтон. Дуры цурмӕ, фӕдицы цӕуӕгаӕ, бахӕццӕ дӕн. Ахстоны раз
гомхъуыр лӕппынтӕй иу лӕууыд мардӕй. Мӕ улӕфт мӕ риуы нӕма ӕрсабыр, афтӕ
ахстонӕй рабырыд сатӕгсау калм. Йӕ дзыхы рацӕйхаста иннӕ лӕппыны. Карчы
цъиу ма уыд удӕгас ӕмӕ йӕ бырынкъ фӕхӕлиу-фӕхӕлиу кодта. Æз фӕстӕмӕ
цалдӕр къахдзӕфы акодтон. Хилӕг цъӕх нӕуумӕ ралӕст. Хабар цӕй мидӕг уыд,
уый бамбӕрстон. Мӕ риуы мӕ маст фӕцӕйтыдта, мӕ дӕндӕгты къӕс-къӕс ссыд.
Мӕ хӕцӕнгарс аивтыгътон ӕмӕ йӕм бахъавыдтӕн. Мӕ тарстӕн, куы фӕивгъуыон
ӕмӕ калм искуы хуынчъы куы афардӕг уа, зӕгъгӕ.
Гӕрах!-ӕмӕ ӕрвгӕрӕттӕ ныццарыдтой.
Топпыхосы фӕздӕг йӕхи систа. Кӕсын . . . калм ӕртӕ дихы фӕхаудис. Уыцы
минуты хъӕддаг карк мӕ сӕрты ӕрбазылд, ӕркаст йе знагмӕ. Фӕстӕмӕ уӕлдӕфы
йӕхи бӕрзонд систа ӕмӕ ныууасыд цавӕрдӕр рӕсугъд зыланггӕнӕг хъӕлаӕсӕй,
ӕвӕццӕгӕн, цин кодта йе знаджы сӕфтыл.
Уӕдӕй фӕстӕмӕ тугдзых тыхгӕнӕгмӕ куы ныхъхъавын, уӕд мӕ къух нал
фӕризы, мӕ цӕст дӕр мӕ никуыуал фӕсайдта.

РУВАС БИРÆГЪЫ КУЫД ФÆСАЙДТА

Тъехты Амыран

Иу бон рувасыл бирӕгъ амбӕлд ӕмӕ йӕ бафарста:

-Дӕ хорзӕхӕй, рувас, цӕмӕй нард кӕныс?
Рувас йӕ къӕдзил батылдта, бакаст бирӕгъмӕ ӕмӕ йын афте зӕгъы:
-Дӕлӕ хъӕуӕй кӕрчытӕ давын ӕмӕ уымӕй.
Бирӕгъ арф ныуулӕфыд, йӕ сӕр банкъуыста:
-Æй, дӕ бонӕй дӕ уа, Цъӕхой! Куыйтӕ мӕ базонынц, фӕлӕ мӕ куы
расурынц, уӕд сӕ быны атулын, стӕй семӕ хъазын райдайын ӕмӕ раирвӕзын.
Бирӕгъ та мӕсты улӕфт ныккодта:
-Уӕдӕ ӕз куыд ӕнамонды бон райгуырдтӕн? Хъӕумӕ нӕма бахӕццӕ
вӕййын, афтӕ мӕ куыйтӕ базонынц ӕмӕ мӕ сӕ разӕй райсынц. Куыйты рӕйынмӕ
адӕм райхъал вӕййынц ӕмӕ мӕ ӕхсын райдайынц.
Рувас йӕ дзыхыдзаг ныххудтис:
-Æмӕ дӕ куыйтӕ цӕмӕн райсынц, уый нӕ зоныс? Де смагӕй дӕ базонынц
ӕмӕ уымӕн . . . Бафсис дын ницӕмӕй ис, дӕ цӕст не ‘ фсады. Иу фысы бӕсты

287
ныццӕгъдыс ӕнӕхъӕн дзуг ӕмӕ ӕнӕфтиаг фӕвӕййынц. Адӕмӕн уый тыххӕй
кӕныс марджы ад, гъе. Æз цас-фӕнды баййафон кӕркдоны кӕрчытӕ, иу йедтӕмӕ
дзы нӕ рахӕссын.
Бирӕгъ рувасы ныхӕстӕм фырмӕстӕй адӕнгӕл ӕмӕ йӕ цӕстытӕ фӕирд
кодта:
- Æгъгъӕд сӕнттӕ цӕгъд, цӕгъд, гӕды рувас, ӕз ӕххормагӕй мӕлын, ды та
мын таурӕгътӕ хӕссыс. Ныртӕккӕ дӕ хъуамӕ бахӕрон.
- Æмӕ дын ӕз цы фаг дӕн? Фӕлтау ахсӕв дӕлӕ хъӕумӕ ацӕуӕм ӕмӕ дын ӕз
иу хӕдзары кӕрты нард кусӕрттаг фенын кӕндзынӕн, стӕй дӕ хъару ӕмӕ дӕхӕдӕг.
Бирӕгъӕн стыр ӕхсызгон уыдысты рувасы ныхӕстӕ, фырмондагӕй йӕ комы
дӕттӕ ӕрцыдысты.
-Уый хорз фӕнд ӕрхъуыды кодтай. Æрмӕст мӕкуы фӕсайай, уӕд мын додой
дӕ сӕр кӕны, загъта бирӕгъ, ӕмӕ ахицӕн сты.

‘‘‘
Æнӕхъӕн дыууӕ боны дӕргъы дымгӕ нӕ банцад йӕ дымынӕй, фыруазалӕй
бӕстӕ дзӕнгӕлтӕ кодта.
рувасӕн фырӕххормагӕй йӕ бон нал уыд, йӕ фӕстӕг тыхтӕ ӕрӕмбырд кодта,
ралӕст ӕддӕмӕ ӕмӕ арас хъӕумӕ. Ададжы былмӕ куы ‘рбахӕццӕ, уӕд ын
афӕлвӕрдта, фӕлӕ йӕ къах нал скуымдта ӕмӕ ныхъхъыллист кодта:
-Иеныр фесӕфтӕн, йеныр нал аирвӕздзынӕн, айхуызӕн сайд мыл царды
никуыма ӕрцыд.
Уалынмӕ, мӕнӕ, дыууӕ боны размӕ цы бирӕгъыл фембӕлд, уый йӕ цуры
февзӕрд ӕмӕ йӕ афарста:
-Цы ми кӕныс, цы, рувас, ам?
Рувас ӕм бакаст:
-Дӕ хорзӕхӕй, кӕм дӕ? Ныр дыууӕ боны дӕумӕ куы ‘нхъӕлмӕ кӕсын. мӕнӕ
былӕй ӕргӕпп кодтон, мӕ къах къутӕры уидаджы фӕфидар ӕмӕ мын хӕрдмӕ
сисын нал комы, рауай-ма баххуыс мын кӕн ӕмӕ дӕ хъӕумӕ акӕнон.
Бирӕгъ йӕ къахӕй мит ракъахта, къӕпхӕныл йӕ ныхтӕй фӕйнӕрдӕм
ахӕцыд. Рувас йӕ къах фелвӕста ӕмӕ бирӕгъӕн къӕпхӕн йӕ къах ӕрцахста.
Рувас асӕррӕт кодта ӕмӕ афардӕг.
Райсомы хъӕуы лӕппутӕ бирӕгъы ахстӕй куы федтой, уӕд ӕм рафӕдис
кодтой.

288
 ЗЫДГÆНАГ МЫСТ

(Æмбисонд)
Мыст иубон рабырыд йӕ хуынкъӕй:
Мӕнӕуы кӕрийыл фӕхӕст.
Æгӕр дзы бахордта фырзыдӕй.
Фӕстӕмӕ та йӕ хуынчъы лӕст
Æмӕ дзы нал цыди, Иӕрӕзты
Цыппӕрвадӕй дыууӕрдӕм уад . . .
Фӕлӕ дын ӕм фӕцырди гӕды . . .
Фырзыдӕн афтӕ у йӕ цард!

Æмбисонд

Фыр хӕрд-фыд рын

УÆРЫК ÆМÆ ЦÆРГÆС

Дзесты Куыдзыг

Рагуалдзӕг. Хуссары сӕрвӕттӕ ӕмӕ уыгӕрдӕнтӕ рацъӕх сты. Хуымтӕ дӕр

ссау сты, ӕрмӕст ма ӕрхыты ӕмӕ адӕгты зӕйы даргъ уадздзӕгтӕ зынынц бурбын
урс тӕгтӕй. Цӕгӕтты ӕмӕ тъӕпӕн хуымты мит нырма бӕзцъарӕй лӕууы. Бонӕй
хуры тынтӕм йӕ уӕллаг цъар стайы, стӕй та ӕхсӕвы ныссӕлы ӕмӕ райсомӕй
аидӕнау ӕрттивы, цӕстытӕ йӕм нӕ лӕууынц.
Стурфос ныр дӕр ма хъӕуӕй дарддӕ никуыдӕм цӕуынц, фӕлӕ лыстӕг фос
хизынц хуссӕртты. Ног кӕрдӕг нырма ӕрӕджы сдардта йӕ сӕр зӕххӕй, фӕлӕ
фароны хус кӕрдӕг дӕр ӕвзӕр холлаг нӕу мӕллӕг фосӕн.
Æз хизын мӕ фосы дзуг, нӕ хъӕуы хӕдсӕрмӕ цы сӕрвӕт ис, уым. Зӕддаг
фыстӕн сӕ уӕрыччытӕ семӕ нал вӕййынц. Гокотӕн нырма раджы у хизынмӕ
цӕуынӕн. Лӕууынц уал хъарм скъӕтты уасынӕй сӕ мадӕлтӕм.
Мӕ зӕддаг фыстӕй иу алы аз дӕр иннӕтӕй фӕстӕдӕр ныззайы. Ацы аз дӕр
та афтӕ. Æмӕ иннӕ фыстӕй хъауджыдӕр ӕмӕн йӕ уӕрыкк йемӕ вӕййы скъӕты
дӕр ӕмӕ сӕрвӕты дӕр. Абон дӕр та ам ис. Æмӕ хуымӕтӕджы уӕрыкк у! Сатӕгсау,
къӕбӕлдзыг, йӕ ных, йӕ къуыбыр сыты астӕу ӕмӕ йӕ къӕдзилы тӕккӕ кӕрон- урс
бындзыг. Хӕрзхаст ӕмӕ цӕрдӕг уӕрыкк. фос хизынц кӕрдӕгыл, фӕлӕ гокойы уый
сӕр нырма нӕ хъӕуы. Æфсӕст у йӕ мады бын амидӕг уӕрыкк. Фос хизынц
кӕрдӕгыл, фӕлӕ гокойы уый сӕр нырма нӕ хъӕуы. Æфсӕст у йӕ мады ӕхсырӕй.
Згъорынӕй куы бафӕллайы, уӕд та йӕ мады бын амидӕг вӕййы,йӕ раззаг къӕхты

289
зонгуытыл алӕууы, йӕ сӕр фӕцӕвы йӕ мады фӕздоны бын ӕмӕ йӕ мыхъхъытӕ
райдайы. Стӕй та кафгӕ. Диссаг у: цас фӕразы! Сӕрвӕт тъӕпӕндӕр кӕм у, уым не
‘фсӕды разгъор-базгъорӕй, йӕ хӕмпус къӕдзил феппар-феппаргӕнгӕйӕ. Кӕс-ма,
дӕлӕ та цыдӕр ауыдта. Цӕмӕдӕр та нымдзаст. Æз ӕй дардмӕ дӕр базонын, цы та
федта, уый. Уымӕ, ӕвӕдза, алы змӕлӕг дӕр диссаг кӕсы. Æргуыбыр кодта ӕмӕ
сындӕггай цӕуы цӕйдӕр фӕстӕ. Уый, ӕнӕмӕнг, хъӕндил хъуамӕ ыа. Мӕкъулӕг
куы фены, уӕд ӕм бӕрзондӕй фӕкӕсы ӕмӕ тагъддӕр фӕуайы йӕ фӕдыл. Хӕфс куы
фены, уӕд та бынтон худӕг вӕййы. Фыццаг ӕм фӕкӕсы ӕнцад, ӕнӕзмӕлгӕйӕ
иудзӕвгар. Стӕй ӕргуыбыр кӕны ӕмӕ йӕм бахъавы басмудынмӕ. Йӕ бырынкъ куы
фӕцӕйхӕццӕ кӕны хӕфсмӕ,уӕд уый агӕппласы, уӕрыкк фӕтӕрсы, хӕрдмӕ
фесхъиуы, стӕй йӕ мадмӕ згъорыныл фӕвӕййы. Мӕныл ахуыр у. Сӕрвӕтӕй хъӕуы
йӕ къӕбӕлдзыг царм ма ныххуылыдз уа, стӕй йӕхӕдӕг дӕр сӕлӕф миты ма
ныссӕдза, уый тыххӕй йӕ сисын мӕ хъӕбысмӕ ӕмӕ йӕ сурзӕхмӕ бахӕссын.
Згъӕорынтӕй ӕмӕ гӕппытӕй куы бафӕллайы, уӕд мын мӕ зӕнг ӕрбакъуыры. Мӕ
дыууӕ армытъӕпӕны нӕм куы бадарын, уӕд та сыкъайы астӕу ын куы аныхын,
уый. Ныхъхъус вӕййы, нал фезмӕлы. Фӕлӕ йыл йӕ мад, ӕвӕццӕгӕн, уыйбӕрц
бирӕ рӕстӕг не ‘ууӕнды, бауасы йӕм, ӕмӕ та уӕрыкк уӕд мӕн фӕуадзы ӕмӕ
фӕтъӕбӕрт ласы йӕ мадмӕ. Бон-изӕрмӕ не ‘фсӕдын йӕ хъазӕн митӕм кӕсынӕй.
раст цыма уӕрыкк нӕ, фӕлӕ ме’ мбал кӕстӕр сывӕллон у, афтӕ мӕм фӕкӕсы.
Гъе, ӕмӕ иу бон ӕрцыд ахӕм бӕллӕх, ӕртиссӕдз азы фӕстӕ дӕр мӕ чи рох
кӕны. Сӕрвӕтмӕ мемӕ ахастон, мӕ фыды фыд мын къутугӕнӕнты цы фат ӕмӕ
ӕрдын сарӕзта, уыдон. Мӕ лӕдзӕг ныссагътон нӕууы, мӕ худ ыл ӕркодтон ӕмӕ
уыцы нысанмӕ «гӕрӕхтӕ» кӕнынтӕй хъазыдтӕн. Хъазыныл афтӕ фӕдӕн, ӕмӕ мӕ
уыцы сахат ӕрбайрох сты, мӕ фыды фыд мын алыбон дӕр цы фӕдзӕхста, уыдӕттӕ
иууылдар.
Æвиппайды мӕ хъустыл ауад цӕйдӕр сыффытт, уӕрыччы мӕллӕг уаст ӕмӕ,
фос куыд ныггуылф кодтой, уый гуыр-гуыр. Фӕкастӕн ӕмӕ ауыдтон: мӕ
акомкоммӕ уырдыгмӕ фӕтӕхы цӕргӕс, йӕ ныхты мӕ уӕрыкк, афтӕмӕй.
Мӕ хъӕр ӕмӕ ме‘ рдиагӕй цы хъуамӕ рауадаид! Цӕргӕс исдугмӕ дӕлӕмӕ
ауагъта йӕхи, стӕӕй та уӕлӕмӕ, ӕмӕ рагъӕй фӕаууон.
Цы хос ма мын уыд кӕуынӕй дарддӕр! Æрдиаг кӕнын, зӕххыл хойын мӕхи,
фӕлӕ мӕ маст, ӕвӕццӕгӕн, ницы уыд мадӕл фысы раз. Уый, мӕгуыр, цыма
фӕсӕлхӕр, разгъор-базгъор кӕны дыууӕрдӕм ӕмӕ та хӕрдмӕ скӕсы, йӕ хъӕбул цы
уӕлдӕфы фӕтар, уырдӕм. нал ӕнцай иӕ уасынӕй. Кӕуын ӕз дӕр . . .
Æ вӕццӕгӕн мын фӕндаггонтӕй исчи фехъуыста ме ‘рдиаг ӕмӕ фехъусын
кодта хъӕуы. Хъугомы дӕллаг кӕронӕй сзынд мӕ фыд. Ссӕуы ме ‘рдӕм ӕмӕ мӕм
хъӕр кӕны, цы кодтай, зӕгъгӕ. Цы йӕм адзыдтаин!
-Цы мард дӕ хӕдзарыл ӕрцыд? Цы кодтай?

290
 -Цӕргӕс уӕрыкк аскъӕфта . . .-ма бафӕрӕзтон зӕгъын ӕмӕ та ныккуыдтон.
-Æмӕ дын нӕ загътон, фосы цурӕй-иу дард ма бад!-зӕгъгӕ, мын мӕ
къӕбутӕн иу ныддаудта. Змӕлгӕ дӕр нӕ фӕкодтон мӕ фӕкодта. Фӕнӕӕд мӕ. Афтӕ
мын хъӕуы. Мӕ аххос уыд. Хъазыныл фӕдӕн ӕмӕ фос мӕнӕй адард сты. Сӕ цуры
куы бадтаин, уӕрыкк мӕ разы куы уыдаид, уӕд ӕм цӕргӕс нӕ бауӕндыдаид . . .
Æппынӕдзух йӕ фосмӕ йӕ цӕст чи дара, уыцы фиййауыл ахӕм фыдбылыз
стӕм хатт ӕрцӕуы. Цӕртӕс дардмӕ уыны. Фосы дзуджимӕ куы бафиппайы,
ахӕссын кӕй афӕраздзӕн, ахӕм уӕрыкк кӕнӕ сӕныкк, уӕд уал бирӕ фӕзилдух
кӕны фосы сӕрмӕ ӕмӕ кӕсы йӕ амӕттагмӕ. Кӕд фиййау уӕрыччы цур уа, уӕд ӕм
цӕргӕс нӕ уӕнды. Кӕд дард уа, уӕд та йӕхи рауадзы бӕргӕс нӕ уӕнды. Кӕд дард
уа, уӕд та та йӕхи рауадзы бӕрзондӕй уырдыг сӕрвӕтты ӕмбуар, йӕ ныхтӕ
фӕсадзы йӕ амӕттадзжы ӕмӕ фыццаг уырдыгаив атӕхы, стӕй сисы йӕхи уӕлӕмӕ
ӕмӕ тӕхы йӕ ахстонмӕ. Уыдӕттӕ ӕз дӕр бӕргӕ зыдтон, фӕлӕ ме ‘ намондӕн
хъазыныл фӕдӕн ӕмӕ развӕлгъау нӕ базыдтон, мӕ сӕрмӕ цӕргӕс зилдух кӕны,
уый.
Къуырийы дӕргъы нӕ банцад йӕ уасынӕй уӕрыччы мад. Хизгӕ дӕр рӕстмӕ
нал кодта. Къулбӕрзӕйӕиу скаст арвмӕ згъоргӕ-згъорын ӕмӕ уасыд ӕмӕ уасыд.
Уымӕ кӕсгӕйӕ-иу мӕнӕн дӕр мӕ цӕстытӕ доны разылдысты.
Æмӕ уӕвгӕ дӕр куыд нӕ! Мӕ кафаг, мӕ къӕбӕлдзыг гоко . . .
Уӕд мыл цыдис фараст азы. Ныр мӕ дӕс ӕмӕ ӕртиссӕдзмӕ бирӕ нал хъӕуы.
Фӕлӕ уӕдӕй абонмӕ цӕргӕс мӕ удхӕссаг фестад. Хъӕбатыр ӕмӕ сӕрыстыр лӕджы
чидӕртӕ фырбуцӕн «цӕргӕс» фӕхонынц. Æхсары миниуӕгджын хонынц цӕргӕсы .
. . Цы-фӕнды йӕ хонӕнт . . . Æз ӕй нӕ уарзын. Тугдзых у.

САБИТÆ ХУДЫНЦ
САБИТÆ ХУДЫН КÆНЫНЦ

‘‘‘
-Баби! Уӕдӕ расыг лӕг цудгӕ цӕмӕн фӕкӕны?
-Йӕ хуылфы йӕ арахъхъ чердӕм фӕкъул вӕййы, лӕг дӕр уыцырдӕм
фӕцӕйфӕлдӕхы.
‘‘‘

-Ритӕ, бабайӕн хӕринаг уадз. Дысон ӕххормагӕй схуыссыди.

-уӕдӕ афтӕ куы загътай, баба, дам, дысон йе ‘фсарм бахордта.

291
 ‘‘‘
-Уӕдӕ гӕды пецы сӕр цвмӕн фӕхуыссы?
-Уӕларты цы хӕринаг фыцы, уый базона . . .

‘‘‘
-Æзнон Дуду уынджы ӕнӕгъдау ныхас загъта . . .
-Куыд загъта, уый ма хъуыды кӕныс?
-Кӕнын.
-Уӕдӕ уын хӕдзармӕ куыст та цы уыдис?
-Уый нал хъуыды кӕнын
‘‘‘
-Айкк дын-иу куы авӕрдтон, уӕд-иу дуканимӕ куы азгъордтай, уӕд ныр
цӕуылнӕ комыс?
-Ныр дукани дарддӕр аивтой, ды та мын ныр дӕр иу айк йедтӕмӕ нӕ дӕттыс
..

‘‘‘
-Зарӕ, телевизормӕ ӕгӕр ма кӕс: цӕстытӕ уымӕй сахъат кӕнынц.
-Æмӕ, нана, дӕ рӕстӕджы телевисор нӕ уыдис. Уӕддӕр сузины бын куы нал
уыныс . . .

‘‘‘
-Зӕгъ-ма, Саукӕ, уасӕг къуыртты цӕуылнӕ фӕбады.
-Куы ныуасса, уӕд айчы хуылфы цъиутӕ бакъуырма уыдзысты, ӕмӕ уымӕн.

‘‘‘
-Айкӕ хъайлайӕ дӕм хуыздӕр кӕцы кӕсы?
-Айк
-Цӕмӕн?
-Уый ауӕй кӕнӕн дӕр ис. Æмӕ дзы тамако балхӕ . . .

‘‘‘
-Нынӕ, дысон ахӕм фын федтон, цыма мӕ бӕсты пъол рахсадтай . . .
-Тӕрсгӕ ма кӕ, нана, рахсдзынӕн ӕй, ахсӕв куы бафынӕй уон, уӕд мӕ фыны
...

‘‘‘

292
 -Тами, гъеныр ӕхсӕвыгон бирӕгъӕй хъӕдмӕ ауӕндис?
-Æмӕ ӕниу бирӕгъ боныгон хъӕумӕ ӕруӕндид? . .

СЫВÆЛЛÆТТЫ ЮМОР
Дзиойты Диамбег

‘‘‘
Мад-иу кружкӕйы ӕхсыр ӕрдыгъта ӕмӕ-иу ӕй куы Сауйӕн радта, куы
Бутусӕн. Иу изӕр мад бафӕллад ӕмӕ афтӕ зӕгъы:
-Тӕхудиагӕй, куы амӕлин . . .
-Ма амӕл, нана! Райсом ме ‘ хсырдӕдтыны рад у . . .-бакатай кодта Бутус.
‘‘‘
-Цъиу «мит-мит»кӕны. Æвӕццӕгӕн, тагъд рауадзӕн!-зӕгъы нана.
-Æмӕ уӕд уыцы цъиу горӕты та «снег-снег» фӕхъӕр кӕны?-фӕрсы Мурстуз.

‘‘‘
Мад уырытӕн маргӕйдзаг хыссӕ куыд авӕрдта, афтӕ ӕрбадзырдта чидӕр.
Гыццыл чызг ӕм акаст.
-Дӕ мад кӕм ис?
-Уӕртӕ уырытӕн хӕринаг дӕтты . . .

‘‘‘
-Дохтыр мын ме ‘взаг ӕвдисын кодта. Фӕлӕ ӕз уӕддӕр нӕ бакуымдтон, -
раппӕлыд Баппи йӕ мадӕн.
-Ау, уый та куыд?
-Уӕдӕ мӕм ӕдзух хӕцгӕ куы фӕкӕныс, де ‘взаг ма ӕвдис, афтӕ худинаг у,
зӕгъгӕ.

‘‘‘
-Нана, уалӕ, дам, Ципоты зӕронд ус амард.
-Мӕгуыр йӕ бон, цӕй царӕфтыд бацис . . .
-Уӕдӕ дӕхӕдӕг ӕдзух афтӕ куы фӕкӕныд, тӕхудиагӕй, ӕмӕ ги амӕлы,
зӕгъгӕ? . . .
‘‘‘
-Дӕ ныхӕстӕ хӕрзӕууылд кӕн!- нанайӕн бауайдзӕф кодта баба.
-Цӕмӕй ма дын сӕ баууила, дӕндаг ын куы нӕуал ис, уӕд?- фӕрсы чысыл
Гебӕ.

293
‘‘‘
Гыццыл чызг дзуры йӕ мадмӕ:
-Бабайӕн йӕ хуылфы цыдар ссыгъд! Йӕ дзыхӕй фӕздӕг цӕуы . . .

‘‘‘
Физикӕйы ахуыргӕнӕг фӕрсы скъоладзауы:
-Зӕгъ-ма, ӕмпылгӕ чи кӕны, ахӕм предмет.
-Къаба.
‘‘‘
-Зӕлинӕ, цал азы дыл цӕуы?
-Нымайын куы базонон, уӕд дын ӕй зӕгъдзынӕн.
‘‘‘
-Бабайӕ нанайӕ фылдӕр кӕй уарзыс?
- Изӕры мӕ-иу бафӕрс. Чи мын сӕ цы ӕрбахӕсдзӕн, уый уал фенон.

‘‘‘
-Цымӕ дӕ дарӕс кӕнын кӕд базондзынӕ?- фӕрсы баба Бебӕйы.
Æз дӕр дӕуыйас куы сон, уӕд-иу гыццылтӕн сӕ дарӕс кӕндзынӕн
ӕмӕ базондзынӕн.

‘‘‘
-Таму, хъазтӕ ма донмӕ аздах!
-Доны куы ныххауой, уӕд-иу аххос ма уӕд . . .

‘‘‘
Æмӕ дӕуӕн дӕ нана гуыбыр куы у, - бафидис кодтой Тамикӕн.
-Уый гуыбыр нӕу, йӕ судзин ахауд ӕмӕ уый фӕгуры.

‘‘‘
-баби, геныр ацы талынджы хъӕдмӕ ауӕндис?
-Бӕгуы ауӕндин.
-Цу ма уӕдӕ!
-Æмӕ мӕ фӕстӕмӕ та чи ракӕндзӕни?
‘‘‘
-Нал дӕ фӕразын! Албон мӕ дӕу тыххӕй скъоламӕ цӕуын кӕнынц.
-Тыхсгӕ ма кӕн, нана. Дӕу дӕр махимӕ фӕндзӕм къласмӕ баивдзысты.

294
 Азау
Гадиев Сека

Арагуийы доны сæр Ганисы хъæу хуыссы; Раджы дзы кæддæр царды денджыз
цæдæджинагау фыхти, æрнæгджын бæстæ, хос, фосджын адæм,— цард сæм йæ
мидбылты худт. Ганисы хъæуы цард дыууæ сыхаджы: Сачъынаты Боба æмæ
Тогъузаты Бибо. Кæрæдзийы тынг уарзтой, иу хæдзар, иу бинонтау цардысты. Фæлæ
сæ дыууæ дæр æнæзæнæг уыдысты æмæ уый тыххæй кæддæриддæр хъыг кодтой.
«Нæ ис, нæ бон кæмæн зайдзæн»,— дзырдтой. Бибойы ус Томиан уыди, Бобайы ус та
Хъаныхъон. Томиан æмæ Хъаныхъон иу рæстæгыл басывæрджын сты æмæ-иу
дыууæ усы кæрæдзийæн дзырдтой: «Кæд нын лæппутæ райгуыра — æфсымæртæ сæ
скæнæм, кæд нын чызджытæ райгуыра — хотæ сæ скæнæм, кæд иуæн лæппу
райгуыра, иннæмæн — чызг, — ус æмæ лæг уыдзысты»,— уый тыххæй кæрæдзийæн
æцæгдзинады дзырд лæвæрдтой.
Раст Ногбон æхсæвы Томианæн лæппу райгуырд, Хъаныхъонæн та — чызг.
Бибо куывдæн гал аргæвста, адæмы ’рхуыдта; Тогъузаты стыр хæдзары арт
фæйлауæнтæ кодта, физонæджы тæф ирдгæ дардмæ хаста, адæм дыууæ ’фсæйрагæй
бадтысты. Иукъорд гаджидæутты фæстæ лæппуйыл ном сæвæрæм загътой. Нæмттæ
равзæрстой æмæ лæппуйы мад Томианмæ йæ къухылхæцæджы барвыстой, цæмæй
æгъдаумæ гæсгæ нæмттæй равзара æмæ лæппуйыл йæ мады ’взæрст ном сæвæрой.
Томиан йæ къухылхæцæгæн афтæ зæгъы:
— Цы дæ фæнды, уый йыл сæвæр, дæ нывонд фон, фæлæ мæм Таймураз
дзæбæхдæр ном кæсы, — загъта.
Томианы къухылхæцæг хистæр лæгтæн радзырдта Томианы æвзæрст ном.
Хистæр лæгтæ лæппуйыл ном сæвæрдтой «Таймураз» æмæ йæ цæрæнбоны тыххæй
гаджидау банызтой. Адæм фæминас кодтой æмæ ацыдысты.
Иубон Томиан æмæ Хъаныхъон дондæттæны баиу сты æмæ ныхæстæ кодтой.
Хъаныхъон афтæ зæгъы:
— Дæ нывонд фæуа мæ сæр, кæд дæ сывæллон æхсæв кæуаг нæу?
— Нæу, дæ фæхъхъау фон, нæу, ахæм дзуар сывæллон никуы ис, æхсæв кæм
хуыссы, уый ничи базондзæн.
— Дæ-дæ-дæй, мæнæн мæ чызг цы кæуаг у, дæллагон-дæллагон, æхсæв-бонмæ
мын цæстыцъынд нæ дæтты.
— Дæ нывонд фон, æмæ дæм кæд Тутыры конд дзуар нæй?
— Уый та цы у, де ’фсымæрыстæн?

295
 — Уый та уый у, æмæ Тутыры æртыццæджы куырд райсом раджы сысты, йæхи
цæхсы, æххормагæй, æнæдзургæйæ дзуæрттæ скæны æмæ уыцы дзуæрттæй кæмæ уа,
уымæн цæст тых нæ кæны, стæй йын дæллагонæй тас дæр нæу.
— Мæ къонайыл, уæдæ уый æз куы нæ зыдтон. Бын бауой уастæн нæ Тæгиатæ,
кæд æрмæст бæхы фыд хæрынн йедтæмæ ницы зонынц, уæд.
— Мæнмæ ма дзы кæмдæр иу дзуар ис æмæ дын æй ратдзынæн, уæддæр мæ
чындзаг у,— загъта Томиан æмæ бахудти.
— Хорз, дæ нывонд фон, хорз, нæ фæндтæ нын лæгтыдзуар сæххæст кæнæд.
Дыууæ усы ныхæстæгæнйгæ æрцыдысты æмæ алчи йæ хæдзармæ бацыд.
Иубон Хъаныхъон устыты æрхуыдта, хорз сæ федта, æмæ йын йæ чызгыл ном
сæвæрдтой «Азау».
Таймураз æмæ Азау сæ къахыл уайын куы байдыдтой, уæд сæ фæнд куыд уыд,
уымæ гæсгæ сæ нал хицæн кодтой дыууæ сывæллоны, куы-иу Бобатæм уыдысты,
куы Биботæм, афтæмæй цардысты.
Иубон Томиан æмæ Хъаныхъон бæндæйнаг тама тонынæй æрцыдысты.
Таймураз æмæ Азау Биботы кæрты хъæбыс-хъæбыс бафынæй сты, сæ уæлæ стыр сау
калм цæхгæрмæ хуыссыд. Томиан æмæ Хъаныхъон калмы куы ауыдтой, уæд
сцъæхахст кодтой, сывæллæттæн фæтарстысты, устыты хъæрæй калм фæтарст æмæ
хæмпæлы смидæг. Таймураз æмæ Азау дæр фехъал сты æмæ сæ мадæлтæм фæлмæн
бахудтысты. Сыдвæллæтты рауын- бауын акодтой, фæлæ сын калмы хабар не схъæр
кодтой. Æмæ сын куы ницы уыд, уæд банцадысты, фæлæ калмы цæстæнгасæй
цыдæр æнамонды хъуыддаг сæ зæрдæйы сау æндæрг адардта.
Афонтæ цыдысты, рæстæг хатти. Дыууæ уарзоны дзæнæтон бæласау
рæзыдысты: æнæ сæ иу се ’ннæ минут нæ лæууыд. Таймураз æмæ Азауыл ацыд
фæйнæ ссæдз азы, фæлæ уæддæр Боба æмæ Бибо нæ тагъд кодтой хъуыддаджы
кæрон сæххæст кæныны тыххæй, цæвиттон, чындзæхсæвы тыххæй.
Иу уалдзæг Бибо йæ фос хизынмæ атардта хохмæ; иу рæсугъд лæнчы фосдарæн
скодта æмæ уырдыгæй йæ фос хызта. Раст Атынæгæй Кæхцгæнæны астæу мит уарын
байдыдта. Æхсæв-бонмæ лæгбæрц мит ныууарыд, бæстæй сауы къуыбыр нал
фæзынд, бæрзонд хохæй мит разæй кодта, æмæ Бибойы æд фос, æд рæгъау зæй
фæласта. Нарæг комы зæйы бын ныххæрджитæ сты. Дыккаг бон адæм афæдис
кодтой, фæлæ Бибойы уæтæрæй змæлæг нал уыд, æрмæст ма комы нарæджы мæрдты
смагмæ зæйы уæлæ сынтытæ ратæх-батæх кодтой.
Уалдзыгон хур æркаст, æрæнтæф, æртыккаг бон мит дон фестад, æрнæг та цъæх
адардта, Бибойы мард зæйы бынæй скъахтой æмæ йæ сынтыл йæ хæдзармæ
æрхастой, фос, хъомæй иу дæр нал фервæзт,— сырдты, сынтыты хæлæттаг фесты.
Томианы хъарджытæй, Таймуразы кæуьинæй хох змæлыд, быдыр æнкъуыст. Адæм

296
æрæмбырд сты æмæ йæ баныгæдтой, «рухсаг у, рухсаг» загътой æмæ ацыдысты.
Бибойы бирæ фæллойæ хæрнæгæн хистаг нал баззад.
Мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ цæуы. Боба
Таймуразмæ уазал цæстæнгас дарын райдыдта. Хæстæг сæм нал цыд, Азауы дæр
хъахъхъæнын байдыдтой, Таймуразимæ сын сдзырд, сныхасы бар нал уыд.
Хъаныхъон фестырзæрдæ, Томианимæ уарзон ныхæстæ нал кодта. Томиан-иу
Хъаныхъонæн сæ фыццагон царды ныхæстæй исты куы загъта, уæд-иу ’нæрвæосоны
худт бакодта æмæ-иу аздæхти. Таймураз æмæ Азау та кæрæдзийы уарзондзинады
артæй сыгъдысты, пиллон уагътой. Боба та йæ чызгæн æндæр мой агуырдта,
Таймуразыл нал æрвæссыд, фæмæгуыр сты, æмæ йын Азауы аккаг нал кодта.
Иубон Азаумæ курæг æрцыдысты Биганатæ, тынг хъæздыг хæдзар, æмæ
Бобаимæ ныхæстæ кодтой хæдзары тыргъы. Боба æргом ницы сдзырдта, фæлæ йын
æхсызгон уыд, ахæм хъæздыг хæдзар ын йæ чызджы кæй куры. Бирæ радзур-бадзуры
фæстæ дæс æмæ æртиссæдз хъуджы ирæдыл бафидыдтой. Азау сæм фæсдуарæй
хъуыста æмæ сын сæ бафидауыны хабар куы базыдта, уæд йæ зæрдæ мæстæй ссыгъд,
атыппыр, адæнгæл, риу рацæйтыдта, ныццух-мухтæ кодта æмæ афтæ зæгъы: «Уæдæ
ма мæ раттæд!» йæ цæстысыгтæ асæрфта, æмæ цæстытæ цыдæр диссаг хъæбатыр
цæстæнгас равдыстой, æмæ та афтæ зæгъы: «Раттæд ма мæ уæдæ!»
Азау кæугæ хæдзармæ бауад æмæ йæ мадæн афтæ зæгъы:
— Нæ бирæгъ мæ дæлæ иу арсæн куы радта, уæд ды та цы зæгъыс, нана? — æмæ
та скуыдта.
— Нана дæ фæхъхъау фæуа, мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц, ды та йæм
хæстæг цæуыс, цæмæй дæ дардзæн, цы дын ссардзæн, амонд æрмæст хъæздыгады
кæй ис, уый базон æмæ иудадзыг дæ зæрдæйы фæндыл ма цу.
— Нал æй зоныс, нана, цытæ мын-иу дзырдтай?
— Зонын, нана дæ нывонд фæуа, зонын, фæлæ ныр фæмæгуыр сты, ницыуал
сæм ис; царв æмæ мын мыдыл куы не ’рвæссыс, уæд Тогъузатæм цы хæрдзынæ?
— Адæм иудадзыг гуыбыны тыххæй нæ цæрынц,— æмæ та скуыдта.
— Хорз, дæ сæрыл мæ ’рхæссой, хорз, зæгъдзынæн дæ фыдæн, æмæ дæ нал
ратдзæн.
Фæлæ уыцы ныхæстæ уыдысты былдау дзырдтæ æмæ хъуыддаг куыд уыд,
афтæмæй баззад.
Бакаис кодтой Бигантимæ. Азау мæллæг кæнын райдыдта, йæ цæсгом мæстæй
ныффæлурс, цæстытæ мæстыгæр цæстæнгас лæвæрдтсй. Йæ рæсугъд мæлгъæвзаг
мæй иу ныхас нал кодта. Иудзырдæй, йæ мад æмæ йæ фыдмæ сырды хуызæн касти.
Боба æмæ Хъаныхъон та афтæ хъуыды кодтой: Азау Биганы фыртимæ куы баиу уа,
уæд æй бауарздзæн, зæгъгæ. Фæлæ Азау йæ зæрдæйы фæйнæгыл цы Таймуразы хуыз

297
ныффыста, уый скъахын, уый сæппарын никæй бон уыд, уый бурæмæдз ахорæнæй
зæрдæйы фахсыл ныххæцыди, ныффидари æмæ халын нæ куымдта.
Иубон Таймураз куыстæй æрцæйцыд, Азау хуымонтæн кæрдзын схаста, æмæ
фæндагыл баиу сты. Фыццаг кæрæдзимæ фемдзаст сты, иу дæр сæ дзурын нал
сфæрæзта, сæ зæрдæтæ уарзондзинадæй атыппыр сты, цыдар диссаг хъуыдыты.
диссаг æнахуыр хъуыдыты аныгъуылдысты.
Æрæджиау Таймураз афтæ зæгъы:
— Чызгай, дæ амонд дын хуыцау хорз фæкæнæд, хорз мой скодтай.
Азау йæ цæсгом фæсырх кодта, йæ цæстытæ доны разылдта æмæ афтæ зæгъы:
— Мæ амонд цы уыд, уый баци, фæлæ дæу хуыцау амондджын фæкæнæд.
Таймураз йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
— Мæ фыд Бибойыстæн, æз дæу хæссын никæмæн ауадздзынæн, цалынмæ æгас
уон, уалынмæ.
— Хуыцауы тыххæй, ферох мæ кæн, хуыцау тыххæй мауал мæ уарз, адæмæн мæ
æрдхæрæн æмбисонд ма фæкæн.
— Нæй, нæй, Азау, дунетæ куы сыстой, уæддæр мын дæу ничи байсдзæн,
ме ’ррадзинады раз ничи фæлæудзæн.
— Ма кæн, Таймураз, дæхи ма саф, дæу мардæй куы фенон, уæд мæрдты авд
марды кæндзынæн, фæлтау мæ ферох кæн, сис мæ дæ зæрдæйæ, аппар мæ
фаджысмæ, батутæ мыл кæн, дыууæ мыггаджы ма фæцæгъдын кæн.
— Уый куыннæ зоныс, уарзондзинадæй лæг æрра кæны. Мæ зонд фæдзæгъæл,
мæ зæрдæ басыгъд дæ уарзондзинадæй. Зæгъ мын цæхгæрæй, мæн дæ æви нæ?
Азау ницыуал сдзырдта. Йæ хъуыдытæ дардыл ахаттысты. «Дæу нæ дæн»
загътаид, æмæ Таймуразы уарзондзинады рæхыстæ аскъуынын, атонын йæ бон нæ
уыд. «Дæу дæн» загътаид, æмæ æргомæй зыдта, стыр бæллæхтæ сæм кæй æрцыдаид,
уый æмæ йæ кæлмæрзæны хаутæ схъаугæ æнцад лæууыди. Кæй зæгъын æй хъæуы,
Азауыл уарзондзинад тых кæнын райдыдта, зæрдæйы уадындзтæ сæры магъзыл
сæхи цавтой æмæ уарзондзинады цæхæртæй зонды фæндагыл арт æфтыдтой.
Æппынæрæджиау афтæ зæгъы:
— Ирон лæджы ус байсын дæм куыд æнцон кæсы?
Таймураз хъамайы фындзæй зæхх сзылдта æмæ афтæ зæгъы:
— Ард дын хæрын ацы зæххæй, сомы дын кæнын бæрзонд цъæх арвæй, куыд æз
æмæ дæу ацы сыджыты йедтæмæ ничи ахицæн кæндзæни.
— Зонын, Таймураз, зонын, æнæ фыдбылыз нæ баззайдзыстæм. Ферох мæ кæн!
Таймураз фондзыссæдз ныхмæлæууæг лæджы раз йæ сæр не ’ркъул кодтаид,
не ’ртасыдаид, нæ басастаид. Фæлæ ныр Азауы уарзондзинады раз зæххы æмхуызон
йæхи æруагъта æмæ афтæ зæгъы:

298
 — Чызгай! — æмæ та дзурын нал сфæрæзта. — Ды амондджын дæ, ссардтай
дæхицæн къай, фæлæ мæнæн та дæ къухæй мæлæт ма бахæлæг кæн! — дамбаца
фелвæста æмæ йæм æй дæтты.
— Цæв мыл æй, нæ мын фæрисдзæн. Ма тæрс, ма тæрс, — зырзыргæнгæ ма
сдзырдта.
Азауæн ма уыцы иунæг ныхас хъуыд йæ зæрдæ басæттынæн. Ныггуыпп ласта
уарзондзинады арт зæрдæйы æмæ сæры магъзы стъæлфæнтæ акалдта, йæхи нал
баурæдта æмæ Таймуразы æфцæджы ныттыхсти. Дыууæ дзыхы кæрæдзийыл
андæгъдысты, иудзæвгар сахаты фæстæ сгæллады хуызæн кæрдæгыл æрбадтысты
æмæ сæ уынæр нал ссыд. Æрмæст ма сæ баты гæзæмæ змæлын æврагъы æнкъуысын
кодта. Хуыцау зоны, кæдмæ фæбадтаиккой, къæвда сын сæ рæстæг куы нæ
фехæлдтаид, уæд. Арв ныннæрыд, æмæ фæйнæрдæм ацыдысты.
Уыцы бонæй фæстæмæ Азау æмæ Таймураз æхсæв фыны иумæ уыдысты, бон —
хицæнтæ.
Томиан хистытæ фæкодта, хæдзары ма цы мурзгъæл уыд, адæмæн сæ бахæрын
кодта, фæлæ ма йæ ноджыдæр сауисæны хист хъуыд. Уалдзæг уыд æмæ Томиан
уæрыччытæ балхæдта, хист сцæттæ кодта, адæмы æрхуыдта. Адæм хист бахордтой,
«рухсаг уæд, рухсаг»,— арфæ ракодтой æмæ ацыдысты. Æрмæст ма хæдзары баззад
Таймуразимæ фондз лæппуйы, йе ’мгæрттæ, кæстæриуæг чи кодта, уыдон: Бимболат,
Хъамболат, Хазби, Турбег æмæ Чермен. Уаты та ’рбадтысты æхсæвæрыл æмæ ныхас
кæнын райдыдтой. Бирæ царды фæндтæ фæкодтой Таймуразæн, бирæ митæй
мæсгуытæ йын фæцамадтой. Фæстагмæ йын ус курыны фæнд скодтой. Фæлæ ирон
лæг æнæ ирæд йæ чызг кæм дæтты, ирæд цы раттаид, уый та Таймуразмæ нæ уыд,
æмæ уæд скъæфыны фæнд скодтой.
Хъуыддаг афтæ уыд æмæ Таймураз хъуамæ Азауæн фехъусын кæна, дыккаг
æхсæвмæ цæттæ куыд уа, афтæ. Скъæфджытæ дæр сæхи сцæттæ кæной æмæ йæ куыд
аскъæфой, афтæ.
Таймураз дыууæизæрастæу Бобатæм фæсдуар бамбæхст æмæ Азауæн бамбарын
кодта. Фæлæ Азау нæ разы кодта, уый тыххæй æмæ Боба йæ чызджы Таймуразы
хуызæн мæгуырæн нал раттаид, нал саккаг кодтаид, кæд фыццаг, Бибойы хъæздыг
рæстæджы, сæ фæнд иу уыд, Азау æмæ Таймуразы уарзондзинад сæ дыууæйæн дæр
æргом æмæ фæндон уыд, уæддæр. Ныр Таймураз фæмæгуыр, йæ хæдзары
цылпæркъахыг гæды нал уыд, æмæ Боба йæ тых æмæ йæ хъару Азау æмæ Таймуразы
фæхицæны тыххæй батайын кодтаид, бахуыссын кодтаид, не сразы уыдаид. Дыккаг
та, Бигтанатæ дæр тыхджын мыггаг уæвгæйæ сæ усы айстыл не ’рæвдадаиккой,
хæцыдаиккой. Æмæ уый тыххæй Азау цæхгæр зыдта, куы йæ аскъæфой, уæд стыр
бæллæхтæ кæй æрцыдаид, уый. Фæлæ йæ Таймуразы уарзондзинад дæр размæ
тардта. Йæ зæрдæ, йæ хъуыдытæ иууыл Таймуразы уарзондзинады хызы

299
стыхстысты, æмæ æртæ мыггаджы хæрзæбон бахъахъхъæныныл уæлахиз кодта æмæ
йæ Таймуразы фæндыл размæ тардта. Æмæ афтæ зæгъы:
— Иу æнаккаг сылы тыххæй дæхи сафыс, фæлæ бар дæу.
Дыккаг æхсæвмæ Азау дзырд радта Таймуразæн æмæ ацыди. Дыккаг æхсæв
Биботæм хисты уæлдæйттæ сцæттæ кодтой, зæронд лæгты æрхуыдтой. Чермены
Бобамæ хонæг арвыстой, æмæ йын афтæ зæгъы:
— Уæлæ дæм Томиан хонæг æрæрвыста, хисты уæлдæйттæй ма цыдæртæ аззад,
зæронд лæгтæ дæр уым сты æмæ дæумæ кæсынц.
Боба арфæ ракодта, араст Черменимæ æмæ Биботæм ссыдысты.
Хъуыддаг афтæ уыд, æмæ Боба фынгыл куы ’рбадт, уæд фондзæй скъæфджытæ,
æхсæзæм Таймураз Азауы скъæфынмæ ацыдысты. Скъæфджытæй иу, Хъамболат,
зæгъгæ, Бобатæн сæ хъан уыд æмæ хæдзармæ бæрæггæнæг бауад. Хæдзары куы ничи
уыд, Азау æмæ Хъаныхъоны йедтæмæ, уæд Азауæн амбарын кодта. Азау дуармæ
рауад, бæхыл æй авæрдтой æмæ йæ аскъæфтой.
Бæстæ цъæхахст, хъæр сси, Хъаныхъон фæдисхъæр кодта, Сачъынатæ æмæ
Биганатæ рафæдис кодтой. Боба дæр фынгæй фестад æмæ фæдисы ауади. Фиотæг
фæндагыл скъæфджыты разæй фесты, раст Къæйджыны уæлвæз баиу сты
скъæфджытимæ. Бæстæ гæрах сси, дыууæрдыгæй топпы цæхæр кæфойæ калæгау
калд, нæмгуытæ ихуарæгау кодтой. Æхсæв уыд æмæ иргъæвæг адæм нæ уыди.
Фондзæй скъæфджытæ мард фесты, фондз та фæдисонтæй фæмарди. Таймураз
цæфтæй аирвæзт æмæ Урстуалты йæ мадырвадæлтæм алыгъд. Азау хуыры астæу
дурты бын бамбæхст. Сачъынатæ æмæ Бигтанатæ Бибойы хæдзар ныххæлиу кодтой,
Томиан дæр йæ сыхæгтæм бамбæхст.
Дыккаг бон адæм æрæмбырд сты, бæстæ сызмæлыд, алырдыгæй фæдис
уадысты. Мыггæгты кæрæдзимæ лæбурын нал бауагътой хъуыддаг фæсабыр,
знæгты ’хсæн фидар лæгтæ æрæвæрдтой. Хъуыддаг равзарыны тыххæй фæстаг
хуыцаубонмæ сæмгъуыд кодтой. Мæрдты баныгæдтой æмæ ацыдысты.
Хуыцаубон æрцыд, æмæ адæм æрæмбырд сты дзуары фæзы, фæлæ Рубайты
Мистала нæма ’рцыд, æмæ йæм æнхъæлмæ кастысты. Уалынмæ разынд, лæдзæг йæ
къухы, урс-урсид зачъетæ цыллæйы хуызæн сæвджын риуыл ирдгæ фæйлыдта.
Æрхæццæ æмæ адæмæн арфæ ракодта:
— Уæ бонтæ хорз уæд æмæ фарн уæ ныхасы!
— Фæрнджын у, Мистала, æмæ нæм æгас цу! — адæм дæр арфæ ракодтой.
Æрбадтысты æмæ тæрхон кæнын райдыдтой, хъуыддаг равзарыны фæстæ загътой:
— Таймураз зылын уый тыххæй у, æмæ Биганаты куырд усы сæрра кодта æмæ
йæ аскъæфта; Азау уый тыххæй зылын у, æмæ куырд ус уæвгæйæ Тайммуразы
фæндыл сразы ис, æмæ уыдон тыххæй стыр бæллæхтæ ’рцыд, фæсивæды хуыздæртæ
мард фесты, мыггæгтæ кæрæдзимæ сызнаг сты, адæмы иумæйаг царды уарзондзинад

300
бахъыгдардтой. Боба та уый тыххæй зылын у æмæ йæ чызджы æвæндонæй моймæ
кæй радта. Ацы аххостæм: гæсгæ æртæ дæр зылын сты, — загътой.
Адæмы æмбырд æртае дихы фесты, иутæ загътой: «Дурты бын сæ хъуамæ
фæкæнæм» (Зылын лæгыл-иу адæм фæйнæ дуры ныццавтой. — Авторы фиппаинаг),
иннæтæ загътой: «Амарæм сæ». Æртыккаг, фылдæр къорд загътой: «Хъоды сыл
бакæнæм».
Афтæмæй сæ дзырд кæрæдзийыл нал бадт æмæ нал фидыдтой. Æрæджиау
Мистала сыстад æмæ афтæ зæгъы:
— Фарн уæм байхъусæд, хорз адæм! Адæм фæсабыр сты, фæхъус сты, се ’хсæн
бындз куы атахтаид, уæд уый базыры хъæр дæр хъуыстæ уыдаид.
— Мах иу адæм, иу бинонтæ, дæ къухы æнгуылдзтæй кæцыфæнды алыг
кæнай,— рисдзæн дын, цардæн куыд хицау не стæм, мæлæтæн дæр афтæ, дыууæ дæр
хуыцауы бар сты, мæлæты тæрхонæй хуыцауы æгъдау халæм, нæ бинонтæй та
дыууæ уды сафæм. Хъоды, мæ хæдзæрттæ, хъоды сыл бакæнæм, Бобайæн та йæ
галтæй иу аргæвдæм æмæ нæ хид кæнинаг у æмæ йæ саразæм,— загъта æмæ йæ
цæстысыгтæ асæрфта.
Мисталайы кæрдаг ныхас æмæ цæстысыджы æртах адæмы зæрдæ афтæ
сфæлмæн кодтой, æмæ æмхуызонæй «разы стæм» загътой.
Мистала дзуаргæсырдæм баздæхт æмæ афтæ зæгъы:
— Угард, дзуары угард ныккæнæм, мæ хæдзæрттæ.
Азау æмæ Таймуразыл адæм хъоды бакодтой: йæ хæдзармæ сæ чи бауадза, дон,
кæрдзын сын чи радта, сæ фос сын йæ фосимæ чи ауадза, уый Ломисы дзуары
фыдæх уæд, загътой.
Дзуарыгæс хъуытæзтæ ныццагъта, дзуары угард ныккодтой æмæ угæрдтæ
дзуары хуылфы сæвæрдтой. Бобайæн йæ гал аргæвстой æмæ сæ хид сарæзтой.
Туджджынтæй дзырд райстой, цалынмæ хъуыддат æвзарой, уалынмæ кæрæдзийы
куыд нæ бахъыгдарой, уый тыххæй сын сæ рихийы хъуынтæй райстой æмæ сæ
дзуары хуылфы дæвæрдтой æмæ фæйнæрдæм ацыдысты.
Азау дуры бын æххормаг, дойныйæ куы сфæлмазцыд, уæд иу фæсахсæвæр
тальинджы рацыд æмæ, Ганисы хъæугæрон иу дзæгъæл æнæмой ус цард, Дыса,
зæгъгæ, уымæ æрæыд. Азау Дысамæ дуары хуынкъæй бакаст, æмæ Дыса йæ разы
кæрдзын æрæвæрдта æмæ скуывта:
— Хуыцау, адæмæн бирæ ратт, æз дæр сыдæй куыннæ амæлон. Хуыцау, кæд ма
искуы мæ хуызæн мæгуыр ис, уый дæр фервæзын кæн.
Кæрдзын æрсаста æмæ хæрыныл æрбадт. Азау уыцы зæрдиаг куывдтытæ куы
фехъуыста, уæд фæныфсджын æмæ дуарыл бахæцыд. Дуары хъæрмæ Дыса рауад
æмæ афтæ зæгъы:
— Чи дæ, чи?

301
 Азау дуары къæсæрæй бахызт æмæ афтæ бакодта:
— Сс-с... Æз дæн, æз.
— Мæ къонайыл Азау дæ, цы? Æмæ дыл адæм хъоды куы бакодтой, уæд дыи цы
кæнон? — æмæ æнæбарыгомау йæ разæй бараст.
Артдзæсты къæцæлы муртæ фæрухс-фæмынæг кодтой, Азау æмæ Дыса арты
фарсмæ иу ран æрбадтысты, Дыса Азауæн кæрдзыны къæбæртæ йæ разы авæрдта
æмæ афтæ зæгъы:
— Хуыцау мын æй ныббарæд, хъоды дзырд халын, фæлæ тыхст удæн радтын
кæд тæригъæд нæ уаид, ахæр-ма, ахæр, дæ фæхъхъау фон, дæ цæсгом куы ныцъцъæх.
Азауæн йæ фидауцджын сау цæстытæ ма арф кæцæйдæр, цæсты къæлæттæй сау
æндæрг хастой, йæ фидауцджын тæнæг былтæ ныххус сты, дзæгъæл змæлд кодтой,
йе ’взаг басур, комы нал хатти, йæ уадултæ цъити хъæпæнау ныффæлурс сты æмæ
афтæ зæгъы:
— Цы хæдзармæ уадзинаг дæн, цы, дæ нывонд фон, бæсты бинаг къæй фæдæн,
зарæджы сæйраг,— æмæ йæ кæлмæрзæны къабазæй йæ цæстысыгтæ асæрфта.
Дыса та йын кæрдзыны къæбæртæ йæ размæ бакодта æмæ афтæ зæгъы:
— Ахæр-ма дзы, ахæр, акомдзаг дзы кæн, дæ дзыхы гам дын айсдзæн æмæ дæ
зæрдæ фæлæудзæни.
Азау кæрдзыны мур йæ дзыхы бакодта, фæлæ йе ’фсæртæ ныууадысты,
ласæггаг ныссур, аныхъуырын йæ бон нал уыд æмæ йæ фæстæмæ йæ къухмæ рату
кодта. Дысайæн йæ зæронд хус уадултыл йæ цæстысыг æркалд æмæ афтæ зæгъы:
— Уæд та дон ахуыпп кæн, дæ сæрыл мæ ’рхæссой, дон,— æмæ йын къусы
мидæг дон авæрдта.
Азау дон анызта æмæ афтæ зæгъы:
— Цымæ цы фæци уый?
— Таймуразы фæрсыс, бецау, Таймуразы? Азау йæ сæр батылдта æмæ та йæ
цæстысыгтæ асæрфта. Дыса дæр кæуынхъæлæсæй афтæ зæгъы:
— Урстуалты йæ мадырвадæлтæм рынчын у, йæ цæфтæй нæма сдзæбæх, фæлæ,
дам, йæ удæн тас нæу, зæгъынц.
Уалынмæ дуарæй æрбадзырдæуыд:
— Дыса, уæ Дыса, уым дæ, цы?
— Дыса фестад æмæ дуармæ ауад, Азау къутуйы фæстæ амбæхсти. Дысайæн
сыхæгтæй чидæр æрвитæггаг æрбахаста,— къусы мидæг бас æмæ фыды хæйттæ.
Дыса къус райста æмæ йын арфæ ракодта. лæппу фæстазмæ аздæхт. Дыса дуар
ахгæдта æмæ хæдзармæ бацыд æмæ афтæ зæгъы:
— Цы фæдæ, цы, Азау, дæ фæхъхъау фон? Азау фæскъутуйæ раæыд æмæ афтæ
зæгъы:

302
 — Æрбацæуæгæй фæтарстæн æмæ амбæхстæн. Дыса йын къус йæ разы авæрдта
æмæ та афтæ зæгъы:
— Ай та нын хуьцауы лæвар, уый йедтæмæ дын цы бахæрын кодтаин,— æмæ
йын йæ разы фьидтæ æркарста.
— Ахæр-ма, ахæр, дзидзайы мур дын дæ зæрдæ фæлæууын кæндзæн.
Азау фыды комдзаг йæ дзыхы бакодта, фæлæ хæрын йæ бон нал уыд æмæ та йæ
фæстæмæ райста. Дыса та йын басы къус йæ къухы авæрдта æмæ афтæ зæгъы:
— Ахуыпп-ма дзы кæн, ахуыпп, бецау, дæ зæрдæ дын фæлæууын кæндзæн.
Азау бас ахуыппытæ кодта, æмæ гæзæмæ туджы уадындзгæ йæ уадултыл
ахъазыд.
Цы дардыл дзурын, æхсæвæр бахордтой æмæ йын Дыса афтæ зæгъы:
— Ахсæв дæ бауромин, фæлæ дæ райсом исчи куы фена, адæм дыл хъоды
бакодтой æмæ нæ дыууæйæн дæр хорз нæ уыдзæн, фæлæ æмбæхст кæм дæ, уый мын
зæгъ, æмæ дын кæрдзын хæсдзынæн.
Азау уырдыг сыстад, йæ нарæг астæу ныкъкъæс-къæс кодта æмæ афтæ зæгъы:
— Ды мын ныййарæг мадæй адджындæр мад, мæ хæрзæбонæй æнæхай, мæ
фыдбылызæй хайджын. Макæмæн мæ схъæр кæн.
— Нæ, мæ зæйласт Дзанаспийыстæн, нæ, никæмæн зæгъдзынæн.
— Фидары къæдзæхы раз, дуры бын, лæгæты, йæ дуарыл ын цилтæ бамбæрзтон
æмæ уым дæн,— загъта.
Азау æмæ Дыса кæрæдзийыл скуыдтой. Дыса йæ хæдзары баззад, Азау та йæ
бынатмæ ацыд.
Уыцы æхсæвæй фæстæмæ Дыса алыбон дæр Азауæн кæрдзын хаста: куы
мæнæргъы æфсон, куы хъæлæрдзы тонын æфсон. Азауы цыма зæхх аныхъуырдта,
адæмæй йæ иу зонæг нæ уыди, Дысайы йедтæмæ.
Æрæгвæззæг æрцыд, хур адард и, уазал кæнын райдыдта, хохы цыргъытыл
зымæг йæ урс кæрц æрæмбæрзта, Азауæн уыцы ран фæлæууæн нал уыд, зæймиты
бын фæцадаид, зымæджы йын уым цæрæн нæ уыд. Æнæ уый дæр æй Таймуразы
уарзондзинад æнцой нæ уагъта: йæ зæрдæ йын йæхирдæм рæхыстæй ласта.
Иуæхсæв мæйрухс арвыл тыбар-тыбур кодта, стъалытæ кæрæдзимæ худтысты,
дымгæйы зызын фæлмæн хъырныдта, гоби къæдзæхтæ сау æндæрг хастой. Азау
Таймуразмæ лидзын æрымысыд.
Раст æхсæвæрафон йæ къабайы зæронд йæ астæуыл атыхта æмæ аæыди. Æхсæв
боны хуызæн мæйрухс уыд, фæлæ Хъелы æдзæрæг хохмæ куы схæццæ, уæд бæстæ
ныммæйдар, митæмхæццæ зæгъ уарын байдыдта, цæгатварсы тымыгъ хохæй хохмæ
сау мигъы тымбылтæ аппæрста, уадтымыгъы æхситт кæмттæ араудта,
митфæлдзæгъдæн уылæнтæй Азауы сæвджын риуыл тымыгъ цавта æмæ йын йæ урс

303
дæллагхъуыр хуылыдз кодта; иудзырдæй, фыдæхсæвтæй иу уыд; Азау хъазуатæй
размæ тьгндзыдта.
Раст Саудзуары фæхæрдгæнæнмæ куы бахæццæ, уæд уым Гудан æмæ Хиуы
фиййæуттæ сæ фос рацæйтардтой. Азауыл куитæ срæйдтой, æмæ дуры фæстæ
амбæхсти. Хиуаг фиййау Гугуа куиты фæдыл бауад æмае дуры ’нцой лæугæ Азауы
федта æмæ æрдæг иронау афтæ зæгъы:
— Цом, кæрдзын бахæр.
Азау бамбæрста, кæфхъуындары хъæлæсмæ кæй фæцæуы æмæ дзы æхсары
йедтæмæ хос кæй нал ис, уый æмæ афтæ зæгъы:
— Бирæ ма дзур, ме ’мбæлттæм кæсын, фæстейæ ссæуынц, Урстуалтæм цæуæм
æмæ уыдонмæ лæууын.
Уыцы сахат Азауы сæры фондзыссæдз хъуыдыйы аленчытæ кодта, фæндыди
йæ, мыст куы фестадаид æмæ искуы зæххы бын куы амбæхстаид. Йе цæргæс куы
фестадаид æмæ арвы дæргъдзинады куы ’рбайсæфтаид. Уæд та йын дымгæ
Таймуразмæ фæдис хъæргæнæг куы фæцадаид. Фæлæ ницы; кæфхъуындары дзых йæ
разы хæлиуæй лæууыд æмæ йæ минутæй .минутмæ аныхъуырынмæ хъавыд.
Уалынмæ иннæ фиййæуттæ дæр базгъордтой æмæ Азауы сæхимæ бакодтой æмæ йæ
арты фарсмæ абадын кодтой нымæты бын; цасдæр æй фиййæуттæ тавтой,
рæвдыдтой, уыйас та Азау мæсты кодта æмæ фиййæуттæн алывыд дзырдта.
Фиййæуттæ гуырдзиагау цыдæр ныхас кодтой. «Гугуас цоли ла-мазиа» («Гугуаиы ус
рæсугъд у») дзырдтой. Тагъд-тагъд сæ уæргътæ бастой, цæмæй сын сæ фос мит
не ’рцахстаид. Азау уырдыг фестад æмæ скуыдта, сдзынæзта æмæ афтæ зæгъы:
— Ауадзут мæ, мæхи амардзынæн, мæнæн мæ уарзон æндæр у, æз сымахæн нæ
бæззын.
Цы дардыл дзурын, фос фезмæлын кодтой, Гугуа бæхыл абадт, Азауы йын йæ
фæсарц авæрдтой, æмæ йæ басылыхъхъæй йæ астæумæ абаста, æмæ æхсæвы
мæйдары аныгъуылд.
Дыккаг бон хур скаст, хохæй-хохмæ тын анывæста, хохы бæрзæндтæ митæй урс
адардтой, комы рæбынтæ сауæндæрг хастой. Дыса Азауæн кæрдзын схаста, фæлæ
Азау уым нал уыди. Фæцагуырдта йæ, фæхъæр æм кодта, Азауы нал ссардта æмæ
кæугæ фæстæмæ раздæхти. Уыцы бонæй фæстæмæ Дыса дæр нал базыдта, Азау цы
фæци æмæ кæдæм ацыд, уый.
Азауы хиуаг йæхицæн ус скодта, залиаг калмы хъæбысы зындоны артæй сыгъд.
Азаумæ бон минуты бæрц каст, æхсæв та йын афæдз уыд. Хиуаджы цур хуыссынæй
мæрдтæм цыд, йæ зæрдæ тъæппытæ хаудта, иу ныхас, иу дзырд йæ дзыхæй нæ цыд,
æхсæв æй хуыссæг нæ ахста — боныцъæхмæ æнхъæлмæ каст, боныцъæхæй та
хурыкастмæ тындзыдта æмæ Таймуразы уарзон мондæгтæ хуры тынтæй иста, йæхи
сæ рæвдыдта. Æмæ-иу уæд йæ салд ихзæрдæ Таймуразы мондæгтæй батæфсти,

304
бахъарм и æмæ-иу йæхинымæры загъта: «Чи зоны, уæлæуыл куы нæ баиу уæм,
мæрдты уæддæр кæрæдзийы фендзыстæм».
Ахæм хъуыдытæй Азауыл бон изæр кодта. Хиуаджы цæстæнгас Азауы зæрдæйы
джебогътæ тъыста, кæуынхъæлæсæй, цæстысыг калгæ æхсæв уатмæ цыд. Азау
лидзынвæнд дæр бирæ хатт скодта, фæлæ фæндаджы бæрæгæн ницы зыдта æмæ та-
иу баззади.
Азауæн дыууæ лæппуйы райгуырд, уыдон дæр сæ фыды хуызæн фыдуаг,
фыдæгъдау, Азау уыдонмæ дæр зæнæджы цæстæй нæ каст, уыдон дæр ын зæнæджы
ад нæ кодтой. Йæ хъуыдытæ иууылдæр Таймуразы уарзондзинады хызы мидæг
стыхстысты; алырдæм фæндаг агуырдта, фæлæ æрдуйы бæрц дæр Таймуразы
бæрæгæн ничердыгæй ницы зыдта, æмæ афтæмæй рæстæгæй-рæстæгмæ æнхъæлмæ
касти.
Таймураз кæд уæззау цæфтæ уыд, уæддæр йæ тугæфсæст буар æмæ йе ’ндон стæг
тагъд сдзæбæх и æмæ Урстуалты йæ мадыфсымæртимæ цард, фиййау цыди. Æхсæв-
иу фосы цур дарæны мæйрухсимæ ныхæстæ кодта: «Уæлæ мæйрухс,—загъта,— кæд
искуы Азауы сау цæстытæ дæумæ мæнау дзыназынц, уæлæ Бонвæрон стъалы, кæд
Азау дæ уындæй йæхи рæвдауы, уæ зæххы Барастыр, кæд искуы йæ урс фæлмæн риу
сыджыты æмбийы».
Ахæм сагъæстимæ Таймуразыл æхсæв бон кодта. Дыууæ хатты Таймураз Азауы
агурынмæ дæр ацыди, фæлæ никуы ницы ссардта æмæ фæстæмæ афтидæй æрцыд.
Таймуразæн йæ мадыфсымæртæ ус курыныл ныллæууыдысты, бирæ чызджытæ йын
амыдтой, бирæ чызджы зæрдæ хæлдта Таймуразы бæллиццаг уынд. Фæлæ Таймураз
не сразы, уынгæ дæр никæй кодта, йæ зæрдæмæ дæр ничи цыд.
Уарзондзинады æфхæрд низæй низдæр у, Таймураз мæллæг кæнын райдыдта,
мæг æмæ мæт адæймаджы æнафоны мæрдтæм кæнынц, Таймураз æррынчын,
æруатон и æмæ йæ мадыфсымæртæм басидт æмæ сын загъта:
— Æз мæлын, мæ куыст уын хæлар уæд, фæлæ куы амæлон уæд мын мæ мард
ахæссут æмæ мæ Ганисы уæлмæрды мæ фыды цур баныгæнут.
Уый тыххæй йæ мадыфсымæртæй æцæгдзинады дзырд райста. Амард Таймураз,
рухсаг уæд, æмæ йæ ахастой йæ мадыфсымæртæ æмæ йæ Ганисы уæлмæрды йæ фыд
Бибойы цур баныгæдтой. Сывылдз хъæдæй йын йæ нывæрзæн цырт ныссагътой.
Уыцы цырт схæцыд æмæ сбæлас, абон дæр цæры Ганисы уæлмæрды стыр сывылдз
бæлас.
Афонтæ цыдысты, рæстæг ивта; Уырыс Кавказы бæстæ райстой, адæм æрсабыр
сты, фæндæгтæ суæгъд сты, адæмтæ кæрæдзимæ цæуын байдыдтой. Азау дæр
базыдта йæ фыдыбæстæ, фæлæ Таймуразы царды бæрæгæн ницыма зыдта æмæ
Ганисы хъæумæ цæуыны фæнд скодта. Уалдзæг уыд æмæ бæстæ зынг фестад,
хурыскæсайы дымгæ фаг улæфыд, æмæ йæ бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой,

305
æрнæджытæ дидинæгæй сæхи сфæлыстой, алы хъулон хуыз æвдыстой, бæстæ цард
сси, алчи йæ къаимæ баиу — бамбал и: мæргътæ, бындзытæ, кæфтæ, кæсæгтæ царды
уалдзæджы цин кодтой. Фæлæ Азауы салд зæрдæ нæ батæфст, нæ бахъарм. Æнæ
къайæ, иунæгæй, зыбыты иунæгæй арвыхъæды бын хъеллау кодта. Таймуразы
уарзондзинад ын йæ зæрдæ рапапар-баппар кодта, иу ран нал лæууыд.
Иубон Азау йæ хиуагæн афтæ зæгъы:
— Ауал азы дæ хæдзары фæкуыстон, базæронд дæн, мæ райгуырæн бæстæ
никуы федтон, мæ мад, мæ фыды уæлмæрд нæ зонын, мæ хæстæджытæй ферох дæн.
Афтæмæй куы амæлон — тæригъæд дын уыдзæни, курын дæ, æмæ мын мæ мад, мæ
фыды уæлмæрд фенын кæн,— загъта.
Хиуаг дæр уæлдай ницыуал сдзырдта æмæ сразы ис.
Азау раст Зæрдæвæрæн бонмæ йæхи сцæттæ кодта: арахъхъ рауагъта, гъомелийы
тæнджытæ сфыхта, иу фыс балхæдта, уæрдон сифтыгътой æмæ йæ фырттæй иуимæ
ацыд. Азауæн фæндагыл йæ зæрдæ схъæлдзæг, йæ зæронд хус уадултыл туджы
уадындзтæ ахъазыд, йæ сау цæстытæ худæн цæстæнгас лæвæрдтой, йæ зæрдæ цыдæр
хæрзæбонмæ тындзыдта; Таймуразы сурæт йæ зæрдæйы, цæстытыл уади, фæлæ
хъуыддаг афтæ не ’рцыд.
Раст хурныгуылд афон Ганисы хъæумæ бахæццæ сты. Хъæугæрон сæ размæ
рауад иу ус, Магда, зæгъгæ. Азауы базыдта æмæ йыл фæцинтæ кодта, Магдайы Азау
йемæ акодта æмæ йæ фыды хæдзармæ бацыд. Азауыл йе ’фсымæртæ фæцин кодтой,
лæппуйы хæдзармæ бакодтой. Азау æмæ Магда тыргъы æрбадтысты. Хур йæ фæстаг
тынтæй хæхтæн салам лæвæрдта, Ганисы къæдзæхтæ сызгъæринау æрттывтой.
Таймуразы цыртбæлас ингæныл аууоны сау æмбæрзæн айтыдта. Азау Магдайæн
афтæ зæгъы:
— Дæ фæхъхъау фон, Таймураз цы фæци, Таймураз?
Магда ныуулæфыд æмæ афтæ зæгъы:
— Раджы куы амард, дæ нывонд фон, Урстуалты йæ мадырвадæлтæм, ардæм æй
æрхастой æмæ йæ Бибойы цур баныгæдтой, йæ фыды фарсмæ.
Азауæн йæ зæрдæ атыппыр, адæнгæл, цæсгом ацъæх и, хурхуадындзтæ
адымстысты, цæстытæ батартæ сты, сæры магъз ихы къæртт фестад æмæ афтæ зæгъы:
— Цом-ма, дæ нывонд фон, йæ ингæн мын фенын кæн.
Азау Магдайы фæстæ цух-мухтæгæнгæ араст æмæ уæлмæрдмæ ссыдысты. Магда
Азауæн Таймуразы ингæн бацамыдта. Азау ингæныл адæлгом, йæ дзыхы дзаг
сыджыт фелвæста æмæ базыр-зыр кодта, æрбатымбыл, стæй адæргъ ингæны уæлæ
æмæ йæ уд систа. Магда адæммæ фæдис фæци, адæм сызгъордтой æмæ Азауы
Таймуразы ингæны уæлæ дæлгоммæ мардæй ссардтой.

306
 ДЫСА
ГÆДИАТЫ СЕКЪА

Ганисы хъæуы цард фондз мыггаджы: Тогъуызатæ, Сачъынатæ, Гæдиатæ,

Дзыгойтæ æмæ Дзестелтæ. Кусæг адæм, хор, фосджын, хъæздыг, иу хæдзар, иу
бинонтау, уарзонæй цардысты. Уыцы рæстæджы мæгуыртæ сæ цурмæ лыгъдысты
æмæ сæ уыдон дæр сæхимæ истой. Сæ ис, сæ фæллойæ сын хай кодтой,
лæгуарзондзинад сæм бирæ уыд. Сæ зæрдæ сæ кæрæдзийæн куыд уарзта, афтæ
æцæгæлон адæмы дæр рæвдыдтой.
Гуырдзыстон Уырысимæ баиу кæныны рæстæджы Ганисмæ æрцыд иу мæгуыр
ус æмæ лæг — Дзанаспи æмæ Дыса. Хъæугæрон сын иу кæркдон къуым радтой, æмæ
уым цардысты. Дыса — мигæнаг ус, Дзанаспи та — кадæггæнаг, адæм сæ бирæ
уарзтой.
Кæй зæгъын æй хъæуы, Гуырдзыстон Уырысимæ куы баиу ис, уæд се ’фсæдтæ
Гуырдзыстонмæ æрвитын систой, алы бæсты хицæуттæ скодтой. Фæндæгтæ арæзтой.
Фæндæгтæ аразынмæ бегара кæнын райдыдтой.
Иу зымæг пинертæ (Уыцы рæстæджы уарыссаг бегарагæнджыты пинертæ
хуыдтой. — Aвтор.) Ганисы хъæумæ бацыдысты æмæ сæ хæдзарæн лæгæй бегарайы
акодтой æфцæджы фæндаг кæнынмæ. Дзанаспи дæр — семæ.
Раст Гордзылейы тæссæртты Дзанаспийы зæй фæласта. Дæлæ комы нарæджы
сау къæдзæхы бын ныппырх.
Æхсæвы та мит уарын байдыдта. Цæгат фарсы тымыгъ миты хъæпæнтæ
æрхытæм калдта. Зæйты гуыр-гуырæй хæхтæ араудтой. Дзанаспи комы нарæджы
зæйты бын ныцци.
Æртыккаг бон хурскастæй бæстæ, урс цикъæйау, сæрттывта. Мигъы
скъуыддзæгтæ нарæг мæсчъыты, урс цагъд бæмбæгау, ныббадтысты. Хæххон
хæдзæрттæ алы къуыбырæй гæзæмæ сау æндæрг хастой.
Дыса хæдзары дуармæ лæууыд æмæ йæ дыууæ сау цæсты æфцæджы 'рдæм
ныуурс сты, Дзанаспимæ æнхъæлмæ каст. Фыдуацхæссæг халон фаджысы рагъæй
Дысайы ’рдæм уасыд, хъæр кодта. Дыса бакатайтæ кодта æмæ афтæ зæгъы:
—Дæ-дæ-дæй, мæ хæдзар байхæлд, мæ лæгыл мацы æрцæуа!
Уалынмæ фæдис хъæргæнæг æрхæццæ, Дзанаспийы, дам, зæй фæласта. Бæстæ
хъарæг сси. Дысайы кæуынæй къæдзæх бадон уыдаид, цæстысыг фестадаид. Фæлæ
къæдзæхтæ дæр нал зындысты миты хъæпæнæй. Адæм фæдис ацыдысты, æртæ боны
йæ фæцагуырдтой, зæйтæ ракъах- бакъах кодтой, фæлæ Дзанаспийы не ссардтой,
æмæ уалдзæгмæ зæйы бын баззад, Дыса алыбон дæр агурынмæ цыд, фæлæ йæ къухы
ницы æфтыд, нæ йæ ардта.

307
 Бон фæдаргъ. Зæхх йе ’ргом фæзылдта. Бæстæ сулæфыд, хур хъармдæр тавын
байдыдта. Зæйтæ тайын систой. Уалдзæг æрцыд. Иу бон Дзанаспийы мард зæйы
бынæй скъахтой. Дысамæ фосæй ницы уыд, хæрз мæгуыр, тæригъæддагæй цард.
Дзанаспийы адæм баныгæдтой, æхсæны хист ын скодтой. «Рухсаг у, рухсаг» загътой,
æмæ ацыдысты. Æрмæст ма Дзанаспийы хæдзарæй хъуыст Дысайы хъарджытæ,
Дыса фист къуымбилы тынæй дæрзæг хæдон скодта æмæ йæ мойыл сау дарын
райдыдта. Афæдзы бонмæ фыд, урсаг нæ бахордта. Йæ афæдзы боны хорз адæмты
руаджы сауисæны хист скодта æмæ кæркдонкъуымы мæгуырæй цард. Дысайыл
цыдаид æртиссæдз азы, фæлæ уыцы рæстæджы адæммæ гæсгæ йæ цæсгом тынг
зæронд хуыз нæ лæвæрдта. Дысайы бирæ уыд курджытæ, фæлæ никæмæн куымдта,
мой нал кодта.
Раст уыцы рæстæджы Косеты хицаумæ иу бæхтæрæг — Мырыкаты Мацкъа
цард. Чиныджы цыдæртæ базыдта, уырыссагау салтай-балтай сахуыр ис æмæ адæмы
сæрты акаст. Бахъуаг сахат-иу Мацкъайы агуырдтой хицаумæ минæвар. Æнæ
Мацкъайы чи уæндыд хицаумæ исты гæртам бадæттын. Иудзырдæй, Мацкъа сси
хицауы рахиз цонг. Фæлæ йыл уæддæр уæлдай ном сывæрдтой — «Лисиц» æмæ
йæм-иу куы фæхъæр кодтой йæ номæй, уæд-иу сæ разы цъилау ныззылд.
Мацкъа арæх цыд Ганисмæ. Дзуарыбонты, бæрæгбонты æцæг рувасау
гуыбындзуан рацу-бацу кодта æмæ-иу рæбынæй сбадт. Чысыл цыбыр лæг, стыр
гуыбыр фындз, арф цъæх цæстытæ, фæлдæхт хъуынджын æрфгуытæ, сау цыргъ
уадултæ, хъуынджын рихитæ, — иудзырдæй, хæйрæджы цæстæнгас лæвæрдта.
Мацкъайæн Дыса йæ зæрдæмæ фæцыд æмæ йæ ракурыны фæнд скодта.
Арæхдæр цæуын байдыдта Ганисмæ, цæмæй Дысаимæ искуыдтæй балымæн уыдаид,
фæлæ Дыса Мацкъайæн иу ныхасæн дæр йæ къухы не ’фтыди, уый тыххæй æмæ
Дыса раздæр бамбæрста Мацкъайы фæнд æмæ дзы йæхи хызта. Мацкъа рагæй æнæус
уыд, хицæутты дæлбазыр фæлхæрттæ хæргæ ныззæронд, фæлæ ма зæронды ’рдæм
ускурын цæмæн æрæмысыд, хуыцау зыдта.
Иу сæрд стыр хицæуттæй дзырд рацыд, адæмы хыгъд ныффыссын. Мацкъа æмæ
дианбег Ганисмæ бацыдысты. Фæндагыл Мацкъа дианбегæн афтæ зæгъы:
— Ганисы иу идæдз усы бауарзтон, æмæ мын уый ракурынæн баххуыс кæн.
Дианбег бæрзæндты акаст æмæ афтæ зæгъы:
— Ныры закъонтæм гæсгæ ускурыны бартæ фæндонæй сты. Кæд усы дæр
фæнды, уæд æнцон хъуыддаг у.
— Усы, куыд бамбæрстон, афтæмæй нæ фæнды, фæлæ йæ ды куы фæтæрсын
кæнай, уæд уæлдай нæ зæгъдзæн.
— Хорз, фендзыстæм, — загъта дианбег.
Уалынмæ Ганисмæ бахæццæ сты æмæ сауджынмæ бафысым кодтой. Сауджын
æмæ йæ ус сæ размæ рауадысты æмæ сæ хæдзармæ бакодтой. Дианбег — æнæ ус

308
лæппулæг, йæ сау зачъетæ фæйнæрдæм айдзæг сты, хæрзиуджытæ йæ сæвджын
риуыл тыбар-тыбур кодтой, — стъолы фарсмæ фæстæдзæг бадт æмæ цыдæр хъуына
чингуытæ рафæлдах-бафæлдах кодта. Иннæ ’рдыгæй сауджын — хъуынджын,
уызыны хуызæн — уыджы бадт кодта, æнкъардгомау боннымайæн фæрдгуытæ
раууил-баууил кодта. Сауджыны ус хæдзары къуымты цъил фестад, хæринæгтæ
цæттæ кодта, куы-иу сауджыны цур дианбеджы ныхмæ абадт, куы-иу фестад,
цыдæр тæвд æфсæйнаг ын йæ зæрдæ сыгъта, йæ хуыз рафæлив-бафæлив кодта,
дианбеджы цæстæнгасæй цыдæр мондæгтæ иста.
Мацкъа, зæронд хæйрæджы хуызæн, сæ разы уырдыг лæууыд æмæ-иу диакбег
кæмæ фæсидт, уымæ-иу фæдзырдта. Адæмьг хыгъд фыссын райдыдтой.
Дианбег бандоныл фæстæдзæг абадт æмæ афтæ зæгъы:
— Да... Уыцы идæдз усмæ ма бадзур!
Мацкъа ауад æмæ усы 'ркодта.
Дыса дуаргæрон къæмдзæстыггомау балæууыд æмæ йын дианбег афтæ зæгъы:
— Мæнæ ма сауджынимæ аныхæстæ кæнут.
Сауджын сыстад æмæ Дысаимæ æддаг тыргъмæ ацыдысты æмæ йын сауджын
афтæ зæгъы:
— Дыса, дæ амонд æрцыд. Ныронг цардæй ницы федтай. Ныр дæм хуыцау
æркаст. Цыдæр зæддуаг дын æххуыс кæны. Мацкъа дæ куры.
— Уалынмæ фæкæуа дæ уды ралгъитæг, цалынмæ æз мой не скæнон. Мæрдтæм
куы фæхæстæг дæн. Цæй мой афон ма мын у?
— Макæ, Дыса, дæ зæрдæйы фæндыл ма цу! Царды денджыз дæм раздæхти æмæ
дзы дардмæ ма лидз. Ныры дуджы амонд æрмæст хицæутты къухы ис. Уыдон цы
фæнда, уымæй дарддæр змæлæн нæй. Мацкъа та сæ фырты хуызæн у, бирæ йæ
уарзынц. Æхца дæр æм бирæ ис.
— Нæй, нæй, сауджын цæра, уый кой мын ма кæн! Йе ’хца дæр ын фæрнæй уæд.
Хицæуттæ та мæ удмæ цы бар дарынц?
— Цы бар дарынц та цы хоныс? Хуыцау бахизæд, куы дæм фæхæрам уой,
æмбойны дæ æрбайсафдзысты, дæ хъæр, дæ цъист нал фæзындзæн.
— Мæ къонайыл, æмæ афтæ бирæгътæ сты, æмæ раст адæймаджы дæр сафынц?
— Бирæгътæ не сты, фæлæ адæм сæ къухы сты, цы сæ фæнда, уый сын кæнынц.
Дыса зæхмæ ныккаст æмæ афтæ зæгъы:
— Цы фæнды кæнæнт. Калм дæр æнæрастæй нæ хæцы. Æз мой нæ кæнын.
—Æз дын зæгъын, мæ чызджы хуызæн, ма фæрæди! Уый йедтæмæ бар дæу.
— Табуафси, дæ чызджы хурæй бафсæд, фæлæ мой нæ кæнын.
Сауджын дианбегмæ бацыд æмæ йын Дысайы хабар загъта, мой куыд нæ кæны,
куыд нæ комы, уыдæттæ. Дыса йæ хæдзармæ фæцæйцыд, фæлæ йæ дианбег
раздахын кодта.

309
 Дыса дуаргæрон лæууыд æмæ, йæ кæлмæрзæны хаутæ схъаугæйæ, цыдæр
хъуыдытæ кодта.
Дианбег ын афтæ зæгъы:
— Билет дæм ис?
— Цæй билет?
— Цæрыны бары гæххæтт.
— Æмæ мæнæ сауджын нæ зоны, кæдæй нырмæ ам цæрын, ме ’мбай хъæддур
куы нæ уал ис?
— Сауджыны хъуыддаг хицæн у, мæ хъуыддаг — хицæн. Æз ацы зылды хицау
дæн æмæ хъуамæ, закъон цы амоны, уый æххæст кæнон. Билет кæмæ нæй, уыдон
ахсгæ кæнын.
— Æмæ уæд ахъæуы иумæ дæр билет нæй æмæ се ’ппæты дæр æрцахсдзынæ?
— Уый дæр дæ хъуыддаг нæу. Дæумæ билет нæй æмæ уал дæу æрцахсдзынæн...
Акæнут æй ахæстонмæ! — загъта æмæ Дысайы иу скъæты бакодтой æмæ йыл дуар
сæхгæдтой. Æмæ цалынмæ дианбег адæмы хыгъд фыста, уæдмæ æртæ боны
ахæстоны уыд. Æртыккаг бон дианбег Дысамæ басидт æмæ йын афтæ аæгъы:
— Хъусыс, билет кæдмæ æрхæсдзынæ дæ фыды бæстæй? Билет кæцæй
æрхæссон? Ерыстаутæ мæнæн билет ратдзысты, уыдонæй куы ралыгъдыстæм, уæд?
— Уый та хуыздæр, уæдæ абырæг дæ?
— Абырæг нæ дæн, фæлæ мæ мæ сæры хицауимæ не ’лдар уæй кодта, æмæ
уымæй ралыгъдыстæм.
— Цы хъауджыдæр ис, де ’лдары фос дæ, æмæ йæ коммæ куы нæ кæсай, уый
дæр абырæг. Ныр дын æппын дæр æнæрцахсгæ нæй æмæ дæ хъуамæ Ерыстау-
æлдармæ арвитон... Сбæттут ын йæ къухтæ! — дианбег загъта.
Æмæ Дысайæн йæ къухтæ синагæй абастой, иу гызири(æлдары фæсдзæуин, йæ
бардзырдтæ æххæстгæнæг) йын йемæ бафтыдтой æмæ дианбег Ерыстау-æлдармæ
ныффыста: Фервитын дын дæ лидзæггаг цагъартæй иу ус — Дысайы, æмæ йæ
дардмæ ма фесаф, мах бахъæудзæн, мах дын æй балхæндзыстæм».
Æмæ Дысайы Ерыстау-æлдармæ бакодтой.
Адæмы хыгъд фыст фæци дианбег æмæ ацыдысты.
Иу бон дианбег Мацкъайæн гæххæтт радта Ерыстау æлдармæ æмæ Мацкъа ацыд
Дысайы æлхæнынмæ. Мацкъа Ерыстау æлдарæн фондз туманы æхца радта æмæ
Дысайы йæхицæн балхæдта усæн.
Дыса æмæ Мацкъа куыдз æмæ лæдзæджы цард кодтой. Иу иннæмæн нæ барста.
Мацкъа афтæ æнхъæлдта, æмæ Дысайæн йæхи тыхæй бауарзын кæндзæн. Алыбон
æй надта, хоста, Дыса та йæ уарзгæ нæ кодта, æввахс — æмгæрон æм нæ цыд, хъарм
улæфт, ныхас йæ дзыхæй нæ хауд. Афтæмæй Косеты цардысты. Мацкъа —
бæхтæрæг, Дыса та — æлдарæн гæрзтæхсæг. Кæрæдзи хъуынхъис хордтой.

310
 Иу бон дины хицæуттæй дзырд рацыд — æнæаргъуыд ус кæмæн ис, уыдон сæ
устытимæ куыд саргъауой, афтæ. Чи нæ саргъауа, уымæн æй куыд арвитой, афтæ.
Мацкъа æмæ Дыса дæр æнæаргъуыд уыдысты æмæ сыл аргъауын хъуыд.
Сауджынтæ бæстæ сызмæлын кодтой, кæмæн йæ ус æрвитын кодтой, кæуыл
аргъуыдтой. Дысайы дæр Ганисмæ баластой æмæ йæ дианбег, ссыдтытæгæнгæ, йæ
аргъуанмæ бакодта. Мацкъа сауджыны къухы аргъауæггаг фондз сомы ассыдта æмæ
сыл ацаргъуыдта.
— Цæугæут ныр! — загъта.
Æмæ ацыдысты.
Афонтæ цыдысты, рæстæг ивта. Мацкъайы уарзон хицæут тæ ивд æрцыдысты.
Мацкъайæн Косеты цæрæнбынат нал уыд æмæ Ганисы — Дысайы кæркдон
къуымхæдзары æрцардысты. Фæлæ хъуыддаг афтæ уыд, æмæ Мацкъа Косеты
æлдæртты фынгыл цы уыдта, Дысайы хæдзары дæр уый агуырдта. Æмæ Дыса кæм
ссардтаид, кæцæй æрхастаид ахæм цыбæл хæринæгтæ? Æмæ-иу æй уæд Мацкъа
надта, ратæр-батæр æй кодта. Дыса бирæ хæттыты динамонджыты судмæ бахъаст
кодта, фæлæ дзуаппæн уыцыиу дзырд иста: «Хуыцау цы сиу кæна, уый лæг ма
ахицæн кæнæд», зæгъгæ. Æмæ та-иу Дыса фæстæмæ кæугæ раздæхт.
Мацкъа дзуарыбонтыл, хистытыл зылд. Иу бон расыгæй æрцæйцыд æмæ
къæдзæхæй рахаудта. Адæм афæдис кодтой, Мацкъайы мард æрхастой æмæ йæ
баныгæдтой æмæ алчи йæ хæдзармæ ацыд. Дыса уыйфæстæ иукъорд азты æнæ маст,
мæгуыр æмæ сæрибарæй ацард, стæй уый дæр амарди.

Мад æмæ фырт

Гæдиаты секьа

Рæстæг уыцы иу сау тар мылазон хаста. Адæмы тыхджынтæ мæгуыртыл

æрхæцыдысты. Адæймаджы æмсæр æмбардзинад фесæфти. Тыхджынтæ мæгуыр
адæмы стурты бынаты сæвæрдтой. Мæгуыр адæмы зæрдæ уыцы сау тар мигъы
бынæй рухсмæ фæндаг ничердæм ардта, афтæмæй фæлтæрæйфæлтæрмæ цард,
тыхстæй-тыхстмæ цыд. Гуырдзыстоны Уырысимæ баиу кæныны агъоммæ
Дзимыргомы Лекъо, зæгъгæ, иу лæг цард, йæ ус Дзебысон. Фыццаг æнæзæнæг
уыдысты, стæй сын дыууæ лæппу æмæ æртæ чызджы райгуырд. Лекъойæн
йе ’рвадæлтæ — фондз æфсымæры, магусайæ цæлуарзаг — Лекъойы марыны фæнд
скодтой, цæмæй йæ фос, йæ мулк æмæ йæ ус уыдонæн баззадаид, уый тыххæй.
Раст джиуæргуыба æхсæвы Лекъойы сæхимæ бахуыдтой. Лекъойæн йæ
марæджы йæ дæллаг фарс æрбадын кодтой, фынг æрæвæрдтой æмæ гаджидаутæ
кæнын райдыдтой. Иукъорд рæнхъыты фæстæ æфсымæрты хистæр Лекъойæн афтæ
зæгьы:

311
 — Лекъо, — зæгъгæ, — хур, дам, кæцæй скæсы?
Лекъо йын йæ къухæй бацамыдта, — далæ уырдыгæй, зæгъгæ.
— Ныгуылгæ та, дам, кæцæй акæны?
Лекъо иннæ ’рдæм куыд фæзылд, афтæ йæ марæг хъамайæ ныццавта, дæлармы
дзыхъхъæй иннæрдæм акаст. Лекъо размæ фынгыл бахауд æмæ йæ уд систа.
Дыккаг бон Лекъойы æрвадæлтæ Лекъойы мард баныгæдтой, йæ ус Дзебысоны
сидзæртимæ сæхимæ бакодтой, сæ мулк, сæ фæллой сын сæхимæ бахастой æмæ
Лекъойы марæг æрвадæлтæй иу Дзебысоны йæхицæн ус скодта. Лекъойы сидзæрты
кæуын, дзыназынæй арв уынæргьыдта, зæхх æнкъуысти, фæлæ уæддæр Лекъойы
марæг æрвадæлтæй хъуыды дæр ничи кодта, йæ ис, йæ мулкыл ын цинæй мардысты.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Кусæг адæм уыцы иууызон сындзын худы бын
цыдысты. Сау тар, сау мылазон мигь йæхи нæ иста. Хуры цæст нæ зынд. Æлдæрттæ
сын сæ туг нуæзтой. Дзимыргомы адæм дæр Ерыстау æлдары цагъар уыдысты.
Ерыстау æлдар куы фехъуыста Лекъойы марды хабар, уæд йæ моурауты барвыста
Дзимырмæ. Марджытæм цыдæриддæр ссардтой фосæй, хæзнайæ, Лекъойы
сидзæртæ дæр семæ, Ерыстау æлдармæ сæ акодтой.
Ерыстау æлдар Лекъойы сидзæртæй иу чызг — Марине, зæгъгæ, Къахеты иу
æлдар — Цоллахъы фыртæн егарыл ауæй кодта. Иннæ сидзæртæм сæ мады ’фсымæр
— Дзебысаты Бæтæ ныццыд æмæ сæ æлдарæй балхæдта, йæхимæ сæ ракодта æмæ сæ
мады æфсымæримæ цардысты.
Маринейы Цоллахъы фырт йæ цагъартæй иу лæгæн — Леуан, зæгъгæ, усæн
радта, æмæ æлдары цур цардысты, æлдарæн куыстой.
Æртæ азы фæстæ Марине лæппу ныййардта æмæ йыл ном сæвæрдтой Бицикъо.
Бицикъойыл аст азы ацыд, афтæ иу бон æлдары фыртимæ хъазыдысты, æрæджиау
сæ хъултыл фæхыл сты æмæ Бицикъо æлдары фырты фæнадта. Æлдары фырт кæугæ
сæ хæдзармæ бацыд æмæ йæ фыдæн рахъаст кодта. Æлдар смæсты ис, йæ хъæлæсæй
зынджытæ æппæрста, йæ цæстытæй цæхæртæ æмæ афтæ зæгъы:
—Æрбакæнут уыцы куыдзы фырты æмæ йын нæмын куыд хъæуы, уый
бацамонон. Бицикъойы æлдармæ бакодтой æмæ йæ цæджындзыл сбæттын кодта, йæ
разы бандоныл æрбадт æмæ йæ кæрз уисæй нæмын райдыдта бонизæрмæ. Хур
фæцæй ныгуылд, афтæ лæппуйæн йæ сæр йæ риуыл æрхауд, базырзыр кодта æмæ йæ
уд систа. Лæппуйы фыд Леуан æлдармæ йæ моурауы минæвар барвыста æмæ йæ
лæппуйы мард ракуырдта. Фæкуыдтой йыл æмæ йæ баныгæдтой.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Хуыцау лæгæн цы сæрибардзинад радта, уый
йын æхсарæй агуринаг фæци. Иугай лæгтæ æрмæст сæхи царды хæрзæбоны тыххæй
æгас дунетæ сæфтой. Марине æмæ йæ мой дæр уыцы сæфтыты æмбал уыдысты. Бон
сæ хур сыгъта, æхсæв — уазал, бæгънæг, бæгъæввад. Æртæ азы фæстæ та сын дыккаг

312
лæппу райгуырд. Леуаны хæлæрттæ, йæхи хуызæн мæгуыртæ æрæмбырдысты,
фæцин ыл кодтой æмæ йыл ном сæвæрдтой Тугъан...
Леуанæн йæ зæрдæ рухс нæ кодта, нæ цин кодта, кæд та йын лæппу райгуырд,
уæддæр.
Алыхатт дæр йæ ныхас уый уыд:
— Цæмæн гуырæм, цæмæн цæрæм? Нæй фыдыбæстæ, нæй сæрибар дуг. Куы нæ
гуыриккам, куы нæ цæриккам, куы фесæфиккам, уæд хуыздæр уаид.—Ахæм
сагъæстæй йæ зæрдæ сау цъар, сау агъуд скодта æмæ æртæ азы фæстæ уый дæр
амарди.
Тугъан æнахъом — чысылæй сидзæр баззад. Мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц,
амонд та йæм хæстæг нæ цæуы. Марине сывæллоны амалтæй хæссын райдыдта.
Къуыри фондз боны æлдарæн куыста, иу бон йæхицæн. Ахæм тыхст амалтæй Тугъан
фæхъомыл, дыууадæс аздзыд, фæлæ йæ уæддæр йæ мад æддæмæ рацæуын нæ уагъта,
тарсти йын йæ фыццаг лæппуйы зæрдæтахтæй, исты зиан та мын ыл куы æрцæуа,
зæгъгæ.
Ахæм æмбæхст нæй, чи нæ раргом уа. Иу бон æлдар уæладзыгæй каст æмæ.
Тугъаны хæдзары дуармæ хъазгæ федта æмæ йæ зæрдæмæ фæцыд. Æлдар йæ
моурауæн афтæ зæгъы:
— Цу æмæ Леуаны фырты æмæ йæ мады ардæм ракæн. Моурау ацыд æмæ сæ
æлдармæ бакодта. Марине — чысылгомау æмбис ус, кæддæр йæ фидауцджын
тымбыл цæсгом фенцъылдтæ ис, Тугъан — дыууадæс аздзыд — лæджы
бындзæфхад, йæ мады цур домбайы хъæвдыны лæуд скодта.
Æлдар къæлæтджын бандоныл бадт æмæ афтæ зæгъы:
— Хъусыс, хуыздæр дын цæмæй уа, уый бынат дын скодтон. Ды кæркгæстимæ
кæрчытæм зил, дæ фырт та цуанон куыйтимæ цуан ахуыр кæнæд!
Уæлдай сдзурын сæ бон цы уыд. Маринейы кæркгæс скодта, Тугъаны та —
куыдзгæс.
Азтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Тугъаныл ссæдз азы ацыд.Рихитыл милтæ
фæхæцыд. Цæсгом туг æмæ æхсыр хæццæ хуыз лæвæрдта. Цонджы хъултæ
тугæфсæстæй тагъдтагъд цавтой.Зæрдæ й.æхи арвы милтыл сæрфта. Цуанонæй та
хуыздæр макæмæй раппæл —топпæй æрду нæ ивгъуыдта. Æлдар дæр æй бирæ
бауарзта. Йæхи фырты хуызæн æм уарзон цæстæй касти, хæрд — дарæс хъуаг æй нæ
уагъта. Фæлæ уæддæр Тугъанæн йæ цард йæ зæрдæмæ нæ цыд. «Цыфæнды уæд,
загъта, цагъарæй сыгьзæрин дарæсы цæрыны бæсты сæрибарæй мæ къухтæй æлыг
æмæ чъыр куы змæнтон, уый хуыздæр у». Ахæм хъуыдытæй Тугьаны зæрдæ цух нæ
уыдис, йæхи атонатон кодта сæрибар быдырмæ. Уыцы рæстæджы æнус рæхыстæй
бæттæнтæ атонынæн йæ сæр нывонд чи скодта, ахæм уæйгуытæ нæма уыд, æмæ
рæстæг уыцыиу хъинонæй, уалдзыгон сæлæф зæйау, æнцад- æнцад лæсыди.

313
 Иу бон æлдар æмæ Тугъан цуан кæнынæй æрцыдысты. Æлдарæн йæ цъиусур
йæ уæхскыл, æхсидтæй заргæ, уæладзыгмæ сфардæг. Тугъан куыйты сæ бынатмæ
бакодта æмæ йæ хæдзармæ бацыд. Марине арты фарсмæ бадт æмæ куыдта. Тугъан
йæ цуры уырдыг алæууыд, уымæн дæр йæ цæстысыг акалд, фæлæ йæ фæрсгæ нæ
бакодта, уый тыххæй æмæ сæ цард хъæлдзæгдзинадæй ницы æвдыста. Кæддæриддæр
куыдтой, сагъæс кодтой. Марине йæ къабайы фæдджийæ йæ цæстысыгтæ асæрфта
æмæ афтæ зæгъы:
— Не сфæлдисæг хуыздæр фæуа, кæд нæ цæмæн сфæлдыста. Тугъан йæ мады
фарсмæ æрбадт æмæ афтæ зæгъы:
— Цæй зæрдиагæй кæуыс, цы хабар фехъуыстай, нана?
— Цы хабар, нана дæ нывонд, фос стæм æмæ фос, уæртæ ме 'мдзуарджын
Осепайы æд бинонтæ ауæй кодта не ’лдар иу кæсгонæн æмæ сæ фæкæны.
Тугъан æнæдзургæйæ дуармæ рацыд æмæ дурыл сбадт. Сагъæссаг хъуыдытæ
сæры магъзы, денджызы фæйлауæнтау, кæрæдзи æййæфтой. Иæ зæрдæ масты
цæхæрæй сау тар æнуд кодта. Марине хæдзары арты фарсмæ хъарджытæ райдыдта
æмæ йæ хъарæджы Бицикъойы кой дæр скодта. Тугъан фæстæмæ хæдзармæ бацыд
æмæ афтæ зæгъы:
— Нана, Бицикъо та чи уыд, цæмæн ыл кæуыс? Марине ныуунæргъыдта æмæ
афтæ зæгъы:
— Цæмæн дæ хъæуы, нана дæ нывонд, цæмæн æй фæрсыс?
—Нана цæра, зæгъ мын æй, Бицикъо чи уыд?—нал æй уагъта.
Марине Тугъанæн Бицикъо чи уыд, уый нæ хъæр кодта, уый тыххæй æмæ йын
æлдаримæ схæрамæй тарст, фæлæ йæ Тугъан куы нæ уал уагъта, куы йæ суынгæг
кодта фæрсынæй, уæд афтæ зæгъы:
— Де ’фсымæр уыд, де ’фсымæр, туг мыл ныууарыд. Нæ бирæгъ æлдар æй
надæй амардта.
Тугъан фырмæстæй сдзурын нал сфæрæзта æмæ иудзæвгар æнæдзургæ алæууыд,
цæстытæ туджы разылдта, уæлвонг абадтысты, æмæ афтæ зæгъы:
— Кæцæй дæ ракодтой, уырдæм фæндаг нал базондзынæ?
— Фæндаг бæргæ базондзынæн, фæлæ нæ уырдæм чи уадзы?
— Нæ къæхтæ æмæ нæ хъару.
Цы дардыл дзурын, Марине æмæ Тугъан лидзыны фæнд скодтой.
Æхсæвы мæйрухс уыд боны хуызæн. Арвы хъæдыл стъалытæ тыбар- тыбур
кодтой, цыдæр хицæн бæрæг хъæлдзæг хуыз æвдыстой. Стыр æнгуз бæлæстæ
кæрæдзийæ-кæрæдзимæ аууон æппæрстой: Алазаны дон, хæрдгæ быдау, йæхи
æппæрста стыр сивырау комы. Хурскæсæны ирдгæ фаг улæфыд æмæ Тугъан æмæ йæ
мады мæстæй сыгъд зæрдæ уымæл кодта. Иудзырдæй, дзæнæтон æхсæвтæй иу уыд.
Раст æхсæвæр афон Марине æмæ Тугъан фæйнæ дыууæ кæрдзыны сæ рæтты акодтой

314
æмæ алыгъдысты. Æхсæвбонмæ æнæрынцойæ фæцыдысты æмæ боныцъæхæй
Арагуийы доныл Зиноны хиды цур хъæдбыны бонасадæн æрæнцадысты.
Дыккаг бон æлдар куы базыдта Марине æмæ йæ фырты алидзыны хабар, уæд
алы ’рдæм фæдис арвыста. Зиноны хид дæр æрцахстой, хъахъхъæнджытæ дзы
скодтой. Марине æмæ йæ фыртæн хъахъхъæнджытæй хидыл ацæуæн нал уыд. Дон
та ивылд уыд æмæ ласынæй тас уыд. Æртæ боны æмæ æртæ æхсæвы æнхъæлмæ
фæкастысты. Хъарагъултæ хид уæгьд нæ уагътой. Æртыккаг бон Гуыдангомыл
бацыдысты, Хевсурет æфцæгыл Пасанаурмæ æрцыдысты, Хады комы мидæмæ
Ломисы æфцæгыл Дзимырмæ ныххызтысты, сæ гуырæн бæстæм. Фæлæ иу аххос уый
уыд, æмæ Марине иронау нал зыдта, стæй Маринейы зонгæ дæр нал бакодтой,
сæхæдæг дæр сæхи нæ бацамыдтой æмæ иулæгмæ æххуырсты ныллæууыдысты — сæ
мады æфсымæрмæ.
Цоллахъы фырт æлдары хуыссæг нал ахста, алы ’рдæм чингуытæ рафысс-
бафысс кодта. Дзимыры æлдар Ерыстаумæ дæр ныффыста, цæмæй йæ хъус бадара
æмæ Маринейы куы ссара, уæд æй йæ фыртимæ ахæстæй Къахетмæ Цоллахъы
фыртæн куыд арвита, афтæ. Ерыстау æлдар бæстæ сызмæлын кодта хохæй, быдырæй,
Марине æмæ йæ фырты агуырдта. Ирон адæмы ’хсæн дзырд уады бæхыл бады, сусæг
нæ кæны. Чидæр Ерыстау æлдармæ дзырд бахаста, Дзимыры, дам, ахæм æнæзонгæ;
æнахуыр ус æмæ лæппу лæг ис, чи зоны, æмæ, дам, кæд ды кæй агурыс, уыдон сты,
зæгъгæ.
Дыккаг бон Ерыстау æлдар асаулæты æфсад Дзимырмæ барвыста, цæмæй
Марине æмæ йæ фырты æрцахсой. Фæлæ лæгæн знаг цас ис, уыйас та йын лымæн
дæр вæййы. Иу ус, Сабедо, зæгъгæ, Маринейæн базонын кодта, ахсынц дæ, зæгьгæ.
Марине хъуыддад/кы хабар куы базыдта, уæджылы дзæгъæл, æдзæрæг хохмæ
сфардæг йæ фыртимæ æмæ уым къæдзæхы æххæлты бамбæхст. Асаултæ сæ
фæцагуырдтой æмæ сæ куы нæ ссардтой, уæд ацыдысты æмæ Ерыстау æлдарæн
загътой хъуыддаджы хабар.
Уæлдай нæ уыдзæн, Хъелы хох кæсджытæн куы базонын кæнон, уæд. Арагуийы
доны сæр хурныгуылæны ’рдæм бæрзонд гæмæх хæхтæ арвыл æнцайынц. Хуырджын
лæнчытæ, нарæг æххæлтæ, талынг къуымтæ, зылынмылын хурджын кæмттæ —
суанг Урстуалтæм афтæ ахаста. Раст, æвæццæгæн, Кавказы хохы астæу æлхынцъ
Хъелыл æрцыд æмæ ахæм æххæлтæ æмæ фидæрттæ дæр уымæн у. Хъелы хохыл
зымæг цъиу тæхæг нæ вæййы, уый тыххæй æмæ дзы мит иннæ хæхты хъауджыдæр
бирæ фылдæр уары. Сырд дæр дзы нæ фæразы зымæг цæрын. Иудзырдæй, Хъелы
фидæрттæ лæг йæхи цæстæй куы нæ фена, уæд хъазы сисæй зын равдисæн сты.
Æлдары асаултæ дæсæй Дзимыры ныллæууыдысты, Марине хохæй æрцæудзæн,
зæгъгæ, æмæ йæ æрцахсдзыстæм. Фæлæ Марине хохæй не 'рцыд æмæ зымæджы дæр
уым базэадысты.

315
 Майрæмы куадзæны рæстæг уыд æмæ Хъелы хохыл мит фæлдзæгъдæн хаста.
Сау мигъы тымбылтæ комæй-коммæ лиуырдтой. Цæгат фарсы тымыгъ миты
хъæпæнтæ æфцæгæй-æфцæгмæ æппæрста. Марине æмæ йæ фырт Хъелы хохы
Саудзуары лæгæты æрынцадысты. Дон лæгæтæн йæ хæдраз цæуы, фæлæ сæ суг æмæ
хæринаг агурын хъуыд. Хохы лæнчыты фугæ пыхс цъæх дардта. Тугъан фугæ пыхс
куыристæ фæбаста æмæ сæ лæгæтмæ æрхаста. Стæй цуан кæнын райдыдта æмæ урс
хохы сырдтæй бон дыууæ, æртæ мардта. Цалынмæ фæззæджы ’рдæм уыд, уалынмæ
Тугъан сырдтæй фаг амардта, фæлæ фыд цæм фыхтаиккой, аг сæм нæ уыд æмæ
физонæгæй цардысты. Иу бон Тугъан доны бын фæлмæн дур бацагуырдта æмæ йæ
хъæбæрдæр дурæй аджы хуызæн дзыхъ скъахта фыд фыцынæн (Æрæджы дæр
Саудзуары кувæндоны уыд уыцы дур. — Автор.), цъæнут æртыдта сæхицæн
лыстæнæн æмæ цæрын байдыдтой.
Сæрд аивгъуыдта. Зымæг æрцыд. Фыййæуттæ сæ фос быдырмæ атардтой. Мит
æрæхгæдта. Цъиу тæхæг нал уыд. Хохæй сауы къуыбыр нал зынд. Мит æртæ лæг
бæрц ныууарыд. Хъелы сырдтæ комрæбынтæм æрцыдысты. Иудзырдæй, Хъелы
хохы змæлæг нал уыд. Æрмæст ма миты бын лæгæтæй Марине æмæ йæ фырты
фæздæг калд. Уæды уонг Марине æмæ йæ фырт уыйас тынг хъыг нæ кодтой —
мæргъты уасынæй, сырдты уындæй сæ зæрдæ æнцад уыд. Фæлæ ныр бæстæ
бафынæй, амарди, æрмæст ма цæгат фарсы тымыгъы зызын хæхтæ араудта, æхситт
кодта. Стыр тыгъд цъитийы астæу лæгæты æнæкæрон цъæх арвы йедтæмæ сæм уд
змæлæг никæцæй зынд. Æрмæст уадтымыгъ миты хъæпæнтæ, уылæнтæгæнгæ, хаста
æмæ сæ лæгæты дуармæ амадта. Афтæмæй бонæй-бонмæ æнхъæлмæ кастысты боны
фæдаргъмæ.
Бон дæр фæдаргъ. Хур тавын райдыдта. Мит фæзæйнад, фæдзода. Хохы
цыргъытæ фæсау сты. Фæлæ Марине æмæ йæ фыртыл адæймаджы хуыз нал уыд. Сæ
цæсгом сын мит басыгъта, ныссау сты, фæздæгæй бакуырм сты, нал уыдтой. Сæ
хъару асаст, фезмæлын нал фæрæзтой. Хæринаг сын нал уыд, сæ фыдтæ фесты.
Иудзырдæй, тагъд мæлæтмæ æнхъæлмæ кастысты.
Лæджы зæрдæ фыдæбонтыл куы сфæлтæра, уæд æм зындзинад тынг нал хъары.
Иу райсом раджы Сырхыты хохы тигъыл сырдты дзуг схæлиу. Тугъан йæ топп
йе ’фцæджы афтыдта æмæ сырдтæм æхстбæрц схъуызыд! Гæрах ацыд æмæ сырдты
стырдæр асхъиудта, фæлæ рæбыны абадт. Тугъан сырды мард лæгæтмæ баласта æмæ
йæ мадæн афтæ зæгъы:
— Нана, ма тæрс, нал амæлдзыстæм, иу мæйы фаг та нæм ис, стæй уалынмæ
уалдзæг æрцæудзæнис.
Тугъан сырды мардæй физонæг скодта, бахордтой æмæ та сæ зæрдæ фæлæууыд.
Хохы хуссæрттæ фæхъулон сты. Дон файтынг ис. Зæхх базмæлынмæ хъавыд.
Иубон та Тугъан цуаны ацыд, бонизæрмæ хохы фæзылд, изæрæй сырд амардта æмæ

316
рацыд. Саудзуары фæхæрдгæнæнмæ куы ’рхæццæ, уæд бæстæ нытталынг,
ныммæйдар. Уарын байдыдта. Арв нæрыди, æрттывта. Тæгъды зæй уарын
митæмхæццæ уылæнтæ кодта. Тугьанæн нымæт йæ уæлæ. сырды мард йе ’ккой,
лæгæтмæ тындзыдта. Раст æхсæвæр афон æрхæццæ. Артдзæсты гæзæмæ зынгтæй
стъæлфæн хауд. Марине лыстæныл уадзыгæй лæууыд. Тугъан йæ мады цæсгомыл
дон æркалдта, æрчъицын æй кодта æмæ йын афтæ зæгъы:
— Цы кодтай, нана, цæмæй фæтарстæ? Марине кæуын хъæлæсæй афтæ зæгъы:
— Ныртæккæ, чысыл раздæр мæм цыдæр æрбацæйцыд. Æз æм дæу æнхъæл
акастæн, уый мæ куы федта, уæд схъуыр-хъуыр кодта æмæ æхсæвы мæйдары
аныгъуылд.
Тугъан йæ мадæн ныфсытæ авæрдта, арт скодта æмæ æрбадтысты.
Марине кæмæй фæтарст, уый бæлццон лæг уыд, æмæ кæрæдзийæ фæтарстысты.
Марине йæ æхсæвидар фенхъæлдта, бæлццон та йæ зин фæхуыдта. Бæлццон дард,
дуры бын сбадт æмæ уырдыгæй хъахъхъæдта. Арв-иу куы ферттывта, уæдиу
Тугьаны ауыдта лæгæтмæ фæцæйцæугæ, нымæт йæ уæлæ. Бæлццоны дзырдæй
адæмы бауырныдта, Хъелы хохы лæгæты, загъта, Саудзуар цæры æмæ дзы
Саудзуарæн иу азы фæстæ кувæндон скодтой, æмæ ныр дæр Саудзуар хуыйны.
Дыккаг бон хур скаст, хохæй-хохмæ тын анывæзта. Бæрзонд урс хæхтæ,
æвзистау, сæрттывтой. Арф нарæг кæмттæ сау æндæрг хастой... Зымæг аивгъуыдта,
уалдзæг æрцыд. Хъелы уæлхох фæзтæ кæрдæгæй цъæх сгæлладау сæрттывтой. Зымы
æхситт кæмттæ арыдта. Алы хорз кæрдæджы тæфæй лæджы зæрдæ рухс кодта,
иудзырдæй, зындон дзæнæт фестад. Фиййæуттæ сæ фос Хъелы хохмæ стардтой æмæ
Саудзуар лæнчы лæгæты раз æрбынат кодтой.
Бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы. Адæймаг зынтæ цас фены, хорздзинæдтæ дæр
уыйас уыны, фæлæ Марине æмæ йæ фырт райдианæй- байдианмæ хорздзинадæй
ницы федтой.
Дыккаг бон райсом раджы, фиййау фос лæгæты раз хизгæ æрбауагъта æмæ
лæгæтмæ бакаст, æмæ Марине æмæ йæ фырты куы федта, уæд уыдон сау уындæй
фиййау афтæ фæтарст æмæ йæ цæстытæ батартæ сты, зæрдæ ихыкъæртт фестад æмæ
фæлурсæй фиййæуттæм æруад æмæ сын афтæ зæгъы:
— Уæлæ лæгæты дыууæ хæйрæджы, саусауид, æвзалыйы хуызæн сæ цæсгом.
Фиййæуттæ схудтысты æмæ афтæ зæгъынц:
—Ау, æмбисбон цавæр хæйрæгу?
Фиййауæн йæ зæрдæ чысыл æрæнцаддæр æмæ афтæ зæгъы:
— Ус æмæ лæг, сатæгсау сæ цæсгом. Сæ дарæс бызгъуыр, скъуыдтæ, цъæнуты
хæлттæй бæстытæ, мæллæг, сæ цæстытæ арф кæцæйдæр æрттивынц. Ласары
дзуарыстæн, комкоммæ хæйрæджытæ.

317
 — Цом ма, фенæм, лæппутæ, Гиголайы хæйрæджыты. Цæвиттон, фиййау
Гигола хуынд. Фиййæуттæ фондзæй ацыдысты æмæ лæгæты Марине æмæ йæ фырты
федтой — æцæг хæйрæджыты хуызæн. Дауита, фæлтæрдзæрдæ лæг, Маринейы
бафарста, кæцон сты, кæцы бæстаг, уыдæттæй. Марине сæхи æндæр бæстаг
бацамыдта, йæ ном схуыдта Марта, йæ фырты ном та Тархан.
—Адæмæй хъодыгонд стæм, загъта, æрмæст удыбæстæджын адæмы руаджы
цæрæм.
Фиййæуттæ сæ сæхимæ акодтой æмæ сын кæрдзын бахæрын кодтой: фыд, бас,
дзул. Марине æмæ йæ фырт фиййæуттæм æххуырст ныллæууыдысты — Марине
фосдуцæг, йæ фырт та фиййау. Марине æмæ йæ фыртæн сæ цард фæхуыздæр.
Хæринагæй æфсæдын байдыдтой, уадултыл туджы уадындзтæ ахъазыд, цонджы
хъултыл тугдадзинтæ сæхи тагъд- тагъд цæвын систой, цæстом фехсыргъуыз.
Иудзырдæй, хæйрæг кæй хуыдтой, уыдон адæймæгтæ фестадысты æмæ
фиййæуттимæ цæрын байдыдтой. Сæрд аивгъуыдта. Майрæмы куадзæны мæй
фæци. Æрæгвæззæг æрцыд. Арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Цæгат фарсы тымыгъ
фæйлауæнтæ систа, миты хъæпæнтæ хохæй-хохмæ æппæрста. Фиййæуттæ тагъд-
тагъд сæ дзаумæттæ бастой, бæхтыл сæ æвæрдтой. Фосы дзугæн цæу сæ разæй,
фиййауы фæстæ — быдырмæ афардæг сты. Марине æмæ йæ фырт дæр фæстæмæ
Дзиддырмæ æрцыдысты æмæ сæ мады æфсымæртæм бацыдысты.
Ирон адæмы æхсæн сусæг цы кæны. Чидæр та Ерыстау æлдармæ дзырд
ныххаста: Марине æмæ йæ фырт, дам, сæ мады æфсымæр Бæтæйы хæдзары цæрынц,
зæгъгæ. Ерыстау æлдар та фыццаг хаттæй фылдæр асаулытæ барвыста Дзимырмæ
Марине æмæ йæ фырты æрцахсыны тыххæй æмæ сын бафæдзæхста, ахсын куы нæ
комой, уæд сæ маргæ уæддæр куыд акæной, афтæ.
Раст цыппурс рæстæг уыд æмæ мит ныууарыд, ныхгæдта. Хæхтæй сау къуыбыр
нал фæзынд. Дзебысаты Бæтæйы хæдзар дыууæ хъæуы астæу зыбыты иунæг ран
митденджызы астæу тæппалы хуызæн гæзæмæ сау æндæрг хаста.
Асаулытæ æхсæвыгон Бæтæйы хæдзары алыфарс æрбадтысты æмæ Бæтæмæ
минæвар барвыстой, цæмæй сын Марине æмæ йæ фырты радта. Бæтæ та минæварæн
ахæм дзуапп загъта:
— Барæй мæ туг, ме стæг нæ ратдзынæн, зæгъы. Æхсарæй увб ВДя фæнды, уый
кæнут. Æмæ йæ хæрæфыртимæ гæнахы бацыд.
Бон цъæх кæньгн байдыдта. Гæнахы фæрстæй фæздæг кæльш систа. Топпы хьæр
Суаргом араудта. Бæтæйы фæрдыгдзых хъримаг галау уасыд. Иннæрдыгæй Тугъаны
ерæдзыпп æнæрæнцайгæйæ, арвау, нæрыди. Асаулытæ мусы къуымты
бамбæхстысты. Хъуыддаг афтæ уыд æмæ гæнах хæххон агъуыст мусимæ æмхæст
амад уыд, æмæ сæ зымæджы хардз фосæн цы хъуыд — хъæмпæй, хосæй, уый
иууылдæр мусы æвæрд уыд. Бæтæ йæ хæрæфырты куы нæ лæвæрдта, уæд асаулытæ

318
мусыл арт бафтыдтой. Мус ссыгъд æмæ гæнах дæр судзын байдыдта. Тугъан гæнахы
дуар' фегом кодта, йæ рахиз къухы кард æлвæстæй, йæ галиу къухьг. топп
æргъæвдæй хъазуат рацыд. Кæрæдзийыл гæрæхтæ ацыдысты æмæ асаулытæй иу
асхъиудта, Тугъанæн дæр топпы нæмыг йæ сæвджын риуы иннæрдæм фæд акодта,
рухс дзы акаст, фæлæ нæ фæцудыдта. Дыккаг гæрахæн йæ уæрджытыл æрхауд æмæ
асаулыты хисдæры кардæй рариуыгъта æмæ йын йе счъилы нуæрттæ суагъта æмæ
йын афтæ зæгъы:
— Дæу дæр, мæ лымæн, дæсны нал сдзæбæх кæндзæн æмæ миты уæлæ
уæлгоммæ ахаудта.
Топпы хъæрмæ, арты цæхæрмæ дыууæ хъæуы — Дæллаг Баджын æмæ Уæллаг
Баджын — æрæмбырд сты, Бæтæйы дарддæр хæцын нал бауагътой. Се ’хсæн
бацыдысты. Хæцæн дæр ын нал уыд — гæнах басыгъд. Йе 'фсымæртæ дæр æй нал
бауагътой. Бæтæ æмæ Маринейы æрцахстой æмæ сæ Ерыстау æлдармæ акодтой.
Бæтæйæн ма дыууæ ’фсымæры сæ хæдзары баззад. Ерыстау æлдар Маринейы
Къахетмæ фæстæмæ Цоллахъы фыртæн арвыста, Бæтæйы та Хъанцелы мæсыджы
хъоргъы ауагъта. Бæтæйы йе ’фсымæртæ уайтагъд балхæдтой æмæ фæстæмæ
Дзимырмæ æрбацыд. Марине та Цоллахъы фыртмæ, куыд уыд, афтæ кæркгæс
цагъарæй баззад.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг ивта. Рухсаг уæд, Уырысы паддзах Алыксандр II
цагъарты куы ссæрибар кодта 1861 азы, уæд Марине дæр зæрондæй ссæрибарис æмæ
Калакмæ ацыд æмæ уый йæхи æмхуызон зæронд болкъон мой скодта. Иуцалдæр азы
ма ацард, стæй уый дæр амарди. Рухсаг уæнт!

Зæлда
Гæдиаты секьа

Гуырдзыстон уырысимæ куы баиу сты, уæд адæм ысхылы-мылы сты, хохы
адæм ранæй-рæтты хæцыдысты: Хъобангом, Хъуды ком сæ загъд нæ уагътой,
сæрибары дуг агуырдтой.
Иукъорд афонты фæстæ, Апхазов хæхтæм æфсæдтæ бакодта. Мæсыг хи дурæй
сæтты, — хицæуттæ йын фæзынди: Хъæвдын К-ты, Биби Р-ты, æмæ хохы адæмы
æрсабыр кодтой, алы комы хицæуттæ скодтой — бегарагæнджытæ, хъалонисджытæ.
Н-ты Зарбеджы дæр Хъуды комæн хицау ыскодтой.
Раст Хъуды комы, дыууæ Ганисы астæу, царди дыууæ сыхаджы — Курдан æмæ
Кудзан. Сæ дыууæ дæр æнæзæнæг уыдысты. Иу бон Курданæн лæппу райгуырди,
Куыдзанæн та — чызг.

319
 Курдан æмæ Кудзан кæрæдзийы бирæ уарзтой, æфсымæртау цардысты. Курдан
æмæ Кудзан дзырд бакодтой: чызг æмæ лæппу куы схъомыл уой, уæд сæ нæ
фæхицæн кæндзысты, ус æмæ лæг уыдзысты, — ууыл ард бахордтой. Чызгыл ном
сæвæрдтой — Зæлда, лæппуйыл та — Хъази.
Зарбеджы рæстæджы чызг æмæ лæппуйыл раст стдæсгай азтæ цыдис. Иу бон
Зарбег Сохты хъæумæ бегара кæнынмæ бацыди æмæ Кудзаны хæдзары дуармæ
фæлæууыд. Зæлда хæдзары дуармæ тын уæфта, Зарбег чызгæн салам радта:
— Дæ бон хорз уа, хорз чызг!
Зæлда æфсæрмæй йæ цæсгом фæсырх кодта, уырдыг фестади æмæ
къæмдзæстыгæй афтæ зæгъы:
— Æнæнизæй фæцæр.
Зарбег йæ сины сæрыл фæхæцыд æмæ афтæ зæгъы:
— Куыдзан уын кæм ис, Куыдзан!
— Нæ зонын, æддæмæ кæдæмдæр ауад. Зарбег бæхæй рахызт. Йæ бæх кауыл
бабаста æмæ чызджы дурмæ бауади, æмæ йын афтæ зæгъы:
— Цы хорз тын уафыс, Зæлда... æмæ тын йæ къухæй сгæрста. Зæлда æфсæрмæй
ницыуал зыдта, уалдзыгон хъазау рызти, зыр-зыр кодта, йæ цæсгом ныссырх,
афтæмæй, æдзынæг зæхмæ кæсгæйæ, æнцад лæууыд?
Уалынмæ Кудзан æрбацыд æмæ уазæгæн салам радта.
— Алæбон æгас цу, Зарбег!
— А...а...а.. хорзæй цæрай, Кудзан, хорзæй, мæ лымæнты хуыздæр,—Зарбег йæ
ныхас даргъ ауагъта.—Мæнæ дæ чызджы тын уынынмæ рахызтæн; диссаг хорз тын
уафы, Кудзан цæра... Ахæм рæсугъд чызг дын кæм уыди?
— Цæй рæсугъд у, цæ, уыцы иунæг чызг мын ис, æмæ æрмæст фаджысы
æфсирау даргъ цæуы, æндæр æм цы рæсугъддзинад ис...
— Баууæнд мыл, баууæнд, Кудзан, æз Калачы дæр ахæм рæсугъд чызг нæ
федтон; ничи ма йæ ракуырдта? — Мæнæ Куырданатимæ фидыдау стæм...
— Ау, æмæ уыдонмæ ахæм лæппу кæцæй æрцыд?
— Куырданæн йæхи фырт.
— Хъазийы æвзæр омдзæгхор?.. Уымæн æй куыд дæттыс æхсины хуызæн
чызджы!
Зæлда йæ куыст фæуагъта æмæ хæдзары смидæг, къонайыл абадтис æмæ йæ
мадæн афтæ зæгъы:
— Алы дзæгъæлдзуаг махмæ цæуы!..
Кудзан дæр ницыуал сдзырдта. Зарбег бамбæрста, йæ дзырд дыууæйæн дæр
æхсызгон кæй нæ уыд, уый, æмæ афтæ зæгъы, йæ сины сæрыд хæцгæ:
— Сæрæй уæм мæ дзырд хъыг фæкасти?..
— На, ницы нæм фæкасти, фæлæ... Кудзан йæ дзырд нал ахæццæ кодта.

320
 Зарбег Кудзаны уæхскыл æрхæцыд æмæ афтæ зæгъы:
— Уый хуызæн чызгæн ахæм мой скæн, æмæ хъуыддаджы, куысты чи уа, æхца
дæм голладжы чи хæсса. Хъази кæмдæр фиййау ралли-балли кæны, цæмæн бæззы!
— Æвæццæгæн йæ амонд æндæр нæ уыд, æмæ йын цы кæнæм. — Кудзан
сабыргомау сдзырдта.
— Ацы зæронд адæм амондыл ныххæцыдысты, искуы йæ федтай, цы? Ахæм
гæды дзырдтæ ныууадз, ныр зонды рæстæг у, æмæ лæг хъуамæ зондæй куса.
— Бæргæ, дæ рын ахæрон, фæлæ мæгуырмæ зонд дæр æмæ амонд дæр хæстæг
нæ цæуынц.
Зарбег бамбæрста, уыцы сахат кæй ницы аскъуыддзаг кодтаид Зæлдайы зæрдæ
ссарыны тыххæй, уый, æмæ цæмæй Кудзаны йæхимæ æрбахæстæг кæна, уый тыххæй
афтæ зæгъы:
— Æлдармæ иу асаулыйы бынат уæгъд ис, æмæ дæ кæд фæнды, уæд дæ уым
ныллæууын кæнон?
Кудзан кæд ас лæг уыд, уæддæр уыцы рæстæджы адæм рæуæгдæр уыдысты,
уæлдайдæр, асаулы куы ныллæууыдаид, уæд цыма дунейы йæхи бакодтаид, уыйау
æм касти. Æмæ, æцæгдæр, афтæ уыди. Асаултæ-иу иу æвзæр рæсыдбыл, схъæлфындз
хицауы дзыхæй сæ æфсымæрты туг нуæзтой. Кудзан лæппу райгуырæгау фæци æмæ
Зарбеджы дзырдыл сразы. Йе асаулы ныллæууыны тыххæй.
Кудзан Зарбеджы йæ хæдзармæ бахуыдта, хæрд, нуæзт, — хорз æй федта.
Бегарайы уæрдæттæ æрæмбырд кодтой, æлдармæ сæ арвыстой æмæ сæ фæдыл
Кудзанимæ ацыдысты. Раст хур фæцæйныгуылд, афтæ æлдары дуармæ бахæццæ
сты. Æлдар уæладзыгæй ракаст æмæ афтæ зæгъы:
— Бегарайы уæрдæттæ цæттæ сты?
— Цæттæ, дæ рын бахæрон. — Зарбег дзуапп радта.
— Уыцы зæронд лæг та цы агуры? — æлдар сдзырдта.
— Асаулы лæууынмæ хъавы, дæ рын бахæрон...
— Уымæй зæронддæр никуы ссардтай? — схъуыр-хъуыр кодта æлдар.
Зарбег бахудти æмæ афтæ зæгъы:
— Фыццагон зæрæдтæ ныры нæуджытæй рæуæгдæр сты.
— Рæуæгдæр сты-ы-ы? — æлдар йæ дзырд даргъ ауагъта. Цы дардыл дзурын,
Кудзаны асаулы бауромын кодта Зарбег, æмæ уымæй фæстæмæ Зарбеджимæ иумæ
цæрын байдыдтой. Кудзан нуæзтуарзаг лæг уыди æмæ Зарбег Кудзаны алыхатт дæр
хорз уыдта, арахъхъ ын нуазын кодта, цæмæй йæ фылдæр бауарзтаид æмæ йын йæ
чызг Зæлдайы усæн радтаид.
Æцæг Кудзан Зарбеджы æфсымæрæй фылдæр бауарзта, арæх цæуын байдыдта
Зарбег Кудзантæм, фæлæ Зæлдайæн Зарбеджы уындæй йæ зæрдæ рысти, цыма-иу

321
йæ зæрдæйы ихы цæнд ныккалди, уый хуызæн-иу фæци Зарбеджы уындæй æмæ-иу
йæхинымæры афтæ:
— Тъæпп куы ахауай, уæддæр дын нæ бакомдзынæн! — æмæ-иу йæхи
бамбæхста.
Зарбег та Зæлдайы уарзондзинадæй сыгъди-уырыди, æхсæвæй-бонæй йæ
зæрдæйæ нæ хицæн кодта. Йæ дуне, йæ цард Зæлдайы уындыл радтаид, фесæфтаид.
Фæлæ Зæлдайы зæрдæ Зарбегмæ бакæсын дæр нæ куымдта. Зарбег Зæлдайы
сæрхызтдзинад чызгон æфсæрмыл нымадта, йæхиуыл æууæндыд, йæ каддзинадæй
йæ зæрдæ бæрзæндты хатт æмæ хъуыды дæр нæ кодта, Зæлда йæ нæ уарздзæн, уый,
йæхи амондджыныл нымадта.
Иу фæззæг Зарбег æмæ Кудзан бегара кæнынмæ бацыдысты Сохты хъæумæ.
Кæй зæгъын æй хъæуы, Зарбег хæдзары смидæг æмæ салам радта Кудзаны усæн.
Зæлда гуымбыл ахста, æмæ Зарбеджы куы федта, уæд æддæмæ ацыд æмæ фæсхæдзар
хурмæ.сбадти. Кудзан æмæ Зарбег бахордтой, банызтой æмæ бегарайы уæрдæттæ
акодтой æмæ ацыдысты.
Зарбег фæндагыл ныхæстæ кæнын райдыдта Кудзанимæ:
— Кудзан, бирæ дæ кæй уарзын, уый зоныс, стæй дæм æлдар дæр мæн тыххæй
хæлар кæй у, уый дæр æмбарыс...
— Æмбарын, мæ хур, æмбарын, хуыцау дæ бауарзæд, мæнæн дæр мæ бон цы уа,
уымæй дæ нæ ферох кæндзынæн.
— Ныббар мын, Кудзан, ирон æфсæрмытæ едтæ — гæды митæ сты, стæй
ахуыргонд лæг дæн, ахæм ирон æфсæрмытыл худгæ фæкæнын, фæлæ мын Зæлдайы
усæн куы радтис, уæд кæрæдзи хуыздæр уарзиккам. Хиæппæлын фауæгау у, фæлæ
Хъуды комы мæнæй хуыздæр лæг нæй...
— Нæй, мæгуыр, нæй, фæлæ... Кудзан йæ дзырд нал ахæццæ кодта.
— Уæдæ ма цы? Ирæд у, æмæ мæнæ—мæ дзыппы,—фæнды сыгъдат æхца,
фæнды — фос.
— Ирæды тыххæй æнцон у, фæлæ чызг цы зæгъдзæн...
— Чызджы цы фæрсыс! Чызг цы зоны, ды йæ фыд дæ, æмæ дæ кæмæн фæнда,
уымæн æй ратдзынæ.
— Уый бæргæ афтæ у, фæлæ Куырданатимæ дзырдгондау дæн æмæ...
— Ахæм дзырдтæ едтæ дæ зæрдыл куы дарай, уæд æвæджиау чызджы фенамонд
кæндзынæ.
Зарбег Кудзанæн æхсæв дзургæ, бон дзургæ, — æлдары хъусмæ дæр бахæццæ.
Уый дæр ын загъта, æмæ бафидыдтой. Зарбег систа æмæ Кудзанæн ирæд ссæдз
туманы радта. Зæлда уый куы фехъуыста, уæд йæхи хурхытæ кодта, йæхи мардта,
фæлæ ма йын цы хос уыди.

322
 Царддæттæг сæрд аивгъуыдта, ацыди: хур адард, сыфтæр æрызгьæлди, мæргътæ
хъарм бæстæм атахтысты, хохы бæрзæндтыл зымæг йæ урс кæрц æрæмбæрзта, доны
былтыл их фæхæцыд, джиуæргуыба æрцыди æмæ Зарбег чындзхæсджытæ æркодта
Кудзаны хæдзармæ.
Кудзан кæд фыццаг уыйас хъæздыг нæ уыди, уæддæр æм ныр тугцъир
цъулберты уæлдæйттæй аззæдтытæ кодта, хæрд, нуæзт — бирæ, фæцæл кодтой,
фæминас кодтой, сиахс æмæ чындзы аргьуанмæ акодтой.
Зæлдайæн йæ цæстысыг йæ сырх уадултыл лæсæнтæгæнгæ, аргъуанмæ
æрцыдысты; аргъуаны астæу стъолы раз сауджын цæттæйæ лæууыди. Зарбег йæ
фæндондзинад равдыста. Уый фæстæ Зæлдайы фæрсын райдыдта, фæлæ Зæлда цы
дзуапп радтаид. Нæ цуры устытæ лæууыдысты æмæ схъæр кодтой: фæнды йæ,
фæнды, зæгъгæ, æмæ Зæлдайы къух сауджыны къухмæ авæрдтой фæндоны
бæрæгæн.
Зæлдайыл кæугæ, дзыназгæйæ саргъуыдтой, æмæ Зарбеджы хæдзармæ
ацыдысты. Зарбегæн йæ мад æмæ йæ фыд уайтагъд амардысты æмæ Зæлда хæдзары
иунæгæй баззад.
Зæлда кæд Зарбеджы нæ уарзта, уæддæр хæдзарыл хорз хæцыд, хорз æй
фæхъахъхъæдта. Зарбег хæтгæ цард сахуыр и, уазæджы сихор æлдары фынгыл, æмæ
æддæ цы уыдта, йæ хæдзары дæр уый агуырдта, æмæ йæ усы надта, хоста, Зæлда
Зарбегæй кæд æфсæрмы нал кодта, уæддæр æм тызмæг нæ дзырдта, фæлæ хæдзары
куыстыл зæрдиагæй зылди.
Зарбег афтæ æнхъæлдта æмæ йæ усæн йæхи æхсарæй бауарзын кæндзæн,
искуыцæй-иу куы ’рцыд, уæд-иу дуарæй ехс батылдта:
— Кæсыс, ацы ехс ус æмæ бæхы тыххæй конд у!
Зарбег алы фыдуаг устытимæ хæтын сахуыр и, хицæуттæ сæхимæ кæй кæнын
кодтой, уыдонимæ. Зæронд, æмбыд хицæутты буарæй устытæм Зарбеджы лæппу
тугæфсæст буар хуыздæр касти, æмæ-иу раздæр Зарбегæн фенын кодтой
зæрдæрухсы дуг.
Зарбегæн йæ хæдзары кусæг нал уыди, æрмæст æххуырстыты йедтæмæ —
уыдон дæр фиййæуттæ, хæдзары куыст иууылдæр Зæлдайы æвджид баззади, фæлæ
Зæлдайы æндон зæрдæ æмæ болат стæг куыстæй нæ тасыд, — цас фылдæр куыста,
уыйас хъæлдзæгдæр кодта.
Зæлдайæн йæ чындзы ацæуынæй фондз азы ацыди, æмæ иу хатт дæр йæ фыды
хæдзары нæ уыди, уый тыххæй æмæ Хъазийы уарзондзинады хызы бахауынæй
тарсти; вæййынц дыууæ адæймаджы ахæм уарзондзинадæй баст, æмæ уыдон
кæрæдзи куы фенынц, уæд сæ никæцы зæххон тых бауромдзæн — баиу уыдзысты.
Ахæм уарзондзинады рæхысæй баст уыдысты Хъази æмæ Зæлда дæр, æмæ уый
тыххæй Зæлда йæхи хъахъхæдта, йæхи æмбæхста Хъазийæ, цæмæй нæ фехæлдаид

323
дыууæ лæджы цард æмæ йæхæдæг дæр адæмы ’хсæн нæ фæхудинаг уыдаид. Фæлæ
æрцæуинаг хъуыддаджы фæиуæрдæм кæнын лæджы бон нæу, фæзæгъынц иуæй-
иутæ.
Иу сæрд Зарбеджы фиййæуттæ хохæй кæрдзынмæ æрæрвыстой, Зæлда кæрдзын
сцæттæ кодта хæрæгуаргъ æмæ фиййæуттæн кæрдзын ахаста. Хъази хохæй
æрцæйцыди æмæ раст æмбис фæндагыл Зæлдаимæ баиуысты. Фыццаг сæ дыууæ дæр
джихау баззадысты, стæй фæндаггæрон, цъæхсгæллады хуызæн кæрдæгыл
æрбадтысты. Кæд сæм зæгъинæгтæ бирæ уыд, уæддæр иунæг дзырд дæр сæ бон нал
уыди, уарзондзинады ивылæн сын сæ хъæлæсы нуæрттæ бацауæзта, æмæ
æнæдзургæйæ æдзынæг кастысты...
Æрæджиау Хъази афтæ зæгъы:
— Цы дзæнæтон сахат у! — æмæ Зæлдайы йæ хъæбысы акодта.
Ног хъуынтæуадзæг лæппу æмæ сауæрфыг чызгæн сæ дзыхтæ кæрæдзиуыл
бандæгъдысты. Хæрæг фæсфæндаг аздæхти æмæ астæумæ кæрдæджы хызт,
пыррыччытæ кодта. Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ Зæлдайы сау дадалитæ
фæйнæрдæм фæйлыдта. Сæ тæккæ сæрмæ мигъы къуымбил ныллæууыд æмæ дыууæ
уарзоны хуры æнтæфæй хъахъхъæдта, уалдзыгон мæргътæ бæлæстæй зарыдысты
æмæ сын сæ уарзондзинадæн кад лæвæрдтой; сæ фарсмæ сау суадон бæрзондæй
згъордта æмæ сын сæ сусæг уарзон ныхæстæн фæлмæн хъырныдта; хуыцау зоны,
кæдмæ фæбадтаиккой, кæдмæ кæрæдзийыл фæцин кодтаиккой, фиййау сын сæ
рæстæг куынæ фехæлдтаид, уæд. Фиййау къуыбырæй æрбазынд æмæ йæ фосыл
фехситт кодта. Хъази æмæ Зæлда фестадысты; Хъази дæлæмæ ацыд, Зæлда —
уæлæмæ, кæрæдзимæ фæкæс-фæкæсгæнгæ ахицæн сты.
Зæлда фиййæуттæн кæрдзын схаста, фос федта æмæ фиийæуттæн бафæдзæхста,
цæмæй æнтæф боны уæрыччытæ хохы бæрзæндмæ митгæрæттæм куыд стæрой,
афтæ, цæмæй сæ хур ма судза æмæ рацыди. Йæ æрцыдмæ Зарбег дуармæ бандоныл
бадти æмæ афтæ зæгъы:
— Кæм уыдтæ æд хæрæг?
— Фиййæуттæн кæрдзын схастон.
— Куыд сты фос, æндæр?
— Дзæбæх! — æмæ хæдзармæ барасти.
— Ау, фæлæу-ма, чызгай, цавæр у! — æмæ йын йæ цонгыл фæхæцыд. —
Хуыцауы стæн, иу пъа дын куы нæ акæнон, уæд мæ зæрдæ нæ фæлæудзæн.
Зæлда йæхи айвæзта æмæ афтæ зæгъы:
— Фæлæу-ма, цы хынджылæг кæныс!
— Фæлæу-ма, фæлæу, нæ мын аирвæздзынæ, — æмæ йæ сынтæджы баппæрста
æмæ йын йæ сырх уадултæн ныпъатæ кодта.

324
 Кæд Зæлда чысыл раздæр хуры тынимæ хъазыди,—ныр та знаджы æртты
бахауд. Æрæджиау хæдзармæ бацыдысты æмæ арты фæйнæ фарс æрбадтысты,
Зарбег ныхас кæнын райдыдта:
— Æлдаримæ мæ куыст ныууагътон, ныр хæдзары куыд кусон, афтæ, — загъта.
Зæлдайæн йæ хуыз ауади, цыма йын исчи йæ зæрдæйыл тæвд æфсæйнаг
авæрдта, уыйау фæци, æмæ æнкъардгомау афтæ зæгъы:
— Цæмæн ныууагътай дæ куыст, цæмæн рацыдтæ?
— Хæдзары хицау нæй, фосмæ фæкæсæг...
Зæлда ницыуал сдзырдта æмæ нæбары къуымы цыдæртæ йæхи архайæг скодта.
Уыцы бонæй фæстæмæ Зарбег йæ хæдзары цæрын байдыдта, фæлæ уæддæр иуран
нæ лæууыд, куы иу хъæумæ уад, куы иннæ хъæумæ, йæ хæтгæ цард нæ уагъта.
Иу бон æлдар куывд кодта цæйдæр тыххæй, хорзæх ын æрцыд æви цы, хуыцау
зыдта æмæ та Зарбег дæр уым уыди, йæ маймули кæфтытæй та кодта хицæутты раз,
йæ зайнаг гуыбын-иу слæф-лæф кодта. Зарбег тагъд цæмæн рацыдаид, кæй зæгъын
æй хъæуы, баззади дзы иу къуыри.
Иу бон Хъази Зарбеджы фиййæуттæй иуыл сæмбæлди æмæ йæ фæрсы:
— Зарбег уын кæм ис, Зарбег? Фиййау афтæ бакодта:
— Æлдар куывд кæны æмæ та уырдæм йæ сæфты гуыбын ахъардта, æндæр кæм
и?
— Йæ ус та, мæгуыр, йæ ус? Иунæгæй куыд цæры?
— Куыд цæры? Уый æфсæйнаг у, æфсæйнаг, уый йедтæмæ æндæр ус афтæ нæ
бафæразид.
— Макæ-ма, æмбал ын уыдзæни, — Хъази загъта. Ломисы дзуарыстæн, уымæ
хæйрæг дæр нæ бауæнддзæни.
— Ау, афтæ фыдуаг ус у?
— Фыдуаг нæу, фæлæ æмбæлттæ едтæ нæ уарзы.
— Зарбег кæд æрцæудзæн, нæ зоныс?
— Кæд æрцæудзæн! Цалынмæ та искуы хæрд, нуæзт ара, уалынмæ уый
не ’рцæудзæн.
— Æмæ уæдæ æхсæв йæ ус кæимæ хуыссы?
— Иунæгæй, æндæр кæимæ.
— Æмæ иунæгæй куыд уæнды?
— Нæ дын зæгъын, уый хæйрæгæй дæр нæ фæтæрсдзæн, Хъуды Майрæмыстæн,
уый лæг амарыныл дæр фæстиат нæ фæуыдзæн.
— Сымах дæр, æвæццæгæн, фыдæбонæй мары уæдæ?
— О-о-о! Уый махæн нæ хойы хуызæн у, уый куы нæ уаид, уæд махæй иу дæр
нæ фæлæууид Зарбеджы хæдзары...

325
 Уалынмæ хур аныгуылди, Хъази æмæ фиййау ахицæн сты. Фиййау йæ фос
бынатмæ аскъæрдта, Хъази та Зæлдамæ ацыди.
Адæм схуыссыдысты. Æмбисæхсæв уыдаид, афтæ Хъази Зарбеджы хæдзары
дуармæ бахæццæ æмæ йыл куыйтæ срæйдтой. Хъазийæн топп йæ къухы, афтæмæй
æнцад ныллæууыд. Дис фæкодта Хъази, Зæлда кæй нал бадти, рухс дзы кæй нал
цыд, уый тыххæй.
Зæлда-иу Хъазийы ’рцыдмæ никуы схуыссыд, æнхъæлмæ-иу æм касти, фæлæ
уыцы ’хсæв Зарбег æрцыд æмæ йын фадат нал уыд, стæй Хъазийы æрцæуинаг дæр
фаг нæ зыдта. Уалынмæ хæдзары дуар фегоми æмæ дыууæ лæджы кæрæдзийы
риутыл топпытæ авæрдтой. Зарбегæн йæ топп фæдзæгъæл, Хъазийы гæрах ацыд æмæ
Зарбег асхъиудта. Гæрæхты хъæрмæ адæм амбырд сты æмæ Зарбеджы къæсæрыл
мардæй ссардтой, Зæлда та хæдзары къуымты хъарджытæгæнгæ рацу-бацу кодта.
Дыккаг, бон хицæуттæ æрцыдысты чапартимæ, адæмы æрæмбырд кодтой,
Зарбеджы чи амардта, уый ссарут, загътой. Адæм радзур- бадзур фæкодтой, рафæрс-
бафæрс, фæлæ Зарбеджы марæг не ссардтой, æмæ хицæуттæ аххосджын Зæлдайы
радтой кæйдæрты ’взагæй.
Зæлдайы хицæуттæ рафæрс-бафæрс, ракъах-бакъах систой, фæлæ Зæлда алы
фарстæн дæр «нæ зонын», зæгьгæ, дзуапп лæвæрдта. Зæлдайæн йæ къухтæ сбастой
æмæ йæ Тогъуызаты ахæстонма акодтой. (Тогъуызатæн мæсыг уыд, æмæ дзы уырыс
ахæстон скодтой æмæ уый тыххæй афтæ хуынди).
Зæлдамæ Хъазийы равдисын тынг зын касти: иуæй адæмæй æфсæрмы кодта,
худинагæй тарст, иннæмæй уарзондзинады уидагыл уæлæхох нæ фæрæзта, æмæ алы
æфхæрд, зыйдзинад æгъгъæдæн иста æмæ-иу йæхинымæры афтæ:
— Цæй, уарзоны тыххæй мæлæт лæгæн дæтты дзæнæт, хабар нæу.
Зæлдайы Тогъуызаты ахæстоны æртæ мæйы фæдардтой рæстдзинад равдисыны
тыххæй, фæла» Зæлда йæ фыццаг дзуапп нæ фендæрхуызон кодта. Æртæ мæйы
фæстæ Зæлдайы Калачы тæрхондонмæ арвыстой йæ аххосы чингуытимæ.
Иу бон хицау æрцыд æмæ Зарбеджы фос торгæй ауæй кодта, æхца йæ дзыппы
сæвæрдта æмæ ацыди: йæ усæн, дам, ахæстоны хардз æндæр бахъуыди, загъта.
Зæлдайы Калачы тæрхондоны бирæ нал бафарстой, йæ хъуыддæгтæ хицауæй
æвдыст уыдысты, æмæ йын стæрхон кодтой: йæ бартæ ист æмæ йæ мыггагмæ
Сыбырмæ ахæссæнт.
Иу уалдзæг, раст Ломисы боны, адæм дзуары фæзы æрæмбырд сты æмæ
бæрæгбон кодтой: аргæвстой галтæ, нæл фыстæ, уæрыччытæ; хæрд, нуæзт æмæ
минас кодтой, фæсивæд кафыдысты, зарыдысты. Уалынмæ бырцæй иу лæг ыззынди,
йæ худ йæ къухы, йæ фæдджитæ йæ фарсыл роны сагъд, ивазгæ къахдзæф, тындзгæ
цыдæй схæццæ æмæ адæмæн арфæ ракодта:
— Дзуары хорзæх!

326
 — Йæ хорзæх дæ уæд! — адæм загътой.
Адæм фæсабыр сты, фæхъус сты, цæуæгмæ æнхъæлмæ кастысты. Цæуæг
адæмы ’хсæнмæ бацыди æмæ йæ бафарстой хабæрттæй. Бæлццон йæ хид асæрфта йæ
худæй æмæ афтæ зæгъы:
— Зæлдайы, мæгуыр, Сыбырмæ фæкæнынц, уый тæригъæд куы нæ федтаин,
æмæ...
Адæмæн цыма зæхх сæ быны ныххауд, арв сæрыл æрæнцад, уый хуызæн фесты,
иу дзырд дæр ничиуал скодта. Æрæджиау кувæндонæй иу зæронд лæг разынди, урс
цикъæ хæцъилæй йæ сæр баст, урс-урсид зачъетæ риуыл фæйнæрдæм айдзаг сты,
дзуары тырыса йæ къухы, æмæ афтæ зæгьы:
— Цы хабар у, цы ныл æрцыд?
Бæлццоны дзуары лæджы размæ бакодтой, æмæ йын радзырдта Зæлдайы хабар
æмæ афтæ зæгъы:
— Дæлæ дуканийы цырæгьтæ æлхæдтон дзуары тыххæй æмæ уым лæууыдтæн,
уалынмæ хъадаманты хъæр ыссыди. Уырыс калакæй ахæстæтты ракодтой, æмæ
Зæлда дæр семæ, станцы цур æрæнцадысты, æмæ сæ фæллад уагътой. Мæн фæндыд
Зæлдайы фенын, фæлæ мæ салдат нæ уагъта. Æз æндæр афицерæн иу абази радтон,
æмæ Зæлдаимæ фæныхæстæ кодтон.
Адæм ныссабыр сты, се ’хсæн бындз куы атахтаид, уæд уый базырты хъæр дæр
фехъуыстаид.
— Цы хабæрттæ дзырдта, бецау? — дзуары лæг та йæ бафарста.
— Цы хабæрттæ! Зарбеджы мард, дам, мæныл сæвæрдтой, Иу абази ма мæм уыд,
æмæ йын æй радтон.
— Бецау, Зæлда, бецау! Кудзан дæ тæригъæд фæхæссæд, дæу тыхæй чи радта! —
алырдыгæй адæм сдзырдтой.
— Адæммæ дын ницы ныстуан кодта? — бафарста та йæ зæронд лæг.
— Адæмæн арфæ кодта,—мæ фæстæ, зæгъгæ, æнæнизæй цæрут, — загъта.
Дзуары лæг та хъуытазтæ бацагъта, æмæ афтæ зæгъы:
— Байхъусут, бамбарут! Хуыцауы хъæлæс æмæ адæмы хъæлæс иу сты, нæ
фесæфт хуыздæр у, Зарбеджы марæг куы нæ ссарæм, уæд. Зæлдайы рæстæй
Сыбырмæ хæссынц, уый зонут, адæм?
— Зонæм, зонæм!—схъæр кодтой æмхуызон.—Уæдæ Ломисы дзуары, Хъуды
Майрæмы фыдæх ссарæд, Зарбеджы марæгыл зæрдиагæй чи нæ 'рзила, чи нæ йæ
бацагура!
— Оммен! Оммен! — адæм та схъæр кодтой. Дзуары хъуытазтæ ныццагъта æмæ
сæ кувæндоны сæвæрдта.
Уыцы бонæй фæстæмæ адæм зилын байдыдтой Зарбеджы марæгыл. Рафæрс-
бафæрс кодтой, агуырдтой, фæлæ Зарбеджы марæгæй иу ныхысæрыйас хабар нæ

327
базыдтой, æрмæст Хъазимæ сæ зæрдæ æхсайдта, фæлæ йæ цæмæй базылын
кодтаиккой, уый нæ зыдтой.
Азтæ ивгъуыдтой, рæстæг ивта. Хъази мæллæгæй-мæллæгдæр кодта. Йæ намыс
æй æфхæрдта, æргæвста, æхсæвæй-бонæй иуран нал лæууыд, дзæгъæл хатти, æмгар,
хæлар ын нал уыд, никæйуал зæрдæ зыдта, Зæлдайы сæфт, уарзондзинад, Зарбеджы
мард æдзух йæ зæрдæйæ нал хицæн кодтой, æмæ, иудзырдæй, сырды хуызæн сси.
Иу уалдзæг та Ломисы бон уыд. Адæм бæрæгбон кодтой. Æрæмбырд та сты
дзуары фæзы, æмæ та Зарбеджы ныхас дæр кодтой. Уалынмæ къуыбырæй иу лæг
æрзынди, йæ топпы ’нцæйтты сындæг æрцæйцыд. Йæ цыдыл дæр бæрæг уыд,
рынчын кæй уыд, уый. Æнцад-æнцад адæмы 'хсæнмæ бацыди. Адæмæй йæ бирæтæ
нал базыдтой, йæ сæрыхъуын йæ уæхсчытыл æрæнцад, йæ зачъетæ ныффæдзæлтæ
сты, йæ цухъхъайы скъуыдтæ дзедыры тагæй бæстытæ, йæ уадултæ ныссау сты,
ныццыргъ сты. Иу дзырдæй, мæрдон хуыз лæвæрдта.
Хъази адæмы раз йæ зонгуытыл æрхауд, æмæ афтæ зæгъы:
— Амарут мæ, маринаг уын дæн!
Адæм фезнæт сты, фæйнæрдæм алæууыдысты æмæ Хъази иунæгæй аззад.
Адæмы хистæртæ æмæ зæрæдтæ Хъазийы алыварс æрлæууыдысты æмæ йæ
фæрсын байдыдтой:
— Зæгъ, мæ хур, раст зæгъ, цы ракодтай, адæмæй цы курыс? Адæм хорз сты,
хуыцауы хорзæхæй адæмы хорзæх хуыздæр у! Зæгъ цы курыс? — Мистала загъта.
Хъази æдзухæй йæ цæстысыг калдта, куыдта æмæ-иу хаттæй-хатт сдзырдта:
— Амарут мæ! Аргæвдут мæ!
Адæм дисы бафтыдысты, цæхгæр дзуапп кæй нæ зыдтой, уый тыххæй, Хъази
цæуыл йæхи марын кæны, дзырдтой.
Мистала йæ дынджыр сырх цæстытæй адæммæ акасти æмæ афтæ зæгъы:
— Мæнæ хорз адæм, байхъусут, бамбарут! Хъазийы хабар бамбарын хъæуы,
Хъазийы æхсар не ’ртардта нæ размæ курæг, фæлæ йыл цыдæр зындзинад ис æмæ
уыцы зындзинадæн баххуыс хъæуы.
Мистала Хъазимæ хæстæгдæр балæууыд, æмæ йын афтæ зæгъы:
— Хъази, мæ хæдзар! Ацы адæм иууылдæр де ’фсымæртæ сты, сæ тугæй конд
дæ, дæу тыххæиййæ удæн зын чи нæ скæндзæн, ам ахæм лæг нæй. Зæгъ, цы курыс?
Зæгъ, зæгъ!
Хъази сбогъ-богъ кодта æмæ йæ кæуынимæ сдзырдта:
— Зарбеджы æз амардтон! — æмæ зæххыл ныддæлгоми.
Адæм схылы-мылы сты, дыууæ дихы фесты. Иутæ загътой — амарæм æй,
иннæтæ загьтой — дуры бын æй фæкæнæм. Афтæмæй адæм нал фидыдтой.
Æрæджиау, фаг куы фæдзырдтой, уæд сын Мистала афтæ зæгъы:

328
 — Бон, бон æрхъуыды кæнут, цавæр бон у! Нæ фыдæлты нын тæтæры
цагъариуæгæй чи фервæзын кодта2, низ, мæтых нæм алыран чи нæ уадзы, уыцы
Ломисы Уастырджийы бон мæлæты тæрхон куыд кæнут?
Адæм фæсабыр сты, фæхъус сты, æрмæст ма Хъазийы хæкъуырццæг кæуын
хъуысти.
Адæм дзуары фæзы тымбыл æрбадтысты, хъуыддаг ранывæнд- банывæнд
байдыдтой, радзур-бадзур, адæм сæхи æгъдауæй тæрхон кæнын сæ ныфс уыйас дæр
нал хастой: уырысы æгъдæуттæ тых кæнын байдыдтой, адæмæн сæ бартæ айстой,
æмæ бирæ радзур-бадзуры фæстæ æрæджиау бафидыдтой æмæ загътой:
— Хъазийы йæхи бар уадзæм, дзуары хатыр ын фæуæд, фæлæ Зæлдайы
рæстдзинад хицæуттæн базонын кæнæм æмæ йæ ракурæм.
Хъазийы, Зарбеджы æмæ Зæлдайы хабæрттæ лыстæг ныффыссын кодтой адæм
æмæ Калачы стыр хицаумæ (судмæ) балæвæрдтой. Суд хъуыддаг равзæрста æмæ
загъта: Хъазийы æрцахсæнт, Зæлдайы Сыбырæй рауадзæнт.
Иу мæйы фæстæ Хъазийы æрцахстой, æмæ йæ ахæстонмæ куы фæцæйкодтой,
уæд Диделты къæдзæхæй йæхи аппæрста æмæ амарди. Чи зоны, адæм та йæ
ракуырдтаиккой,—уæддæр нал фæлæууыд. Зæлдайы бæргæ рауагътой, фæлæ йæм
цалынмæ чиныг хæццæ кодта, уалынмæ амарди уый дæр.

Хо æмæ æфсымæр
Кавказы хохы сынæгыл райдианæй нырмæ бирæ адæмы мыггæгтæ царди æмæ
цæры, фæлæ се ’хсæн иумæйаг хъуыддаг аразæн — тæрхондон никуы уыд. Иу адæм
иннæйы нæ зыдта кæрæдзи нæ уарзтой, кæрæдзимæ лæбурдтой, кæрæдзийы фос
тыхæй тардтой, кæрæдзийæ уацайрæгтæ хастой, кæрæдзийы цагътой. Гуырдзыстоны
паддзахад æныгуыс — æдых уыди æмæ сæ уромын нæ фæрæзта, афтæмæй
кæрæдзийы цыбырæй-цыбырдæр кодтой.
Гуырдзыстон Уырысимæ баиукæныны агъоммæ, Чысаны доны хæд сæр иу
къæдзæх сынæгыл царди иунæг хæдзар, Битæрты Ахмæт, зæгъгæ. Уыцы рæстæджы
Гуырдзыстоны паддзахадæн йæ тых асастой Турк, Перс æмæ Лекъ. Уырыс та цæугæ
нæма æркодтой æмæ адæм кæрæдзи мидæг схылымылы сты. Иудзырдæй, тынг змæст
рæстæг уыди.
Ахмæтæн йæ кæстæртæ — дыууæ ’фсымæры, йæхицæн чызг æмæ лæппу —
Тамар æмæ Хъазара. Тынг хъæздыг царди: фос, хæзна — бирæ, сæ хъæздыгады кой
— дардыл хъуыст.
Иу уалдзыгон бон хур скаст, хохæй-хохмæ тын анывæзта. Фæскъæвда хурбоны
бæстæ цъæх адардта. Хурзæрин арвы астæу тыбар- тыбургæнгæ фæцæйтахт. Хъазара
сæрвæтæй фосы дзуг сæухиз дуцынмæ æртардта. Бинонтæ иууылдæр фос дуцыныл
ныллæууыдысты, алкæмæн йæ къæрта йæ разы æхсырæй урс танхъа хаста.

329
Иннæ ’рдыгæй дынджыр цæхгæры æхсыр фæрсыгътой, тæсчъыйас цыхтытæ
тæбæгъты ахстой. Цард сæм йæ мидбылты худти, гуылф-гуылф кодта. Фос дыгъд
нæма фесты, афтæ хъæды къохæй фынддæс лæджы æрбазынди. Ахмæт сæм
кæсæнцæстытæй акасти æмæ афтæ зæгъы:
— Хуыцау нæ фесæфта! Лекъ нæм æрцæуынц, хæсдзысты нæ! — Цалынмæ
бинонтæ ракæ-бакæ кодтой, уалынмæ лекъ фосы алыварс амбырд сты. Бæстæ гæрах
сси. Топпыхъæр кæмтты арыдта. Ахмæт фæцæфис, былæй асхъиудта æмæ хæмпæлæй
хъæр кодта:
— Хæмпæлмæ, Хъазара, хæмпæлмæ! Фæлæ Хъазарайы лекъ рацахстой, Тамарайы
дæр, æмæ сын сæ къухтæ синагæй фидар абастой. Иннæ бинонтæ — сылгоймагæй,
нæлгоймагæй хæмпæлы амбæхстысты. Лекъ Ахмæты хæдзары цыдæриддæр ссардтой
— фосæй, хæзнайæ, Тамар æмæ Хъазара дæр семæ — Дагъистанмæ сæ афардæг
кодтой:
Ахмæт кæд уæэзау цæфтæ фæцис, уæддæр æндон стæг æмæ тугæфсæст буар
тагъд сдзæбæх ис, фæлæ цæмæй цардаид, уый йын нал уыди, æрмæст иунæг фысы
йедтæмæ, уый дæр фосæй чи фæдзæгъæл ис, ахæм. Фæлæ цард кусæг лæджы
уæхскыл бады. Ахæм хорз кусæг лæг, хæдзар та уайтагъд йæ былтæй акалд фосæй,
хæзнайæ, æппæтдæр бирæ. Фæлæ Ахмæты Тамар æмæ Хъазарайы маст домдта, йæ
зæрдæ йын хордта.
Тамар æмæ Хъазарайы лекъ акодтой Дагъистанмæ. Хъазарайы Дагъистаны иу
æнæзæнæг Наиб балхæдта. Тамары дарддæр акодтой, Авары бæстæм æмæ уый дæр
уым ауæй кодтой. Хъазара — куыстуарзаг, уынаффæджын, коммæгæс лæппулæг.
Исдуг йæ фыдыбæстæ, йæ мад, йæ фыды мысыд, стæй Наибы хæдзарæн хицау сси.
Æнæ Хъазарайы бафæрсгæ Наиб хæдзары хъуыддæгтæй иу дæр нал кодта, базыдта
йын йæ зæрдæ, йæ хъару æмæ йæ йæхицæн лæппу скодта. Хъазара бирæ хæттыты
лидзыны фæнд дæр скодта, фæлæ та-иу æй Наибы уарзондзинад баурæдта. Сахуыр
ис лекъагау, базыдта сын се гъдæуттæ æмæ йæ адæм бирæ бауарзтой. Иудзырдæй,
Хъазарайæн Дагъистан дыккаг райгуырæп бæстæ сси.
Тамар йе ’фсымæры мысыди, Авары бæсты зыбыты иунæгæй йæхи бынсæфтыл
нымадта, æгоммæгæсаг, фыддзых, фыдуаг сси. Йæ хицау æй фæстæмæ
дагъистайнагæн ауæй кодта. Уымæ дæр куыддæртæй фондз азы фæцарди, стæй та
йæ уый дæр уæймæ ракодта æмæ раст Хъазара цы Наибмæ уыди, уый дуæртты
æрцыд. Наиб дуармæ бандоныл бадти, йæ кæрц йæ уæхсчытыл æмæ йын афтæ
зæгъы:
— Кæдæм кæныс уыцы чызджы?
— Уæймæ.
— Цас уыдзæн йæ аргъ?
— Дыууадæс сыгъзæрины.

330
 Наиб чызгмæ бакасти æмæ афтæ зæгъы:
— Хорз, зынаргъ нæу, кæд не ’фсины зæрдæмæ фæцæуа, уæд, — æмæ йæ усмæ
бадзырдта, ус рацыди æмæ йын Наиб афтæ зæгьы:
— Фенма, уыцы чызг Хъазарайæн усæн бæздзæн æви нæ? Ус чызджы федта æмæ
афтæ зæгъы:
— Хорз, дзæбæх чызг у.
Наиб чызджы хицауæн дыууадæс сыгъзæрины радта æмæ Тамар уыдонмæ
баззади.
Хъазара уым нæ уыдис, хуымкæрдынмæ уыдис. Изæры куы æрцыд, уæд ын
Наиб афтæ зæгьы:
—Бакæс-ма, Хъазара, цы ус дын æрхастон! Аварханы чызджы хуызæн! —
Хъазарайæ хъазыд.
Тамар уырдыг лæууыд æмæ кæрæдзимæ бакæстытæ кодтой, фæлæ кæрæдзи нал
базыдтой. Тамарæн йæ чызгон хуыз сивта, цæсгом гæзæмæ æндæргсыд фæткъуыйау,
сцъæхис, дыууæ æрфыджы астæу фæугард, æрмæст ма йæ сæвджын ныхыл сау
æрфгуытæ чызджы рæсугъддзинад хъахъхъæдтой. Хъазара дæр йæ хуыз аивта, йæ
зачъетæ ’рцыдысты, цæсгом фæлæгхъуыз ис, йæ лæппудзинады нысæнттæй йæм
ницыуал уыдис æмæ Тамаримæ кæрæдзийæн æнæзонгæ сысты. Æхсæвæр бахордтой,
Наиб æмæ йæ усы схуыссын кодтой æмæ сæ уатмæ ацыдысты.
Хъазара сынтæгыл æрбадт, Тамар йæ разы уырдыг лæууыд æмæ йын Хъазара
афтæ зæгъы:
— Раздæр базонæм кæрæдзи. Нæ дыууæ дæр кæцондæр, кæйдæр бæсты баиу
стæм, зæгъ мын, кæцон дæ, кæм бæстаг, кæй чызг дæ?
Тамар йæ кæлмæрзæны хаутæ асхъаудта æмæ афтæ зæгъы:
— Чысан хуыйны мæ бæстæ, ирон адæмæй мæ мыггаг, Битæрты Ахмæты чызг
дæн, — æмæ йæ кæлмæрзæны къабазæй йæ цæстысыг асæрфта. Æмæ та афтæ зæгъы.
— Куыдзы дæндаг бахæрæнт, лекъ нæ рахастой ме ’фсымæримæ. Ме ’фсымæры иу
ран ауæй кодтой, мæн — иннæ ран. Нæ зонын, ме ’фсымæр цы фæци, æгас у, æви
нæу, уый бæрæг нæ зонын. Батадтæн, бахус дæн уый мæтæй. Мæ уд æрдуйæ
нарæгдæр сси.
Хъазара иудзæвгар ницыуал сдзырдта, хъуыдыты аныгъуылди. Сæрымагъз
уылæнтæ кодта. Зæрдæ фырцинæй анæрст, фæцæйскъуыд. Хурхыуадындзтæ
адымстысты, цæстысыг æркалд. Иу дзырд дæр йæ бон нал уыдис. Стæй афтæ зæгъы:
— Ис аллах, æгайтма тæригъæд нæ ракодтам. Æз де ’фсымæр дæн, Ахмæты
фырт Хъазара.
Тамар фырцинæй йæхи нал баурæдта æмæ Хъазарайы æфцæджы атыхст æмæ
йын ныпъатæ кодта.

331
 Уымæн дæр цинæй йæ цæстысыг æркалд æмæ æнæдзургæйæ, кæрæдзи ’фцæджы
тыхстæй бирæ, бирæ, тынг бирæ алæууыдысты. Стæй сынтæгыл æрбадтысты æмæ
Тамар афтæ зæгъы:
— Мæ уд дæ нывонд, мæ сæр дæ фæхъхъау, мæ зæрдæ мын сæфтау æмæ йæ
ахæр, ацы хабар Наибæн ма зæгъ!
— Цæуылнæ? — загъта Хъазара.
— Цæуылнæ, уый дын зæгъдзынæн. Хицæутты зæрдæ афтæ у, хорзæй, æвзæрæй
цы сфæнд кæнынц уый сæ фæндыл куы нæ цæуы, уæд уыцы хъуыддаг халаг сты.
Чизоны æмæ куы базона, мах хо æмæ æфсымæр стæм, уый, уымæн та йæ фæнд
æндæр уыди, куы фæмæсты уа, искæй нæ куы ауæй кæна, уæд та фæхицæн
уыдзыстæм. Фæлтау уадз æмæ афтæ цæрæм. Чи сæ фæрсы? Кæй цы хъуыддаг ис?
Хо æмæ æфсымæр кæрæдзи бавдыстой, цæмæй макæмæн зæгъой сæ хабар. Раст
æмбисæхсæвмæ фæныхæстæ кодтой, сæ зындзинæдтæ, сæ хасты хабартæ, сæ царды
уынаффæтæ. Стæй хо æмæ æфсымæр хъæбыс- хъæбысы фæлмæн лыстæн уатыл
афынæй сты.
Райсомæй хур скасти, уаты рудзгуытæй хид авæрдта. Тамар æмæ Хъазара
фестадысты. Хъазара хуым кæрдынмæ ацыди, Тамар та хæдзары зылд райдыдта.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Адæмæй афтæ, Тамар æмæ Хъазара ус æмæ лæг
сты, уыдон та — хо æмæ æфсымæр. Фондз азы сыл ацыди. Иу бон Наиб йæ усæн
афтæ зæгъы:
— Хъазарайы усæн зæнæг нæ гуыры æмæ йын дыккаг ус æрхæссæм, — загъта.
Наибы ус дæр уæлдай ницы сдзырдта. Цæмæйдæриддæр, Хъазарайы сæхи
фыртæй дæр фылдæр уарзтой æмæ Хъазарайæн дыккаг ус æрхастой — лекъаг чызг.
Уыцы усæй Хъазарайæн дыууæ лæппуйы райгуырди — Умар æмæ Ахмæт.
Тамар йæ фыццаг цæрæнбынæтты кæд фыдуаг, фыдæгъдау уыди, уæддæр уый
йæхи аххос нæ уыди, фæлæ йе ’фсымæры мæстæй, йæ мад, йæ фыды мысынæй йæ
зæрдæ сырды хуызæн сси, иу дзырд, иу ныхас никæмæн барста, йæ цардæй йæм
мæлæт хуыздæр касти æмæ бирæ уæйтæ дæр уымæн фæци. Ныр, Наибы
хæдзары'йе ’фсымæримæ куы баиу, уæд йæ зæрдæ схорз, сфæлмæн, хæдзары зылдæй
йын амонын ницы хъуыд, æнæрынцойæ куыста, архайдта, æмæ йæ уый тыххæй
Наиб æмæ йæ ус фылдæр бауарзтой. Иудзырдæй йын хæдзары мидæг уынаффæ
иууылдæр йæ къухмæ радтой.
Адæмы аразгæ дæр уарзондзинад кæны, — сафгæ дæр.
Хъазара йæ усы уæлдай бирæ уарзта. Цыдæриддæр хъуыддагæй сусæгдзинад æм
уыди, иууылдæр ын сæ-иу дзырдта, фæлæ Тамаримæ хо æмæ æфсымæр сты, уый
йын никуы загъта, никуы схъæр кодта. Хъазарайы ус та дис кодта Хъазара æмæ
Тамары цардыл. Уый тыххæй æмæ уыдонмæ ус æмæ лæджы ’гъдæуттæй ницы уыди.

332
 Иу æхсæв сын цыдæр бæрæг æхсæв уыди, æмæ хъæлдзæг æхсæв адæм хъæлдзæг
ныхас фæкæнынц. Хъазарайæн йæ ус уатыл афтæ зæгъы:
— Иунæг хуыцауы тыххæй, дæ устытæй кæй фылдæр уарзыс?
— Дæу, æндæр кæй?
— Хуыцауы тыххæй, раст зæгъ, дин Иманы тыххæй.
— Уæллæй, Тамары фылдæр уарзын, уый хуызæн ус лæгæн ссарæн нæй.
Айта, ус дын загъд самадта, стæргай ис æмæ уаты къуымы уыджы бадт скодта.
Лæг æм дзуры:
— Дæу фылдæр уарзын, рацу схуысс, — хъазы дзы.
Нæй, нæ хуыссы, загъд кæны...
Иннæ уаты æртæаздзыд лæппу Тамары цур хуыссыд, уымæ дæр базгъордта æмæ
йæ æрбаскъæфта. Æхсæвбонмæ загъд фæкодта. Райсом дæр уый хуызæн. Сæ загъд
сын Наиб дæр фехъуыста. Дыккаг æхсæв дæр загъд райста: «Ахæм усæн дын ссарæн
нæй?» — хъæр кодта. Куы нæ уал уагъта Хъазарайы, уæд ын афтæ зæгъы:
— Нæй, нæй йын ссарæн ахæм усæн, уый тыххæй æмæ мæ хо у.
— Куыд дæ хо у? Ныры онг дæ ус уыд, ныр та дæ хо фестад?!
— Ныры онг дæр мæ хо уыди, ныр дæр, æмæ амæй фæстæмæ дæр мæ хо у.
Тамар дæр сæм æрбацыди иннæ уатæй сæ хъæрмæ æмæ райдыдтой усимæ
дзурын суанг сæрæй: лекъ сæ куыд рахастой, куыд сæ ауæй кодтой, Тамар кæмыты
уыд, уыдæттæ йын фæдзырдтой æмæ йæ баууæндын кодтой æмæ бафидыдтой.
Æртыккаг бон Хъазарайы усы Наибы ус фарста: цæуыл хыл кодтой, куыд
бафидыдтой, уыдæттæй.
Хъазарайы ус Наибы усæн Тамар æмæ Хъазарайы хо æмæ æфсымæрдзинады
хабар радзырдта, Наибы ус та сæ йæ мойæн фæдзырдта. Наиб дæр дис фæкодта.
Диссаг хъуыддагыл адæм дис фæкæнынц. Айхъуысти дзыллæйыл Тамар æмæ
Хъазарайы хабар. Кæй уырныдта, кæй нæ. Иу бон Наиб Тамар æмæ Хъазарамæ
басидти æмæ сын афтæ зæгъы:
— Гормæттæ, цæуылнæ мын загътат, хо æмæ æфсымæр стут, уый. Сымах дыууæ
æнæаипп бæлоны дзæнæты дуар хъазуатæй бакодтат. Æз та зæрондæй тæригьæды
хъуыддагæй хицæн нæ уыдтæн. Хуыцау уæ фæлвæрдта æмæ къæдзæхæй фидардæр
разындыстут. Хæйрæджы хызы тыхст уыдыстут æмæ нæ бакуымдтат хæйрæгæн
сайын. О, æнæсæтгæ хох, о, фидардзинады къæдзæх! Цы уæ хъæуы мæнæй хæрзиуæг,
зæгъут мын æй, абон мæ гуырæн бон у!
Тамар æмæ Хъазара Наибы раз дæлгоммæ æрхаудтой, æрзоныгуыл кодтой,
зæххы онг ын бакуывтой æмæ загътой:
— Дæ уындæй хуыздæр хорз махæн дунейыл ницы ис, фæлæ ма нын фенын
кæн иу хатт нæ ныййарджыты,—æмæ зæххыл дæлгоммæ æрхаудтой.
Наиб сæм бавнæлдта, сыстын сæ кодта æмæ афтæ зæгъы:

333
 — Домбайы хъæвдын хъæргæнгæ агуры йæ фыдыбæстæ. Сыххæст кæндзынæн
уæ курындзинад, — æмæ сын арфæ ракодта.
Хорз лæгæн йæ кой нæ сæфы, йæ хъуыддæгтæ нæ мæлынц. Наиб йæхи дард
балцмæ цæттæ кæнын райдыдта æмæ сын загъта, æмбалæн йемæ куыд ацæуой, афтæ.
Хорз лæджы фæстæмæргътæ дæр тæхынц. Иууылдæр сразы сты æмæ иу бонмæ
æмгъуыд скодтой.
Тамар æмæ Хъазарайæн лæвæрдтæ фæкодтой: хæзна, топпытæ, цæуаг бæхтæ,
дарæсы хæрзтæ. Се ’мгъуыды бонмæ сбадтысты дæс барæджимæ. Наибы ус сæ фæстæ
кæугæ рацыд. Наибы дæр кæлмæрзæнæй йæ цæстысыгтæ асæрфта Хъазара Наибы
усæн дзырд радта:
— Мæ фыды фендзынæн, кæд ма æгас уа, уæд, æмæ фæстæмæ Наибимæ
раздæхдзынæн, — зæгъгæ, ууыл ын ард бахордта,
Умар æмæ Ахмæт дæр сæ фыды фæдыл куыдтой, фæлæ Наиб йæ бæхæн æртæ
цæфы ныккодта æмæ дард фæндагыл араст сты. Раст цыппæрæм боны Ахмæты
хæдзармæ бахæццæ сты Чысаны доны сæр æмæ хæдзары фæстæ хуымы фæзы
æрхызтысты. Ахмæт фыццаг афтæ æнхъæлдта, цыма та тыхгæнджытæ сты, йæ топп
йæ къухы, сæ размæ бацыд, фæлæ йын Хъазара хæццæиронау куы радзырдта, йæхи
куы бацамыдта, Тамары йын куы базонын кодта, йæ чызг æмæ йæ лæппу кæй сты,
уый йын куы загъта, уæд фырцинæй скуыдта, сбогъ-богъ кодта æмæ сæ йæ хъæбысы
ныккодта. Уый фæстæ Наибы къух райста æмæ йын йæ къухы уæлæрттæн ныпъатæ
кодта, зæххы онг ын бакуывта, зыр-зыргæнгæ сыстад æмæ афтæ зæгъы:
— Бузныг дæ дæн, æлдæртты æлдар, мæнæн мæ зæнæг чи фенын кодта. Уый
фæстæ бузныг дæн иунæг хуыцауæй, дæуæн ахæм хорздзинады зæрдæ чи скодта. Кад
дæттын дæ райгуырæн бонæн, лæгъстæ кæнын дæ мæлæты сахатæн. Сомы дын
кæнын уарзондзинадæй, ард дын хæрын æцæгдзинадæй, куыд ацы хорздзинад
фенынмæ æнхъæлмæ нал кастæн.—Æмæ та йын йæ къухы уæлармæн ныпъатæ
кодта.
Наиб дæр.æм йæ мидбылты худгæйæ касти. Уый фæстæ хæдзармæ бацыдысты
æмæ æгъдауæй æрбадтысты.
Æхсæвы сын Ахмæт нæл фыс аргæвста. Æхсæвæр цæттæ кæнын райдыдтой.
Фæлæ иу аххос уыди, æмæ Ахмæтмæ дзуринæгтæ бирæ уыди æмæ йын, куыд хъуыд,
ахæм тæлмац нæ уыди — Хъазара æмæ Тамар иронау хорз нал зыдтой æмæ-иу кæд
Ахмæт бирæ фæдзырдта, уæддæр Наибæн æрдæг дæр нæ фæрæзтой зæгъын. Фæлæ
Наиб ахæм æвронг зонды хицау уыди æмæ Ахмæты ныхæстæ, хъуыдытæ дæр
æмбæрста.
Теуайы уаргъ, загътой, афтæ ма ныккæла, æмæ дзы бæхы уаргъ ма равзæра.
Ахмæт кæд уыцы хасты фæстæ фæцудыдта, фæмæгуыр, уæддæр та йæм фаг фæллой
æрæмбырд, мæгуыр нал уыди. Æхсæвы сæ хорз федта — хæрд, нуæзт — минас

334
фæкодтой æмæ схуыссыдысты. Ахмæт дæр йæ чызг æмæ йæ лæппуйы ’хсæн
хъæрмонæджы хуыст скодта, йæ цæнгтæ сын сæ нывæрзæн ауагъта æмæ сæ йæ
хъæбысы аныуæрд-аныуæрд кодта, фырцинæй йæ цæстысыг цъæх бинаг нымæтыл,
хуырызгъæлæгау, .калди.
Райсом раджы фестадысты. Нæл фыс та сын аргæвстой. Уазджытæ дæр
сыстадысты, сæхи цæхсадтой, хуыцаумæ бакуывтой, аходæн сцæттæ æмæ минас
фæкодтой.
Хæстæг сыхаг хъæутæ дæр фехъуыстой Ахмæты уазджыты .хабар. Уыдон дæр сæ
суазæг кодтой. Чи сæ йæхимæ ахуыдта, чи уырдæм хуынтæ хаста. Цыппар боны сæ
нæ ауагътой.
Цыппæрæм бонмæ Наиб цæуын æрæмысыди. Ахмæт Наибæн æртæ æстдæсы
аргъ хæзна топп ралæвар кодта, йе ’мбæлттæн дæр ын фæлæвæрттæ кодтой — уæды
рæстæджы æгъдаумæ гæсгæ — чи цухъхъа, чи куырæт, чи басылыхъхъ. Хорз сæ
барæвдыдтой.
Бæлвырд, æцæг, загъта апостолминæвар: «Лæг ныууадздзæн йæ мад æмæ йæ
фыды æмæ баиу уыдзæн йæ усимæ». Хъазара кæд йæ зæронд мад æмæ фыды федта,
сæ уарзондзинадæй йæ зæрдæ срухс, сцин кодта, уæддæр æм йæ ус æмæ йæ
зæнæджы уарзондзинад фæфылдæр æмæ æмбæрзæн æвæрдта йæ мад æмæ йæ
фыды ’хсæн æмæ афтæ зæгъы:
— Æз хуыцауы раз дзырд радтон Наибы усæн, мæ кæнгæ мадæн, фæстæмæ куыд
æрцæудзынæн, зæгъгæ, ууыл ын ард бахордтон, ард фæсайын зын хъуыддаг у, —
загъта, — фæлæ æгас куы уон, уæд дæуæй дæр хæс дарын, Наиб æмæ йæ усæй дæр.
Хуыцауы куы фæнда, дард бæстæй хæстæг æскæндзыстæм, кæрæдзи алы аз дæр
уындзыстæм,—æмæ йæ цæсты сыгтæ асæрфта.
Ахмæт дæр скуыдта æмæ афтæ зæгъы:
— Мæнгард лæг уæлæуыл дæр сæфт æмæ мæрдты дæр. Ма басæтт дæ ард, фæлæ
мæн дæр ма ферох кæн, — загъта.
Кæрæдзийæн ныхъхъæбыстæ кодтой æмæ кæрæдзийыл скуыдтой. Наиб дæр йæ
цæсты сыгтæ асæрфта. Кæрæдзи къухтæ райстой, фысымæн «хæрзбон» загътой æмæ
дард фæндагыл араст сты. Тамар баззад йæ фыды хæдзары.
Раст цыппæрæм бон Дагъистанмæ ныххæццæ сты æмæ та алчидæр йæ царды
æгъдаумæ гæсгæ цæрын райдыдта.
Хорз адæймаг адæмæн царды хос хæссы, йæ кой та мыггагмæ нæ сæфы. Тамар
æмæ Хъазара Наибы руаджы хъуыддаг афтæ скодтой, æмæ фæсхох иры лекъ
æппындæр нал хъыг дардтой, иу дзыллæ, иу адæмы хуызæн систы. Лекъ ирон
адæмы ’хсæн базар кæнын райдыдтой, цыллæ, зæлдаг уæймæ хастой. Фæсхохы ирон
адæм дæр æдасæй сулæфыдысты. Наиб æмæ Хъазара алы аз дæр Ахмæт æмæ
Тамармæ хуынды цыдысты, лæвæрттæ сын хастой, лечъы хуыздæр адæмты иримæ

335
лымæн кодтой. Афтæ Ахмæт æмæ Тамар дæр Наибмæ хуынды цыдысты, ирон
адæмы лечъимæ лымæн кодтой. Æмæ лекъæй иры ’хсæн иу тых, иу лæбурд дæр нал
цыд, уарзонæй цардысты.
Афонтæ цыдысты, рæстæг ивта. Гуырдзыстон Уырысимæ баиу сты. Фæлæ ма
Кавказы хохы адæмтæ змæлыдысты. Уырысæн сæхи нæ лæвæрдтой. 1830 азы Абхадз
хохы адæмты æрсабыр кодта, фæлæ ма Шамил хæцыд. Уыцы змæст рæстæджыты
кæрæдзи нал федтой иукъорд азты. Ахмæт хæрззæронд баци, фезмæлынæн нал
уыди, фæлæ Тамарæн Хъазарайы уындмæ бæллын йæ зæрдæ сыгъта, уырыдта. Иу
æрæгвæззæг Тамар хуын сцæттæ кодта: хæрд, нуæзт, дарæстæ, хуынæн цы хъуыд —
æппæт. Йе ’рвадæлтæ æртæ лæджимæ сбадт æмæ Дагъистанмæ Хъазара æмæ Наибы
уынынмæ фæцыд. Фæлæ хъуыддаг афтæ уыд, æмæ Наиб цы хъæуы цард, уый
æфсæдтæ басыгътой. Наиб æмæ Хъазара йæ фыртимæ хæсты мард фесты. Наибы ус
йæ фыды хæдзармæ ацыд. Æрмæст ма Наибы хæдзары къултæ сыгъды сау æндæрг
хастой. Тамар фæкуыдта, фæхъыг кодта, йе ’фсымæры ингæн дæр нал федта æмæ
кæугæ фæстæмæ йæ хæдзармæ æрцыд.
Арагуийы æлдар Нугзар

Гæдиаты Секьа

Гуырдзыстон Уырысимæ баиу кæныны агъоммæ, Арагуийы доны былыл, сау

хохы къæдзæх сынæджы раз, Косетмæ хæстæг, ныр дæр ма сæ систæ æнæхæлд сты,
лæууыди мæсыг æмæ галуан. Ацы мæсыджы царди Арагуийы Ерыстау æлдар
Нугзар.
Уыцы рæстæгмæ гæсгæ, æлдар Арагуийы гуырдзиаг адæм — Хады комæй
хъалон иста, фæлæ Хъуды ком, Тырсыгом æмæ Хиуы ком сæрибар адæм уыдысты,
æлдарæн хъалон нæ фыстой, бегара нæ кодтой. Æлдар чысылгай-чысылгай Хъуды
комы адæмы йæхимæ æрбахæстæг кодта. Фæсивæды хуыздæртæй мыггæгты
тыхджынтæй Хады комæн моураутæ (Моурау — æлдары фæллойгæс, йæ зæххытæм,
йæ хæдзар-мæ, йæ дæлбар адæммæ хъусдарæг.), хъалонисджытæ скодта, хицоны
цæстæй сæм акасти, Хады комы гуырдзиаг адæмæн сæ хицæуттæ æрæвæрдта. Хъуды
комы адæм дæр ыл баууæндыдысты.
Хъуды комы адæмы ’руаджы Тырсыгомы адæмимæ дæр слымæн, баурæдта дзы
йæхимæ хъалонисджытæ-моураутæ. Хъуд æмæ Тырсыйы адæм йæ коммæ кæсын
байдыдтой, тых кæнынмæ, хъалон исынмæ йемæ цыдысты, фæлæ сæ хъалон исын
нæма уæндыд.
Уалдзæг уыдис æмæ бæстæ кæрдæгæй, цъæх сгæлладау, сæрттывта. Арагуийы
дон къæдзтæ-мæдзтæ, пырх калгæ, æнусы къæдзæхтыл йæхи æппæрста, фырмæстæй

336
урс фынктъанхъатæ фæйнæрдæм пырх кодта. Мæргътæ алы ’взагæй дзæнæтон
сæрибары зарджытæ кодтой. Хурзæрин арвы астæу йæ хъарм тынтæй зæххы
рæвдыдта. Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ йын бæлæстæ фæлмæн
хъырныдтой.
Раст хуыцаубон уыд æмæ адæм ныхасы бадтысты. Уалынмæ æлдар йæ
асаултимæ уым балæууыд æмæ адæмæн арфæ ракодта. Адæм фестадысты, салам ын
радтой æмæ йæ æрхизын кодтой. Æгъдаумæ гæсгæ æрбадти æмæ афтæ зæгъы:
— Хиуы ком схъал сты, сæ бæстыл цæуæг, цъиу тæхæг нал уадзынц, æлдарæн
æрдуйы бæрц дæр кад нæ дæттынц, хъалон нæ фидынц, хæстмæ сæм цæуын хъæуы,
— загъта, — нæхицæн сæ хъалондар, бегарадзау скæнæм.
Куырис сыгъд æмæ йыл бæттæн худти. Ирон адæмыл хæсты хъуыддаджы ’рдæм
фехситт кæн, æндæр сын бирæ нæ хъуыд æмæ нæ хъæуы, раджы дæр æмæ ныр дæр
алы бæсты арæнтæй сæ фæллад стджыты хъæрзын, уынæргъын хъуысы. Хæсты
быдыры æнæхъуаджы ’хсидгæ нæмыгæй йæ цард чи бахуыссын кодта,
кæддæриддæр ирон адæм ахæм дзæгъæл хъуыддаджы тыххæй зивæг нæ кодтой æмæ
нæ кæнынц. Æлдары дзырдыл сразы сты.
Æлдар Хъуды комы адæмæн фæстаг хуыцаубонмæ æмгъуыд скодта, хæстмæ
цæттæ куыд уыдаиккой, афтæ. Хуыцаубон æрцыд æмæ æлдар Хады комы
æфсæдтимæ Хъуды комы фидары дзуары мæсыджы раз фæзы æрæнцад. Уыдонимæ
баиу сты Хъуды комы æфсæдтæ æмæ дыккаг бон Тырсыгомы 'рдæм араст сты.
Тырсыйы адæмæн дæр хъуыстгонд уыди хабар æмæ цæттæ уыд меды, раст Къобы
фæзы Тырсыйы æфсæдтимæ дæр баиу сты. Хъуыддаг бирæ нал ахаста. Хиуы комы
адæм дæр сæхи хæстмæ сцæттæ кодтой. Дыккаг бон Самтъеройы фæзы Хиуы
æфсæдтимæ ныхæй-ныхмæ æрлæууыдысты. Дыууæ домбайæ тугæмхæццæ
цæстæнгасæй иу иннæйы аныхъуырынмæ хъавыд.
Дыууæрдыгæй минæвæрттæ сарæх сты, се ’хсæн рацу-бацу кодтой. Æлдар сæ
йæхицæн хъалондар, бегарадзау æгъдæуттæ агуырдта. Хиуы комы адæм та сæрибары
дуг, сæ царды хæрзæбоныл хæцыдысты, зыдтой, Ерыстау æлдары уæззау уаргъы бын
сæ байзæттаг дыдæгътæ кæнгæ кæй цыдаиккой, уый æмæ сæ царды бæсты мæлæт
хуыздæрæн равзæрстой.
Хур аныгуылд, фæстаг хатт ма тугæмхæццæ сырхсырхид тынтæй хæхтæн салам
радта. Бæстæ фæталынг, афтæ минæвæрттæ хъуыддаг хæсты 'гъдауыл ахицæн
кодтой. Самтъеройы фæзы дыууæ фарсæй æфсæдты топпы цæхæр мæйдар æхсæвы
кæрæдзимæ æвзæгтæ-æвзæгтæ мæлæты хос хаста. Топпы хъæрæй Терчы фæйнæфарс
кæмтты, æрвнæрæгау, бæстæ араудта. Мæлæтдзаг цæфты хъæрзынæй зæхх
æнкъуысти, арв змæлыд. Хиуы комы адæм — усæй, лæгæй — иууылдæр хæсты
быдырмæ рацыдысты, нæлгоймаг адæм хæцгæ кодтой, сылгоймæгтæ та сын сæ
фæстæ дон æмæ хæринаг хастой. Бæлвырд нæ зонын, æцæг, хæст цал боны ахаста,

337
Хиуы комы адæм басастысты, мæсгуыты дæгъæлтæ æрхастой æмæ сæ Арагуийы
æлдары кьухы радтой æмæ йын зæххы æмбæрц бакуывтой.
Цы дардыл дзурын, æлдар йе ’фсæдтимæ Хиуы комы суанг фæззæгмæ фæцард.
Хиуы адæмæн сæхицæй — тыхджындæр мыггæгтæй хицæуттæ скодта, моураутæ,
хъалонисджытæ дзы баурæдта, фидар æгъдæуттæ дзы сæвæрдта. Хъалондар,
цагъариуæг йæ сæрмæ чи нæ хаста, уыдон æрцахсын кодта, кæй марын акæнын
кодта, кæй та Косеты мæсыджы хъоргъы ауадзын кодта. Хæцæнгарзæй сæм цы
ссардта, иууылдæр сæ байста æмæ æрæгвæззæг йæ хæдзармæ ацыд. Æфсæдтæ дæр
фæхæлиу сты. Афонтæ цыдысты, рæстæг уыцы иухуызон саутар мылазон хаста,
тыхджынтæ æдыхты скæсын нæ уагътой. Æлдар Хъуды комæй сайгæ-сайгæ хъалон
исын байдыдта. Мæсыг хи дурæй сæтты. Хъуды комы адæмы тыхджындæртæ сæ
фарс фесты, моураутæ, хъалонисджытæ сæ скодта. Фистæг—бæхджынæн дондзау.
Хъуды комы тыхджындæр адæмты ’руаджы Ерыстау æлдар æгас Хъуды комы адæмы
йæхицæн хъалондар, цагъар скодта, адæмы сызмæста. Уарзондзинад, æцæгдзинад,
сæрибардзинад сындзын уæззау худы бын хъеллау кодтой, уыцы рæстæджы
æлдæрттæй хæхтæ æмæ къæдзæхтæ дæр тарстысты. Адæймагæй сдзурын, сныхас чи
уæндыд сæрибар дуджы тыххæй? Уыцыиухуызон саутар мигъ бадт адæмыл, кæуын
цæстæнгас лæвæрдтой.
Арагуийы Ерыстау æлдар йæ фыдхъуыддæгтыл, фыдмитыл фæсмон нæ кодта,
фæлæ ма ноджыдæр фыддæр фыдмитæ кæнын райдыдта. Æлдары æвастæй лæг ус
нæ хаста, чызг чындзы нæ цыд, лæг-иу ус куы 'рхаста, уæд-иу кæд æлдары
бафæндыд, уæд хъуамæ ног чындзы фыццаг æхсæв æлдарæн фенын кодтаиккой...
Ахæм æнæфсармдзинадæй æмæ фыдтыхмитæй раст сырды хуызæн сси. Фæлæ уыцы
фыдхъуыддæгтæ æмæ фыдмитæ иудадзыг æлдары аххос нæ уыдысты, уый тыххæй
æмæ адæмы дæлбынтыдзуаг къæбылатæ йæ фарс уыдысты, адæмы кæрæдзийыл
æфтыдтой. Адæм кæрæдзийы дзырд нал æмбæрстой: иумæйаг цардыуаджы
хæрзæбон æгъдау фехæлд. Иутæ æлдары хорзæхæй мæгуырты уæлæ симдтой, адæмы
фæллойæ минас кодтой, иннæтæ уæззау уаргъы бын змæлын нæ фæрæзтой, сыдæй
мардысты. Афтæмæй Ерыстау бирæ азты æлдарад фæкодта Арагуийы бæстыл.
Раст уыцы рæстæджы Арагуийы доны хæд былыл, хохы хъæбысы, Ганис,
зæгъгæ, иу чысыл хъæуы цард æнæзæнæг лæг æмæ ус — Берд æмæ Хъызмыдæ. Берд
æмæ йæ усы адæм бирæ уарзтой сæ рæдау, кæрдзындæттоны тыххæй, стæй
æнæзæнæг кæй уыдысты, уый тыххæй дæр сын адæм тæригъæд кодтой æмæ сын
зæнæджы тыххæй Хуыцаумæ бирæ куывтой. Уыцы куывд Хуыцауы раз æнæахъазæй
нæ баззад: зæронд Хъызмыдæ басывæрджын æмæ адæмыл айхъуыст йæ хабар. Фæлæ
адæмæй кæй уырныдта, кæй нæ, уый тыххæй, æмæ Хъызмыдæйæн йæ цæрæнбонты
зæнæг нæ уыди æмæ йæ азтæ дæр ивгъуыд уыдысты. Хъызмыдæйæн йæ арын афон
æрцыд æмæ раст куадзæны размæ майрæмбоны лæппу ныййардта. Адæм æрæмбырд

338
сты Бердæн арфæтæ кæнынмæ, кæрæдзимæ хæрзæггурæггæгтæ цыдысты, сæ уарзон
лæг æмæ усы сын Хуыцау кæй барæвдыдта, уый тыххæй, сбуц сты æмæ Хуыцауæн
кад лæвæрдтой. Фæлæ уæды æлдæртты рæстæджы мæгуыр кусæг адæмæй
амондджын чи уыд? Сæ фос, сæ зæнæг, сæхæдæг, иууылдæр æлдæртты бар уыдысты,
цы сæ фæндыд, уый сын кодтой.
Раст уыцы уалдзæг, Хъызмыдæйæн лæппу куы райгуырди, уæд æлдары
аргъонахъ гадза (стыр æмæ тыхджын цуанон куыдзы мыггаг) дæр къæбылатæ
ныййардта. Гадза уайтагъд амард æмæ йæ къæбылатæй дæр иуы йеддæмæ нал
фервæзт, амардысты æмæ къæбылайы хъуджы æхсырæй хастой.
Иу бон æлдар Ганисы хуссæрттæм цуаны бацыд. Хъызмыдæ хæдзары дуармæ
бадт, йæ сывæллон йæ хъæбысы. Æлдар ус æмæ сывæллоны куы федта, уæд сыл йæ
цæст андæгъд: Хъызмыдæ бæрзонд, урсцъар, нард, зæрондгомау ус, фæлмæн
цæстæнгас лæвæрдта, сывæллон дæр уый хуызæн, æнхъизæнджын дзулы гуыдыны
хуызæн пухпухид нард, йæ хъæбысы, хурау, худт.
Æлдар йæ дæлдæртимæ Берды хæдзары дуармæ фæлæууыд æмæ Бердмæ
бадзырдта æмæ йын афтæ зæгъы:
— Хъусыс! Мæ аргъонахъ къæбыла дæм æрбарвитдзынæн æмæ йæ дæ усæн хорз
схæссын кæн, дзидзихъуаг æй ма ныууадзæд. Куыд уынын, афтæмæй дæ усæн хорз
æхсырыхъæд ис, æмæ къæбылайы дæр хорз схæсдзæн. Хъусут, куыддæр æй дзæбæх
не схæссат, афтæ уæ хæрз бынсæфт фæкæндзынæн!
Бæх фæзылдта æмæ ацыд.
Дыккаг бон æцæг æлдар йæ куыдзы къæбылайы моурауæн Берды усмæ
барвыста æмæ йын бафæдзæхста, дзидзихъуаг æндæр æй куыннæ ныууадзой, афтæ.
Моурау къæбылайы Берды усмæ радта, æмæ сын æлдары фæдзæхст ныхæстæ дæр
радзырдта. Мæйтæ ивтой, бонтæ цыдысты. Усы дзидзи къæбылайы исты
хъыгдардта, æви йæм æндæр сахъат уыдис, Хуыцау зыдта, къæбыла тынг смæллæг.
Иу бон та æлдар Ганисы хуссæрттæм цуаны бацыдис æмæ Берды дуармæ
æрхызт. Хъызмыдæ тыргьы бадт, йæ сывæллон йæ хъæбысы, къæбыла та йæ разы
хуыссыд. Æлдар къæбылайы рауын-бауын акодта æмæ йæ фыдхъуынтæ, цолайæ
куы федта, уæд схъæр кодта, йæ цæстытæй зынджытæ аппæрста, йæ дзыхæй
цæхæртæ æмæ афтæ зæгъы:
— Нæ уын загътон, хæрджытæ, дзæбæх æй схæссут!
Æлдар усы хъæбысæй сывæллон раскъæфта, йæ къæхтыл ын фæхæцыд æмæ дзы
усы сæрæн æртæ цæфы фæкодта. Сывæллонæн йæ астæу асаст, æртæ хатты ма йæ
гæндзæхтæ ацагъта æмæ йæ уд систа.
Æлдар та усыл фæхъæр кодта:
— Дæ цæстытæ дын скъахдзынæн, хорз æй куы нæ схæссай, уæд! — æмæ
ацыдис. Адæм æрæмбырд сты мæгуыртæ, æмæ сывæллоны баныгæдтой. Бирæ

339
фæрадзур-бадзур кодтой се ’намонд рæстæджы тыххæй, фæлæ сæ бон цы уыдис æмæ
банцадысты. Хъызмыдæ къæбылайы хæссын байдыдта.
Уыцы рæстæджы кусæг адæм æфсæн рæхыстæй баст уыдысты, сæ сæр сæ бар нæ
уыд, ницы æмбæрстой. Скъола — æндæр кусæг адæмæн нæ уыд, афтæ æнхъæлдтой,
æмæ райдайæнæй байдайæнмæ цагъары æфсондз хъуамæ хæссæм,—дзырдтой.
Адæймаг сæрибар исдзинад кæй у, уый æмбаргæ дæр нæ кодтой, афтæмæй
æлдæртты æхсары бын бирæ сæдæ фæлтæрты фæцардысты.
Сывæллоны мæлæты фæстæ ус къæбылайы хæссын райдыдта. Тыхджын цы нæ
кæны, мæгуыр цы нæ бары. Æлдæртты дзырд уыцы рæстæджы арвы цæфау уыд.
Къæбыла куыд хъомыл кодта, афтæ фыдуагæй-фыдуагдæр кодта. Иу бон усы
дзидзийыл дæндагæй фæхæцыд. Бонæй бонмæ дзидзи æрхæм асайдта, рæссыйын
байдыдта. Куыдзы хæст ферхæм, схæф кодта, усы риу къутуйы йас ныррæсыд. Уыцы
рæстæджы кусæг адæмæн дохтыртæ, æндæр кæм уыд, усмæ чи фæкастаид. Дзидзийы
хæлд стыр низ асайдта æмæ Хъызмыдæ амард. Адæм æрæмбырд сты, Хъызмыдæйы
мардыл фæкуыдтой фæхъыг кодтой æмæ йæ баныгæдтой, «рухсаг у, рухсаг» загътой,
æмæ раздæхтысты.
Адæмы зæрдæ тæригъæддаг мардæй тынг фæрысти, тынгдæр та уый тыххæй,
æмæ Берд — сабыр æмæ раст кусæг лæг, комы дымæгыл цард æмæ алы тыхст
бæлццонæн дæр хъарм фысым уыдис, Хъызмыдæ та —хъæлдзæг æмæ рæдау æфсин,
кæйдæриддæр мады хуызæн рæвдыдта æмæ сæ уый тыххæй адæм фылдæр уарзтой.
Берд афæдзæй афæдзмæ хистытæ фæкодта, йæ фæллой сихсыди, мæгуырæй
баззад. Берд — иуæй зæронд лæг, иннæмæй — æнæ бинонтæ, йæ цардæй стыхсти,
кæд ма йын адæм æххуыс кодтой, уæддæр ын кæрдзын скæнæг нал уыд, æмæ бирæ
бонты æххормаг зади. Кæй зæгъын æй хъæуы, ахæм мæгуыр цардæй æмæ мæстджын
сагъæстæй Берд йæ зондæй дæр фæцух æмæ дзæгъæл цæуын райдыдта, цыма-иу
æлдарæй искуыдæм лыгъд, хъæргæнгæ згьордта:
— Æлдар æрбацæуы, æлдар, æлдар... Сывæллон, сывæллон!
Æмæ-иу згъорынæй куы сфæлмæцыдис, уæд-иу дæлгоммæ зæххыл ахаудта,
кæд-иу æй исчи баурæдта, уæд-иу уымæн дæр æлдары хъаст йæ сонт ныхæстæй
дзырдта. Берд уыцы хуызæнæй иу аз фесæфтис, стæй раст тъæнджы мæйы
фæндагыл, Дзимыры æфцæгыл, ныссалд. Хъуды комыл айхъуыстис Берды мæлæты
хабар, адæм æрæмбырд сты. Берды мард æрхастой. Кæмæн йæ бон цы уыдис, уый
æрхаста: хойраг, нозт, Хъызмыдæйы фарсмæ йын ингæн скъахтой æмæ йæ
баныгæдтой, «рухсаг ут, рухсаг» загътой, æхсæны хист ын скодтой æмæ ацыдысты.
Æрмæст ма хъуыстис Берды хæдзаруатæй алы æхсæв дæр уыджы уасын.
Арагуийы Ерыстау æлдары тыхмитæй, фыдмитæй адæм сфæлмæцыдысты,
уæлдайдæр та Берды хъуыддаджы тыххæй иууыл смæсты сты æмæ чи абырæг

340
алыгъд, чи хæхты бамбæхсти(Уыцы рæстæджы хæдзаруæттæ зынынц хохы
фидæртты. — Автор.)
, хъалон нал фыстой, моураутæ дæр бирæ фæмардтой, фæлæ уæддæр æлдары
хинæйдзаг зонд æмæ калмы æвзаг адæмы сайын хорз фæрæзта. Иу адæмæй иннæты
бырста. Куырис сыгъд æмæ йыл бæттæн худти, адæм кæрæдзийы дзырд не
'мбæрстой, æмæ та сæ-иу йæхицæн хъалондар цагъар скодта.
Фæлтæртæ ивтой, азтæ цыдысты... Адæм уыцы саутар, сау мылазон мигъты бын
цардысты, рухсмæ фæндаг ничердæм ардтой. Кæд-иу искуы иу лæг фæзындис, æмæ-
иу исты сдзырдта сæрибар дуджы тыххæй, уæд-иу æй æлдæрттæ æрбамардтой,
æрбайсæфтой, афтæмæй бæстæ талынгæй талынгдæр кодта.
Иу уалдзæг «Фидары дзуары» бон уыдис æмæ адæм æрæмбырд сты мæсыджы
раз æмæ та æлдары кой райдыдтой. Рубайты Мистала, урсзачъе зæронд лæг, сыстад
æмæ загъта:
— Хур ныл баталынг, мæй рухс нал кæны, зæхх мæстæй ризы, стъалытæ зæхмæ
хауынц, нæ тæригъæдмæ кæсын нал фæразынц. Иу æвзæр фыдуаг æлдар нын нæ
устыты кæрдæн систа, нæ чызджыты нын фæхудинаг кодта, йæ куыдзы къæбылаты
нын нæ устытæн хæссын кæны, нæ фæсивæды нын йæхимæ басайдта, нæ зæрдæтæ
кæрæдзимæ нал сты, сæфынмæ нæ бирæ нал хъæуы, фæлæ æууæнк, æууæнк,
кæрæдзийæн æууæнк радтæм, нæ дзырд иу скæнæм, нæ цытджын дзуары раз ард
бахæрæм.
Адæм æмхуызон схъæр кодтой:
— Бахæрæм, бахæрæм! Ард бахæрæм!
Æмæ та фæсабыр сты, фæхъус сты. Адæмы ’хсæн бындз куы атахтаид, уæд уый
базырты хъæр дæр фехъуыстаид. Мистала кардæй æртæтигъон бæрз къæцæл
ацамадта æмæ та афтæ зæгъы:
— Дзуары угард ныккæнæм, мæ хæдзæрттæ, дзуары угард, хорз адæм! Уый
фæстæ адæм æмхуызонæй дзуары угард ныккодтой, куыд кæрæдзийыл сайдæй
ничиуал рацæудзæн, æлдармæ дзырдтæ ничиуал бахæсдзæн, ууыл ард бахордтой.
Угæрдтæ дзуары мæсыджы хуылфы сæвæрдтой æмæ та адæм ныхас кæнын
райдыдтой.
Бирæ радзур-бадзуры фæстæ Дзанайты Тохти загъта:
— 0, нæ хорз фæсивæд, о, нæ хорз кæстæртæ, рæстæджы хæрзæбон саразын
сымахмæ кæсы. Мах куыд базæронд стæм, нæ рæстæг дæр немæ афтæ базæронд. Кæд
бирæ фæцардыстæм, бирæ федтам, уæддæр дзы нæ зæрдыл бирæ нал лæууы. Лæг
æртæ æррайы кæны æмæ йæ фæстаг æррайы дуг зæронддзинад у, фæлæ уæ цы
фæнды, уый зæгъут, зонд кæстæрæй хистæры сæрыл нæу, мах дæр уын æмбал.
Райдыдтой æмхуызон дзурын æмæ сфæнд кодтой: «æлдармæ минæвар
сæрвитæм».

341
 Се ’хсæнæй равзæрстой минæвар, зондджындæр æмæ зæгъынæн
хъæбатырдæр лæг — Рубайты Реуазы æмæ йын загътой:
— Цу, Реуаз, æмæ æлдарæн зæгъ: мах æмсæр, æмхуызон сæрибар адæм
уыдыстæм, ныр нæ дæхицæн хъалондарцагъар скодтай, нæ сыхаг адæм Хиуы
комимæ нын кæрæдзи ныццæгъдын кодтай, нæ туджы хæстæ мыггагмæ нæ
сихсийдзысты. Дæ куыдзы хъæвдынты нын нæ сылты урс æхсырæй фæхæссын
кодтай, рæсугъд бæх, рæсугъд чызг никæмæн уадзыс. Ныууадз нæ хуыздæр у, нæ
фыдæлтæ дын цагъар нæ уыдысты, мах дæр дын нæ уыдзыстæм.
— Ацы ныхæстæ æлдарæн æнæфсарм зæгъ, — Тохти загъта æмæ минæвар ацыд.
Раст æмбисбон уыдаид, афтæ Реуаз æлдары кæрты æрхызт æмæ æлдармæ асаултæй
иу лæджы барвыста. Æлдар æм басидт æмæ йын афтæ зæгъы:
— Зæгь, цы хабар дæм ис?!
Реуаз æлдарæн радзырдта адæмы фæдзæхст ныхæстæ. Кæй зæгъын æй хъæуы,
æлдар мæстæй, артау, ссыгъдис, бандон фелвæста æмæ йæ Реуазы сæрыл ныццавта.
Реуаз йæ карды сæрмæ февнæлдта, фæлæ йыл æлдары асаултæ амбырд сты æмæ йæ
кæрты æрра куыдзы мард ныккодтой.
Адæм сæ минæвармæ æнхъæлмæ фæкастысты, цы дзырд схæсдзæн, зæгъгæ,
суанг изæрмæ, стæй куы никуы зындис, уæд .алчи йæ хæдзармæ ацыд, бæрæгбон
фехæлди, дыккаг райсом Тохти æмæ Мистала Реуазы бæрæггæнæг куыд
ныццыдаиккой, афтæ. Æхсæвы æлдар æфсадхон арвыста æмæ Хады комы æфсæдтæ
æрæмбырд кодта æмæ райсом раджы Хъуды комы «Фидары дзуары» мæсыджы раз
фæзы йе 'фсæдтимæ æрæнцад.
Хъуды комы хæцæг адæм дæр «Фидары дзуары» мæсыджы бацыдысты æмæ
уырдыгæй хæцын райдыдтой. Æлдар йæ урс бæхыл йе ’фсæдты астæу ратæх-батæх
кодта. Мæсыджы сæрæй Дзанайты Тохти фехста æмæ æлдар йæ урс бæхæй
асхъиудта, йæ сæрыл хъил фæлæууыд. Æлдар ноджыдæр æфсадхон арвыста Хады
коммæ æмæ та æфсæдтæ æрбакодта. Æртыккаг бон бæстæ гæрах æмæ цæхæр сси,
Хъуды комыл арт бафтыдта, басыгъта, никуыуал ницы ныууагъта. Хæцæг адæм
хæхты фидæрттæм сæхи айстой, сылтæ æмæ сывæллæттæ хъæуты баззадысты, уый
тыххæй æмæ сын хæхты фидæртты цæуæн нæ уыди, стæй хæст æвиппайды æрцыд
æмæ адæм сæхи сцæттæ кæнын нæ бафæрæзтой.
Цыппæрæм бон æлдар йе ’фсæдтæ арвыста æмæ Хъуды комы цыдæриддæр
сывæллоны мыггаг ссардта, иу фæзмæ сæ æрæмбырд кодта æмæ дзырд радта
йе ’фсæдтæн, цæмæй сывæллæтты бæхтæй банай кæной. Кæй зæгъын æй хъæуы,
æфсæдтæ æлдары дзырд сæххæст кодтой, сывæллæтты ныммур, ныцъцъæл кодтой.
Сывæллæтты нымæц цас уыди, хуыцау зоны. Уыцы чысылты ныййарджыты кæуын,
дзыназынæй къæдзæх бадон уыдаид, фæлæ æлдар йæ рихибынæй худт, æрдуйы
бæрц тæригъæд дæр сын' нæ кодта. Хъуды комы цыдæриддæр ссардта фосæй,

342
хæзнайæ, иууылдæр сæ ахаста æмæ ацыд. Æрмæст ма Хъуды комы фæйнæфарс
хъæутæ сау æндæрг хастой арты сыгъдонæй.
Æлдары ацыды фæстæ адæм æрæмбырд сты, сывæллæтты кæм банай кодтой,
уыцы фæзы æмæ алчи йæ сывæллоны бæрæг кодта, фæлæ ма сæ цы бæрæг уыдаид!
Ныцъцъæл, ныммур сты. Адæм сыл фæкуыдтой, фæхъыг кодтой æмæ сæ
баныгæдтой. Уыцы фæз абоны онг дæр хуыйны «Непис къало», ома «паддзахы мус».
Адæм æрсабыр сты, æрæнцадысты, сæ сыгъд хæдзæрттæ бацарæзтытæ кодтой. Сау
сагъæс, æрдиаг адæмы ’хсæн нæ цух кодта. Æлдар дæр та сæ хъалон исын райдыдта.
Адæм уæззау уаргъы бын цæуын нæ фæрæзтой, афтæмæй рæстæг сау тар мигьы бын
æнцад лæсыд.
Иу уалдзæг та «Фидары дзуары» бон уыд æмæ Хъуды комы адæм дзуары
мæсыджы раз æрæмбырд сты æмæ та æлдары койтæ кодтой.
— Æвæдза, нæ фесæфт хуыздæр у, — загъта Мистала, — уыцы сырд æлдарæн
атæппæт æвзæр митæ ныббарыны бæсты!
Урсзачъе зæронд лæг Дзанайты Тохти адæмы ’хсæнæй фестад æмæ афтæ зæгъы:
— Нæ фесæфт хуыздæр у, нæ фесæфт, хорз адæм, нæ байзæдтаг
хъалондарцагъарæй ныууадзыны бæсты. Иу арс ныл сахуыр ис æмæ нын фыдмитæ
кæны. Æмбисонд афтæ у, Дзуахеты, дам, иу дзæргъ фесæфта, æмæ, дам, æй Безан
амардта. Уыцы хуыйæн куы ницы фæнд скæнæм, æндæр амал нæй, æмæ йæ рихитæ
аздыхта.
Адæм фæсабыр сты, фæхъус сты, цыдæр хъуыдыты аныгъуылдысты, стæй
æмхуызон сдзырдтой:
— Мæлæт, мæлæт, марын æй хъæуы, æндæр хос нæй! — æмæ та фæсабыр сты.
Тохти уырдыг фестад æмæ афтæ зæгъы:
— Мæнæ хорз адæм! Уæззау хъуыддаг рæуæг дзырдтæй нæ рæзы. Æлдары
амарын, хъæл акъуырæгау нæ уыдзæн. Лыстæг æркæсæм, фæсмон куыннæ
фæкæнæм, афтæ. Мах иууылдæр æмхуызон, æмсæр адæм, хор æмæ донау, иумæ
сæвзæрдыстæм, кæрæдзийæн æууæнк радтам, фæлæ ноджыдæр радтæм, цæмæй,
топпы нæмыгау, нæ фæнд иу уа. Æмвæнд, æмдзырд адæмæн хох дæр нæ лæууы.
— Разы, разы! — адæм æмхуызон сдзырдтой æмæ та дыккаг хатт ард бахордтой
æмæ æууæнкдзинады бæрæгæн дзуары хуылфы фæйнæ топпы нæмыджы мысайнаг
сæвæрдтой æмæ иннæ аз куадзæн боны æлдары амарыны тыххæй фæнд скодтой.
Рæсугъд хур бон уыд. Арвы астæуæй хурзæрин йæ хъарм тынтæ зæххыл
æппæрста. Цъæхсæр къæдзæхтæ, æвзистау, æрттывтой. Æрнæджыты зæлдаджы
хуызæн тамагæрдæг ирдгæ фæйлыдта. Алы хорз дидинджыты тæфæй адæймаджы
зæрдæ рухс кодта. Уалдзыгон мæргъты зарынæй адæмы æнкъард сау зæрдæйы
цыдæр хъæлдзæгдзинады бæрæг абадт. Хурскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ йын
бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой. Арагуийы дон, хæрдгæбыдау, къæдзтæ-мæдзтæ

343
йæхи айвæзта, фæйлауæн фæйлауæны сырдта æмæ æнусы къæдзæхтыл пæлхæндæг
æртахæй йæхи цавта, цыма уый дæр тарф фынæйæ райхъал ис. Иу дзырдæй, бæстæ
дæр базмæлыд, цæмæдæр йæхи цæттæ кодта. Адæм изæры онг фæминас кодтой,
стæй алчи йæ хæдзармæ ацыди.
Фæззæг æрцыди, зымæг дæр аивгъуыдта, уалдзæг æрæввахс. Сæрибар дуджы
тыххæй йæхи нывонд чи ’рхаста, Чырыстийы бæрæгбон — куадзæн æрцыд, адæм
кæрæдзийæн арфæтæ кодтой. Раст уыцы бонмæ; уыд æлдарæн дæр йæ марыны
æмгъуыд, уый тыххæй æмæ алы хæдзар дæр, фос кæмæ уыд, уый æлдарæн хъуамæ
уæрыкк бахастаид, фос кæмæ нæ уыд, уый та — гогыз, йе — карк æмæ афтæмæй
æлдарæн куадзæны арфæтæ ракодтаиккой. Æлдары марыны æмгъуыд дæр куадзæн
бонмæ уый тыххæй сарæзтой, æмæ сыл цæмæй æлдары зæрдæ ма фæгуырысхо уа.
Адæм — зæрондæй, ногæй æрæмбырд сты æмæ æлдармæ арфæты ’фсон бацыдысты.
Стыр галуаны астæу, кæрты адæм рæнхъытæ алæууыдысты. Æлдар сæм
мæсыгæй рацыд æмæ сын арфæ ракодта, фæлæ уыцы арфæтæ æгьдауыл нæ уыдысты.
Йæ зæрдæ йæ базыдта. Йæ дзырдтæ йæ дзыхæй æрхæцгæ цыдысты. Адæм æдгæрзтæ
кæй уыдта, уый тыххæй йæ хуыз рафæлив- бафæлив кодта, йæ къухты æнгуылдзтæ
зыр-зыр кодтой. Уыцы сахат цъиу куы фестадаид, дардмæ куы атахтаид æмæ
æдзæрæг ран куы цардаид, уымæ дæр бæллыд. Йе уæд та адæмæн цагъар куы
фестадаид, уый дæр æй фæндыд, фæлæ йын уыдæтты гæнæн нал уыд æмæ йыл цы
'рцыдаид, уымæ æнхъæлмæ каст: хаттæй хатт-иу мæсыджы алыварс йæ цæст ахаста,
фæлæ йæ дæлдæртæй иу дæр адæммæ ракæсын нал уæндыд.
Адæмы разæй Тохти ралæууыд æмæ афтæ зæгъы:
— Арагуийы æлдæр! Æрбад, де ’лдардзинады фæстаг бон у, æмæ ма дын кад
радтæм, бафæрсæм дæ!
Æлдарæн бандон æрæвæрдтой æмæ æрбадт, фæлæ ахæм мæгуыр цæстæнгасæй
ракаст адæммæ, ахæм сагъæссаг бæрджытæ фæзынд йæ цæсгомыл æмæ йæм адæмæй
бирæты зæрдæ фæфæлмæн, фæлæ алчидæр ардæй тарст æмæ хъуыддаг бауромыны
тыххæй сдзурын нæ уæндыд. Адæмы хистæртæ, зæрæдтæ дæр йæ разы æрбадтысты.
Адæм фæсабыр, фæхъус сты. Адæмы ’хсæн мæлдзыджы къæхты хъæр дæр
фехъуыстаид. Дзанайты Тохти сыстад æмæ афтæ зæгъы:
— Ерыстау æлдар! Абон дæ тæрхоны бон у æмæ дæ фæрсæм: цæмæн нын
кæрæдзи ныццæгъдын кодтай? Сыхаг Хиуы комы адæммæ, цы дæ хъыг дардтой?
Цæмæн сæрра кодтай мах дæр? Цæмæн нæ фæсайдтай сæрибары дугæй? Дæхицæн
нæ хъалондарцагьар цæмæн скодтай?
Æлдар ацы ныхæстæн цæстысыгæй дзуапп лæвæрдта, æндæр ницы.
— ...Зæгъ, цы дын кодтой нæ саби сывæллæттæ, мæнæуы куыристау сæ цæмæн
банай кодтай? Цы дын кодтой нæ мæгуыр уазал хæдзæрттæ, цæмæн сæ басыгътай?
Зæгъ, зæгъ, цы дын кодта Берд — æгас комы фысым, цæмæн æй федзæрæг кодтай?

344
Адæймаджы цытджын æхсырæй дæ куыдзы къæбылатæ цæмæн хæссын кодтай,
цæмæн дæйын кодтай дæ куыдзы хъæвдынтæн адæймаджы арфæгонд дзидзи?
Æлдар ацы ныхæстæн иуæн дæр дзуапп нæ радта, æрмæст-иу йæ рæссыд стыр сырх
цæстытæ доны разылдта æмæ-иу мæсыджы ’рдæм йæ усмæ фæкаст. Тохти
адæмырдæм раздæхт æмæ загъта: — Тæрхон, тæрхон, нæ фыдæлты тæрхон!
Адæм тæрхон кæнын райдыдтой. Цæмæйдæриддæр уыцы рæстæджы адæмы
æмбырд тæрхон кодта, чи загъта: «дуры бын æй фæкæнæм», чи загъта: «ауындзгæ йæ
æркæнæм», чи загъта: «гæрзтæй йæ амарæм», æрæджиау бафидыдтой æмæ загътой:
— Кардæй йæ амарæм, уæздан лæджы кадæн гæрзтæй мард хуыздæр.
Æвиппайды кæрдтæ фехситт кодтой, мæсыджы къултæ ферттывтой æмæ
æлдарæй уонг уонгыл нал аззад, галуаны астæу цъæх нæууыл йæ туг азæй кодта, йæ
фыды кæрдихтæ туджы малы сæр ленчытæ кодтой. Адæм сæ кæрдтæ асæрфтой æмæ
ацыдысты. Æрмæст ма хъуысти æлдары мæсыгæй йæ усы хъарджытæ.
Æлдары дæлдæртæй иу лæг чысаны Ерыстау Дзимсермæ хъæргæнæг ацыд,
цæвиттон, æлдары ус Дзимсеры чызг уыд. Дзимсер дæр æрцыд æмæ æлдары
баныгæдтой, æлдары усы йæ цагъартимæ Дзимсер акодта Чысанмæ æмæ уым царди.
Уæдæй фæстæмæ Арагуийы Ерыстау æлдары хæдзар федзæрæг, æрмæст ма дзы
мæргътæ ахстæттæ кæнынц.
Рæстæг уыцы иу сау тар мылазон хаста, рухсы цъыртт æм никæцæй зынд, кусæг
адæмы цард, æфсæн рæхыстæй баст, талынг мæйдары хъеллау кодта. Адæмы зæрдæ
ныссау, ныддур, масты бру атонын, аскъуынын нæ фæрæзтой. Стыр уæззау дуры
бынæй цæстысыг тугæмхæццæ калд. Чысаны Ерыстау æлдар Дзимсер дæр та йæ
сиахсы адæммæ—Хады коммæ чысылгай чысылгай æвналын систа. Хады комæн та
йын сæхицæй дæр хæрзгæнджытæ фæзынди, фæлæ Хъуды коммæ нæ уæндыд, уый
тыххæй, æмæ Хъуды комы ирон адæм сæ фæнд иу скодтой æмæ Ерыстаутæй сæхимæ
цæуæг нал уагътой æмæ сæрибар адæм уыдысты.
Дзимсер Хады комæй хъалон исын райдыдта. Уый дæр та Арагуийы Ерыстау
æлдарæй фыддæр æмæ тъайлагдæр фæци. Хады комы адæмæн сæхицæй
хъалонисджытæ-моураутæ тыхгæнджытæ скодта æмæ та адæмы бартæ рæхыстæй
сбаста. Ирон адæмæй гуырдзымæ хæстæг чи цард, уыдонæй дæр та хъалон исын
райдыдта (Æрæджы дæр ма Ганис Назгъастæн хъалон фыстой. — Автор). Дзимсер
фыццаг Хады коммæ цæуын нæ уæндыд, æрмæст йæ хъалонисджытæ-моурауты
ахъазæй куыста. Уый фæстæ Хады комы хъалоны æгъдæуттæ куы сфидар кодта, уæд
йæхæдæг дæр хъалон исынмæ цæуын райдыдта: хорз бæх, хорз гал, рæсугъд чызг
никæмæн уагъта. Дзимсеры æвастæй лæг ус нæ хаста, чызг чындзы нæ цыд. Хъалон
исынмæ-иу куы ацыд, уæд-иу æхсæв фысыммæ кæмæ баззад, уымæй-иу æхсæвы
йæхицæн чызг агуырдта. Ахæм æвзæр митæ кæнын та уый дæр райдыдта æмæ та
Хады комы адæм сæ фыццаг уæззау уаргъы бын дыдæгътæ кæнын систой.

345
 Иу фæззæг та Дзимсер Хады коммæ хъалон исынмæ уыд æмæ йæ æхсин нæ
уагъта:
— Дысон æхсæв, — загъта, — æвзæр фын федтон, цыма, дам, дын дæ мæсыгыл
сармадзантæ ныццавдæуыд æмæ фехæлди.
Дзимсер кæлкæл ныххудт æмæ йын афтæ:
— Уый куыд зæгъыс, æхсин-æлдар, æз Хады коммæ куы бацæуын, уæд мæ
тæсæй хæхтæ ризынц, дуртæ фадынц. Æртæрдзынæн дын гал рæгъæуттæ, фосы
дзугтæ, хъаланкари хъуымацæй дын балхæндзынæн хæдойнæгтæ, хæлайфæгтæ, æмæ
дæм чысангомы æхсинтæ хæлæг кæндзысты.
Уыцы бон Дзимсер дыууадæс лæгимæ хъалон исынмæ ацыд.
Раст Арагуийы доны былыл, Хады комы, Млет, зæгъгæ, иу хъæуы царди авд
æфсымæры, сæ хистæр Хуца, зæгъгæ. Авд æфсымæрæн иунæг æфсымæрхо Тамар, йæ
рæсугъддзинады кой æгас адæмыл айхъуыст.
Дзимсер дæр æй фехъуыста æмæ та йæ зæрдæ иу ран нал лæууыд. Уыцы
чызджы бæллондзинад та йын йæ намысы рудзынг талынгтæ кодта, æмæ уый
тыххæй æмраст уыдонмæ æрфысым кодта.
Хуца æмæ йе ’фсымæртæ хорз зыдтой Дзимсеры фыдзæрдæйы конд, сæ иунæг
æфсымæрхойы сын æнæфæхудинаг кæй нæ ныууагътаид, уый æмæ сæхи раздæр
сцæттæ кодтой. Дыууæ стыр кауы сбыдтой æмæ сæ хæдзары мидæг дыууæрдыгæй
къулынцой бахъил кодтой.
Уалынмæ Дзимсер дæр ныххæццæ. Хуца йæ размæ, хъæлдзæг фысымау, рауад,
æрхизын сæ кодта йæ дыууадæс лæгимæ æмæ сæ хæдзары даргъ бандоныл æрбадын
кодта. Дзимсерæн йæ цæст чызгыл андæгъд, йæ зæрдæ, артау, ссыгъд, талынгтæ
кодта. Чызгæн дæр фырмæстæй йæ зæрдæ цыма æфсæйнаг тæлы æрбалвæста,
æрбалхъывта, катайтæ кодта. Дзимсеры тыппыр стыр сырх цæстытæ рагъыйас
фындзы фæрстæй зындоны цæстæнгас лæвæрдтой, иудзырдæй, кæфхъуындар
æнхъæлмæ каст æнæаипп чызджы аныхъуырынмæ. Уалынмæ æхсæвæр дæр сцæттæ,
бахордтой, бануæзтой æмæ иу кауы раз Дзимсер æлдары схуыссын кодтой, иннæ
кауы раз — Дзимсеры дыууадæс лæджы, Дзимсер афтæ зæгъы:
— Зонут, ныр мæнæн цы хъæуы, уый? Уæ хойы мæм ракæнут!
Хуца хъæлдзæгæй афтæ зæгъы:
— Хорз, уый зонын, æлдар, дæ рын бахæрон, чызгæн дæр æмбæрстгонд у, фæлæ
цырагъы рухсæй æфсæрмы кæны.
Дзимсер йæхи айвæзта æмæ афтæ зæгъы:
— Ахуыссын æй кæнут!
Цырагъ ахуыссын кодтой, хæдзар фæталынг! Уалынмæ гуыпп, зæгъгæ, æмæ сыл
каутæ бафæлдæхтой, сæ хъыс-хъыс ссыд кауты бынæй. Чызг цырагъ асыгъта, Хуца
æмæ йе ’фсымæртæ хъаматæ фелвæстой æмæ сæ кауы бынмæ ныррæхуыстытæ

346
кодтой, ныммардтой сæ. Хæдзар тугæй мал сси. Уыцы бонæй фæстæмæ Хады комы
адæм дæр сæрибар адæмæй баззадысты.
Дыккаг бон Арагуийы адæм, ирæй, гуырдзыйæ, æрæмбырд сты. Млеты хъæуы
мæрдты баныгæдтой. Хуцайы Ломисы дзуарæн дзуары лæг скодтой, æлдары кæй
амардта, уый тыххæй, æмæ абон дæр Хуцайы мыггаг, Бурдултæ, Ломисæн дзуары
лæгтæ сты.
Афтæтæ кодтой уыцы рæстæджы æлдæрттæ æмæ барджынтæ.
Уыцы рæстæгæй фæстæмæ Арагуийы комæй фесæфт æлдары кой.

Гæдиаты Секьа

Айсæ

Гуырдзыстон Уырысимæ баиу кæныны рæстæджы адæм дыууæ дихы фесты:

иутæ Уырысы нæ уагътой Гуырдзымæ, иннæтæ та сæ фарс уыдысты.
Иукъорд азты фæстæ адæм ’æрсабыр сты, уырыс алы комы хицæуттæ скодтой,
иугай лæгтæ тæрхон кæнын байдыдтой, адæмы æмбырд фехæлди.
Иу хорз уалдзыгон бон Æгайты хуссары сау фосыдзуг хизыныл ахæлиу сты,
лæппулæг фиййау Ахмæт рындзыл бадти, йæ фосы уындæй йæ зæрдæ рухс кодта
æмæ уадындзæй зарыди.
Уалынмæ саунæмыгдзау чызджытæ, сæ къæртатæ сæ къухты, æфцæгæй
æрцыдысты æмæ Ахмæтæн арфæ ракодтой:
— Дæ фос бирæ уа, Ахмæт!
Ахмæт уырдыг фестад, уадындз зæххыл авæрдта æмæ афтæ зæгъы:
— Хорз амонд уæ хай, хорз чызджытæ! Айсæ уадындз зæххæй фелвæста,
Ахмæты къухы йæ авæрдта æмæ чызджытæ æмхуызон схудтысты:
— Азар ма нын, Ахмæт, дæ уадындзæй, æмæ та схудтысты, Ахмæт уадындзы
ныуулæфтытæ кодта æмæ ныззарыди:
Урс доны сæрмæ — сау фæрдыг, — Бирæ дзы уымæн ныуæзтон. Урс цонг дæ,
чызгай, сау æрфыг,— Бирæ дæ уымæн ныууарзтон...
Айсæ джихæй баззади, Ахмæты уарзондзинадæй йæ зæрдæ сыгъди, цыма йын
йæ зæрдæ тæвд æфсæйнаг тæлы æрбалвæста, — иу дзырд дæр йæ бон нал уыди.
Ахмæт дæр кæд уадындзæй зарыди, уæддæр ыл хуыздæр бон нæ уыди, —
уымæн дæр Айсæйы уарзондзинадæй йæ зæрдæ сыгъди уырыди, фæззыгон
сыфтæрау. Уадындзы амонæнтыл йæ къухтæ зырзыр кодтой, рызтысты.
Хуыцау зоны, цас сын фæзарыдаид. Чызджытæ араст сты, ацыдысты. Аисæ дæр
сæ фæстæ, Ахмæтмæ фæкæс фæкæсгæнгæ, къуыбырæй фæаууон.

347
 Ахмæт бонизæрмæ фосы фæдыл уæнтæхъил, сæр гуыбырæй фæхатти. Изæры
фос æртардта æмæ арты фарсмæ къонайыл æнкъардæй абадти. Йæ хицау
Хъуыдайнат æддейæ æрбацыди æмæ афтæ зæгъы:
— Цы кæныс, цæуыл æнкъард дæ? Ахмæт, куыд лæскъдзæрин лæг, æххуырст
лæг, хæрз чысылæй сидзæр баззади, æмæ афтæ бакодта æнкъардгомау:
— Ницы, мæ сæр риссы.
Царддæттæг сæрд ацыди, аивгъуыдта, Ахмæт æмæ Айсæ кæд арæх нæ уыдтой
кæрæдзийы, уæддæр-иу хаттæй-хатт сæмбæлдысты æмæ-иу уæд дзæнæтон царды
сахæттæ æрвыстой.
Фæззæг æрцыди. Хуымтæ æркарстой. Мæкъуылæй мусты алыварс байдзаг. Адæм
сæ хор хос æрæфснайдтой.
Ахмæт дæр фиййау нал цыди.
Иу æхсæв Ахмæт æмæ Айсæ мусы мæкъуылты аууон ныхæстæ кодтой сæ
уарзондзинады тыххæй, сæ царды тыххæй.
Æвиппайды чидæр мусы æмбондæй йæ топпы дзых æрбадардта æмæ афтæ
зæгъы:
— Сис дæ топп, кæрæдзи хъуамæ амарæм, — мæ хойы мын фæхудинаг кодтай!
Ахмæтæн дæр цæсты ныкъуылдæн йæ топпы сампалы вделхъ фæцыди æмæ
кæрæдзийы риутыл топпытæ авæрдтой.
Айсæ схъæр кодта:
— Уари! Уари! ма ныццæв, Ахмæт у! Уари йæ топпы ’нцой иудзæвгар сахат,
æнæдзургæйæ, фæлæууыди, стæй афтæ зæгъы:
— Æнхъæл дæн, мæ хо, фæхудинаг мæ кодтай!
— Нæ, Уари цæра, нæ... Сыгъдæг, сыгъдæг уарзондзинады ныхас кæнæм, æндæр
ницы...
Ахмæт æмæ Уари мусы чъилыл æрбадтысты, Айсæ та сæ цуры уырдыг лæууыди
æмæ ныхас кæнын райдыдтой.
Уари загъта:
— Хъусыс, Ахмæт! Айсæ мæ кæнгæ хо у, ды дæр æй зоныс, — ды та мæ хæлар
æмгар дæ, кæрæдзийы уарзут, уый базыдтон, фæлæ йын иу зæронд фыды йедтæмæ
никуы ницы ис æмæ ныгæнинаг у. Айсæ йæ фыды хæдзарæй никуыдæм
фæцæудзæн. Дæуæн дæр хæдзар нæй; чысылæй сидзæр баззадтæ, æххуырстæй
кæдмæ фæцæрдзынæ, дæ хъару дын зонын: æртæ азы иумæ фиййау фестæм... Дæ уды
хайы хохы сæр дæр фæдардзынæ, æрцу æмæ Дауитайы хæдзары цæр — йæ чызг дæр
дæу уыдзæн æмæ йæ ис дæр: уыцы иунæг чызджы йедтæмæ йын никуы ницы ис,
мæнæн дæр хæстæгæн бæздзыстут.
Ахмæт, æнкъардгомау, афтæ зæгъы:

348
 — Уари! Сидзæрæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ цæуы!..
Дауита куы нæ сразы уа, йæ чызджы мын куы нæ радта, уæд мæ хъуыддаг куыд
уыдзæн?
Уари хъуыддаджы бар йæхимæ райста Дауитайы сразы кæныны тыххæй, æмæ
бирæ нал фæдзырдтой: бафидыдтой. Ахмæт йæ фæсронæй дамбаца фелвæста æмæ
йæ Уаримæ нысангарзæн авæрдта...
Уари æмæ Айсæ Дауитайы хæдзармæ ацыдысты, Ахмæт та, лæскъдзæрæн кæмæ
царди, уыдонмæ бацыди.
Дауита арты фарсмæ бандоныл бадти æмæ лулæ дымдта...
Уари æмæ Айсæ хæдзары балæууыдысты æмæ йын Уари салам радта:
— Де ’хсæв хорз, Баба!
—Хорзæй мын фæцæрай, хорзæй, Бабайы хур. Уари бандоныл æрбадти æмæ
бирæ нал фæгæдзæ кодта. Ахмæт æмæ Айсæйы хабар Дауитайæн лыстæггай
радзырдта. Дауита дæр сразы ис, фаг æхсызгон ын уыд æмæ бафидыдтой.
Хур ацыди, бæлæсты сыфтæ æрызгъæлдысты, зымæг йæ урс кæрц хæхтыл
æрæмбæрзта, доны былтыл их фæхæцыд, мæргътæ хъарм бæстæм атахтысты,
джиуæргуыба æрцыди, адæмы зæрдæ бæркад хæрднуæзтæй схъæлдзæг, физонæджы
тæф лæджы зæрдæ рухс кодта. Лæппутæ сæ нæуæгхаст устытыл цинæй мардысты.
Ахмæт дæр Айсæимæ саргъуыдта, ус æмæ лæг систы.
Ахмæт Хъуыдайнатæй йæ лæсчъы хай æртиссæдз фысы райста æмæ цæрын
байдыдта Дауитаимæ.
Хъал цы нæ кæны — мæгуыр цы нæ бары...
Иу бон Бибо бегара кæнынмæ æрцыди æмæ та хъæртæ кодта адæмыл.
Уыцы бон Ахмæт фиййау уыди хохы. Дауита дуармæ бадти æмæ лулæ дымдта.
Бибо Дауитайыл фæхъæр кодта æмæ йын афтæ зæгъы:
— Ныртæккæ бегарайы цæуын хъæуы æлдарæн хос ласынмæ, дæ галтæ
сифтындз, æмæ цæугæ!
Зæронд лæг бахъуыр-хъуыр кодта æмæ афтæ зæгъы:
— Дæ хорзæхæй, ныр мæ ныууадз, æндæр хатт ацæудзыстæм, — лæппу дæр ам
нæй, фиййау ис, æз та зæронд лæг дæн, — кæдæм дын афæраздзынæн?
Цыбырæй зæгъæм, Бибо стырзæрдæ лæг уыди хицæутты ныфсæй, лæг йæ цæсты
æрду дæр нæ уыд: æвиппайды ехсæй зæронд лæгыл æрлæууыди æмæ йын йæ
уадулты туг æркалдта.
Дауита Тогъуызаты мыггагæй уыд, цæф чи нæ барста: фарсылдарæн кард
фелвæста æмæ йæ Бибойы нард гуыбыны раст фистоны уонг ассыдта, Бибо
уæлгоммæ ахаудта зæххыл. Иннæ чапартæ Дауитайыл амбырд сты, фидар ын
бæндæнæй йæ къухтæ сбастой æмæ йæ хицаумæ аластой. Бибо бирæ нал ацард,
дыккаг æви æртыккаг бон амарди.

349
 Хъуыддаг изæрæрдæм уыди.
Ахмæтмæ лæгтæ ’рвитын нал бахъуыди. Йæ фос æртардта æмæ Айсæйы, кæугæ
дзыназгæ, æрæййæфта.
Ахмæт бирæ фæхъыг кодта уыцы фыдбылызы тыххæй æмæ бандоныл æрбадти...
Æмбаргæ лæг зын хъуыддаджы кæддæриддæр нæ тагъд кæны. Бирæ рахъуыды-
бахъуыды фæкодта æмæ афтæ зæгъы:
— Æнæ хицæуттæ хъуыддаг кæнæн нæй.
Ахмæт хицæутты зæрдæ хорз зыдта, хъуыддаг æнæ уыдон кæй нæ сарæзтаид,
уый.
Аст туманы йæм æхца уыд, йæ дзыппы сæ авæрдта æмæ ацыди.
Хицауы тæлмац, Пиран, зæгъгæ, Ахмæт уымæ радта йæ хъуыддаг кæнын.
Дыккаг бон раст сихорафон Пираны хæдзары балæууыди, æмæ йын дардæй
ныллæг бакуывта. Пиран стъолы фарсмæ бадти æмæ цыдæр хъуына чингуытæ
рафæлдах-бафæлдах кодта...
Æрæджиау афтæ зæгъы:
— Цы дæ хъæуы? — æмæ йæ дыууæ ’рфыджы астæу хъæды сынчъыйас
фелхынцъ кодта.
— Дæ хорзæх, дæ рынтæ бахæрон, дæ хорзæх... Уалынмæ Елызбарчапар
æрбацыди æмæ тæлмацæн афтæ зæгъы:
— Тырсыйы хъæуы хицау уæрыччытæ ’ркодта æмæ сæ цы фæкæнæм? — Сæ
мадæлтæ дæр семæ сты? — Пиран æй бафарста.
— Нæй, дæ рынтæ бахæрон, нæй, сæ мадæлтæ семæ не сты.
— Ныр та уыдон хъæрмæ куы нæ хъусон! Ацу æмæ йын зæгъ, — сæ мадæлтæ
дæр сын куыд æркæна, афтæ. Елызбар ацыди æмæ дуармæ хъуыр- хъуыр кæны:
— Ай диссаг нæу, уæрыччытæ йын æркодта, æмæ ма сын сæ мадæлты дæр
агуры!..
Ахмæт бæгъæмсарæй фæсдуар уырдыг лæууыди æмæ дзуапмæ æнхъæлмæ касти.
Æппынæрæджиау, чингуытæ рафæлдах-бафæлдах куы фæкодта, уæд афтæ зæгъы:
— Цы хъуыддаг дæ ис, цы хабар у? Ахмæт хæстæгдæр балæууыди.
— Цы хабар, дæ рын бахæрон, — мæгуыры дур хæрдмæ суры, Дауитайы
хъуыддаджы тыххæй дæм æрбацыдтæн, кæд ын исты хос æмæ фæрæз æрцæудзæн йæ
хъуыддагæн, уæд мыл æхцайы тыххæй ма бацауæрд.
Пиран уырдыг фестади æмæ Ахмæтмæ ныхæстæ кæнын райдыдта:
— Хъæуиаргъ лæг амардта, мæ хур, хъæуиаргъ!.. Хицауы донг ракодта,
йе ’фсымæрæй дæр æй фылдæр уарзта, фæлæ хъæдгом сæрдæнæй фæлмæн кæны,
афтид армы хъыргъы нæ бады, исты дæм ис, исты, хицаумæ цы бавдисæм, уымæй?
— Æрмæджы уал мæм аст туманы ис,—цы ма хъæуа, уый та ма фосæй ауæй
кæндзынæн æмæ дын æрхæсдзынæн, цас зæгъай, уыйас.

350
 Пиран фæстæмæ бандоныл æрбадти æмæ та хъуына чингуытæ рафæлдах
бафæлдах байдыдта.
Ахмæт лæууынæй куы схъыг, уæд афтæ зæгъы:
— Ацы аст туманы уал айс, æз нæхимæ ацæуон, кæд искæмæ æхца æфстау
ссарон, уæд дын ноджыдæр æрхæсдзынæн. Пиран æрæджиау- æрæджиау афтæ
зæгъы:
— Ды искуы уæхимæ цæудзынæ, уым æфстæуттæ агурдзынæ, уалынмæ
хъуыддаг дæумæ нæ кæсдзæн. Æхца æфстау куы агурай, уæд ам дæр бирæ ис, —
уæртæ сомихаг Иуанемæ æхца йæ фылдæр цы ис: кæд дæ фæнды, уæд æм арвитæм,
æмæ æрбацæуа?
Ахмæт дарддæр ницыуал загъта, Пираны фæндыл сразы ис. Арвыстой æмæ иу
рæсыд гуыбын сомихаг æрбацыди. Иуанеимæ хицæуттæ лымæн уыдысты, уый
тыххæй, æмæ-иу искæй æхца æфстау куы бахъуыди гæртамы тыххæй, уæд ын-иу
уымæй исын кодтой.
Пиран æмæ сомихаг сусæгæй цыдæртæ адзырдтой, æмæ сомихаг афтæ зæгъы:
— Ратдзынæн ын дæс æмæ ссæдз туманы мæйы æмгъуыдæй, кæд мын ме ’хца
йе ’мгъуыдмæ нæ бафида, уæд алыбон дæр туман пайда куыд кæной, афтæ.
Ахмæт тыхст лæг уæвгæй, йæ усы фыды йын Сыбырмæ кæй ахастаиккой, уый
зыдта æмæ сомихаджы дзырдыл сразы ис.
— Æгæр цыбыр æмгъуыд мын кæй дæттыс, уый хорз нæу. Пиран йæ чъылдым
фездæхта æмæ фæбогъ ласта:
— Дæ бон дæ уа, уæззау хъуыддаг рæуæг ныхæстæй нæ арæзы!
Цы дардыл дзурын, сомихагæн чиныг ныффыстой — дæс æмæ ссæдз туманы
(вексел). Ахмæты бæсты иу кæцондæр салдат йæ къух æрфыста. Чиныг сомихаг
айста, æмæ дæс æмæ ссæдз туманы Пираны къухы банымадта. Ахмæты аст
туманимæ— стдæс æмæ ссæдз туманы Пиран йæ дзыппы ассыдта.
—Хъуыддаг мæ бар уадз?—загъта, æмæ Ахмæт æрцыди йæ хæдзармæ.
Иу къуырийы фæстæ фехъуысти, — Дауита рынчын у, ахъазаг нал у, мæлы,
дам. Дауитайы мард къухы нал æфтыд æнæ хицæутты, дохтырты чиныгæй.
Ахмæт Пиранæн лæгъстæ кæнын байдыдта, цæмæй йын Дауитайы марды
хицæутты дохтыртæй ракура, фæлæ Пиран хъуыддаг уæззауæй равдыста: хæцгæ
низæй мард у, загъта, ома Ахмæт йе ’хца фæстæмæ курын мауал бауæнда.
Дыккаг бон Ахмæтмæ цавæрдæр чиныг авæрдта æмæ афтæ зæгъы:
— Хъусыс, ацы чиныгыл цас бахъуыди хардз — де ’хцайæ ма æгасæй иу туман
ис, иннæтæ иууылдæр хъуыддаджы фæдыл бахъуыдысты! Цас хъæуы, цас!.. Ныддис
кодта.
Ахмæт Дауитайы мард раласта йæ хæдзармæ. Адæм ыл фæкуыдтой, фæхъыг
кодтой.

351
 Ахмæт Дауитайæн хорз хæрнæг скодта. Адæм хæрнæг бахордтой: «Рухсаг уæд,
рухсаг!» загътой æмæ ацыдысты. Æрмæст ма хъуысти Дауитайы хæдзарæй Айсæйы
хъарджытæ.
Ахмæт йæ хæс йе ’мгъуыдмæ бæргæ бафыста, фæлæ йæ чиныг æнæхæлдæй
баззади.
Ацыдаид ыл дыууæ азы бæрц, афтæ иу бон дианбег (пъырыстыф) æмæ фондз
асаулыйы Ахмæты дуармæ балæууыдысты æмæ Ахмæты номæй бадзырдтой
хæдзармæ. Айсæ сæм хыссæ къухæй рауади æмæ сын афтæ зæгъы:
— Æрхизут, лæг хохы хъæуы ис, фæлæ йæ хæдзар — ам, кæрдзын бахæрут.
Дианбег усмæ фæлывд цæстæнгасæй бакаст æмæ йын арфае ракодта.
Дианбег æмæ асаулытæ хохмæ ацыдысты. Раст сихорафон, Ахмæт йæ фос кæм
дардта, уырдæм схæццæ сты.
Ахмæт сæ размæ рауади, куыйтæй сæ баиргъæвта æмæ сын салам радта,
æгъдаумæ гæсгæ. Бæхтæй æрхызтысты æмæ дианбег Ахмæтæн афтæ зæгъы:
— Дæ фос æртæр æмæ сæ куыд ныффыссон, афтæ, сомихаджы хæсы тыххæй.
Торгæй сæ хъуамæ ауæй кæнæм. Ахмæт йæ топпы æнцой алæууыд æмæ афтæ зæгъы:
— Ау, æз сомихаджы хæс раджы куы бафыстон, уæд мын дыккаг хатт фидын
кæнут?
Дианбег йæ хызынæй цыдæр чингуытæ систа æмæ сæ райгом кодта.
— Сомихаг Иуанейæ дæс æмæ ссæдз туманы дардтай æмæ йын сæ йе ’мгъуыдмæ
нæ бафыстай, уый тыххæй алы бон дæр йе ’хца туман пайда кæны, афтæ амоны йæ
чиныг. Ныр авд мины онг сты.
Фосмæ асаултæй арвыста æмæ сæ æртæрын кодта. Ахмæт фиййæуттæй
æвдисæнтæ бæргæ бавдыста, сомихаджы хæсы тыххæй йæ фосæй кæй цуры ауæй
кодта, æхца кæй цуры радта сомихагæн, фæлæ уыцы æвдисæнтæ æнахъазæй
баззадысты, æхцайы хæс, дам, æвдисæн нæ уадзы, — дианбег загъта.
Ахмæтæн йæ фос ныффыста суанг фæстаг уæрыччы онг дæр. Ахмæт фыццаг
æнхъæл нæ уыди, æцæг ын йæ фос тæрдзысты, уый. Фæлæ фос куы араст кодтой —
цыппарфондзыссæдз фысы, уæд йæ зæрдæ мæстæй ссыгъди, йæ цæстытæй
тугæмхæццæ цæстысыгтæ æркалдта. Сывæллонæй уæдмæ цы фосимæ сахуыр,
уыдонæй йын иу бон йæ къух исын кодтой.
Ахмæт йæ хъару æрбамбырд кодта, йæ топпы астæуыл фæхæцыд, фосы размæ
базгъордта æмæ сæ фæстæмæ раздæхта.
Дианбег асаултыл фæхъæр кодта:
— Цæвут æй ехсæй!
Ахмæтыл, æцæг, ехсытæй ралæууыдысты.

352
 Уалынмæ Ахмæты гæрах фæцыд, æмæ асаултæй иу асхъиудта; хъама фелвæста
æмæ дыккаг фæтымбыл. Иннæ æртæ Ахмæты кæрдтæй лыстæг къуыхтæ скодтой
æмæ йын йæ фосы атардтой.
Асаулты мæрдтæм цыдæр хицæуттæ æрцыдысты, федтой сæ æмæ сæ
баныгæдтой.
Фиййæуттæ Ахмæты мард сынтыл сæвæрдтой æмæ йæ йæ хæдзармæ æрхастой.
Адæм æрæмбырд сты, фæкуыдтой йыл, фæхъыг ыл кодтой, «рухсаг у, рухсаг, æгады
мардæй нæ амардтæ!» загътой.
Баныгæдтой йæ, æхсæны хист ын скодтой æмæ ацыдысты, æрмæст ма хъуысти
Ахмæты хæдзарæй Айсæйы кæуын æмæ хъарджытæ.
Айсæ бонæй бон мæллæгдæр кæнын байдыдта, кæрдзын нал хордта, æдзух
кæуынæй нæ ’нцади. Иу къуырийы фæстæ Айсæйыл æррайы бæрджытæ фæзынди:
Ахмæты кардиу сбаста æмæ-иу уынгты рацу-бацу кодта хъæргæнгæ. «Ахмæты чи
амардта! Ахмæты чи амардта!»,—дзырдта Айсæ. Тынгæй-тынгдæр æрра кæнын
байдыдта, дзæгъæл цæуын систа, кæд ма йæ хæстæджытæ æмæ йæ хорз сыхæгтæ
хъахъхъæдтой, урæдтой, уæддæр иуран нал лæууыди, дзæгъæл цыди.
Раст нæуæгбон æхсæвы та Айсæ дзæгъæл ацыди æмæ йæ урс доны сæрмæ
бирæгътæ бахордтой. Йæ дарæсæй æмæ ма йын йе стæгдарæй адæм кæй ссардтой,
уыдон æрхастой æмæ сæ Ахмæты цур баныгæдтой. Рухсаг ут, рухсаг! загътой æмæ
ацыдысты.
Афтæтæ кодтой уыцы рæстæджы хъæндилтæ.

Садуллæ æмæ манидзæ

Кавказы хохы сынæгыл, зымæг хур кæдæм нæ фæкæсы, сæрд — мæйрухс, иу

ахæм нарæг комы, Хъелы хохрæбын царди ус æмæ лæг. Лæг хуынди Куыцыкк, ус та
Фатмæ. Ис, фæллой сæм бирæ уыд, фæлæ æнæзæнæг уыдысты. Дыууæ дæр зæронд
— усыл цыдаид æртиссæдз азмæ хæстæг, лæгыл та уымæй фылдæр. Адæм сæ бирæ
уарзтой сæ рæдау, кæрдзындæттоны тыххæй. Хъæздыгæй, мæгуырæй,
кæмæдæриддæр æмхуызон цæстæй кастысты, кæмæндæриддæр æмхуызон фысым
уыдысты æмæ сын уый тыххæй адæм бирæ фæкуывтой хуыцаумæ, Майрæммæ
зæнæджы тыххæй.
Адæмы куывд иууыл æнæахъазæй нæ баззад. Фатмæ басывæрджын, фæлæ йын
зæнæг кæй никуы уыд, æмæ сывæрджыны бæрджытæн кæй ницы зыдта, стæй
зæронд кæй уыдис æмæ йын зæнæг кæныны афон дæр кæй нал уыд, уый тыххæй
йæхи низджын схуыдта. Фæнизджын дæн, зæгъгæ-иу йе ’мгæрттæн дзырдта. Æхсæз

353
мæйы фæстæ йæ сывæрджындзинад сæргом ис. Сæ хæлæрттæ, сæ хæстæджытæ
фæцин кодтой: «О, хуыцау, Куыцыккæн лæппу радт, зæгъгæ, куывтой.
Царддæттæг сæрд аивгъуыдта. Бæстæ бафынæй. Зымæг æрцыд. Цæгатварсы
тымыгъ нарæг коммæ миты хъæпæнтæ уылæнтæй калдта. Хуры цæст дард хæхты
астæуæй туйы бæрцæн фæзынфæтары кодта.
Бæрзондгомау зæронд ус Фатмæ йæ урс дадалитæ йæ фæлурс уадултыл, урс
цыллæ тынау, фæйлыдта. Йæ цола даргъ лыстæг къухы æнгуылдзтæ, денджызы
хъазау, зыр-зыр кодтой. Хæдзары фæсдуар хъæмпы уæлæ бинаг цъæх нымæтыл
катайтæ кодта, хъæрзыдта: йæ арыны афон æрцыд æмæ йын сывæллон гуырди.
Куыцыкк — къæсхуыр, нарæг, бæрзонд лæг, йæ урсхæццæ мыдгъуыз рихитæ
уазалæй фæдзæлттæ ныссалдысты. Артыл архайдта, мæхъийы сæттæнтæ артыл
æндзæрста, хæдзар хъарм кодта, фæлæ цы схъарм уыдаид? Сисы хуынчъытæй
хæдзармæ миты хъæпæнтæ тымыгъ хаста. Хæдзары цар халас сæвæрдта. Уад, тымыгъ
дзы зылд.
Хур аныгуылд, баталынг, афтæ Куыцыкк йæ сыхаг устытæм бадзырдта æмæ
æрбацыдысты. Фатмæйы ратул-батул байдыдтой, зынæвгъæд уыд æмæ, куы йæ
бæндæныл ауыгътой, цæмæй тагъддæр ныййардтаид, уый тыххæй. Раст
æмбисæхсæвы Фатмæйæн лæппу райгуырд. Дыккаг райсом адæм æрæмбырд сты
Куыцыккæн арфæтæ кæнынмæ. Куыцыкк нозт балхæдта, нæл фыс аргæвста, куывд
скодта. Адæм æрбадтысты, гаджидаутæ кæнын райдыдтой — цæрæнбон, дзуæртты
тыххæй. Æрæджиау лæппуйыл ном æвæрын æрæмысыдысты. Бирæ радзур-бадзуры
фæстæ лæппуйыл ном сæвæрдтой Садуллæ, зæгъгæ. Фæминас кодтой æмæ алчи йæ
хæдзармæ ацыд.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Садуллæйыл æртæ азы ацыд, афтæ йын йæ
фыд ус ракуырдта иу идæдз усы чызг, стдæс азы кæуыл цыд, ахæм, Цæмæхъуыд,
зæгъгæ, йæ ном. Чызг — чындздзон, лæппу — сывæллон, кæрæдзийæн къæйттæ-
æмбæлттæ куыд уыдаиккой? Чызг разы нæ уыд сывæллонмæ усæн ацæуын, фæлæ йæ
йæ мад тыхæй радта. Чызгæн йæ уарзондзинад, йæ хъуыдытæ æндæримæ уыдысты,
æндæр лæппуйы уарзондзинадæй йæ зæрдæ сыгъд, æндæр лæппуйы цæстæнгас ын
йæ зæрдæ æууылдта. Фæлæ йæ йæ мады æхсар ингæнмæ тардта, зындонмæ
æппæрста.
Куыцыкк ирæд бафыста дæс æмæ ссæдз хъуджы. Фæззæг дæр æрцыд. Адæм
куыстгонд фесты. джиуæргуыба æрхæццæ æмæ Садуллæйæн ус æрхастой. Чызг
лæппуйы уарзондзинадæй цы уыдта? Ницы. Уарзондзинадæй йе стонг нæ уагъта, йæ
зæрдæ йын уарзондзинады æртæх нæ уымæл кодта. Мæстæй сыгъд, пиллон уагъта.
Афтæмæй йæ бонтæ кæугæ, дзыназгæ æрвыста. Йæ фыды хæдзармæ лидзын йæ
мадæй нæ уæндыд, æндæр бæстæм алидзын йæ ныфс нæ хаста. Бон сауизæрмæ

354
сæргуыбырæй, уæнтæхъилæй рацу-бацу кодта. Сагъæссаг хъуыдытæ, сау мигъы
тымбылтау, йæ зæрдæйыл тыхст. Лæппумæ-иу куы фæкаст, уæд-иу ныссагъæс кодта:
— Ай куы слæг уа, — æз та зæронд бауыдзынæн. Мæ бон æркæнæд мæ радтæг
мадыл!
Цæмæхъуыд джиуæргуыбайæ уалдзæгмæ уыцы зындоны арты судзгæ фæцард.
Уалдзæг уыд æмæ Куыцыкк куырой арæзта. Садуллæ уынджы лæппутимæ хъазыд.
Фатмæ сыхæгтæм цыдæр ад курæг ацыд. Цæмæхъуыд ракæс-бакæс акодта æмæ афтæ
зæгъы:
—Адæймаджы адæмæй иуы бар ис, мæн уый дæр нæ фæцис. Ацы цардæй
мæлæт хуыздæр.
Цæмæхъуыд рагъæнæй бæндæн райста æмæ йæ хæдзары уæладзæн хъæдыл
фидар абаста æмæ афтæ зæгъы:
— Цард æви мæлæт? — чысыл ахъуыды кодта, стæй дыууæ бандоны
кæрæдзийыл авæрдта æмæ сæ уæлæ слæууыд, иу хатт ма бæстыл йæ цæст ахаста æмæ
бæндæн йæ хурхыл æрвæдзæг авæрдта. Бандонæй йæхи раппæрста æмæ ауыгъдæй
аззад. Иу дыууæ хатты ма бæндæнмæ фæлæбурдта, фæлæ йæхи иргъæвын нал
бафæрæзта, æмæ йæ сырх уадултæ цъæхæй аззадысты. Цард адджын у, æвæццæгæн,
æй нал бафæндыд йæхи марын, фæлæ æгæр ферæджы. Æртæ хатты ма йæхи
стымбыл кодта, стæй йæ уд систа æмæ адаргъи.
Фатмæ сыхæгтæй æрæгмæ æрбацыд —зæронд ус ныхæстыл афæстиат.
Æрæджиау æрбацыд æмæ хæдзары астæу Цæмæхъуыды ауыгъдæй куы федта, уæд
скуыдта, сæрдиаг кодта. Йæ хъæрмæ сыхæгтæ амбырд сты, бæндæн айхæлдтой,
фæлæ æгæр ферæджы, амард. Æрмæст ма бæндæны феуæгъдимæ йæ сау цæстытæ
фæирд кодта. Куыцыкк дæр йæ куыст фæуагъта æмæ базгъордта. Садуллæ
йе ’мгæрттимæ хъазыд.
Адæм æрæмбырд сты. Хицæуттæ æрцыдысты, рафæрс-бафæрс фæкодтой,
аххосджыны агуырдтой, фæлæ зылыны никæй ссардтой æмæ ацыдысты. Адæм
Цæмæхъуыды баныгæдтой, «рухсаг у, рухсаг» загътой, æмæ раздæхтысты.
Куыцыкк базæронд, кусын нал фæрæзта. Фатмæйæн йæ фарс бахуыскъ, уæлæмæ
нал стад. Садуллæ кусынхъом нæма уыди. Хæрзмæгуырмæ æрцыдысты. Æрмæст ма
сæм уыд иу хуым, иу уыгæрдæн æмæ сæ фыдæлты хæзна — тигъджын хъримаг топп.
Фатмæ раздæр амард. Куыцыкк дæр йæ хæд фæстæ. Садуллæ чысылæй сидзæр
баззад, æмбырдтæ, хистытыл зылд. йе рвадæлтæ йæ радгай хастой æмæ слæг ис.
Мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ цæуы. Садуллæйæн
чызг дæр чи радтаид усæн, ахæм мæгуырæн? Иунæгæй, хæрззыбыты иунæгæй цард.
Садуллæ царды фæрæзæн цуан кæнын æрæмысыд, йæ фыдæлты хъримаг топпæй
гæрæхтæ райдыдта æмæ йын рæстмæ дæр фæци. Сырдтæ йæ размæ хæлæф кодтой.

355
Бон дыгæйттæ, æртыгæйттæ мардта. Кавказы хохбæрзæндтæй йæ топпы хъæр,
æрвнæрæгау, хъуыст. Адæм дæр æй бирæ уарзтой. Хæлар, уарзонзæрдæ лæппу уыд.
Иу æрæгвæззæг та цуаны ацыд Сырхыты хохмæ, изæрæй , стыр сычъи цæу
амардта, къæдзæх рæбынмæ йæ баласта, арт скодта, бæрз уæхстыл нард физонджытæ
ныссагъта. Арт фæйлауæнтæ кæны. Физонджытæ фыцынц. Мæйрухс арвы астæу
тыбар-тыбур кодта, сыгъзæринау. Стыр бæрзонд къæдзæхтæ гобийæ бадынц, цыма
истæмæ ныхъхъус сты, сыбыртт никæцæй уал хъуыст. Æрмæст ма искæдæй-
искæдмæ хохы рындзæй уыджы уасын ком араудта. Уалынмæ физонджытæ сцæттæ
сты, фынгæн йæ разы къæйдур авæрдта, Æфсатимæ скуывта:
— Табу дæуæн, Æфсати! Хъæздыгæн дæр дæдтыс, мæгуырты дæр æфсадыс. Радт
дæ фосæй æнæвгъау!
Кæрдзын æрсаста, физонæг æркарста, минас фæкодта, йæ топп йæ хъæбысы,
афтæмæй йæ пæлæзы бын лæгæты схуыссыд.
Раст æмбисæхсæв арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Цæгат фарсы тымыгъ
риуыгътытæ систа. сау мигъы тымбылтæ хохæй-хохмæ æппæрста, мит уарын
байдыдта. Боныцъæхмæ лæджы æмбæрц мит ныууарыд. Садуллæ фестад, йæ пæлæз
ацагъта, сырд хæссæн гæрзæй йæ сырд абаста, йе 'ккой йæ скодта æмæ хохмæ
хæстæгдæр иу хъæумæ æрцыд. Садуллæйæн йæ размæ хъæуы фæсивæд рауадысты,
фæцин ыл кодтой. Цæвиттон, зæйуат уыд æмæ дзæбæх кæй фервæзт, уый тыххæй
йын арфæтæ кодтой. Садуллæйы иу хæдзар сæхимæ бахуыдтой, йæ сырды мард ын
айстой æмæ æрбадтысты. Садуллæ йæ сырды фысымæн ралæвар кодта æмæ афтæ
зæгъы:
— Сфыцут нын сырды фыд æмæ минас фæкæнæм Æфсатийы дæттинагæй.
Фысым дæр йæ рады арфæ ракодта, æмæ афтæ зæгъы:
— Дæ цæрæнбон бирæ, дæ хуызæн уазджытæ нæм хуыцау уадзæд! Æфсати дын
æнæвгъау дæттæд!
Сырды мард адæм цæфтыдтой. Æфсин уæлибыхтæ кæнын райдыдта. Арт
фæйлауæнтæ кæны. Уæларт нард сырды фыд фыцы. Дзаджджын уæлибыхтæ артæй
иугай дыгай исынц. Стыр цъæх дурыны арахъхъ хъарм кæнынц. Сихор сцæттæ.
Сыхæгты дæр æрхуыдтой. Стыр хæдзары уырындыхъ бандоныл рабадтысты. Фысым
уæлейæ—даст, схъæлрихи лæг Сосе, цардæй йæ зæрдæ рухс кæмæн кодта, ахæм.
Фысымы чызг Манидзæ — æхсæрдæс аздзыд, чындздзон чызг: ныллæггомау,
нарæгастæу, тымбылдзæсгом, сырхуадул, сау цæст, сау æрфыг. Ставд сау дыууæ
дзыккуйы быды зæвæттыл æнцадысты. Йæ сæвджын риу лæджы зæрдæ йæхимæ
скъæфта. Устыты кæрон уырдыг лæууыд, æдзух Садуллæмæ касти. Йæ зæрдæ йын
цыма тæвд æфсæйнаг æрбалвæста, уарзондзинады артæй сыгъд. Йæ цæсгом
ныссырх. Йæ къухты æнгуылдзтæ зыр-зыр кодтой. Уыцы сахат бындз куы фестадаид
æмæ Садуллæйы къуыбыр рихитæн куы апъа кодтаид, уый дæр æй фæндыд. Фæлæ

356
йын ирон æгъдæутты рæхысбæттæнтæ бар нæ лæвæрдтой æмæ устыты кæрон,
цæджындзы хуызæн, сагъдæй лæууыд.
Садуллæ дæр, бæрзондгомау, нарæгастæу, нæуæг хъуынтæ уадзæг лæппулæг,
йе ’мгæрттимæ бадт. Уый дæр Манидзæйы уарзондзинадæй артау сыгъд, мыдадзау
тад. Фæлæ иу аххос уый уыд, æмæ Садуллæ — хæрзмæгуыр лæг — ирæд цы радтаид,
уый йæм нæ уыд, æмæ йæ хъуыдытæ дзæгъæлы сæфтысты. Куыд мæгуыр лæг,
йæхицæн æй æнхъæл нæ уыд.
Уалынмæ фынг æрæвæрдтой — дзаджджын чъиритæ, нард сырды фыд, карз
цъæх арахъхъ,—минас фæкодтой æмæ алчи йæ хæдзармæ ацыд. Бон изæрæрдæм уыд
æмæ Садуллæйы йæ хæдзармæ нал ауагътой æмæ æхсæвы йæ фысымтæм баззад.
Хур аныгуылд. Æризæр ис. Бинонтæй чи хъуццытæ дуцынмæ ацыд, чи фосæн
холлаг æвæрдта. Хæдзары æрмæст Садуллæ æмæ Манидзæйы йедтæмæ ничиуал
аззад. Садуллæйæн йæ къæхтæ басыдысты æмæ сæ артмæ тавта, йæ сæрдæндонæй
хъазы фиу систа æмæ сæ уымæй сæрста. Манидзæ йæ цуры уырдыг лæууыд æмæ
афтæ зæгъы:
— Мæ уд дын уый куы фестид, æмæ нырттæккæ дæ къæхтæ куы адзæбæх
уаиккой.
Садуллæ хæрдмæ скаст æмæ афтæ зæгъы:
—Хорз амонд дæ хай, мæ хур. Куыдз къуылыхæй нæ мæлы. Ницы та мын
уыдзæн.
Чызг бандоныл йæ цуры абадт æмæ афтæ зæгъы:
— Цы дзæбæх фидауæм. Тæхуды искуы нæ афтæ куы абадын кæниккой! (Хуссар
Ир чындзы æмæ сиахсы фынгыл чындзхæсджыты астæу бадын кæнынц, æмæ уый
тыххæй афтæ загъта Манидзæ дæр. — Aвтор.) Садуллæ фæхудт æмæ афтæ зæгъы:
— Хуыцауы бафæндæд, мæ зæрдæйы рухс! — æмæ йын пъа кæнынмæ хъавыд,
фæлæ Манидзæ йæхи аскъæфта æмæ та уырдыг слæууыд.
Уалынмæ устытæ æрбацыдысты æмæ Манидзæйæн афтæ зæгъынц:
— Фæхъæуай, цы чызг дæ, иннæ изæрты хъауджыдæр хъуццытæм дæр нал
фæкастæ.
Чызг цыдæртæ адзырдта æмæ дуармæ ацыд.
Æхсæвы Манидзæйы хуыссæг нал ахста, Садуллæйы уарзондзинады хызы
стыхст. Йæ зæрдæ хъæрмттæ кодта, цæмæдæр бæллыд, цæмæйдæр тыхсти. Йæ
гæзæмæ фыны Садуллæ йæ цæстытыл уад. Уыцы сахат Манидзæ Садуллæимæ арты
судзынмæ дæр цæттæ уыд, фæлæ йæ сылгоймаджы æфсæрмдзинады рæхысбæттæнтæ
урæдтой. Иуæй йæ фыдæй тарст, иннæмæй та йын ирон æгъдæуттæ бар нæ
лæвæрдтой æнæ ирæдæй Садуллæйы фæдыл ацæуынæн æмæ фондзæссæдз
хъуыдыйы йæ сæры магъзы уылæнтæ кодтой. Садуллæ дæр афтæ: Манидзæйы
уарзондзинадæй йæ хуыссæг фæлыгъд, ратул-батул кодта. Мæгуырдзинад ын йæ

357
уæнгтæ саста, йæ ныфс ын иста. Ирæд цы радтаид, уый йæм нæ уыд æмæ йын йæ
хъуыдытæ уый хæлдта. Уыцы сахат йæ уд уый куы фестадаид, ирæды фаг фос цы
ссардтаид, Манидзæйы йæхицæн усæн цы ’рхастаид, уый дæр æй фæндыд. Фæлæ
мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ цæуы.
Дыккаг бон хур скаст, хохæй-хохмæ тын анывæзта. Бæстæ, урсцагъд бæмбæгау,
сæрттывта. Адæм уæлхæдзæрттæм рацыдысты. Алы къуыбыртæй хъæутæ гæзæмæ
сау æндæрг хастой.
Физонæг ацæттæ, Садуллæ æмæ фысым хæрдыл æрбадтысты. Манидзæ сын
уырдыг лæууыд, арахъхъ сын лæвæрдта. Фæстаг хатт ын хуры уынд йæ зæрдæмæ
хуры тынтæ æппæрста. Йæ лыстæг урс даргъ æнгуылдзтæ арахъхъы сякъайы уæлæ
зыр-зыр кодтой. Уарзондзинады арт ын йæ уæнгтæ змæлын кодта. Садуллæ дæр уый
хуызæн: арахъхъæй нал æфсæст. Зæрдæ уарзондзинадæй æфсис нал зыдта. Хæрд
фесты. Садуллæ фысымæн хæрзбон загъта æмæ ацыд.
Садуллæйæн йæ сыхаг чызг уыцы хъæуккаг ус уыд Магда,. зæгъгæ. Уыимæ
хъæугæрон фæндагыл баиу сты, кæрæдзийæн салам радтой, кæрæдзийы афарстой,
аныхæстæ кодтой сæ хæстæджыты тыххæй, сæ хæлæртты тыххæй æмæ иуран
æрбадтысты. Садуллæ уыцы усæн Манидзæйы тыххæй сæ уарзондзинады хабар
сæргом кодта æмæ йын хъуыддаг йе 'вджид бакодта, цæмæй йæ хъус бадара, чызгæн
æмбарын кæна. Фæлæ та хъуыддаг ирæдыл æрынцад æмæ йын Магда афтæ зæгъы:
— Мæ къонайыл, æмæ дын йæ чызджы æнæирæд чи ратдзæн, цыппæркъахыгæй
дæм гæды дæр куы нæй, уæд.
Садуллæ йæ къуыбыррихи аздыхта, æмæ афтæ зæгъы:
— Цæй, уæддæр-иу дæ хъус бадар — чизоны «мæгуыр уæрццæн уад æрхæссы».
Кæрæдзийæн хæрзбон загътой, æмæ ахицæнтæ сты. Иу райсомы дондæттæны
Манидзæ æмæ Магда баиу сты, æмæ йын Магда афтæ зæгъы:
— Æ, гæды, гæды, базыдтон дын дæ хабар. Манидзæ йæхи фæсырх кодта, æмæ
афтæ зæгъы:
— Цы хабар? Цавæр у? Магда бахудт фæлмæнгомау.
— Мæнæй та йæ цы ’мбæхсыс?
Манидзæйæн йæ хуыз ауад æмæ тызмæггомау афтæ:
— Цы дын схъæр кæнон? Цы мæм ис æмбæхсинаг? Магда та бахудти.
— Мæхæдæг æй зонын, цы дæм ис æмбæхсинаг, уый. Садуллæ мын æй йæхæдæг
дзырдта.
Манидзæйæн йæ уадултыл туджы уадындзтæ ахъазыд. Йæ хуыз йæ бынаты
æрцыд. Афтæ æнхъæлдта Магда æндæр исты хъуыддаджы тыххæй дзуры.
Мидбылты бахудт, йæ дзыккуйы кæрон асхьаудта æмæ афтæ зæгъы:
— Уæд дын де ’фсымæртæ амæлæнт — макæмæн мацы зæгъ!
Магда йæ дзыккуйы таг фæстæмæ аппæрста, æмæ афтæ:

358
 — Уæд дын дæ иунæг æфсымæр амæлæд, Садуллæйы бирæ уарзыс?
Манидзæ къæмдзæстыгæй афтæ зæгъы:
— Бæрзондыл бадæг мæ уыйас бауарза!
Магда æмбаргæ ныхасæй:
— Мæ мадыстæн, нæ хъæубæсты уымæй хуыздæр лæппу нæй, хъаруджын,
сабыр, мæлдзыг йæ къахы бын нæ фæкæндзæн.
Манидзæ æнкъардгомау:
— Мæгуыр, дам, куы у, зæгъынц, мæгуыр.
Магда къæртайы дон систа, æмæ афтæ зæгъы:
— Иунæг у, дæ фæхъхъау фæуон. Чысылæй сидзæр фæци. Йæ фыдæй йын ницы
баззад æмæ цы кæна. Нырма лæппу у, йæ хъаруйы ’руаджы цыдæриддæр ссардзæн.
Манидзæ дæр дон систа æмæ афтæ зæгъы:
— Атъæпп мын уа искæй хъæздыгад! Æз ирæды тыххæй загътон, уый йедтæмæ
адæймаг кæм куса, уым фæллой æнцон ссарæн у. Чызг куы бæзза, уæд йæ къаимæ
хохы сæр дæр фæцæрдзæн.
— Мæ мæрдтыстæн, Садуллæйæн йæхи хуызæн ус куы фæуа, уæд дыууæ азмæ
фос рæгъæуттæ скæндзæн.
Манидзæйы ма ныхас кæнын фæндыд, фæлæ Магдайæ æфсæрмы кодта, æмæ
афтæ зæгъы:
— Ныббар мын, Магда, мæ мады хуызæн дæ уарзын. Мæ ныхæстæ мын
къæйныхдзинадыл ма банымай, чызгæн ахæм ныхæстæ не ’мбæлы, фæлæ... æвзæртæ
бахæрæд, мæрдты дзыназæд, ацы ирæд чи æрæмысыд. Кæимæ дæ фæнда, уыимæ
цæрын дæ бон ма уæд, фосы тыххæй нæ хъомты хуызæн уæй кæнынц. Цы лæгмæ йæ
фæнда чызджы, уымæ йæхи фæндæй ацæуид, æмæ йыл уæд та йæ мад æмæ йæ фыд
æвдисæн кæнынц. Стæй ма нæм иу æвзæр æгъдау ис, æнæ ирæдæй моймæ фæцæуын,
дам, худинаг у, афтæмæй хъусын, æмæ уырыс дæр æмæ гуырдзы дæр, дам, ирæд нæ
исынц чызгæй. Гъеныр мæгуыр лæг цы кæна, кæм ссара дыууиссæдз, æртиссæдз
хъуджы ирæд?
— Уастæн, йæ æрымысæг удæнцой ма фена, — Магда сдзырдта, — уæртæ нæ
лæппу Гарсойыл ныр дæс æмæ ссæдз азы цæуы, æмæ æнæ усæй бады ирæды тыххæй.
Дыууæ галы зæронды нæм ис, æмæ сæ ирæды куы радтæм, уæд ма нæхæдæг та
цæмæй цæрдзыстæм? Алыбон рахъуыды- бахъуыды кæнæм нæ зæронд лæджимæ,
фæлæ ирæды фаг фосæн ницы амал арæм, æмæ нæ лæппу æнæусæй лæууы.
— Магда, де ’фсымæрыстæн, адæймагæн уд ис, уд, æмæ йæ уд йæ бар цæуылнæ
у? Мæ уд у, æмæ мæ кæмæн фæнды, уымæн мæ радтæнт мæ мад æмæ мæ фыд, æндæр
ма цы?
— йе... е... е... дæ нывонд фон, Манидзæ, нырма дæ фыды бафæрс, кæддæра дæ
æртиссæдз хъугæй къаддæр искæмæн радтид. Ныр уæртæ нæ сыхæгтæ кæдæй

359
дзурынц Турамы чызгыл, æмæ сын æй дæс æмæ æртиссæдз хъугæй къаддæрыл нæ
дæтты. Æнкъæл дæн, æмæ йæ ныр уадзынмæ хъавынц, цы кæной мæгуырæг, сæ бон
нæу уый бæрц ирæд бафидын. Фæлæ, дам, чызг æндæр никæмæн комы, йæхи, дам,
мары. Афтæ хъусын, йæ фыд, дам, æй хъæздыг Быгъдайты æвзæр Хъазийæн дæтты.
Бабын уа, уастæн! Бабале мын ибон куыройы хъаст кодта, мæ фыд, дам, мæ æвзæр
омдзæгхор, расыггæнаг Хъазийæн дæтты æмæ, дам, мæхи амардзынæн, æндæр хос
мын нæй.
Ацы ныхæстæ кæнгæйæ хъæумæ бахæццæ сты æмæ алчи йæ хæдзармæ бацыд.
Цард йе ’гъдауыл хатти. Ирон æгъдæутты рæхысбæттæнтæ сæттын нæ комынц.
Зыддзинад хъуырмæ схæццæ, цæстырухс баталынг кодта, нал уынынц. Фосмæ
бæлгæйæ, ирон лæджы зæрдæ ферох кодта зæрдиаг зæнæг, уарзондзинад. Хуыцауы
стыр лæвар — зæнæг уæй кæнын æфсæрмы нæ кæнынц.
Иу бон Хъази Вабалемæ курæг бацыд йæ мады ’фсымæр Дзаххотимæ. Бабалейы
фыд Турам дуармæ бадт æмæ лулæ дымдта. Турам Дзаххот æмæ Хъазийы куы федта,
уæд ын æхсызтон уыд, æмæ йæм цалынмæ хæццæ кодтой, уалынмæ раздæр уырдыг
фестад æмæ сæ размæ рауад. Кæрæдзийæн салам радтой, кæрæдзийæн арфæ
ракодтой, æмæ хæдзары тыргъы æрбадтысты æмæ ныхас кæнын райдыдтой фосы
тыххæй, хор, хосы тыххæй. Бабале сæ цуры тын уæфта, æмæ Дзаххот æмæ Хъазийы
куы федта, уæд фестад æмæ сæ сыхæгтæм балыгъд.
Турам йæ усмæ бадзырдта, уазджытæн сихор цæттæ хъæуы, зæгъгæ. Йæхæдæг
лæппуйæн загъта, æмæ сын кусарт акодтой. Сихор сцæттæ, нæл фысы фыд,
хæбизджынтæ, арахъхъ, бæгæны — хуыцау кæй радта, фынгтæ уæз кодтой.
Скуывтой æмæ гаджидаутæ кæнын райдыдтой. Фынгыл фондз лæджы бадт: Турам,
Дзаххот æмæ Турамы æртæ сыхаджы — æвдисæн лæгтæ. Хъази сæ разы уырдыг
лæууыд æмæ сын нуæзт лæвæрдта. Дзæбæх куы бануæзтджын сты, уæд ирæдыл
дзурын райдыдтой. Бирæ радзур- бадзу нæ фæкодтон.
Турам загъта:
— Мæ ирæд, мæ сæры аргъ у дæс æмæ æртиссæдз хъуджы æмæ мады бæх.
Турам хорз зыдта, Быгъдайтæ, фысы дымæгау æнцон кæрдæн кæй сты, уый,
æмæ сæ размæ дæр уымæн хъæлдзæгæй рауад, кадджын уазæджы фынгтæ сын
уымæн æрцарæзта. Уый йедтæмæ Турам уазæгмæ æлхынцъæрфыгæй кæсаг уыд.
Дзаххот йæ зачъе адаудта, æмæ афтæ зæгъы:
— Ноджыдæр ма дын дæ сæрæн кад ыскæндзыстæм фаты бæхæй1. Быгьдайтæм
бирæ ис, хуыцау сын раттæд. Фæлæ чызгæн дæр фæндон у? Бафарстат чызджы дæр?
Турам йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
—Нырма мæ хæдзары сылгоймаджы фæнд не ’рцыд. Мæхи фæндонæй дарддæр
никæй хъуыддаг у. Фæлæ чызджы дæр цæуылнæ фæнды!.. Къорийы хуызæн тымбыл
лæппу! — æмæ Хъазимæ ыскаст.

360
 Хъази дæр йæ мидбылты бахудти.
Бафидыдтой ирæдыл. Дзаххот йæ дамбаца нысангарз ратта. Ирæд исыны
тыххæй Турамæн æмгъуыд скодтой, иу къуырийы фæстæ Турам ирæд исынмæ куыд
ацыдаид, афтæ. Æхсæвы хорз фæминас кодтой. Дыккаг бон Дзаххот æмæ Хъази сæ
хæдзармæ ацыдысты. Сæ фæнд куыд уыд, афтæ сæ хъуыддаг дæр скодтой:
къуырийы фæстæ Турам ирæд райста, дæс æмæ æртиссæдз хъуджы, мады бæх æмæ
фаты бæх.
Уалдзæг уыд æмæ бæстæ зынг фестад. Хур арвы астæу хæтын систа. Зæхх йæ риу
уæлгоммæ фæзылдта. Бæстæ кæрдæгæй цъæх адардта. Алы цæрæг удгоймаг райгас.
Мæргътæ зарыдысты. Дзæбидыртæ хохы фидæрттæм ссыдысты, бæрæгбон кодтой.
Бæлæстæ сыфтæртæй сæхи сфæлыстой. Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ йын
фæлмæн хъырныдтой. Адæм быдырмæ ’рцыдысты, уалдзæджы куыст кодтой. Алы
къуыбырæй фиййæутты зарæг кæмттæ араудта. Иудзырдæй, зæхх йæ тарф
хуыссæгæй сæхъал. Адæм хъæлдзæг уыдысты, фæлæ Бабале сау тар, сау мылазон
æнкъардæй дуармæ бадт, бадт æмæ куыдта. Сæдæ сагъæссаг хъуыдыйы йæ сæры
магъзы минут фондзыссæдз фæлтæры кодта. Зæрдæмæ рухсы цъыртт,
хъæлдзæгдзинад нæ цыд. Йæ сырх уадултæ ныффæлурс сты, цæстытæ доны азылдта.
Мæрдон сау хуыз ыл бафтыд. Иудзырдæй мæлæтмæ тындзыдта, æмæ-иу
йæхинымæры дзырдта:
— Уалынмæ мацы фенæд, цалынмæ Хъазийы мæхицæн мой не скæнон!
Турам йæ чызджы æнкъарддзинад æрдумæ нæ дардта, ирæды цы галтæ,
хъуццытæ райста, уыдоныл цинæй мард, фæлæ фæстæдæр цы уыдаид, æмæ цы
уыдзæн, уый нæ зыдта. Йæ хæстæджытæй чысыл исты чи æмбæрста, уый йын-иу
афтæ куы загьта: «Дæ чызджы тæригъæды бацыдтæ, зæгъгæ, æвæндонæй йæ
Хъазийæн кæй радтай, уый тыххæй», уæд-иу Турам бахудт, æмæ-иу афтæ:
— Нывæрзæн здахаг у, балымæн уыдзысты, — худгæйæ дзырдта.
Сæрд фæци, аивгъуыдта. Кавказы талынг кæмттæм ма хур гæзæмæ рухс æндæрг
хаста. Бæрзонд сау хæхтæ сæ уæлæ урс кæрц æркодтой, бафынæй сты. Хæхтæй
хъыпп-сыпп нал хъуыст кæуын цæстæнгас ралæвæрдтой. джиуæргуыба æрцыд, æмæ
Бабалемæ чындзхæсджытæ бацыд. Хъæубæстæ змæлæг сси. Турамы хæдзары
хъæлдзæгдзинад паддзахад кодта. Хæрд, нуæзт денджыз фестад, бæркад фынгтæ
фæхсынты уæзæй тасыдысты. Чындзхæсджытæ фарны зарæг кодтой. Дзæбидыры
сыйæ сау бæгæны гаджидау рæнхъытæ уагътой. Фæлæ Бабале та йæ æнæ аипп
чызгон сыгъдæг уд æнæмæлгæ уæларвон сиахсæн цæттæ кодта.
Раст æмбисæхсæв Бабале йе ’мгар чызджыты, йæ цуры чи бадт, уыдон сæ
хæдзæрттæм арвыста, зæгъгæ, æз дæр хуысгæ кæнын æмæ сымах дæр ысхуыссут.
Чызджытæ ацыдысты сæ хæдзæрттæм. Бабале уаты иунæгæй баззад. Бирæ
рахъуыды-бахъуыдыйы фæстæ йæ чындздзон дарæс йæ уæлæ акодта æмæ æхсæвы

361
мæйдары аныгъуылд, хуыцау зыдта, кæдæм ацыди. Райсом боныцъæхмæ Бабалейы
ничи базыдта. Куы сбон ис, уæд æй агурын байдыдтой доны былтыл, къæдзæх
рæбынты, хæдзæртты къуымты, кæд искуы йæхи амардта, зæгъгæ, йæ агуырдтой,
фæлæ Бабалейы нал ссардтой. Зæхх æй аныхъуырдта, æви йæ æврагъ фæхаста, нал
сбæрæг ис. Фыццаг æй чи куырдта, уыцы сыхаг лæппуйыл дæр дау кодтой, фæлæ
йæм зылынæй ницы ссардтой, æмæ банцадысты. Дыууæ боны фæстæ
чындзхæсджытæ сæ хæдзæрттæм ацыдысты. Ирæд фæстæмæ æнæистæй ныууагътой,
цалынмæ Бабалейы хабарæй бæрæг базоной, уалынмæ.
Уыцы хуызæн Бабалейы хъæрцъист никуыуал фæзынд, дæлзæх фæци æви
уæларв, уымæй бæрæг нал сси. Турамæн йæ хъæлдзæгдзинадыл сау тар мигъ
æрбадти. Алæрдæм хъуыдытæ кодта, Бабалейы чи ахаста, цы фæци, уымæй бæрæг
нæ зыдта. Иуæй йæ чызг фесæфт, иннæмæй йæ фæстæмæ ирæд фидын хъуыд, чызг
куы нæ фæзына, уæд. Ахæм хъуыдытæ Турамæн йæ цард цыбыр кодтой, хæдзарæй
æддæмæ нал цыд.
Уалдзæг æрцыд, фæлæ Бабалейы хабарæй æрдуйыбæрц дæр ничи ницы
базыдта. Бирæ фæцагуырдтой, бирæ фæзылдысты алы бæсты, алы хæхты, фæлæ
Бабале нæртон сæфт фæкодта, не сбæрæг. Чи загъта, доны йæхи баппæрста æмæ йæ
дон арф хуыдымы цæфсæрста. Чи загъта, искуы йæ бирæгътæ бахордтой. Чи загъта,
йæ чындздзон дарæс йæ уæлæ кæй ахаста, уый тыххæй хъуыдыйаг у — дард бæстаг
лæджимæ алыгъд, æмæ йæ зонæг нæма ис. Ахæм дзырдтæ цыд адæмы ’хсæн.
Раст Зæрдæвæрæны размæ къуырисæр боны уыцы хъæуæн сæ дзуарыбон
вæййы. Комы астæу бæрзонд къæдзæх хохы сæр,. раджы кæддæр, беридон монастир
кæм уыд, ахæм. Аргъуанты æрдæг хæлдтытæ, ныккæнд пъадвалтæ. Æрмæст иу
раныл иу къахвæндаг æм ис, иннæ йæ алыварс карст айнæг къæдзæх. Фыццагон
фидар сыгъдæгдзинæдтæй иу æвдисы. Æнæ йæ боны уыцы бæрзондмæ йæ фæдон
адæмæй иу дæр нæ цæуы. Уыцы дзуарыбон уыди, æмæ адæм æрæмбырд сты уыцы
къæдзæхы сæр, скуывтой, кувæндоны нысайнæгтæ цæвæрдтой æмæ хæрд, нуæзтыл
æрбадтысты. Æмбисхæрд нæма фесты, афтæ уарын ныккалдта. Арв æмæ зæхх
кæрæдзи хостой. Заеххы бын дзы æмбæхст аргъуан ис, æвæццæгæн, знаджы
рæстæджы кæй скодтой, ахæм. Кувддон, адæм уарынæй уыцы аргъуанмæ
балыгъдысты æмæ Бабалейы уым мардæй ссардтой — аргъуаны астæу уæлгоммæ
лæууыд, йæ къухтæ йæ риуыл æвæрд, мæрдон цæстæнгас лæвæрдта. Иууыл бæрзонд
æппæт уынæг хуыцау зоны, Бабале йæ мæлæты агъоммæ цы ми кодта уыцы
ныккæнд аргъуаны. Адæм исдугмæ фæтарстысты диссаг уынинаг марды тыххæй,
стæй йын йæ фыдмæ лæг арвыстой æмæ æрцыд. Бабалейы йæ фыд Турамы
хæдзармæ бахастой. Дыккаг бон Быгъдайтæ дæр æрцыдысты æмæ йæ баныгæдтой.
«Рухсаг у, рухсаг», — загьтой æмæ раздæхтысты. Иу къуырийы фæстæ Быгъдайтæ сæ
ирæд фæстæмæ айстой дæс æмæ æртиссæдз хъуджы æмæ дыууæ бæхы.

362
 Манидзæмæ алы бæстæй алы хорз адæм курæг цыд, фæлæ никæмæн куымдта,
йæ мад æмæ йæ фыдмæ йæхи скъæйных кодта. Бирæ хорз хъæздыг лæгтæн æй
лæвæрдтой йæ мад æмæ йæ фыд, фæлæ Манидзæйæн Садуллæйы уарзондзинад
йе ’фсарм афтæ бамынæг кодта, æмæ йæ мадæн æмæ йæ фыдæн иу дзырд, иу ныхас
нал барста. Адæм ма йыл къæйныхы ном дæр сæвæрдтой, æвзæр, фыдуаг, налат у
дзырдтой. Фæлæ уарзондзинад афтæ у, æмæ уарзондзинадæй стыр зондджынтæ дæр
хаттæй- хатт фæсонт вæййынц. Бирæ хатт уарзондзинад лæгæн йæ зонд баталынг
кæны, æмæ нал фæзоны, цы ми кæны, уый. Нал фæзоны хистæры, кад æмæ
æфсæрмдзинад. Афтæ уыд Манидзæ дæр. Садуллæйы уарзондзинад ын йæ зæрдæ
сыгъта, йе ’фсæрмдзинад ын кæдæмдæр сырдта. Ферох кодта хæххон чызджы
сылæгдзинад æмæ хъазуат ралæууыд йæ фыды раз.
Иу бон Садуллæ цуанæй æрцыд, æмæ йæ сæ сыхæгтæ бахуыдтой — дзуарыбон
сын уыд æмæ сæм бирæ адæм хуынд уыд. Уыцы хуынды сомихаг Гиго дæр фæци.
Иукъорд гаджидауты фæстæ ныхас фæтынгдæр, æмæ Гиго афтæ зæгъы:
— Цæй хæснаг скæнæм, чи базона, хæзна цы у, уымæн къухтыкæлмæрзæн
ратдзынæн.
Адæмæй чи загъта «хорз зæхх», чи — «хъримаг топп», чи — хорз кард» чи цы; чи
цы загъта. Æрæджиау сомихаг афтæ зæгъы:
— Уыдонæй иу дæр хæзна нæу, ауæйгæнæн кæмæн нæ уа;
ахæм хæзна. Лæг куы фæмæгуыр уа, уæд уыдон се ’ппæты дæр ауæй кæндзæн,
фæлæ хæзна у лæгæн йæ ус, ауæйгæнæн кæмæн нæй.
Иууылдæр адæм ууыл сразы сты. Æцæг, загътой, лæг цыфæнды фæмæгуыр уа,
уæддæр йæ усы нæ ауæй кæндзæн. Фæминас кодтой æмæ алчи йæ хæдзармæ ацыд.
Садуллæ æхсæвы рахъуыды-бахъуыды райдыдта, уæдæ, загъта, кæд ус зæххæй
хæзнадæр у, уæд мæ зæххытæ Сосейæн ирæды радтон æмæ Манидзæйы мæхицæн
усæн æрхæссон. Фæлæ раздæр ме ’рвадæлты бафæрсон, кæд мын ирæд фидой, уæд
мæ зæххыты бар уыдон у, загъта.
Дыккаг райсом раджы цуаны ацыд æмæ нæ изæры сырды мард æрхаста.
Æрхуыдта йе ’рвадæлты, хорз сæ федта, йæ хъуыддаг, йæ хабар сын радзырдта.
Садуллæйы æрвадæлтæ фынддæс хæдзары — фæйнæ лæгæй уым уыдысты.
Кæрæдзимæ бакастысты, кæрæдзийы цæстæнгас бамбæрстой æмæ æрвадæлты хистæр
Хъырым афтæ зæгъы:
— Садуллæ, не ’фсымæр. Дæу тыххæй ирæд фæйнæ галы куы бафидæм, уæд нæ
фесæфдзыстæм. Нæ бинонтæй иу дæ, æмæ хъуамæ не 'хсæн цæрай. Дæ фесæфтæй нæ
мыггаг цыбырдæр кæны, иу хæдзар сафæм. Дæ зæххытæ дæр дæхи. Æвзæр куы уаис,
уæд дын ницы бафидиккам, фæлæ бæззыс, æмæ бæззонæн фæндаг ис. Райсом демæ
цæуын, ус кæм курыс, уырдæм. Ирæд мах бар уæд! — загъта мыггаджы хистæр
Хъырым.

363
 Дыккаг бон раджы Садуллæ æмæ Хъырым араст сты æмæ Сосемæ бацыдысты.
Хур фæцæйныгуылд, афтæ Сосейы хæдзармæ бахæццæ сты æмæ салам радтой
хæдзары хицауæн. Сосе дæр сыл гæзæмæ цинтæ бакодта, фæлæ Хъырым —
æвзаджджын, дзырдарæхст лæг, ныхæстæй йæ арæгъæд кодта æмæ хæдзармæ
бацыдысты. Æхсæвы сæ бауазæг кодта. Сосе хорз зыдта, Садуллæмæ бирæ хъуын
æлвынинаг кæй нæ уыд, уый æмæ сæм уазал цæстæнгасæй каст. Æхсæвæры фæстæ
Хъырым Сосеимæ ныхас райдыдта бакаис кæныны тыххæй æмæ загъта:
— Æнхъæл дæн, дæ чызг æмæ ме ’рвад кæрæдзи уарзынц æмæ сын сæ
уарзондзинад ма фехал. Мах дæр дын хæстæгæн бæздзыстæм.
— Мæнмæ ахæм чызг нæй, — загъта Сосе, — æмæ иунæг лæджы хæдзар чи
фæдара. Нырма цардæй не схъыг. Курджытæ йæ бирæ ис æнæ сымах дæр, фæлæ йæ
никæмæн дæттын. Уадз, æмæ уал мемæ цæрæд,
— Демæ нæ фæцæрдзæн, Сосе, нæ фæцæрдзæн, — загъта Хъырым. — Хуыцау
æмæ зæххыхъæд цы æгъдау скодта, уый ды нæ фехалдзынæ, фæлæ нын зæгъ, цас нæ
агурыс ирæд æмæ бафидауæм!
— Комкоммæ ирон лæгыл фау сæвæрын дæр бæллæх у, — загъта Сосе, æмæ
æлхынцъæрфыгæй афтæ зæгъы:
— Нал мæ уадзыс, Хъырым, æмæ дын мæ ирæд зæгъын — дæс æмæ æртиссæдз
хъуджы, йе фынддæс ифтыгъд галы.
Хъырым уæлдай ницыуал загъта, уый тыххæй, æмæ Сосе ирæд нал
фæхъадæджындæр кодтаид, фæуæлдай кæныны йедтæмæ, æмæ афтæ зæгъы:
— Хорз, кæд æй нал фæкъаддæр кæндзынæ, уæд. Сосе ма ирæдыл бафтыдтаид,
фæлæ йæ цæсгом нал схъæцыд æмæ афтæ зæгъы:
— Уæддæр æгæр чысыл ирæд загътон.
— Æрбайхъус, мæ чысыл хур, Сосе, Хъырым загъта, — демæ нæ хæстæг фæнды.
Садуллæ йæ удыхай хохы сæр дæр фæдардзæн. Цæстæй цы уындæуы, уымæй нæ
цардæуы. Абон кæд афтæ мæгуыр у, уæддæр, хуыцауæй бузныг, йæ зонд æмæ йæ
хъаруйы фæрцы йæ фаг кæмдæриддæр ссардзæн, фæлæ дæс æмæ æртиссæдз хъуджы
æгæр бирæ сты.
Цы дардыл дзурын, Сосе афтæ æнхъæлдта, æмæ Садуллæ дæс хъуджы дæр не
ссардзæн æмæ уымæй йæ хъуыддаг фехæлдзæн æмæ афтæ зæгъы:
— Дæс хъуджы дзы дæу тыххæй хатыр, æртиссæдз хъуджы, йе фынддæс
ивтыгъд галы, уымæй дæлæмæ афæдз куы фæдзурæм, уæддæр нæ уыдзæн.
Аныхæстæ ма кодтой æмæ фынддæс ифтыгъд галыл бадзырдтой. Садуллæ йæ
дамбаца нысангарзæн ныууагъта. Хорз сæ федтой æмæ ацыдысты.
Манидзæйы зæрдæ æрæнцад, æрфæлмæн, йæ уадултыл туджы уадындзтæ
ахъазыд. Садуллæ ма уæддæр ирæды мæт кодта.

364
 Адæм кæрæдзи руаджы цæрынц, хорз адæмтæм уæрст ницы ис. Хъæздыг
мæгуыры хъуагдзинæдтæ бæрæг дары æмæ мæгуыртæн æххуыс кæны, цæмæй царды
фæндагыл уыдон дæр фæраст уой.
Раст джиуæргуыбайы Садуллæйы æрвадæлтæ сæхи сцæттæ кодтой — хæрд,
нуæзт, цæдæджинæгты бæгæны бахсыстой, тохъыл фыстæ аргæвстой, Сосемæ хонæг
арвыстой, æмæ сæм фондз æмбалимæ æрцыд ирæд исæг.
Иу къуыри минас фæкодтой. Кæрæдзимæ сæ фæхуыдтой. Къуырийы фæстæ
Сосейæн фынддæс ифтыгъд галы — хæдзарæн гал — ирæд радтой Садуллæйы
æрвадæлтæ. Кæрæдзийæн арфæ ракодтой, æмæ Сосе йæ хæдзармæ ацыд.
Нæ зымæг — зындон, нæ кæмттæ — зæйуат. Ацæуæн, азмæлæн хохы кæм
вæййы. Мит æртæ лæгбæрц ныууары. Садуллæйæн йæ ус уалдзæгмæ хæссинаг
баззад. Уалдзæг æрцыд, æмæ раст куадзæнты Садуллæ ус æрхаста.
Хæдзары цыппæркъахыг гæды дæр нæ уыд. Манидзæ хæдзары къуымты ракæс-
бакæс кодта, æмæ дзы никуы ницы уыд, алырдыгæй къуымтæ уазалы смаг кодтой.
Манидзæ иу бон йæ мады ’рвадæлтæм ацыд æмæ сæ цухъхъаваг уæргъуын
къуымбилтæ æрхаста, æвзаргæ тынæй дзы цухъхъа скодта æмæ цухъхъайæ ефс бæх
баивта. Дыккаг цухъхъа скодта æмæ дзы хъуг баивта. Ефс æмæ хъуг цæуæт кæнын
райдыдтой. Æй-да-а, хæдзар фæхъæздыг. Садуллæ цуан кæнын ныууагъта æмæ фосы
куыст райдыдта. Хæдзар йæ былтæй акалд. Манидзæйæн æртæ лæппуйы æмæ иунæг
чызг — Сахар, зæгъгæ, райгуырд. Цард сæм йæ мидбылты худт. Æрхастой сæ
фырттæн устытæ, федтой сæ цæуæты цæуæт æмæ амардысты.
Садуллæ æмæ Манидзæйы мæлæты фæстæ Сахары йе ’фсымæртæ Сачъынаты
Гус, зæгъгæ, уымæн æвæндонæй, æнæбары, тыхæй усæн радтой. Дæс æмæ æртиссæдз
хъуджы дзы ирæд райстой. Гус æмæ Сахар сæ райдианæй загъд кæнын райдыдтой.
Гус фыдыздыхт лæг, йæ раззаг дæндæгтæ дæр дывæрццаг уыдысты. Лæг амарын
æрдумæ нæ дардта, фыдзонд, фыдзæрдæ, тæригъæдæй нæ тарсти, йæ намыс та
æппындæр æфсæрмы нæ кодта. Фыдуынд, стыр фындз, сау цæсгом, сырх цæстытæ,
къуыпп ных, хæйрæджы цæстæнгас лæвæрдта. Сахар дæр Гусы нæ уарзта, иу дзырд,
иу ныхас ын нæ барста. Иудзырдæй, куыдз æмæ лæдзæджы цард кодтой. Гус Сахары
нæмгæ кодта, Сахар та йын дзыхæй алывыд дзырдта.
Иу бон та Гус Сахары надта æмæ йын Сахар афтæ зæгъы:
— Нæм мæ, нæм! Цы нымæт цæгъдай — хъуынджындæр. Афтæ æнхъæлыс
басæтдзынæ мæ?
Гус хъама фелвæста æмæ Сахарæн йæ хъустæ сæ рæбыныл æрбалыг кодта æмæ
йын афтæ зæгъы:
— Цæугæ ныр, уæртдзæг рауадз, андиаг нымæтæй хъуынджындæр фест — æмæ
йæ атардта.
Сахар йе ’фсымæртæм бацыд туг калгæ.

365
 Сахары ’фсымæртæ Сачъынатæй сæ хойы хъусты лыгмæ иу лæг амардтой. Уый
фæстæ кæрæдзи марын байдыдтой Сахары мыггаг Биганатæ æмæ Сачъынатæ. Авд
лæджы Сачъынатæй фæмард, фараст лæджы Биганатæй. Уалынмæ Гуырдзыстон
Уырысимæ баиу сты æмæ сын Уырысы хицæуттæ кæрæдзи цæгъдын нал бауагътой.
Гус Къуары доны фаллаг фарсмæ алыгъд æмæ æндæр ус æрхаста.
Ныр йæ байзæддаг уым цæрынц.

Хъуды Цыппу

Кавказы хохы сынæджы хуссарварс, Арагуийы доны сæр Хъуды ком хуыссы,
цыма йæ зæххыхъæд хицæнæй фидары тыххæй скодта: бæрзонд къæдзæх хæхтæ,
зынбацæуæн лæгæттæ, нарæг бахизæн кæмттæ — фидар цæстæнгас дæтты.
Раст Арагуийы доны сæр царди Хъуды Цыппу. Гуырдзыстон Уырысимæ баиу
кæныны фæстæ, адæм куы ’рсабыр сты, куы æрæнцадысты, уæд Калачы
сæудæджертæ Макарæй фос ласын райдыдтой Арвы комы фæндагыл. Фæндаг
Дзæуджыхъæуæй Калакмæ æртæ дихæй уæрст уыди. Дзæуджыхъæуæй чырæ Къобы
онг быдыры ирон адæм ластой, Къобæй Косетмæ та хохы адæм, Косетæй Калакмæ—
Гуырдзыстоны адæм.
Иу бон Цыппу Къобмæ чырæ ласынмæ ныццыди фондз æмбалимæ: Сугъар,
Тотырадз, Цицо, Тайти æмæ Дударимæ. Къобмæ куы ’рцыдысты, уæд Цыппу
хицауæй сгæллады чырæтæ райста, чырæты хицау Цыппуйы бафарста йæ ном æмæ
йæ мыггагæй. Хицауæн Цыппу йæ цæрæн бæстæ раст равдыста, фæлæ йæ ном æмæ
йæ мыггаг фæлывдæй загъта «Хафына Къæрныхов», уыцы номыл чырæты хицау
накладной гæххæтт ныффыста, иу гæххæтт Цыппумæ радта, иу та йæхимæ баурæдта.
Цыппу æмæ йе ’мбæлттæ æхсæв уæрдонæй сгæллæдты чырæ раластой, чырæты сæ
.хæдзæрттæм сæхицæн нылластой æмæ сæ бавæрдтой.
Бонтæ ивгъуыдтой, рæстæг хатти, чырæты хицау Калачы йæ фос куы нæ райста,
уæд хъуыддаг сдзырддаг кодта, хицæуттæ рафысс- бафысс байдыдтой, Хъуды комы
Хафына Къæрныхов агуырдтой, фæлæ ахæм ном æмæ мыггаг Хъуды комы не
ссардтой. Бирæ фæрафæрс-бафæрсы фæстæ хицæуттæ банцадысты æмæ сæудждæер
дæр. Дыууæ азы фæстæ, хъуыддаг куы ферох, уæд Цыппу йе ’мбæлттимæ
сгæллæдтæй базар кæнын байдыдта алы хъæуы: Урстуалты, Дзимыры, Чысаны
æдасæй сгæллæдтæ уæй кодтой.
Уыцы рæстæджы Рубайты Биби Косеты стыр хицауæн сусæг дзырдхæссæг —
комдзог уыд, хицау дæр æй рæвдыдта майдантæй йедтæй. Кæй зæгъын æй хъæуы,
æхца дæр ын-иу авæрдта, æмæ-иу Биби рæстæй дæр æнæхъуаджы йе ’мбæстон
адæмыл комдзæуджытæ цыд.

366
 Бибийы сгæллæдты мæтæй хуыссæг нал ахста, хъахъхъæдта Цыппуйы. Цыппу
Чысаны сгæллæдтæ ауæй кодта æмæ фæстæмæ æрцыд. Биби уый куы базыдта, уæд
Цыппуйы фæдыл ацыд Чысанмæ æмæ сгæллæдтæй дыууæ топпы балхæдта æмæ сæ
Косеты хицаумæ ныххаста æмæ хицауæн загъта, уыцы сгæллæдтæ Цыппу фондз
æмбалимæ кæй радавта, уый. Æцæджы тыххæй та йæм радта, кæй балхæдта, уыцы
сгæллæдтæ. Косеты хицау сгæллæдтæ Калакмæ арвыста сæ хицаумæ, ацы сгæллæдтæ
дæу сты, æви нæ, зæгъгæ, йæ бафарста. Сомихаг йе сгæллæдтæ базыдта æмæ Косеты
хицаумæ ныффыста:
— Сгæллæдтæ мæн сты, зæгъгæ, æмæ хуыснæджыты куыд ссарой, афтæ.
Косеты хицау куыддæр уыцы гæххæтт райста Калачы сæудæджерæй, афтæ
асаултæ барвыста æмæ Цыппуйы йæ фондз амбалимæ йæхимæ ныккæнын кодта.
Хицау бирæ рафæрс-бафæрс, ракъах-бакъах фæкодта Цыппу æмæ йе ’мбæлтты, фæлæ
йын куы нæ басастысты, уæд сыл хъадамантæ сывæрын кодта æмæ сæ ахæстонмæ
арвыста. Цыппу йе ’мбæлттимæ Косеты ахæстоны цыппар мæйы фæбадт, цалынмæ
йæ аххосы чингуытæ цæттæ кодтой, стæй йæ Калачы тæрхондонмæ арвыстой сæ
аххосы чингуытимæ.
Иу бон ахæстоны дуары хъæр фæцыд æмæ дуар фегом. Дæс салдаты æд
топпытæ, сæ разæй схъæлфындз цъæхдзаст хицау ахæстоны смидæг æмæ афтæ
зæгъы:
— Судмæ, судмæ, — сæ нæмттæ æмæ сын сæ мыггæгтæ анымадта.
Цыппу æмæ йе фондз æмбалы салдæттæ сæ астæу стымбыл кодтой æмæ сæ иу
стыр хæдзары смидæг кодтой.
Суд æгъдаумæ гæсгæ бадт. Ахæстытæн цъæх цинелтæ сæ уæлæ, зылынты
бандоныл бадтысты. Суд бирæ тæрхон нæ фæкодта, уый тыххæй æмæ сæ зылыны
чингуытæ Косеты хицауæй фидаргонд уыдысты.
Иу сахаты фæстæ суды хистæр расидт:
— Цыппу йе ’мбæлттимæ сгæллады барджитæ радавта Къобы фæлывд номæй.
Уый Косеты хицау æвдисæнтæй сбæрæг кодта æмæ æцæгдзинад у, уый тыххæй сæ
бартæ ист æмæ мыггагмæ Сыбырмæ æрвыст уæнт, æмæ та сæ ахæстонмæ акодтой.
Æхсæвы мæйрухс æрттывтытæ калдта, йæ сыгъзæрин цæс тæй ахæстоны
рудзынгæй мидæмæ худт. Ахæстытæ рудзынджы раз бамбырд сты æмæ арвы
лæдæрдтæй сæхи рæвдыдтой. Чи зоны, загътой, нырæй фæстæмæ нæ бæстаг арвы
зылд нал фендзыстæм. Цыппу йæ рихи аздыхта хъæбатыры бæрæгæн æмæ афтæ
зæгъы:
— Сыбыры ныммæлыны бæсты нæ ирон бæстыл æруадзæм нæ мæлæт. Лæг иу
бон райгуыры, иннæ бон амæлы æмæ æнцад мæстæй базарыд:
«Сугъары дзыппы, дам, цъæхих æндон æмæ, дам, Нуазайы скæнæм нæ лидзæн
бон!»

367
 Ахæстытæ Цыппуйы фæндыл сразы сты æмæ дзырд скодтой Цилканы станцы
цур, хъæдмæ хæстæг хъæуы, ахæстытæн æхсæв æнцайæн бынат кæм уыд, уыцы ран
сæ йе цæгъдгæ куыд ныккæной, йе куыд алидзой, ууыл кæрæдзийæн ард бахордтой
æмæ схуыссыдысты.
Иу мæйы фæстæ Цыппу æмæ йе ’мбæлтты Сыбырмæ ракодтой Арвыкомы
фæндагыл, дыууадæс салдаты семæ хъахъхъæнæг. Раст Нуазайы хъæумæ куы
схæццæ сты, ныр Цилканы станцæ чи хуыйны, уырдæм, уæд уым æхсæвиуат
æрæнцадысты иу хæдзары.
Уыцы æхсæв раст Ломисы дзуары æхсæв уыд æмæ Цыппу иу сомæй арахъхъ
балхæнын кодта, уæрыкк аргæвстой æмæ Ломисы дзуарæн скуывтой. Арахъхъæй
сæхиуыл фæхæцыдысты, салдæттæн дзы баталас кодтой. Салдæттæ хорз куы срасыг
сты, уæд къуырма кæфты хуыст скодтой, æрмæст ма ахæстыты уæлхъус иу салдат
дзой-дзой кодта. Ахæстытæн сæ фæнд куыд уыд, афтæмæй æвиппайды фестадысты,
æмæ къулы уæлæмæ хæрдæрдæм слыгъдысты, фондзæй аирвæзтысты, фæлæ
æхсæзæм — Гайтийы рацахстой æмæ йын йæ къахы бынтæ ныллыгтæ кодтой.
Хъуыддаг афтæ уыд, æмæ, ахæстытæ куы алыгъдысты, уæд сæ цуры цы салдат
лæууыд, уый иннæты фехъал кодта æмæ сæ асырдтой. Фондзæй иуæрдæм лыгъд
фесты. Гайти иунæгæй фæхицæн æмæ йæ салдæттæ æрцахстой. Фондз абырæджы
æхсæвбонмæ фæцыдысты æмæ боныцъæхæй Чысаны Монастеры хъæды бонасадæн
бакодтой. Дыккаг æхсæв, раст æхсæвæр афон Цъорцъохы куырдмæ бацыдысты æмæ
йын сæ хъадамантæ рафтауын кодтой. Цыппу йæ хъадаманыл нытту кодта æмæ
афтæ зæгъы:
— Абонæй фæстæмæ дæ лæджы къах макуыуал фенæд! Цъорцъохы куырд сæ
хорз федта — хæрд, нуæзт, æхца дæр сын радта æмæ рацыдысты. Мудзухы æфцæгыл
Хъуды коммæ æрхызтысты. Ныр ма сæ иу мæт уый уыд æмæ Гайтийы куыд
байстаиккой, уый тыххæй хъуыды кодтой. Уыцы рæстæджы Гуырдзыстоны фæндаг
Диделтыл уыд, Млеты тæссæрттæ конд нæма уыдысты. Цыппу алыбон дæр
Къайсуартæм станцæмæ иу зæронд усы æрвыста бæрæггæнæг Гайтийы размæ,
цæмæй йын базонын кæна Гайтийы æрбацыд. Иу къуырийы фæстæ зæронд ус
абырджытæм дзырд бахаста: Ахсæв, дам, Гайти Къайсуарты уыдзæн æмæ йæ райсом
ракæндзысты, зæгъгæ.
Абырджытæ сæхи сцæттæ кодтой æмæ Гордзылеты йæ разы бабадтысты.
Дыккаг бон хур скаст, хохæй-хохмæ тын анывæзта. Бæрзонд къæдзæхтæ,
æвзистау, сæрттывтой, фæлæ ма уæддæр Хъуды комы рæбынтæ сау æндæрг хастой.
Уалынмæ сын Гайтийы сæ разы æрбалæууын кодтой. Абырджытæ æвиппайд
уæлвæндагæй æргæппытæ кодтой æмæ цæсты тъæбæрттæн Гайтийы Уартауы
дæлбыл фæкодтой. Салдæттæ ма сæ фæстæ гæрæхтæ кодтой, фæлæ абырджытæ
фидæртты хохы сæрмæ сфардæг сты æмæ уырдыгæй Гадзыгайы зарæг кодтой.

368
 Абырджытæ Рубайты Бибийы марыныл бирæ фæзылдысты, фæлæ сæ къухы нæ
бафтыд. Хæдзарæй æддæмæ нал цыд, дуар æхгæдæй дардта, тыхæй бабырсæн æм нæ
уыд, арт ыл куы бафтыдтаиккой, уæд æгас хъæу сыгъдысты æмæ сын тæригъæд
кодтой, афтæмæй сын Биби бонæй-бонмæ æнæ мардæй баззад!
Царддæттæг сæрд аивгъуыдта, ацыд. Хæхтæ мит æрæхгæдта, ацæуæн фæндаг
нал уыд. Уадтымыгъы æхситт, дымгæйы зызын кæмттæ араудта, бæстæ кæуын
цæстæнгас лæвæрдта. Абырджытæ сæ хæдзæрттæм æрцыдысты. Ирон адæмы ’хсæн
дзырд уады бæхыл бады. Биби та Косеты хицаумæ дзырд ныххаста. Хъуды
абырджытæ, дам, сæ хæдзæртты цæрынц, зæгъгæ.
Раст Цыппурсы рæстæг уыд, æмæ Косеты хицау æфсæдтæ æрæмбырд кодта —
Хадæй, Хиуæй. Уыдонмæ уырысы æфсæдтæ баиу сты. Хицауы фæнд афтæ уыд, æмæ
абырджытæм æхсæв куыд ныббырстаиккой æмæ сæ æвиппайды куыд
æрцахстаиккой, афтæ. Фæлæ хъуыддаг афтæ уыд, æмæ æфсæдтимæ Цыппуйы
æфсымæргонд — Цъорцъохы куырд дæр уыд æмæ Цыппумæ барвыста, ахсæв дæм
бырсдзысты, зæгъгæ.
Кæй зæгъын æй хъæуы, абырджытæ дæр хæстæмбæрц сæхи сцæттæ кодтой æмæ
æфсæдты раз къуыбырыл, Такаты мусы æрбадтысты. Æхсæв мæйрухс уыд боны
хуызæн. Миты хъæпæнтæ тыбар-тыбур кодтой. Раст æмбисæхсæв Такаты мусы раз
фæхæрд кодтой. Абырджытæ мусы аргæрæнæй æфсæдтыл топп, их уарæгау,
ныккалдтой æмæ дзы дыууæ уым аззад, иннæтæ фæлидзæг сты æмæ æндæр хъæуты
æрæнцадысты, Цыппуйы æвронг зонд хъуыддаджы зындзинад равзæрста, æнæхæцгæ
хос нал ис, уый, æмæ хæцæн фидар бацагуырдта.
Гордзылеты бын хъæуы сæр къæдзæх сынæджы раз — лæгæт. Лæгæтæн йæ
алыварс айнæг, иу бацоны йедтæмæ йæм нæй. Лæгæты мидæг суадон. Абырджытæ
лæгæтмæ фæндаг ныммарзтой æхсæвы, цæмæйдæриддæр мит арф уыди,
цыдæриддæр сæм хъомвос уыди, лæгæтмæ сæ стардтой æмæ сæ аргæвстой, сæ
мæрдтæй сын лæгæты раз хæцæн самадтой, цæвиттон, мит арф уыд æмæ дур къухы
не ’фтыд. Сæ бинонты — чысылæй, стырæй иууылдæр лæгæтмæ скодтой, хæринаг
ссад фаг схастой æмæ Цыппу хæсты пълæнттæ æрæвæрдта.
Дыккаг бон æфсæдты хицау цæхгæр дзырд радта, хъазуат сæм бацагут, зæгъгæ,
цасфæнды фæцæгъдæнт, уæддæр, æнæуый хос нæй, загъта. Æфсæдты хицауы
уынаффæмæ гæсгæ дыккаг бон хъазуаты бацыдысты, фæлæ хъæуы афтид хæдзæртты
йедтæмæ ничиуал уыд æмæ хъæуы æрæнцадысты.
Æртыккаг бон хæцын райдыдтой, æфсæдтæ лæгæтмæ бырстой. Топпы нæмыг
ихуарæгау кодта. Лæгæты сæрмæ топпы фæздæг мигъ сбадти. Æфсæдтæй бирæ
фæцагътой. Хæст бон изæрдалынгмæ нæ банцад. Изæрæй æфсæдтæ раздæхтысты.
Цыппурсæй донскъæфæнмæ топпæй фæхæцыдысты, фæсдонскъæфæны сæм
сармадзантæ баластой æмæ хæст сæтынгдæр. Фыццаг æмыр нæмыгæй æхстой,

369
цæмæй лæгæты раз хæцæн амад фехæлдтаиккой, фæлæ сын халын нæ бакуымдта,
уый тыххæй æмæ галтæ, хъуццыты мæрдтæ кæрæдзийыл ныссалдысты æмæ сæ
къæртт дæр нал хаудта. Уый фæстæ сæ халгæ нæмыгæй, фыдæлтæ хъумбара кæй
хуыдтой, уымæй æхсын райдыдтой. Цæвиттон, лæгæты дуар бæрзонд уыд, æмæ
хæцæн амады сæрты лæгæты хуылфмæ хаудта, сармадзаны нæмыг æмæ лæгæты
хуылфы хæлд.
Зондджын.æфсæддон адæмæй сæдæ мин лæджы басæтдзæн. Цыппу хорз зыдта,
уыцы рæстæджы сармадзаны нæмыг цæмæй хæлы, æмæ куыд арæзт у, уый æмæ
лæгæты астæу дон смал кодта, æмæ-иу сармадзаны нæмыг лæгæты хуылфы
къæдзæхыл куы сæмбæлд, уæд-иу малы смидæг æмæ-иу йæ фитил ахуыссыд.
Цæвиттон, уыцы рæстæджы сармадзаны нæмыг фитилæй хæцгæ уыд, цалынмæ йæ
фитил асыгъдаид, уалынмæ нæмыг нæ хæлди, æмæ доны руаджы сармадзаны нæмыг
æнæхæлдæй зад. Нæмыджы хуылфæй та дæс æмæ æртиссæдз æхсты топпыхос истой
æмæ уый руаджы топпыхос хъуаг нæ кодтой. Иухатт Цыппуйæн йæ къухты ’хсæн
сармадзаны нæмыг дæр ныггæрах кодта æмæ фехæлди, фæлæ йæхицæн дæр æмæ
иннæтæй дæр никæмæн ницы кодта.
Цыппурсæй Тутыры дыццæгмæ лæгæтæй фæхæцыдысты, стæй лидзыны фæнд
скодтой. Урс цикъæйæ æддаг дарæстæ бахуыдтой, урс миты хуызæн куыд
уыдаиккой, афтæ, миты цæуæн къæлæттæ сбастой æмæ Тутыры дыццæг аехсæв
алыгъдысты Къалодзæгатыл Хъелы рындзыты æддæмæ, боныцъæхæй Дзимыры
Тогойты хъæуы балæууыдысты. Сæ бинонты, усæй, сывæллонæй лæгæты
ныууагътой æмæ сæ дыккаг бон, æфсæдты хицау æркæнын кодта, æмæ сæ Калакмæ
акодтой. Æртæ азы Калачы фесты, цалынмæ Цыппу бафидыдта, уалынмæ, стæй сæ
рауагътой.
Тогойты хъæу карды комы хуызæн къæдзæх сынæгыл цæрынц фондз хæдзарæй,
хъæуы астæу авд уæладзыджы мæсыг, ныр æй уырыс фехæлдтой, фæлæ уæддæр
фидар цæстæнгас дæтты. Абырджытæ фыццаг Тогойтæй ракуырдтой, цæмæй сæ иу
бон бауазæг кæной, уæд Тогойтæн сæхи расырдтой æмæ хъæуы æрцардысты.
Бæгæны бахсыстой. Фос бирæ, кусæрттаг æмæ та Тогойты мæсыджы цæрын
байдыдтой.
Бирæгъдзармæй цуанон сомæнхъæл. Чидæр та Косеты хицаумæ дзырд
ныддавта: абырджытæ, дам, Тогойты мæсыджы бацыдысты. Арагуийы ’рдыгæй та
Косеты хицау ныццыд æфсæдтимæ. Чысаны ’рдыгæй Ерыстаутæ æрбакодтой
æфсæдтæ æмæ та хæст сси.
Нарон Гæуыс Цыппуйæн йе ’рдхорд æфсымæргонд уыд. Иу бон Гæуыс æмæ
Дзимыры сауджын æфсæдты хицауæн афтæ зæгъынц, абырджыты куы ’рсайæм, уæд
нын цы хæрзиуæг уыдзæни, зæгъгæ.

370
 Хицау сын ныббаста хъуыры æфтаугæ сыгъзæрин майдантæ æмæ дæсгай
тумантæ æхца..
Дыккаг бон сауджын æмæ Гæуыс Тогойтæм ссыдысты — абырджытæм æмæ сын
хинæйдзаг былдау ныхæстæ райдыдтой.
Гæуыс загъта:
— Не ’хсæн ард ис, Цыппу, æфсымæртæ стæм, баууæнд мыл æцæгдзинадæй,
хицæуттæ дын бахатыр кодтой, цыдæриддæр æвзæр митæ фæкодтай, уыдон. Рацæут
æмæ уæ бафидауын кæнæм. Æцæджы тыххæй та мын сауджын æвдисæн у. Сауджын
дæр сын æцæгдзинады æууæнк лæвæрдта, йæ дзуар йæ къухы, афтæмæй. Зæронд
цъиу зыгуымтæй сайын нæ комы. Цыппуйы фæлтæрд зонд тагъд бамбæрста
уыдонæн сæ хин æмæ Гæуысæн афтæ зæгъы:
— Æри, уæдæ, ме ’фсымæр, дæ хъама, дзуары угард ныккæнæм æцæджы
тыххæй.
Гæуыс йæ хъама Цыппумæ радта. Хъама сæхи куы фæци, уæд æй рацахстой æмæ
йæ цæджындзыл сбастой, сауджын йæхи былæй аппæрста æмæ дзодайыл аирвæзт,
йæ сыдзы туг мизгæ дæлæ комы зæйнадыл абадт.
Цыппу ма йæм фæстейæ хъæр кодта:
— Ма тæрс, сауджын, дæуæн ницы кæндзыстæм — динамонæг дæ. Фæлæ ма
йæм чи хъуыста, фæстæмæ фæкæс-фæкæсгæнгæ æфсадты ’хсæн смидæг.
Гæуысы цæджындзыл бастæй иу къуыри фæдардтой, куы йæ æргæвдгæ кодтой,
куы йын йæ цæстытæ къахтой, куы йæ мæсыджы сæрæй бæндæнæй уагътой æмæ-иу
æй бонизæрмæ ауыгъдæй фæдардтой, ахæм митæ йын кодтой. Иу къуырийы фæстæ
Гæуысы зыбыты бæгънæгæй, йæ мад æй куыд ныййардта, афтæмæй рауагътой æмæ
йын Цыппу афтæ зæгъы:
— Цу, мæ хæдзар, мæлæт дын хатыр. Де ууæнк дæр бæгънæг æмæ дæхæдæг дæр.
Уалдзæг æрæввахс. Мит фæзæйнад. Æфсæдтæ алæрдыгæй тыхджын байдыдтой.
Æхсæвæй-бонæй хæст нал хæлд. Мæсыджы фæрстæ топпы цæхæрæй пиллон
уагътой. Алæрдыгæй сыл æртыхстысты. Раст куадзæны размæ майрæмæхсæвы
фыдæхсæв скодта. Митæмхæццæ зæгъ уарыди. Цæгатфарсы тымыгъ унæргъыдта.
Митæмхæццæ зæгъ уарын æфсæдтыл уылæнтæй калдта. Æфсæдтæ сфæлмæцыдысты
æмæ алчи йæ цинелы бын ныттымбыл.
Раст æмбисæхсæв абырджытæ мæсыгæй рахызтысты, хуссæртты, зæйдзыдтыл
дæлæмæ коммæ ныццыдысты, комы зæйвд бынты дон-дон фæстæмæ Хъуды
æфцæгмæ ссыдысты æмæ фидæртты хохы дуры бын лæгæты æрæнцадысты.
Хæринаджы тыххæй сæм уыд къæлуайы ссад, царв æмæ цæхдонын фыдтæ. Дыккаг
бон, Тогойты мæсыгæй топпы хъæр куы нæ уал цыд, уæд æфсæдтæ хъæумæ
бабырстой, фæлæ хъæуы ничиуал уыд афтид хæдзæртты йедтæмæ. Æфсæдтæ сын сæ

371
фæд рацагур-бацагур фæкодтой æмæ куы ницы ссардтой, уæд фæйнæрдæм
фæцыдысты.
Уалдзæг æрцыд. Зæхх сулæфыд. Хъæд сыфтæрæй сæхгæдта, бæстæ суæгъд ис.
Абырджытæ Гуырдзыстонмæ афардæг сты. Раст Цхетайы мидæгæй хæзна байстой
æмæ дзы бирæ æхца ахастой — урс æхцайæ цы фæрæзтой, уый, гæххæтт æхца та
зонгæ нæ кодтой, æмæ дзы Цыппу иу гæххæтт нывы æфсон йæ къæртт дзыппы
авæрдта. Гуырдзыстоны сын иу æлдар лымæн уыд æмæ уымæ куы бацыдысты, уæд
æй уый базыдта гæххæтт æхцайы æмæ афтæ зæгъы:
— Адонæй цæуылнæ хастат, адон хуыздæр æхца сты! — æлдар сын бауайдзæф
кодта, фæлæ ма цы хос уыд.
Калачы стыр хицаумæ дзырд бацыд, абырджытæ цы хæзна байстой, уый тыххæй
æмæ карз дзырд радта, алы бæстыл, алы хицаумæ, æрцахсынæй-амарынæй сын иу
амал куыд скæной, афтæ. Æддагон лæгæй сæ чи æрцахсын кæна, уымæн та
хæрзиуджытæ ныббастой.
Зæронд цъиуы зыгуымæй чи ахсы. Цыппу куы базыдта, ацы бæстыл ын
фæлæууæн нал ис, уæд Шамилмæ лидзын сфæнд кодта. Уыцы рæстæджы Шамил йæ
тæккæ хæстыл уыд Уырысимæ, Дзарахы комы дæр фидыд нæма уыдысты
уырысимæ.
Зондджын лæг хъуыддаг лыстæг луары. Цыппу Туаты Дзыбайы Дзарахмæ
минæвар арвыста Хæмæтхъанатæм, цæмæй абырджыты бауæзæг кæной. Цæвиттон,
Дзыба Хæмæтхъанаты хæрæфырт уыд. Хæмæтхъанатæ æмæ æгас Дзарах дæр сразы
сты Хъуды абырджыты сæхимæ райсыныл. Туаты Дзыба Дзарахæй фæстæмæ бацыд
æмæ Цыппуйæн загъта, Хæмæтхъанатæй цы фехъуыста, уый.
Раст æхсæвæрафоны абырджытæ Туаты Дзыбайæн арфæ ракодтой æмæ араст
сты Хиуы комы дæлæмæ. Æхсæвбонмæ фæцыдысты, боныцъæхæй Ахгарайы хохы
сæрæй Дзарахы коммæ акастысты. Хуры скастæй бæрзонд къæдзæхтæ, сыгъзæринау,
æрттывтой. Дзарахы комы рæбынтæ сау æндæрг хастой. Терчы дон, хæрдгæ быдау,
зылын-мылын Ирыстоны йæхи аивæзта. Хуры скаст ыл ранæй-рæтты хид авæрдта.
Нæзы бæлæсты тæф комы нарæгæй ирдгæ уæлæмæ хаста æмæ лæджы зæрдæ рухс
кодта. Цыппу ныуулæфыд æмæ афтæ зæгъы:
— Мæгуыр нæ бон, йæ райгуырæн бæсты уындæй чи нæ бафсæст, — æмæ
æнцад æрбадт.
Йе ’мбæлттæ дæр йæ цуры æрбадтысты. Бирæ фæбадтысты. Бæстыхъæдæй сæхи
фæрæвдыдтой. Фæндаггон хæринæгтæй сæхи афсæстой æмæ та ацыдысты.
Раст уыцы бон Дзарахы Маты дзуарыбон уыд æмæ адæм дзуары уæлвæзы
æрæмбырд сты. Фæсивæд бæхтыл хъазыдысты. Топпы фæздæг сæ сæрыл мигъ сбадт.
Дзуаргæстæ адæмы фæдзæхстой. Адæм фæсабыр сты. Зæрæдтæ æрбадтысты.
Хурскæсæны ирдгæ радымдта, фæздæг ахаста. Сау бæгæныйæ гаджидæуттæ кодтой.

372
 Абырджытæ хъæды къохæй бæрæгбонмæ кастысты æмæ Цыппу афтæ зæгъы:
— Фæндæй хъуыддаг кæддæриддæр нæ фехæлдзæн. Уыдон нуæзтджын адæм
сты. Мах сæм æмбырдæй куы ныццæуæм, уæд нæ тыхгæнæг фæхондзысты. Æз сæм
иунæгæй ныццæуон. Мæхъæл уазæгуарзон сты. Сæхимæ мæ куы айсой, уæд
сымахмæ дæр сæрвитдзынæн, — зæгъгæ.
Цыппу йе ’мбæлтты хъæды ныууагъта æмæ мæхъæлы æмбырдмæ ныццыд.
Мæхъæл йæ размæ разгъордтой æмæ йæ хистæры бынаты сбадын кодтой, йæ разы
йын уæздан фынг, цыбæл хæринæгтæ æрæвæрдтой. Уалынмæ иу чызг Гызæу,
зæгъгæ, æрбакодтой, æвзагзонæг тæлмац æмæ тæлмацæй ныхас райдыдтой. Цыппу
цас фæрæзта, мæхъæлæн сæ хабæрттæ радзырдта: сæ абырæгдзинад, сæ хæсты
æмбисонд æмæ сын йе ’мбæлтты дæр бацамыдта, мæхъæлы фæсивæд азгъордтой
æмæ йын йе ’мбæлтты дæр æрбакодтой. Фæцин сыл кодтой, хорз сæ федтой,
чызджытимæ сæ фæкафын кодтой, бон баизæр æмæ уазджыты сæ фысыммæ
Хæмæтхъанатæм хъазгæ æркодтой. Æхсæвы та сын Хæмæтхъанатæ гал аргæвстой.
Адæм æрæмбырд сты, хорз лæвæрттæ сын фæкодтой. Дзарахы ма уыдон æрцыдмæ
æхсæз мæхъæлон абырæджы уыд, уыдонимæ дæр балымæн сты æмæ хæтын
райдыдтой. Иу хатт стыр Гуыданы фос — æртæ дзуджы ратардтой æмæ сæ æгас
Дзарахæн байуæрстой.
Уалынмæ уырысы æфсæдтæ Дзарахы комы дымæгæй сау æндæрг бадардтой
æмæ хæст сси. Комы дыууæ фарсæй топпы нæмыг, ихуарæгау, кодта. Дзарахы дон
тугæмхæццæ сырх-сырхид уыди. Хæст бирæ нæ ахаста — мæхъæл фидауыны дзырд.
радтой. Абырджытæ мæсыджы бацыдысты. Уырысы æфсæдтæ сæ алыварс
æрæхгæдтой. Цыппу лидзыны фæнд скодта. Мæхъæлы абырджытæ загътой:
— Ацы мæсыг ханты ханæн нæ басаст, уырыс та йын цы кæндзысты?
Уыцы æхсæв фыддуг скодта. Тæгъдызæй уарын фæйлауæнтæ хаста. Арв
нæрыди, æрттывта.
Цыппу æмæ йе ’мбæлттæ мæсыгæй рахызтысты. Сæ топпытæ сæ риуыл —
бырын байдыдтой, æфсæдты астæу цеппы æхсæнты бырыдысты æмæ Маты хохмæ
сфардæг сты. Лæгæты арт скодтой æмæ сæхи ссур кодтой. Дыккаг бон уырысы
æфсæдтæ мæсыджы бын топпы хос ныккодтой æмæ йыл зынг бафтыдтой, сæхæдæг
дард ацыдысты. Топпыхос схæцыд æмæ мæсыджы хæрдмæ фæхаста. Сау фæздæджы
тымбыл, мигъау, абадт. Дымгæ радымдта, фæздæг ахаста æмæ разынди мæсыджы
хуырдзæнд. йæ бынæй ма цыд мæхъæлы абырджыты уынæргъын, хъæрзын.
Цыппу æмæ йе ’мбæлттæ Маты хохæй кастысты æмæ федтой, мæсыгыл цы
æрцыд, уый. Æхсæвы хохы фесты. Дыккаг бон араст сты æмæ Хъулгъайы Бехоймæ
бацыдысты. Æртæ боны Бехоймæ фесты, цыппæрæм бон Ахберд-Мæхæмæтмæ
ныццыдысты. Ахберд-Мæхæмæт семæ сбадт æмæ сæ Шамилмæ бакодта.

373
 Шамил — сæвджын цæхгæр лæг, стыр рихитæ, цæхгæр æлвыд зачъе, æрфгуыты
астæу угард — æнкъард цæстæнгас лæвæрдта. Тахтины гауызы уæлæ бадт, бирæ
хъуыдытæй цæсгом æнафоны фæлывд хуыз æвдыста. Хъамайы сæрыл стæдæджын
къухтæй хъæбатыры хæст ныккодта. Абырджытæ йæ разы балæууыдысты,
бакуывтой æмæ йын салам радтой. Самил дæр сын арфæ ракодта æмæ афтæ зæгъы:
— Хорз, — загъта, — мæ лæппутæ. Æз фехъуыстон, хохы адæм æмæ уырысы
паддзах хæцынц, зæгъгæ, æмæ сымах тыххæй авд хуыцаубоны ламаз скодтон, ныр
хуыцауы фæндæй цæрдзыстæм, — æмæ сæ рарвыста.
Шамилы уынаффæйæ абырджытæн фатер радтой æмæ æрæнцадысты. Фæлæ сын
хæринаг дæттæг нæ уыд æмæ æртæ боны æххормаг баззадысты. Цыппу сæ нæ уагъта
Шамилмæ хъаст кæнын. «Гуыбыны хъаст, — загъта, — худинаг у».
Тотырадз — хæрз лæппу-лæг — афтæ зæгъы:
— Мæнæн гуыбыны хъаст худинаг нæу — лæппу дæн.
Æмæ Шамилмæ бацыд æмæ загъта:
— Мах хæххон адæм — иуран бадын нæ уарзæм. Кæд искуы хæст ис, уæд нæ
уырдæм арвит, æххормагæй та сырд дæр нæ цæры.
Шамил фæхудыны бæрæгæн йæ рихи фезмæлын кодта æмæ афтæ зæгъы:
— Хорз, мæ хæдзар. Лæппуйæн гуыбыны хъаст худинаг нæу, — æмæ дзырд
радта, хæдзарæн къусыдзаг царв æмæ къæлуайы ссад куыд æрхæссой, афтæ.
Цæсты тъæбæрттмæ абырджыты фатер царв æмæ къæлуайы ссадæй айдзаджы.
Ахберд-Мæхæмæт дæр сын арфæ ракодта æмæ фæстæмæ раздæхти.
Æртæ боны фæстæ сæм Шамил басидт æмæ загъта:
— Ахсæв мæм тыхгæнджытæ цæудзæн æмæ мæ ныфс сымах стут. Цæут, æмæ
уын кæм загътон, уым бабадут. Тыхгæнджыты разæй урс барæг цæудзæн, уый цæвут,
иннæтæм ма бавналут, æмæ сын семæ лæг бафтыдта æмæ ацыдысты.
Иу сындзджын атагъайы нарæг фæндаджы фæйнæ фарс бабадтысты, æртæйæ
иуæрдыгæй, æртæйæ иннæрдыгæй. Раст æмбисæхсæв æфсады разæй урс барæг
æрхæццæ. Абырджыты гæрæхтæ ацыдысты æмæ урс барæг асхъиудта. Иннæ æфсад
асæпп-сæпп кодтой, афардæг сты. Цыппу базгъордта æмæ барæджы рауын-бауын
акодта æмæ дзы лæджы мард нæ уыд, æрмæст дзы федта дыууæ дамбацайы, худ æмæ
нымæт. Дзауматæ рахастой æмæ рацыдысты.
Æртæ боны фæстæ та сæм Шамил басидт æмæ загъта:
— Цы бакодтат, мæ лæппутæ, исты фесгуыхтыстут? Цыппу раздæр бакъахдзæф
кодта æмæ афтæ зæгъы:
— Æхсгæ хорз фæкодтам, фæлæ лæджы мард нæй, æрмæст нымæт, худ æмæ
дыууæ дамбацайы йедтæмæ дзы мард нæ баззад æмæ уый тыххæй хъыг кæнæм,
зæгъгæ.
Шамил йæ рихийы бын фæхудт æмæ афтæ зæгъы:

374
 — Амардтат æй, амардтат, мæ лæппутæ! — нымæты топпы цæфтæ куы федта,
уæд. Нымæт æмæ дамбаца Цыппуйæн радта, худ æмæ дамбаца та Сугъарæн. Арфæ
сын ракодта æмæ рацыдысты.
Æртыккаг бон та сæм басидти Шамил æмæ урс бæхыл сбадт. Урс цухъхъа, урс
худ, урс сарыхъ, сугъахъ фистон кард йæ фарсыл тыбар-тыбур кодта. Йæ алыфарс
абырджытæ, дыууæ наибы семæ æфсадты раз балæууыдысты æмæ сын Шамил арфæ
ракодта æмæ афтæ зæгъы:
— Дæттын уæм лæгтæ. Сæ хъару равдисдзæн, цы сты, уый. Хæххон уæйгуытæй
æхсæз. Уадзут сæ зæгъын.
Шамил хъæбатыр цæстæнгасæй æфсæдтыл азылд æмæ та сын арфæ ракодта.
Абырджыты æфсæдтимæ ныууагъта æмæ фæстæмæ раздæхт.
Абырджытæ æфсæдтимæ баиу сты, хæтын райдыдтой, сæ хъæбатырдзинад
Цæцæны æмбисондæн баззад. Топпæй æрду нæ ивгъуыдтой, æхсæв бонау цыдысты.
Хæсты быдыры знаджы нæмыгæй сæхи нæ хызтой.
Абырджытæ Шамилы æфсæдтимæ дыууæ азы фесты.
Иу хатт Терчы былæй рæгъау атардтой. Мигъбон уыд æмæ сæ рæстæг фæсайдта.
Изæры æфсон рæгъаумæ æгæр раджы фæлæбурдтой. Ирæй, уырысæй фæдис фесты,
хæст сси. Цыппу уариау бæхыл ратæх- батæх кодта. Фæдисонтимæ фæстæмæ хæцыд.
Йе ’мбæлттæ рæгъау тардтой. Йæ сæрыл мигъ сбадт топпы фæздæгæй. Æнæскъуыд
æрвнæрæгау, йæ топпы хъæр нæ хицæн кодта. Æхсæв се ’хсæн бацыд æмæ Цыппу
фæдисон адæмы ’хсæн фæци æмæ сын уырыссагау дзырдта, цæвут ’сæ, зæгъгæ, цыма
фæдисон адæмæй уыд. Иу ирон фæдисон лæгмæ топпыхос нал уыд æмæ
хъазахъхъагæй куры. Цыппу хъазахъхъагыл топп ныццавта æмæ йын, иронау, афтæ
зæгъы:
— Сис ын йæ топпыхос дæр æмæ йæ топп дæр —дæу сты, — йæхæдæг бæх
æрцæлхъ ласта æмæ æхсæвы мæйдары аныгъуылд.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг ивта. Хъазыбегаты Глаха Косеты зылды хицау сси.
Уыцы рæстæджы Глахайы дзырдæн бæрзонд паддзахы раз бирæ кад уыд, Цыппуимæ
та Глаха рагæй хæлар уыд æмæ абырджыты бафидауыны тыххæй зæрдиагæй зилын
райдыдта. Слымæн кодта Терчы зылды хицауимæ дæр, базонын ын кодта
абырджыты хабæрттæ. Дыууæ дæр зилын систой. Бирæ рафысс-бафысс, курынты
фæстæ стыр хицæуттæй дзырд рацыд: «Хъуды абырджытæн се ’взæр митæ—хатыр,
сæ фыдыбæстæй — цух æмæ сæ Терчы зылды æрцæрын кæнут.
Хъазыбегаты Глаха Цыппумæ гæххæтт ныффыста афтæ: «Мæ уарзон фырт
Цыппу! Æцæгдзинадæй дæм фыссын æмæ дын Хиуы Санибайæ æмæ Ломисы
дзуарæй ард хæрын æмæ сомы кæнын, баууæнд мыл, Терчы зылды мæлар æмæ дæ æз
бафидауын кодтам паддзахимæ. Бахатыр дын кодта де ’взæр митæ иууылдæр.
Æрмæст дæ фыдыбæстæй цух, æмæ дæ Терчы зылды кæм фæнды, уым æрцæр.

375
Бафидауыны тыххæй та дæм æнхъæлмæ кæсдзынæн Цымийы фæзы. Дудараты
зæххыл раст зæрдæвæрæн бон». Гæххæтт гуырдзиаг æвзагæй фыст уыд æмæ йæ иу
мæхъæлон Боратæй Темырыхъомæ радта æмæ йæ Цæцæны хæсты Цыппумæ арвыста.
Мæхъæлон бирæ рацу-бацу нæ фæкодта, цыппæрæм бон раст Даргъийы хæсты
Цыппуйыл сæмбæлд æмæ йæм гæххæтт радта æмае дзы бакаст.
Уалдзæг уыд æмæ хур тынгдæр судзын байдыдта. Адæм æнтæфæй хæхтæм
лыгъдысты. Иу бон Цыппу Шамилæй ракуырдта æмæ загъта:
—Дæ бæрзонддзинадæй курын, имам, æнтæфæй бафæлмæцыдыстæм æмæ нæ
иучысыл Хъулгъайы хохмæ ауадз, зæгъгæ.
Шамилы дард хъуыдыгæнаг зонд æмæ фæлтæрд зæрдæ Цыппуйыл фæгуырысхо
æмæ афтæ зæгъы:
— Æнхъæл дæн, мæ лæппутæ, сайын фæнд мыл кæнут!
Фæлæ Шамилæн Цыппу æцæгдзинады дзырд радта æмæ йыл баууæндыд.
Уыцы рæстæджы Хъулгъайы æлдар Бехой Уырысимæ бафидыдта, Дзарахы
мæхъæл дæр уырысимæ баиу сты. Абырджытæ æрмæст Бехоймæ æрцыдысты æмæ
йын радзырдтой сæ фидауыны хабар. Бехой сæ хорз федта. Фæцин сыл кодта.
Æхсæвы уым фесты.
Дыккаг бон раджы сбадтысты абырджытæ, Бехойы ссæдз барæджимæ
рацыдысты. Глаха сын кæдæм сæмгъуыд кодта — Цымийы фæзмæ. Се ’рцыдмæ
æнхъæлмæ кастысты: Терчы зылды инæлар, Хъазыбегаты Глаха, фондзыссæдзы
хъазахъхъ — конвой. Раст зæрдæвæрæн боны Цымийы фæзы баиу сты, иуæрдыгæй
лæууыд дыууæ инæлары конвойимæ, иннæрдыгæй Бехой, мæхъæл æмæ
абырджытимæ топпæлвæстæй. Глаха раздæр бакъахдзæфтæ кодта æмæ афтæ зæгъы:
— Цæуылнæ рацæуыс, Цыппу? Терчы зылды инæларæн салам радт.
Цыппуйæн йæ топп йæ къухы æмæ афтæ зæгъы:
— Искуы ма бирæгъ фиййауимæ рæдæн дзырдтæй фидауы?
Глаха бауад æмæ Цыппуйы сæрыл йæ худ акодта æмæ загъта:
— Абонæй фæстæмæ — мæ лæппу. Хиуы Саниба не ’хсæн.
Абырджытæ бацыдысты. Бехой æмæ Глаха сæ разæй æмæ Терчы зылды
инæларæн бакуывтой æмæ йын салам радтой. Иучысыл ныхæсты фæстæ файтоны
сбадтысты. Абырджытæ бæхтыл сæ фæстæ, хъазахъхъ æмæ мæхъæлимæ
Дзæуджыхъæумæ æрцыдысты.
Се ’рцыдмæ инæлары хæдзары раз æнæхыгъд адæм æрæмбырд, ирæй, кæсæгæй,
уырысæй зæххыл нал цыдысты æмæ æнхъæлмæ кастысты. Уалынмæ кæсæгæй сты
æмæ инæлары хæдзары раз рæнхъ алæууыдысты. Дыууæ инæлары хæдзармæ
бацыдысты. Абырджытæ мæхъæлы раз, Бехой сæ уæлийæ, рæнхъ лæууыдысты.
Глаха уæладзыг балкъонæй радзырдта, инæлар уæм дзуры, зæгъгæ. Абырджытæ

376
инæлары хæдзары дуармæ куы бахæццæ сты, уæд сын дуаргæс сæ топпытæ иста æмæ
фæстæдæр ралæууыдысты æмæ Цыппу афтæ зæгъы:
— Æнхъæл дæн къæппæгмæ нæ æрсайдтой.
Уалынмæ та дыккаг хатт Глаха рауад æмæ та Цыппумæ дзуры:
— Цæуылнæ рацæуыс, зæгъгæ, — инæлар дæм æнхъæлмæ кæсы.
Цыппу та йын загъта:
— Дуаргæс нын нæ гæрзтæ исы æмæ дызæрдыг кæнæм, зæгъгæ.
Глаха фæстæмæ разылд æмæ инæларæн загъта. Инæлар рауад æмæ дуаргæсмæ
дзуры:
— Æдгæрзтæ сæ рауадз, зæгъгæ.
Æмæ уæд бацыдысты. Сæ топпытæ æрæвæрдтои æмæ та дыууæ инæларæн
бакуывтой.
Терчы зылды инæлар сыстад æмæ загъта:
— Бирæ æвзæр митæ фæкодтат, номхуындæй сæ нæ дзурын, фæлæ цыдæриддæр
æвзæр митæ фæкодтат, уыдон уын бахатыр кодта мæн æмæ Хъазыбеджы тыххæй
иууылрæвдауæг паддзах. Æрмæст уæ фыдыбæстæй — цух, Терчы зылды уæ кæм
фæнды, уым цæрут.
Цыппу равзæрста йæхицæн цæрæнбынат Туацъæйы — Æрыдонæй Къардоны
астæу. Енесаты Мæхæмæт кæм цард, уыцы хъæуы. Хъазыбегаты Глаха семæ рацыд
инæлары хæдзарæй æмæ бадзырдта Енесаты Мæхæмæтмæ æмæ йын загъта:
— Мæнæ дæ уазджытæ акæн æмæ куыд зоныс, афтæ сæ æрæнцайын кæн.
Цыппу, Бехой æмæ йе ’мбæлттæ арфæ ракодтой æмæ аздæхтысты.
Цыппу æмæ йе ’мбæлттæ Енесаты Мæхæмæты цур æрæнцадысты. Туацъæйæ
Куыйанмæ алыгъдысты. Куыйанæй Дудар æмæ Тотырадз фæстæмæ Хъудмæ
алыгъдысты. Гайти æмæ Цицо Куыйаны амардысты, Цыппу æмæ Сугъар Елхотмæ
слыгъдысты æмæ уым амардысты. Рухсаг уæнт.
Сафиат
Гуырдзыстон Уырысимæ куы баиу сты æмæ Георги XII йæ æнæхъарудзинады
тыххæй йæ паддзахад куы ныууагъта, уæд Уырыс алы бæсты се ’гъдæуттæ
æрæвæрдтой. Адæмы æмбырд, тæрхондæттæ фехæлдысты. Уырысы хицæуттæ
уынаффæ кæнын райдыдтой. Адæм сæм сæхи хæстæг ласын систой æмæ цард
уырысы æгъдæуттæй зилын райдыдта.
Раст уыцы рæстæджы Уæлладжыры комы, Нузалы цард мæгуыр ус æмæ лæг
Сауаты Саукуыдз æмæ йæ ус Сæниат. Саукуыдз æмæ йæ усæн райдианы зæнæг нæ
уыд, стæй иукъорд азты фæстæ ус басывæрджын. Саукуыдз — зæнæгмæ цыбæл
адæймаг — лæппу райгуырынмæ æнхъæлмæ каст, фæлæ хъуыддаг афтæ не ’рцыди.
Иу зымæгон фыдæхсæв цæгат фарсы тымыгъ риуыгътытæ систа. Уадтымыгъы
æхситт кæмттæ арыдта. Мит фæлдзæгъдæн хæдзары къултыл халас æвæрдта.

377
Хæдзары астæу артдзæсты мæхъийы сæттæнтæй гæзæмæ арт фæрухс-фæмынæг
кодта. Саукуыдз йæ кæрцы зæронды арты фарсмæ бандоныл фæлдæхтæй лæууыд.
Хæдзары къуымы фæсдуар хъæмпы уæлæ хуыссыд Сæниат, хьæрзыдта, йæ арын
афон æрцыд æмæ йæ гуыбын рыст, катæйттæ кодта. Сыхаг устытæ йæ цуры
бадтысты æмæ йын ныфсытæ æвæрдтой. Уалынмæ фервæзтис — чызг ныййардта.
Устытæ фæхъус сты, чызг кæй райгуырд, уый тыххæй. Æрæджиау иу зæронд ус
афтæ зæгъы:
— Æппыннæйы бæсты чызг дæр хорз у.
Сæниат ныхъæрзыдта æмæ афтæ зæгъы:
— Чызгæн йæ гуырæнбон дæр сау æмæ йæ мæлæнбон дæр.
Чызгæн йæ райгуырдыл авд боны рацыд, афтæ йын йæ мад авдæнбæттæн
скодта, йæ сыхаг устытæм дæр бадзырдтой æмæ йыл ном сывæрдтой Сафиат.
Æнæзæнæг ус æмæ лæг — Саукуыдз æмæ Сæниат сæ иунæг чызджы тынг буц
хæссын байдыдтой, дарæс, хæрдхъуаг æй нæ уагътой. Кæд чызг уыд, уæддæр дзы
лæппуйы мондагæн сæхи рæвдыдтой. Чызгыл æвддæс азы ацыд, чындздзон,
алцæмæй æххæст. Йæ рæсугъддзинады кой айхъуыст, Йæ сау цæстытæ, дзедыры
нæмыгау, сау æндæрг хастой. Йæ сау æрфгуытæ лæгъз фæтæн ныхыл кæрæдзимæ сæ
ных сарæзтой. Йæ сау дзыккутæ, сынты базырау, рæтæны стæвдæн, зæвæттæ
æмбæрзтой. Йæ фидауцджын тæнæг былтæй æнгом дæндæгтæ, миты хъæпæнау, урс
æрттывд кодтой. Йæ нарæг астæу, сæвджын фæтæн риу лæджы зæрдæ йæхимæ
скъæфта, иудзырдæй, уыцы рæстæджы рæсугъддæртæй рæсугъддæр уыд.
Сафиатмæ алы бæстæй курджытæ цыдис, фæлæ никæмæн куымдта. Бирæ саг
лæппу уый тыххæй хæхты дзæгъæл цыд, æррайы хуызæн. йæ фыд дæр æй никæмæн
лæвæрдта. Чызджы рæсугъддзинадæй йæ зæрдæ схъал, сбæрзонд ис, арвы милтыл
йæхи асæрфта æмæ йæ чызджы никæмæн аккаг кодта. Æвæццæгæн, æнамонды
цæлхдур йæ разы хъен лæууыд æмæ йын йæ фæндаг æхгæдта.
«Зæрæстон хуым, загътой, дурæппарæн, идæдз усы хæдзар — адæмæн æмбис».
Æрыдоны цард иу зæронд ус Айсæт, зæгъгæ. Айсæтæн уыд иунæг лæппу Гæди.
Айсæтмæ уырысы хицæуттæ, сæудæджертæ арæх цыдысты, йæхимæ сæ хæстæг
дардта, цæмæй йын йæ иунæг лæппуйы сахуыр кæной сæудæджеры куыстыл,
хицæутты хъуыддагыл. Æцæг Гæди, лæппулæг уæвгæйæ, уырыссагау тагъд базыдта,
хицæуттимæ дæр слымæн æмæ сæудæжер кæнын райдыдта.
Уарзондзинад адæймаджы хаттæй-хатт сафгæ дæр фæкæны, рæстагыл арæзт куы
нæ фæуа, уæд. Уæлладжыры хохы цард Тулатæй Бибо, зæгъгæ, хорз барæг, хæтæг
лæг. Бирæ лымæнтæ йын уыд кæсæгæй, цæцæнæй, мæхъæлæй. Тулатæ уыдысты
рагон туджджын Сауатæй, Саукуыдзы мыггагæй. Бибо æмæ Саукуыдзы чызг та
кæрæдзи тынг бирæ уарзтой, фæлæ туджджын кæм уыдысты, уым сæ уарзондзинад
уыдис сусæг уарзт. Бибо Сафиаты ракурыныл ысдзурын адæмæй нæ уæндыд,

378
æфсæрмы кодта Сауатæй, туджджын кæй уыдысты, уый тыххæй æмæ сæ
уарзондзинад Сафиатимæ адæмы ’хсæн æргом нæ уыд.
Рæстæг уыцы иухуызон хаста. Уырысы хицæуттæ стыхджын сты. Айсæт йæ
фырт Гæдийы хицæуттæн афтæ бауарзын кодта, æмæ æнæ Гæдийы къахдзæф дæр
никæдæмуал кодтой. Иу бон Гæди пъырыстыфимæ Нузалмæ бацыд æмæ
хъазты ’хсæн Сафиаты федта æмæ йæ тынг бауарзта. Гæдийæн уарзондзинады
цæхæрæй йæ зæрдæ ссыгъд, хурхы уадындзтæ адымстысты, иу дзырд дæр йæ бон
нал уыд æмæ хъазты астæу, цавддурау, лæууыд. Сафиат-иу хъазты лæгъзы, тæхгæ
пакъуыйау, куы атахт, уæд-иу Гæдийы цæхæр цæстытæ йæ фæстæ дзагъырæй
аззадысты. Сафиаты уарзон цæстæнгас, хъазгæ мидбылтыхудт бирæ саглæппуйы
зæрдæ басыгъта, фæлæ дзы йæхи ничи бафсæста, ничи барæвдыдта. Дыккаг бон
Гæди æмæ пъырыстыф фæстæмæ Æрыдонмæ æрцыдысты.
Гæдийыл сау æндæрг хуыз ахæцыд. Сафиаты уарзондзинады мæстæй нал
куыста. Йæ хъуыдытæ иууыл дæр Сафиаты уарзондзинады хызы стыхстысты æмæ-
иу куыстмæ дæр йæ зæрдæ нал ради. Гæдийы мад Айсæт — фæлтæрд зæронд ус,
Гæдийы хабар сбæрæг кодта. Хæххон мæгуыр чызджы кæй бауарзта, уый куы
базыдта, уæд ын ныры дуджы царды ныхæстæ радзырдта:
æрмæст амонд хъæздыгдзинады кæй ис, уый, æндæр амонд агурын никæцæй
хъæуы, зæгъгæ, йын загъта. Мады ныхæстæ тынг фæцыдысты Гæдийы зæрдæмæ æмæ
зæрдиагæй ныллæууыд сæудæджеры куыстыл æмæ хицæуттимæ лымæн кæныныл.
Раст уыцы рæстæджы Нузалы цард иу гæды лæг, Кукус, зæгъгæ. Уыцы гæды
лæг базыдта, Гæди Сафиаты кæй бауарзта, уый, æмæ сæм-иу гуыбын æнхъæл арæх
дзырдтæ хаста, æхсызгон ныхæстæ Сафиаты тыххæй, æмæ кæддæриддæр Кукусæн
Гæдийы хæдзары дуар гом уыд. Афтæмæй рæстæг хатти.
Иу хатт та Гæди пъырыстыфимæ Нузалмæ бацыд. Фæндагыл Гæди
пъырыстыфæн радзырдта, Сафиаты ракурын йæ зæрды кæй ис, уый. Пъырыстыфæн
дæр æхсызгон уыд йæ уарзон лæджы ускуырд, æмæ йын ныфс дæр сæвæрдта,
хъуыддаджы уый дæр кæй бацæудзæн, уый тыххæй. Нузалмæ куы бацыдысты, уæд
уым пъырыстыф хъазт скæнын кодта. Æрæмбырд сты хъæуы чызджытæ, фæлæ
Сафиат нæма æрцыд, æмæ цыма хъазт цыдæр хъуаг уыд, нæ фидыдта. Уалынмæ
Сафиат хæдзары фисынæй разынд, йæ дыстæ фæйлаугæ, хъазты чызджыты астæу
балæууыд. Хъазт стæвд. Фæндыры хъæр къæдзæхтæ араудта. Æмдзæгъды тъæпп-
тъæпп дардмæ хъуысти. Уалынмæ Бибо дæр хъазтмæ ссыд йæ мæхъæлон
уазджытимæ. Кукус та хъазты уынаффæгæнæг уыд — дежурнæ. Сафиат-иу куы
ракафыд, уæд-иу ын Гæдийы йемæ скафын кодта. Иу хатт куы уыд, уæд Бибо йæ
уазæджы Сафиатимæ скафынмæ ракодта. Кукус ыл фæстæмæ ахæцыд. Бибо уый
мæстæй Кукусы хъазтæй раппæрста.

379
 Хъазт ахæлиу, ацыдысты. Ныхасы адæм хынджылæг кодтой Кукусæй, хъазтæй
дæ ратардта, зæгъгæ. Уый мæстæй Кукус бартхъирæн кодта Бибомæ, æз дын ацы
æфхæрд нæ ныууадздзынæн, зæгъгæ. Кукус æцæг сæххæст кодта гæдыдзырдтæй йæ
хъуыддаг, фæлæ фæстагмæ йæхицæн дæр хорз нæ уыд.
Пъырыстыф куы ныццыд фæстæмæ, уæд Саукуыдзмæ басидт, æмæ йын
радзырдта, Гæди йын йæ чызджы кæй куры, æмæ уый хорз хъуыддаг кæй у, Гæди
хицæуттимæ лымæн кæй у, æмæ йын æххуыс кæй уыдзæн, уыдæттæ. Кæй зæгъын æй
хъæуы, уыцы рæстæджы хицæутты дзырд, арвы цæфау, тыхджын уыд. Саукуыдз
пъырыстыфы дзырдыл уæлдай ницыуал загъта, фæлæ ма афтæ бакодта:
— Уый чызджы фæндон дæр у, æмæ...
Кукусы Бибо хъазтæй кæй раппæрста, уыцы хæрамæн Кукус бабадти
дондæдтæны, Сафиат дон кæцæй хаста, уым, æмæ Сафиат æмæ Бибойы ныхæстæм
хъуыста. Йæ фыд æй Гæдийæн куыд дæтты. Гæди дзæгъæлдзæуаг куыд у, ахæм
æвзæр дзырдтæ Бибо Гæдийæ фæкодта Сафиатæн.
Кукус Æрыдонмæ æрцыд æмæ радзырдта Айсæт æмæ Гæдийæн, Бибо æмæ
Сафиатæй цыдæриддæр фехъуыста, уый. Айсæт Кукусы йæ хæдзармæ бахуыдта,
хорз æй федта æмæ йын фæдзырдта, йæ лæппуйы хуызæн æй кæй уарзы, æмæ
Бибойæ Кукусы маст кæй райсын кæндзæн, уый. Æрмæст хъуамæ Кукус мæнг
æвдисæн ныллæууа, цыдæриддæр Гæди Бибийыл гæдыдзырдтæ равдиса хицæутты
раз, ууыл. Кукус дæр сразы ис.
Айсæт Гæдийæн загъта:
— Усы байст уды айст у, æмæ йын йе ’хсыры цъыртт хæрам скæндзæн, Бибойы
хицæуттæм хорз куы нæ банымудза æмæ дзы йæ маст куы нæ сиса, уæд.
Гæди сразы ис æмæ йæ мадæн дзырд радта.
Уыцы изæр Кукус Гæдийы æххуырстимæ — Мæхæмæтимæ фæхыл, æмæ
Мæхæмæт Бибомæ арвыста, хицæуттæн æй кæй ахсын кæнынц, уый.
Бибо фæтарст æмæ абырæг алыгъд.
Дыккаг бон пъырыстыфмæ Гæди æвзæр банымыгъта Бибойы: мæхъæлимæ
бæхтæ давы, лæгтæ мары, ахæм дзырдтæ фæкодта. Æцæджы тыххæй та æвдисæн
ныллæууыд Кукус. Пъырыстыф хъазахъхъы арвыста Бибойы ахсынмæ, фæлæ
Бибойы не ’ссардтой, æмæ афтидæй æрцыдысты.
Иу бон Саукуыдз Дзæуджыхъæуæй раздæхт æмæ Æрыдоны Гæдима бафысым
кодта. Кæй зæгъын æй хъæуы, Саукуыдзы Гæди хорз федта, цыбæл хæринæгтæ,
нуазинæгтæ йын фенын кодта. Дыккаг бон Саукуыдз Нузалмæ куы бацыд, уæд
фæрынчын æмæ йæ чызгæн лæгъстæ кодта, цæмæй Гæдийæн бакома, Гæдийы ус куы
уа, уæд амондджын кæй уыдзæн, уый йын дзырдта. Фæлæ чызг не сразы, ницы
амæлттæй æмæ йæм йæ фыд схæрам, æлгъыста йæ.

380
 Иу къуырийы фæстæ Саукуыдз амард æмæ йæ бавæрдтой. Фæлæ уыцы
рæстæгмæ гæсгæ йæ ингæн æртæ ’хсæвы хъахъхъæнæг уыд, æмæ хæдзары нæлгоймаг
нал уыд, чи йæ бахъахъхъæдтаид, æмæ Сафиат ацыд йæ фыды ингæн
хъахъхъæнынмæ. Фæндагыл халæттæ йæ сæрмæ тахтысты, фыдæхсæв скодта,
ныммæйдар. Сафиат йæ фыды ингæн хъахъхъæдта. Æвиппайды федта йæ фыды
аууон. Аууон æй ралгъыста æмæ Сафиат сæрра.
Дыккаг бон Нузал хъæугуывд кодтой æмæ дзуары бын Æрæмбырд сты æмæ
ныхас кодтой. Зæронд лæг Тасолтан нæма æрцыд, бафæстиат, æмæ йæм æнхъæлмæ
кастысты. Куы ’рцыд, уæд сын хабар радзырдта, цæй тыххæй бафæстиат, уый, æмæ
загъта:
— Уæлæ Æрхы Сафиат сæрра, æмæ йæ дзуармæ кæнын хъæуы, зæгъгæ.
Фæсивæд ацыдысты æмæ йæ дзуармæ æркодтой æмæ дзуары цур басур, фæлæ
йæ дзуарæн куы бафæдзæхстой, уæд æрчъицыдта æмæ адæмæй хицæн слæууыд.
Уыцы рæстæджы хъæдæй сау нымæтджын, сау лæг, хъуынджын худы рацыд
æмæ Сафиатæн загъта:
— Цом, Къасарайы базондзынæ дæ амонд.
Сафиат æмæ саунымæтджын ацыдысты Къасарамæ. Саунымæтджын уыд Бибо,
Бибо афтæ хъавыд, æмæ Къасарайы къæдзæхæй сæхи куыд аппæрстаиккой, —
фыццаг Сафиаты, стæй та йæхи. Бибо Сафиаты раздæр къæдзæхæй аппæрста, стæг
дзы стæгыл нал фæхæцыд. Бибо йæхи къæдзæхæй аппарынмæ куы хъавыд, уæд
ахъуыды кодта, æмæ йын Кукус æмæ Гæди маринаг кæй уыдысты, уый тыххæй
йæхи фæурæдта æмæ йе ’мбæлттæм æрцыд.
Радзырдта сын йæ зæрдæйы мæстытæ æмæ загъта:
— Кукус æмæ мын Гæди маринаг сты æмæ сæ агурын хъæуы, зæгъгæ.
Æрыдоны Гæдийæн йæ мад амард æмæ иунæгæй баззад. Гæди Сафиаты мард
куы фехъуыста, уæд ыл æртæфстысты, уый тыххæй цы хинтæ æмæ æвзæр митæ
фæкодта, уыдон. Иу бон ыл æрбафтыд Кукус æмæ йын Гæди афтæ зæгъы:
— Ацу, мæ цæст дæ куыд нæ уына, афтæ. Атæппæт бæллæхтæ дæу тыххæй
æрцыд.
Кукус ын загъта:
— Нæ дыууæ дæр зылын стæм, æмæ нæ фыдуагдзинæдтæ адæмæн мауал хъæр
кæн.
Гæди загъта:
— Хорз, мæ хæдзар, мæнæ дын уат æмæ схуысс. Кукус уаты схуыссыд, фæлæ
Гæдийы цæстæнгасы цыдæр фыдбылызы хъуыддаг равзæрста, æмæ йæхи бæсты йæ
уаты Гæдийы æххуырст Мæхæмæты схуыссын кодта. Гæди бацыд æмæ Кукусы
æфсон Мæхæмæты амардта.

381
 Кукус алыгъд æмæ Бибомæ ссыди, цæмæй Гæдийы банымудза Бибомæ, фæлæ
Бибо Кукусы куы федта, уæд æй рацахста æмæ йæ бæласыл сбаста. Кукус ын
лæгъстæ кодта, ма мæ амар, зæгъгæ, фæлæ йæ бирæ радзур-бадзуры фæстæ кардæй
æркъуыхтæ кодта. Бибо уырдыгæй ацыд, æмæ Æрыдоны Гæдиимæ кæрæдзи
амардтой.
Сафиаты сау дзыккутæ Къасарайы къæдзæхыл ауыгъдæй бирæ азты хъеллау
фæкодтой!

Саударæг ус

Кавказы хохæн йæ астæу алыг кодта Хъуды комы нарæг. Йæ фæрсты,

уæйгуытау, бадынц стыр бæрзонд гæмæх хæхтæ, алырдæм фидар цæстæнгас
дæттынц. Хуссарцæгæттæ, къуырфбын лæнчытæ дидинæгæй алы хъулон хуыз
æвдисынц, сæ хорз тæфæй, сæ рæсугъд уындæй лæджы зæрдæ рухс кæны. Урссæр
къæ.дзæхтæ хуры скастæй, æвзистау, æрттивынц. Сау суадæттæ хæлхæлгæнгæ
денджызмæ тындзынц. Нард фосы дзугтæ, миты хъæпæнтау, урсурсид дарынц. Ацы
дзæнæтон бæстыл фæцæйцæугæйæ, лæджы зæрдæ афтæ схорз вæййы, æмæ арвы
милтыл йæхи асæрфы. Фæлæ сæрд афтæ хорз куыд у, уыйас та зымæг талынг зындон
цæрæн у. Хицæнæй Хъуды комы зымæг мит фылдæр уары, уый тыххæй, æмæ
цæгатфарс тымыгъ Кавказы хохы сæрты миты хьæпæнтæ, ингæнмæ калæгау,
фæкалы. Нарæг кæмтты уæлхох фæзты мит лæджы æмбæрц ныууары.
Раст Хъуды комы, Арагуийы доны фарс, иу рæсугъд уæлхох фæзы царди
дыууæ ’фсымæры — Таджи æмæ Дзама. Дыууæ дæр æнæзæнæг уыдысты, фæлæ сæ
хъæздыгдзинадæй æмæ рæдау, кæрдзындæттонæй хохы дыууæ фарсы адæмыл сæ
хорзы кой айхъуысти. Кæддæриддæр адон бæлццон цæуджытæн хъæлдзæг æмæ
рæдау фысым уыдысты. Адæм сын бирæ фæкуывтой хуыцаумæ, майрæммæ
зæнæджы тыххæй, фæлæ уыцы куывтытæ агнæахъазæй баззадысты — Таджи æмæ
Дзамайæн зæнæг нæ райтуырди æмæ кæддæриддæр сæ цард æнкъардæй æрвыстой.
Гуырдзыстон Уырысимæ баиукæныны рæстæджы æвзæр стонг азтæ скодта. Хор
нал æрзад. Бæстæ бахуси. Адæм сыдæй мардысты, фыццаг сæ хæзнатæ фæуæй
кодтой — топп йедзаг хорыл, кард йæ кæрддзæмы дзагыл, уый фæстæ сæ зæнæджы
райдыдтой уæй кæнын.
Æрæгвæззæг уыдис æмæ арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Цæгат фарсы миты
уазал йæ нысæнттæ равдыста, Сау мигъты тымбылтæ хохæйхохмæ лиуырдтой.
Адæмы зæрдæ тынгдæр æрæнкъард, æрмæгуыр, хъуыдытæ æвзарæны цыдæр
саумигъ æндæрг абадт, зæрдæ цыдæр зындоны цардмæ æнхъæлмæ касти, саутар, сау

382
мылазон æхсæвидар дзы йæ ныхтæ ныссагъта, æмæ кæдæм аирвæзтаид, уымæн
фæрæз нæ зыдта.
Раст Косетмæ хæстæг, Арагуийы доны фарс, иу къуыбырыл цард Арагуийы
æлдар. Иу бон æлдарæн йæ ус афтæ зæгъы:
— Лæгай, зымæг æрцæуы æмæ цы хæрдзыстæм, уый нæ зонын, иу мæрты дзаг
нæм хор нæй, нæ хæзнатæ фæуæй кодтам, ницыуал нæм ис, нæ цагъартæй дæр хор,
фос никæмæ ис, цы ма сæ райсæм? Фыдæлты æмбисонд афтæ у: «уæрдон, дам, дын
суг куы нæ ласа, уæд, дам, дын йæхæдæг суг у». Уæртæ Глахайы чызг æмæ лæппуйы
ахæсс æмæ сæ искуы хорыл ауæй кæн.
Æлдар уæлдай ницыуал загъта æмæ йæ усы дзырдыл сразы æмæ дыккаг бонмæ
сæмгъуыд кодтой.
Æхсæвы уазал дуг скодта. Мит фæлдзæгъдæг хъæпæнтæ æвæрдта. Цæгатфарсы
миты уазал йæхи хæстæгæйхæстæгдæр ласта, кæд ма Кавказы хъæбатыр хæхтæ
урæдтой, уæддæр сæ сæрты лиуырдта æмæ сау мигъы тымбылтæй дзæнæтон
лæнчытæ æмбæрзта. Адæм дис кодтой, «ахæм фыдуазал, фыддуг никуы федтам»
дзырдтой.
Иу мæгуыр ус æмæ лæг — Глаха æмæ Марта, зæгъгæ, уыцы æлдары фарсмæ
цардысты. Æхсæвы, хæдзары, арты фарсмæ, нымæты зæронд сæ быны, хъисын
пæлæз сæ уæлæ, æрхуыссыдысты. Сæ сывæллæтты — чызг æмæ лæппу — сæ астæу
бакодтой æмæ сын аргъæуттæ кодтой, цæмæй се стонг ферох кодтаиккой. Фæлæ
стонг æмæ уазалæй бирæгъ дæр тæрсы, нæ фынæй кодтой, куыдтой, кæрдзын
агуырдтой, маст æмæ стонгыл тых хуыссæг кæм нæу æрæджиау банцадысты,
бафынæй сты.
Дыккаг райсом хъарм хурбон скодта. Дунейы рæвдауæг хурзæрин хохмæ тын
анывæзта. Къæдзæхтæ, сыгъзæринау, сæрттывтой. Заехх бахъарм. Мæргътæ зарын
байдыдтой. Адæм хурмæ рацыдысты. Глаха дæр йæ хæдзары дуармæ йæ ус æмæ
сывæллæттимæ бадти, хурмæ сæхи тавтой, æхсæвы уазалы æфхæрддзинад сæ зæрдыл
лæууыд, æмæ хур сфæлдисæг хуыцауæн арфæ кодтой.
Æвиппайды сæ разы æрбалæууыд æлдары лæгмоурау æмæ сын афтæ зæгъы:
— Уæ сывæллæтты уын æлдар йæхимæ куры. Глаха æмæ йæ ус æрвдзæфтау
фесты, ницыуал базыдтой, мæстæй сæ зæрдæ сыгъд æмæ æрдæг æууылдтытæй афтæ
зæ гъынц:
— Цымæ æлдар нæ сывæллæттæй цы кæны? Æлдары лæг йæ сины сæрыл
фæхæцыд æмæ сыл фæхъæр кодта:
— Уый мæ хъуыддаг нæу, цы сæ кæна, уый йæхи бар у. — Чызг æмæ лæппуйæн
сæ къухтыл фæхæцыд æмæ сæ æлдармæ акодта.
Чызгыл цыдаид авд азы, лæппуйыл та фараст, йе дæс азы. Бæстæ кæуын, хъæр
сси. Глаха æмæ йæ усы кæуынæй, сывæллæтты цъæхахстæй къæдзæхтæ арыдтой,

383
зæхх æнкъуысти, мæгуыр адæмы зæрдæ тъæппытæ хаудта, фæлæ сын фарсдар,
сæрхъызæг рауайæг кæй бон уыди, æмæ алчи йæ мæгуыр сæйæны ныссади.
Глаха æмæ йæ ус сæ сывæллæтты фæдыл æлдары хæдзары дуармæ кæугæ
бацыдысты æмæ сæ зонгуытыл æрхаудтой. Æлдар уæладзыгæй ракасти æмæ афтæ
зæгъы:
— Атæрут уыцы хæрджыты, сæ хъæр сын куыд нæ хъусон, афтæ.
Глаха æмæ йæ усы æлдары лæгтæ, гуыппытæгæнгæ, кæрты дуарæн федде
кодтой.
Глаха æмæ йæ ус кæугæ æмхасæн æлгъитгæ рацыдысты. Æлдар сæ кæцæйдæр
фехъуыста æмæ схъæр кодта:
— Хосро, Хосро, — зæгъгæ.
Хосро йæ размæ æрбауад — иу рæсыдгуыбын лæг, æмæ йын афтæ зæгъы:
— Зæгъ лæппутæн, æмæ уæртæ уыцы дыууæ зæрондæн надæй сæ царм куыд
растигъой, афтæ.
Хосро лæппутæм фæдзырдта æмæ æцæг дыууæ зæрондæн надæй сæ царм
растыгътой, сæ буар цъæх тæппал сси. Ус куыддæр йæ хæдзармæ бахæццæ, афтæ йæ
уд систа, фæмарди. Мæгуыртæ æрæмбырд сты, Глахайæн йæхи хуызæттæ,
фæкуыдтой тæригъæдтаг мардыл, се ’намонд дугыл æмæ йæ баныгæдтой. Глаха дæр
йæ усы фæстæ бирæ нал ацард, уый дæр амарди.
Глахайæн йæ усы цы бон ныгæдтой, раст уыцы бон æлдар дыууæ сывæллоны,
хордзенты мидæг, бæхыл йæ фæсарц ахаста уæймæ. Сæ ныййарæг мадыл кæугæ,
дзыназгæйæ, чызг æмæ лæппуйæн бæхы фæрстыл сæ цæстысыг лæсæнтæ уади, фæлæ
уæддæр æлдары зæрдæ цъæх уираг дурæй хъауджыдæр фæлмæн кæкын нæ
бакуымдта. Дур батадаид, къæдзæх бадон уыдаид, цæстысыг фестадаид уыдон
кæуын, дзыназынмæ, фæлæ уæддæр æлдары зæрдæмæ æрдуйыйас фæлмæндзинад
не ’рцыд.
Хур фæцæйныгуылди, хæхтæн ма йæ сыгъзæрин тынтæй фæстаг хатт салам
лæвæрдта, æризæрис, æвæццæгæн, æмæ хур дæр уыдон тæригъæдмæ кæсын нал
фæрæзта æмæ йæ бынатмæ тындзыдта, афтæ æлдар Таджийы хæдзары дуармæ
бахæццæ æмæ салам радта хæдзары хицауæн:
— Де зæр хорз уæд, Таджи, — зæгъгæ. Таджи дæр йæ рады арфæ ракодта:
— Хорзæй цæрай æмæ нæм æгас цу!
Уазæджы бæхæй æрхизын кодтой, сывæллæтты дæр æрисой бæхæй æмæ сæ
хæдзармæ бакодтой.
Таджи æмæ æлдар арты фарсмæ бандоныл æрбадтысты. Таджи æмæ Дзамайы
æнæзæнæг дыууæ усы сывæллæттыл цинтæ, мондæгтæ кодтой, рæвдыдтой сæ æмæ
сæ кæуынæй банцадысты, фæлæ ма уæддæр кæуынхæкъуырццæг кодтой.

384
 Æлдарæн нæл фыс аргæвстой, уæларт нард нæл фысыфыд фыхт. Стыр арт
фæйлауæнтæ кодта. Таджийы ус æфсинад райдыдта, хæбизджынтæ
фырдзадæджынæй улæфыдысты. Æхсæвæр сцæттæ æмæ фынг æрæвæрдтой — хæрд,
нозт бирæ. Цæмæйдæриддæр Таджи хъæздыг царди: дойныйæн бæгæны нуæзта»
зæрдæрухсæн та — арахъхъ. Бæрц бинонтæ æмæ зæхджын лæг, хор сæм
зæрондæйзæрондмæ зад. Фæминас кодтой, фæцæл кодтой.
Гаджидау гаджидауы сæрты хызт. Хæрд фесты æмæ сæ фынг систой. Уæды онг
Таджи æлдары нæ бафарста, цæвиттон, афтæ уыд Таджийæн йе 'гъдау, цалынмæиу
уазæгæн кæрдзын бахæрын кодта, уалынмæиу æй хабарæй нæ фарста. Ныр йæ
рæстæг куы ’рцыд, кæрдзын куы бахордтой, уæд æлдарæн афтæ зæгъы:
— Бафæрсын аипп ма уæд, фæлæ кæдæм цæуыс, ацы сывæллæтты кæдæм
кæныс?
Æллар йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
— Хор уæййаг агурын, мæ цагъартæ смæгуыр сты, ницыуал сæм ис, цы сæ
райсон æмæ ацы дыууæ уацайраджы хорыл уæймæ рахастон, — загъта.
Таджи æмæ æлдар чызг æмæ лæппуйы аргъыл дзурын райдыдтой. Бирæ
радзурбадзур фæкодтой, Таджи чысыл лæвæрдта, æлдар та бирæ агуырдта.
Æрæджиау бафидыдтой дæс мæрты хорыл, аныхæстæ ма кодтой æмæ
схуыссыдысты. Дыккаг бон раджы сыстадысты, сæхи цæхсадтой. Хæрд, нуæзт та
йын сцæттæ кодтой, хорз та йæ федтой, стыр къутуйæ йын хор сæвгæдтой, дæс
мæрты йын сбарстой, æмæ æлдар йæ хæдзармæ ацыди. Чызг æмæ лæппу Таджи æмæ
Дзамайæн баззадысты.
Таджи Дзамайæн бар бауагъта, чызг æмæ лæппуйæ иу Таджийы номыл куыд
уыдаид, иннæ та Дзамайы номыл, афтæ. Дзама йæхицæн лæппуйы райста, чызджы
та Таджи йæ номыл хаста. Таджи чызг æмæ лæппуйыл нæмттæ сæвæрдта:
Гуырдзыхан æмæ Гуырдзыбег.
Чызг æмæ лæппу дзæвгар афонты мысыдысты, сæ ныййарæг мад æмæ фыды нæ
рох кодтой. Фæлæ рæвдауаг æмæ фæлмæн æнæ ныййаргæ мадæлты
узæлынрæвдауынæй Гуырдзыхан æмæ Гуырдзыбег тагъд ферох кодтой гуырдзиаг
æвзаг æмæ сæ ныййарæг мад æмæ фыды дæр.
Лаеджы зæрдæ царды асинтыл уæлæмæ хизы, йæхи уæлвонг сисы æмæ арвы
милтыл йæхи асæрфы, бæрзондæй рафæлгæсы, цайргæсау, дунейы
рæсугъддзинæдтæ йæ разы тыбартыбыр кæнынц, цард æм йæ мидбылты худы
сауæрфыг чызгау, фæлæ уыдон иу цæсты ныкъуылдмæ сты. Гуырдзыбегыл ацыдаид
фынддæсæхсæрдæс азы, афтæ фиййау цæуын райдыдта. Таджи аемæ Дзама сæхи
æнæзæнæг нал хуыдтой. Каеддаериддæр сæ хаедзарæй зарыны хъæр хъуысти.
Иу сæрдыгон бон Гуырдзыбег йæ фос сæрвæтæй сæухиз дудынмæ æртардта.
Гуырдзыхан æмæ Гуырдзыбег дæр устытимæ кæрты фос дыгътой, Дзама та хæдзары

385
уæлувадыл бадтис æмæ топп сæрфта, фосдуцджытимæ хъазыди, йæ фос, йæ бинонты
уындæй йæ зæрдæ рухс кодта, æвиппайды топп фæдзæгъæл, гæрах, Æмæ
Гуырдзыбег æхсыры къæртайы размæ басхъиудта. Гуырдзыбегæн нæмыг раст йæ
ныхы стæгыл сæмбæлди æмæ иннæрдыгæй магъзы фæрчытæ атыдта. Устытæ йыл
амбырд сты, Дзама дæр нызгьордта, фæлæ ма Гуырдзыбег æртæ хатты йæ гæндзæхтæ
ацагьта æмæ йæ уд систа. Дзама фæстæмæ фæзылд æмæ хæдзары смидæг, топп
аивтыгъта æмæ йæ уый дæр йæхиуыл ныциавта æмæ хæдзары астæу уæлгоммæ
бахаудта.
Бæстæ кæуынæрдиагæй хъæр сси. Устытæ сæ рустæ ныттыдтой, кæрæдзийы
сæры хъуын бындзыггай истой. Адæм сыл æрæмбырд сты, сæ тæригъæдæй уыдон
дæр куыдтой, дзынæзтой. Таджи уым нæ уыди, уыгæрдæнтæ сгарæг ацыд,
хосгæрдæн æрæввахс æмæ уыгæрдæнтæ бæрæг кодта. Таджимæ дæр хъæргæнæг
арвыстой æмæ уый дæр æрцыд. Алчидæр зоны, уый дæр цы кодтаид, уый.
Таджи зæппадз самайын кодта. Æртæ бонмæ зæппадз сцæттæ ис, Дыууæ галы
хæрнæгæн аргæвста, æртæ комы æрхуыдта. Адæм сыл фæкуыдтой, фæхъыг кодтой,
Гуырдзыбег æмæ Дзатлайы зæппадзы сæвæрдтой, «рухсаг ут, рухсаг» загътой æмæ
раздæхтысты. Адæм хæрнæг бахордтой æмæ алчи йæ хæдзармæ яцыд. Æрмæст ма
хæдзарæй хъуыстис Дзамайы усы хъарджытæ.
Афонтæ цыдысты, рæстæг ивта. Таджи дæр йæ мæстытæ, йæ зиæнттæ ферох
кодта, æмæ та цард йе ’гъдауыл хæтын райдыдта.
Раст Терчы доны фарс иу хуссар рæбыны царди æртæ ’феымæры, сæ кæсдæр
джиргол, зæгъгæ. Уыдон дæр æнæзæнæг уыдысты. Иу уалдзыгон бон джиргол
Таджимæ æрцыд. Таджи хæдзары дуармае бадт æмæ йын джиргол салам радта:
— Дæ бонтæ хорз уæнт!
— Хорзæй цæрай, лæппу, хорзæй цæрай! Цæвиттон, уыцы рæстæджы зæронд
адэем лæппутæм сæ номæй нæ дзырдтой.
— Цом, мæ хур, хæдзармæ, кæрдзын ахæр, бæлццон дæ æмæ дын стонг уыдзæн.
джиргол арфæ ракодта, фæлæ йæ Таджимæ хъуыддаг кæй уыд, уый тыххæй
дарддæр ницыуал загъта æмæ хæдзармæ бацыдысты.
Раст сихорафон уыд æмæ сын Гуырдзыхан фынг рахаста, хæрд, нуæзт æмæ
минас кæнын райдыдтой. Гуырдзыхан сæ разы уырдыг лæууыд æмæ сын арахъхъ
лæвæрдта. Гуырдзыхан æмæ джиргол кæрæдзи куы федтой, уæд кæрæдзийы
уарзондзинадæй сæ зæрдæ ссыгъди, цыма сын сæ зæрдæ тæвд æфсæйнаг тæлы
æрбалхъывта, иу дзырд дæр сæ бон нал уыди.
Уарзондзинады тых афтæ у, æмæ дыууæ уарзоны кæрæдзи куы фенынц, уæд сæ
бон сдзурын нал вæййы, кæд бирæ кæрæдзийæн ныхас кæнинаг вæййынц, уæддæр.
Зæрдæйы уарзондзинады хыз æрцахсы, хурхы уадындзтæ адымсынц, зæрдæ къултыл
йæхи хойын сисы, цалынмæ йæ рæстæджы дæргъдзинад æрынцайын кæны,

386
уалынмæ. Ахæм дуг уыд джиргол æмæ Гуырдзыханыл дæр. Куыддæртæй хæрд
фесты æмæ сын Гуырдзыхан сæ фынг систа. Уыцы бонæй фæстæмæ джиргол æмæ
Гуырдзыхан кæрæдзи уарзондзинадæй, артау, сыгъдысты, пиллон уагътой.
Уæлдæр куыд загътон, уымæ гæсгæ, Таджи цалынмæ уазæгæн кæрдзын
бахæрын кодтаид, уалынмæиу æй хабарæй нæ фарста, ныр кæрдзын хæрд куы фесты
уæд ын афтæ зæгъы:
— Лæппу, цы хъуыддаг, цы хабар дæм ис?
— Ницы, фосхизæн æфцæг æххуырсынмæ дæм æрбацыдтæн, —
къæмдзæстыггомау загъта.
Таджи æмæ джиргол фондзыссæдз фысæн иу фыс хизæггагыл бафидыдтой æмæ
джиргол йæ хæдзармæ ацыд.
Ралæууыд уалдзæг. Зæхх арт фестад, бæстæ змæлæг ссис. Цард йæ мидбылты
худти. Зæрдæ фаг сулæфыд. джиргол дæр йæ фос Таджийы бæстæм æртардта, иу
рæсугъд рæбынауы дарæн æрцарæзта æмæ йæ фос хизын райдыдта. Таджи дæр йæ
фос джирголы фосимæ схæццæ кодта æмæ иумæ хызтой. Гуырдзыхан алы сæухиз
афон уæтæрмæ фос дуцынмæ цыд, æмæиу йæ зæрдæ сусæг уарзондзинады цæхæрæй
судзгæ æрцыд.
Иу бон та Гуырдзыхан фос дуцынмæ ссыд æмæ йын джиргол афтæ зæгъы:
— Чызгай, æппын мын тæригъæд нæ кæныс? Дæ уарзондзинадæй мæ зæрдæ
сфыхт, сфизонæг. Нал фæразын. Уæд та мæ маргæ куы акæнис! А мæ дамбаца дын
æмæ мыл æй цæв. — Æмæ йæм йæ дамбаца бадардта. Чызджы фæлмæн зæрдæйæн ма
уыцы иу ныхас хъуыд, æмæ атыппыр, адæнгæл. Уарзондзинадæй хурхы уадындзтæ
арæсыдысты æмæ джирголы хъæбысмæ æнæдзургæ йæхи баппæрста. Бæстæ
фæхъуси, фæсабыр. Дыууæ дзыхы кæрæдзийыл сасмау андæгъдысты, афтæмæй
бирæ, тынг бирæ генцад алæууыдысты, стæй фосы фарсмæ цъæх сгæллады хуызæн
кæрдæгыл бахаудтой, фосы æмбис æнæдыгъдæй баззад, афгæмæй хизæнуатмæ
дзæгъæл ацыдысты. Хуыцау зоны, кæдмае фæбадтаиккой уыцы ран, æндæр фиййау
сын се ’нцойдзинад куы нæ фехæлдтаид, уæд Фиййау къуыбырæй ныхъхъæр кодта,
«джиргол, дæ фос дзæгъæлы фæцæуынц», зæгъгæ. Фиййауы хъæрмæ фестадысты,
джиргол йæ фосмæ ацыд, Гуырдзыхан та — йæ хæдзармæ. Уыцы бонæй фæстæмæ
уыдонмæ дыууæ зæрдæйы нал уыди, фæлæ сæ зæрдæтæ уарзондзинады сасмæй
баныхæстыты, баиу сты æмæ се 'хсæн æмбæхст ницыуал уыди. Дзырд бакодтой,
куыд уыдон ус æмæ лæг уыдзысты, кæрæдзи нал фæсайдзысты, ууыл сомы
бакодтой, ард бахордтой.
Æрæгвæззæг æрцыд. Арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Хохы цыргъытыл мит
æрхæцыд. Цæгат фарсы тымыгъ риуыгътыта? систа, æфцæгæйæфцæгмæ сау мигъы
тымбылтæ хаста. Дзæнæтон хæхбæстæй мæргъты зарын нал хъуыст — хъарм бæстæм
атахтысты. джиргол дæр йæ фос йæ хæдзармæ атардта.

387
 Нæ хæхты зымæг цух нæ уадзы, мит æруарыд, æрæхгæдта, зæххæй сауы
къуыбыр нал фæзынд. Гуырдзыхан мæллæг кæнын райдыдта, уæды онг бинонты
хъазæн хъул, ныр йæ дзыхæй дзырд нал хауы, нынкъард, ныффæлурс. Иæ хъуыдытæ
иууылдæр джирголы уарзондзинады хызы ахст фесты æмæ æдзухæй Арвы комы
нарæгмæ каст джирголы фæстæ.
джиргол дæр цолайæцоладæр кодта, йæ фос ныууагъта> хæдзармæ йæ хъус нал
дардта, йе ’фсымæртæн буцтæ кодта, ус ын æрæгмæ кæй куырдтой, уый тыххæй.
джирголæн йе ’фсымæртæ хъуыддаг тагъд бамбæрстой æмæ йын ус курын фæнд
скодтой.
Уалдзæг æрцыд. Зæхх сулæфыд. Бæлæстæ сыфтæр æфтыдтой. Æрнæджытæ
дидинæгæй алы хъулон хуыз равдыстой, сæ хорз гæфæй лæджы зæрдæ рухс кодта.
Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ йын бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой.
Мæргътæ сæрибар зарджытæ кодтой. Уазал зымæг æфхæрд фосы дзугтæ
кæрдæгæфсæстæй сынæр цагътой. Иудзырдæй, бæстæ хуыссæгæй райхъал æмæ
бæрæгбон кодта.
Иу бон джирголы хистæр æфсымæр Бицикъо афтæ зæгъы:
— Цом, æз Таджимæ цæуын, æмæ йын йæ чызджы джиргонæн усæн ракурæм.
Бинонтæ иууылдæр сразы сты. Бицикъо йæ лæдзæг райста æмæ ацыд.
Раст хур фæцæйныгуылд, афтæ Гаджийы хæдзармæ бахæццæ æмæ салам радта
хæдзары хицауæн:
— Дæ изæртæ хорз уæнт, Таджи.
— Хорзæй цæрай, Бицикъо, æмæ æгас цу!
Æгъдаумæ гæсгæ аныхæстæ кодтой, кæрæдзи афарстой æмæ хæдзармæ
бацыдысты, бандоныл æрбадтысты æмæ ныхас кæнын райдыдтой: рæстæджы
тыххæй, кæрдæджы, фосы тыххæй. Уалынмæ æхсæвæр сцæттæ. Гуырдзыхан фынг
рахаста æмæ сын æй сæ разы авæрдта. Чызг сæ разы уырдыг лæууыд æмæ сын нуæзт
лæвæрдта. Таджи æмæ Бицикъо цæрæнбонты гаджидаутæ нуазын райдыдтой. Хорз
куы банозтджын сты, уæд Бицикъо чызг курын æрæмысыд. Гуырдзыхан цайдан
фынджы раз авæрдта æмæ кæмдæр амбæхсти.
Бирæ радзур-бадзуры фæстæ Таджи сразы ис æмæ йæ чызджы джирголæн усæн
радта. Ирæды тыххæй бирæ нæ фæдзырдтой. Бицикъо алцæуыл дæр разы уыд æмæ
дæс æмæ дыууиссæдз хъугыл бафидыдтой. Бицикъо дард æмгъуыд не скодта, фæлæ
къуырийы фæстæ Таджи ирæд исынмæ куыд æрцыдаид, афтæ. Куыд загътой, афтæ
сæ хъуыддаг дæр скодтой. Таджи къуырийы фæстæ ирæд райста æмæ дыууæ
уарзонæн сæ зæрдæ æрæнцад.
Сæрд аивгъуыдта. Адæм хор, хос æркарстой, бафснайдтой. Доны былтыл их
фæхæцыд. Хохы цыргъытыл зымæг йæ урс кæрц æрæмбæрзта. Хур адарди.
джиуæргуыба æрцыд æмæ джирголæн ус æрхастой.

388
 Азтæ цыдысты, рæстæг уыцы саутар мылазонæй хаста. Гуырдзыстоны паддзахад
бамынæг, бахуыссыд. Сæ бæстæ хъахъхъæнын нал фæрæзтой. Кавказы адæмы
мыггæгтæ кæрæдзимæ лæбурдтой, кæрæдзи фос тыхæй тардтой, истой, давтой.
Иудзырдæй, тынг змæст рæстæг уыди.
Лæг сырдæй сырддæр сырд у. Цæст не ’фсæды, зæрдæ лæбуры, йæхицæй
мæллæгдæр, æдыхдæры цард халы, йæ ис, йæ фæллой йын тыхæй исы, давы. Стыр
зондджын лæгтæ бирæ сæдæ азты фæкуыстой, сæ хъару, сæ зонд иумæйаг уарзон
æцæгдзинады царды тыххæй бафæллайын кодтой, фæлæ бирæ нæ бафæрæзтой
лæджы зæрдæ сфæлмæн кæнынæн. Бирæ сæдæ азты дæр фæкусдзысты зондджын
адæмтæ, цалынмæ адæймаг базона уый, кæцæй рацыд, цы у æмæ кæдæм цæуы.
Иу æрæгвæззæг раст æмбисæхсæв Таджимæ бадзырдæуыд:
— Уазджытæ, уазджытæ, Таджи!
Таджи хуыссæнуатæй фестад. Устытæ арт акодтой. Таджи дуар фегом кодта
æмæ уайтагъд хæдзары астæу фондз æдгæрзтæ лæджы æрбалæууыд. Таджи уайтагъд
хъуыддаг фембæрста, уазджыты ’фсон абырджытæ кæй уыдысты, уый, æмæ
фæстæмæ йæ гæрзтæм фæзылд. Абырджытæ Таджимæ фæлæбурдтой æмæ йын йæ
къухтæ синагæй абастой. Абырджытæ та уыдысты дагъистайнаг адæм (лекъ).
Таджийы ус уаты нывæрзæнæй хъама фелвæста æмæ йæ абырджытæй иуæн йæ
гуыбыны раст фистоны онг ныссагъта. Иу æртæ хатты ма йæ гæндзæхтæ ацагъта
æмæ йæ уд систа. Иннæ цыппар лæджы кæрдтæ фелвæстой, Таджи æмæ йæ усы
лыстæг къуыхтæ скодтой. Дзамайы усы рацахстой, синагæй йын йæ къæхтæ сбастой,
хæдзары цыдæриддæр ссардтой, æхцайæ, фосæй, хæзнайæ, Дзамайы ус дæр семæ,
æртыккаг бон Дагъистаны балæууыдысты.
Дыккаг бон, Таджийы хæдзары змæлæг куы нæ уал уыди, уæд адæм афæдис
кодтой æмæ хæдзары астæу Таджи æмæ йæ усы къуыхтæ, мардæй туджы малы
ссардтой. (Таджи хъæуæй хицæн царди). джиргол æмæ Гуырдзыханмæ хъæргæнæг
арвыстой æмæ æрцыдысты. Адæм сыл фæкуыдтой, фæхъыг кодтой æмæ сæ Дзама
æмæ Гуырдзыбеджы фарсмæ зæппадзы сæвæрдтой. «Рухсаг ут, рухсаг» загътой æмæ
раздæхтысты. Гуырдзыхан Таджийы рæхыс йе ’фцæджы бафтыдта æмæ йæ хæдзармæ
ацыд. Гуырдзыхан сау скодта, барысчъи дардта афæдзы бонмæ.
Цæй, ныр уал Дзамайы усы хабар фæуадзæм æмæ Гуырдзыханы хъуыддаг
радзурæм.
Гуырдзыстон Уырысимæ баиу кæныны онг Хиуы комы цард иу хуымæтæджы
хиуаг мыггаг. Гуырдзыстон Уырысимæ куы баиу сты, уырысы æфсæдтæ
Гуырдзыстонмæ цæуын куы систой, уæд адæм дыууæ дихы фесты: иутæ уырысы
фарс уыдысты, иннæтæ сæ Гуырдзыстонмæ цæуын нæ уагътой. Ацы хиуаг мыггаг
дæр уырысы фарс уыдысты æмæ сын фæндæгтæ амыдтой, слымæн кодтой уырысы
хицæуттимæ, уырыссагау базыдтой цыдæр салтайбалтайтæ, æмæ сын хæрзиуджытæ

389
лæвæрдтой. Уæды онг хуымæтæджы хиуаг мыггаг уый фæстæ хохы адæмæн æлдар
сси, æгас хохы адæм сæ армы дзыхъхъы æрбатымбыл кодтой, æмæ сæ сызмæлын нал
уагътой, фыдæбонæй сæ мардтой.
Кæддæриддæр æдых тыхджынæн — дондзау, алчи сæм йæхи хæстæг ласын
байдыдта, хъантæ сæ хастой, джирголы фыд дæр уыдонæй йæхицæн хъан схаста,
Теджиа, зæгъгæ. Теджиа фыдлæг, фыдæгъдау разынд, æнæууæнк, æнæард,
иудзырдæй; хæстæг, хицонæн нæ бæззыд.
Гуырдзыханы ма йæ афæдзы бонмæ барысчъи сау дарын дыууæ къуырийы
хъуыд, афтæ, Мынайы дзуарыбоны, Теджиа джирголтæм бацыд йе ’мцеччы
хæдзармæ.
Хæдзары æрмæст Гуырдзыханы йедтæмæ ничи уыд, иннæ бинонтæ иууылдæр
дзуары уыдысты. Теджиайыл Гуырдзыхан фæцин кодта, куыд сæ хæстæг, сæ хъан,
æрхизын æй кодта æмæ йæ уатмæ бакодта, хæрд, нуæзт, хорз æй федта. Теджиа куы
банозтджын, уæд усимæ аенгефсарм ныхæстæ райдыдта. Гуырдзыхан фырмæстæй
йæ дыууæ æрфыджы астæу хъæды сынчъыйас фелхынцъ кодта, цæсгом афæлурс
æмæ афтæ зæгъы:
— Ау, нæ згьан куы дæ, нæ хæстæг, нæ урс æхсырæй дæ куы схаетам, саударæг
ус куы дæн, уæд куыдтæ дзурыс, цытæ дзурыс, худинаг дын нæу, — æмæ
æнæдзургæйæ дуармæ фездæхт.
Теджиа усы рацахста, йæ хъæбысы йæ æрбатымбыл кодта амæ йæ сынтæджы
баппæрста. Ус хъæр кодта, тæлфыд, йæ гæндзæхтæ цагъта, фæлæ йæ бон ницыуал
сси, цы дардыл дзурын, æнæууæнк хиуаг йæ чъизи зæрдæйы фæнд сæххæст кодта
æмæ ацыди.
Гуырдзыхан йæ фæстæ атутæ кодта æмæ афтæ зæгъы:
— Ту, хиуаг хæрæг! Ту, хиуаг æнæууæнк куыдз! — æмæ скуыдта. Гуырдзыхан
фæстæмæ фездæхт кæугæ æмæ уаты къуымты рацагур-бацагур акодта æмæ
сынтæджы бынæй йæ уыртты бос синаг айхæлдта æмæ йæ уаты цары уæладзæныл
фидар абаста æмæ, кæугæйæ, афтæ зæгъы:
— 0, хуыцау, бæрзондыл бадæг, Мынайы Майрæм, Хъуды Майрæм, сымах зонут
мæ рæстдзинад, мæ тæригъæд хæссæг сымах фæут, уе 'вджид кæнын мæ
тæригъæддаг æнамонд уд.
Ацы цыбыр, фæлæ зæрдæмæ хъарæн ныхæстæ кæнгæйæ, синаг йæ хурхыл
æрвæдзæг авæрдта æмæ царыл ауындзæгæй баззад.
Хур акъули, фæцæйныгуылд, адæм дзуары бынæи æрцыдысты æмæ хъæуы
уынджы хъазт скодтой. Уалынмæ джирголы хæдзарæй кæуыны хъæр ссыди. Адæм
бафæдис кодтой, цы хабар у, — зæгъгæ, æмæ синаг айхæлдтой, фæлæ æгæр
ферæджы. Гуырдзыхан амард, æрмæст ма синаджы феуæгъдимæ йæ сау цæстытæ
фæирд кодта, чи зоны, мæрдты ’гъдауæй загъта, джирголы ма куы фенин, зæгъгæ.

390
Адæм радзур-бадзур систой, цæмæн йæхи амардта, цы маст дзы бацыд, йæ моимæ
уарзонæй куы цард, дзырдтой, фæлæ ницы фæндаг ссардтой хъуыддагæн æмæ
адæмы ’хсæн æмбæхстæй баззад. Гуырдзыханыл адæм фæхъыг кодтой æмæ йæ
баныгæдтой, «рухсаг у, рухсаг, бецау» загътой æмæ сæ хæдзæрттæм ацыдысты,
Маст лæджы æнафоны зæронд кæны, — джирголæн йæ сау рихитæ,
æрæгвæззæджы фæсалау, фæхалас сты, йæ астæу фæгуыбыр, цæсгом ныффæлурс,
фенцъылдтæ, æрфгуыты астæу лæгъз ных фæугард, йæ хъуын барц сбадт,
иудзырдæй, джирголы уындджын, рæсугъд цæсгом кæуын цæстæнгас равдыста. Йæ
дзуаппджын мæлгъæвзаг къуызгæ дзурын райдыдта. Хуыссæг æй нал ахста, йæ
хъуыдытæ иууылдæр Гуырдзыханы ингæны уæлхъус сау марой зилахар кодтой.
Бон-иу йæ уаты дуармæ æнкъардæй бадти, æхсæв та-иу Гуырдзыханы ингæны уæлæ
кæуынмæ цыд.
Нæй ахæм сусæгдзинад, чи нæ раргом уа.
Теджиа æнæгъдау, рæуæг лæг уыди, алы дзæгъæлдзæуаг устытимæ лымæнтæ
кодта, расыгæй-иу ахæм устытæн йæ тæригъæдтæ æнæфсарм фæдзырдта.
Иу хатт Теджиа Къобы йæ лымæн устытæй Госæзи, зæгъгæ, уыимæ сæмбæлдис
æмæ та йæ фыдуаг æгъдæуртæй хæйрæджы зæрдæрухс кодта. Æхсæвы Гуырдзыханы
хъуыддаг Госæзийæн радзырдта, фыны йæ куыд фены, уыдæттæ йын загъта.
Райсомы та Теджиа йæ хæтгæ цардæй Сæнайы 'рдæм афæндараст. Кæй зæгъын æй
хъæуы, Госæзи Теджиайы йедтæмæ æндæр ахæм лæгты зæрдæ дæр нæ хъыг кодта
æмæ Гуырдзыханы хиамарыны хабар кæмæндæрты радзырдта. Уыцы сахат дзырд
уады бæхыл абадти æмæ Ирыстоны къуымты æрзылд. Адæм æргом дзурын
байдыдтой, Гуырдзыхан Теджиайы тыххæй йæхи кæй амардта, уый. джиргол дæр
æй фехъуыста æмæ Теджиайы марыны фæнд скодта.
Хуыцау бирæ бары, фæлæ æгæр тæригъæд нæ бары. «Мæлæты фæндагыл, дам,
мыд ныччынди». Иу бон Теджиа джирголмæ æрхызт æнæхонгæ уазæгæй, уаты
къæлæтджыныл фæстæдзæг æрбадт æмæ та расыгæй, æрфгуытæ æлхынцъытæ кæнгæ,
ныхаестæ кодта. джиргол та уаты къуымы, иннæрдыгæй, æнæдзургæйæ бадт æмæ
хъуыдытæ кодта: «Ам æй мæхи хæдзары куы амарон, уæд худинаг у, фæлтау æй
цæуын ауадзон, стæй йæ фæстейæ асурдзынæн æмæ йæ афтæмæй амардзынæн»
загъта. Теджиа, бухъхъытæ кæнгæйæ, загъдæмхас джирголæй хъазыд æмæ йын афтæ
зæгъы:
— Хорз лæг дæ, бæргæ, ахсæ.в мын иу ус куы ссарис, уæд.
джирголæн фырмæстæй йæ зæрдæ йæ хъуырмæ ссыд, риу рацæй тыдта, йæхи
уромын нал фæрæзта, ноджы йын Теджиа усы кой куы скодта, уæд. Атыдта,
арæмыгъта зæрдæ йæ бæттæн. джиргол хъама фелвæста æмæ йæ Теджиайы нард
гуыбыны раст фистоны онг ныссагъта. Теджиа къæлæтджыныл дзæгæй баззад,
гуыбыны фиу дзæкъулыйас размæ рахаудта. Боны джиргол йæхи сцæттæ кодта,

391
æхсæвы Теджиайы бæхы дымæгыл ныббаста æмæ йæ Окрохъанайæ Къобы æхсæн
фæзы аппæрста æмæ абырæг алыгъди.
Ирон адæм, стыр дзыллæ уæвгæйæ, сæхи скуынæг кодтой, иумиаг
æфсымæруарзондзинадæй фидар нæ уыдысты, искæйы цæф сын нæ рысти, сæхи
æлхыскъыл кæрæдзи мардтой, цагътой. Чи сæм-иу фæхудти, уый-иу сæхи
фенхъæлдтой. Æфсымæр æфсымæры нæ уарзта, цæгъдджытæ йæм æххуырста. Уыцы
æвзæрдзинæдтæ суанг мах рæстæджы онг дæр ма раххæстысты.
Раст Тырысгомы сивырауты иу хæдзар Семмæрзатæ цард. Иу æхсæв джиргол
уыдонмæ бафысым кодта. Семмæрзатæ джирголы туджджынтæн хæрзгæнæг
уыдысты, джиргол уый нæ зыдта. джирголы хорз федтой æмæ йæ схуыссын кодтой.
джиргол куы бафынæй, уæд ын йæ топпы хъусы дон ауагътой, йæ кард æмæ йын йæ
хъама дуртыл фæхырхтой æмæ джирголы туджджынтæм фехъусын кодтой.
джирголы туджджынтæ дыууадæсæй Хъасарайы йæ размæ бабадтысты. джиргол
кæркуасæнты фестад æмæ рацыди. Хъасарамæ куыддæр рахæццæ, афтæ йæ
туджджынтимæ баиу ис. Бæстæ гæрах сси. Топпы хъæр бæстæ арыдта. джиргол дæр
топп фелвæста, æруагъта æмæ не схæцыд, кард фелвæста æмæ æрду дæр нал
фæкарста, хъама дæр афтæ. Джиргол йæ къухы фыдтæ дæндагæй стыдта æмæ афтæ
зæгъы:
— Цæвут мæ, хæрджытæ, уæ рæстæг у! — æмæ йæ карды æнцой ныллæууыд.
Æхсидгæ сау туг йæ фæрстæй цыхцырæгау мызт. Йæ буар тугæй куыд афтид кодта,
афтæ æнцад, бæлас кæлæгау, йæхи зæхмæ æруагъта, йæ къухтæ йæ риуыл авæрдта
æмæ йæ уд систа. Йæ туджджынтæ ма йыл уæддæр сæ кæрдтæ æвзæрстой.
Дыккаг бон адæмыл айхъуыст джирголы мæлæт, фæдисы ацыдысты, æмгар,
хæстæгджын лæг уыд; æмæ джирголы æнæгъдау къухæй мардæй федтой. Адæммæ
тынг хъыг фæкастис. Тыхæн æхсар йæ хос бæргæ у, фæлæ бахьуаг сахаты мæгуыры
бон цы у. Фæкуыдтой йыл æмæ йæ сынтыл йæ хæдзармæ æрхастой. джирголæн
йе ’фсымæртæ раздæр амардысты æмæ йæ хæдзары æрмæст йæ зæронд мады
йеттæмæ ничиуал уыд. Уый тæригъæдæй бæстæ скъуыдтæ хаудта. джирголæн
Гуырдзыханы фарсмæ ингæн скъахтой æмæ йæ баныгæдтой, «рухсаг ут, рухсаг»
загътой æмæ раздæхтысты. Йе ’мгæрттæ йын æхсæны хист скодтой æмæ адæм
фæйнæрдæм ацыдысты. Æрмæст ма хъуысти джирголы хæдзарæй йæ мады
хъарджытæ.
Фæци джиргол æмæ Гуырдзыханы хабар, ныр та Дзамайы усы хъуыддаг
радзурæм.
Раздæр куыд загътон, афтæ Дзамайы усы лекъ ахастой Дагъистанмæ, зæгъгæ,
уым æй иу Наибæн ауæй кодтой. Уый дæр та йæ æндæрæн ауæй кодта. Афтæмæй
уæйтæгæнгæйæ Цæцæнмæ æрбафтыди. Уыцы рæстæджы Тæгиатæ дардыл хаттысты,
Дзамайы усы Цæцæны Мамсыратæ балхæдтой æмæ йæ джызæлмæ æрбакодтой.

392
Дзамайы ус иронау хорз нал зыдта, Мамсыратæ йæ куы фарстой, кæцон дæ, зæгъгæ,
уæд йæхи бацамыдта Хъудаг. Уыцы номæй йæ хуыдтой Мамсыратæ.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг ивта. Уырысы æгъдæуттæ стыхджын сты. Адæмæн сæ
бартæ айстой. Мамсыратæ Туркмæ лидзын æрæмысыдысты. Хъудаджы дæр семæ
акодтой Арвы комы фæндагыл. Дзамайы ус йæ райгуырæн бæстæм куы бахæццæ, сæ
хæдзаруатмæ куы бакаст, Дзама æмæ Гуырдзыбеджы зæппадз куы федта, йæ цард, йæ
фыдæбæттæ куы æрæмысыд, уæд йæ зæрдæ суынгæг, ссыгъд, цыма йын йæ зæрдæ
тæвд æфсæйнаг тæлы æрбалвæста, скуыдта æмæ сбогъ-богъ кодта. йæ зæронд хус
уадултыл цæстысыг лæсæнтæй æркалдта. Йæ кæуынмæ уæлвæндагæй иу зæронд ус,
уыцы бæстаг, Тотырдзан, зæгъгæ, æрцыд æмæ афтæ зæгъы:
— Бабын уай, цы мæгуыр дæ, цæуыл кæуыс, дæ фæхъхъау фæуон?
Дзамайы ус йæхи фæхъæбатыр кодта, йæ фæстаг хъару æрæмбырд кодта æмæ
зæронд усæн афтæ затъы:
— Хуыцауы тыххæй, дин иманы тыххæй, джирголы ус Гуырдзыханы нæ зоныс?
Зæронд ус ныуунæргъыдта æмæ афтæ зæгъы:
— Цæуылкæ йæ зыдтон, цæуылнæ, мæ сæр дæ нывонд фæуа. Раджы йæхи куы
амардта, джирголы дæр йæ тудæджынтæ амардтой.
Æмæ йын, иууылдæр куыд уыд, хабæрттæ радзырдта. Дзамайы ус фырмæстæй
кæуын нал сфæрæзта. Йæ цæсгом ацъæхи, цæстытæ батартæ сты æмæ фæндаггæрон
стыр дурыл йæ сæрæн æртæ цæфы ныккодта, йæ гæндзæхтæ ацагъта æмæ йæ уд
систа. Мамсыратæ сæ уæрдæттæ баурæдтой. Дзамайы усæн фæндаггæрон ингæн
скъахтой æмæ йæ баныгæдтой. «Рухсаг у, рухсаг», — загьтой æмæ Туркмæ афардæг
сты. Дзамайы усæн йæ ингæн ныр дæр бæрæг у Арийы комы фæндаггæрон чысыл
сыджыты обауæй.
Рухсаг уæнт! Фæци сагъæссаг таурæгъ.

Лæг æви сырд

Уалдзыгон рæсугъд бон, хур арвы астæу тыбар-тыбур кодта, йæ хъарм тынтæ
зæххыл æппæрста. Алы цæрæг удгоймаджы, мадау, рæвдыдта. Цъæх сгæлладау
зæлдаджы хуызæн кæрдæг ирдгæ фæйлыдта. Зымты æхситт уасын айнæгæй
айнæгмæ сау кæмтты хаста. Гæзæмæ дымгæ фаг улæфыд æмæ йын бæлæстæ фæлмæн
хъырныдтой. Æврагъы дæргъдзинады мæргъты зарæг æнцад æнкъуыста. Цард алы
къуыбырæй йæ мидбылты худт. Иудзырдæй, бæстæ бæрæгбон кодта.
Урс фосы дзугæн сæгъты къорд сæ разæй — Фидæртты хохыл схæлиу сты.
Лæппу-лæг фиййау Ахмæт, нымæт йæ уæлæ, топп йæ хъæбысы къæдзæхы сынæгыл

393
йæ фарсыл хуыссыд, кæрдæгджын хизæн, уымæл ривæддон, нард фосы дзугæй йæ
зæрдæ рухс уыд.
Уалынмæ тигъæй сычъи сырдты къорд æрбазындысты, сæ цæу сæ разæй,
сæгътæ йæ фæстæ, къæдзæхы сынæгыл амбырд сты. Кæмæн йæ сæныкк йемæ, чи та
æнæ сæныкк. Цæу сæ разæй къуыбырыл лæууыд, æхситтытæ кодта. Хъæбатыры
бæрæгæн йæ раззаг къахæй зæххы цъар цавта. Кæй зæгъын æй хъæуы, хуыцау
рæсугъдæн кæй сфæлдыста, зæххыхъæд уæрæхæй кæй барæвдыдта, уыцы рæсугъд
цæрджыты уынд æхсызгон кæмæн нæ уыдзæн, бирæ сæм фæкастæн.
Уалынмæ сæм мæ сæгътæ дæр сæввахс сты.
Сычъитæ æмбырдæй æрбазгъордтой æмæ сæгътимæ схæццæ сты. Æз æй нæ
фæразын, куыд æй радзурон: уыдон хъæлдзæгад, уыдон циндзинад, æнусон хæстæг
хицонтæ, лæджы æхсарæй чи фæхицæн ис. Бæрзонд æдзæрæг хæхтæ, æнæкæрон сау
хъæдтæ сæрибар цардæн чи бацагуырдта, уыдон ныр сæ уарзон æфсымæртимæ баиу
сты. Кæд дзургæ, ныхас нæ кодтой, уæддæр уарзондзинадæй кæрæдзийыл
узæлыдысты, кæрæдзийы былтæ стæрдтой. Сæ фæстаг къæхтыл-иу фæлæууыдысты
æмæ сæ сыкъатæй хъæбыстæ кодтой, æхсæрхуыз гæрæм стыр сычъи цæу къæдзæхы
сынæгыл лæууыд æмæ бæрзæндты касти, æхситтытæ кодта, йæ уарзон æмбæлтты
знагæй хъахъхъæдта, дæрдтыл фæлгæсыд.
— Ех, тæхуды, — загътон, — адæм дæр афтæ куы уарзиккой кæрæдзийы уынд,
афтæ куы хъахъхъæнид тыхджын мæллæгы.
Уалынмæ фалейæ топпы гæрах фæцыд æмæ цæу асхъиудта, сау комы нарæджы
зæйы сæр абадт. Сычъитæ дзыгуырæй тигъмæ сгæпп кодтой. Дыккаг гæрахæн
дыккаг асхъиудта, фыццаджы фарсмæ зæйы сæр адаргъ, фаллаг къуылдымæй
цуанон ныззарыд: «Радтай, æфсати, ноджыдæр та радт!» Хæлын худ йæ сæрыл, цъæх
пæлæз, æрчъитæ, фæрдыгдзых хъримагæн йæ астæуыл хæцыд. Тигъыл фæцæуы.
Туджджыны зæрдæ йæм бадардтон, туджджын мын фестад. «Ма сæ бахæрай, —
загътон, — ма дын батайой, цы дæ хъыг дардтой? Цæмæн сæ амардтай? Хохы
рындзытæ, кæрдæджы муртæ сын цы хæлæг кодтай?»
Чи ма дзы аирвæзт, уыцы сычъитæ цæгатфарсырдæм Сырхыты хохы сæрмæ
слыгъдысты. Фос æрыздæхтон. Рындзыл та бадын. Сагъæссаг хъуыдытæ зæрдæмæ
калын. Уалынмæ та Сырхыты хохæй топпы гæрæхтæ, æрвнæрæгау, кæмттæ
сараудтой. Зораты Дзоццæ цагъды уæлдай уыцы сычъитæй æртæ рамардта. Фæхъыг
та кодтон, ма уын бантысæд, мыггаг ма сæ куы. ныууадзат, уæд. Кæд сын хос нæ
карстат, цæхх сын нæ дардтат, хохы бæрзæндты, цы хъыг уæ дарынц?
Хур дæр æрныгуылд. Фæстаг хатт ма йæ сыгъзæрин тынтæй хохы цыргъытæн
салам авæрдта. Гæзæмæ дыдзы хур урссæр къæдзæхтæ æрттивын кодта. Фос
æрыздæхтон, хъæумæ сæ æрбатардтон. Æхсæвбонмæ дæр нæ бафынæй дæн — уыцы

394
сырдты цагъд мæ зæрдыл лæууыд. Цæй, ныр мын æй зæгъ, уыцы сырдтæй сырддæр
кæцы у? Лæг æви сырдтæ?
Зæрватыкк
Æгас цу, зæрватыкк,
Æлдар кæмæн нæй,
Дæу чи дары хъыг,
Фæкæнæд дæджи!
Уалдзыгон хъарм бон, хур арвы астæу тыбар-тыбур кодта, йæ хъарм тынтæ
зæххыл æппæрста. Зæхх сулæфыд. Цæрджытæн царды хос цæттæ кодта. Алы
удгоймаг, цæрæг базмæлыд: æнцад нал лæууыдысты мæргътæ, сырдтæ, фос; адæм
сæхи куыстмæ сарæзтой æндонбырынкъ, иухъусыг гутон зæххы царм гæрзытæ
уагъта. Алы зайæгхал, кæрдæг рухсмæ тындзыдта. Мæргътæ ахстæттæ кодтой,
къогъоты, бындзыты сæ лæппынтæн хастой. Иудзырдæй, бæстæ змæлæг фестад.
Амонд куы нæ уаид, уæд ыл ном дæр нæ уаид. Амондджын лæджы цур
алчидæр амонд ары, фыдбылызджын лæджы цур та — фыдбылыз. Иу мæгуыр,
æнамонд зæрватыкк динамонæг лæджы хæдзары къулыл ахстон скодта æмæ дзы
лæппынтæ рауагъта. Лæппынтæ тæхын нæма фæрæзтой, фæлæ сыл хъуынтæ
фæхæцыд. Зæрватыкк боныцъæхæй тар изæрмæ æнцад нæ лæууыд, йæ лæппынтæн
къогъотæ, бындзытæ хаста. Иудзырдæй, зæрватыкк дунеты амондджынтæй йæхи
амондджындæр хуыдта æмæ афтæ зæрдиагæй йæ лæппынтæн уый тыххæй куыста.
Уалынмæ дзырд æрцыд, динамонджыты хистæр, дам, æрцæудзæн, зæгъгæ.
Айдагъа, динамонæг цъил фестад. Уæды онг кувæндон рыгæй нал зынд, ныр æй
афтæ ныссæрфта, ныссыгъдæг кодта æмæ ранæй-рæтты тыбар-тыбур кодта, фæлæ ма
уæддæр йæ къуымтæй рыгтæ сау æндæрг хастой. Йæ хæдзар хæмпæлты астæу
хæфсыты цады сымаг кодта, ныр уый дæр ныссæрфта, ныррæсугъд кодта. Йæ усы
фæнадта æмæ тæргай лыгъд уыд йæ фыды хæдзары. Уый дæр æркодта. Иудзырдæй,
уыцы сахат зæд фестад. Фæлæ адæймаджы зæрдæ цы тугыл арæзт уа, уый æндæр
фестын кæнын йæ бон нæу. Динамонæг уыцы мæгуыр зæрватыччы ахстон дæр йæ
хæдзары къулæй ракалдта æмæ йын йæ лæппынты хæдзары цур къанаумæ
ныппæрста. Адæм дæр сызмæлыдысты, динамонджыты хистæры размæ сæхи цæттæ
кодтой. Динамонæг бæгъæмсарæй ратæх-батæх кодта, цæмæй йæ хуыздæр æмæ
дзæбæхдæрæй фена йæ хицау, уыцы сахат йæхи ууыл хъардта, адæмæн хуыздæр
дзуапп, æгъдæуттæ амыдта. Фæлæ фысдзармы дæр бирæгъ бæрæг у.
Мæн та уыцы мæгуыр зæрватыччы лæппынты мæт уыдис æмæ æдзухдæр
уыдонмæ кастæн. Зæрватыкк бонизæрмæ йæ лæппынты алыварс, цъилау, фæзылд.
Куы-иу лæппынты цур балбæласыл абадт, æмæ та сæм-иу йæхи æрæппæрста, куы-иу
арвы дæргъдзинады фырмæстæй æрбайсæфт æмæ та-иу цæстыны-къуылдмæ йæ
лæппынты цур фестад.

395
 Куы-иу ахстоны бынат хæдзары къулыл аныхæст, æмæ та-иу йæ лæппынтæм
æртахт, стæй та-иу фæстæмæ æврагъы дæргъдзинады мæстæй катайтæгæнгæ
аленчытæ кодта. Афтæмæй зæрватыккыл баталынг.
Æхсæв-бонмæ уыцы зæрватыччимæ мæ зæрдæ фæдзырдта. Дыккаг бон раджы
сыстадтæн, æнæуый дæр мæ раджы стын хъуыд, æмæ уыцы зæрватыччы лæппынтæм
уынæг бацыдтæн. Федтон æмæ къанауы мидæг лæппынты уæлæ сæ мад зæрватыкк
дæр амард.
Райсом хурыскасты адæм æрæмбырд сты кувæндоны раз, динамонæг дæр сæ
астæу, æмæ динамонджыты хистæрмæ æнхъæлмæ кастысты. Уалынмæ æрбахæццæ
динамонджыты хистæр æмæ адæмæн арфæ ракодта. Адæм дæр ын сæ сæрæй
акуывтой æмæ йын арфæ ракодтой. Динамонæджимæ аныхæстæ кодта æмæ
кувæндонмæ бацыдысты. Кувæндоны сыгъдæгдзинад йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, æмæ
куыд æмбæлд, ахæм уайдзæф бакодта динамонæгæн. Уый фæстæ адæммæ раздæхт
æмæ загъта:
— Уарзут кæрæдзийы. Кувут хуыцауæн. Уарзут мæгуырты æмæ сын уæ
фæллойæ æххуыс кæнут. Ма хъыгдарут уæ гал, уæ бæхы, уæззау тыхкуыст сыл ма
кæнут. Уарзут алы цæрæг удгоймаджы æмæ сын кад дæттут, — æмæ ноджы æндæр
бирæ хорз ныхæстæ фæкодта, арфæ ракодта æмæ ацыд.
Уæд уыцы адæмæй уымæн афтæ ничи загъта, уæдæ дæ динамонæг мæгуыр
зæрватыччы хæдзар цæмæн æрбайхæлдта, æд лæппынтæ йæ хæрзсæфт цæмæн
æрбакодта, зæгъгæ. Уый зæгъын ничи бауæндыд цæстмæхъус адæмæй, тынгдæр
мæхæдæг.

Фын
Уалдзыгон бон изæрмæ гутоны фæдыл афтæ ныффæлладтæн, æмæ
фезмæлынхъом нал уыдтæн. Изæры лæппутæ касдонхъæрмхуыпп скодтой,
фæлладæй дзы афтæ адджынæн бацымдтон, æмæ буар иууылдæр хид фестад.
Лæппутæ æхсæвхизмæ галтæ .аскъæрдтой, æз мусонджы мидæг бæмбæджы
хъæмпын, — мæ быны нымæт, мæ кæрц мæ уæлæ æркодтон, — афтæ бафынæй дæн,
æмæ мæ цуры хох куы калдаид, уæддæр нал сæхъал уыдаин.
Фыны иу æнахуыр бæсты фестадтæн. Иууыл быдыр, цæст ыл не 'ххæсти.
Быдыры астæу карст айнæг къæдзæх — галуан. Галуанæн йае разы хæдзар, айнæгыл
æмхæст, йæ дуар ме 'рдæм.
Æз дойныйæ нал фæрæзтон. Мæ уд сцæйхаудта. Дон та быдыры æппындæр нæ
уыд. Цон, загътон, уæртæ уыцы хæдзармæ, кæд сæм дон уаид, æмæ мын раттиккой.
Дуар бакодтон æмæ бацыдтæн, фæлæ мæ бацыдыл фæсмон фæкодтон, мæ дойны цы
фæци, уый нал базыдтон: хæдзары астæу стъолы фарсмæ иу лæг бадт, йæ цæсты
къæлæттæ сасиры чъилы йас, йæ фындз даргъ гутоны гинонæй къæдздæр, сау

396
сыджыты хуызæн, хæйрæджы цæстæнгас лæвæрдта, йæ худыл стыр дамгъæтæй фыст
уыд «Белиер», йæ цуры дыууадæсы бæрц лæгтæ, салдæтты лæуд кодтой.
Белиеры чъылдыммæ, фæстейы, айнæджы — хуынкъ, лæг дзы бацыдаид æви
нæ, ахæм рудзынг. Рудзынг æфсæйнагæй æхгæд. Рудзынгæй мæм бирæ адæм зынд,
бындзыты хъæр кодтой, кæцондæр æвзагæй сæ хъæлæба цыд.
Белиер стъолыл цыдæр цъæх гæххæттытæ рафæлдах-бафæлдах кодта, æмæ-иу
хаттæй-хатт гæххæттыты бакаст афтæ: «Иегула-дыгула, дзадæджын-дзыджыда,
хъарахъуыстил, менталачъи, хæццу-мæццу, гæбыты- габо, рæнхъыл бега,
авггæнæнтæ-чъыр-чъырæгтæ, донмыстытæ- сæлавыртæ, хохыл бады чысыл цъупп».
Æмæ-иу гæххæтт, йæ разы чи лæууыд, уыдонæй иу лæгмæ авæрдта, уый-иу гæххæтт
кæдæмдæр аскъæфта.
Мæн тынг фæндыди уыцы адæмы хабар бафæрсын, фæлæ . нæ уæндыдтæн.
Размæ-иу бакъахдзæф кодтон, бафæрсон æй, зæгъгæ, фæлæ- иу мæ зæрдæ Белиеры
тасæй аталынг, цæстытæ-иу атарытæ сты æмæ-иу фæстæмæ ралæууыдтæн. Афтæ
иукъорд хæттыты бафæлвæрдтон. Иу хатт мæхи фæхъæбатыр кодтон, бафæрсон æй,
зæгъгæ, хæстæгдæр бакъахдзæфтæ кодтон, фæлæ фыртасæй цы сдзырдтон, уый нал
базыдтон. Мæ зæрдæ кæдæмдæр атахт, дуне мыл аталынг, марды хуызæн уадзыгæй
баззадтæн.
Хуыцау зоны, цас фæдæн уадзыгæй. Куы 'рчъицыдтон, уæд, уыцы галуаны цы
адæм уыд, уыдоны 'хсæн фестадтæн. Дис фæкодтон, ардæм кæцæй æрхаудтæн,
зæгъгæ. Гъе дзы дуар куы нæй, гъе, фæрсаг, уæлейæ мæ æруагътаиккой, зæгъын, æмæ
галуаны фæрстæ цъæх айнæг, тынг бæрзонд уыдысты æмæ йæм уæлейæ æруадзæн
дæр нæ уыд.
Адæм цыдæр хъæлæба кодтой, кæрæдзийы дзырд не 'мбæрстой, æз дæр сын се
'взаг нæ зыдтон. Сæ уындæй зæрдæ рыст, фæлурс, марды хуызæн. Æз галуаны
къуымы дурыл сбадтæн æмæ хъуыдытæ кодтон. Иу ирон лæг атæппæт адæмимæ
куыд нæй, зæгъгæ, дзырдтон.
Уалынмæ иу лæг мæ цурмæ æрбацыд æмæ афтæ зæгъы:
— Ды та ам цы ми кæныс, кæцæй дæ хуыцау æрхаста? Æз уырдыг фестадтæн
æмæ йын афтæ зæгъын:
— Нæ зонын. Мæ фыдбылыз мæ ардæм æркодта. Фæлæ, хуыцауы тыххæй, ацы
адæм цы сты, ацы галуанмæ кæцæй æрцыдысты?
Уый ныууылæфыд æмæ афтæ зæгъы:
— Адон — цардагур адæм, царды фæндаг сæ ардæм æрхаста, æмæ сын ацæуæн
ничердæмуал ис, цалынмæ арв снæра, мæлдзыджытæ сызмæлой, уалынмæ ам
уыдзысты. Арв куы снæра, уæд мæлдзыджытæ сызмæлдзысты, галуан бадон уыдзæн,
фæйнæрдæм акæлдзæн, ацы адæм суæгъд уыдзысты, царды фæндаг срухс уыдзæн
æмæ мæрдтæ сæгас уыдзысты.

397
 Ацы ныхæстæгæнгæ рудзынджы размæ бахæццæ стæм. Рудзынгæй мæм
равнæлдта даргъ, стæгджын къух, йæ даргъ æнгуылдзтæй мын мæ астæуыл
фæхæцыд æмæ мæ рудзынгæй фелвæста. Æз ницыуал базыдтон, бауадзыг та дæн.
Хуыцау зоны, цас фæдæн уадзыгæй. Куы 'рчъицыдтон, уæд иу дзæбæх быдыры
фестадтæн. Йæ тæккæ астæу стыр фурд цыди. Ранæй- рæтты иугай бæлæстæ
кæрæдзимæ аууон лæвæрдтой. Фосы дзугтæ бæлæсты бынты ривæд кодтой. Миты
хъæпæнау, урс æрттывтой. Гутонджынты зарæг дардмæ хъуыст, хуым кодтой,
тындзыдтой.
Бæласы бынæй мæм, галуаны цы лæгимæ ныхас кодтон, уый сдзырдта:
— Рацу, хорз лæг, кæд минас кæныс.
Бацыдтæн æмæ йын салам радтон. йæ цуры мæ сбадын кодта. Уалынмæ
гутонджынтæ æрæмбырд сты æмæ рæнхъ рабадтысты. Иу лæг сыстад æмæ ныхъхъæр
кодта.
— Уæ, нæуæг царды къæбиц, цы и, цы нæ и, алцæппæт минас æркал нæ разы!
Бæласы бынæй зæрин фыр рацыд, йæ сыкъа йын сластой æмæ дзы алы минас
скалд, сæ раз байдзаг и.
Фæминас кодтой, фæцæл кодтой, хæрд, нуæзт куы фесты, уæд та йын йæ сыкъа
ныссагътой æмæ фыр бæласы бынмæ бафардæг. Адæм сыстадысты æмæ та хуым
кæнын райдыдтой. Иуæрдæм хуым кодтой, иннæрдæм — таугæ. Иу хуым æвзæрди,
иннæ — сыгхъæлæс, аннæ — кæрдиппæрд, кæрдынæн бæзгæ. Дис сыл фæкодтон.
Æз уыцы лæджы бафарстон: ацы адæм, галуаны кæй федтон, уыдон куы сты,
уæд сæ чи рауагъта, ардæм кæцæй æрцыдысты, кæрæдзи дзырд куы нæ æмбæрстой,
ныр иу æвзагæй куы дзурынц, уæд цы диссаг у?—загътон. Уый мын афтæ зæгъы:
— Арв снæрыди, мæлдзыджытæ сызмæлыдысты, галуан фехæлди, кæрæдзийы
дзырд — ныхас базыдтой æмæ сæрибар царды быдыры хуым кæнынц. Зæхх къухы
уонгæй баст æрцыд, уæлдай дзы нал ис. Цæрдтæ мæрдтæй хъауджыдæр нæй.
Уалынмæ хур аныгуылд æмæ уыцы лæг бæласы сæрæй ныхъхъæр кодта:
— Уаг уадзын афон у, суадзут кусæг фос, тæригъæд сты. Фидиуæджы хъæрæй
фехъал дæн, ракастæн æмæ сбон и. Лæппутæ гутон ифтыгътой.
Бæргæ ма мæ фæндыди, дзæнæтон быдыры кусджытæм кæсын мæ фыны мидæг.
Фæлæ галтæ сифтыгътой æмæ та иухъусыг гутон сым-сымгæнгæ зæххæй белтъытæ
фæйлауын систа.

ФÆРАНК, БИРÆГЪ, СЫРДТÆ ÆМÆ ФОС

Фосæн, дам, мæ хицау скæн, бирæгъ загъта фæранкæн. Фæранк хъуыста адæмæй
бирæгъы фыдгой æмæ æрæджиау, адæм афтæ куыд нæ загътаиккой, фæранк раст
хъуыддаг нæ бакодта, зæгъгæ, бирæгъы фосæн хицау кæй скодта уымæй, уый

398
тыххæй фæранк сырдтæм хонæг арвыста, цæмæй æрæмбырд уой фæранкмæ æмæ сæ
бафæрса бирæгъы тыххæй.
Сырдтæ æрæмбырд сты фæранкмæ. Фæранк сæ бафарста, бирæгъ куыд цæры, цы
ми кæны, зæгъгæ, фæлæ сырдтæй иу дæр бирæгъы фыдгой не скодта æмæ фæранк
бирæгъы фосæн хицау скодта.
Цымæ уæд фос та цы загътой? Уынаффæйы хъуамæ уыдон дæр уыдаиккой.
Замана уый уыд, замана, æмæ дзы нæ уыдысты, ферох сæ кодтой. Афтæмæй
фæрсын та уыдонæй хуыздæр никæй хъуыд.

СЫРДТЫ ПАРЛАМЕНТ
(Уынаффæгæнæг парламент)
Стырæй, чысылæй иууылдæр сырдтæ хъораджын хохы æрæмбырд сты,
хъæуыхицау равзарæм, зæгъгæ, загътой.
Зыгъарæг раздæр сырдтимæ йæхи фæлымæн кодта: домбайæн йæ къæхтæ
астæрдта, арсæн йæ былтæ, бирæгъ æмæ лыстæг сырдтæн цыдæртæ адзырдта æмæ
зыгъарæджы иууылдæр бауарзтой.
Хъæуыхицау æвзарынафон æрхæццæ, сырдтæ иууылдæр æмдзыхæй
зыгъарæджы равзæрстой æмæ йæ хъæуыхицау скодтой. Уынаффæ райдыдта
зыгъарæг, йæ хъуыддæгтæй иу къорд фæрæстмæ... Домбайæн стыр хай лæвæрдта,
арсæн дæр афтæ, бирæгъ дæр хъуаг нæ зади, лыстæг сырдтыл та æввæрсгæ нал кодта.
Хъуыр-хъуыр байдыдтой уæд лыстæг сырдтæ. Руварс загъта:
—Диссаг у, диссаг, нæ хъæуыхицау æнæ къæдзилæй цæй хъал ныцци, йæ сæр
нæм дзурын дæр нал дары.
— Ау, æмæ йæ къæдзил кæм аскъуыд, уый нæ зоныс? — загъта сæлавыр.—
Хъораджын бæрзондыл Сымайлиатæ къæппæг сарæзтой, раст тъæнджы мæйы
зыгъарæгæн йæ къæдзил уым ныссалд.
Уалдзæджырдæм хуры тæвдæй их куы стæфсти, уæд зыгъарæгæн йæ къæдзил
феуæгъд æмæ раирвæзт, фæлæ къæдзилæн йе 'рдæг уым баззад, æвæццæгæн, уымæн
нервæсон кæны, загъта.
— Баууæнд мыл, — загъта ноджы сæлавыр, — хур куы нæ уыдаид, абон дæр ма
Сымайлиаты къæппæджы мидæг ауыгъдæй лæууид.
КУЫРТТАТАГ ФИЙЙÆУТТÆ
Раджы кæддæр Куырттаты фиййæуттæ схъал сты, уазал дзыкка нал хордтой, сау
фысы æхсыр нал цымдтой. Иу хатт бирæгъ æрцахстой æмæ йæ удæгасæй
бастыгътой. Бирæгъ Хъæриуы хохы сæрмæ ссыд æмæ уырдыгаей ниудта. Бон-иу
хурæнтæфæй йæ буар ныххус æмæ-иу йæ хъæр кæмттæ араудта. Æртæ боны
Хъæриуы сæрæй фæниудта, стæй æнтæфæй йæ буар ахус æмæ йæ уд систа.

399
 Цыппæрæм бон фиййæуттыл фыдæхсæв скодта. Тæгъдызæй уарын ихæмхæццæ
фæлдзæгъдæг хаста. Арв нæрыди, цæхæртæ калдта. Зæхх æнкъуыст. Хæхтæ
рызтысты. Фос иуран нал лæууыдысты, уылæнтæ кодтой. Фиййæуттæ сæ фос
лæгæтмæ аскъæрдтой æмæ лæгæты бацыдысты. Лæгæты дуарыл стыр айнæг хох
къæй æрирвæзт æмæ фиййæуттыл лæгæты дуар сæхгæдта. Дыккаг бон сæм адæм
фæдисы ацыдысты, фæлæ лæгæты дуар айнæг цасдæр къахтой, уыйас айнæг
дæлдæрæй-дæлдæр цыд. Бирæ фæцархайдтой æмæ куы ницы фæрæзтой, уæд сæ
ныууагътой, æрмæст ма лæгæтæй æддæмæ хъуыст фиййæутты хъарджытæ.
«О, мæгуыр нæ бон, о, мæгуыр нæ зæхх!
Сыхгæдта махыл æнусы къæдзæх!»
Иукъорд бонты сæ уынæр хъуыст, стæй бамыр сты, хох сæ аныхъуырдта.
Æнæгъдауæй бирæгъы дæр ма хъыгдар.

ЗОНДДЖЫН ÆДЫЛЫЙЫ ЗÆРДÆМÆ НÆ ЦÆУЫ

Рагон ирон зондджын лæг Сем Санибайы комы фæцæйцыд æмæ фæндагыл иу
лæгыл амбæлди:
— Дæ фæндаг — раст! — загъта Сем. Уый йæм æрбаздæхт.
— Ды Сем дæ, адæм зондджын кæй хонынц?
Æмæ, арфæйæн фæстæмæ дзуапп радтыны бæсты, Семы æлгъитын райдыдта.
Цæуынц иумæ. Сем хъусы. Иннæ йыл æнæрæнцайгæйæ, алывыд калы.
Хъæумæ куы баввахс сты, уæд Сем æрлæууыд æмæ æлгъитæгæн загъта:
— Дæ хорзæхæй, цасдæриддæр мæ æлгъитинаг дæ, уыйас мæ ацы ран фелгъит,
кæннод хъæумæ куы бахæццæ уæм, уæд дыл адæм фæхуддзысты.
Нæ басæтдзынæ мæстыгæры сабырдзинадæй, хæрам лæджы — хорз кæнынæй,
чъынды лæджы — рæдаудзинадæй, гæды лæджы — рæстдзинадæй.

БУРДЫМ ÆМÆ БУЛÆМÆРГЪ

Уастæрджитæ, уасхотæ, уастутыртæ æрæмбырд сты Уасы къуыппыл æмæ

зарыдысты.
Бурдым æмæ сæм булæмæргъ дæр ахуырмæ бацыдысты. Бурдым бафынæй,
хæмпæлы схуыссыд. Булæмæргъ сæм хъуыста, хæстæг сæм ссыд. Æхсæвбонмæ
фæзарыдысты дауджытæ. Булæмæргъ сахуыр уыдоныл хорз зарджытæ.
Боныцъæхæй сугдзау хъæдмæ фæцæйцыд æмæ хæрæгыл фæхъæр кодта, гокыс,
зæгъгæ. Бурдым хъæрæй фехъал æмæ ма æрмæст сугдзауы хъæр фехъуыста æмæ уый
сахуыр. Куы нæ бафынæй уыдаид, уæд уый дæр, булæмæргъау, дауджыты зарджытæ
базыдтаид.
Ныр бурдым гокыс-гокыс кæны, булæмæргъ — дауджыты зарджытæ зары.

400
 ოსურ-ქართული ლექსიკონი

Æмбисонд-საოცარი Æвзалы-ნახშირი

Æгъдау-წესი, ადათი Æвзарой-არჩევდნენ

Æнамонд-უბედური Æвзӕр-ცუდი

Æнӕрыныкъулгӕ-დაუხამხამებლად Æви-თუ (მე, თუ შენ)

Æвиппайды-უცბად
Æрдуцын-მოწველა
Æвӕццӕгӕн-ალბათ
Æрттивын-გაბრწყინება, ბრჭყვიალი
Æгайтма-კიდევ კარგი (რომ მოვიდა)

Æхсын-დაბანვა, დარეცხვა, ჩეჩვა

Æгас- სრულიად, მთელი
(მატყლის)
Æгас дунейы-მთელ მსოფლიოში,
?Сатӕксау?-უშავესი, შავზე შავი
მთელს ქვეყანაში
Æвæндонæй-შემკრთალი,
Æгъгъӕд-კმარა, საკმარისი
შეშინებული, უნდობლად, სურვილის
გარეშე Æгъгъӕд у-კმარა, გეყოფა

Æввахс- ახლოს æгъдау-წესი, ადათი

Æввахс-ახლოს æгъдаумæ-წესით

Æввиппайдӕй-უცბად, უცაბედად Æгъдау-წესი

Æгъдау-წესი, ადათი
Æвгӕнын-აკრეფა, აღება
Æгъдӕутӕ-წესები
Æвдыстой-აჩვენებდნენ
Æгъзорын- გარბენა, სირბილი
Æвзæрст-გარჩეული, გამორჩეული
Æгӕр-ნამეტანი, ზედმეტად,
ზედმეტი
Æвзаг-ენა
Æддаг-გარეშე, გარე

401
Æдзæрæг-უსახლკარო Æмбисонд-სასწაული, საკვირველი,
ამბავი
Æдзӕсгом-უცხვირპირო, ურცხვი
Æмбыд-დამპალი

Æдхъирӕн-მუქარა Æмбырд-კრება

Æз-მე Æмбырд-მოგროვება, შეკრება

Æзнон-გუშინ Æмбӕхсын-დამალვა

Æй-ეს Æмбӕхсын-დამალვა, მალვა

Æлвӕст-მოქნილი æмгæрон-შორი ახლო

Æлгъитын-გინება, ლანძღვა Æмгӕрон-შორიახლოს

Æлгъыст-წყევლა, კრულვა Æмдзӕвгӕ-ლექსი

Æлдæртты-ბატონები Æмдзӕст-მზერა

Æлдарæн-ბატონს Æмзонд-ერთი ჭკუის

Æлдармæ-ბატონთან Æмзӕрдӕ-ერთგული

Æлхæнынмæ -საყიდლად Æмпулын-შეკუმშვა

Æлхӕнын-ყიდვა æмхуызон-ერთნაირი

Æм-აქ æмхуызонæй -ერთნაირად

Æмае - და (კავშირი) Æмӕ- და (კავშირი)

Æмæиу- და ერთი Æмӕ-და (კავშირი)

Æмбæрзæн-გადასაფენი, საფენი æнæ-და (კავშირი)

Æмбæхст-დამალული æнæаргъуыд -შეუფასებელი

Æмбал-ამხანაგი Æнæбарыгомау-ნებართვის
გაუხსნელად, გაუცხადებლად
Æмбийы-ლპობა
Æнæдзургæйæ-უთქმელად
Æмбисмӕ-დღის ბოლომდე
Æнæзæнæг-უშვილო
æмбисонд-საოცარი
Æнæмой-გაუთხოვარი
Æмбисонд-ანდაზა

402
Æнæрастæй- გაუმართლებლად æнхъæлдта-ეგონა

Æнæус-უცოლო æнхъæлмæ-ლოდინი

æнæхай-წილის გარეშე, უწილო Æнхъӕлмӕ кӕсын-ლოდინი

æнаккаг-უვარგისი æнцад -წყნარად

Æнамонд-უბედური Æнцад-წყნარად

Æнамонды-უბედურების æнцой -შვება

Æнамонд-უბედური æнцон-იოლი, ადვილი

Æнафон-ვიცეკვო Æнцон-ადვილი, იოლი

æнафоны-უდროო დროს Æнцон-იოლი, ადვილი

æнахуыр-უსწავლელი Æнӕввӕрсон-უადგილო, უაზრო,

უნდობელი
Æнахуыр-უცნაური
Æнӕгъдау-უზრდელი, უწესო
Æнгомӕй-სააშკარაოდ, აშკარად
Æнӕзивӕг-დაუზარელი
Æнгом-მჭიდრო
Æнӕзӕнӕг-უშვილო
æнгуылдзтæй-ერთიანად
Æнӕкӕсгӕ-ზეპირად
æндæр-სხვა
Æнӕмӕт-უდარდელი
Æндӕгъын-მიწებება, მიკრობა
Æнӕнхъӕлӕджы-მოულოდნელად,
Æндӕрмӕ -სხვასთან
უნებურად, შემთხვევით
Æндӕрӕбон-გუშინწინ
Æнӕхъӕн-მთელი, მთლიანი, სრული
Æндӕр-სხვა

æнкъардгомау-სევდიანი, Æппын-სული
მოწყენილივით
Æппынæрæджиау-სულ ახლახანს
Æнкъусын-განძრევა, დარხევა

æнкъуыст-განძრეული, შერხეული Æппындзух-ყოველთვის, მუდმივად

æнкъуысын-განძრევა, დარხევა Æппынӕдзух-ყოველთვის

403
Æппынӕрӕджи-ახლახანს Æрбынат-დასახლება, დამკვიდრება,
ჩასახლება
Æппӕлын-ტრაბახი
æрвитæггаг-გამოგზავნილი,
Æппӕлын-შექება, ქება
შემონათვალი
æрæвæрдта-დადო, დააწყო
æрвитын-გაგზავნა
æрæвæрдтой -დააწყვეს, დადეს
æргом-აშკარა, ღია
Æрæджиау-ახლახანს
æргомæй-ღიად, აშკარად
æрæмбæрзта-დაფარება, დაიფარა
Æргуыбыр-დახრა, დაკუზვა
æрæмбырд-მოგროვდა, მოგროვება
Æргуыбыр кодта -დაიხარა, დაიკუზა
æрæмысыд-მოენატრა, მონატრება

Æргъӕвст-გაყინული, გათოშილი
æрæнтæф-ჩამოცხა

æрæрвыста-ჩამოაგზავნა Æргӕпп кодта-ჩამოხტომა, ჩამოხტა

Æрбабад-შემოჯდა, ჩამოჯდა
æрдæг-ნახევარი
æрбадзырдæуыд-შემოთვლა,
შემონათვალი Æрдз- ღრიალი

æрбадт-დაჯდა, დაჯდომა Æрдузын-დაკოდვა

æрбадтысты- ჩამოსხდნენ, დასხდნენ Æрдуцын-მოწველა

æрбайсафдзысты-დაიღუპებიან æрдхæрæн-ფიცი

Æрдӕг -ნახევარი
Æрбаскъӕрын-შემორეკვა
Æрдӕг-ნახევარი
æрбатымбыл -მოგროვება
æркалд-ჩამოქცევა, ჩამონგრევა
æрбахаста-შემოიტანა, მოიტანა
æркарста-მოცელა (ბალახის)
Æрбахастой-მოიტანეს, შემოიტანეს
æркаст-ხედვა

Æркъул-დახრა
Æрбацæуæгæй-შემომსვლელისგან
æрмæст-მხოლოდ

404
Æрмӕст-მხოლოდ Æруадис-ჩამოვიდა, ჩამოირბინა

Æрмӕст-მხოლოდ æруатон-მელოგინე

æрфгуытæ-წარბები

Æрныгъуылы -ჩასვლა, æрхæсдзынæ -მოიტან

დაბინდება
æрхæссон-მოვიტან
Æрныгъуылы-ჩამობნელდა
Æрхастой-ჩამოიტანს
æрра-გიჟი
Æрхаувын-ჩამოვარდნა
æррынчын-ავადმყოფი
æрхуыдта-მოიპატიჟა, დაპატიჟა
æрсабыр-დაწყნარება, სიწყნარე
Æрхуыдта-დაპატიჟა, მოიწვია
Æрсабыр-დაწყნარდა, დაწყნარება
æрхуыдтой-დაპატიჟეს, მოიწვიეს

æрсаста-ჩამოჭრა
æрхуытæм-დავპატიჟეთ, მოვიწვიეთ
æртæ- სამი

æртае-სამი æрцæйцыд-ჩამოდიოდა, მოდიოდა

æртах-ნამი, ცვარი
æрцæуа-მოვიდეს
æртиссæдз-სამოცი
æрцардысты- ჩასახლდნენ,
Æрттивы-ბრწყინავს
დასახლდნენ
æрттывтой-ბრწყინავდნენ
Æрцауыгъын-ჩამოკიდება
Æртыккаг-მესამე
æрцахсдзынæ-დაიჭერ
Æртыккаг-მესამე
æрцахсдзынæн-დავიჭერ
æртыццæджы-ოთხშაბათი
æрцыд-მოვიდა, მოსვლა
Æртыццӕг-ოთხშაბათი
æрцыдаид-მოვიდოდა
Æртӕхт-წვეთი,ნამი
æрцыдысты- მოვიდნენ, ჩამოვიდნენ
Æртӕх-ნამი, წვეთი
æрымысыд-მონატრება, მოენატრა
æруагъта-ჩამოუშვა, შემოუშვა

405
Æрынтӕфи-ჩამოცხა Æхсæвиу-ღამით ხოლმე

Æрӕджы -ადრე, ახლახანს æхсæвмæ-ღამემდე

Æрӕмбырдысты-მოგროვდნენ, æхсæвы-ღამით
შეიკრიბნენ
æхсæзæм-მეექვსე
Æссарын-პოვნა
æхсæны-ნარეცხი
Æсттылдис-ამოგორდა
ÆХСÆРÆГ-თხილიანი
Æстӕрын-ლოკვა, ალოკვა
Æхсав-ღამე
æфсæйнаг-რკინა
æхситт -სტვენა
Æфсиртӕ-თავთავები
æхсызгон-სიხარული
æфсон -ბრალი
Æхсыр-რძე
æфсымæртæ-ძმები
Æхсӕвӕр-ვახშამი
Æфсымӕр-ძმა
Æхсӕнадон-საერთო
Æфсӕрмхуыз-დარცხვენილი,
Æхсӕр-თხილი
მორცხვი
æххæст-დაბერტყილი
Æфсӕст-გამძღარი
æххæстгæнæг-შემსრულებელი
æфхæрд-გალანძღული, გაკილული
æххормаг-მშიერი

æфцæджы-კისერზე æххормагæй-მშიერი, მშივრად

Æфцӕдж-კისერი æххуыс-დახმარება, მიხმარება

æхсæв -ღამე Æххуыс-დახმარება

æхсæвæй-ღამით Æххӕст кӕн-შეასრულე

æхсæвæр-ვახშამი Æххӕст-სრული, შესრულებული

æхсæвæрафон-ვახშმის დრო
Æхца-ფული
æхсæвæрыл- ვახშამზე
æцæг- მართლა, ნამდვილად
æхсæвбонмæ-ღამიდან გათენებამდე
æцæгæлон-უცხო

406
æцæгдзинад-სიმართლე авӕрдта-მოაწოდა, მისცა

Æцӕгдзинад-მტკიცე, ნამდვილი авӕрдтайӕ-მოაწოდა (უცბად)მისცა

Aвтор- ავტორი
авӕрдтон-მოვაწოდე, მივართვი
Kъоста -საკუთარი სახელი
авӕрмӕ-დამსვი
Tых-ძალა
агурынмæ-საპოვნელად, საძებნელად
уылӕнтӕ-ტალღები
агуырдта-ეძებდა
Xeтӕгкаты-გვარი(ხეთაგათი)
агуырдтой-ეძებდნენ
абадт- წამოჯდომა, ჯდომა
агӕпп-გადახტომა
абадти-წამოჯდა, დაჯდა
агӕппгӕнӕнтӕ -გადასახტომი
абадтис-წამოჯდა, დაჯდა
агӕппласы-გადახტება
абадын-დაჯდომა, ჯდომა
Агӕпп-გადახტომა, ნახტომი
абаста -შეკრა, გადანასკვა
ад-გემო
абастой-შეკრეს, გადააბეს
адæймаджы-ადამიანის
Абетӕ -ა, ბ. (ანბანის ორი ასო)
адæлгом-პირქვე
Абон-დღეს
адæм- ხალხი
абонмӕ-დღემდე
адæм- ხალხი
Абон-დღეს
адæмæй-ხალხისგან
абырæг-ყაჩაღი, ქურდი
адæмæн-ხალხს
абырыд-გაცოცდა
адæммæ-ხალხისკენ
авæрдта-მიაწოდა, მისცა
адæмтæ-ხალხები
авæрдтой-მიაწოდეს, მისცეს
адæмы-ხალხის
Августы-აგვისტო
адæнгæл-გაიბერა, გაიბღინძა
Авд-შვიდი
адæргъ-გაგრძელება
авзар-ცუდი
Адаг-ხევი, ხრამი
Авторы-ავტორი

407
Ададжы-ხევში Адӕнгӕл-გაიბერა

адард -დაშორება аз-წელი (წელიწადი)

адардта-გადააყენა азарон-ვიმღერო

адардтой-გადააყენეს Азау- აზაუ (კუთვნილებითი სახელი)

адджын-ტკბილი Азауæн-აზაუს

адджындæр- უტკბილესი Азаумæ-აზაუსთან

адджындарзагъта-უფრო ტკბილი Азауы- აზას

Аджын-ტკბილი Азауыл-აზაუს

адзорттдзортт-ნჯღრევა, ნჯღრევით азгъордта-გაირბინა

азгъордтай-გაირბინე
адзыдтаин-
азгъордтон-გავირბინე
адымстысты- გაიბერნენ, გაიბღინძნენ
аздæхт-გაბრუნდა
адӕгты-ხევებში
аздæхти-მიბრუნდა
Адӕймаг-ადამიანი
аздах- გაბრუნდი
адӕймагмӕ-ადამიანს
аздыхта-გადაგრიხა
адӕймагыл-ადამიანზე
Аздӕхын-გატრიალება (უკან
адӕймагӕй-ადამიანისგან მიტრიალება)

Адӕймаг-ადამიანი аззад-დარჩა, ჩამორჩა

адӕймаджы-ადმიანში Аззад-დარჩა, ჩარჩა, ჩამორჩა

адӕм-ხალხი, ადამიანები азты-წლების

адӕммӕ-ხალხთან, ადამიანებთან азы-წლის

адӕмы-ხალხის, ადამიანების азылдта-დაატრიალა, მიატრიალა

адӕмӕн-ადამიანებს, ხალხს
Аз-წელი (წელიწადი იგულისხმება)
Адӕм-ხალხი -ადამიანები

адӕнгӕл-გაიბერა
Ай-ეს

408
аивтой-გამოცვალეს акастысты-გაიხედეს

аивтыгътон-დავქოქე аккаг-ღირსი

аивынц-შეცვლა, შეცვალეს Аккаг-ღირსი

айдзæг-სავსე, ასეთი სავსე Аккаг-ღირსი, ღირსეული

айкк-კვერცხი акодта -წაიყვანა

Айкк-კვერცხი акодтой-წაიყვანეს

Айкк-კვერცხი акодтон-წავიყვანე

Айк-კვერცხი акомдзаг-ლუკმა

аирвæзт-გადარჩა,გადარჩენა акомкоммӕ-დაპირისპირება

аирвӕздзынӕн-გადავრჩები акъахта-გათხარა

Аирвӕздынӕн-გადავრჩები акӕнон-წავიყვანო

аирвӕзӕн-გადარჩენა акӕсдзынӕнрадзырдта-გავიხედები,
გამოთქვა
айсдзæн-ავიღებ
акӕсут-გაიხედეთ
айстыл-აღებაზე
Акӕсутма-გაიხედეთ რა
айсут-აიღეთ
Акӕсут-გაიხედეთ
айтыдта-გაფენა, გაშლა
Алан-საკუთარი სახელი (ალანი)
айхуызӕн-ასეთი, ასეთნაირი
Аланы -ალანის(მიც.)
айхъуыста-გაიჟღერა, გაისმა
аласа-გაათრიოს
айчы-კვერცხის
Аласда-გათრევა, წაღება, წათრევა
Акæнут-წაიყვანეთ

акалдзӕн-წავიყვან
аласта -გაათრია
акалдта-გადაყარა
Аласын-გათრევა
акалдтой-გადაყარეს
Албон-ყოველ დღე
акаст-გახედვა, ხედვა, მზერა
алкӕмӕн-ყველას
Акаст, Фӕкаст-გაიხედა

409
алчи-ყველა амæлон-მოვკვდე

алчидӕр-ყველა Амарæм-მოვკლათ

алы-ყოველი амард-მოკვდა

алыбон-ყოველი დღე амардзынæн -მოვკლავ

Алыбон-ყოველ დღე амарди-მოკვდა

Алыбон-ყოველდღე амардис-მოკვდა

алыварс-გარშემო амардтойӕ-მოკლეს

Алыварс-გარშემო амардтон-მოვკალი

Алыварс-გარშემო, ირგვლივ амбæхстæн-დავიმალე

алывыд-კორიანტელი (ლანძღვის) амбæхстаид-დაიმალებოდა

амбæхсти-დაიმალა
алыг- გაჭრილი
амбарын-გაგება
алыгъд-გაქცეული
амбӕлд-შეხვედრა
Алыкуыстӕн-ყოველ სამუშაოს
амбӕлди-შეხვდა
алырдæм-ყოველმხრივი
амбӕхста-გადამალა
алырдыгæй-ყოველ მხარეს
амбӕхсы-მალავს
алырдӕм-ყოველმხრივი
Амбӕхсын-დამალვა
алыхатт-ყოველთვის
амидӕг-შევარდა
Алы-ყოველი
амонд -ბედი
алӕгъз-გასრიალებული, სრიალა
АМОНДДЖЫН-ბედნიერი
алӕууы-შედგება
Амонджын-ბედნიერი
алӕууыд-შედგა
амондзӕн-ვასწავლი, დავარიგებ
алӕууыдысты -შედგნენ
амоны -დარიგება
алӕуыд-შედგა
Амонын-ასწავლის, სწავლა (საწყისი
Ам-აქ ფორმა)

410
амыдта-არიგებდა Аппынӕдзух-ყოველთვის

амыдтой-არიგებდნენ аппӕрстон-გადავაგდე

амӕл-მოკვდი апӕррӕст-გაშხუილება

амӕлин-სიკვდილი, კვდომა арæзтой-აკეთებენ

амӕттаг-მსხვერპლი арæх-ხშირი

Амӕттаг-მსხვერპლი Арæхдæр-ხშირად

Ам-აქ Арагуийы-არაგვში (მდინარე)

андæгъдысты-მიწებნენ араз-აკეთე

анывæста-დალია, შესვა аразынмæ-გასაკეთებლად

аныгуылдис-ჩაქრა аракӕсбакӕс-გახედ–გამოხედვა

аныгъуылд-ჩაქრობა араст-გაემართა

Аныгъуылдис-ჩაქრა, ჩავიდა Араст ӕсты-გაემართნენ, წავიდნენ

аныгъуылдысты-ჩაქრნენ
Арастсты-გაეშურნენ
анызта-დალია
арахъхъ-არაყი
аныхæстæ-ლაპარაკები, საუბრები
Арв-ცა

аныхъуырдта -გადაყლაპა арвæй -ცისგან

аныхъуырын -გადაყლაპვა арвитой-გაგზავნიან

аныхъуырынмæ-გადაყლაპვამდე арвитон-გავაგზავნი

аныхын-მოფხანვა арвмӕ -ცისკენ

аппæрста-გადააგდო Арвхуыз-ცისფერი

аппар-გადააგდე арвы-ცაში

аппарста-გადააგდე арвыл -ცაზე

аппарынц-გადააგდებენ арвыстой-გაგზავნეს

Аппарын-გადაგდება арвыхъæды- ცისგულზე

411
Арв-ცა арфӕйы-ლოცვით

аргæвдæм-დავკლათ Арфӕ-დალოცვა, ლოცვა

аргæвста-დაკლა Арф-ღრმა

аргæвстой-დაკლეს арӕх-ხშირი

Аргъау -ზღაპარი Арӕх-ხშირი, ხშირად

аргъауæггаг-ზღაპრის ღირსი асæрфта-გაიწმინდა, მოიწმინდა

аргъауын-ზღაპრისთვის асайдта-გაიტყუა

аргъуанмæ-ტაძარი асайон-მოვატყუილო

аргъуыдтой- асаст-გადატყდა, გადატეხვა

Аргӕау-ზღაპარი Асдауысдӕг-ხერხემალი

ардæм-აქეთ Асдӕрта-გაილოკა, გალოკვა

арифметикӕ -არითმეტიკა Асдӕу-შუა

армытъӕпӕны-გულისფიცარი аскъæфой-გაიტაცონ

арс-დათვი аскъæфта-გაიტაცა

арсæн -დათვს аскъæфтой-გაიტაცეს

Арсен- დათვს Аскъуыдта-დაგლიჯა, გახია

Арс-დათვი аскъуыдтӕ-გახია

арт-ცეცხლი аскъуынын-გახევა

артæй -ცეცხლისგან аскъӕфта-გაიტაცა

Артдзæсты-ცეცხლოვანი Аскъӕфын-გატაცება, მოტაცება

арты-ცეცხლის ассыдта-გაიძახა, გაძახება

Арт-ცეცხლი Ассӕррӕт-გასხლტა, გასხლეტვა

арф-ღრმა астæу-შუა წელი

арфæ-ლოცვა астæумæ-წელამდე

арфæ-ლოცვა астæуыл-წელამდე

412
Астау-წელი Атынæгæй-დღესასწაული

астӕрдта-გალოკა атындзыдта-აჩქარდა

астӕры-გალოკავს Атындзын-დაჩქარება

астӕу-წელი атыппыр-გაბერვა

астӕутымбыл-მრგვალი წელი атыхта-გახვევა, გაეხვია

астӕухӕрзконд-წელმშვენიერი Атӕрын-გარეკვა, გაგდება

астӕуыстӕд-სქელწელიანი атӕхы-გაიფრენს

Астӕу-შუაში атӕхынц-გაფრინდებიან

асхъиудта-გადაქანდა Ау-შეძახილი (აუუ), შორისდებული

асыгъдӕг-გასუფთავება
ауагъта-გაუშვა
асӕррӕт-გასრიალება, გასხლეტვა
ауад-გაირბინა

асӕррӕтт-გასრიალება, გასხლეტვა ауадза -გაუშვა, გაშვება

ауадздзынæн -გავუშვებ
атардта-გარეკა
Ауадзут-გაუშვით
атасынц-გადაიხრებიან
ауадзы-გაუშვებს
атахт-გაფრენა
ауадзын-გაშვება
атахтаид-გაფრინდებოდა
Ауадзын-გაშვება
атахти-გაფრინდა
ауадзӕм-გავუშვათ
атахтис-გაფრინდა
ауади-მიირბინა
атахтысты-გაფრინდნენ
аудта- შეამჩნია, დაინახა
атонын-მოგლეჯვა, მოკრეფა
аууоны-ჩრდილში
атулын-გაგორება
аууӕрста-გასრისა
атыдтой-გასკდნენ
аууӕрстой-გასრისეს
Атылдис-გაგორდა
Ауыгъд-ჩამოკიდებული

413
ауыгътон-ჩამოვკიდე Афӕдз-წელიწადი

ауыдта-შეამჩნია, დაინახა афӕлвӕрдта -გამოსცადა

ауыдтой-შეამჩნიეს, დაინახეს афӕраздзӕн-ვიკითხავ

ауыдтон-შევამჩნიე, დავინახე афӕрсынмӕ-გამოკითხვამდე

ауӕй-გაყიდვა Афӕрсын-შეკითხვა, გამოკითხვა

Ауӕй кӕнын-გაყიდვა афӕстиат-შეყოვნება, შეყოვნდა

ауӕндин-გაბედვა ахæм-ასეთი

ауӕндис-გაბედა ахæр-შეჭამე

афæдз -წელიწადი ахæрма-ჭამე რა

Афæдзы-წლის ахæссут-წაიღეთ

афæдис-განგაში ахæстонмæ-ბუდეში

афардӕг-გაეშურა, წავიდა ахæстоны-ბუდე

афарста-გაიკითხა ахаста -წაიღო

афон-დრო ахастой-წაიღეს

Афонтæ-დრონი ахастон-წავიღე

Афон-დრო- ахауа- გადავარდება

афтæ-ასე ахауд -წაქცევა, დაცემა

афтæмæй-ასეთნაირად ахауы -წაიქცევა

афтидæй-ცარიელად ахауыд-წაქცევა

Афтид-ცარიელი Ахауын-გადავარდნა, წაქცევა

афтӕ -ასე ахгæдта-დაკეტა

Афтӕ ӕнхъӕлдам-ასე გვეგონა- ахицæн-გაშორება, დაშორება

афтӕмӕй-ასეთნაირად ахицӕн-დაშორება, გაშორება

Афтӕ-ასე Ахмӕт-ახმათი (საკუთ.სახ.)

афу-აფუ (სულის შებერვა) ахорæнæй-საღებავით

414
Ахордта-შეჭამა ахуыппытæ-რამდენიმეჯერ მოსმა

ахордтай-შეჭამე
ахуыр-სწავლა
ахорӕнӕй-საღებავით
ахуыргӕнджытӕ-მასწავლებლები
Ахсæв -ამაღამ ამ ღამეს

ахсгæ-დაჭერით
Ахуыргӕнӕг-მასწავლებელი
Ахсдон-ბუდე
ахуыргӕнӕгмӕ-მასწავლებელთან
ахста-იჭერდა
ахуырсты-შეღებილზე
ахстой -იჭერდნენ
Ахуыр-სწავლა
ахстон -ბუდე
Аххауын-გადავარდნა, დავარდნა
ахстонаразӕджы-ბუდის
გამკეთებელი, ამშენებელი
аххос-ბრალი
ахстонмӕ-ბუდესთან
аххосагӕй-დაბრალებული
ахстоны-ბუდეში
аххосджын-დამნაშავე
ахстонӕй-ბუდეთი
Аххос-ბრალი
ахстӕй -იჭერდი
ахъæуы-ამ სოფელში
ахстӕтты-ბუდეებში
ахъаззаг-მოთამაშე
ахстӕттыл-ბუდეებზე
ахъазыд-ითამაშა
ахстӕттӕ-ბუდეები
ахъазӕм-ვითამაშოთ
ахсын- დაჭერა
ахызтысты-გადავიდნენ
ахсыныл-დაჭერაზე
ахӕм-ასეთი
ахсынӕн-დასაჭერად
Ахӕмран-ისეთ ადგილას
ахсӕв-ამაღამ
ахӕмтӕй-ასეთებისგან
Ахурӕн–საღებავი
ахӕр-მიირთვი, ჭამე
ахуыпп-მოსმა (წყლის, წვენის)
ахӕры -მიირთმევს, ჭამს
Ахуыппма-მოსმაზე
ахӕсдзынӕн-წავიღებ

415
ахӕссын-წაღება бæллæхтæ-ბარტყები

Ахӕссы-მიაქვს бæллиццаг-მოგზაური

ахӕтӕм-ვიხეტიალოთ бæмбæгау-ბამბასავით

ахӕуа-გადავარდნა бæндæйнаг-თოკისმაგვარი

ахӕцыд-გაჭიმა, გაწელა бæрæгæн-შესატყობად

ацагъта-დაუკრა бæрæгбонты-დღესასწაული

ацард-იცოცხლა бæрæггæнæг-მაცნე

ацарӕзта-შეაკეთა бæрзæндтæ-მაღლები

ацахста-დაიჭირა бæрзæндты-მაღლივი

ацу-წადი бæрзонд-მაღალი

ацъæх -გამწვანდა бæрц-წილი

Ацы-ეს бæстæ -ქვეყანა

ацыд-წავიდა бæстæй-ქვეყნიდან

ацыди -წავიდა бæсты -ქვეყანაში

Ацыди-წავიდა бæхтæрæг-მოჯირითე, ცხენოსანი

ацыдтӕн-წავედი
бæхы- ცხენის
Ацыдысты-წავიდნენ
бæхыл -ცხენზე
ацӕвон-წავალ
баба-გამა
ацӕуы-მიდის
бабадти-შეჯდა, შეაჯდა
ацӕуӕм-წავიდეთ
Бабайӕ-მამის
б
бабайӕн-მამას
бæззын-ვარგივარ
Баби-საკუთ. სახელი
бæлæстæ-ხეები
бабӕрӕгкӕнын-შემოწმებელი
бæлас -ხე
Баввахс-მიახლოება, მიუახლოვდა
бæласау-ხესავით

416
Баввахс-მიუახლოვდა баззади-დარჩა, ჩარჩა

Бавналын-შეხება Баззадис-დარჩა

бавналӕдафтӕмӕй-ამდაგვარად Баззад-ჩარჩა, ჩამორჩა

შეხება
баззайдзыстæм-დავრჩებით
бавнӕлдта-შეეხო
баззайынц-დარჩებიან
бад-ჯდომა
Баззайын-დარჩენა
бадæттын-მიწოდება
базон-გაიგე
бадавон-მივუტანო
базона-გაიგოს
бадарат-დაალევინოს
базонай-გაიგე
бадарта-დაალევინა
Фæн-გავიგებ
бадарын-დალევინება
базондзынӕ-გაიგებ
бадгӕйӕ-ჯდომით
базондзынӕн -გავიგებ
бадзур-შესძახე
базоной-გაიგე
бадзырдта-შესძახა
базонон-გავიგო
бадис -გაოცება
Базонут-გაიგეთ
бадт-ჯდომა
базоны-გაიგებს, იგებს
бадтаин-ვიჯდები
базонын-გაგება
бадтис -იჯდა
Базонын-გაგება
бадтысты-ისხდნენ
базонынц-გაიგებენ
бадӕны-დასაჯდომი
Базонын-გაცნობა, გაგება
базæронд-დაბერდა
базыдта-გაიგო
базад- დარჩა
базыдтай-გაიგე
базгъордтой-მიირბინეს
Базыдта-გაიგო
баздæхт-შებრუნდა
базыдтой-გაიგეს
баззад -დარჩა
базыдтон-გავიგე

417
базырзыр-შეაკანკალა байхъъусы-მოისმინეს

базыртӕ-ფრთები Байывын-შეერთება

Базыртӕ-ფრთები бакæнæм-გავაკეთოთ, გავაღოთ

базыры-ფრთაში Бакаис -დანათესავება

Базыр-ფრთა бакалдта-შეაგდო

баивдзысты-შეიცვლებიან Бакалдта-შეყარა

Баивын-გაცვლა бакалдтой-შეყარეს

байгом-გაიღო, გაიხსნა, გაიპო Бакалын-შეყრა, გადაყრა

Байгом кодта-გააღო бакаст -ხედვა

Байгомкӕн-გააღე, შეაღე бакасты-ხედვით

байдайынц-დაიწყებენ Бакастӕн-შევიხედე

Байдайын-დაწყება бакатай-ქოთქოთი

байдыдта-დაიწყო бакодта-შეიყვანა

байдыдтой-დაიწყეს бакодтай-შეიყვანე

баййафон-დავეწიო бакодтой-შეიყვანეს

баиргъавтон-გავაშველე бакодтон-შევიყვანე, შევაღე

баиргъӕвтон-გავაშველე бакуымдтон-დავეთანხმე

Баиргъӕвын-გაშველება бакъах -გათხრა

байсдзæн-წავართმევ бакъуырма-დაყრუება

байсын-წართმევა бакӕн-გააღე

Байсын-წართმევა бакӕна-გააღოს

баиу-შეერთება бакӕны-აღებს

байхæлд-დაშლა балæууыд-მიდგომა, მიეახლა

байхъусæд-გასაგები, მოსასმენი баласта-მიათრია, მიიტანა

Байхъъусут-მოისმინეთ баластой-მიათრიეს, მიიტანეს

418
балгъитӕг-მაგინებელი банцайы-ჩუმდება

балхæдта-იყიდა Банцайын-გაჩუმება

балхæндзыстæм-ვიყიდოთ Банцай-გაჩუმდი

балхӕдта-იყიდა баныгæдтой-დამარხეს

балымæн-დაახლოება баныгæнут-დამარხეთ

бамбæрзтон-გავიგე Баныгӕнын-დამარხვა

бамбæрста-გაიგო банызтой-დალიეს, შესვეს

бамбæрстон-გავიგე баныуӕзта-დალია, შესვა

бамбæхст-დამალვა баппар-შეაგდე

бамбал-შეამხანაგება Баппарын-შეგდება

бамбарын-გაგება баппӕрста-შეაგდო

бамбулитӕ-ბუმბულები бар-ნება

Бамбули-ბუმბული бараст -გაემართა

бамбӕрста-გაიგო Барастыр-შეაგზავნეს

бамбӕрстон-გავიგე барста-წონიდა, ზომავდა

бамбӕхс-დაიმალე барстой-წონიდნენ, ზომავდნენ

бамидӕг-შევარდნა бартæ-ნებართვები

Бамидӕг-შევარდა барухс -განათება

Баназын-დალევა бары-წონის

бандоныл-სკამზე Барын-აწონვა

банкъуыста-გაინძრა барӕнтыл-სასწორებზე

банцад-გაჩერება, შეჩერება Барӕн-სასწორი

банцадысты-გაჩუმდნენ, Бар-ნებართვა, ნება

დაწყნარდნენ
бас-სუპი, წვნიანი
банцай-გაჩერდი, გაჩუმდი
басæттынæн-აღიარებისთვის

419
басаст -აღიარება бауадза-შეუშვას

басастаид-აღიარებად бауади-მივიდა

басмуды-ყნოსავს Бауадысты-მივიდნენ

басмыста-უსუნა, უყნოსა бауайдзӕф-საყვედური, უსაყვედურა

бастой -წართმევა бауарздзæн-შეიყვარებს

басудздзынӕнЦыма -დავიწვები бауарзтон-შემიყვარდა

თითქოს
бауарзын-შეყვარება
басур-გაშრა
бауасы-შეჰყმუვლა
басхуыста-შეარჭო
бауасыд-შეჰყმუვლა
басывæрджын-დაფეხმძიმება
баурæдта-შეაჩერა
басыгъд-დაწვა, დაიწვა
бауромин-შეჩერება
Басыгътӕ-დაიწვი
Бауромын-შეჩერება
Басӕттын-შეღწევა, შემტვრევა
Баурӕдта-შეაჩერა
батæфст-გალღვა, გათბა
баууила-დაღეჭვა
батæфсти-გალღვა, გათბა
бауырндзӕн -დაჯერება, დაიჯერებს
батайын-დადნობა, გალღობა
Бауырнын-დაჯერება
батахт -აჩქარება
бауӕндыдаид-გაბედავდა
батутæ-მიფურთხება
бафарста-იკითხა
Батутӕ-მიფურთხება
бафарстой-იკითხეს
батъыста-შეტენვა, შეტენვა
бафидауын-შერიგება
батылда-შეგორდა
бафидис-ნიშნის მოგება
батылдта-შეგორდა
бафидыдтой-შერიგდნენ
бауагъта-შეუშვა
бафиппайдзыстут-შეამჩნევთ
бауагътой-შეუშვეს
бафиппайдта -შეამჩნია
бауад- მივიდა, მიეჭრა
бафиппайы-შემჩნევა

420
бафсæд-გაძღა, დანაყრდა бахордтой-შეჭამეს, მიირთვეს

Бафсис-გაძღომა, დანაყრება бахудти-გაიცინა

бафта-ჩაგდება (ხელში) бахудтис-გაიცინეს

Бафтыд, Фӕзынд-აღმოჩნდა, გამოჩნდა бахудтысты-გაიცინეს

бахуыссын-წოლა
бафтыдта-შეკრა
баххуыс-დახმარება
бафтыдтой-შეკრეს
баххӕст-მიტანა
бафтыдтон-შევკარი
бахъæудзæн-დაჭირვება
бафынæй-დაძინება, დაიძინა
бахъавы-საჭიროება , საჭირო
бафысым-მასპინძლობა
бахъавыдтӕн-დავჭირდი
бафӕдзӕхста-დარიგება
Бахъавын-მიპარვა
бафӕллад-დაიღალა
бахъарм-შეთბა, თბობა
бафӕллайы-იღლება
бахъаст-საჩივარი
бафӕрс-იკითხე
бахъахъхъæныныл-დადარაჯებაზე
бафӕрсӕм-ვიკითხოთ

бафӕрӕзтон-შევძელი, გავუძელი Бахъуаг-მოკლება

бафӕстиат-დაგვიანება бахъыгдардтой-შეწუხება, შეაწუხეს

бахæлæг-შური
бахъыгдарой -შეაწუხონ
бахæр-ჭამე, მიირთვი
Бахъыгдарын-შეწუხება
бахæрын-ჭამა
бахъӕуа-მონდომება, მოინდომებს
бахæццæ-მიაღწია

бахæцыд-მიწოლა
Бахӕлӕг Кӕнын-დანანება, შური
бахаудис-შევარდა
бахӕр-ჭამე, მიირთვი
бахизæд-შებიჯება
бахӕрай-შეჭამო, მიირთვა
бахордта-შეჭამა, მიირთვა
бахӕргӕ-ჭამით

421
бахӕрон-ვჭამო, მივირთვა бегарагæнджыты-გადამხდელები

бахӕры-შეჭამს, მიირთმევს
бегарайы-გადასახადის
Бахӕрын кӕндзынӕн-შეგაჭმევინებ,
გაჭმევ Бибо-სახელი (კუთვნილებითი)

Бахӕрын-შეჭმა, ჭამა Бибойы-მამაკაცის საკუთარი სახელი

бахӕссын-მიიტანა Бибойыстæн-მამაკაცის საკუთარი

სახელი
Бахӕццӕ-მიაღწია
Биботæм-მამაკაცის საკუთარი სახელი
Бахӕццӕ-მიღწევა, მიაღწია

бахӕцыди-მიაწვა
Биботы-მამაკაცის საკუთარი სახელი
бацагуры-ძებნა

Бацагурын-მოძებნა Биганатæ--მამაკაცის საკუთარი

სახელი
бацамондзӕн-ვასწავლი, მივასწავლი
Биганаты-გვარი, ბიგანათი
бацамонон-ვასწავლი
Бигантимæ-გვარი, ბიგანათი
бацамыдта-ასწავლა, შეასწავლა

бацамыдтай-მიასწავლე
Биганы-გვარი, ბიგანათი
баци-იქნა (რა იქნა)
Бигтанатæ-გვარი, ბიგანათი
бацин-გახარება

бацис- რა იქნა Билет-ბილეთი

бацъынд-აჩქარდა, აჩქარება Бимболат-მამაკაცის საკუთარი

სახელი
бацыд -შესვლა
Бинаг- ქვევითა
бацыдис-შევიდა
бинаджы-ქვევითა
Бацыдысты-შევიდნენ
бинонтæй-ოჯახის
Бебӕйы-ბებიის
бинонтау-ოჯახივით
Беветӕ-ა, ბ, ვ (ასობგრერები რითმში)
бирæ-ბევრი
бегара -გადასახადი
БИРÆГЪ-მგელი

422
бирæгътæ-მგლები Богътӕкӕнын-ღრიალი

БИРÆГЪЫ-მგლის бон-დღე

Бира-ბევრი бонæй -დღისით

бирӕ-ბევრი Бонвæрон-მთელი დღე

Бирӕ ма дзур-ბევრს ნუ ლაპარაკობ Бонизӕрмӕ-დღე საღამომდე

Бон-изӕрмӕ-დილიდან საღამომდე
бирӕгъ-მგელი

бирӕгъмӕ-მგელთან бонмæ-დღემდე

бирӕгътӕ-მგლები боннымайæн -

бирӕгъы-მგლის бонтæ-დღეები

бирӕгъыл-მგელზე бонты-დღეების

Бирӕгъӕй-მგლისგან бонтӕ-დღეები

Бирӕгъӕн-მგელს Бонцъӕххӕй-დილადრიან,
გარიჟრაზე
Бирӕгъ-მგელი
боны-დღის
бирӕтӕ-ბევრნი
бон-დღე
бирӕуарзта-ძალიან უყვარდა
бригадир-ბრიგადირი
Бирӕ-ბევრი
бригадирмӕ-ბრიგადირთან
Боба-სახელი მამაკაცის
бригадиры-ბრიგადირის
Бобайæн-სახელი მამაკაცის
буар-კანი
Бобаимæ-სახელი მამაკაცის
Бузныг-მადლობთ
Бобайы-სახელი მამაკაცის
Булӕмӕргъ-ბულბული
Бобамæ-სახელი მამაკაცის
Бурбын-მოყვითალო
Бобатæм-სახელი მამაკაცის
Бутус-მამაკაცის სახელი
Бобатæн-სახელი მამაკაცის
быдыр-ველი, მინდორი
Богътӕгӕнгӕ- ღრიალით

423
быдыргътӕ-ველები, მინდვრები бындзытæ-ბუზები

быдырмӕ-მინდვრისკენ бындзӕфхадмӕ-ქუსლამდე

быдырте-მინდვრები бындзӕфхадӕй-ქუსლიდან

быдырты-მინდვრებში Бындз-ბუზი

быдыры-მინდორში бынмӕ-ქვემოთ

Быдыр-მინდორი, ველი Бынтон-მთლად, სრულიად

был-ტუჩი (ნაპირი) бынтондӕр-სრულიად, მთლიანად

былгӕрон-ნაპირთან
бынты -ქვევით
былмӕ-ნაპირთან
быны- ქვეშ
Былте-ტუჩები
бынӕй-ქვემოთ
былтыл-ტუჩებზე
Бынӕй-ქვევით
былӕй-ნაპირიდან
бынӕттӕ-ადგილამდე
Былӕй асхъиудта-ნაპირიდან
გადაეშვა бынӕттӕм-ადგილებამდე

გადავარდა Бын-ქვეშ

бын-ქვეშ бырондӕтты-მტვერს გამოყოფს

бынæй-ქვეშით Быррон-ნაგავი

бынат-ადგილი бырстой-აქცევენ, წააქცევენ?!

бынатмæ-ადგილთან бырынкъ-დრუნჩი

бынаты-ადგილზე бырынкъставд-ცხელდრუნჩა

бынатӕй-ადგილიდან бырынкъсырх-წითელ დრუნჩა

Бынат-ადგილი Бырынк-დინგი, დრუნჩი

бындз -ბუზი бырынмӕ-ცოცვამდე

бындзхор-ბუზიჭამია бӕзджын-სქელი

Бындзхор-ბუზიჭამია бӕзджындӕр-უფო სქელი

424
Бӕзджын-სქელი бӕрз-კისერი

Бӕзджын-სქელი, ბოხი бӕрзондӕй-სიმაღლიდან

бӕзцъарӕй-ბალიშის პირი Бӕрзонд-მაღალი

бӕлас-ხე Бӕрзӕй-კისერი

бӕласы-ხეზე бӕрзӕнд-შემაღლებული

Бӕласы цъупп-ხის წვერი бӕрзӕндтӕм-სიმაღლეებისკენ

Бӕлас-ხე Бӕрзӕнд-სიმაღლე

бӕлвырд-გარკვეული, ნამდვილი бӕрц-ამდენი

Бӕлвырдӕй-ნამდვილად, бӕрӕггонд-დაბეჯითებით,
დანამდვილებით დანამდვილებით

Бӕлвырд-გარკვეული, бӕрӕггӕнӕн-შესამოწმებელი
დამტკიცებული
бӕрӕгӕй-ნამდვილად,
бӕллын-ვოცნებობ დანამდვილებით

Бӕллыц-ოცნება Бӕрӕгӕй-აშკარად

бӕллӕх-ვაგლახ бӕсты-ქვეყნად

Бӕллӕх-მარცხი, შეცდომა, დაშავება бӕстыл-ქვეყანაზე

бӕстӕ-ქვეყანა
Бӕлон-მტრედი
бӕстӕм-ქვეყანას
Бӕлц-მგზავრი
Бӕстӕтыл-ქვეყნებზე
бӕлӕсты-ხეებზე
Бӕстӕ-ქვეყანა
бӕлӕстыл-ხეებზე
бӕтгӕйӕ-შეერგოს (დაადნეს)
Бӕлӕстӕ-ხეები
Бӕттын-შეკვრა, დაბმა
бӕлӕстӕй-ხეებიდან
Бӕттӕн-თოკი, ბაწარი
бӕлӕстӕм-ხეებთან
бӕх-ცხენი
Бӕндӕн-თოკი
бӕхы-ცხენის
бӕргӕ-ნეტავი

425
бӕхыл-ცხენზე гал-ხარი

бӕхӕй-ცხენიდან галдӕ-ხარები

взæрст-შერჩეული, არჩეული Галдӕрӕг-ხარის პატრონი,

შემნახველი
взаг-ენა
галдӕрӕджы-ხარის შემნახველის
взалытуаг-ნახშირის მაძიებელი
галиу-ცელქი, ანცი
виппайды-უცბად, უცაბედად
Галиу-მარცხენა
вӕййы-არის
галтæй-ხარებისგან
вӕййыйӕ-არის ხოლმე
Гал-ხარი
вӕййын-ვარ ხოლმე
гам-გამი
вӕййынц-არიან
Гебӕ-მამაკაცის სახელი
вӕццӕгӕн-ალბათ
геныр -ახლა
Гæдиатæ-გვარი (ოსური)
Георги -საკუთ. სახელი
гæды-კატა
Гино-ფისო–ფისო
гæрах-გრუხუნი
гоби-ხის ჭურჭელი
гæрзтæхсæг-ტყვიის მსროლელი
гогызы-ბატების
гæртам-ქრთამი
гоко-მოფერებით ბატკანი
гæсгæ-იმდაგვარი
гокойы-ბატკანს
гæххæтт-ქაღალდი
Гокотӕн-ბატკნებს
гага-კენკი
голджытӕ-ტომრები
гагатӕ -მარცვლეულობის კენჭები
Голлаг-ტომარა
Гаги-მამაკაცის საკ. სახელი
Гомкӕнын-გაღება
Гагийӕн-მამაკაცის საკ. სახელი
Гомхъуыр-შიშველ კისრიანი
Гагимӕ-მამაკაცის საკ. სახელი
Гом-ღია
гаджидæутты-გვარი
горӕты-ქალაქში
газ-გაზი

426
губакмӕ-სახლი гӕдыбӕлӕсты-კატა ხე

Гугуа-საკუთ.სახელი Гӕды-კატა

гуыбындзуан -ღორმუცელა гӕнӕн-შესაძლებელი

гуыбыны-მუცელში гӕпгӕнгӕйӕ-თანდათანობით

гуыбыр-მოხრილი гӕппы- ნახტომის

гуыр-სხეული (ტანი) гӕппытӕй-ნახტომით

гуыргуыр-გუგუნი Гӕпп-ნახტომი

гуыргуырæй-გუგუნით Гӕпп-ხტომა, ნახტომი

гуырдзиагау-ქართულად гӕрахы-სროლის ხმა, გრუხუნი

Гуырдзыстон- საქართველო Гӕрахӕмӕ-სროლის ხმაზე

Гуырдзыстонмæ-საქართველოსკენ гӕрӕхтӕ-სროლის ხმაზე

Гӕрӕх-გრუხუნი
гуырыкондӕй -სხეულის
гӕсгӕ-მიხედვით- (მაგ. იმის
აღნაგობა
მიხედვით)
Гуырыкондӕй-დაბადებიდან
гӕххӕтты-ქაღალდის
Гуыцмӕзты-გვარი
Гӕххӕт-ქაღალდი
Гуыцыры-გვარი
Дæдæдæй-ვიშ, ვიშ, ვიშ
Гъе-ჰე
дæлæ- აგერ
гъомелийы-ოსური გვარი
дæлбазыр-ფრთის ქვეშ
гыцци-ბებია
дæлгоммæ-პირქვე
гыццыл-პატარა
дæллагонæй-ქვევითასგან
гыццылтӕн-პატარებს
Дæллагонæй-ქვეწარმავალი
гӕбытӕ -გვარი (გაბითაანი)
дæллагондæллагон-ქვევითასგან
гӕды-კატა
дæллагхъуыр -ყელს ქვევით
Гӕды рувас-ეშმაკი მელა (კატა მელა)
дæн-ვარ

427
дæн-ვარ дартон-ვინახავდი

дæр-ც (ნაწილაკი) дарут-შეინახეთ

дæргъдзинады-გაგრძელებაზე дарын-ვინახავ

дарынц-ინახავენ

дæс-ათი дарӕс-ტანსაცმელი

дæтты-აძლევს Дарӕс-ჩასაცმელი, ტანსაცმელი

дæу-შენი демӕ-შენთან

дæумæ-შენთან Денджыз-ზღვა

дæхи-შენი джебогътæ-გვარი

дæхицæн-შენთვის дзæбæхдæр-უკეთესად

Давын-მოპარვა, ქურდობა дзæгъæл-უპატრონო

дамбаца-დამბაჩა Дзæнæтон-სამოთხე

дар-ც (ნაწილაკი) ДЗÆРГЪ-დედალი ღორი

Даргъ-გრძელი Дзабыртӕ-ფეხსაცმელები

дард-შორს дзабӕх-კარგი

дарддæр-უფრო შორს дзаг-სამყოფი, სავსე

дарддӕ- Дзаг-სავსე

дарддӕр-უფრო შორს Дзанаспи-სახელი

дардзæн-შეინახავს Дзанаспийы-სახელი

дардмæ-შორს (იყურება) Дзанаспийыстæн-სახელი

дардмӕ-შორს (იყურება) Дзанаспимæ-სახელი

дардтой-ინახავდნენ дзауматӕ-ტანსაცმელები

дардыл-შორიახლოს Дзаумӕ-ტანსაცმელი

дардӕй-შორიდან Дзвылдар-ტოროლა

Дард-შორს Дзера-ძერა

428
Дзесты-გვარი дзуг-ჯოგი

Дзибуш-სახელი Дзугаты-გვარი

дзидзайы-ხორცის Дзул, Кӕрдзын-პური

Дзидзидайӕн-ძუძუმწოვარი дзулы-პურში

Дзидзидай-მეძუძური, ძუძუმწოვარი дзур-ილაპარაკე

Дзургӕ-ლაპარაკით
Дзиойты-გვარი
Дзургӕнӕ-ლაპარაკით
Дзипп-ჯიბე
Дзургӕ-ლაპარაკი
дзомаг-უღელი
дзуры-ლაპარაკობს
дзуæрттæ-სალოცავები, ეკლესიები
Дзурын-ლაპარაკი, საუბარი
дзуæрттæй-სალოცავებიდან
Дзурын-საუბარი, ლაპარაკი
ეკლესიებიდან
дзурыс-ლაპარაკობ
дзуапп-პასუხი
Дзывылдар-ტოროლა
дзуаппæн-პასუხს
Дзывылдар-ბეღურა
Дзуапп-პასუხი
Дзыгойтæ-ოსური გვარი
дзуар-სალოცავი, ეკლესია
дзыгъуыр-ჭორფლიანი
дзуаргæсырдæм-ეკლესიის
მეთვალყურე дзыгъуыртӕ- ჭორფლიანები

дзуармӕ-ეკლესიისკენ, სალოცავისკენ Дзыгъуыр-ჭორფლიანი, ჭრელი

дзырд -ნათქვამი
дзуары-ეკლესიაში
Дзырд радтой-სიტყვის მიცემა,
Дзуарыбонты -საეკლესიო დაპირება
დღესასწაული
дзырдтæ-სიტყვები, ნათქვამი
дзуарыбонтыл-საეკლესიო
дзырдта-სიტყვები
დღესასწაული
дзырдтай-საუბრობდნენ
Дзуарыгæс-ეკლესიის დარაჯი
дзырдтой-საუბრობდნენ
Дзуар-ეკლესია

429
дзых-პირი дзӕргъМӕ-დედალი ღორთან

дзыхæй-პირით Дзӕргъӕн-დედალი ღორს

дзыхъы-ნაპრალში диакбег-დიანბეგი

дзыхы-პირში диваныл-დივანზე

дзыхыдзаг-სავსე პირით дидинæгæй-ყვავილით

Дзыхыдзаг-გულიანად дидинӕг-ყვავილი
(სიტყვასიტყვით მთელი პირით)
Дидинӕг-ყვავილი
дзыхыл-პირზე
Диссаг -საოცარი
дзыхӕй-პირით
диссагдӕр-საოცრად
Дзӕбидыр-ჩიტი (მწყერი)
Диссаг-საინტერესო, საოცარი
дзӕбидырты -ჩიტი (მწყერი)
Диссаг-სასწაული, საოცარი
дзӕбидӕртӕм -ჩიტი (მწყერი)
Диссаджы-საოცრად
дзӕбӕх-კარგი
дихы-გაყოფა (რაიმე საგნის,
Дзӕгъӕл-უპატრონო ნივთიერების)

Дзӕгъӕл дзырд-უაზრო ლაპარაკი додой-ვიშვიში, მიცვალებულთან

дзӕгъӕлдзых -პირღია, ჭორიკანა Додой дӕсӕр-ვაი შენს თავს

дзӕгъӕлы-უაზრო дойныйæ-წყალთან ერთად

Дзӕгъӕл-უპატრონო дойныйӕ-წყალთან ერთად

Дзӕгъӕл–უპატრონო домыс -მერჩი (რას მერჩი)

Дзӕмбитӕ-ბრჭყალები Дон-წყალი

Дзӕмбыдтӕ-ბრჭყალები дон-წყალი

дзӕмбыйӕ-ბრჭყალებით дондæттæны-წყლის გასაცემი

дзӕмбытӕ-ბრჭყალებით донмӕ-წყალთან

Дзӕргъ-დედალი ღორი Доны-წყალში

430
Доны Былтӕ-წყლის ნაპირები Дурын-დოქი

Доны был-წყლის პირას дурӕй -ქვისგან

Доны пырхыта-წყლის წვეთები, Дур-ქვა

შხეფები
дуӕрттӕ-კარები (რამოდენიმე
Дон-წყალი ერთად)

Дохтыр-ექიმი Ды-შენ

дуар-კარები дыгайӕртыгай-ორსამნაირი

дуарæй-კარებიდან дыгоппон-ოფოფი

дуаргæрон-ზღურბლზე дыккаг-მეორე

дуармæ-გარეთ дымгæ-ქარი

дуары -კარში, გარეთ дымгæйы-ქარში

дуарыл-კარზე Дымгӕ-ქარი

дуарӕй-კარიდან дымынӕй-მოწევა

Дуар-კარები дынджыр-დიდი

дукани-მაღაზია Дыса-ქალის სახელი

дуканимӕ-მაღაზიასთან Дысон-წუხელი

дунейы-ქვეყნად Дысон-წუხელი

дунетæ-ქვეყნები Дыссон-წუხელ

дур-ქვა дыууæ-ორი

дурмӕиу-ქვასთან дыууæйæн-ორს

дурты- ქვებში дыууæизæрастæу-ორ ღამეს შორის

дуры-ქვაში дыууæрдыгæй-აქეთ–იქეთ , ორივე

მხარეს
ДУРЫН-დოქი
Дыууӕ хатт-ორჯერ
Дурынмӕ-დოქთან
дыууӕйы-ორში
Дурыны-დოქში

431
Дыууӕйӕн-ორს дӕс-ათი

Дыууӕрдӕм-აქეთ-იქით (ორივე дӕтты-აძლევს, მისცემს

მხარეს)
дӕттыс-აძლევ, მისცემ
дыууӕртӕ-ორი–სამი
дӕттӕ-აძლევდა
дыууӕта-ორ–ორი
Дӕу-შენ
дыууӕфондз-ორი ხუთიანი
дӕумӕ-შენთან
Дыууӕ-ორი
дӕуыйас-შენხელა
Дӕ амонд-შენი ბედი
дӕуыл-შენზე
дӕлдӕр-ქვევით, უფრო ქვევით
Дӕуӕй-შენგან
дӕллаг -ქვევითა
дӕуӕн-შენთვის
дӕлладжы–ქვევითას
дӕхи-შენი
Дӕллӕгон-ეშმაკი (ქვეშ-ქვეშა)
Дӕхи дар-მოიქეცი კარგად
дӕлӕ-აგერ
Дӕхорзӕхӕй-გეთაყვა
дӕлӕмӕ-ქვევით, ქვემოთ
дӕхӕдӕг-შენ თვითონ
Дӕлӕмӕ-ქვევით
Ерыстау-ერისთავი
дӕн-ვარ
Ерыстауæлдармæ-ბატონთან,
дӕндаг-კბილი ერისთავის

дӕндӕгты-კბილებში Ерыстаутæ-ერისთავები

дӕндӕгтӕ-კბილები Зæгъ-სთქვი

дӕндӕгтӕй-კბილებით зæгъгæ-თქმა

дӕндӕгтӕн-კბილებს зæгъдзæн-იტყვის

Дӕндӕгтӕ-კბილები зæгъдзынæн-ვიტყვი

дӕр-ც (ნაწილაკი) зæгъы -ამბობს

дӕргъы-სიგრძეში зæгъын-თქმა

дӕрфӕныкхуыз-ნაცრისფერში зæгъынц-ამბობენ

432
зæгъыс-ამბობ загътай-თქვი

зæй-ზვავი загътаид-იტყოდა

зæйласт-ზვავწაღებული загътой-სთქვეს

зæймиты-ზვავის თოვლი загътон-ვთქვი

зæйтæ -ზვავები загътонзӕгъгӕ -ვთქვი მეთქი

Зæйты -ზვავებში загътӕи-სთქვი

зæйы-ზვავში загьта -სთქვა

зæнæджы-პირმშო, შველი загьын-ვამბობ

зæрдæ-გული заддӕр-ხორბალი

Зæрдæвæрæн-დღესასწაული Зад-ხორბალი

зæрдæйæ-გულიანად зайдзæн-ვრჩები, დავრჩები

зæрдæйы-გულში зайы-შობს, მშობიარობს

зæрдæмæ-გულისკენ закъон-კანონი

зæрдæтæ-გულები закъонтæм-კანონები

зæрдиаг-გულიანი зарæджы-სიმღერაში

ЗÆРОНД-მოხუცი, ბებერი ЗАРАГ- სიმღერა

зæронды-მოხუცის, ბებრის заргӕ-მღერა

зæхмæ-მიწაში зард-ნამღერი

зæхх-მიწა зардзытӕм-მომღერლებს

зæххæй-მიწიდან зардыл-სიმღერაზე

зæххы -მიწაში зары-მღერის

Загъдкахӕн-ამრევი, მოჩხუბარი, зарын-სიმღერა

ჩხუბის დამწყები
зарынмӕ-სიმღერის
Загъдкъахӕгӕннад-ჩხუბის თავი
зарыс- მღერი
загъта -თქვა
зарӕг-სიმღერა

433
згъоргӕзгъорын-სირბილ–სირბილით змӕлӕг-მოძრავი

Змӕлӕг-მოძრავი
згъорыныл-სირბილზე
змӕст-არეული, გათხვრილი
Згъорынӕй-სირბილით
Змӕст-არეული
Згъорын-გარბენა, სირბილი
знæгты-მტრებში
здӕхын-მობრუნება
знаг-მტერი
зиан-მიცვალებული მკვდარი
знагмӕ-ზამთრამდე
зилдух -ტრიალი
Знаг-მტერი

знаджы-მტრის
зиллӕгтӕ-დამტარებლები
знон-გუშინ
зилы-ტრიალებს
Знон-გუშინ
зилынтӕ-ტრიალი (მრ.რიცხვში)
зонæг-მცოდნე
Зилын-ტრიალი
Зонгуылтыл-მუხლმოყრილი
зиу-მკა (ხორბლის)
зонгуытыл-მუხლებზე
зиууӕттӕ-მკაზე მომუშავენი
Зонгӕ-ნაცნობი
змæлæг-მოძრავი
зонд-ცოდნა, ჭკუა
змæлæн-მოძრავი
зонды -ცოდნაში
змæлд -განძრევა
Зонд-ჭკუა, ცოდნა
змæлыд-გაინძრა
зоны-იცის
змæлын-განძრევა
зонын-ვიცი
змис-ტალახი, ტლაპო
зонынц-იციან
змисмӕ-ტლაპოში
зоныс-იცი
Змӕлгӕ-განძრევა
Зулчъ-?მატლი, ჭია
змӕлы -მოძრაობს
зулчъыты-მატლებში, ჭიებში
Змӕлын-მოძრაობა
зулчъытӕ-მატლები, ჭიებში

434
Зулчъ-ჭია, მატლი Зын-рахатӕн-ძნელი გამოსაცნობი

ЗЫДГÆНАГ-ხარბი, დახარბებული
зыны- ჩანს
Зыдгӕнӕг-ხარბი, დახარბებული
зынынц-ჩანან
зыдта-ხარბები
Зын-ძნელი, რთული, მძიმე
Зыдта-იცოდა
зырзыр-კანკალი
зыдтой-იცოდნენ
зырзыргæнгæ-კანკალით
зыдтон-ვიცოდი
Зыр-зыр-კანკალი
Зыд-ხარბი
зыхъхъырӕй-ჭუჭრუტანა
зыланггӕнӕг-დამტრიალებელი
зӕгъ-სთქვ
зылд-ტრიალი
зӕгъа-სთქვას
зылды -ტრიალებდა
зӕгъат -ითქვას
Зылын -მოგრეხილი, დამნაშავე
зӕгъгӕ-თქო (წავედი თქო)
зымæг -ზამთარი
зӕгъдзынӕ-იტყვი
ЗЫМÆГИУАТГÆНÆГ-ზამთრის
მომტანი зӕгъдзынӕн-ვიტყვი

зымæджы-ზამთარში зӕгъдзыстӕм-ვიტყვით

зымӕг-ზამთარი Зӕгъма-თქვი

зымӕгиу-ზამთარში зӕгътӕ-თქო

зымӕгмӕ-ზამთრამდე зӕгъут-თქვით

зымӕджы-ზამთარში зӕгъъы-ამბობს

зын-მძიმე, ძნელი зӕгъы-ამბობს

зынг-ნაკვერჩხალი зӕгъын-ვიტყვი, ვამბობ

зынгӕ-ნაკვერჩხალი зӕгъыс-ამბობ

зындис-ჩანდა Зӕгъы-ამბობს

зындысты-ჩანდნენ зӕгъӕд-თქვას

435
зӕгъӕн-სათქმელი зӕронд- ძველი,მოხუცი, ბებერი

зӕддаг-მოსამშობიარებელი Зӕууӕт-ქუსლი
(ცხოველებზე)
зӕххы-მოწაში
Зӕддаг-მაკე-?!
зӕххыл-მიწაზე
зӕйы-მშობიარობს
зӕххӕй -მიწიდან
Зӕй-ზვავი
Зӕхх-მიწა
Зӕлинӕ-ქალის სახელი
йæхи-მისი
зӕлланггӕнаг-ზარის დამრეკი
йæхинымæр- თავისთვის
зӕнг-წვივი
йæхирдæм-თავისკენ
зӕнгтӕбӕрзонд-წვივმაღალი
йæхицæн-თავისთვის
Зӕнгтӕ-წვივები
иваза-გაწელვა
Зӕрватык-მერცხალი
ивд-გაცვლა
Зӕрватыкк-მერცხალი
ивдзӕн-გაცვლის
Зӕрватык-მერცხალი
ивта-ცვლიდა
Зӕрватыччытӕ-მერცხლები
ивылд -შთანთქვა

ивылын-შთანთქა
зӕрдыл-გულზე
Ивын-გაცვლა, შეცვლა
Зӕрдыл дар-დაიმახსოვრე, გულში
შენახვა йедтӕмӕ-მის მაგივრად

зӕрдӕ- გული йемæ-მასთან

зӕрдӕйы-გულში йемӕ-მასთან

зӕрдӕйӕнуарзт-გულიანი Иеныр -ახლა

მოყვარული
йеныр -ახლა
зӕрдӕмӕ-გულში
Йеныр фесӕфтӕн-ეხლა დავიღუპე
зӕрдӕхалӕн-გულდასაწყვეტი

Зӕрдӕ-გული изæр-საღამო

436
изӕр-საღამო Ирвӕзын-გადარჩენა

изӕрмӕ-საღამომდე иргъæвæг-გამშველებელი

изӕрталынгмӕ-საღამო, დაღამებამდე иргъӕвынӕй-გასაშველებლად

Иргъӕвын-გაშველება
Изӕры-საღამოს
ирдгæ-განათება
Изӕрыгӕттӕ-საღამოები
ирон-ოსი
ингæн -სამარე
иронау-ოსურად
ингæны-სამარეში
Ирон-ოსური
ингæныл-სამარეზე
Иры-ოსეთში
иннæ-სხვა
Ирӕд-ბე (წინასწარი გადასახადი
иннæмæн-სხვას სარძლოსთვის)

иннæтæ-სხვები ис-არის

иннӕ-სხვა исдуг-ცუდი დრო

иннӕйы-სხვის исдугмӕ-შერჩეული დრო

иннӕмӕй-სხვისით, სხვებისგან Искуты-როდისმე (მრ.რიცხვში)

иннӕрдӕм-სხვისკენ искуы- როდისმე

иннӕтӕ-სხვები искуыдтæй-როდის–როდის

иннӕтӕй-სხვებისგან ис-нал -აღარ არის

иннӕфарсмӕ-სხვა გვერდი, სხვა მხარე иста-იღებდა

иннӕФидар- (სხვა მაგარი) истой- იღებდნენ

Иннӕхатт-სხვა დროს исты-რაიმე

Иннӕ-სხვა (შემდეგი)?! Исчи-ვინმე

ирæд-გასათხოვარი ქალის წინასწარი Исчи-ვინმე

გადასახადი
Иу-ერთი
ирвӕзынгӕнджытӕм-ქალის
иуæн-ერთს
გამოსასყიდი

437
иуÆнафон-ერთს დროს иууылдар-მთლიანად

Иуæхсæв-ერთ ღამეს иууылдӕр-მთლიანად

иубон- ერთ დღეს иууылдӕрКуыиу-სულ ხან ერთი

иуварс -ერთ მხარეს Иууылдӕр-სულ, სუყველა

иувӕрсты-გვერდულად Иухатт-ერთხელ

иугай-თითო Иуцасдӕр-ერთი რამდენიმე

Иугӕр-ერთიანად иуцыппарӕхсӕз-ერთი, ოთხი, ექვსი

иудадзыг-ყოველთვის
иуы-ერთში
иудзæвгар-ერთ ხანს
иуырдӕм-ერთ მხარეს, იქით
Иудзырдæй-ერთი სიტყვით
Иуӕйиу-ერთ–ერთი
Иудзӕвгар-ერთ ხანს
иуӕйиутӕ-ერთ–ერთნი, ზოგიერთი
иудурты-ერთ ქვაზე

иудыууӕ-ერთი–ორი
Иуӕй-иу-ერთ–ერთი
иуимæ-ერთად
Иуӕргъӕвст-ერთი გათოშილი
Иукъорд-ერთი წყება
ихзæрдæ-გულგაყინული, გულგრილი
иумæ-ერთად

иумæйаг-ერთობლივი, საერთო ихуарæгау-სეტყვასავით

иумӕ-ერთად Ихуарӕг-სეტყვა, დასეტყვა

Иумӕ-ერთად ихы-ყინულში

иунæг-მარტოხელა йы-ში

иунæгæй-მარტო йыл-ზე

Иуныхасӕй-ერთი სიტყვით йын-ვით

иутæ-თითო иӕ-მის

иууыл-სულ მთლიანად йӕ-მის

иууылдæр-მთლიანად йӕбылтыл-მის ნაპირებზე, ტუჩებზე

438
Йӕдзыппӕй-მისი ჯიბიდან кæмттæ-

Иӕрӕзты-მის წინ кæн-აკეთე

йӕфӕстаг-მისი ბოლო кæн-აკეთე

йӕхи-მისი кæнæд-ანდა

йӕхииу-მისით кæна-ანდა

йӕхимӕ-თავისთვის кæнай -აკეთო

йӕхицӕй-მისგან, თავისით кæнай-აკეთო

Йӕхицӕй-თავისი, თავისთავზე кæндзæн-გავაკეთებ

йӕхицӕн-თავისთვის кæндзæни-გააკეთებს

иӕхӕдӕг-თვითონ кæндзынæн -გავაკეთებ

иӕцӕрӕнбынтаны-მისი ცხოვრების кæнинаг-გასაკეთებელი

დასაწყისიდან
кæной -აკეთონ
йӕчысыл-მისი პაწია, პატარა
кæнон -ვაკეთო
Кæд-როდის
кæнут -აკეთეთ
кæдæй-როდიდან
кæны-აკეთებს
кæдæм-საით
кæнын-ვაკეთებ
кæддæр-როდისღაც, ოდესღაც
кæнынмæ-გასაკეთებლად
кæддæриддæр-როდესაც
КÆНЫНЦ-აკეთებენ
кæдмæ-როდემდე
кæныны-გასაკეთებლის
кæй-ვისი
Кæрæдзи-ერთმანეთი
кæлмæрзæн-თავსაფარი
кæрæдзийæн-ერთმანეთს
кæм-სად
Кæрæдзийы- ერთმანეთის
кæмæ-ვისთან
кæрæдзийыл -ერთმანეთზე
КÆМÆН-ვის
кæрæдзимæ-ერთმანეთს
кæмдæр-სადღაც
кæрдæгыл-ბალახზე

439
кæрдаг-ბალახი Кæхцгæнæны-

кæрдзын-პური кæцæй-საიდან

кæрдзыны-პურის кæцæйдæр-საიდანღაც

кæркдон-საქათმე кæцыфæнды-რომელიც გინდა

кæркдонкъуымы-საქათმის კუთხეში Кавказы-კავკასიაში

кадджин-პატივცემული
кæрон-ბოლო
Каджын-სასიქადულო,პატივცემული
кæрты-ეზოში

кæрц-ქურქი Кад-პატივი

кæсæгтæ-თევზები калæгау-გადამყრელივით

кæсай-იყურები калгæ-გადაყრა

кæстæриуæг-უმცროსობა Калд-გადაყრილი

кæсы-იყურება калдис-იყრებოდა

кæсын -ყურება калдта -ყრიდა

кæсынц-იყურებიან Калиу-ტოტი

кæуаг- მტირალა КАЛМ-გველი

кæугæ -ტირილით калмы -გველის

кæуыл -ტირილზე Калм-გველი

кæуынæй-ტირილით калын-გადაყრა

кæуынхъæлæсæй-ტირილის ხმით канд-ისე

кард-დანა
кæуьинæй-ტირილით
Карк-ქათამი
кæфойæ-იცეკვონ
карчы- ქათმის
кæфтæ-ცეკვები
каст-ყურება, ცქერა
кæфхъуындары-
касти-იყურებოდა

440
касты- ყურებაში, ცქერაში Ком-ხევი

кастысты-იყურებოდნენ, Ком-ხევი, უფსკრული

იცქირებოდნენ
конд-აღნაგობა
кауы-ტირის
контролон-კონტროლირებადი
кафаг-მოცეკვავე
Косеты-გვარი
кафгӕ-ცეკვით
Коцойты-გვარი
Кафт-ცეკვა
кружкӕйы-ჭიქაში
каффеттӕм-მოცეკვავეებთან
кружочы-წრეში
кой-ხსენება
кува-დალოცვა
кодта-აკეთებდა, მოხდა
кувӕндоны-სამლოცველოში
кодтай-აკეთებდი
куитæ-ძაღლები
кодтаид-გააკეთებდა
куиты-ძაღლების
кодтаин-გავაკეთებდი
културӕйы-კულტურის
кодтам-ვაკეთებდით
культурӕ-კულტურა
кодтой-აკეთებდნენ
культурӕйы-კულტურის
кодтон-ვაკეთებდი
курæг-მთხოვნელი
кой-ხსენება
курджытæ-მთხოვნელები
Колхозонтӕ-კოლმეურნეები
куры-თხოულობს, ითხოვს
Колхозонтӕй-კოლმეურნეებისგან
курын- ვთხოულობ, ვთხოვ
комдзаг-ლუკმა
курыны-თხოვნის
Комкоммӕ-პირდაპირ
курыныл-თხოვნაზე
коммæ-დაჯერება
Курын-თხოვნა
комы-პირი
Курӕг-მთხოვნელი
Комыдон-ნერწყვი
Кусæг-მშრომელი, მუშა
комыдӕттӕ-ნერწყვები
Кусарттаг-დასაკლავი, საკლავი

441
кусынмӕ-სამუშაოზე куыйтӕ-ძაღლები

кусӕрттаг-საკლავი куыйтӕн-ძაღლებს

Кутӕртӕ-ბუჩქები куыиу -ხან ერთი

Кутӕр-ბუჩქი куымдта-იჯერებდა

кууддӕр-როგორღაც куыннæ-როგორ არა

Кух-ხელი куыннӕ-როგორ არა

куы-რომ куыннӕг-მომცრო

куывдæн-ლოცვისთვის куынӕ-არც კი

куывдтытæ-ლოცვები куырд -განათხოვი, გათხოვილი

куывды-რელიგიური დღესასწაული куырмӕй-სიბრმავით

куыст-სამუშაო
куывд-დღესასწაული
куыстæй-სამუშაოდან
куыд-როგორ
куыста -მუშაობდა
Куыд ӕмбӕлы-როგორც შეეფერება
Куыстыфтӕг-მუშაობას
მოწყურებული, ჩართული
Куыддӕр-როგორღაც, როგორც
Куыст-სამუშაო
Куыддӕриддӕр-როგორღაცნაირად,
КУЫСЫФТÆГ-სამუშაოზე
როგორც კი
მიჯაჭვული, მონდომებული
Куыддӕр-როგორც, როგორღაც
Куысыфтӕг-სამუშაოზე მიჯაჭვული,
куыдз-ძაღლი მონდომებული

Куыдз8г-ძაღლისნაირი Куы-რომ

куыдзы-ძაღლის къæбæртæ-პურის ნატეხები

Куыдз-ძაღლი къæвда-წვიმა

Куыдфӕстагмӕ-საბოლოოდ, როგორც къæдзæх-კლდე

ირკვევა
къæдзæхæй-კლდიდან
Куыйты-ძაღლების
къæдзæхтæ-კლდეები

442
къæдзæхы-კლდეზე къахыл-ფეხზე

къæй-თამამი Къахын-გამოთხრა, თხრა

Къæйджыны-თამამის къахӕй-ფეხით

къæлæттæй-რგოლი къласмӕ-კლასისკენ

къæмдзæстыггомау-მორცხვად, къласы-კლასში
დარცხვენილი
къонайыл-კონაზე
къæртт-ნატეხი
къоппа-ამობურცული, ბორცვი
къæсæрæй-კარიბჭედან
къорд-ჯგუფი
къæцæлы-ჩხირი
къулмӕ-კედლისკენ
къабазæй-ტოტიდან
Къулран-კედელთან
къаддӕр-მცირე
Къулраниу-კედელივით
къаддӕрӕйкъаддӕрмӕ-როდიდან
къултыл-კედლებზე
როდემდე
къултӕиуын-კედლების გამოცვლა
Къаддӕр-მცირე, უფრო პატარა

къалатий-კალათა
къултӕ-კედლები
къалатийы-კალათაში
Къул-კედელი
къалиу-ტოტი
къус-თეფში, საინი
къалиуты-ტოტებში
къусы-თეფშში, საინში
къалиутӕ-ტოტები
Къутар-ბუჩქი
къалиуӕйкъалиумӕ-ტოტიდან
къутертыл-ბუჩქებზე
ტოტზე
къутугӕнӕнты -სათიბებში
къаффеттӕ-კამფეტები
къутуйы-სათიბში
къах-ფეხი
къутӕры-ბუჩქში
къахдзӕфы-ნაბიჯში
къух-ხელი
Къахдзӕф-ნაბიჯი
къухæй-ხელით
къахъиу-ფეხს

443
къухмæ-ხელისკენ къӕбӕлдзыг-ხუჭუჭი

къухтæ-ხელები къӕбӕртӕ-ნატეხები

къухы -ხელში Къӕвда-წვიმა

Къухы Бафтын-ხელში ჩაგდება къӕдз-მოხრილი

къухылхæцæг-ხელისმომკიდე, къӕдзил-კუდი
მეჯვარე
къӕдзилы-კუდში
къухылхæцæгæн-ხელისმომკიდეს,
къӕдзилӕй-კუდით
მეჯვარეს
къӕдзӕхрӕбынтӕ-კლდის ძირი
Къухылхӕцӕг-ხელისმომკიდე,
მეჯვარე къӕдзӕхы-კლდეში

Къуыбырхъус-სმენადაქვეითებული Къӕдзӕх-კლდე

Къӕдз-მოხრილი
къуым -კუთხე, კუნჭული
Къӕппӕг-მახე
къуымбилы-მატყლში
къӕпхӕн-ხაფანგი
къуымты-კუთხეებში, კუნჭულებში
къӕпхӕныл-ხაფანგში

Къӕпхӕн-მახე, ხაფანგი
къуымхæдзар-კუთხის სახლი
Къӕртт-ნაჭერი, ნატეხი
къуымы-კუთხეში
Къӕрт-ნატეხი
Къуым-კუთხე, კუნჭული
къӕрццытӕ-ტკაცანი
Къуыпп-ბორცვი
къӕскъӕс-კაწკაწი
Къуырийы-კვირაში
къӕскъӕсгӕнгӕ-კაწკაწით
къуырма-ყრუ
къӕхты-ფეხებში
къуыртты-კრუხად
къӕхтыл-ფეხებზე
къуырттӕй-კრუხით
къӕхтӕ-ფეხები
къуытӕртӕм-ბუჩქებისკენ
къӕхтӕчысыл-მოკლე ფეხები
къӕбутӕн-კისერს
Кӕбут-კისერი

444
Кӕбӕлдзыг-ხუჭუჭა кӕн-აკეთე

кӕд-თუ кӕна-კეთება

Кӕд дӕфӕнды-თუ გნებავს, თუ кӕнай- გააკეთე

გინდა, თუ გსურს
кӕнат-ანდა
кӕддӕра-აბა თუ
кӕндзынӕ-გააკეთებ, აკეთებ
кӕддӕриддӕр-როცა, როდესაც
кӕндзынӕн-ვაკეთებ, გავაკეთებ
Кӕдзил-კუდი
кӕндзысты-გააკეთებენ
кӕдзӕхы-კლდეში
кӕндзӕн-გავაკეთებ
Кӕдиу-თუ კი
кӕннод-ან და
кӕдӕм-სად
кӕны-აკეთებს
кӕй-ვის
кӕнын-კეთება
Кӕй Хонынц-ვისაც ეძახიან, ვისაც
кӕнынмӕ-კეთებამდე
ეპატიჟებიან
кӕнынтӕй-კეთებისგან
кӕйдӕр-ვისი
кӕнынц-აკეთებენ
Кӕлмӕрзӕн-თავშალი
Кӕнын-კეთება
кӕм-სად
кӕныс-აკეთებ
Кӕмдӕ- სად ხარ?
Кӕн-აკეთე
кӕмдӕриддӕр-სადაც კი
кӕрдо-მსხალი
кӕммттӕ-ხევები
кӕрдой-მსხალში
кӕмтты-ხევებში
кӕрдын-თიბვა, მოთიბვა, მოცელვა
кӕмӕ-ვისთან

кӕмӕй-ვისგან
кӕрдынмӕ-სათიბად
Кӕмӕн-ვის, ვისთვის
кӕрдӕг -ბალახი
Кӕмӕн-ვის
кӕрдӕгыл-ბალახზე
Кӕм-სად
кӕркдоны-საქათმე

445
кӕрон-ბოლო кӕсынц-უყურებენ

Кӕронмӕ-ბოლომდე кӕсынӕй-ყურებით, ცქერით

кӕронӕй-ბოლოში кӕсӕгтӕ-თევზები

Кӕрон-ბოლო Кӕуаг-მტირალა

кӕрт-ეზო кӕуылты-საიდან

Кӕртъ-ეზო Кӕ-уылты-საიდან, რომელი მხრიდან

кӕрты-ეზოში
кӕуын-ტირილი
Кӕрт-ეზო
кӕуынӕй-ტირილით
кӕрчытӕ-ქათმები
Кӕуын-ტირილი
кӕрӕдзийы-ერთმანეთში
кӕуыс-ტირი
Кӕрӕдзий-ერთმანეთი
кӕцы-რომელი
кӕрӕдзимӕ-ერთმანეთს
кӕцырдыгӕй-საიდან, რომელი
кӕрӕдзиуыл-ერთმანეთზე
მხრიდან
Кӕрӕдзи-ერთმანეთი
кӕцӕй-საიდან
Кӕрӕф-ჭაობი
лæбурын-მივარდნა
кӕс-იცქირე, უყურე
лæвæрдта-საჩუქრები
кӕсаг-თევზი
лæвæрдтой-აძლევდნენ
кӕсгӕй-ყურებით
лæвæрдтсй-აძლევდნენ
кӕсгӕйӕиу-თვალთვალი, ყურებით
лæвар-საჩუქარი

лæг-კაცი
Кӕсма-უყურე
лæгæй -კაცით
Кӕссаг-თევზი
лæгæты-შემოღობილში
кӕстӕр-უმცროსი
лæгтæ -კაცები
кӕсы-უყურებს
лæгтæн-კაცებს
Кӕсын -ყურება, ცქერა

446
лæгты-კაცების лдар-ბატონი

лæгтыдзуар-კაცების სალოცავი лдары -ბატონის

(ვასდირჯი)
лидз-გაიქეცი, გაირბინე
лæгуарзондзинад-კაცთმოყვარეობა
лидзæггаг-სირბილის საფასური
лæгыл -კაცზე
лидзгӕ-სირბილით
лæгылиу-კაცზე ხოლმე
лидзын-სირბილი
лæджы-კაცზე
лидзынвæнд -გასარბენად
лæдзæг-ჯოხი
лидзынц-მირბიან
лæдзæджы-ჯოხზე
лидзыныл-სირბილზე
лæппу -ბიჭი
Лидзын-სირბილი, რბენა
лæппуйы-ბიჭის
Ломисы-სალოცავი ლომისის
лæппуйыл-ბიჭზე
лыгъдысты-მირბოდნენ
лæппулæг-მოზარდი
Лыстӕг-წვრილი
лæппутæ-ბიჭები
Лӕварын-ჩუქება, მიცემა
лæугæ -დგომა
лӕвӕрдтой-აძლევდნენ
лæууыд-იდგა
лӕг-კაცი
лæууыди-იდგა
лӕгтӕй-კაცებისგან
лæууын-დგომა
лӕгъз-სრიალა, პრიალა
Лагты дзуар-მამაკაცების
Лӕгъз ӕвзагӕй-ტკბილი ენით
სალოცავი(უასდირჯი)
Лӕгъз-პრიალა, სწორი
Лаппын-ბარტყი
Лӕг-კაცი
ласæггаг-მიმტანი, მიმთრევი
лӕджы-კაცის
ластой -მიათრევდნენ
лӕдзӕг-ჯოხი
ласы-მიეთრევა
Лӕмбынӕгӕй-ძირფესვიანად
ласынмӕ-მითრევამდე

447
лӕмӕгъдӕры-მორბილებული, мæлын-კვდომა
მისუსტებული
мæн-მე
Лӕппу-ბიჭი
Мæнæ -აგერ
Лӕппын -ბარტყი
мæнæн-ჩემთვის
лӕппынты-ბარტყების
мæнæргъы-ჟოლო
лӕппынтӕ-ბარტყები
мæнау -ხორბალი
лӕппынтӕй-ბარტყებისგან
Мæнмæ-ჩემთან
Лӕппын-ბარტყი
МÆРГЪТÆ-ფრინველები
лӕугӕйӕ-დგომით
мæрдтæм-სიკვდილისკენ
лӕууы- დგას
мæрдты-მიცვალებულებისკენ
лӕууыд-იდგა
мæстæй-ბოღმით, ბრაზით
лӕууыди-იდგა
мæсты -ბრაზი, ბოღმა
лӕууынц-დგანან
мæстыгæр-ბრაზიანი, ბოღმიანი
Лӕууын-დგომა
мæт-დარდი
Лӕуын-გაჩერება, დგომა
мæхи-ჩემი
мæгуыр-ღარიბი
магазины-მაღაზიაში
Мæгуырæй-ღარიბად
Магусайӕнцӕф-დოყლაპიას სილა
мæгуырæн-ღარიბს

мæгуыртæ-ღარიბები Магуса-დოყლაპია

мæй-თვე (მთვარე магъз-ტვინი

мæйдары-მთვარიანი магъзы-ტვინში

мæйрухс-მთვარის სინათლე магъзыл-ტვინზე

мæлæт-სიკვდილი Магъз-ტვინი

мæлæтæн-სიკვდილის мад-დედა

мæлæты-სიკვდილის мадæй-დედისგან

448
мадæлтæм-დედლებს Маргджын-შხამიანი

мадæн-დედას маргъы-შხამში

мадзур-ნუ ლაპარაკობ маргӕйдзаг-შხამიანი

Мадзур-ნუ ლაპარაკობ Марг-შხამი

Мадиу-დედასავით мард-მკვდარი, მიცვალებული

мадмӕ-დედასთან мардæй-მკვდრისგან,
მიცვალებულისგან
мады- დედის
марджы-მკვდრის
мадыл -დედაზე
марды -მკვდრის
мадырвадæлтæм-დედულეთში,
დედის ნათესავებთან мардысты-კვდებოდნენ

мадыфсымæртæ-ბიძები (დედის Мард-მკვდარი, მიცვალებული

მხრით)
маст-დარდი, ბოღმა, ბრაზი
мадыфсымæртæй-ბიძებისგან
МАСТИСЫН-შურისძიება
мадыфсымæртæм-ბიძებისკენ
мастӕтад- შურისმაძიებელი
мадыфсымæртимæ- ბიძებთან ერთად
Маст-ბოღმა, სიბრაზე, ბრაზი
мадӕл-დედალი
мауал-ნუღარ
мадӕлтӕм-დედლებთან
мах-ჩვენი
мадӕн-დედას
Махар-ნუ ჭამ
Мад-დედა
махимӕ-ჩვენთან ერთად
Макæ-ნუ შვრები, ნუ იზამ, ნუ
махмӕ -ჩვენთან
Макæмæн-არავის
мацы-ნურაფერი
Макъулӕг -ხვლიკი
мачи-არავინ
макӕнкӕннод-ნუ შვრები თორემ
æмбæлттæм-ამხანაგებთან
мама-ნუ–ნუ
мбай-ტოლი
МАРГДЖЫН-შხამიანი
мбал-ამხანაგი

449
мбалы -ამხანაგის Мин-ათასი

мбалыл-შეხვედრა мит-თოვლი

мбырд-შეკრება, კრება митæй -თოვლით

мбӕлттимӕ-ამხანაგებთან митæмхæццæ-თოვლშერეული

мгæрттæ-მეგობრები миты-თოვლში

мдзӕвгӕтӕ-ლექსები митӕм-თოვლთან

мемӕ-ჩემთან Митӕ-საქმეები

мигæнаг-საქმიანი Мит-თოვლი

мигъ-ნისლი мой-ქმარი

мигъы-ნისლში моймæ-გათხოვება

Мигъ-ნისლი мойыл -გათხოვილზე

мидбылты-ჩაცინება (ულვაშებში) мондæгтæ-სურვილები

мидӕг- შიგ, შიგნით мондæгтæй-სურვილით

мидӕгӕй-შიგნით мур-ნამცეცი

мидӕмӕ-შიგნით Мурат -საკუთ. სახელი

миййагБафарста-იქნებ იკითხა Муратмӕ-საკუთ. სახელი

минæвар-შუამავალი Мураты-საკუთ. სახელი

минас -ქეიფი Муратӕн-საკუთ. სახელი

Минас-ქეიფი мурзгъæл-ნამცეცის ცვენა

миниуджитӕ -მოქეიფეები муртæ -ნამცეცები

Миниуджытӕ-მოქეიფეები Мус-მინდორი, მოლი, ველი

минут -წუთი мыггæгтæ-გვარები

минутæй-წუთით Мыггæгты-საგვარეულოების

минутмæ-წუთში мыггаг-გვარი

минуты-წუთში мыггагӕй-გვარიდან

450
Мыггаг-გვარი Мӕнмӕ-ჩემთან

мыггаджы-გვარის мӕнхъӕуыс- მე მინდიხარ

мыдыл-თაფლზე Мӕныл-ჩემზე

Мыдӕй-თაფლით мӕнӕ-აგერ

Мыд-თაფლი мӕнӕй-ჩემგან

мын-ასი мӕнӕу -ხორბალი

Мырткӕ-ცმაცუნი мӕнӕуы-ხორბალში

МЫСТ- თაგვი Мӕнӕуы гагатӕ-ხორბლის

მარცვლები
Мыст-თაგვი
Мӕнӕуы ӕфсир-ხორბლის თავთავი
мыхъхъытӕ-ბუზღუნი

Мӕ аххос-ჩემი ბრალი
Мӕра-სორო
Мӕ тулӕфт-ჩემი სუნთქვა
Мӕргъ- ფრინველი
Мӕ хуызӕн-ჩემნაირი
мӕргъты-ფრინველები
мӕгуыр-ღარიბი, ღატაკი
мӕргътӕ-ფრინველები
Мӕгуыр-ღარიბი, ღატაკი
Мӕргътӕй-ფრინველებისგან
мӕй-თვე
мӕсты -გაბრაზებული, ბრაზიანი
мӕйты-თვეებში
мӕстыдӕрӕй-ბრაზმორეული
Мӕкъулӕг-ხვლიკი
мӕстытӕ-ბრაზი
Мӕлдзыг-ჭიანჭველა
Мӕсты-გაბრაზება, ბრაზი
Мӕлдзыджытӕ-ჭიანჭველები
мӕхи-ჩემი
мӕллӕг-გამხდარი, სუსტი
мӕхицӕй-ჩემგან
мӕлын -სიკვდილი
Мӕххос-ჩემი ბრალი
мӕн-ჩემი
Нæ-არ
мӕнгард-ცრუ
нæй-არა
Мӕнгдарӕ-ცრუპენტელა

451
нæма-ჯერ არა науӕд-აბა რა

НÆМГУЫТÆ-მარცვლები нгуылдз-ჩასული, ჩაფერფლილი

Нæмттæ-სახელები Нефсӕды-არ ძღება

нæмттæй-სახელებისგან Нефсӕды-ვერ ძღება, გაუმაძღარი

нæу-არ არის
Ниарджытӕ-მშობლები
на-არ
Ниарӕг-მშობელი
надта -ცემდა, ტკეპნიდა
низæй -ავადმყოფობისგან
Над-ცემა, ნაცემი
низдæр-ავადმყოფობაც
най-
никæй -არავის
найгонд-ნახნავი
никæмæн-არავისთვის
наккаг -საზიზღარი
никуы -არასოდეს
нал-აღარ
никуыдӕм-არსად
Нал уыдта-ვერ ხედავდა
Никуый-არასოდეს
Нал уӕндыдтӕн-ვერ ვბედავდი
никуыма-ჯერ არა
Нал фӕрӕздон-აღარ შემეძლო
никуыуал-აღარ
намондӕн-უბედურს
никуыцӕй-არსაიდან
намыс -ნამუსი
ниуын -ღმუილი
нана-დედა
ницуал-აღარაფერი
нанайӕ-დედისგან
ницы- არაფერი
нанайӕн-დედას
ницыма-არაფერი (ჯერ)
Нарæг-ვიწრო
ницыуал-აღარაფერი
нарæджы-ვიწროში
Ницы-არაფერი
Нард -მსუქანი
ницӕмӕ-არაფრად
нарӕгдӕр-უფრო ვიწრო
ницӕмӕй-არაფრისგან
Нарӕг-ვიწრო

452
ницӕуыл-არაფერზე Ныбонд-მსხვერპლი

ничердыгæй- არსაიდან ныв-სურათი

ничи-არავინ нывæрзæн-სასთუმალი

Нмцыдал-აღარაფერი, არაფერი нывонд-მსხვერპლი

Ног-ახალი нывӕрдта-შეინახა

Ногбон-ახლი დღე нывӕрдтойСырддонцъиутӕ -

შეინახეს გარეული ჩიტები
Ногбон-ახალი დღე
нывӕрут-შეინახეთ
Ногдзауты-ახალ სამოსელში
ныггуылф-დაგუბება
ногдзаутӕ-
Ныггуыпп-დაგრუხუნება
ногуагъд-ახლად გამოშვებული
ныддарта-გაფინა, გაფენა
Ногуагъд-ახლადგამოჩეკილი, ახლად
გამოშვებული ныддаудта-ჩაიტანა

ногӕйгуыпп-ახლად ტყაპანი ныддыздыз-დაიზუზუნა

ноджыдæр-კიდევ ныддӕнгӕл-გაიბერა

Ноджы-კიდევ ныззæронд-დაბერდა, მოხუცდა

Ном-სახელი ныззайы-შობა

нуазыныл-სმაზე, მოსმაზე ныззар-იმღერა

нхъӕлдтам-გვეგონა ныззылд-დატრიალდა

нхъӕлмӕ-ლოდინი ныййарæг-მშობელი

нцад-წყნარად, მშვიდად ныийрвӕзт-გააღწია, დააღწია

нцой-მშვიდი, წყნარი ныккæнæм-ჩავიყვანოთ

ныббадтысты -დასხდნენ ныккаст-ჩაიხედა

ныббарæд-ჩააგდონ ныккодта-ჩაიყვანა

ныббузныгис -მადლობელი იყო ныккодтой-ჩაიყვანეს

ныббыры-ჩაცოცდა ныккуыдтон-ვიტირე

453
ныкодта-მიიყვანა Ныртӕггӕ-ეხლავე, ახლავე

ныкъкъæскъæс-დაიწრიპინა, წრიპინი Ныры - ამ დროის

нысан -ნიშანი
ныллæууыдысты-დადგნენ
нысанмӕ-ნიშანთან
нылласта-მიათრია, მიიტანა
ныссагътой -ჩაასეს (ჩასმა)
(მანქანით)
ныссагътон-ჩავასე
Ныллӕг-დაბალი
Ныссалди-გაყინვა, გაიყინა
ныллӕджыты -დაბლების
ныссур-გაშრა
нылхъывта-მოუჭირა
ныссырх-გაწითლდა
нымæты-ნაბადში
ныссӕдза-ჩაასოს
нымад -დათვლილი
ныссӕлы-იყინება
Нымайын-დათვლა, თვლა
Ныттылдис-ჩაგორდა
Нымдзӕст-გაშტერდა, გაშტერება,
მიშტერება ныттыхсти-ჩაეხვია

Нымӕтхуд-ნაბდის ქუდი Ныттыхсын-გადახვევა

Ныннӕрын-ქუხილი, დაქუხება Нытътъысын-ჩატენვა

Ныннӕрын-ქუხილი, ჭექა-ქუხილი нытьтъыста-ჩატენა

нытӕхуды-ინატრა
ныппырх-გაიფანტა, დაიფანტა
ныуасса-იღრიალოს
ныппӕррӕст-გაიშალა, გაშლა
ныууадз-დაანებე
ныр-ახლა
ныууадздзынӕн-დავანებებ
Ныр уыдон-ახლა ისინი
ныууадысты-მიირბინეს
нырмæ-აქამდე, ჯერ
ныууарыд-იწვიმა
нырма-ჯერ
ныууасыд-იღრიალა
Ныронг-აქამდე, ამ დრომდე
ныуурс-გათეთრდა
Ныртӕггӕ-ახლავე, ეხლავე
ныфс-იმედი

454
ныфсджынӕй -იმედიანად ныхмæлæууæг-დაპირისპირებული,
მოწინააღმდეგე
Ныфсджын-იმედიანი
Ныхмӕлӕууаг-მოწინააღმდეგე,
Ныфсӕвӕрын-პირობა, დაპირება,
დაპირისპირებული
შეპირება, იმედის მიცემა
Ныхтӕ-ფრჩხილები
Ныфс-იმედი
ныххæлиу-გაიჩაჩხა
ныффæлурс-გაფითრდა
ныххæрджитæ-გავირებულები
ныффидари-გაშეშდა
ныххæцыди-ჩაეჭიდა, დაიჭირა
ныффу -შებერვა
ныххауой-ჩავარდნენ
ныффыссын-წერა
ныххудтис-გაიცინა
ныффыста-დაწერა
ныххус -გახმა
ныффӕлдӕхти -დაემხო
ныххуылыдз-დასველდა
Ныфылдӕр-მომატება, მოიმატა
Ныхъуырын-გადაყლაპვა, ყლაპვა
ных-შუბლი

ныхæстæ-ნალაპარაკევი
ныхъхъавын-მიპარვა
ныхæстæгæнйгæ-ლაპარაკ–ლაპარაკით
Ныхъхъус-გაინაბა

ныхъхъуырӕм-ვყლაპავთ
ныхæстæй-ლაპარაკით
ныхъхъыллист-დაიკივლა
ныхас -საუბარი, ლაპარაკი, სიტყვა
Ныхӕй- ныхмӕ-პირისპირ
ныхасæн-სალაპარაკოდ
ныхӕстӕ-ნათქვამი
ныхасы-საუბარში, ლაპარაკში
Ных-შუბლი
ныхасыл-სიტყვაზე
ныццавта-გაარტყა
Ныхас-სიტყვა
ныццавтой-გაარტყეს
Ныхаӕсда-სიტყვები
ныццагъта-დახოცა
ныхмæ-დაპირისპირება, პირდაპირ
ныццин-გახარება, სიხარული

ныццухмухтæ -წაბორძიკება

455
Ныццӕгъдын-დახოცვა Пец- ღუმელი

ныцъцъæх-გამწვანდა пецы- ღუმელში

нӕ-არ пиллон-ოხშივარი

Нӕ разынд-არ გამოჩნდა ппæты -ყველაფრის

нӕй-არა предмет-საგანი

Нӕма-ჯერ არა (ჯერჯერობით არა) пурти-ბურთი

пуртийӕ-ბურთით
нӕмгуытӕ-მარცვლები
пут-(ფუთი 16. კგ.)
нӕмттӕ-ცემა
пъол-იატაკი
нӕмыг -ტყვია
пырхӕнтӕ-ნანგრევები, ნაფოტები
нӕмынмӕ-საცემლად
Пырх-დანგრევა, დაფანტვა
Нӕмӕ уырны-არ მჯერა
пыхцылӕй-გაჩეჩილი, აწეწილი
нӕу-არ არის
пӕлӕхсар-გაწეწილი
нӕуал- ჯერ არა
Пӕрӕх-გაშლილი, ფართო
нӕууыл-მდელოზე, მინდორზე
рæбынæй-ფსკერიდან, ძირიდან
нӕуынон-არ ვჩანდე
рæбынтæ-ფსკერი, ძირი
нӕфӕци-არ მორჩა
рæвдадаиккой-მიეფერებოდნენ
нӕхи-ჩვენი
рæвдауы-ეფერება
нӕхимӕ-ჩვენთან
рæвдыдта-მოფერებულები, ნაფერები
Нӕхъӕн-მთელი, მთლიანი
рæвдыдтой-ეფერებოდნენ
Огьдау-წესი, ადათი
рæзыдысты-იზრდებოდნენ
онг-სხეულის ნაწილი
рæстæг-დრო
Орт-ცეცხლი
рæстæгæйрæстæгмæ-დრო და დრო
пайда -სარგებელი

Пайдӕ-ხეირი, სარგებელი рæстæгыл-დროზე

456
рæстæджы-დროში радардта-გამოყოფა

рæсугъд-ლამაზი раджы -ადრე

рæхыстæ-დაჭრილი Раджыма-ადრიანად

рæхыстæй-დაჭრილით Раджы-ადრე

Рабырыд-გამოცოცდა, გამოძვრა радзурбадзуры-ლაპარაკ–ლაპარაკი

равдыстой-გამოაჩინეს
радзурдзынӕн-მოვყვები
равзæрстой-გამოარჩიეს
радзырдта-ილაპარაკა
равзара-გამოარჩიოს
радта-მისცა
равзарыны-გამორჩევის
радтой-მისცეს
Равзарын-გამორჩევა, არჩევა
радтын-მიცემა
Равзарын-გარჩევა, გამორჩევა, არჩევა
Радтын-მიცემა

рагæй -ადრე разæй -წინ

Рагон-ძველი, ადრინდელი Разамонӕг-წინამძღოლი,

ხელმძღვანელი
Рагуалдзӕг-ნაადრევი გაზაფხული(
Æ00) разгъорбазгъор-სირბილ სირბილი

рагъ-
разгъорбазгъорӕй-სირბილ
рагъæй-
სირბილით
Рагъзор-багъзор-გარბენ-გამორბენა
разгъордта-გამოიქცა, გამოირბინა

раздæр-ადრე
рагъыл-
раздæхт-გამობრუნება, მობრუნება
рагъӕй-
раздæхти-გამობრუნდა
Рагъ-ზურგი
раздахын-გამობრუნება
рагӕй-დიდი ხნიდან
раздӕркӕд-ადრე როდის
рагӕпп-გადმოხტომა

радавтой-მოიპარეს

457
Раздӕхын-გამობრუნება, райдыдта-დაიწყო
გამოტრიალება
райдыдтой-დაიწყეს
Раззаг-წინა, მოწინავე
раирвӕзтысты-გადარჩნენ
разилбазил-ტრიალ–ტრიალი
раирвӕзын-გადარჩენა
размæ -წინ
Раирвӕзын-გადარჩენა
размӕфӕстӕмӕ-წინ და უკან
Раирвӕсти-გადარჩა, მიასწრო
разы-თანხმობა, თანახმა
райсом-დილა
разылдта-გამოაბრუნა
Райсомы-დილის
разылдысты-მობრუნდნენ
райсомӕй-დილით
разынд-გამოჩნდა
Райста-აიღო
Разӕй-წინ
райстой-აიღეს
райгуырæн-მშობლიური
райсынц-იღებენ
райгуыра-დაიბადოს
Райсын-აღება
райгуырд-დაიბადა
райхъал-გაიღვიძა
райгуырдтӕн-დავიბადე
райхъуыст-გაჟღერება, გამჟღავნება
Райгуырдтӕн-დავიბადე

Райгуырдтӕн-დავიბადე райхъуысти-გაჟღერდა, გამჟღავნდა

райгуырой-დაიბადონ
ракаст -ხედვა
Райгуырын-დაბადება
ракодта-წამოიყვანა
райдайа-დაიწყოს
ракодтой-წამოიყვანეს
райдайы-იწყება
ракура -ითხოვოს
райдайын-დაწყება
ракурынæн-სათხოვნელად
райдайынц-იწყებენ
ракурыны-თხოვნის
Райдайын-დაწყება
ракъах -თხრა
Райдайӕн-დასაწყისი, დაწყება

458
ракъахта-გამოთხარა Расыг-მთვრალი

ракӕндзӕни-წამოიყვანს расӕррӕтт-გამოსრიალება,
გამოსხლეტა
ралгъитæг-დამაწყევარი, დასაწყევლი
ратæрбатæр-გარეკ–გამორეკვა

ралыгъдыстæм-გამოვიქეცით ратæхбатæх-გაფრენ–გამოფრენა

ралӕст-გამოთრევა ратдзæн-მისცემს

ран-ადგილი ратдзынæн-მივცემ

ранмӕ-ადგილამდე ратдзысты-მისცემენ

ранны-ადგილზე Ратонын-დაკრეფა, გამოგლეჯა,

გამოთხრა
рапарбаппар- მიგდებ-მოგდება
ратт-მიცემა
Раппалын-ტრაბახი, წატრაბახება
(შეიძლება ,,შექებაც’’) раттæд-მისცეს

раппар-გადმოგდება раттаид-მისცემდა

раппардзысты-გადმოაგდებენ Раттӕм-მივცეთ

раппары-აგდებს ратыдта-გამოგლიჯა

Раппарын-გადმოგდება рауагъта-გამოუშვა

раппӕлыд-დაიტრაბახა рауагътой-გამოუშვეს

раппӕрста-გადმოაგდო рауад-გამოირბინა

расайдта-გამოსტყუა, მოატყუა рауадаид-გამოირბენდა

раскъӕрдта-გამორეკა рауадздзӕн-გამოუშვებს

раст-სწორი , მართალი рауадзы-უშვებს

расурбасур-დარბენინება (აქეთ–იქით) рауайбауай-გარბენ–გამორბენა

рауайма-მოდი
расурынц-გამოაგდებენ
рафæлдахбафæлдах -კოტრიალი
расыг-მთვრალი, ნასვამი
рафардӕг-გამოშურება
расыгæй-სიმთვრალით

459
рафтбафт-წრიალი Рацыдтӕн-წამოვედი

Рафт-бафт-წრიალი (აქეთ–იქით) рацыдысты-წამოვიდნენ

рафыссон-გადმოვიწერო рбадт-ჩამოჯდა

Рахасда-წამოღება, წამოიღო рбадтысты-ჩამოჯდნენ

рахаудта-გადმოვარდა рбайсæфтаид -დაიღუპებოდა

рахиз-გადმოდი рбахӕццӕ-მოაღწია

рахис-მარჯვენა ргом-აშკარა, გახმოვანებული

Рахис-მარჯვენა рдæм-კენ

рахсадтай-წამოიღეს рдиаг-ღრიალი

Рахсадтай-გამორეცხე рдиагмӕ-ღრიალზე

рахсдзынӕн-გამოვრეცხავ, მოვრეცხავ рдиагӕй-ღრიალით

резинӕ-რეზინი
рахуыдта-მოიპატიჟა
ризы-კანკალებს
Рахъуызын- გამოპარვა
ризын-კანკალი
Рахъуызын-გამოპარვა
Ризын-კანკალი
рахызтысты-გადმოვიდნენ
рисдзæн-იტკიებს
рахӕссын-წამოღება
Рисдзинад, риссын-ტკივილი
рацæйтардтой-მოერეკებოდნენ
риссын-ტკივილი
рацæйтыдта-ლამის მოგლიჯა
риссынц-სტკივათ
рацахста-გამოიჭირა
Риссын-ტკივილი
Рацу-მოდი
риу-მკერდი
рацубацу-აქეთ–იქით სიარული
риуы-მკერდში
рацъӕх-გამწვანება
риуыл-მკერდზე
рацыд -წამოსვლა
Риу-მკერდი
рацыдтӕн-წამოვედი
рихи-წვერი

460
рихийы-წვერში рхастон-ჩამოვიტანე

рихитæ-წვერები рхуыдта-მოიწვია, მოიპატიჟა

ркодта-მოუშვა, მოშვება рхӕццӕ-მოაღწია

ркъул- დაქანება рцахстаид-დაიჭერდა

рон-ქამარი рцыд-ჩამოვიდა, ჩამოსვლა

рох-დავიწყებული, მივიწყებული рывӕстой-გაჭიმეს

Рыг-მტვერი
Рох-დავიწყებული, მივიწყებული
Рымбырдкӕнын-მოგროვება,
შეგროვება
ртасыдаид-მოიხრებოდა
рынчын-ავადმყოფი
руагътон-მოუშვი
рӕбын-ძირი
Рувас- მელია
рӕбынмӕ-ძირამდე
рувасау-მელიასავით
Рӕбыныйонг-ძირამდე, ფსკერამდე
Рувасмӕ-მელიასთან

Рувасы-მელიის Рӕбын-სიღრმე, ფსკერი

рувасыл-მელიაზე Рӕбын-ძირი, ფსკერი

рувасӕ -მელიასთან рӕвдауы-ანებივრებს, ეფერება

рувасӕн-მელიას Рӕгъӕд-მწიფე

Рувас-მელია рӕджы -ახლახანს

Рудзынг-ფანჯარა Рӕдийын-შეცდომა

рудзынджы-ფანჯარაში рӕдыдӕнбарст-შეცდომის პატიება

рухс-სინათლე
Рӕзын-გაზრდა, ზრდა
Рухсаг -ნათელი
Рӕйгуырбынат-დაბადების ადგილი
Рухсмӕ-სინათლისკენ

рхæссой-ჩამოიტანონ
Рӕйсом-დილა

461
рӕйын-ყეფა сæрыл -თავზე

рӕйынмӕ-ყეფაზე сæхгæдтой-დაკეტეს

рӕстмӕ-სწორად сæхи-თავისი

рӕстытӕ-სიმართლე сæхимæ-თავისთან

рӕстӕг-დრო сæххæст-შესრულდა

рӕстӕгмӕ-დრომდე Сабитӕ-ბავშვები

Рӕстӕгыл-დროზე Сабыр-წყნარი, მშვიდი

Рӕстӕг-დრო Савджын-მღვდელი

рӕстӕжды-დროის сагъӕстӕ-გამტანობა

рӕсугъд-ლამაზი Саг-ირემი

рӕсугъддӕр-ულამაზესი, უფრო сайд-მოტყუებული

ლამაზი
Сайын-მოტყუება
Рӕсугъд-ლამაზი
Сайӕггой-მატყუარა
сæвæрæм-შევდგათ
саккаг - მათი შესაფერისი, მათნაირი
сæвæрдтой-შედგეს
салам- სალამი
сæвджын-მღვდელი
салд-გაყინული
сæйраг-მთავარი
салтайбалтай -აბდაუბდა
СÆНЫК-ციკანი
САНИТАР-სანიტარი
сæппарын-აგდება
сарæзтой-გააკეთეს
сæр-თავი
саразæм-გავაკეთოთ
сæрд-ზაფხული
сарайы-სარაია (მიშენებული)
сæрибарæй-თავისუფლად
сарӕзта-გააკეთა
сæрра-გაგიჟდა
сарӕзтой-გააკეთეს
сæрты-თავებზე
састы-დამტვრეულში
сæры-თავში
сатӕгсау-შავზე შავი

462
сау-შავი сгӕппсгӕпп-ხტომა ხტომით

Сауджын-მღვდელი сдардта-ამოყო, აღმართა

сауджынимæ -მღვდელთან ერთად сдзæбæх-გამოჯანმრთელდა

сауджынмæ-მღვდელთან сдзырд-ნათქვამი

Сауджынтæ-მღვდლები сдзырдта-ალაპარაკდა, ამოთქვა

Сауджыны-მღვდლის Сдзырдта-ამოთქმა, წარმოთქმა

Саудзуары-შავი ეკლესია сдӕрынмӕ-ასალოკად

сауисæны-შავის გახდაში Сдӕрын-ლოკვა

Сауисӕн-შავის მოხდა (შავი семæ-მათთან

ტანსაცმლის-მგლოვიარობის
сзылдта-ამოავლო
Саусӕр-შავთავა
сзынд-გამოჩნდა
сауцъиу-შავი ჩიტი
синтыл-გვერდებზე
Сауцъиутӕ-შავი ჩიტები
Синтӕ-გვერდები
Сау-შავი
сис-აიღე
саф-დაკარგვა
сисон- ავიღო
сафæм-ვკარგავთ
систа- აიღო
сафынц-კარგავენ
систой -აიღეს
сафыс -კარგავ
сисы-იღებს
сахат-საათი
сисын- აღება
сахаты -საათში
Сисын-აღება
сахуыр-ისწავლა
сифтыгътой-დაქოქეს
сбæлас-ხედ იქცა
скæнæм-გავაკეთოთ
Сбæттут-შეაბით
скæнон-გავაკეთო
сбадт-დაჯდა
скæны -აკეთებს
сбӕрӕг-გაგება, გამჟღავნება
скаст-ამოხედვა

463
скодта -კეთება Скъоладзауты-მოსწავლეების

скодтай-გააკეთეს Скъолайы-სკოლაში

скодтацъиутӕ-გააკეთა ჩიტები скъуыддзæгтæ-ნაგლეჯები

скодтой-გააკეთეს скъуырдта-წამოარტყა, ამოარტა

Сколадзауй-მოსწავლე Скъуырын-ამორტყმა

Сколадзауы-მოსწავლის скъӕрын-გარეკვა

Сколадзау-მოსწავლე скъӕскъӕс-კაწკაწი

скувӕд-დასალოცი скъӕтты-ბოსლებში

скувӕндонме-სალოცავ ადგილამდე скъӕты-ბოსელში

Скувӕндон-სამლოცველო Скъӕт-ბოსელი

скуывта-დაილოცა, დალოცა Скъӕфын-გატაცება, მოტაცება

скуыдта-იტირა Скьолайы-სკოლაში

скуыдтой-იტირეს скӕндзӕн-გავაკეთებ

скуымдта-მოინდომა скӕны-აკეთებს

скъæты-ბოსელში Скӕнын-გაკეთება

Скъæфджытæ-მომტაცებლები Скӕнын-ჩაცმა, გაკეთება

Скъæфджытæй-მომტაცებლებისგან Скӕнӕм-გავაკეთოთ, ჩავიცვათ

скӕсы-იცქირება, იყურება
скъæфджытимæ-მომტაცებლებთან
слӕууыд-დადგა

слӕхъуг-გაფუჭდა
скъæфджыты -მომტაცებლების
смагмæ-სუნზე
скъæфынмæ- მოსატაცად
смагӕй-სუნით
скъæфыны-მოტაცების
смидæг-შევარდა
скъахтой-ამოთხარეს
Смудын-ყნოსვა
скъахын-ამოთხრა
сниудта-ამოიღმუვლა

464
сныхасы-ლაპარაკში, სიტყვაში ссыдтытæгæнгæ-სრიალ–სრიალით

сныхӕстӕ-ნათქვამი
ссыдысты-ამოვიდნენ
снӕмӕм-გავლახოთ, მივბერტყოთ,
ვცემოთ ссыртӕ-მხეცები

сомы-დაფიცება, ფიცი Ссӕдз-ოცი

Сонт-შეშლილი, გიჟი стæй-მერე

Сонтӕй-გიჟივით стæм-იშვითი

Сонтӕй-სულელივით, დაბნეული, ставд-გაცხელდა

შეშლილი
Ставд-სქელი
Сонт-გიჟი, სულელი
стайы-ვეფხვის ?!
срæйдтой-დაიყეფეს
стахт-აფრენა
Сразы-დათანხმება, თანხმობა,
Стахти -აფრინდა
დაეთანხმა
Стонг-მშიერი
ссæдз-ოცი
Стурфос-საქონელი
ссæуынц-ამოდიან
стъæлфæнтæ -სამოძრაო
ссардзæн-ვიპოვი
стъалы-ვარსკვლავი
ссардта-იპოვა
стъалытæ-ვარსკვლავები
ссардтай-იპოვეს
стъолы-მაგიდაზე
ссардтаид-იპოვიდა
Стъӕлф-ვარსკვლავი
Ссардтой-იპოვეს
сты-არიან
ссарын-პოვნა
стыр-დიდი
ссарӕм-ვიპოვოთ
стырдӕртӕ-უფრო დიდები
ссау-შავი
Стыр-დიდი
ссыгъд-დამწვარი
стыхстысты-შეწუხდნენ
ссыди- ამოვიდა
Стыхсын-შემოხვევა, შეწუხება

465
стӕй-მერე Сулӕфт-ამოსუნთქვა

стӕйиу-მერე და მერე Сургӕ-დევნა, გაგდება

Стӕй-მერე, შემდეგ сурзӕхмӕ-მშრალი მიწა

стӕм-იშვიათი сурын-დევნა

Стӕм хатт-იშვიათად сусубусуйыл-შარი შური

стӕргӕ -ლოკვა Сусӕгӕй-ჩუმად

стӕры-ლოკავს сфæлмæн-მოლბა

суæгъд-ახსნილი, გაშვებული, сфæлмазцыд -მსუბუქად სიარული

გათავისუფლებული
сфæлыстой-ამოქარგეს
суагътаид-ახსნიდა,
сфæрæзта-შეძლო
გაატავისუფლებდა
сфыхта-მოხარშა
суадздзӕн-გასაშვები
схæццæ-მიაღწია
Суадон-წყარო
схæцыд-ასწია
суанг-მდე
схаста- აიტანა
Суангиу-იქამდე
схастой-აიტანეს
суармӕ-მინერალურამდე
схид-გაოფლიანდა
судзгӕ-წვა
схуыссыди-დაწვა
судзин -ნემსი
схъæлдзæг-გამხიარულდა
судзинхуыз-ნემსის მაგვარი წვრილი
ჩხირი схъæр -გახმოვანება

Судзин-ნემსი схъомыл-გაიზარდა

судзы-იწვის схъуына-დაობდა

Судзын-დაწვა, წვა схӕлар-დამეგობრდა

судмæ -სასამართლოში Схӕссын-ამოტანა, ატანა

сузины-ნემსის Схӕццӕ-მიაღწია

сулæфыд-ამოისუნთქა Схӕцыд-ასწია

466
сцæттæ-მომზადდა, გაკეთდა сыдæй-მშიერი

сцагъта-დაკვრა, ბერტყვა сыджыт-მიწა

сцин-გახარება сыджыты-მიწაში

сцъæхахст-წივილი, კივილი Сыджыт-მიწა

сцъысцъыскодта-დაიწრიპინა сызгъæринау -ოქროსავით

Сцӕгъдын-ფართხალი, ფრთხიალი, сызгъордтой-ამოირბინეს

დაკვრა
сызмæлыд-გაინძრა
Сцӕттӕ кӕнын-მომზადება
сызмæлын-განძრევა
сыбарсыбур-ცმაცუნი
сызнаг -მტრული, მტრად იქცა
сывæллæттæн-ბავშვებს
сыкъайы-რქაში
СЫВÆЛЛÆТТЫ-ბავშვების
сыкъатыл-რქებზე
сывæллон-ბავშვი
сыкъатӕ-რქები
сывæллоны-ბავშვის
сыкъатӕйдзӕхст-რქებით დაჯახება
сывæрдтой-შედგეს, დადგეს
сыкъатӕм-რქებისკენ
Сывӕрджын-ფეხმძიმე, ორსული
Сыкъа-რქა
сывӕллон-ბავშვი
сылы-შრატი
Сывӕллӕдтӕ-ბავშვები
Сыл-დედალი
сывӕллӕтты-ბავშვების
Сымах -თქვენ
Сывӕллӕттӕн-ბავშვებს
сымахæн-თქვენთვის
сыгтӕ-ცრემლები
Сымахӕй-თქვენგან
сыгъд-დამწვარი
сындзытӕ-ეკლები
сыгъдысты-იწვოდნენ
Сындз-ეკალი
Сыгъдӕг-სუფთა
сындӕггай-ნელა, ნელნელა
сыгъзӕрины-ოქროს
сырд-მხეცი
Сыгъзӕрин-ოქრო
сырддонцъиу -გარეული ჩიტი

467
сырддонцъиутимӕ-გარეულ сыфтӕртыл-ფოთლებზე
ჩიტებთან
сыфтӕртӕ-ფოთლები
сырддонцъиуты-გარეულ ჩიტებთან
Сыфтӕр-ფოთოლი
Сырддонцъиутӕ--გარეულ ჩიტებთან
сыхæгтæй-მეზობლებისგან
сырддонцъиутӕй-გარეულ ჩიტებთან
сыхæгтæм-მეზობლებთან

сыхаг-მეზობელი
сырддонцъиуы-გარეულ ჩიტებთან
Сыхаг-მეზობელი

сырдтой-მიერეკებოდნენ сыхаджы-მეზობლის

Сырдтонцъиутӕ-მტაცებელი Сыххӕст-შესრულება, ასრულება

ფრინველები
сыхӕгты-მეზობლების
сырдтӕ-მტაცებლები, მხეცები
Сӕ хуыз-მათი ფერი
Сырд-მხეცი
сӕгуит-ჯიხვი
сырсыр-სრიალ–სრიალი
сӕгуыттӕ-ჯიხვები
Сырхкоппа-წითელბიბილოიანი მხ.
сӕгуыты-ჯიხვის
რ.
Сӕзӕрдӕмӕ-გულში
сырхкъоппатимӕ-
წითელბიბილოიანებთან сӕлабыр-ბულბული

сырхкъоппаты-წითელბიბილოიანები сӕлабыртӕ-ბულბულები

сӕныкк-ციკანი
сырхкъоппатӕ-წითელბიბილოიანები
მრ. რ. сӕныккмӕ-ციკნები

сырхкъппатӕй- сӕныккыл-ციკანზე
წითელბიბილოიანებისაგან Сӕныкк-ციკანი
Сырх-წითელი Сӕныччы-ციკნის
сыстад -ადგა сӕр-თავი
сыстой-ადგნენ Сӕрдсӕрды-ზაფხულის, ზაფხულში
сыфтарты-ფოთლებში

468
сӕрды-ზაფხულში тæригъæд-ცოდო, საცოდავი

сӕрибар-თავისუფალი тæригъæддагæй-საცოდავად

сӕрмӕ- თავზე тæф-სიცხე, სითბო

сӕрстыр-დიდ თავა Табуафси-კი ბატონო

сӕрттывтой-თავსმოხვეული тавтой-ითბობდნენ

Сӕры-თავში тавын- გათბობა

сӕрыл-თავზე Тагъд- ჩქამი

сӕрымагъзиу -თავის ტვინი тагъддӕр-საჩქაროდ

сӕрыстыр-დიდ თავა Тагъдтагъд-ჩქარ–ჩქარა

сӕрӕй-თავით Тагъд-ჩქარი

Сӕр-თავი тадзгӕ-წვეთა

сӕтты-ტეხავს Тайын-დნობა

сӕттыныл-ტეხვაზე тауын-დათესვა, თესვა

сӕу-შავი Талынг-ბნელი

сӕфт-დაკარგული Талынг-სიბნელე

сӕфтыл-დაკარგულზე талынджы-სიბნელეში

сӕфӕрстӕ-გვერდები (მათი) тамако-თამბაქო

сӕхи-მათი Тарс БÆлас-წიფლის ხე (წიფელი)

сӕхимӕ-მათთან
Тарст-შეშინებული
Сӕхимӕ-თავისთან
тарстхуызӕй-შეშინებული სახით
сӕхицӕн-თავისთვის
тарстӕн-შეშინებულს
сӕхӕдӕг-თვითონ
тас-შიში
тæвд-ცხელი
тасургӕ-შიშის დაძლევით
тæнæг-თხელი
Тасын-მოღუნვა
тæнджытæ-თხელები

469
таурӕгътӕ-ბწკარები Тутыры-მარტის თვე

тахтӕн-მივფრინავდი, ვფრენდი Тутыры мӕй-მარტის თვე (საქონლის

მფარველობის თვეს უწოდებენ)
телевизормӕ-ტელევიზორთან
тъæппытæ-წერტილიანი, კოპლებიანი
телевисор-ტელევიზორი

телхъӕды-დენის ბოძი
тъыста -ტენიდა
тетрадь-რვეული
тъӕбӕртт-ტყაპანი
Тогъуызатæ-ოსური გვარი
тъӕппытӕ-ტყაპანი
тонын-ვკრეფ
тъӕпӕн-ბრტყელი
тонынæй-კრეფით
тъӕпӕндӕр-უფრო ბრტყელი
топпы- თოფის
Тъӕпӕн-ბრტყელი, გაბრტყელებული
Топпыхосы-თოფის წამალი

Топп-თოფი тыбартыбур-ტყაპატყუპი

тох-ბრძოლა, შერკინება, ომი тыгъд -ხვეული, გახვეული

тохгӕнӕг-მებრძოლი тызмӕг-ირიბი

трубӕ-მილი тызмӕгӕй-ირიბად

тугæфсæст-სისხლით გამძღარი Тызмӕгӕй-საყვედურით

тугдзых- тылд-ამოვლებული, გაგორებული

тугдзых-პირსისხლიანი тымбыл-მრგვალი

тугтӕ-სისხლები тымбылтæ-მრგვალები

Туг-სისხლი Тымбыл-მრგვალი

Туджджынтæй-მოსისხლეები тымыгъ-დანისლული, დაბინდული

туджы-სისხლში
тын-სხივი
тулдз-ხის სახეობა
тынæй-სხივით
Тулын-გორაობა
тынг-ძალიან
Тулын-გორვა

470
тынгдӕр-ძლიერ тыхст- შეწუხებული

Тынгдӕр-უფრო მეტად, ძლიერ тыхтӕ-მორევით

тынгыл-ძლიერზე тыххæй-ძალათი

Тынг-ძალიან Тых-ძალა

тындзыдта-ჩქარობდი тӕвд-ცხელი

тынтæй-ძლიერად Тӕдзын-დაწვეთება

тынтӕ-სხივები тӕккӕ-ახლავე

тынтӕм-სხივებისკენ тӕригъд-სიბრალული

Тынтӕ-სხივები тӕрс-ხის ჯვარი

Тыппыр-გაბერილი Тӕрсы -ეშინია

тыргъмæ-კუთხისკენ Тӕрсын-შიში, შეშინება

тыргъы-კუთხეში тӕрсыс-გეშინია

Тыргъ-კუთხე тӕссаг- დამორჩილებული

Тырыса-დროშა тӕфсаг-მოხერხებული

тых-ძალა тӕхдзысты-გაფრინდებიან

тыхæй-ძალით тӕхудиагӕй-სანატრელად

тыхгӕнӕгмӕ-მოძალადესთან Тӕхуды-ნეტავ

Тыхгӕнӕг-მოძალადე Тӕхуды-ნეტავი

тыхгӕнӕджы- მოძალადის тӕхы-ფრენს

Тыхджын- ძლიერი, ღონიერი тӕхын- ფრენა

тыхджындӕр-უძლიერესი Тӕхын -ფრენა

тыхджындӕртӕй-უძლიერესთაგან тӕхынхъом-ფრენისთვის მზად მყოფი

Тыхджын-ძლიერი, ღონიერი у-არის

Тыхсгӕ -შეწუხებული Уæ-იყოს

471
уæвгæйæ-იმის ფიქრით уадз-დატოვე

уæд-იყოს уадздын-დავტოვე

уæдæ- აბა уадзинаг-დასატოვებელი, გასაშვები

уæддæр-უფრო
уадзынц-ტოვებენ
уæдиу -მაშინ
уадултæ-ლოყები
уæдмæ-მანამდე
уадултыл-ლოყებზე
уæззау-მძიმე
уазал-სიცივე
уæлæ-აგერ
уазалы-სიცივეში
уæлæуыл-ზემოდან
уазалӕй-სიცივით
уæлахиз-გამარჯვებული
Уазал-ცივი
уæлдæйттæ-ზედმეტები
Уазӕг-სტუმარი
уæлдæйттæй-ზედმეტად
Уайдзӕф-საყვედური
уæлдай-ზედმეტი
уайтагъд-უცბად
уæлмæрд-სასაფლაო
Уайтагъддӕр-უცაბედად
уæлмæрдмæ-სასაფლაოსკენ
Уайтагъдиу-ნაუცბათევად
уæлмæрды-სასაფლაოზე
Уайтагъд-მაშინვე, უცბათ
уæм-ვიყოთ
уайы-არის
уæндыд-ბედავდა
уайын-ვარ
уæргътæ-უღელი
уалдзæг-გაზაფხული
уæрдон-ურემი
уалдзæгмæ-გაზაფხულამდე
УÆРЫК-ბატკანი
уалдзæджы-გაზაფხულში
уæрыччытæ-ბატკნები
уалдзыгон-გაზაფხულზე
уагътой-უშვებდნენ
уалдзӕг-გაზაფხული
уагътон-ვუშვებდი
Уалдзӕгбон-გაზაფხულის დღე
уад-იყოს

472
уалдзӕгӕй-გაზაფხულიდან Уасгӕуасын-ზმუილით, ბზუილით ,
ბღავილით
Уалдӕй нау мӕнӕн– უმნიშვნელო
(ჩემთვის სულერთია) уаст-ზმუილი, ყივილი

уалынмæ-მანამდე уастæн-ვზმუოდი

уалӕ-აგერ уасы-ზმუის, ყივის

уарз-გიყვარდეს уасыд -ზმუოდა, ყიოდა

уарзгæ-სიყვარულით уасын- ზმუილი, ყივილი

уарзон -შეყვარებული уасынӕй-ყივილით

уарзонæй-შეყვარებულისგან Уасын-ყივილი

уарзондзинад-სიყვარული Уасы-ბღავის, ყმუის , ყივის

уарзондзинадæй-სიყვარულისგან Уасӕг-მამალი

уарзондзинады-სიყვარულში уасӕджы-მამლის

уарзоны-შეყვარებულის уатмæ -საწოლამდე

Уарзон-შეყვარებული Уаты-საწოლში

уарзта -უყვარდა угæрдтæ-სახნავი ადგილი

уарзтой-უყვარდათ Угард-სახნავი ადგილი

уарзы- უყვარს уд-სული

уарзын-მიყვარს удæн-სულს

уарзынц-უყვართ удмæ-სულთან

Уарзын-მიყვარს удхӕссаг-სულის წამღები (სიტყვა

სიტყვით)
Уарзыондзинад-სიყვარული
уды-სულში
уарзыс-გიყვარს
удӕгас-ცოცხალი
уарын-ვარიგებ
Уд-სული
уарынӕй-დარიგებით
уидаджы-ძარღვებში
уаырыссаг-რუსული

473
улæфт-სუნთქვა уыдзæни-იქნება

улæфыд-სუნთქავდა уыдзынӕ-იქნები

улӕфӕм-ვსუნთქავთ уыдзысты-იქნებიან

урок-გაკვეთილი уыдзысты-იქნებიან

урокмӕ-გაკვეთილზე уыдзыстӕм-ვიქნებით

урс-თეთრი уыдзӕн-ვიქნები

урсаг-რძის ნაწარმი уыди-იყო

Урстуалтæм-გვარი уыдибафарст -იყო კითხვა–შეკითხვა

урсурсид-თეთრი ფითქინა уыдис -იყო

Урс-თეთრი уыдон-ისინი

ус-ქალი уыдонæй-იმათგან

усæн-ქალს уыдонмæ-იმათთან

ускурын-ცოლის მოყვანა уыдоны-იმათი

ускурыны-ცოლის მოყვანის уыдонӕн-იმათ

усмæ-ქალთან Уыдон-ისინი

устытимæ-ქალებთან уыдта- იყავი

устыты-ქალების уыдтой-იყვნენ

усы-ქალის уыдтӕн-ვიყავი

Ус-ქალი Уыдтӕ-იყავი

ууӕнды-ბედავს уыды- იყო

уыд-იყო уыдысты-იყვნენ

уыдæттæ-ეგენი уыдӕттӕ-ეგენი, მასეთები

уыдаид-იქნებოდა Уый-ის

уыдайс-იქნებოდი Уый у-ის არის

уыдзæн-იქნება уыйас-იმხელა

474
уыйау- მასავით уырдыг-მერიქიფე

Уыйау-იმასავით уырдыгæй-მერიქიფისგან

уыйбӕрц-მაგდენი, მაგოდენა уырдыгаив- მერიქიფით

уыйм-იქ уырдыгмӕ-დაღმართით

уыйтагъд-მაშინვე уырдыгӕй-დაღმართიდან

уыйфæстæ-მას შემდეგ Уырдӕм-მაქეთ

уыйхуызӕн-მაგნაირი, მასავით уырны-დაჯერება

Уылӕнтӕ-ტალღები Уырыс -რუსეთი

уым-იქ Уырысимæ-რუსეთთან

уымæ- მასთან Уырыссаг-რუსი

уымæй-მისგან уырыссагау-რუსულად

уымæиу-მასთან Уырыссаг-რუსული

уымæн-მას уырытӕн-თხუნელებს

уынæр-ქუხილი Уыры-თხუნელა

уынгæ -დანახვა уыциуыци-გამოცანა

Уынгӕй-ქუჩიდან Уыци-уыци-გამოცანა

Уынг-ქუჩა Уыцы- მაგ. ეგ

уынд-ნახვა Уыцы ран-იმ ადგილას

уындæй-ნახვით Уыцы рӕсӕтджы-იმ დროს

уынджы-ქუჩაში уыцыиу-ეგ ერთი

уындӕй-ნახვით уыцырдыгӕй -მაგ მხარეს

уыны-ხედავს уыцырдӕм-მაქეთ

Уынын-ხედვა (ნახვა) уӕгъд-აშვებული

уыныс -ხედავ Уӕд-მაშინ

Уынӕр-სუნთქვა уӕддӕр-მაინც

475
Уӕддӕр-მაინც уӕм-ვიყოთ

уӕдиу-მაშინ Уӕндон-ნდობა

уӕдмӕ-მანამდე уӕнды-ბედავს

уӕдмӕиу-მაქამდე уӕндыдтӕн-ვბედავდი

Уӕдукъӕдзил-მაშინ არის კუდი уӕрдоны-ურემში

уӕдӕ-აბა Уӕрдон-ურემი

уӕдӕй-იქიდან уӕртӕ-აგერ

Уӕдӕй фӕстӕмӕ-მას შემედგ, იმის Уӕрыкк-ბატკანი

შემდეგ
Уӕрык-ბატკანი
уӕдӕм-მაშინ
уӕрыччы-ბატკნის
Уӕларты-ცაში
уӕрыччытӕ-ბატკნები
уӕлгоммӕ-პირაღმა
Уӕрӕх-განიერი
Уӕлдай-ზედმეტი
уӕхи-თქვენი
Уӕлдӕйттӕ-ზედმეტები, ნარჩენები
Уӕхи айсут-მოკურცხლეთ

уӕчи-კისერი
уӕлдӕф-ჰაერი
У-არის
уӕлдӕфы-ჰაერში
фæбадтаиккой-ისხდებოდნენ
уӕле-აგერ
фæдæ-მორჩი
Уӕлибыхтӕ-ღვეზელები
фæдæн-მოვრჩი
уӕллаг-ზევითა
фæдаргъ-გაგრძელდა
Уӕллагӕн-ზევითას
фæдзæгъæл-გზა აებნა, დაიკარგა
Уӕллаг-ზევითა
фæдзырдта-დაუძახა
уӕлладжы-ზევითას
фæдисы-მაძიებლები(დაკარგულების)
уӕлхъус-ზედ ყურთან

Уӕлӕмӕ-ზევით
фæдыл-კვალზე

476
фæзы-მოლზე, ველზე, მინდორზე фæмарди-მოკვდა

фæзылдта-დაატრიალა фæминас-ქეიფი

фæзынд-გამოჩნდა фæнд- სურვილი

фæзындзæн-გამოჩნდება фæндæгтæ-გზები

фæйнæ-თითო фæнда-უნდოდეს

фæйнæгыл-ფიცარზე фæндаг-გზა

фæйнæрдæм-აქეთ–იქით фæндагыл-გზაზე

фæкæн-წაიყვანე фæндаджы-გზის

фæкæнæм-მოგვყავს фæндон-სურვილი

фæкæуа-იტიროს фæндонæй-სურვილისამებრ

фæкодта-აკეთა фæндтæ-სურვილები

фæкодтой-აკეთეს фæнды-უნდა

фæкуыстон-ვიმუშავე фæндыди-უნდოდა

Фæлæ-მაგრამ фæндыл-სურვილზე

фæлæудзæн- მოვიცდი, დავიცდი фæныфсджын-იმედი მიეცა

фæлæудзæни-მოიცდის фæрæди-შეცდი

фæлæууæн-დასადგომი, фæрдгуытæ-მძივები
გასაჩერებელი, მოსაცდელი
фæрисдзæн-ეტკინება
фæлæууын-მოცდა
фæрнæй-მშვიდობით
фæласта-ათრია
Фæрнджын-მშვიდობიანად
фæлдæхт-გადაბრუნებული
фæрсыс-კითხულობ, კითხავ
фæллойæ-ქონებით
фæрухсфæмынæг-გაბრწყინდა
фæлмæн-რბილი
фæсабыр-დამშვიდდა, დამშვიდება
фæлтау-მაგივრად

фæмæгуыр-გაღარიბდა ФÆСАЙДТА-მოატყუა

477
фæсахсæвæр -ვახშმის შემდეგ фæцæуы-მიდის

фæсдуар-კარსუკან Фæцагуырдта-ეძებდა

фæсдуарæй-უკანა კარიდან фæцагуырдтой-ეძებდნენ

фæсивæды-საზოგადოება фæцамадтой -აშენებდნე, აგებდნენ

фæсидт-გამოძახება фæци- მორჩა

фæстæ-შემდეგ фæцин-გახარება, სიხარული

фæстæмæ-უკან фæцыд-იარა, დადიოდა

фæстаг-ბოლო Фаг- საკმარისი

Фæстагмæ-ბოლომდე Фагу- საკმარისია

фæстейæ-ბოლოს фаджысты-ნეხვში

фæсырх-გაწითლდა фаджыстӕй-ნეხვით

фæтæрсын-შეშინება фаджысы-ნეხვში

фæтарст-შეშინდა фаджысӕвгӕнӕн-ნეხვის ამღები

(ლაპატკა)
фæтарстæн-შემეშინდა
Фаджыс-ნეხვი, ნაკელი
фæтарстысты -შეშინდნენ
фалдӕр-მიიწიე იქეთ
фæуа-მორჩა
фараст -ცხრა
фæхæрам-გაილანძღა
фарел- კალმახი
фæхæрдгæнæнмæ-აღმართამდე
фарн-მშვიდობა
фæхæстæг-მოახლოვდა
фароны-შარშანდელი
фæхицæны-მოჰყვნენ
Фарон-შარშან
фæхъæр-დაყვირება
фарс-გვერდი
фæхъус-გაგონება
фарсмæ-გვერდით
фæхъхъау-საჭიროა
фарста -კითხვა, შეკითხვა
фæцæгъдын- დაკვრა

фæцæйцыд-მიდიოდა

478
Фарстытӕ-შეკითხვები, კითხვები фендзыстӕмафарста-ვნახავთ, იკითხა

фарсы-კითხულობს фендзыстӕм-ვნახავთ, ვნახოთ

Фарс-გვერდი феной-ნახონ

Фау-ნაკლი фенон -ვნახო

фахсыл-დუმა (ცხვრის) фены-ნახავს

февзӕрд-გაჩნდა, იქცა фенын-ნახვა, დანახვა

февнӕлдта-შეეხო феппарфеппаргӕнгӕйӕ-აგდება,
აგდებით
Федта- დაინახა
феппӕлдзынӕ-შეაქებ
федтай-დაინახეს
фервæзт-გადარჩა
федтаид-დაინახავდა
фервæзын-გადარჩენა
федтой-დაინახეს
Фервитын-გაგზავნა
федтон-დავინახე
ферох- დავიწყება
фезмæлын-განძრევა
фесаф-დაკარგე
фезмӕлы-განძრევა
фестад-წამოდგა
фелвæста-დააძრო
фестадаид-წამოდგებოდა
фелвас-დააძვრე
фесты-მორჩნენ
Фелвас-ამოაძრე, დააძვრე
фестырзæрдæ-გადიდგულდა
фембӕлд-შეხვედრა
фестӕм-მოვრჩით
фембӕлынц-შეხვდებიან
фесхъиудта-წამოიმართა, წამოდგა
фемдзаст-მიშტერება

фена-ნახოს
фесхъиуы-წამოხტება
фендзынӕ-ნახავ
фесчъилфесчъил-გადაკეც,
фендзыстæм -ვნახავთ გადმოკეცვა

Фесӕфтӕ-დაიღუპე, დაიკარგე

479
фесӕфтӕн-დავიღუპე, დავიკარგე Фййау-მწყემსი

фиййæуттæ-მწყემსები
Фесӕфтӕ-დაიკარგე?
фиййæуттæн- მწყემსებს
Фесӕфын-დაკარგვა
фиййау-მწყემსი
феуӕгъд-შეშვება
фиййауыл-მწყემსზე
фехæлдтаид- გააფუჭებდა
Фийпайын-შემჩნევა, შენიშვნა
фехсистт-დასტვენა, სტვენა
Фийуджын-ხორცის ღვეზელი
фехста -ისროლა
Фийыау-მწყემსი
фехсӕгау-სროლით
фиппаинаг-შესამჩნევი
фехъал-გაიღვიძა
Фиппайын-შემჩნევა
фехъусдзынӕ -გაიგებ
фиуджын-ღვეზელი ხორციანი
фехъусы-გაიგებს
фиуы- ქონი
Фехъусын-გაგება
фондз-ხუთი
фехъуыста-გაიგო
фондзæй-ხუთით
фехъуыстай-გაიგე
фондзыссæдз-ასი
фехъуыстон-გავიგე
Фондзыссӕдз-ასი
фехъуысы-გაიგება
Фос-საქონელი
фидар-მაგარი
фосæй -საქონლით
фидауцджын-მოხდენილი
фосаӕнхос-საქონლის თივა
Фидиссаг-უსირცხვილო
фосдарæн-საქონლის შენახვა
Фидис-ნიშნის მოგება
фосджын-საქონლიანი
фидыдтой-უხდებოდნენ
фосимæ-საქონელთან
Физикӕйы-ფიზიკაში
фосмӕ-საქონელთან
физонæджы-მწვადში
фосы-საქონელთან
Физонӕг-მწვადი
фосыл-სქონელზე

480
Фосӕй-საქონლით Фыдуацхæссæг-ცუდის მატარებელი

фосӕн-საქონლის
фыды-მამის
Фос-საქონელი
фыдыбæстæ-სამშობლო, მამაცი
Фос-ფარა, ჯოგი, ნახირი, საქონელი
Фыдыфыд-ბაბუა

фсæдтæ-ჯარები фыдӕй-მამისგან

фсæйрагæй- фыдӕлтӕй-წინაპრებისგან

фсæртæ-ყბები фылдæр-მეტი

фсады -ჯარში Фылдӕр-მეტად, უფრო მეტად, მეტი

фсир-თავ–თავი
фын-სიზმარი
фсымæртæ-ძმები
фынгæй-სუფრიდან
фсымæрыстæн-ძმობა
фынгыл-სუფრაზე
фсыриу-თავთავში
фындз-ცხვირი
фсӕды -ძღება
фындзæй-ცხვირით
фсӕдын-გაძღომა
фындзыхуынчъытӕй-ცხვირის
фыд-მამა
ნესტოებთან
фыдæгъдау-მამაპაპური წესი, ადათი
Фындзыхуынчъытӕ-ნესტოები

фындзӕй-ცხვირით
фыдæн-მამას
Фындз-ცხვირი
фыдæх-კოშმარი
Фынг-სუფრა
фыдæхсæвтæй-კოშმარიანი ღამეები
фыны-სიზმარში

фыдбылызæй-უბედურებისგან фынӕй-ძილი

Фыдбылыз-უბედურება Фын-სიზმარი

фыдмæ-მამას ФЫР-მამალი ცხვარი

Фыдуаг-ცელქი, ანცი

481
фырбуцӕн-ზედმეტად фыст- ნაწერი
განებივრებული
фыста- ნაწერები
фырзыдӕй-სიხარბით
фысты-ცხვრების
Фырзыд-ხარბი
Фыстӕ-ცხვრები
Фырмондаг-ძლიერი სურვილით
фыстӕй-ცხვრებისგან
фырмӕста-გაგულისებული,
фыстӕн-ცხვრებს
გაბრაზებული
фысы- წერს
фырмӕстӕй-გაბრაზებული,
გამწარებული фысым-მასპინძელი

фырт-ვაჟიშვილი фыхти-იხარშებოდა

Фыртассӕй-შიშისგან фыццаг-მხარშავი

фыртасӕйиу-შიშისაგან Фыццагон-ადრინდელი

фыртимæ-ვაჟიშვილთან фыцы- იხარშება

фырттæй-ვაჟიშვილისგან Фыцын-ხარშვა

фырты -ვაჟიშვილის фӕаразынц-აკეთებენ

фыртӕ -ვაჟიშვილები фӕаууон-დაიჩრდილა, დაჩრდილვა

фыртӕссӕй-ძლიერი შიშისგან
фӕбады-ჯდება
Фырт-ვაჟიშვილი
фӕвӕййы-მიირბენს
фыруазалӕй-სიცივისგან
фӕвӕййынц-მიირბენენ
Фыруазал-ძლიერი სიცივე, სუსხი
фӕгӕппытӕ-ნახტომები

фырхормагӕй-შიმშილისგან фӕдары-ინახავს

Фыр-მამალი ცხვარი фӕдзырдта-ილაპარაკა

фыс-ცხვარი фӕдзӕгъӕл-გზა აებნა, დაიკარგა

фысстӕг-წერილი фӕдзӕхст-დარიგება, დანაბარები

Фыссын-წერა

482
фӕдзӕхста-არიგებდა фӕйлауӕнтӕ-ერთადგილიანი

фӕдзӕхстмӕ-დარიგებამდე Фӕйнаг-ფიცარი

фӕйнӕрдӕм-აქეთ–იქით
Фӕдзӕхст-დანაბარები, დარიგება,
Фӕирд-გაელვება
დაპირება
фӕкалынц-წაიქცევიან
Фӕдис-განგაში
фӕкаст -ცქერა, ყურება
фӕдфӕдыл-კვალდაკვალ
Фӕкастӕн-ვიცქირებოდი,
фӕдыл -კვალზე
ვიყურებოდი
фӕдӕ-მორჩი, დაამთავრე
фӕкодта-აკეთებდა
фӕдӕн -მოვრჩი, დავამთავრე
фӕкодтон-ვაკეთებდი
Фӕд-კვალი
фӕкъул-დაქანება
Фӕздон-ჯიქანი
фӕкӕны-აკეთებს
Фӕздӕг-ბოლი, კვამლი
фӕкӕныд-გაკეტებული, კეთება
фӕздӕджы-კვამლში, ბოლში
фӕкӕнын-ვაკეთებ
фӕззыгон-შემოდგომისას
фӕкӕныс-აკეთებ
Фӕззӕг-შემოდგომა
фӕкӕсы-იცქირება, იყურება
фӕззӕджы-შემოდგომას
Фӕкӕсын-ვუყურებ, ვუცქერ
фӕзилдух-გაიხლართა
Фӕливтон-თვალთმაქცი
фӕзилӕнтӕ-მოსახვევები
Фӕллой-ქონება
Фӕзран-ველისებური, მოლისებური
фӕллӕууыди-შეჩერდა

Фӕллӕуыд-შეჩერდა, შედგა
фӕзылд-დატრიალდა
Фӕллӕуын-შეჩერება, დგომა
фӕзынд-გამოჩნდა
Фӕлтау-ისევ
Фӕзындтӕ-გამოჩნდი
Фӕлтау-ისევ
Фӕзынд-გამოჩნდა
Фӕлурс-გაფითრებული
фӕзыны-გამოჩნდება

483
фӕлӕ-მაგრამ Фӕндын-სურვილი, ნდომა (მე მინდა)

фӕлӕбурдтой-მიეჭრნენ, მიუვარდნენ
Фӕннадта-სცემა

Фӕлӕгъзтӕ-ხვეწინით, ხვეწნა Фӕныгъуылын-ჩაქრობა, გაქრობა

фӕлӕууыд-შედგა, შეჩერდა
фӕныкхуыз-ნაცრისფერი
Фӕлӕуыди-გაჩერდა, შეჩერდა
фӕныфсджын -იმედმოცემული,
Фӕлӕу-გაჩერდი, შეჩერდი
იმედიანი
Фӕлӕ-მაგრამ
Фӕразын-ატანა, მორევა (სიმძიმის)
фӕмехъ-გახევება

фӕмидӕг-შევარდა Фӕразын-გაძლება

фӕмӕсты-გაბრაზდა Фӕрдуыг-მძივი

фӕнадта-სცემა фӕрдуытау-მძივივით

фӕнд-სურვილი фӕризы-აკანკალებს

фӕндаггонтӕй -გზებივით фӕрстӕ-გვერდები

Фӕндаггӕрон-გზის შორიახლოს фӕрсы-კითხულობს

Фӕндагыл-გზაზე Фӕрсырдыгӕй-გვერდიდან

Фӕндаг-გზა фӕрыст-ტკენა, ტკივილი

фӕндадтат-საგზალი Фӕрӕдидзӕн- შევცდები,

შემეშლება
фӕндзгӕйттӕ- ხუთ–ხუთი
фӕрӕзтой-იტანდნენ
фӕндзӕм-მეხუთე
фӕрӕзтон-ვიტანდი
Фӕндон-სურვილი
фӕрӕт-ცული, ნაჯახი
Фӕндтӕ-სურვილები
фӕрӕты-ცულის, ნაჯახის
фӕнды-მსურს
фӕрӕтӕй-ცულით, ნაჯახით
фӕндыды-მსურდა
Фӕрӕт-ნაჯახი, ცული

484
фӕсагъта-ნაჯახი, ცული Фӕсырдта-გააგდო, გააძევა

Фӕсагъын-ჩარჭობა, ჩასობა Фӕсӕлхӕр-გაგიჟდა, გადარევა,

გასულელება
фӕсадзы-ჩაარჭბს, ჩაასობს
фӕтар-გაქრა
фӕсайай-მოატყუილე
фӕтарст-შეშინდა
фӕсайдта-მოატყუილა
фӕтарсти-შეეშინდა
Фӕсайын-მოტყუება
фӕтахт-გაფრინდა
Фӕсдуар-კარის უკან, კარს უკან
фӕтъыста-ჩატენა
Фӕсдӕ-შემდეგ
фӕтӕрсдзынӕн-შემეშინდება
Фӕсивӕд-საზოგადოება
фӕтӕрсис-გეშინია, შეშინდები
Фӕстаг- საბოლოო, უკანასკნელი
фӕтӕрсы-ეშინია
фӕстагмӕ-ბოლომდე
фӕтӕрсын-მეშინია
Фӕстаг-უკანასკლენი, ბოლო
фӕтӕхы-მიფრინავს
Фӕстиат-ჩამორჩენა, დაგვიანება
фӕтӕхынц-მიფრინავს
фӕстӕ-უკან
Фӕтӕхы-მიფრინავს
фӕстӕг-ბოლი
фӕуа-მორჩეს
фӕстӕдӕр-შემდგომში
фӕуад-მიირბინა
фӕстӕмӕ-უკან
фӕуадзы-მიატოვა
фӕстӕмӕта-ისევ უკან
фӕуайы-მიიჩქარის
фӕстӕмӕфӕстӕмӕ-უკან–უკან
фӕуой-მორჩნენ
Фӕстӕмӕ-უკან
Фӕуромын-შეჩერება, გაჩერება
фӕсурокты-გაკვეთილების შემდეგ
фӕурӕдта-შეაჩერა

Фӕсуроктӕ-გაკვეთილების შემდეგ фӕфидар-გამაგრდა, გამაგრება

Фӕфиппайдта-შეამჩნია
Фӕсурокъты-გაკვეთილების შემდეგ
Фӕфыссын-დაწერა, ვწერ

485
фӕхабар-გაგებინება Фӕцъынд кӕнын-დახუჭვა

Фӕхарам-გალანძღვა фӕцыд-იარა

фӕхау-ვარდნა фӕцыдис-იარა

фӕхаудис-გადავარდა фӕцыдтӕн-ვიარე

фӕхизынц-ძოვენ фӕцыдысты-იარეს

фӕхицӕн-გაშორდა фӕцырди-იყოჩაღა

фӕхонынц-დაპატიჟება фӕцӕвы-მიდის

Фӕхудын–გაცინება фӕцӕйзгъордта-კინაღამ გაირბინა

фӕхуыссы-წოლა
фӕцӕйлӕбурдта-ლამის მიეჭრა
фӕхъазӕм-ვთამაშობთ
фӕцӕйрӕдыдтӕн-ლამის შეცდა
Фӕхъусы-ისმენს, გაიგებს
Фӕцӕйрӕдыдтӕн-კინაღამ შემეშალა,
фӕхъыг-წყენა
კინაღამ შევცდი
фӕхъӕр-დაყვირება
фӕцӕйтахт-ლამის გაფრინდა
фӕхыл-ჩხუბი
фӕцӕйтыдта-ლამის მოგლიჯა
фӕхӕлиvфӕхӕлиугӕнгӕ-
фӕцӕйфӕлдӕхы-ლამის
Фӕхӕлив-დაფჩენა, გაჩაჩხვა გადაკოტრიალდა

фӕхӕлиуфӕхӕлиу- фӕцӕйхъvызы-ლამის მიეპარა

фӕхӕст-წაპოტინება Фӕцӕйхъуызы-მიიპარება

фӕхӕц-დაჭერა фӕцӕйхӕццӕ- ლამის მიაღწია

фӕхӕцыдыд-დაიჭირა фӕцӕуынц-მიდიან

фӕхӕцынц-იჭერენ фӕчъил-გადაკეცვა

фӕцардысты-ცხოვრობდნენ хæдзæрттæ-სახლები

Фӕцахуыр-შეჩვევა, მიჩვევა хæдзар-სახლი

Фӕци- დამთავრდა, მორჩა хæдзарæй-სახლიდან

фӕцис-მორჩა хæдзарæн-სახლისთვის

486
хæдзармæ-სახლისკენ хæхтæ -მთები

хæдзары-სახლში хæхтæн-მთებს

хæдон -პერანგი Хæххон-მთიელი

хæйрæджы-ეშმაკის хæцы- იჭერს

хæйттæ-წილები хæцыдаиккой-დაიჭერდნენ

хæлар -ალალი хабар- ამბავი

хæлдта-აფუჭებდა хабӕрттӕ-ამბები

хæлиуæй-გაჩაჩხული хай-ნაწილი, წილი

хæмпæлы-ეკალ–ბარდებში хайджын-წილის მფლობელი

хæргæ-ჭამით хал-ანგრევ

хæрдзынæ-შეჭამ халæм-ვანგრევთ

хæрз-უკეთ халоны-ყვავის

хæрзæбон-მშვიდობით халонӕй-ყვავისგან

хæрзæбонæй -მშვიდობაში Халонӕн-ყვავს

хæрзæбонмæ-მშვიდობიან დღემდე Халон-ყვავი

халут-ანგრევთ, აფუჭებთ
хæрзиуджытæ-მშვიდობის
халы-ანგრევს, აფუჭებს
მაძიებლები
Халын-დანგრევა, მოშლა, გაფუჭება
хæринæгтæ-საჭმელები

хæрын -ჭამა
Халын-დარღვევა, დანგრევა, მოშლა
хæрыныл-ჭამაზე

хæсдзынæн-მივიტან халӕй-დაანგრიე, დაშალე, გააფუჭე

хæссын-მიმაქვს хаста- ატარებდა

хæстæг-ნათესავი хастой-ატარებდნენ

хæстæджытæй-ნატესავებისგან хат-ხანდახან

487
хатты-ამჩნევს хицæутты-ახლობლების

Хатыр-ბოდიში хицау-პატრონი

хауд-გადაგდებული, დაგდებული хицауимæ-პატრონთან

хицаумæ-პატრონს
хаудта -ვარდებოდა
хицауы-პატრონის
Хауынӕй-ვარდნით
хицӕнтӕй-ცალ–ცალკე
Хауын-ვარდნა
Хицӕн-დაშორება, ცალკე
Хесдӕр-უფროსი
Хицӕн-ცალკე
хид-ხიდი
хойын -ჩეჩქვა
Хизгӕ- გადასვლა
Холлаг-საკვები (ცხოველების), თივა
хизын- გადასვლა

хизынмæ-გადასვლით хонæг- დამპატიჟებელი

хизынц-გადადიან хонынц-პატიჟებენ

Хизын-ძოვა хоныс- პატიჟებ

хист-ქელეხი хор-ხორბალი

хистæр-უფროსი Хор, мӕнӕу-ხორბალი

хисты- ქელეხში хордтой-ჭამდნენ, მიირთმევდნენ

хистытæ-ქელეხები
Хорз-კარგი
хистытыл-ქელეხებში
хорзӕх-კეთილი ნება
Хиуаг-ახლობელი
Хорз-კარგი
хиуагæн-ახლობელს
Хормаг-მშიერი
Хиуаджы-ახლობლის
Хоры-ხორბლის
хицæнтæ-ცალ–ცალკე
Хоры нӕмгуытӕ-ხორბლის
хицæуттæ-ახლობლები
მარცვლები
хицæуттæй-ახლობლებისგან
Хор-ხორბალი

488
хос-თივა Худын-გაცინება, სიცილი

Хос кӕрдын-თივის ცელვა, მოჭრა Худын-სიცილი

Худын-სიცილი, გაცინება
Хос-(წამალი, თივა)
худӕг-სასაცილო
хосдзауты-სათიბი
хурæй -მზისგან
Хосдзаутӕ-სათიბები
хурныгуылд- მზის ჩასვლა
хотæ-დები
хурскастæй-მზის ამოსვლით
хох-მთა
хурхуадындзтæ-კისრის ძარღვები
хохæй -მთიდან

хохæйхохмæ -მთიდან მთაზე Хуры-მზის

хохан-მთას Хуры тынтӕ-მზის სხივები

хохмæ -მთისკენ Хур-მზე

хохы-მთაში хус-გამხმარი

Хох-მთა Хуссары-სამხრეთი

хсæн-შუა хуссӕртты-სამხრეთის

Хсист-სტვენა Хус-გამხმარი

хсырдӕдтыны-რძის მიცემა хуыдонӕй-საღორედან

худ-ქუდი хуыдтой-ირქმევდნენ (კერავდნენ)

худæн-ქუდს
хуыз-ფერი
Худинаг-სირცხვილი
хуызæн-მაგ ფერის
худт-იცინოდა
хуыздæр-უკეთესი
худтысты-იცინოდნენ
хуыздæртæ-უკეთესები
Худын кӕнынц-აცინებენ
хуыздӕр-უკეთესი
ХУДЫНЦ-იცინიან
Хуыздӕртӕ-საუკეთესოები
Худынц-იცინიან

489
хуызӕй-ფერით хуыссынæй-წოლით

Хуыз-ფერი хуыссынц-წვანან

хуыйнынц-ჰქვიათ Хуыссын-წოლა

Хуылф-შიგნეულობა хуыцау-ღმერთი

хуылыдзӕй- Хуыцаубон-კვირა

Хуылыдз-სველი хуыцаубонмæ-კვირას

Хуымгӕндты- სათიბეებში Хуыцауы-კვირის

Хуымгӕнӕг-მთიბავი хуьцауы-კვირაში

Хуымгӕнӕг-მხვნელი, მთიბავი хца-ფული

хуымты-სათიბებში хъæбатыр-უშიშარი

Хуымтӕ-სათიბები хъæбысхъæбыс-ჩახუტება, ჩახუტებით

хуымы -სათიბში
хъæбысы-კალთაში
Хуымӕтӕг-უბრალო
хъæдæй-ტყიდან
хуымӕтӕджы-უბრალოდ
хъæддур-ლობიო
Хуым-ყანა, სათიბი
хъæздыг-მდიდარი
хуын- ძღვენი
хъæлæрдзы-მარწყვი
хуынкъæй-ნახვრეტიდან
хъæлæсмæ-ხმაზე
хуынкъмӕ-ნახვრეტში
хъæр-ყვირილი
Хуынк-ნახვრეტი
хъæрæй-ყვირილით
хуынчъы-ნახვრეტში
хъæргæнæг-მყვირალა, მახარობელი
Хуыр-ხრეში

хуыссæг-მწოლიარე
хъæрмæ-ყვირილზე
хуыссы-წევს
хъæу-სოფელი
хуыссыд-იწვა
хъæугæрон-სოფლის ბოლოს
хуыссын-წოლა

490
хъæумæ-სოფლისკენ Хъарӕг-მოთქმა, ტირილი,
დამტირებელი
хъæуы-სოფელში
Хъауыдысты-აპირებდნენ
хъавгӕ -სურვილი, ნდომა
Хъахъхъӕнын-დაცვა, დადარაჯება
хъавыд-უნდოდა

хъавыдыстӕм-საჭირო ვიყავით
Хъомыл-აღზრდილი, გაზრდილი
хъазгӕ-თამაშით

Хъазт-თამაში хъоппӕг-ბრიალა

хъазты-თამაშში Хъуагдзинад-ნაკლებობა, ნაკლული

хъазыдтӕн-ვთამაშობდი
хъуамæ-უნდა
Хъазын-თამაში
Хъуахъхъуахъгӕнгӕ- ხმაურით
хъазӕн-სათამაშო
Хъугомы-ძროხის სადგომი, ბოსელი
Хъаз-ბატი

хъайлайӕ-ერბოკვერცხით
хъуджы-ძროხის
хъамайы-ხანჯლით
хъуиддаг-საქმე
Хъама-ხანჯალი
хъулон-ჭრელი
хъарæг-ტირილი, გოდება, მოთქმა
хъулонрагъ- ჭრილი რიგზე

хъус-ყური
хъарджытæ-ტირილი, მოთქმა
хъустыл-ყურებზე
хъарджытæй-
დამტირებლებისგან Хъустӕ-ყურები

хъармдæр-ჩათბილული хъусынмӕ-მოსასმენად

хъарммӕ-სითბოსკენ Хъусын-მოსმენა

хъармы-სითბოში Хъусыс-ისმენ

Хъарм-თბილი Хъусы-ესმის

Хъару-შნო, მარიფათი хъуыд-უნდოდა

491
Хъуыддаг-საქმე хъыллиппытӕгӕнгӕ-კუნტრუშით

Хъуыддаджы-საქმეში
Хъыллист-კივილი, წივილი
хъуыды-უნდოდა
Хъылыппытӕ-ფართხალი, კუნტრუში
хъуыдыйы-ფიქრში

хъуыдытæ-ფიქრში
хъырныдта-იღრინებოდა
хъуыдытæй-ფიქრში
хъырныдтой-იღრინებოდნენ
хъуыдыты-ფიქრში
Хъӕбатыр-გმირი
хъуыдытӕ-ფიქრები
хъӕбул-პირმშო, შვილი
Хъуыды-ფიქრი
хъӕбултӕм-შვილებთან
хъуызгӕ-გაპარვა
хъӕбысмӕ-კალთაში
Хъуына-ობი
Хъӕбӕр-მაგარი
Хъуынджын-ბანჯგვლიანი
Хъӕд-ტყე
хъуынтæй-თმებით
хъӕддаг-ტყიური
хъуырыл-ყელზე
Хъӕддаг карк- ტყის ქათამი
хъуыст -გაგება
хъӕдмӕ-ტყისკენ
хъуыста-ესმოდა
Хъӕдрӕбынӕй-ტყის ბოლოდან
хъуысы-ისმინება
Хъӕдрӕбын-ტყის ბოლო
хъыбылтимӕ- გოჭებთან
хъӕдты-ტყეებში
хъыбылтӕн-გოჭებს
хъӕдурты-ლობიო
хъыбылы-გოჭის
хъӕдуртӕ-ლობიო
хъыгдаргӕ-შეწუხებით
Хъӕдхой-კოდალა
Хъыгдарын-შეწუხება
хъӕды-ტყეში
Хъыг-წყენა
хъӕдӕй-ტყიდან
Хъызлары-ყიზლარში
хъӕлдзӕгӕй-მხიარულად

492
Хъӕлдзӕг-მხიარული Хылкъахӕн кодта-იწვევდა
საჩხუბრად
Хъӕлӕба-ხმაური
Хыл-ჩხუბი
Хъӕлӕрдзы-მაყვალი, მარწყვი
Хыссӕ-ცომი
хъӕлӕс-ხმა
Хӕдзардзин-მეოჯახე
хъӕлӕстӕм-ხმებზე
хӕдзардзинтӕдзырдтой-მეოჯახეები
хъӕлӕсыдзаг-ხმამაღლა

хъӕлӕсӕй-ხმით
хӕдзармӕ-სახლისკენ
Хъӕлӕс-ხმა
хӕдзары-სახლში
хъӕндилтӕ-მატლები
хӕдзарыл-სახლზე
Хъӕндил-მატლი, ჭია
хӕдзарӕй-სახლიდან
хъӕрццыгъа-არწივები
Хӕдзар-სახლი
Хъӕрццыгъ–არწივი
хӕдзӕртты-სახლებში
Хъӕрӕй-ხმამაღლა
хӕдмӕл-უსუსური, სუსტი
Хъӕр-ყვირილი
хӕдоны-პერანგში
хъӕудзӕн-ენდომება
Хӕдон-პერანგი
хъӕумӕ-სოფლისკენ
хӕдсӕрмӕ- თავზე, წვერზე
хъӕууон-სოფლელი
хӕкъуырццӕй-სლოკინით
хъӕуы-სოფელში
хӕлар-მეგობარი, ახლობელი
хъӕуӕй-სოფლიდან
хӕларимӕ-მეგობართან
Хъӕу-სოფელი
хӕлары-მეგობარს
хыбылтимӕ-გოჭებთან
Хӕлӕг-შური
хызта- აძოვებდა
хӕлӕф-შარვალი
хызысты-ძოვდნენ
хӕмпус-ჩაპუტკუნებული
хылкъахӕн–ჩხუბის მიზეზი
Хӕмпӕл-ეკალ-ბარდები

493
хӕра-ჭამოს хӕссынмӕ-წასაღებად

Хӕрам-ლანძღვა хӕссыс-მიგაქვს

хӕргӕ-ჭამით хӕст-ომი

Хӕргӕхӕрын-ჭამაჭამით хӕстӕг-ახლოს

хӕрдмӕ-ზევით хӕстӕгдӕр-უფრო ახლოს

Хӕрдмӕ бырын-აცოცება хӕстӕгӕй-ახლობლობით

хӕрз-უკეთესი хӕстӕн-ვალებს

Хӕрзконд-მშვენიერი, ჩამოსხმული, Хӕтын-წანწალი

კარგი აღნაგობის
Хӕфс -ბაყაყი
Хӕрзхаст-კარგად აღზრდილი
хӕхты-მთებში
хӕрзӕввахс-ძალიან ახლოს
хӕххон-მთიელი

Хӕхъуырц-სლოკინი
Хӕринагхъуаг-საჭმლის ნაკლებობა,
უჭმელი хӕцдзынӕн-დავიჭერ

Хӕринаг-საჭმელი хӕцы-იჭერს

хӕринаджы-საჭმელში хӕцыдис-იჭერდა

хӕринӕгтӕ-საჭმელები хӕцынц-იჭერენ

хӕры-ჭამს, მიირთმევს Хӕцын-დაჭერა,შებრძოლება,

დაჭიდება
хӕрынц-ჭამენ, მიირთმევენ
Хӕцӕг-მებრძოლი
Хӕрын-ჭამა
хӕцӕн- დასაჭერი (იარაღი)
хӕрыс-ჭამ, მიირთმევ
Хӕцӕнгарз-იარაღი
хӕрӕм-ვჭამთ, მივირთმევთ
цæвиттон-ვითომ
хӕсгӕ-მიტანა
Цæгат-სამხრეთი
Хӕсстӕг-ახლოს
цæгатварсы-სამხრეთი
хӕссы-მიაქვს
Цæй-აბა
хӕссын-ტარება

494
цæмæй-რისგან цæттæ -მზად, გამზადებული

цæмæн-რატომ цæуæм-წავედით

цæрæн-საცხოვრებელი Цæугæут-წადით

цæрæнбоны-სიცოცხლე цæуы-მიდის

цæрæнбынат -საცხოვრებელი цæуын-მივდივარ

ადგილი
цæуыны-წასვლის
цæра-იცოცხლოს
цæуыс -მიდიხარ
ЦÆРГÆС-არწივი
цæфтæ-დარტყმულები
цæры- ცხოვრობს
цæфтæй-დარტყმისგან
цæрын-ცხოვრება
цæхæр-ცეცხლის ნაკვერჩხალი
цæрынц-ცხოვრობენ
цæхæртæй-ცეცხლისგან
Цæрыны-ცხოვრების
цæхгæр-გაცეცხლებული
цæсгом-სახე
цавӕр-რანაირი, როგორი
цæст-თვალი
Цавӕрдӕр-რაღაცნაირი
цæстæй-თვალით
цагъд- დაკვრა
цæстæнгас-შეხედულება (თვალით)
цал-რამდენი

Цалдар хатт-რამდენიმეჯერ
цæстæнгасæй-შეხედულებით
Цалдӕр-რამდენიმე
цæсты -თვალში
Цалынмӕ-სადამდეც, როდემდეც
цæстысыг-ცრემლი
царв-ერბო
цæстысыгтæ-ცრემლები
Царгӕс-ქორი, ძერა
цæстысыджы -ცრემლებში
цард-ცხოვრება
цæстытæ-თვალები
цардæй-ცხოვრებისგან
цæстытыл-თვალებზე
цардæн-ცხოვრების
цæстыцъынд -თვალდახუჭული
цардис-ცხოვრობდა

495
царды-ცხოვრობდა Цуанӕттӕ-მონადირეები

цардысты-ცხოვრობდნენ Цуан-ნადირობა

цардӕн-ცხოვრების цур-ახლოს

Царм-ტყავი цурмæ-ახლოს

цары-ჭერი цухмухтæгæнгæ-ბორძიკ–ბორძიკით

царыл-ჭერზე
Цухтӕ-ნაკლული
Цары-დაცვენა, ცვივა (თოვლის და
წვიმის შემთხვევაში) Цух-მცირე, ნაკლული

Цар-ჭერი цъæх-მწვანე

цас-რამდენი цъæхахст-წივილი, კივილი

Цасдӕр-რამდენიმე цъар-ყვირილი

цасфӕнды-რამდენიც გინდა Цъар-კანი, ტყავი

Цауын-სვლა,წასვლა цъист-გაჭყლეტილი

цин-სიხარული цъиуахсӕн-ჩიტის ბუდე

Цин кодта-უხაროდა ЦЪИУТÆ-ჩიტები

Цин-მხიარულება цъиутъӕй-ჩიტებისგან

Цомма-წამოდი რა цъиуты-ჩიტების

Цомут-წავიდეთ Цъиутӕ-ჩიტები

Цом-წამოდი цъиуы -ჩიტის

цонг-მკლავი цъиуыДыууӕ-ორი ჩიტი

цу-წადი цъиуыл-ჩიტზე

цуанонты-მონადირეების Цъиуӕхсӕн-მახე (ჩიტის)

цуаноны-მონადირის Цъиу-ჩიტი

цуаны-ნადირობაზე цъупмӕ-წვერისკენ, წვეტისკენ

цуанӕй-ნადირობიდან цъуппыл-წვერზე, წვეტზე

496
цъуппытыл-წვერებზე, წვეტზე цыдысты-დადიოდნენ

цъуппытӕ-წვერები, წვეტები цыдӕр-რაღაცა

Цъупп-მწვერვალი, წვეტი Цыдӕр кодта-რაღაცა მოუვიდა

цъус-ცოტა Цыдӕриддӕр-რაც კი

цъыккцъыкк- წიკ წიკი Цымæ -ნეტავ

Цъыллынджытӕгӕнгӕ-კეკლუცად, цыппар-ოთხი
ტანისრ ხევით
Цыппӕркъахыг-ოთხფეხა
цъындӕй-თვალდახუჭული
цыргъытыл-წვეტიანებზე
Цъынд-დახუჭული
Цыргъ-ალესილი, გალესილი,
Цъыс-цъыс-კაწკაწი წვეტიანი

Цъӕх-მწვანე Цырд-სწრაფი, ჩქარი, სხარტი

Цъӕхаст-კივილი, წივილი цытæ-რაღაცა

цъӕхцъӕхид-ხასხასა მწვანე Цыфӕнды-რაც გინდა

Цъӕх-მწვანე цыхты -ყველში

цы-რა цыхтӕй-ყველით

Цы бакӕна-რა ქნას? Цыхт-ყველი

Цы фӕдӕ- სად ხარ? სად დაიკარგე? Цы-რა

цӕвӕгау-მოსიარულესავით
Цыбыр-მოკალი
Цӕвӕг-მოსიარულე
цыд-სვლა
Цӕгат-ჩრდილოეთი
цыдæр-რაღაცა
цӕгатварсы-ჩრდილოეთის მხარეს
цыдæртæ-რაღაცეები

цыди-დადიოდა цӕгатфарсырдыгӕй-ჩრდილოეთის
მხრიდან
цыдис -დადიოდა
цӕгъд-დაკვრა
Цыдтытӕгӕнгӕ-სვლასვლით
цӕгъдынмӕ-დასაკვრელად

497
Цӕгъдын-დაბერტყვა, დაკვრა Цӕрӕг-მაცხოვრებელი, მცხოვრები

Цӕгъдын-დახოცვა (ზოგ შემთხვევაში

დაკვრა) цӕрӕн-საცხოვრებელი

Цӕд-ტბა цӕрӕнбынаты -სახოვრებელი

ადგილი
цӕй-ჰა
цӕрӕнбынатӕй-საცხოვრებელი
цӕйдӕр-რაღაცა
ადგილიდან
Цӕйма-აბა ჰე
цӕрӕнуатмӕ-საცხოვრებელი ოთახი
цӕмӕ-რათა

Цӕмӕдӕр-რაღაცისთვის цӕсгом-სახე

Цӕмӕй -რისგან цӕсгӕмттӕ-სახეები

цӕмӕн -რატომ Цӕсдысыг-ცრემლი

цӕмӕнӕй-რისგან Цӕсд-თვალი

цӕр-იცოცხლე цӕстмӕ-თვალთან

цӕргӕсы-არწივის цӕстытӕ-თვალები

Цӕргӕс-არწივი цӕстытӕй-თვალებით

Цӕргӕс-ქორი цӕстытӕсау-შავი თვალები

Цӕрдӕг-ყოჩაღი Цӕстытӕ-თვალები

Цӕрд-სწრაფი, სხარტი цӕстыфӕныкъуылдмӕ-თვალის

ჩაკვრამდე
цӕры-ცხოვრობს
Цӕстыӕнгӕс-თვალსაზრისი
цӕрын-ცხოვრება
цӕстӕй -თვალით
цӕрынц-ცხოვრობენ
Цӕттӕ-მზადყოფნა, მზად
Цӕрын-ცხოვრება
цӕугӕдонмӕ-მდინარესთან
Цӕры-ცხოვრობს
цӕугӕдоны-მდინარეში
цӕрӕгой-მაცხოვრებელი
Цӕугӕдон-მდინარე
цӕрӕгойӕн-მაცხოვრებელს

498
цӕут-იარეთ чидӕртӕ-ვიღაცეები

цӕуы-მიდის, მიედინება Чидӕр-ვიღაც

цӕуыл-რაზე Чидӕр-ვიღაცა

цӕуылнӕ-როდემდე чингуытæ-წიგნები

цӕуын-სვლა, სიარული чиныг- წიგნი

Цӕуынтӕ-სვლები Чиныджы-წიგნში

цӕуынц-მიდიან читыхджындӕр-ვინ უფრო ძლიერი

цӕуынӕн-სასიარულოდ
чъири-ჭირი
цӕуыс-მიდიხარ
чъиримӕ-ჭირთან
цӕуыУалдзӕджы-მიდის
გაზაფხულზე Чыдзӕхсӕв-ქორწილი

цӕфтӕн-დარტყმებს чызг-გოგო

цӕфы-დარტყმის чызгæн-გოგოს

цӕфӕй-დარტყმისგან Чызгай-გოგოსგან

Цӕф-დარტყმა чызгыл-გოგოზე

Цӕхгӕрӕй-სასწრაფოდ, чызджы-გოგოს
დაუფიქრებლად
чызджытæ-გოგოები
цӕхджын-მარილიანი
чындз-პატარძალი, რძალი
Цӕхх-მარილი
чындзæхсæвы-ქორწილი
Цӕхӕртӕ-ნაპერწკლები
Чындзаг-საპატარძლო
цӕхӕры-ცეცხლში
Чындз-რძალი, პატარძალი
чердыгӕй-საიდან
Чысыл-მცირე, პატარა, პაწია
чердӕм-საით
щӕды-ტბაში
Чи-ვინ
ЮМОР -იუმორი
Чибацӕмыдта-ვინ მიასწავლა
ӕ

499
ӕввахс -ახლოს ӕз-მე

ӕввахсдӕр-უფრო ახლოს ӕй-ეს

ӕвгӕдтой-იღებდნენ ӕйчытӕ-კვერცხები

ӕвгӕнынмӕ-ამოსაღებად ӕйчытӕй-კვერცხებისგან

ӕвдис-მოწმე ӕлвӕст -მოსხლეტილი

ӕвдисын-ჩვენება, ნახვა ӕлгъысты-დაწყევლილის

ӕвзаг- ენა ӕллӕх-ალაჰი

ӕвзагыл-ენაზე ӕм-აქ

ӕвзагӕй-ენით ӕмбаргӕ-გამგონი

ӕвзӕр-ცუდი ӕмбис-დაბინდება

ӕвзӕрдзинад-ცუდი საქმე ӕмбисмӕ-დაბინდებამდე

ӕвзӕрдӕр-ძალიან ცუდი ӕмбырд-კრება, შეკრება

ӕви-თუ ӕмбӕлы-ხვდება

ӕвиппайды-უცბად ӕмбӕрцӕй-ტოლივით

ӕвӕстиатӕй-ჩამორჩენით ӕмбӕхст-დამალული

ӕвӕццӕгӕн-ალბათ ӕмгъуыдуат-მოფარებული

ӕгас-ცოცხალი ӕмгӕрон-ახლობელი

ӕгъдау-წესი ӕмдзӕвгӕтӕ-ლექსები

ӕгъдӕуттӕ-წესები ӕмзондӕй-ერთნაირი ჭკუით

ӕгӕр-ნამეტანი, მეტად ӕмзӕрдӕ-ერთგული

ӕддейӕ-გარედან ӕмпылгӕ-დაჭმუჭნული, შეკუმშული

ӕддӕмӕ-გარეთ
ӕмӕ-და (კავშირი)
ӕдзух-სულ ყოველთვის
ӕмӕиу-ხო და
ӕдзӕсгом-უცხვირპირო, ურცხვი
ӕнамонд-ჩემი ბედი
ӕдылы-სულელი

500
ӕнамонды-ჩემი ბედის ӕнӕрныкъулгӕ-დაუხამხამებლად

ӕнахуыр-უსწავლელი
ӕнӕсӕрылхӕцӕг-თავდაუჭერელი,
ӕнгомдӕр-მჭიდროდ
დაუცველი
ӕнгомӕй-გახსნილად
ӕнӕфтиаг-წყალწაღებული
ӕндӕр-სხვა
ӕнӕхъӕн-მთელი, მთლიანი
ӕндӕра-თუ არა და
ӕппӕлын-ტრაბახი
ӕндӕрты-სხვების
ӕрбадзырдта-შემოძახება, შემოთვლა
ӕндӕртӕ-სხვები
ӕрбазгъордта-შემოირბინა
ӕндӕрӕбон-გუშინ წინ
ӕрбазгъордтой-შემოირბინეს
ӕниу-ან/და
ӕрбазылд-შემოტრიალდა
ӕнкъардхуызӕй-მოწყენილი
ӕрбазынд-გამოჩნდა
ӕнкъуыста-რხევები
ӕрбайрох-დავიწყება
ӕнцад-წყნარად
ӕрбайсты-შემოღება
ӕнцай-წყნარად
ӕрбайхъуыст-შესმენა, მოსმენა
ӕнцой-წყნარი მშვიდი
ӕрбакодта-მოიყვანა
ӕнцонӕй-მშვიდად, წყნარად
ӕрбакъуыры-შემოკვრა
ӕнӕгъдау-უწესო
ӕрбаласта-შემოათრია
ӕнӕзивӕг-დაუზარელი
ӕрбалӕууыди-შემოდგა
ӕнӕзмӕлгӕйӕ-გაუნძრევლად
ӕрбамбӕлдаид-შემოხვდებოდა
ӕнӕкӕсгӕйӕ-თვალდახუჭული,
ӕрбамӕсты-გაბრაზდა
გამოუხედავად
ӕрбаскъӕрдта-შემორეკა
ӕнӕмӕнг-აუცილებლად
ӕрбатахт-შემოფრინდა
ӕнӕмӕт-უდარდელი
ӕрбатӕхынц-შემოფრინდნენ
ӕнӕнхъӕлӕджы-მოულოდნელი
ӕрбахъӕр-შემოძახილი

501
ӕрбахӕсдзӕн-შემოიტანს ӕркувӕркув-ლოცვალოცვით

ӕрбахӕссут-შემოიტანეთ ӕркӕсай-დახედვა

ӕрбацу-მოდი, შემოდი ӕрлӕууы-დგება

ӕрбацӕйкалта-ლამის შემოყარა ӕрлӕууын-დგომა

ӕрбацӕйцыди-მოდიოდა ӕрлӕууынц-დგებიან

ӕрбацӕуы-მოდის ӕрмӕст-მხოლოდ

ӕрбацӕуынц-მოდიან ӕрмӕстдӕр-მხოლოდ და მხოლოდ

ӕрбынат-დაბინავდა, დამკვიდრდა
ӕрсабыр-დაწყნარდა

ӕрбӕмбӕрзта-შემოიხურა ӕрсаста-ჩამოტეხა

ӕрвхуыз-ცისფერი ӕртахгай-ჩამოფრენით

ӕрвыста-აგზავნიდა ӕртахтысты-ჩამოფრინდნენ

ӕргуыбыр-დაიხარა ӕртиссӕдз-სამოცი

ӕргъӕвст-გაყინული, გათოშილი ӕртиссӕдзмӕ-სამოცამდე

ӕрттивы-ბრწყინავს
ӕргъӕвсты-გაყინულის გათოშილის
ӕртъӕпӕн-დაეგდო

ӕртыккаг-მესამე
ӕргӕпп-ჩამოხტომა
ӕртӕ-სამი
ӕрдуз-მოწველა
ӕртӕпп-ტყაპანი
ӕрдузы-წველის
ӕртӕфондз-თხუთმეტი (სამი ხუთი)
ӕрдыгъта-მოწველა

ӕривӕзта-გამოწელა, ჩამოწია
ӕртӕхтӕ-წვეთები
ӕривӕзтой-გამოწელეს, ჩამოწიეს
ӕруагъта-ჩამოუშვა

ӕруадысты-მოირბინეს
ӕркаст-დახედვა, ჩახედვა
ӕруӕндид-გაბედა
ӕркодтон-ჩამოვიყვანე

502
ӕрфысым-დაფუძნდა ӕрӕгвӕззӕджы-ადრიან
შემოდგომაზე
ӕрфӕндыд-მოინდომება
ӕрӕджиау-ახლახანს
ӕрхаста-მოტანა
ӕрӕджы-ახლა
ӕрхастой-მოიტანეს
ӕрӕмбырд-მოგროვება
ӕрхауд-ჩამოვარდა
ӕрӕмбырдысты-მოგროვდნენ
ӕрхаудта-ჩამოვარდა
ӕрӕмбӕхст-დაიმალა
ӕрхуыссын-დაწოლა
ӕууӕнды-ბედავს
ӕрхъирӕнтӕ-მუქარები
ӕфсиртӕ-თავთავები
ӕрхъуыды-მოუნდა
ӕфсмӕрта-ძმები
ӕрхӕсдзынӕ-მოიტან
ӕфсӕрмгъуызӕй-დარცხვენილი
ӕрхӕццӕ-მოაღწია
ӕфхӕрынц-აგინებენ, ლანძღავენ
ӕрхӕцыд-ჩამოაწია
ӕхгӕд-დაკეტილი
ӕрцауыгъта-ჩამოკიდა
ӕхсадтой-რეცხავდნენ
ӕрцахста-დაიჭირა
ӕхсидт-სტვენა
ӕрцахсӕм-დავიჭიროთ
ӕхситтмӕ-სტვენაზე
ӕрцахуыр-შეეჩვია
ӕхсызгон-გახარებული
ӕрцыд-ჩამოვიდა
ӕхсын-კვნეტა
ӕрцыди-ჩამოვიდა
ӕхсыны-კვნეტს
ӕрцыдысты-ჩამოვდნენ
ӕхсыр-რძე
ӕрцӕйцыдтӕн-ჩამოვდიოდი
ӕхсырӕй-რძისგან
ӕрцӕуы-ჩამოდის
ӕхсӕвы-ღამეს
ӕрыздӕхтон-მოვაბრუნე
ӕхсӕвыгон-ღამით
ӕрымбӕхстысты-დაიმალნენ
ӕхсӕз-ექვსი
ӕрысмыста-დასუნა
ӕхсӕн-შუაში
ӕрӕвӕрдтой-დადეს

503
ӕхсӕр-თხილი ӕххуыс-დახმარება

ӕхсӕрджын-თხილიანი ӕххӕст-სრულად

ӕхсӕрдзӕнмӕ-თხილიანში ӕцӕг-მართლა

ӕхсӕртӕ-თხილები ӕцӕгбарӕджы-ნამდვილად

ӕххормагӕй-მშიერი

საძიებელი

- ამ დროის- nыры

- ამოვიდა-ссыди

- გამოპარვა- Рахъуызын

- დამთავრდა, მორჩა-Фӕци

- თავზე, წვერზე-хӕдсӕрмӕ

- მათი შესაფერისი, მათნაირი-саккаг

- საბოლოო, უკანასკნელი-Фӕстаг

- სად ხარ? სად დაიკარგე?-Цы фӕдӕ

- სად ხარ?-Кӕмдӕ

- საკმარისი-Фаг

- საკმარისია-Фагу

- ტყის ქათამი-Хъӕддаг карк

- ფრინველი-Мӕргъ

- ღრიალით-Богътӕгӕнгӕ

- ღუმელი-Пец

- ღუმელში-пецы

- შიგ, შიგნით-мидӕг

504
- შურისმაძიებელი-мастӕтад -ერთმანეთის-Кæрæдзийы

- ჩანს-зыны -ვახშამზე-æхсæвæрыл

- ძველი,მოხუცი, ბებერი-зӕронд -ვთხოულობ, ვთხოვ-курын

- ძლიერი, ღონიერი-Тыхджын -ზმუილი, ყივილი-уасын

-ცისგულზე-арвыхъæды -თაგვი-МЫСТ

-აბა-уæдæ -თავისთვის-йæхинымæр

-აგერ-дæлæ -თოფის-топпы

-ავტორი-Aвтор -იღებდნენ-истой

-ამბავი-хабар -იყავი-уыдта

-არაფერი-ницы -იყო-уыды

-არსაიდან-ничердыгæй -იჭერს-хæцы

-ატარებდა-хаста -იხარშება-фыцы

-ახლობელი- Хиуаг -კალმახი-фарел

-გადასვლა-хизын -ლამის მიაღწია-фӕцӕйхӕццӕ

-გული-зӕрдӕ -ეგ მაგ-Уыцы

-დაკვრა-фæцæгъдын -მამის-фыды

-დაკვრა-цагъд -მასავით-уыйау

-დამორჩილებული- тӕссаг -მელია-Рувас

-დამპატიჟებელი-хонæг -მერიქიფით-уырдыгаив

-დარჩა-базад -მზის ჩასვლა-хурныгуылд

-დასაჭერი (იარაღი)-хӕцӕн -მიგდებ-მოგდება- рапарбаппар

-დაქანება-ркъул -მივიდა, მიეჭრა-бауад

-დგას-лӕууы -მორჩა-фæци

-დედის-мады -მოძალადის-тыхгӕнӕджы

-ერთ დღეს-иубон -მტირალა-кæуаг

505
-მღერა-зарыс -წიკ წიკი-цъыккцъыкк

-მწყემსებს-фиййæуттæн -ჭრილი რიგზე-хъулонрагъ

-ნაწერები-фыста -ხალხი-адæм

-ნაწერი-фыст -ხმაურით-Хъуахъхъуахъгӕнгӕ

-პატიჟი-хоныс -ხუთ–ხუთი-фӕндзгӕйттӕ

-პატრონი-хицау -ჯერ არა-нӕуал

-რა იქნა-бацис (ნაწილაკი)-дар-ც

-როდისმე-искуы (ნაწილაკი)-дӕр-ც

-სათიბეებში-Хуымгӕндты -(ფუთი 16. კგ.)-пут

-სიმღერა-ЗАРАГ -(წამალი, თივა)-Хос

-სურვილი-фæнд -ყიდვა-Æлхӕнын

-ტანსაცმელი-дарӕс -აზას-зауы

-უტკბილესი-адджындæр -შეკრა, გადანასკვა-абаста

-უყვარს-уарзы -ცა-Арв

-ფრენა-тӕхын -ცაზე-арвыл

-ქათმის-карчы -გაგზავნეს-арвыстой

-ქელეხში-хисты -დავკლათ-аргæвдæм

-ქვებში-дурты -დაკლა-аргæвста

-ქონი-фиуы -დაკლეს-аргæвстой

-ყურებაში, ცქერაშ-касты -ზღაპარი-Аргӕау

-შეწუხებული-тыхст -ზღაპარი-Аргъау

-ცხენის-бæхы -ზღაპრის ღირსი-аргъауæггаг

-ცხოვრობს-цæры -ზღაპრისთვის-аргъауын

-ძღვენი-хуын -ტაძარი-аргъуанмæ

წერ-фысы -აქეთ-ардæм

506
-არითმეტიკა-арифметикӕ -გასხლტა, გასხლეტვა-Ассӕррӕт

-დალოცვა, ლოცვა-Арфӕ -გაიძახა, გაძახება-ассыдта

-ღრმა-арф -შუა წელი-астæу

-ღრმა-Арф -წელამდე-астæумæ

-ლოცვა-арфæ -წელამდე-астæуыл

-ლოცვა-арфæ -წელი -Астау

-ლოცვით-арфӕйы -გალოკა-астӕрдта

-ხშირი-арӕх -გალოკავს-астӕры

-ხშირი, ხშირად-Арӕх -შუაში-Астӕу

-გაიწმინდა, მოიწმინდა-асæрфта -წელი-астӕу

-გაიტყუა-асайдта -მრგვალი წელი-астӕутымбыл

-გადატყდა, გადატეხვა-асаст -წელმშვენიერი-астӕухӕрзконд

-ხერხემალი-Асдауысдӕг -სქელწელიანი-астӕуыстӕд

-გაილოკა, გალოკვა-Асдӕрта -გადაქანდა-асхъиудта

-შუა-Асдӕу -გასუფთავება-асыгъдӕг

-გაიტაცონ-аскъæфой -გარეკა-атардта

-გაიტაცა-аскъæфта -გადაიხრებიან-атасынц

-გაიტაცეს-аскъæфтой -გაფრენა-атахт

-გახია -аскъуыдтӕ -გაფრინდებოდა-атахтаид

-დაგლიჯა, გახია-Аскъуыдта -გაფრინდა-атахти

-გახევა-аскъуынын -გაფრინდა-атахтис

-გაიტაცა-аскъӕфта -გაფრინდნენ-атахтысты

-გატაცება, მოტაცება-Аскъӕфын -მოგლეჯვა, მოკრეფა-атонын

-გასრიალება, გასხლეტვა-асӕррӕт -გარეკვა, გაგდება-Атӕрын

-გასრიალება, გასხლეტვა-асӕррӕтт -გაგორება-атулын

507
-გაიფრენს-атӕхы -გასრისა-аууӕрста

-გაფრინდებიან-атӕхынц -გასრისეს-аууӕрстой

-გაგორდა-Атылдис -ჩამოკიდებული-Ауыгъд

-დღესასწაული-Атынæгæй -ჩამოვკიდე-ауыгътон

-აჩქარდა-атындзыдта -შეამჩნია, დაინახა-ауыдта

-დაჩქარება-Атындзын -შეამჩნიეს, დაინახეს-ауыдтой

-გაბერვა-атыппыр -შევამჩნიე, დავინახე-ауыдтон

-გახვევა, გაეხვია-атыхта -წელიწადი-афæдз

-შეძახილი (აუუ), შორისდებული -Ау -წლის-Афæдзы

-გაუშვა-ауагъта -განგაში-афæдис

-გაირბინა-ауад -გაეშურა, წავიდა-афардӕг

ауадза -გაუშვა, გაშვება -ავიღებ-айсдзæн

-გავუშვებ-ауадздзынæн -აზაუს-Азауыл

-გავუშვათ-ауадзӕм -გაგრძელება-адæргъ

-გაუშვით-Ауадзут -გადარჩენა-аирвӕзӕн

-გაუშვებს-ауадзы -გავირბინე-азгъордтон

-გაშვება-ауадзын -ტკბილი-адджын

-გაშვება-Ауадзын ყაჩაღი, ქურდი-абырæг

-მიირბინა-ауади -ხალხის-адæмы

- შეამჩნია, დაინახა-аудта -ხალხს-адæмæн

-გაყიდვა-Ауӕй кӕнын -დავიწვები თითქოს-

басудздзынӕнЦыма
-გაყიდვა-ауӕй
-დაწყება-Байдайын
-გაბედვა-ауӕндин
-ჩუმდება-банцайы
-გაბედა-ауӕндис
-ნაცრისფერში-д ӕрфӕныкхуыз
-ჩრდილში-аууоны

508
-ორს-дыууæйæн -აბა რა-науӕд

-სასწაული, საოცარი-Диссаг -აბა ჰე -Цӕйма

-შენხელაд-ӕуыйас -აბა-Цæй

-გულიანი მოყვარული-зӕрдӕйӕнуарзт -აბა-уӕдӕ

-აბდაუბდა-салтайбалтай
-გასაკეთებლად-кæнынмæ
-აგდება, აგდებით-
кæрдзыны-პურის феппарфеппаргӕнгӕйӕ

-დედისგან-нанайӕ -აგდება-сæппарын

-მსხვერპლი-нывонд -აგდებს-раппары

-დაემხო-ныффӕлдӕхти -აგერ-уалӕ

-დრო-рӕстӕг -აგერ-уӕле

-მრგვალი-тымбыл -აგერ-дӕлӕ

-ზევითა-у ӕллаг -აგერ-Мæнæ

-დაინახა-Федта -აგერ-мӕнӕ

-დაფჩენა, გაჩაჩხვა-Фӕхӕлив -აგერ-уæлæ

-წოლა-фӕхуыссы -აგერ-уӕртӕ

-ვთამაშობთ-фӕхъазӕм აგვისტო-Августы

-დაყვირება-фӕхъӕр -აგზავნიდა-ӕрвыста

-ისმენს, გაიგებს-Фӕхъусы -აგინებენ, ლანძღავენ-ӕфхӕрынц

-წყენა-фӕхъыг -ადამიანებიАдӕм-ხალხი

-ჩხუბი-фӕхыл -ადამიანებს, ხალხს-адӕмӕн

-სუფრიდან-фынгæй -ადამიანზე-адӕймагыл

-სათიბები-Хуымтӕ -ადამიანი-Адӕймаг

-იწვა-хуыссыд- -ადამიანი-Адӕймаг

-აბა, თუ-кӕддӕра -ადამიანის-адæймаджы

509
-ადამიანისგან-адӕймагӕй -ადრინდელი-Фыццагон

-ადამიანს-адӕймагмӕ -ავადმყოფი-æррынчын

-ადგა-сыстад -ავადმყოფი-рынчын

-ადგილამდე -бынӕттӕ -ავადმყოფობაც-низдæр

-ადგილამდე-ранмӕ -ავადმყოფობისგან-низæй

-ადგილებამდე-бынӕттӕм -ავიღო-сисон

-ადგილზე-бынаты ავტორი-Авторы-

-ადგილზე-ранны აზაუ (საკუთარი სახელი)-Азау

-ადგილთან-бынатмæ -აზაუს-Азауæн

-ადგილი-Бынат -აზაუსთან-Азаумæ

-ადგილი-ран -ათასი-Мин

-ადგილი-бынат -ათი-дæс

-ადგილიდან-бынатӕй -ათი-дӕс

-ადგნენ-сыстой -ათრია-фæласта

ადვილი, იოლი-Æнцон- -აიტანა-схаста

-ადმიანში-адӕймаджы -აიტანეს-схастой

-ადრე როდის-раздӕркӕд -აიღე-сис

-ადრე-Раджы -აიღეთ-айсут

-ადრე, ახლახანს-Æрӕджы -აიღეს-райстой

-ადრე-рагæй -აიღეს-систой

-ადრე-раджы -აიღო-Райста

-ადრე-раздæр -აიღო-систа

-ადრიან შემოდგომაზე-ӕрӕгвӕззӕджы -აკანკალებს-фӕризы

-აკეთა-фæкодта
-ადრიანად-Раджыма
-აკეთე-араз

510
-აკეთე-кæн -ალალი-хæлар

-აკეთე-кӕн -ალანის(მიც.)-Аланы

-აკეთე-Кӕн -ალაპარაკდა, ამოთქვა-сдзырдта

-აკეთე-кæн -ალაჰი-ӕллӕх

-აკეთებ-фӕкӕныс ალბათ-Æвӕццӕгӕн

-აკეთებ-кӕныс -ალბათ-вӕццӕгӕн

-აკეთებდა, მოხდა-кодта -ალბათ-ӕвӕццӕгӕн

-აკეთებდა-фӕкодта -ალესილი, გალესილი, წვეტიანი-

Цыргъ
-აკეთებდი-кодтай
-ამ სოფელში-ахъæуы
-აკეთებდნენ-кодтой
-ამაღამ ამ ღამეს-Ахсæв
-აკეთებენ-арæзтой
-ამაღამ-ахсӕв
-აკეთებენ-КÆНЫНЦ
-ამბები-хабӕрттӕ
-აკეთებენ-кӕнынц
-ამბობ-зæгъыс
-აკეთებენ-фӕаразынц
-ამბობзӕг-ъыс
-აკეთებს-фӕкӕны
-ამბობენ-зæгъынц
-აკეთებს-кæны
-ამბობს-зæгъы
-აკეთებს-кӕны
-ამბობს-зӕгъъы
-აკეთებს-скæны
-ამბობს-зӕгъы
-აკეთებს-скӕны
-ამბობს-Зӕгъы
-აკეთეთ-кæнут
-ამდაგვარად შეხება-
-აკეთეს-фæкодтой
бавналӕдафтӕмӕй
-აკეთო-кæнай
-ამდენი-бӕрц
-აკეთო-кæнай
-ამოავლო-сзылдта
-აკეთონ-кæной
-ამოაძრე, დააძვრე-Фелвас
აკრეფა, აღება-Æвгӕнын-

511
-ამობურცული-ბორცვი къоппа -ამხანაგის-мбалы

-ამოგორდა-Æсттылдис -ან და -кӕннод

-ამოდიან-ссæуынц -ან/და-ӕниу

-ამოვიდნენ-ссыдысты -ანგრევ-хал

-ამოვლებული, გაგორებული-тылд -ანგრევთ, აფუჭებთ-халут

-ამოთქმა, წარმოთქმა-Сдзырдта -ანგრევს, აფუჭებს-халы

-ამოთხარეს-скъахтой -ანდა-кæнæд

-ამოთხრა-скъахын -ანდა-кæна

-ამოირბინეს-сызгъордтой -ანდა-кӕнат

-ამოისუნთქა-сулæфыд ანდაზა-Æмбисонд

-ამოიღმუვლა-сниудта -ანებივრებს, ეფერება-рӕвдауы

-ამორტყმა-Скъуырын -აპირებდნენ-Хъауыдысты

-ამოსაღებად-ӕвгӕнынмӕ -არ არის-нæу

-ამოსუნთქვა-Сулӕфт -არ არის-нӕу

-ამოტანა, ატანა-Схӕссын -არ გამოჩნდა-Нӕ разынд

-ამოქარგეს-сфæлыстой -არ ვჩანდე-нӕуынон

-ამოყო, აღმართა-сдардта -არ მორჩა-нӕфӕци

-ამოხედვა-скаст -არ მჯერა-Нӕмӕ уырны

-ამრევი, მოჩხუბარი, ჩხუბის დამწყები- -არ ძღება-Нефсӕды

Загъдкахӕн
-არ-на
-ამჩნევს-хатты
-არ-нӕ
-ამხანაგებთან-æмбæлттæм
-არ-Нæ
-ამხანაგებთან-мбӕлттимӕ
-არა-нæй
ამხანაგი-Æмбал
-არა-нӕй
-ამხანაგი-мбал
-არაგვში (მდინარე)-Арагуийы

512
-არავინ-мачи -არსად-никуыдӕм

-არავინ-ничи -არსაიდან-никуыцӕй

-არავის-Макæмæн არჩევდნენ -Æвзарой

-არავის-никæй -არც კი-куынӕ

-არავისთვის-никæмæн -არწივები-хъӕрццыгъа

-არასოდეს-Никуый –არწივი-Хъӕрццыгъ ,Цӕргӕс

-არასოდეს-никуы -არწივის-цӕргӕсы

-არაფერზე-ницӕуыл -ასალოკად-сдӕрынмӕ

-არაფერი(ჯერ)-ницыма -ასე გვეგონა- Афтӕ ӕнхъӕлдам

-არაფერი-Ницы -ასე-Афтӕ

-არაფრად-ницӕмӕ -ასე-афтӕ

-არაფრისგან-ницӕмӕй -ასე-афтæ

-არაყი-арахъхъ -ასეთებისგან-ахӕмтӕй

-არეული-Змӕст -ასეთი, ასეთნაირი-айхуызӕн

-არეული, გათხვრილი-змӕст -ასეთი-ахæм

-არიან-вӕййынц -ასეთი-ахӕм

-არიან-сты -ასეთნაირად-афтӕмӕй

-არიგებდა-амыдта -ასეთნაირად-афтæмæй

-არიგებდა-фӕдзӕхста -ასი-фондзыссæдз

-არიგებდნენ-амыдтой -ასი-Фондзыссӕдз

-არის ხოლმე-вӕййыйӕ -ასი-мын

-არის-у -ასწავლა, შეასწავლა-бацамыдта

-არის-вӕййы -ასწავლის, სწავლა (საწყისი ფორმა)-

Амонын
-არის-ис
-ასწია-Схӕцыд
-არის-уайы

513
-ასწია-схæцыд -აღარაფერი ницуал

-ატანა, მორევა(სიმძიმის)-Фӕразын -აღარაფერი, არაფერი Нмцыдал

-ატარებდნენ- хастой -აღარაფერიницыуал

-აუცილებლად-ӕнӕмӕнг -აღება -Сисын

-აფრენ-стахт -აღება-Райсын

-აფრინდა-Стахти -აღება-сисын

-აფუჭებდა-хæлдта -აღებაზე-айстыл

აქ -Æм -აღებს- бакӕны

-აქ-Ам -აღზრდილი, გაზრდილი-Хъомыл

-აქ-Ам -აღიარება-басаст

-აქ-ӕм -აღიარებად-басастаид

-აქამდე, ამ დრომდე-Ныронг -აღიარებისთვის-басæттынæн

-აქამდე, ჯერ-нырмæ -აღმართამდე-фæхæрдгæнæнмæ

-აქეთ–იქეთ, ორივე მხარეს- -აღმოჩნდა, გამოჩნდა-Бафтыд, Фӕзынд

дыууæрдыгæй
-აღნაგობა-конд
-აქეთ-იქით (ორივე მხარეს)-
-აშენებდნე, აგებდნენ-фæцамадтой
Дыууӕрдӕм
-აშვებული-уӕгъд
-აქეთ–იქით სიარული-рацубацу
-აშკარა, გახმოვანებული-ргом
-აქეთ–იქით-фæйнæрдæм
-აშკარა, ღია-æргом
-აქეთ–იქით-фӕйнӕрдӕм
-აშკარად-Бӕрӕгӕй
-აქცევენ, წააქცევენ?!-бырстой
აჩვენებდნენ -Æвдыстой
-აღარ არის-ис-нал
-აჩქარდა, აჩქარება-бацъынд
-აღარ შემეძლო-Нал фӕрӕздон
-აჩქარება-батахт
-აღარ-нал
-აცინებენ-Худын кӕнынц
-აღარ-никуыуал
-აცოცება-Хӕрдмӕ бырын

514
-აძლევ, მისცემ-дӕттыс -ახლახანს-Æрæджиау

-აძლევდა-дӕттӕ -ახლახანს-рӕджы

-აძლევდნენ-лæвæрдтой -ახლი დღე-Ногбон

-აძლევდნენ-лæвæрдтсй -ახლობელი-ӕмгӕрон

-აძლევდნენ-лӕвӕрдтой -ახლობელს-хиуагæн

-აძლევს-дæтты -ახლობლები-хицæуттæ

-აძლევს, მისცემს-дӕтты -ახლობლების-хицæутты

-აწონვა-Барын -ახლობლებისგან-хицæуттæй

-ახალ სამოსელში-Ногдзауты -ახლობლისХиуаджы

-ახალი დღე-Ногбон -ახლობლობით хӕстӕгӕй

-ახალი-Ног ახლოს Æввахс-

-ახლა ისინი-Ныр уыдон ახლოს-Æввахс

-ახლა-геныр -ახლოს-цур

-ახლა-Иеныр -ახლოს-ӕввахс

-ახლა-йеныр -ახლოს-Хӕсстӕг

-ახლა-ныр -ახლოს-хӕстӕг

-ახლა-ӕрӕджы -ახლოს-цурмæ

-ახლად გამოშვებული-ногуагъд -ახმათი (საკუთ.სახ.)-Ахмӕт

-ახლად ტყაპანი-ногӕйгуыпп -ახსნიდა, გაათავისუფლებდა-

суагътаид
-ახლადგამოჩეკილი, ახლად
გამოშვებული-Ногуагъд -ახსნილი, გაშვებული,
გათავისუფლებული-суæгъд
-ახლავე, ეხლავე-Ныртӕггӕ
-ბაბუა -Фыдыфыд
-ახლავე-тӕккӕ
-ბავშვები-Сабитӕ, Сывӕллӕдтӕ
-ახლახანს-ӕрӕджиау
-ბავშვების-сывӕллӕтты
-ახლახანს-Æппынӕрӕджи

515
-ბავშვებს-сывæллæттæн -ბატკნებს-Гокотӕн

-ბავშვი-сывæллон -ბატკნის-уӕрыччы

-ბავშვის-сывæллоны ბატონები- Æлдæртты-

-ბალახზე-кӕрдӕгыл ბატონთან- Æлдармæ-

-ბალახზე-кæрдæгыл -ბატონთან, ერისთავის-

Ерыстауæлдармæ
-ბალახი-кæрдаг
-ბატონი-Æлдар
-ბალახი-кӕрдӕг
-ბატონის-Æлдары
-ბალიშის პირი-бӕзцъарӕй
ბატონს- Æлдарæн
-ბამბასავით-бæмбæгау
-ბაყაყი-Хӕфс
-ბანჯგვლიანი-Хъуынджын
-ბე (წინასწარი გადასახადი
-ბარტყები-бæллæхтæ
სარძლოსთვის) -Ирӕд
-ბარტყები-лӕппынтӕ
-ბებია-гыцци
-ბარტყების-лӕппынты
-ბებიის-Бебӕйы
-ბარტყებისგან-лӕппынтӕй
-ბედავდა-уæндыд
-ბარტყი-Лаппын
-ბედავს-ӕууӕнды, уӕнды, ууӕнды
-ბარტყი-Лӕппын
-ბედი-амонд
-ბარტყი-Лӕппын
-ბედნიერი-АМОНДДЖЫН
-ბატების-гогызы
-ბედნიერი-Амонджын
-ბატი-Хъаз
-ბევრი-Бирӕ
-ბატკანი-УÆРЫК
-ბევრი-Бира
-ბატკანი-Уӕрык
-ბევრი-бирӕ
-ბატკანი-Уӕрыкк
-ბევრი-бирæ
-ბატკანს-гокойы
-ბევრნი-бирӕтӕ
-ბატკნები-уæрыччытæ
-ბევრს ნუ ლაპარაკობ-Бирӕ ма дзур
-ბატკნები-уӕрыччытӕ

516
-ბეღურა-Дзывылдар -ბოსლებში-скъӕтты

-ბილეთი-Билет -ბოღმა, სიბრაზე, ბრაზი-Маст

-ბიძები (დედის მხრიდან)- -ბოღმით, ბრაზით-мæстæй

мадыфсымæртæ
-ბრაზი, ბოღმა-мæсты
-ბიძებისგან-мадыфсымæртæй
-ბრაზი-мӕстытӕ
-ბიძებისკენ-мадыфсымæртæм
-ბრაზიანი, ბოღმიანი-мæстыгæр
-ბიჭები-лæппутæ
-ბრაზმორეული-мӕстыдӕрӕй
-ბიჭზე-лæппуйыл
-ბრალი-Аххос
-ბიჭი-лæппу
-ბრალი-æфсон
-ბიჭის-лæппуйы
-ბრალი-аххос
-ბნელი-Талынг
-ბრიალა-хъоппӕг
-ბოდიში-Хатыр
-ბრიგადირთან-бригадирмӕ
-ბოლი, კვამლი-Фӕздӕг,фӕстӕг
-ბრიგადირი-бригадир
-ბოლო-кæрон
-ბრიგადირის-бригадиры
-ბოლო-фæстаг
-ბრტყელი, გაბრტყელებული-Тъӕпӕн
-ბოლომდე-Кӕронмӕ
-ბრტყელი-тъӕпӕн
-ბოლომდე-Фæстагмæ
-ბრძოლა, შერკინება, ომი-тох
-ბოლომდე-фӕстагмӕ
-ბრწყინავდნენ æрттывтой
-ბოლოს-фæстейæ
-ბრწყინავს Æрттивы
-ბოლოში-кӕронӕй
-ბრწყინავსӕрттивы
-ბორცვი-Къуыпп
-ბრჭყალები Дзӕмбыдтӕ
-ბორძიკ-ბორძიკით-цухмухтæгæнгæ
-ბრჭყალებიДзӕмбитӕ
-ბოსელი-Скъӕт
-ბრჭყალებით дзӕмбытӕ
-ბოსელში-скъæты
-ბრჭყალებითдзӕмбыйӕ
-ბოსელში-скъӕты
-ბუდე Ахсдон

517
-ბუდეахæстоны -ბუჩქში-къутӕры

-ბუდეахстон -ბღავის, ყმუის, ყივის-Уасы

-ბუდეებზეахстӕттыл -ბწკარები-таурӕгътӕ

-ბუდეები ахстӕттӕ -გააგდო, გააძევა-Фӕсырдта

-ბუდეებშიахстӕтты -გაათრია-аласта

-ბუდეთი-ахстонӕй -გაათრიოს-аласа

-ბუდესთან-ахстонмӕ -გააკეთა ჩიტები-скодтацъиутӕ

-ბუდეში-ахстоны -გააკეთა-сарӕзта

-ბუდეში-ахæстонмæ -გააკეთებ,აკეთებ-кӕндзынӕ

-ბუდის გამკეთებელი, ამშენებელი- -გააკეთებდა-кодтаид

ахстонаразӕджы
-გააკეთებენ-кӕндзысты
-ბუზები-бындзытæ
-გააკეთებს-кæндзæни
-ბუზი-бындз
-გააკეთეს-сарӕзтой
-ბუზიჭამია-бындзхор
-გააკეთეს-сарæзтой
-ბუზღუნი-мыхъхъытӕ
-გააკეთეს-скодтай
-ბულბულები-сӕлабыртӕ
-გააკეთეს-скодтой
-ბულბული-сӕлабыр, Булӕмӕргъ
-გაარტყა-ныццавта
-ბუმბულები-бамбулитӕ
-გაარტყეს-ныццавтой
-ბუმბული-Бамбули
-გააღე-бакӕн
-ბურთი-пурти
-გააღე, შეაღე-Байгомкӕн
-ბურთით-пуртийӕ
-გააღო-Байгом кодта
-ბუჩქებზე-къутертыл
-გააღოსбакӕна
-ბუჩქები-Кутӕртӕ
-გააღწია, დააღწიაныийрвӕзт
-ბუჩქებისკენ-къуытӕртӕм
-გაბედა ӕруӕндид
-ბუჩქი-Кутӕр, Къутар
-გაბედავდაбауӕндыдаид

518
-გაბერილი Тыппыр -გაგონება-фæхъус

-გაბრაზდა ӕрбамӕсты -გაგრძელდა-фæдаргъ

-გაბრაზდა фӕмӕсты -გაგრძელებაზე-дæргъдзинады

-გაბრაზება, ბრაზი Мӕсты -გაგულისებული, გაბრაზებული-

фырмӕста
-გაბრაზებული, ბრაზიანიмӕсты
-გადააგდე-аппарста
-გაბრაზებული,
გამწარებულიфырмӕстӕй -გადააგდე-аппар

-გაბრუნდა аздæхт -გადააგდებენ-аппарынц

გაბრუნდი-аздах -გადააგდო-аппæрста

-გაბრწყინდაфæрухсфæмынæг -გადააყენა-адардта

გაბრწყინება, ბრჭყვიალი Æрттивын- -გადააყენეს-адардтой

-გაგება амбарын -გადაბრუნებული-фæлдæхт

-გაგება Базонын -გადაგდება-Аппарын

-გაგება бамбарын -გადაგდებული, დაგდებული-хауд

-გაგება-Фехъусын -გადაგრიხა-аздыхта

-გაგება, გამჟღავნება-сбӕрӕг -გადადიან-хизынц

-გაგება-базонын -გადავაგდე-аппӕрстон

-გაგება-хъуыст გადავარდა-Былӕй асхъиудта

-გაგებინება-фӕхабар -გადავარდა-фӕхаудис

გაგზავნა-æрвитын -გადავარდება-ахауа

-გაგზავნა-Фервитын -გადავარდნა, დავარდნა-Аххауын

-გაგზავნიან-арвитой -გადავარდნა, წაქცევა-Ахауын

-გაგიჟდა, გადარევა, გასულელება- -გადავარდნა-ахӕуа

Фӕсӕлхӕр
-გადავიდნენ ахызтысты
-გაგიჟდა-сæрра
-გადავრჩები-Аирвӕздынӕн

519
-გადავრჩები-аирвӕздзынӕн -გადაყრა-калгæ

-გადაკეც, გადმოკეცვა-фесчъилфесчъил -გადაყრა-калын

-გადაკეცვა-фӕчъил -გადაყრილი-Калд

-გადამალა-амбӕхста -გადახვევა-Ныттыхсын

-გადამყრელივით-калæгау -გადახტება-агӕппласы

-გადამხდელები-бегарагæнджыты -გადახტომა-агӕпп

-გადარჩა-фервæзт -გადახტომა, ნახტომი-Агӕпп

-გადარჩა, მიასწრო Раирвӕсти -გადიდგულდა-фестырзæрдæ

-გადარჩა, გადარჩენა аирвæзт -გადმოაგდებენ-раппардзысты

-გადარჩენაИрвӕзын -გადმოაგდო -раппӕрста

-გადარჩენაраирвӕзын -გადმოგდება-Раппарын

-გადარჩენაРаирвӕзын -გადმოგდება-раппар

-გადარჩენაфервæзын -გადმოდი-рахиз

-გადარჩნენраирвӕзтысты -გადმოვარდა-рахаудта

გადასაფენი, საფენი Æмбæрзæн- -გადმოვიდნენ-рахызтысты

-გადასახადიбегара -გადმოვიწერო-рафыссон

-გადასახადის бегарайы -გადმოხტომა-рагӕпп

-გადასახტომიагӕппгӕнӕнтӕ -გაელვება-Фӕирд

-გადასვლით хизынмæ -გაემართა-араст

-გადაყარა акалдта -გაემართა-бараст

-გადაყარეს акалдтой -გაემართნენ, წავიდნენ-Араст ӕсты

-გადაყლაპაаныхъуырдта -გაეშურნენ-Арастсты

-გადაყლაპვა, ყლაპვა Ныхъуырын -გავაგზავნი-арвитон

-გადაყლაპვაаныхъуырын -გავაკეთებ-кӕндзӕн

-გადაყლაპვამდე-аныхъуырынмæ -გავაკეთებ-кæндзæн

520
-გავაკეთებ-кæндзынæн -გაზაფხული-уалдзæг

-გავაკეთებ-скӕндзӕн -გაზაფხული-уалдзӕг

-გავაკეთებდი-кодтаин -გაზაფხულიდან-уалдзӕгӕй

-გავაკეთო-скæнон -გაზაფხულის დღე-Уалдзӕгбон

-გავაკეთოთ-саразæм -გაზაფხულში-уалдзæджы

-გავაკეთოთ, გავაღოთ-бакæнæм -გაზი-газ

-გავაკეთოთ, ჩავიცვათ-Скӕнӕм -გაზრდა, ზრდა-Рӕзын

-გავაკეთოთ-скæнæм -გათბობა-тавын

-გავაშველე-баиргъавтон -გათეთრდა-ныуурс

-გავაშველე-баиргъӕвтон -გათრევა Аласын

-გავიგე-базыдтон -გათრევა, წაღება, წათრევაАласда

-გავიგე-фехъуыстон -გათხარა акъахта

-გავიგე-бамбæрзтон -გათხოვებაмоймæ

-გავიგე-бамбæрстон -გათხოვილზეмойыл

-გავიგე-бамбӕрстон -გათხრა бакъах

-გავიგებ-базондзынӕн -გაიბერა адӕнгӕл

-გავიგებ-Фæн -გაიბერა Адӕнгӕл

-გავიგო-базонон -გაიბერაныддӕнгӕл

-გავირებულები-ныххæрджитæ -გაიბერა, გაიბღინძაадæнгæл

-გავიხედები, გამოთქვა- -გაიბერნენ, გაიბღინძნენадымстысты

акӕсдзынӕнрадзырдта
-გაიგე базоной
-გავლახოთ, მივბერტყოთ,
-გაიგე-фехъуыстай
ვცემოთснӕмӕм
-გაიგე-базон
-გაზაფხულამდე-уалдзæгмæ
-გაიგე-базонай
-გაზაფხულზე-уалдзыгон
-გაიგე-базыдтай

521
-გაიგებ-базондзынӕ -გაიქეცი, გაირბინეлидз

-გაიგებ-фехъусдзынӕ -გაიღვიძა фехъал

-გაიგება-фехъуысы -გაიღვიძაрайхъал

-გაიგებენ-базонынц -გაიღო, გაიხსნა, გაიპო байгом

-გაიგებს-фехъусы -გაიშალა, გაშლაныппӕррӕст

-გაიგებს, იგებს-базоны -გაიჩაჩხა ныххæлиу

-გაიგეთ-Базонут -გაიცინა бахудти

-გაიგეს-базыдтой -გაიცინაныххудтис

-გაიგო-базыдта -გაიცინეს бахудтис

-გაიგო-Базыдта -გაიცინესбахудтысты

-გაიგო-бамбæрста -გაიხედაАкаст, Фӕкаст

-გაიგო-фехъуыста -გაიხედეთ რაАкӕсутма

-გაიგო-бамбӕрста -გაიხედეთакӕсут

-გაიგოს-базона -გაიხედეთАкӕсут

-გაიზარდა-схъомыл -გაიხედესакастысты

-გაიკითხა-афарста -გაიხლართაфӕзилдух

-გაილანძღა-фæхæрам -გაკეთებაСкӕнын

-გაინაბა-Ныхъхъус -გაკეთებული, კეთება-фӕкӕныд

-გაინძრაбанкъуыста -გაკვეთილების შემდეგ-Фӕсуроктӕ

-გაინძრა-змæлыд -გაკვეთილების შემდეგ-фӕсурокты

-გაინძრა-сызмæлыд -გაკვეთილების შემდეგ-Фӕсурокъты

-გაიჟღერა, გაისმა-айхъуыста -გაკვეთილზე-урокмӕ

-გაირბინა-азгъордта -გაკვეთილი-урок

-გაირბინე-азгъордтай -გალანძღვა-Фӕхарам

-გაიფანტა, დაიფანტა-ныппырх -გალანძღული, გაკილული-æфхæрд

522
-გალღვა, გათბა-батæфст -გამოირბენდა-рауадаид

-გალღვა, გათბა-батæфсти -გამოირბინა-рауад

-გამა-баба -გამოიქცა, გამოირბინა-разгъордта

-გამაგრდა, გამაგრება-фӕфидар -გამოიჭირა-рацахста

-გამარჯვებული-уæлахиз -გამოკითხვამდე-афӕрсынмӕ

-გამგონი-ӕмбаргӕ -გამოპარვა-Рахъуызын

-გამი-гам -გამორეკა-раскъӕрдта

-გამოაბრუნა-разылдта -გამორეცხე-Рахсадтай

-გამოაგდებენ-расурынц -გამორჩევა, არჩევა-Равзарын

-გამოარჩიეს-равзæрстой -გამორჩევის-равзарыны

-გამოარჩიოს-равзара -გამოსრიალება, გამოსხლეტა-

расӕррӕтт
-გამოაჩინეს-равдыстой
-გამოსტყუა, მოატყუა-расайдта
-გამობრუნდა-раздæхти
-გამოსცადა-афӕлвӕрдта
-გამობრუნება, გამოტრიალება-
Раздӕхын -გამოუშვა-рауагъта

-გამობრუნება, მობრუნება-раздæхт -გამოუშვებს-рауадздзӕн

-გამობრუნება-раздахын -გამოუშვეს-рауагътой

-გამოგზავნილი, შემონათვალი- -გამოყოფა-радардта

æрвитæггаг
-გამოშურება -рафардӕг
-გამოგლიჯა-ратыдта
-გამოჩნდა-разынд
-გამოვიქეცით-ралыгъдыстæм
-გამოჩნდა-ӕрбазынд
-გამოვრეცხავ, მოვრეცხავ-рахсдзынӕн
-გამოჩნდა-фæзынд
-გამოთრევა-ралӕст
-გამოჩნდა-фӕзынд
-გამოთხარა-ракъахта
-გამოჩნდა-Фӕзынд
-გამოთხრა, თხრა-Къахын
-გამოჩნდაсзынд

523
-გამოჩნდება-фæзындзæн -განიერი-Уӕрӕх

-გამოჩნდება-фӕзыны -განძრევა-змæлын

-გამოჩნდი-Фӕзындтӕ -განძრევა-Змӕлгӕ

-გამოცანა-уыциуыци -განძრევა-фезмӕлы

-გამოცანა-Уыци-уыци განძრევა, დარხევა-Æнкъусын-

-გამოცვალეს-аивтой განძრევა, დარხევა æнкъуысын-

-გამოცოცდა, გამოძვრა-Рабырыд -განძრევა-змæлд

-გამოძახება-фæсидт -განძრევა-сызмæлын

-გამოწელა, ჩამოწია-ӕривӕзта -განძრევა-фезмæлын

-გამოწელეს, ჩამოწიეს-ӕривӕзтой განძრეული, შერხეული-æнкъуыст

-გამოჯანმრთელდა -сдзæбæх -გაოფლიანდა-схид

-გამტანობა-сагъӕстӕ -გაოცება-бадис

-გამშველებელი-иргъæвæг -გაპარვა-хъуызгӕ

-გამძღარი-Æфсӕст -გაჟღერდა, გამჟღავნდა-райхъуысти

-გამწვანდა-ныцъцъæх -გაჟღერება, გამჟღავნება-райхъуыст

-გამწვანდა-ацъæх გარბენა, სირბილი-Æгъзорын

-გამწვანება-рацъӕх -გარბენა, სირბილი-Згъорын

-გამხდარი, სუსტი-мӕллӕг -გარბენ-გამორბენა-Рагъзор-багъзор

-გამხიარულდა-схъæлдзæг -გარბენ–გამორბენა-рауайбауай

-გამხმარი-хус -გარედან-ӕддейӕ

-გამხმარი-Хус -გარეთ-ӕддӕмӕ

-განათება-барухс -გარეთ-дуармæ

-განათება-ирдгæ -გარეკ–გამორეკვა-ратæрбатæр

-განათხოვი, გათხოვილი-куырд -გარეკვა-скъӕрын

-განგაში-Фӕдис -გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиутимӕ

524
-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиутӕй -გატრიალება (უკან მიტრიალება)-
Аздӕхын
-გარეულ ჩიტებთან-Сырддонцъиутӕ
გაუთხოვარი-Æнæмой
-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиуты
გაუმართლებლად -Æнæрастæй
-გარეულ ჩიტებთან-сырддонцъиуы
-გაუნძრევლად-ӕнӕзмӕлгӕйӕ
-გარეული ჩიტი-сырддонцъиу
-გაფენა, გაშლა-айтыдта
გარეშე, გარე-Æддаг
-გაფითრდა-ныффæлурс
-გარკვეული, დამტკიცებული-Бӕлвырд
-გაფითრებული-Фӕлурс
-გარკვეული, ნამდვილი-бӕлвырд
-გაფინა, გაფენა-ныддарта
-გარშემო-алыварс
-გაფრენ-გამოფრენა-ратæхбатæх
-გარშემო-Алыварс
-გაფრინდა-фӕтахт
-გარშემო, ირგვლივ-Алыварс
-გაფრინდებიან-тӕхдзысты
-გარჩევა, გამორჩევა, არჩევა-Равзарын
-გაფუჭდა-слӕхъуг
გარჩეული, გამორჩეული Æвзæрст-
-გაქრა-фӕтар
-გასაგები, მოსასმენი-байхъусæд
-გაქცეული-алыгъд
-გასათხოვარი ქალის წინასწარი
გადასახადი-ирæд -გაღარიბდა-фæмæгуыр

-გასაკეთებელი-кæнинаг -გაღება-Гомкӕнын

-გასაკეთებლად-аразынмæ -გაყინვა, გაიყინა-Ныссалди

-გასაკეთებლის-кæныны -გაყინული-салд

-გასარბენად-лидзынвæнд -გაყინული, გათოშილი-Æргъӕвст

-გასაშვები-суадздзӕн -გაყინული, გათოშილი-ӕргъӕвст

-გასაშველებლად-иргъӕвынӕй -გაყინულის გათოშილის-ӕргъӕвсты

-გასკდნენ-атыдтой -გაყოფა (რაიმე საგნის, ნივთიერების)-

дихы
-გასრიალებული, სრიალა-алӕгъз
-გაშეშდა-ныффидари
-გატაცება, მოტაცება-Скъӕфын

525
-გაშველება-Баиргъӕвын -გაცვლის-ивдзӕн

-გაშველება-Иргъӕвын -გაცინება-Фӕхудын

-გაშლილი, ფართო-Пӕрӕх -გაცინება, სიცილი-Худын

-გაშორდა-фӕхицӕн -გაცნობა, გაგება-Базонын

-გაშორება, დაშორება-ахицæн გაცოცდა-абырыд

-გაშრა-ныссур -გაცხელდა-ставд

-გაშრა-басур -გაძლება-Фӕразын

-გაშტერდა, გაშტერება, მიშტერება- -გაძღა, დანაყრდა-бафсæд

Нымдзӕст
-გაძღომა-фсӕдын
-გაშხუილება-апӕррӕст
-გაძღომა, დანაყრება-Бафсис
-გაჩაჩხული-хæлиуæй
-გაწელვა-иваза
-გაჩერდა, შეჩერდა-Фӕлӕуыди
-გაწეწილი-пӕлӕхсар
-გაჩერდი, გაჩუმდი-банцай
-გაწითლდა-фæсырх
-გაჩერდი, შეჩერდი-Фӕлӕу
-გაწითლდა-ныссырх
-გაჩერება, დგომა-Лӕуын
-გაჭიმა, გაწელა-ахӕцыд
-გაჩერება, შეჩერება-банцад
-გაჭიმეს-рывӕстой
-გაჩეჩილი, აწეწილი-пыхцылӕй
-გაჭრილი-алыг
-გაჩნდა, იქცა-февзӕрд
-გაჭყლეტილი-цъист
-გაჩუმდი-Банцай
-გახარება, სიხარული-ныццин
-გაჩუმდნენ, დაწყნარდნენ-банцадысты
-გახარება, სიხარული-фæцин
-გაჩუმება-Банцайын
-გახარება-бацин
-გაცეცხლებული-цæхгæр
-გახარება-сцин
-გაცვლა -Баивын
-გახარებული-ӕхсызгон
-გაცვლა, შეცვლა-Ивын
-გახედ-გამოხედვა-аракӕсбакӕс
-გაცვლა-ивд
-გახედვა, ხედვა, მზერა-акаст

526
-გახევება-фӕмехъ -გვარი-Коцойты

-გახმა-ныххус -გვარი-Мыггаг

-გახმოვანება-схъæр -გვარი-Урстуалтæм

-გახსნილად-ӕнгомӕй -გვარიდან-мыггагӕй

-გეთაყვა-Дӕхорзӕхӕй -გვარის-мыггаджы

-გემო-ад -გვეგონა-нхъӕлдтам

-გეშინია, შეშინდები-фӕтӕрсис -გველი-Калм

-გეშინია-тӕрсыс -გველი-КАЛМ

-გვარები-мыггæгтæ -გველის-калмы

-გვარი (გაბითაანი)-гӕбытӕ -გვერდებზე-синтыл

-გვარი (ოსური)-Гæдиатæ -გვერდები (მათი)-сӕфӕрстӕ

-გვარი-Гуыцмӕзты -გვერდები-Синтӕ

-გვარი-джебогътæ -გვერდები-фӕрстӕ

-გვარი-Косеты -გვერდი-Фарс

-გვარი-мыггаг -გვერდი-фарс

-გვარი(ხეთაგათი)-Xeтӕгкаты -გვერდიდან -Фӕрсырдыгӕй

-გვარი, ბიგანათი-Биганаты -გვერდით-фарсмæ

-გვარი, ბიგანათი-Бигантимæ -გვერდულად-иувӕрсты

-გვარი, ბიგანათი-Биганы -გზა აებნა, დაიკარგა-фӕдзӕгъӕл

-გვარი, ბიგანათი-Бигтанатæ -გზა აებნა, დაიკარგა-фæдзæгъæл

-გვარი-гаджидæутты -გზა-фæндаг

-გვარი-Гуыцыры -გზა-Фӕндаг

-გვარი-Дзесты -გზაზე-фæндагыл

-გვარი-Дзиойты -გზაზე-Фӕндагыл

-გვარი-Дзугаты -გზები-фæндæгтæ

527
-გზებივით-фӕндаггонтӕй -გუგუნით-гуыргуырæй

-გზის შორიახლოს-Фӕндаггӕрон -გულგაყინული, გულგრილი-ихзæрдæ

-გზის-фæндаджы -გულდასაწყვეტი-зӕрдӕхалӕн

გინება, ლანძღვა-Æлгъитын -გულები-зæрдæтæ

-გიჟი, სულელი-Сонт -გულზე-зӕрдыл

-გიჟი-æрра -გული-Зӕрдӕ

-გიჟივით-Сонтӕй -გული-зæрдæ

-გიყვარდეს-уарз -გულიანად (სიტყვასიტყვით მთელი

პირით) Дзыхыдзаг
-გიყვარს-уарзыс
-გულიანად-зæрдæйæ
-გმირი-Хъӕбатыр
-გულიანი-зæрдиаг
-გოგო-чызг
-გულისკენ-зæрдæмæ
-გოგოები-чызджытæ
-გულისფიცარი-армытъӕпӕны
-გოგოზე-чызгыл
-გულში-зæрдæйы
-გოგოს-чызгæн
-გულში-зӕрдӕйы
-გოგოს-чызджы
-გულში-зӕрдӕмӕ
-გოგოსგან-Чызгай
-გულში-Сӕзӕрдӕмӕ
-გორაობა-Тулын
გუშინ-Æзнон
-გორვა-Тулын
-გუშინ წინ-ӕндӕрӕбон
-გოჭებთან-хыбылтимӕ
-გუშინ-знон
-გოჭებს-хъыбылтӕн
-გუშინ-Знон
-გოჭის-хъыбылы
გუშინწინ- Æндӕрӕбон
-გრუხუნი-гæрах
და (კავშირი)-Æмӕ
-გრუხუნი-Гӕрӕх
და (კავშირი)-Æмӕ-
-გრძელი-Даргъ
და (კავშირი)-Æмае -
-გუგუნი-гуыргуыр

528
და (კავშირი)-æнæ -დაბინავდა, დამკვიდრდა-ӕрбынат

-და (კავშირი)-ӕмӕ -დაბინდება-ӕмбис

და ერთი-Æмæиу -დაბინდებამდე-ӕмбисмӕ

-დაალევინა-бадарта -დაბლების-ныллӕджыты

-დაალევინოს-бадарат -დაბრალებული-аххосагӕй

-დაანგრიე, დაშალე, გააფუჭე-халӕй -დაგვიანება-бафӕстиат

-დაანებე-ныууадз -დაგრუხუნება-Ныггуыпп

-დაატრიალა -фæзылдта -დაგუბება-ныггуылф

-დაატრიალა, მიატრიალა-азылдта -დადარაჯებაზე-бахъахъхъæныныл

-დააძვრე-фелвас -დადგა-слӕууыд

-დააძრო-фелвæста -დადგნენ-ныллæууыдысты

-დააწყვეს, დადეს-æрæвæрдтой -დადეს-ӕрӕвӕрдтой

-დაახლოება-балымæн -დადიოდა-цыди,цыдис

-დაბადება-Райгуырын -დადიოდნენ-цыдысты

-დაბადებიდან-Гуырыкондӕй -დადნობა, გალღობა-батайын

-დაბადების ადგილი-Рӕйгуырбынат -დადო, დააწყოæрæвæрдта

-დაბალი-Ныллӕг -დაეგდო-ӕртъӕпӕн

დაბანვა, დარეცხვა, ჩეჩვა (მატყლის)- -დავანებებ-ныууадздзынӕн

Æхсын
-დავეთანხმე-бакуымдтон
-დაბერდა-базæронд
-დავეწიო-баййафон
-დაბერდა, მოხუცდა-ныззæронд
-დავიბადე-райгуырдтӕн
-დაბერტყვა, დაკვრა-Цӕгъдын
-დავიმალე-амбæхстæн
-დაბერტყილი-æххæст
-დავინახე-федтон
-დაბეჯითებით, დანამდვილებით-
-დავიღუპე, დავიკარგე-фесӕфтӕн
бӕрӕггонд
-დავიწყება-ӕрбайрох

529
-დავიწყება-ферох -დაიკივლა-ныхъхъыллист

-დავიწყებული, მივიწყებული-рох -დაილოცა, დალოცა-скуывта

-დავიწყებული, მივიწყებული-Рох -დაიმალა-амбæхсти

-დავიჭერ-æрцахсдзынæн -დაიმალა-ӕрӕмбӕхст

-დავიჭერვ-хӕцдзынӕн -დაიმალე-бамбӕхс

-დავიჭიროთ-ӕрцахсӕм -დაიმალებოდა-амбæхстаид

-დავპატიჟეთ, მოვიწვიეთ-æрхуытæм -დაიმალნენ-ӕрымбӕхстысты

-დავრჩებით-баззайдзыстæм -დაიმახსოვრე, გულში შენახვა-Зӕрдыл

дар
-დავტოვე-уадздын
-დაინახავდა-федтаид
-დავქოქე-аивтыгътон
-დაინახეს-федтай
-დავჭირდი-бахъавыдтӕн
-დაინახეს-федтой
-დათანხმება, თანხმობა, დაეთანხმა-
Сразы -დაიტრაბახა-раппӕлыд

-დათესვა, თესვა-тауын -დაიღალა-бафӕллад

-დათვი-арс -დაიღუპე, დაიკარგე-Фесӕфтӕ

-დათვი-Арс -დაიღუპებიან-æрбайсафдзысты

-დათვლა, თვლა-Нымайын -დაიღუპებოდა-рбайсæфтаид

-დათვლილი-нымад -დაიყეფეს-срæйдтой

-დათვს-арсæн -დაიჩრდილა, დაჩრდილვა-фӕаууон

-დათვს-Арсен -დაიწვი-Басыгътӕ

-დაიბადა-райгуырд -დაიწრიპინა, წრიპინი-ныкъкъæскъæс

-დაიბადონ-райгуырой -დაიწრიპინა-сцъысцъыскодта

-დაიბადოს-райгуыра -დაიწყებენ-байдайынц

-დაიზუზუნა-ныддыздыз -დაიწყეს-байдыдтой

-დაიკარგე?-Фесӕфтӕ -დაიწყეს-райдыдтой

530
-დაიწყო-байдыдта -დალევინება-бадарын

-დაიწყო-райдыдта -დალია-анызта

-დაიწყოს-райдайа -დალია, შესვა-анывæста

-დაიჭერ-æрцахсдзынæ -დალია, შესვა-баныуӕзта

-დაიჭერდა-рцахстаид -დალიეს, შესვეს-банызтой

-დაიჭერდნენ-хæцыдаиккой -დალოცვა-кува

-დაიჭირა-ацахста დამალვა-Æмбӕхсын

-დაიჭირა-ӕрцахста -დამალვა-Амбӕхсын

-დაიჭირა-фӕхӕцыдыд -დამალვა-бамбæхст

-დაიხარა-ӕргуыбыр დამალვა,მალვა-Æмбӕхсын

-დაიხარა, დაიკუზა-Æргуыбыр кодта დამალული-Æмбæхст

-დაკარგე-фесаф -დამალული -ӕмбӕхст

-დაკარგვა-Фесӕфын -დამარხეთ-баныгæнут

-დაკარგვა-саф -დამარხეს-баныгæдтой

-დაკარგულზე-сӕфтыл -დამარხვა-Баныгӕнын

-დაკარგული-сӕфт -დამაწყევარი, დასაწყევლი-ралгъитæг

-დაკეტა-ахгæдта -დამბაჩა-дамбаца

-დაკეტეს-сæхгæдтой -დამეგობრდა-схӕлар

-დაკეტილი-ӕхгӕд -დამნაშავე-аххосджын

-დაკვრა, ბერტყვა-сцагъта დამპალი-Æмбыд-

-დაკვრა-цӕгъд -დამსვი-авӕрмӕ

-დაკოდვა-Æрдузын -დამტარებლები-зиллӕгтӕ

-დაკრეფა, გამოგლეჯა, გამოთხრა- -დამტვრეულში-састы

Ратонын
დამტირებლებისგან-хъарджытæй-
-დალევა-Баназын
-დამტრიალებელი-зыланггӕнӕг

531
-დამშვიდდა, დამშვიდება-фæсабыр -დარიგებაбафӕдзӕхста

-დამწვარი-ссыгъд -დარიგებამდე фӕдзӕхстмӕ

-დამწვარი-сыгъд -დარიგებით-уарынӕй

-დანა-кард -დარტყმა-Цӕф

-დანაბარები, დარიგება, დაპირება- -დარტყმებს-цӕфтӕн

Фӕдзӕхст
-დარტყმის-цӕфы
-დანათესავება-Бакаис
-დარტყმისგან-цæфтæй
-დანანება, შური-Бахӕлӕг Кӕнын
-დარტყმისგან-цӕфӕй
-დანახვა-уынгæ
-დარტყმულები-цæфтæ
-დანგრევა, დაფანტვა-Пырх
-დარღვევა, დანგრევა, მოშლა-Халын
-დანგრევა, მოშლა, გაფუჭება-Халын
-დარჩა-Баззадис
-დანისლული, დაბინდული-тымыгъ
-დარჩა, ჩამორჩა-аззад
-დაობდა-схъуына
-დარჩა, ჩარჩა, ჩამორჩა-Аззад
-დაპატიჟა, მოიწვია-Æрхуыдта
-დარჩა, ჩარჩა-баззади
-დაპატიჟება-фӕхонынц
-დარჩა-баззад
-დაპატიჟეს, მოიწვიეს-æрхуыдтой
-დარჩებიან-баззайынц
-დაპირისპირება, პირდაპირ-ныхмæ
-დარჩენა-Баззайын
დაპირისპირება-акомкоммӕ
-დარცხვენილი-ӕфсӕрмгъуызӕй
დაპირისპირებული,მოწინააღმდეგეны
-დარცხვენილი, მორცხვი-Æфсӕрмхуыз
хмæлæууæг
-დასადგომი, გასაჩერებელი,
-დარბენინება (აქეთ–იქით)
მოსაცდელი-фæлæууæн
расурбасур
-დასაკვრელად-цӕгъдынмӕ
-დარდი, ბოღმა, ბრაზიмаст
-დასაკლავი, საკლავი-Кусарттаг
-დარდიмæт
-დასალოცი-скувӕд
-დარიგება, დანაბარები фӕдзӕхст
-დასატოვებელი, გასაშვები-уадзинаг
-დარიგებაамоны

532
-დასაწყისი, დაწყება-Райдайӕн -დაღმართიდან-уырдыгӕй

-დასაჭერად-ахсынӕн -დაღმართით-уырдыгмӕ

-დასახლება, დამკვიდრება, ჩასახლება- -დაყვირება-фæхъæр

Æрбынат
-დაყრუება-бакъуырма
-დასაჯდომი-бадӕны
-დაშლა-байхæлд
-დასველდა-ныххуылыдз
-დაშორება, გაშორება-ахицӕн
-დასტვენა, სტვენა-фехсистт
-დაშორება, ცალკე-Хицӕн
-დასუნაӕ-рысмыста
-დაშორება-адард
-დასხდნენ-ныббадтысты
-დაცვა, დადარაჯება-Хъахъхъӕнын
-დატოვე-уадз
-დაცვენა, ცვივა (თოვლის და წვიმის
-დატრიალდა-ныззылд შემთხვევაში)-Цары

-დატრიალდა-фӕзылд -დაძინება, დაიძინა -бафынæй

დაუზარელი -Æнӕзивӕг -დაწერა-ныффыста

-დაუზარელი-ӕнӕзивӕг -დაწერა, ვწერ-Фӕфыссын

-დაუკრა-ацагъта -დაწვა, დაიწვა-басыгъд

-დაუძახა-фæдзырдта -დაწვა, წვა-Судзын

დაუხამხამებლად-Æнӕрыныкъулгӕ -დაწვა-схуыссыди

-დაუხამხამებლად-ӕнӕрныкъулгӕ -დაწვეთება-Тӕдзын

-დაფარება, დაიფარა-æрæмбæрзта -დაწოლა-ӕрхуыссын

-დაფეხმძიმება-басывæрджын -დაწყება-райдайын

-დაფიცება, ფიცი-сомы -დაწყება-Райдайын

-დაფუძნდა-ӕрфысым -დაწყევლილის-ӕлгъысты

-დაქანება-фӕкъул -დაწყნარდა, დაწყნარება-Æрсабыр

-დაქოქეს-сифтыгътой -დაწყნარდა-ӕрсабыр

-დაღეჭვა-баууила -დაწყნარება, სიწყნარე-æрсабыр

533
-დაჭერა-фӕхӕц -დაჯდა-сбадт

-დაჭერა,შებრძოლება, დაჭიდება- დაჯდომა, ჯდომა-абадын-

Хӕцын
-დაჯერება-коммæ
-დაჭერა-ахсын
-დაჯერება-уырны
-დაჭერაზე-ахсыныл
-დაჯერება, დაიჯერებს-бауырндзӕн
-დაჭერით-ахсгæ
-დაჯერება-Бауырнын
-დაჭირვება-бахъæудзæн
-დგანან-лӕууынц
-დაჭმუჭნული, შეკუმშული-ӕмпылгӕ
-დგება-ӕрлӕууы
-დაჭრილი-рæхыстæ
-დგებიან-ӕрлӕууынц
-დაჭრილით-рæхыстæй
-დგომა-ӕрлӕууын
-დახედვა-ӕркӕсай
-დგომა-лæугæ
-დახედვა, ჩახედვა-ӕркаст
-დგომა-лæууын
-დახმარება-Æххуыс
-დგომა-Лӕууын
-დახმარება-баххуыс
-დგომით-лӕугӕйӕ
-დახმარება, მიხმარება-æххуыс
-დები-хотæ
-დახმარება-ӕххуыс
-დედა- Мад
-დახოცა-ныццагъта
-დედა-мад
-დახოცვა (ზოგ შემთხვევაში
-დედა-нана
დაკვრა)Цӕгъдын
-დედაზე-мадыл
-დახოცვა-Ныццӕгъдын
-დედალი ღორთან-дзӕргъМӕ
-დახრა-Æркъул
-დედალი ღორი-Дзӕргъ
-დახრა, დაკუზვა-Æргуыбыр
-დედალი ღორი-ДЗÆРГЪ
-დახუჭვა-Фӕцъынд кӕнын
-დედალი ღორს-Дзӕргъӕн
-დახუჭული -Цъынд
-დედალი-мадӕл
-დაჯდა, დაჯდომა-æрбадт
-დედალი-Сыл

534
-დედას-мадæн -დილით-райсомӕй

-დედას-нанайӕн -დილის-Райсомы

-დედას-мадӕн -დინგი, დრუნჩი-Бырынк

-დედასავით-Мадиу -დნობა-Тайын

-დედასთან-мадмӕ -დოქთან-Дурынмӕ

-დედისგან-мадæй -დოქი -Дурын

-დედლებთან-мадӕлтӕм -დოქი-ДУРЫН

-დედლებს-мадæлтæм -დოქში-Дурыны

-დედულეთში, დედის ნათესავებთან- -დოყლაპია Магуса

мадырвадæлтæм
-დოყლაპიას სილა Магусайӕнцӕф
-დევნა, გაგდება-Сургӕ
-დრო და დროрæстæгæйрæстæгмæ
-დევნა-сурын
-დრო-афон
-დენის ბოძი-телхъӕды
-დრო- Афон
-დიანბეგი-диакбег
-დრო-рæстæг
-დიდ თავა-сӕрстыр
-დრო-Рӕстӕг
-დიდ თავა-сӕрыстыр
-დროზე-рæстæгыл
-დიდი ხნიდან-рагӕй
-დროზე-Рӕстӕгыл
-დიდი-дынджыр
-დროის-рӕстӕжды
-დიდი-стыр
-დრომდე-рӕстӕгмӕ
-დიდი-Стыр
-დრონი-Афонтæ
-დივანზე-диваныл
-დროშა-Тырыса
-დილა-райсом
-დროში-рæстæджы
-დილა-Рӕйсом
-დრუნჩი-бырынкъ
-დილადრიან, გარიჟრაზე-Бонцъӕххӕй
-დუმა (ცხვრის)-фахсыл
-დილიდან საღამომდე-Бон-изӕрмӕ
-დღე საღამომდე-Бонизӕрмӕ

535
-დღე-бон -ეკალი-Сындз

-დღე-бон -ეკლები-сындзытӕ

-დღეები-бонтӕ -ეკლესია-Дзуар

-დღეები-бонтæ -ეკლესიაში-дзуары

-დღეების-бонты -ეკლესიის დარაჯი-Дзуарыгæс

-დღემდე-бонмæ -ეკლესიის დარაჯი-йӕфӕстаг

დღემდე-абонмӕ -ეკლესიის მეთვალყურე-

дзуаргæсырдæм
დღეს-Абон
-ეკლესიისკენ, სალოცავისკენ-дзуармӕ
-დღესასწაული-Зæрдæвæрæн
ენა Æвзаг-
-დღესასწაული-бæрæгбонты
-ენა-взаг
-დღესასწაული-куывд
-ენა-ӕвзаг
დღის ბოლომდე-Æмбисмӕ
-ენაზე-ӕвзагыл
-დღის-боны
-ენდომება-хъӕудзӕн
-დღისით-бонæй
-ენით-ӕвзагӕй
-ეგ ერთი-уыцыиу
-ერბო-царв
-ეგენი, მასეთები-уыдӕттӕ
-ერბოკვერცხით-хъайлайӕ
-ეგენი-уыдæттæ
-ერთ მხარეს, იქით-иуырдӕм
ეგონა-æнхъæлдта
-ერთ მხარეს-иуварс
-ეზო-Кӕрт
-ერთ ქვაზე-иудурты
-ეზო-Кӕртъ
-ერთ ღამეს-Иуæхсæв
-ეზო-кӕрт
-ერთ ხანს-иудзæвгар
-ეზოში-кæрты
-ერთ ხანს-Иудзӕвгар
-ეზოში-кӕрты
-ერთად-иуимæ
-ეკალ-ბარდები-Хӕмпӕл
-ერთად-Иумӕ
-ეკალ-ბარდებში-хæмпæлы

536
-ერთად-иумӕ -ერთმანეთში-кӕрӕдзийы

-ერთად-иумæ ერთნაირად-æмхуызонæй

-ერთადგილიანი-фӕйлауӕнтӕ ერთნაირი-æмхуызон

ერთგული-Æмзӕрдӕ- -ერთნაირი ჭკუით-ӕмзондӕй

-ერთგული-ӕмзӕрдӕ -ერთობლივი, საერთო-иумæйаг

-ერთ-ერთი-Иуӕйиу -ერთს დროს-иуÆнафон

-ერთ–ერთნი, ზოგიერთი-иуӕйиутӕ -ერთს-иуæн

-ერთი გათოშილი-Иуӕргъӕвст -ერთში-иуы

-ერთი, რამდენიმე-Иуцасдӕр -ერთხელ-Иухатт

-ერთი სიტყვით- -ერისთავები-Ерыстаутæ

Иуныхасӕй,Иудзырдæй
-ერისთავი-Ерыстау
-ერთი წყება-Иукъорд
ეს-Æй
ერთი ჭკუის-Æмзонд
-ეს-Ай
-ერთი-Иу
-ეს-Ацы
-ერთი, ოთხი, ექვსი-иуцыппарӕхсӕз
-ესმის -Хъусы
ერთიანად-æнгуылдзтæй
-ესმოდა-хъуыста
-ერთიანად-Иугӕр
-ეტკინება-фæрисдзæн
-ერთი–ორი-иудыууӕ
-ეფერება-рæвдауы
-ერთმანეთზე-кæрæдзийыл
-ეფერებოდნენ-рæвдыдтой
-ერთმანეთი-Кӕрӕдзи
-ექვსი-ӕхсӕз
-ერთმანეთი-Кӕрӕдзий
-ექიმი -Дохтыр
-ერთმანეთი-Кæрæдзи
-ეშინია-Тӕрсы
-ერთმანეთს-кæрæдзимæ
-ეშინია-фӕтӕрсы
-ერთმანეთს-кæрæдзийæн
-ეშმაკი (ქვეშ-ქვეშა)-Дӕллӕгон
-ერთმანეთს-кӕрӕдзимӕ
-ეშმაკი მელა (კატა მელა)-Гӕды рувас

537
-ეშმაკის-хæйрæджы -ვარგივარ-бæззын

-ეძებდა-агуырдта, Фæцагуырдта -ვარდებოდა-хаудта

-ეძებდნენ-фæцагуырдтой, агуырдтой -ვარდნა-Хауын

-ეხლა დავიღუპე-Йеныр фесӕфтӕн -ვარდნა-фӕхау

-ეხლავე, ახლავე-Ныртӕггӕ -ვარდნით-Хауынӕй

-ვაგლახ-бӕллӕх -ვარიგებ-уарын

-ვაკეთებ, გავაკეთებ- фӕкӕнын, -ვარსკვლავები-стъалытæ

кӕндзынӕн
-ვარსკვლავი -стъалы
ვაკეთებ-кæнын
-ვარსკვლავი-Стъӕлф
-ვაკეთებდი-кодтон
-ვასწავლი, დავარიგებ-амондзӕн
-ვაკეთებდი-фӕкодтон
-ვასწავლი, მივასწავლი-бацамондзӕн
-ვაკეთებდით-кодтам
-ვასწავლი-бацамонон
-ვაკეთო-кæнон
-ვახშამი-æхсæвæр
-ვალებს-хӕстӕн
-ვახშამი-Æхсӕвӕр
-ვამბობ-загьын
-ვახშმის დრო-æхсæвæрафон
-ვანგრევთ-халæм
-ვახშმის შემდეგ-фæсахсæвæр
-ვაჟიშვილები-фыртӕ
-ვბედავდი-уӕндыдтӕн
-ვაჟიშვილთან-фыртимæ
-ველები, მინდვრები-быдыргътӕ
-ვაჟიშვილი-фырт
-ველი, მინდორი-быдыр
-ვაჟიშვილი-Фырт
-ველისებური, მოლისებური-Фӕзран
-ვაჟიშვილის-фырты
-ვერ ვბედავდი-Нал уӕндыдтӕн
-ვაჟიშვილისგან-фырттæй
-ვერ ძღება, გაუმაძღარი-Нефсӕды
-ვარ ხოლმე-вӕййын
-ვერ ხედავდა-Нал уыдта
-ვარ-дæн
-ვეფხვის-стайы
-ვარ-уайын
-ვზმუოდი-уастæн

538
-ვთამაშობდი-хъазыдтӕн -ვისაც ეძახიან, ვისაც ეპატიჟებიანКӕй
Хонынц
-ვთქვი მეთქიзагътонзӕгъгӕ
-ვისგან-кӕмӕй
-ვთქვი-загътон
-ვისთან-кæмæ
-ვიარე-фӕцыдтӕн
-ვისთან-кӕмӕ
-ვით-йын
-ვისი-кӕйдӕр
-ვითამაშოთ-ахъазӕм
-ვისი-кæй
-ვითომ-цæвиттон
-ვიტანდი-фӕрӕзтон
-ვიკითხავ-афӕраздзӕн
-ვიტირე-ныккуыдтон
-ვიკითხოთб-афӕрсӕм
-ვიტყვი, ვამბობ-зӕгъын
-ვიმუშავე-фæкуыстон
-ვიტყვი-зæгъдзынæн
-ვიმღერო-азарон
-ვიტყვი-зӕгъдзынӕн
-ვინ მიასწავლა-Чибацӕмыдта
-ვიტყვით-зӕгъдзыстӕм
-ვინ უფრო ძლიერიчитыхджындӕр
-ვიქნები-уыдзӕн
-ვინ-Чи
-ვიქნებით-уыдзыстӕм
-ვინახავ-дарын
-ვიღაც-Чидӕр
-ვინახავდი-дартон
-ვიღაცა-Чидӕр
-ვინმე-Исчи
-ვიღაცეები-чидӕртӕ
-ვინმე-Исчи
-ვიყავი-уыдтӕн
-ვიპოვი-ссардзæн
-ვიყიდოთ-балхæндзыстæм
-ვიპოვოთ-ссарӕм
-ვიყოთ-уӕм
-ვის-КÆМÆН
-ვიყოთ-уæм
-ვის-кӕй
-ვიშ, ვიშ, ვიშ-Дæдæдæй
-ვის, ვისთვისКӕмӕн
-ვიშვიში, მიცვალებულთან-додой
-ვისКӕмӕн
ვიცეკვო- Æнафон

539
-ვიცი-зонын -ზამთარში-зымæджы

-ვიცოდი-зыдтон -ზამთარში-зымӕджы

-ვიცქირებოდი, ვიყურებოდი- -ზამთრამდე- знагмӕ

Фӕкастӕн
-ზამთრამდე-зымӕгмӕ
-ვიწრო-Нарӕг
-ზამთრის მომტანი-
-ვიწრო-Нарæг ЗЫМÆГИУАТГÆНÆГ

-ვიწროში-нарæджы -ზარის დამრეკი-зӕлланггӕнаг

-ვიხეტიალოთ-ахӕтӕм -ზაფხული-сæрд

-ვიჯდები-бадтаин -ზაფხულის, ზაფხულშიСӕрдсӕрды

-ვკარგავთ-сафæм -ზაფხულშიсӕрды

-ვკრეფ-тонын -ზე-йыл

-ვნახავთ, ვნახოთ-фендзыстӕм -ზედ ყურთან-уӕлхъус

-ვნახავთ, იკითხა-фендзыстӕмафарста -ზედმეტად განებივრებული-

фырбуцӕн
-ვნახავთ-фендзыстæм
-ზედმეტად-уæлдæйттæй
-ვნახო-фенон
-ზედმეტები -уæлдæйттæ
-ვოცნებობ-бӕллын
-ზედმეტები, ნარჩენები-Уӕлдӕйттӕ
-ვრჩები, დავრჩები-зайдзæн
-ზედმეტი-уæлдай
-ვსუნთქავთ-улӕфӕм
-ზედმეტი-Уӕлдай
-ვუყურებ, ვუცქერ-Фӕкӕсын
-ზევით-Уӕлӕмӕ
-ვუშვებდი-уагътон
-ზევით-хӕрдмӕ
-ვყლაპავთ-ныхъхъуырӕм
-ზევითა-Уӕллаг
-ვჭამთ, მივირთმევთ-хӕрӕм
-ზევითას-Уӕллагӕн
-ვჭამო, მივირთვა-бахӕрон
-ზევითას-уӕлладжы
-ზამთარი-зымæг
-ზემოდან-уæлæуыл
-ზამთარში-зымӕгиу

540
ზეპირა- Æнӕкӕсгӕ- -თავ–თავი-фсир

-ზვავები-зæйтæ -თავთავში-фсыриу

-ზვავებში-Зæйты -თავი-сӕр

-ზვავი-зæй -თავი-Сӕр

-ზვავი-Зӕй -თავი-сæр

-ზვავის თოვლი-зæймиты -თავით-сӕрӕй

-ზვავში-зæйы -თავის ტვინი-сӕрымагъзиу

-ზვავწაღებული-зæйласт -თავისთან-Сӕхимӕ

-ზმუილი, ყივილი-уаст -თავისთან-сæхимæ

-ზმუილით, ბზუილით , ბღავილით- -თავისთვის-йæхицæн

Уасгӕуасын
-თავისთვის-йӕхимӕ
-ზმუის, ყივის-уасы
-თავისთვის-йӕхицӕн
-ზმუოდა, ყიოდა-уасыд
-თავისთვის-сӕхицӕн
-ზურგი-Рагъ
-თავისი, თავისთავზე-Йӕхицӕй
-ზღვა-Денджыз
-თავისი-сæхи
-ზღურბლზე-дуаргæрон
-თავისკენ-йæхирдæм
-თაგვი-Мыст
-თავისუფალი-сӕрибар
-თავდაუჭერელი, დაუცველი-
-თავისუფლად-сæрибарæй
ӕнӕсӕрылхӕцӕг
-თავსაფარი-кæлмæрзæн
-თავებზე-сæрты
-თავსმოხვეულიсӕрттывтой
-თავზე-сæрыл
-თავშალიКӕлмӕрзӕн
-თავზე-сӕрмӕ
-თავში-Сӕры
-თავზე-сӕрыл
-თავში-сæры
-თავთავები-ӕфсиртӕ
-თამამი-къæй
-თავთავები-Æфсиртӕ
-თამამის-Къæйджыны

541
-თამაში-Хъазын -თვალები-Цӕстытӕ

-თამაში-Хъазт -თვალებით-цӕстытӕй

-თამაშით-хъазгӕ -თვალთან-цӕстмӕ

-თამაშში-хъазты -თვალთვალი, ყურებით-кӕсгӕйӕиу

-თამბაქო-тамако -თვალთმაქცი-Фӕливтон

-თანდათანობით-гӕпгӕнгӕйӕ -თვალი-цæст

-თანხმობა, თანახმა-разы -თვალი-Цӕсд

-თაფლზე-мыдыл -თვალი-цæстæй

-თაფლი-Мыд -თვალით-цӕстӕй

-თაფლით-Мыдӕй -თვალის ჩაკვრამდე-

цӕстыфӕныкъуылдмӕ
-თბილი-Хъарм
-თვალსაზრისი-Цӕстыӕнгӕс
-თევზები-кæсæгтæ
-თვალში-цæсты
-თევზები-кӕсӕгтӕ
-თვე (მთვარე-мæй
-თევზი-кӕсаг
-თვე-мӕй
-თევზი-Кӕссаг
-თვეებში-мӕйты
-თეთრი ფითქინა-урсурсид
-თვითონ-иӕхӕдӕг
-თეთრი-урс
-თვითონ-сӕхӕдӕг
-თეთრი-Урс
-თიბვა, მოთიბვა, მოცელვა-кӕрдын
-თეფში, საინი-къус
-თივა-хос
-თეფშში, საინში-къусы
-თივის ცელვა, მოჭრა-Хос кӕрдын
-თვალდახუჭული-цæстыцъынд
-თითო-фæйнæ
-თვალდახუჭული-цъындӕй
-თითო-иугай
-თვალებზე-цæстытыл
-თითო-иутæ
-თვალები-цæстытæ
-თმებით-хъуынтæй
-თვალები-цӕстытӕ

542
-თოვლთან-митӕм -თქვით-зӕгъут

-თოვლი-Мит -თქმა-зæгъгæ,зæгъын

-თოვლი-мит -თქო (წავედი თქო)-зӕгъгӕ

-თოვლით-митæй -თხელები-тæнджытæ

-თოვლშერეული-митæмхæццæ -თხელი-тæнæг

-თოვლში-миты -თხილები-ӕхсӕртӕ

-თოკი-Бӕндӕн -თხილი-Æхсӕр

-თოკი, ბაწარი-Бӕттӕн -თხილი-ӕхсӕр

-თოკისმაგვარი-бæндæйнаг -თხილიანი-ÆХСÆРÆГ

-თოფი-Топп -თხილიანი-ӕхсӕрджын

-თოფის წამალი-Топпыхосы -თხილიანში -ӕхсӕрдзӕнмӕ

თუ (მე, თუ შენ)-Æви -თხოვნა-Курын

-თუ არა და-ӕндӕра -თხოვნაზეкурыныл

-თუ გნებავს, თუ გინდა, თუ გსურს- -თხოვნის-курыны

Кӕд дӕфӕнды
-თხოვნის-ракурыны
-თუ კი-Кӕдиу
-თხოულობს, ითხოვს-куры
-თუ-ӕви
-თხრა-ракъах
-თუ-кӕд
-თხუთმეტი (სამი ხუთი) ӕртӕфондз
-თქვა-загъта
-თხუნელა-Уыры
-თქვას-зӕгъӕд
-თხუნელებს-уырытӕн
-თქვენ-Сымах
-იარა, დადიოდა-фæцыд
-თქვენგან-Сымахӕй
-იარა-фӕцыд
-თქვენთვის-сымахæн
-იარა-фӕцыдис
-თქვენი-уӕхи
-იარაღი-Хӕцӕнгарз
-თქვი-загътай,Зӕгъма
-იარეთ-цӕут

543
-იარეს фӕцыдысты -იმედი მიეცა-фæныфсджын

-იატაკი-пъол -იმედი-Ныфс

-იდგ-лӕууыдა -იმედიანად-ныфсджынӕй

-იდგა-лæууыди -იმედიანი-Ныфсджын,фӕныфсджын

-იდგა-лӕууыди -იმის ფიქრით-уæвгæйæ

-იდგა-лæууыд -იმღერა-ныззар

-იზრდებოდნენ-рæзыдысты -იმხელა-уыйас

-ითამაშა-ахъазыд -ინატრა-нытӕхуды

-ითბობდნენ -тавтой -ინახავდნე-ნдардтой

-ითქვას-зӕгъат -ინახავენ-дарынц

-ითხოვოს-ракура -ინახავს-фӕдары

-იკითხა-бафарста იოლი, ადვილი-æнцон-

-იკითხე-бафӕрс იოლი, ადვილი- Æнцон-

-იკითხეს-бафарстой -იპოვა-ссардта

-ილაპარაკა-радзырдта -იპოვეს-Ссардтой

-ილაპარაკა-фӕдзырдта -იპოვეს-ссардтай

-ილაპარაკე-дзур -იპოვიდა-ссардтаид

-იმ ადგილას-Уыцы ран -ირემი-Саг

-იმ დროს-Уыцы рӕсӕтджы -ირიბად-тызмӕгӕй

-იმათ-уыдонӕн -ირიბი-тызмӕг

-იმათგან-уыдонæй -ირქმევდნენ (კერავდნენ)-хуыдтой

-იმათთან-уыдонмæ -ის არის-Уый у

-იმათი-уыдоны -ის-Уый

-იმასავით-Уыйау -ისე-канд

-იმდაგვარი-гæсгæ -ისევ უკან-фӕстӕмӕта

544
-ისევ-Фӕлтау -იქნებ იკითხა-мийагБафарста

-ისევ-Фӕлтау -იქნება-уыдзæн, уыдзæни

-ისეთ ადგილას-Ахӕмран -იქნები-уыдзынӕ

-ისინი-Уыдон -იქნებიან-уыдзысты

-ისინი-уыдон -იქნებიან-уыдзысты

-ისმენ-Хъусыс -იქნებოდა-уыдаид

-ისმინება-хъуысы -იქნებოდი-уыдайс

-ისროლა-фехста -იღებდა-иста

-ისწავლა-сахуыр -იღებდნენ-ӕвгӕдтой

-ისხდებოდნენ-фæбадтаиккой -იღებენ-райсынц

-ისხდნენ-бадтысты -იღებს-сисы

-იტანდნენфӕрӕзтой -იღლება-бафӕллайы

-იტირა-скуыдта -იღრიალა-ныууасыд,ныуасса

-იტირეს-скуыдтой -იღრინებოდა-хъырныдта

-იტიროს-фæкæуа -იღრინებოდნენ-хъырныдтой

-იტკიებს-рисдзæн -იყავი -Уыдтӕ

-იტყვი-зӕгъдзынӕ -იყვნენ-уыдысты, уыдтой

-იტყვის-зæгъдзæн -იყიდა-балхæдта

-იტყოდა-загътаид -იყინება-ныссӕлы

-იუმორი-ЮМОР -იყო კითხვა–შეკითხვა-уыдибафарст

-იქ-уыйм -იყო-уыд,уыди,уыдис

-იქ-уым -იყოს-Уæ,уæд,уад

-იქამდე-Суангиу -იყოჩაღა-фӕцырди

-იქიდან-уӕдӕй -იყრებოდა-калдис

-იქნა (რა იქნა)-баци -იყურება-кæсы

545
-იყურებიкæсай -იწვიმა-ныууарыд

-იყურებიან кæсынц -იწვის-судзы

-იყურებოდაкасти -იწვოდნე-ნсыгъдысты

-იყურებოდნენ, -იწყებაрайдайы
იცქირებოდნენкастысты
-იწყებენрайдайынц
-იშვიათად Стӕм хатт
-იჭერდა-ахста
-იშვიათი стӕм
-იჭერდა-хӕцыдис
-იშვითიстæм
-იჭერდი-ахстӕй
-იცეკვონкæфойæ
-იჭერდნენ-ахстой
იცი-зоныс
-იჭერენ-фӕхӕцынц
-იციან-зонынц
-იჭერენ-хӕцынц
-იცინიან-ХУДЫНЦ
-იჭერს-хӕцы
-იცინიან-Худынц
-იხარშებოდა-фыхти
-იცინოდა-худт
-იჯდა-бадтис
-იცინოდნენ-худтысты
-იჯერებდა-куымдта
-იცის-зоны
-კავკასიაში-Кавказы
-იცოდა-Зыдта
-კალათა-къалатий
-იცოდნენ-зыдтой
-კალათაში-къалатийы
-იცოცხლა-ацард
-კალთაში-хъæбысы
-იცოცხლე-цӕр
-კალთაში-хъӕбысмӕ
-იცოცხლოს-цæра
-კამფეტები-къаффеттӕ
-იცქირე, უყურე-кӕс
-კანი, ტყავი-Цъар
-იცქირება, იყურება-скӕсы
-კანი-буар
-იცქირება, იყურება-фӕкӕсы
-კანკალებს-ризы
-იწვევდა საჩხუბრად-Хылкъахӕн кодта
-კანკალი-Зыр-зыр

546
-კანკალი-зырзыр -კატა-Гӕды

-კანკალი-ризын -კატა-гæды

-კანკალი-Ризын -კაცები-лæгтæ

-კანკალით-зырзыргæнгæ - ვასდირჯი,კაცების სალოცავი -

лæгтыдзуар
-კანონები-закъонтæм
-კაცების-лæгты
-კანონი-закъон
-კაცებისგან-лӕгтӕй
-კარგად აღზრდილი-Хӕрзхаст
-კაცებს-лæгтæн
-კარგავ-сафыс
-კაცზე ხოლმე-лæгылиу
-კარგავენ-сафынц
-კაცზე-лæгыл, лæджы
-კარგი-Хорз
-კაცთმოყვარეობა-лæгуарзондзинад
-კარგი-Хорз
-კაცი-лæг
-კარგი-дзабӕх
-კაცი Лӕг
-კარგი-дзӕбӕх
-კაცი-лӕг
-კარები (რამოდენიმე ერთად)-дуӕрттӕ
-კაცით-лæгæй
-კარები-дуар
-კაცის-лӕджы
-კარები-Дуар
-კაწკაწი-къӕскъӕс
-კარებიდან-дуарæй
-კაწკაწი-скъӕскъӕс
-კარზე-дуарыл
-კაწკაწი-Цъыс-цъыс
-კარიბჭედან-къæсæрæй
-კაწკაწით-къӕскъӕсгӕнгӕ
-კარიდან-дуарӕй
-კბილები-Дӕндӕгтӕ
-კარის უკან, კარს უკან-Фӕсдуар
-კბილები-дӕндӕгтӕ
-კარსუკან-фæсдуар
-კბილებით-дӕндӕгтӕй
-კარში, გარეთ-дуары
-კბილებს-дӕндӕгтӕн
-კატა ხე-гӕдыбӕлӕсты
-კბილებში-дӕндӕгты
-კატა-гӕды

547
-კბილი-дӕндаг -კვერცხი-айкк

-კედელთა-ნКъулран -კვერცხის айчы

-კედელი-Къул -კვირა -Хуыцаубон

-კედელივით-Къулраниу -კვირას-хуыцаубонмæ

-კედლებზე-къултыл -კვირაში-хуьцауы

-კედლები-къултӕ -კვირაში-Къуырийы

-კედლების გამოცვლა-къултӕиуын -კვირის-Хуыцауы

-კედლისკენ-къулмӕ -კვნეტა-ӕхсын

-კეთება-Кӕнын -კვნეტს-ӕхсыны

-კეთება-кӕна,кӕнын,скодта -კი ბატონოТабуафси

-კეთებამდე-кӕнынмӕ კიდევ კარგი (რომ მოვიდა) Æгайтма-

-კეთებისგან-кӕнынтӕй -კიდევ-ноджыдæр

-კეთილი ნება-хорзӕх -კიდევ-Ноджы

-კეკლუცად, ტანისრ ხევით- -კივილი, წივილი-Цъӕхаст

Цъыллынджытӕгӕнгӕ
-კივილი, წივილი-Хъыллист
-კენ-рдæм(ზმნისწ.)
-კითხვა, შეკითხვა-фарста
-კვალი-Фӕд
-კითხულობ, კითხა-ვфæрсыс
-კვალდაკვალ-фӕдфӕдыл
-კითხულობს-фарсы
-კვალზე-фæдыл
-კითხულობს-фӕрсы
-კვალზე-фӕдыл
-კინაღამ გაირბინა-фӕцӕйзгъордта
-კვამლში, ბოლში-фӕздӕджы
-კინაღამ შემეშალა, კინაღამ შევცდი-
-კვდებოდნენ-мардысты Фӕцӕйрӕдыдтӕн

-კვდომა-мæлын -კისერზე-æфцæджы

-კვერცხები-ӕйчытӕ -კისერი-бӕрз

-კვერცხებისგან-ӕйчытӕй -კისერი-Кӕбут

548
-კისერი-уӕчи -კოშმარიანი ღამეები-фыдæхсæвтæй

-კისერი-Æфцӕдж კრება-Æмбырд

-კისერი-Бӕрзӕй -კრება, შეკრება-ӕмбырд

-კისერს-къӕбутӕн -კრეფით-тонынæй

-კისრის ძარღვები-хурхуадындзтæ -კრუხად-къуыртты

-კლასისკენ-къласмӕ -კრუხით-къуырттӕй

-კლასში-къласы -კუდი-Кӕдзил

-კლდე-къæдзæх -კუდი-къӕдзил

-კლდე-Къӕдзӕх -კუდით-къӕдзилӕй

-კლდეები-къæдзæхтæ -კუდში-къӕдзилы

-კლდეზე-къæдзæхы -კუთხე, კუნჭული-Къуым

-კლდეში-кӕдзӕхы -კუთხე, კუნჭული-къуым

-კლდეში-къӕдзӕхы -კუთხე-Тыргъ

-კლდიდან-къæдзæхæй -კუთხეებში, კუნჭულებში-къуымты

-კლდის ძირი-къӕдзӕхрӕбынтӕ -კუთხეში-къуымы

კმარა, გეყოფა-Æгъгъӕд у -კუთხეში-тыргъы

კმარა, საკმარისი -Æгъгъӕд -კუთხის სახლი-къуымхæдзар

-კოდალა-Хъӕдхой -კუთხისკენ-тыргъмæ

-კოლმეურნეები-Колхозонтӕ -კულტურა-культурӕ

-კოლმეურნეებისგან-Колхозонтӕй -კულტურის -културӕйы

-კონაზე-къонайыл -კულტურის -культурӕйы

-კონტროლირებადი-контролон -კუნტრუშით-хъыллиппытӕгӕнгӕ

-კორიანტელი (ლანძღვის)алывыд -ლამაზი-рæсугъд

-კოტრიალიрафæлдахбафæлдах -ლამაზი-рӕсугъд

-კოშმარი-фыдæх -ლამაზი-Рӕсугъд

549
-ლამის გადაკოტრიალდა- -ლობიო-хъӕдуртӕ
фӕцӕйфӕлдӕхы
-ლობიო-хъӕдурты
-ლამის გაფრინდა-фӕцӕйтахт
ლოდინი-æнхъæлмæ
-ლამის მიეპარა-фӕцӕйхъvызы
ლოდინი-Æнхъӕлмӕ кӕсын
-ლამის მიეჭრა-фӕцӕйлӕбурдта
-ლოდინი-нхъӕлмӕ
-ლამის მოგლიჯა-фӕцӕйтыдта
-ლოკავს-стӕры
-ლამის მოგლიჯა-рацæйтыдта
-ლოკვა-Сдӕрын
-ლამის შემოყარა-ӕрбацӕйкалта
-ლოკვა, ალოკვა-Æстӕрын
-ლამის შეცდა-фӕцӕйрӕдыдтӕн
-ლოკვა-стӕргӕ
-ლანძღვა-Хӕрам
-ლოყებზე-уадултыл
-ლაპარაკები, საუბრები-аныхæстæ
-ლოყები-уадултæ
-ლაპარაკი-Дзургӕ
-ლოცვალოცვით-ӕркувӕркув
-ლაპარაკი, საუბარი-Дзурын
-ლოცვები-куывдтытæ
-ლაპარაკით-ныхæстæй
-ლოცვისთვის-куывдæн
-ლაპარაკით-Дзургӕ
ლპობა-Æмбийы
-ლაპარაკით-Дзургӕнӕ
-ლუკმა-акомдзаг
-ლაპარაკ–ლაპარაკი-радзурбадзуры
-ლუკმა-комдзаг
-ლაპარაკ–ლაპარაკით-ныхæстæгæнйгæ
-მაგ მხარეს-уыцырдыгӕй
-ლაპარაკობ-дзурыс
-მაგ ფერის-хуызæн
-ლაპარაკობს-дзуры
-მაგარი-фидар
-ლაპარაკში, სიტყვაში-сныхасы
-მაგარი-Хъӕбӕр
-ლექსები-мдзӕвгӕтӕ
-მაგდენი, მაგოდენა-уыйбӕрц
-ლექსები-ӕмдзӕвгӕтӕ
-მაგიდაზე-стъолы
ლექსი -Æмдзӕвгӕ-
-მაგივრად-фæлтау
-ლობიო-хъæддур
-მაგინებელი-балгъитӕг

550
-მაგნაირი, მასავით-уыйхуызӕн -მამლის-уасӕджы

-მაგრამ-фӕлӕ -მანამდე-уалынмæ

-მაგრამ-Фӕлӕ -მანამდე-уæдмæ

-მაგრამ-Фæлæ -მანამდე-уӕдмӕ

-მადლობელი იყო-ныббузныгис მართლა, ნამდვილად-æцæг

-მადლობთ-Бузныг -მართლა-ӕцӕг

-მათთან-сӕхимӕ -მარილი-Цӕхх

-მათთან-семæ -მარილიანი-цӕхджын

-მათი ფერი-Сӕ хуыз -მარტის თვე (საქონლის მფარველობის

თვეს უწოდებენ)-Тутыры мӕй
-მათი сӕхи
-მარტის თვე-Тутыры
-მაინც -уӕддӕр
-მარტო-иунæгæй
-მაინც-Уӕддӕр
-მარტოხელა-иунæг
-მაკე-Зӕддаг
-მარცვლები-НÆМГУЫТÆ
-მალავს-амбӕхсы
-მარცვლები-нӕмгуытӕ
-მამა-фыд
-მარცვლეულობის კენჭები-гагатӕ
-უასდირჯი,მამაკაცების სალოცავი-
Лагты дзуар -მარცხენა-Галиу

-მამალი ცხვარი-Фыр -მარცხი, შეცდომა, დაშავება-Бӕллӕх

-მამალი-Уасӕг -მარწყვი-хъæлæрдзы

-მამაპაპური წესი, ადათი-фыдæгъдау -მარჯვენა-рахис

-მამას-фыдæн -მარჯვენა-Рахис

-მამას-фыдмæ -მას შემდეგ-уыйфæстæ

-მამას-бабайӕн -მას შემედგ, იმის შემდეგ-Уӕдӕй

фӕстӕмӕ
-მამის-Бабайӕ
-მას-уымæн
-მამისგან-фыдӕй

551
-მასთან-уымæиу,йемæ,уымæ -მაშინ-Уӕд, уӕдӕм,уæдиу, уӕдиу

-მასპინძელი-фысым -მაშინვე-уыйтагъд

-მასპინძლობა-бафысым -მაცნე-бæрæггæнæг

-მასწავლებელთან-ахуыргӕнӕгмӕ -მაცხოვრებელი, მცხოვრები-Цӕрӕг

-მასწავლებელი-Ахуыргӕнӕг -მაცხოვრებელი-цӕрӕгой

-მასწავლებლები-ахуыргӕнджытӕ -მაცხოვრებელს-цӕрӕгойӕн

-მატლები, ჭიებში-зулчъытӕ -მაძიებლები(დაკარგულების)-фæдисы

-მატლები-хъӕндилтӕ -მახე (ჩიტის)-Цъиуӕхсӕн,Къӕппӕг,

Къӕпхӕн
-მატლებში, ჭიებში-зулчъыты
-მგელზე-бирӕгъыл
მატლი, ჭია-Зулчъ-?
-მგელთან-бирӕгъмӕ
-მატლი, ჭია-Хъӕндил
-მგელი-бирӕгъ
-მატყლში-къуымбилы
-მგელს-Бирӕгъӕн
-მატყუარა-Сайӕггой
-მგზავრი-Бӕлц
-მაქამდე-уӕдмӕиу
-მგლები-бирæгътæ
-მაქეთ-уыцырдӕм
-მგლები-бирӕгътӕ
-მაქეთ-Уырдӕм
-მგლის-БИРÆГЪЫ
-მაღაზია-дукани
-მგლის-бирӕгъы
-მაღაზიასთან-дуканимӕ
-მგლისგან-Бирӕгъӕй
-მაღაზიაში-магазины
-მდე-суанг
-მაღალი-бæрзонд
-მდელოზე, მინდორზე-нӕууыл
-მაღალი-Бӕрзонд
-მდიდარი-хъæздыг
-მაღლები-бæрзæндтæ
-მდინარე-Цӕугӕдон
-მაღლივი-бæрзæндты
-მდინარესთან-цӕугӕдонмӕ
-მაყვალი, მარწყვი-Хъӕлӕрдзы
-მდინარეში-цӕугӕдоны
-მაშინ არის კუდი-Уӕдукъӕдзил

552
-მე-ӕз, мæн -მერე, შემდეგ-Стӕй

-მებრძოლი-тохгӕнӕг -მერიქიფე-уырдыг

-მებრძოლი-Хӕцӕг -მერიქიფისგან-уырдыгæй

-მეგობართან -хӕларимӕ -მერჩი (რას მერჩი)-домыс

-მეგობარი, ახლობელი-хӕлар -მერცხალი-Зӕрватык

-მეგობარს-хӕлары -მერცხალი-Зӕрватык

-მეგობრები-мгæрттæ -მერცხალი-Зӕрватыкк

-მეექვსე-æхсæзæм -მერცხლები-Зӕрватыччытӕ

-მეზობელი-сыхаг -მესამე-Æртыккаг

-მეზობლებთან-сыхæгтæм -მესამე-Æртыккаг

-მეზობლების-сыхӕгты -მესამე-ӕртыккаг

-მეზობლებისგან-сыхæгтæй -მეტად, უფრო მეტად, მეტი-Фылдӕр

-მეზობლის-сыхаджы -მეტი-фылдæр

-მელია-Рувас -მეშინია-фӕтӕрсын

-მელიაზე-рувасыл -მეძუძური, ძუძუმწოვარი-Дзидзидай

-მელიას-рувасӕн -მეხუთე-фӕндзӕм

-მელიასავი-თрувасау -მზად, გამზადებული-цæттæ

-მელიასთან-рувасӕ -მზადყოფნა, მზად-Цӕттӕ

-მელიასთან-Рувасмӕ -მზე-Хур

-მელიის-Рувасы მზერა-Æмдзӕст

-მელოგინე-æруатон -მზის ამოსვლით-хурскастæй

-მეორე-дыккаг -მზის სხივები-Хуры тынтӕ

-მეოჯახე-Хӕдзардзин -მზის-Хуры

-მეოჯახეები-хӕдзардзинтӕдзырдтой -მზისგან-хурæй

-მერე და მერე-стӕйиу -მთა-Хох

553
-მთა-хох -მთხოვნელები-курджытæ

-მთავარი-сæйраг -მთხოვნელი-курæг

-მთას-хохан -მიათრევდნენ-ластой

-მთაში хохы -მიათრია, მიიტანა (მანქანით)-

нылласта
-მთებიхæхтæ
-მიათრია, მიიტანა-баласта
-მთებსхæхтæн
-მიათრიეს, მიიტანეს-баластой
-მთებში хӕхты
-მიასწავლე-бацамыдтай
მთელ მსოფლიოში, მთელს ქვეყანაში
Æгас дунейы- -მიატოვა-фӕуадзы

-მთელი დღეБонвæрон -მიაქვს-Ахӕссы

-მთელი, მთლიანი-Нӕхъӕн -მიაქვს-хӕссы

-მთელი, მთლიანი-ӕнӕхъӕн -მიაღწია-бахæццæ, схæццæ

-მთელი, მთლიანი, სრული-Æнӕхъӕн -მიაწვა-бахӕцыди

-მთვარიანი-мæйдары მიაწოდა, მისცა-авæрдта-

-მთვარის სინათლე-мæйрухс -მიაწოდეს, მისცეს-авæрдтой

-მთვრალი-Расыг -მიახლოება, მიუახლოვდა-Баввахс

-მთვრალი, ნასვამი-расыг -მიბრუნდა-аздæхти

-მთიბავი-Хуымгӕнӕг -მიგაქვს-хӕссыс

-მთიდან მთაზე-хохæйхохмæ -მიდგომა, მიეახლა-балæууыд

-მთიდან-хохæй -მიდიან-фӕцӕуынц

-მთიელი-Хæххон -მიდიან-цӕуынц

-მთიელი-хӕххон -მიდიოდა-фæцæйцыд

-მთისკენ-хохмæ -მიდის გაზაფხულზე-цӕуыУалдзӕджы

-მთლად, სრულიად-Бынтон -მიდის-фæцæуы

-მთლიანად-иууылдар, иууылдæр -მიდის, მიედინება-цӕуы

554
-მიდის-ацӕуы -მიირთმევს, ჭამს-ахӕры

-მიდის-фӕцӕвы -მიიტანა-бахӕссын

-მიდის-цæуы -მიიყვანა-ныкодта

-მიდიხარ-цæуыс -მიიჩქარის-фӕуайы

-მიეთრევა-ласы -მიიწიე იქეთ-фалдӕр

-მიერეკებოდნენ-сырдтой -მილი-трубӕ

-მიეფერებოდნენ-рæвдадаиккой -მიმაქვს-хæссын

-მიეჭრნენ, მიუვარდნენ-фӕлӕбурдтой -მიმტანი, მიმთრევი-ласæггаг

-მივარდნა-лæбурын -მინდვრები-быдырте

-მივდივარ-цæуын -მინდვრებში-быдырты

-მივიდა-бауади -მინდვრისკენ-быдырмӕ

-მივიდნენ-Бауадысты -მინდორი, ველი-Быдыр

-მივიტან-хæсдзынæн -მინდორი, მოლი, ველი-Мус

-მივუტანო-бадавон -მინდორში-быдыры

-მივფრინავდი, ვფრენდი-тахтӕн -მინერალურამდე-суармӕ

-მივცეთ-Раттӕм -მიპარვა-Бахъавын,ныхъхъавын

-მივცემ-ратдзынæн -მირბიან-лидзынц

-მითრევამდე-ласынмӕ -მირბოდნენ-лыгъдысты

-მიიპარება-Фӕцӕйхъуызы -მის მაგივრად-йедтӕмӕ

-მიირბენენ-фӕвӕййынц -მის ნაპირებზე, ტუჩებზე-йӕбылтыл

-მიირბენს-фӕвӕййы -მის წინ-Иӕрӕзты

-მიირბინა-фӕуад -მის-иӕ

-მიირბინეს-базгъордтой -მისგან-уымæй

-მიირბინეს-ныууадысты -თავისით-йӕхицӕй

-მიირთვი, ჭამე-ахӕр -მისი პაწია, პატარა-йӕчысыл

555
-მისი ცხოვრების დასაწყისიდან- -მიწა-Сыджыт
иӕцӕрӕнбынтаны
-მიწა-зæхх
-მისი ჯიბიდან-Йӕдзыппӕй
-მიწა-Зӕхх
-მისი-йæхи
-მიწა-сыджыт
-მისით-йӕхииу
-მიწაზე-зӕххыл
-მისცა-радта
-მიწაში-сыджыты
-მისცემდა-раттаид
-მიწაში-зæхмæ
-მისცემენ-ратдзысты
-მიწაში-зæххы
-მისცემს-ратдзæн
მიწებება, მიკრობა-Æндӕгъын
-მისცეს-радтой,раттæд
-მიწებნენ-андæгъдысты
-მიტანა-хӕсгӕ, баххӕст
-მიწიდან-зæххæй
-მიუახლოვდა-Баввахс
-მიწიდან-зӕххӕй
-მიფრინავს-фӕтӕхы
-მიწოდება-бадæттын
-მიფრინავს-Фӕтӕхы
-მიწოლა-бахæцыд
-მიფრინავს-фӕтӕхынц
-მიხედვით(მაგ. იმის მიხედვით)-гӕсгӕ
-მიფურთხება-батутæ
-მკა (ხორბლის)-зиу
-მიღწევა, მიაღწია-Бахӕццӕ
-მკაზე მომუშავენი-зиууӕттӕ
-მიყვარს-Уарзын
-მკერდზე-риуыл
-მიყვარს-уарзын
-მკერდი-риу
-მიშტერება-фемдзаст
-მკერდში-риуы
-მიცემა-Радтын
-მკვდარი, მიცვალებული-мард
-მიცემა-ратт
-მკვდრის-марджы
-მიცემა-радтын
-მკვდრის-марды
-მიცვალებულებისკენ-мæрдты
-მკვდრისგან, მიცვალებულისგან-
-მიცვალებული მკვდარი-зиан мардæй

556
-მკლავი-цонг -მოდი-Рацу

-მოატყუა-ФÆСАЙДТА -მოდიან-ӕрбацӕуынц

-მოატყუილა-фӕсайдта -მოდიოდა-ӕрбацӕйцыди

-მოატყუილე-фӕсайай -მოდის-ӕрбацӕуы

-მოაღწია-рбахӕццӕ -მოენატრა, მონატრება-æрæмысыд

-მოაღწია-рхӕццӕ -მოერეკებოდნენ-рацæйтардтой

-მოაღწია-ӕрхӕццӕ -მოვაბრუნე-ӕрыздӕхтон

-მოაწოდა (უცბად)მისცა-авӕрдтайӕ -მოვატყუილო-асайон

-მოაწოდა, მისცა-авӕрдта -მოვაწოდე, მივართვი-авӕрдтон

-მოახლოვდა-фæхæстæг -მოვიდა, მოსვლა-æрцыд

-მობრუნდნენ-разылдысты -მოვიდეს-æрцæуа

-მობრუნება-здӕхын მოვიდნენ, ჩამოვიდნენ-æрцыдысты-

-მოგვყავს-фæкæнæм -მოვიდოდა-æрцыдаид

-მოგზაური-бæллиццаг -მოვიტან-æрхæссон

-მოგრეხილი, დამნაშავე-Зылын -მოვიცდი, დავიცდი-фæлæудзæн

-მოგროვდა, მოგროვება-æрæмбырд -მოვკალი-амардтон

-მოგროვდნენ, შეიკრიბნე- -მოვკვდე-амæлон

ნÆрӕмбырдысты
-მოვკლავ-амардзынæн
-მოგროვდნენ-ӕрӕмбырдысты
-მოვკლათ-Амарæм
-მოგროვება-ӕрӕмбырд
-მოვრჩი-фæдæн
-მოგროვება, შეგროვება-
-მოვრჩი, დავამთავრე-фӕдӕн
Рымбырдкӕнын
-მოვრჩით-фестӕм
მოგროვება, შეკრება-Æмбырд-
-მოვყვები-радзурдзынӕн
-მოგროვება-æрбатымбыл
-მოზარდი-лæппулæг
-მოდი, შემოდი-ӕрбацу,рауайма
-მოთამაშე-ахъаззаг

557
-მოთქმა, ტირილი, დამტირებელი- -მოკურცხლეთ-Уӕхи айсут
Хъарӕг
-მოლბა-сфæлмæн
-მოინდომა-скуымдта
-მოლზე, ველზე, მინდორზე-фæзы
-მოინდომება-ӕрфӕндыд
-მომატება, მოიმატა-Ныфылдӕр
-მოიპარეს-радавтой
-მომზადდა, გაკეთდა-сцæттæ
-მოიპატიჟა, დაპატიჟა-æрхуыдта
-მომზადება-Сцӕттӕ кӕнын
-მოიპატიჟა-рахуыдта
-მომტაცებლებთან-скъæфджытимæ
-მოირბინეს-ӕруадысты, байхъъусы
-მომტაცებლები-Скъæфджытæ
-მოისმინეთ-Байхъъусут
-მომტაცებლების-скъæфджыты
-მოიტან-ӕрхӕсдзынӕ
-მომტაცებლებისგან-Скъæфджытæй
მოიტანæрхæсдзынæ-
-მომღერლებს-зардзытӕм
-მოიტანეს-ӕрхастой
-მომცრო-куыннӕг
-მოიტანეს, შემოიტანეს-Æрбахастой
-მონადირეები-Цуанӕттӕ
-მოიქეცი კარგად-Дӕхи дар
-მონადირეების-цуанонты
-მოიყვანა-ӕрбакодта
-მონადირის-цуаноны
-მოიცდის-фæлæудзæни
-მონატრება, მოენატრა-æрымысыд
-მოიწვია, მოიპატიჟა-рхуыдта
-მონდომება, მოინდომებს-
-მოიხრებოდა-ртасыдаид бахъӕуа

-მოკალი-Цыбыр -მოპარვა, ქურდობა-Давын

-მოკვდა-амард, амарди, амардис, -მორბილებული, მისუსტებული-

фæмарди лӕмӕгъдӕры

-მოკვდი-амӕл -მორევით-тыхтӕ

-მოკლე ფეხები-къӕхтӕчысыл -მორჩა-фæуа

-მოკლება-Бахъуаг -მორჩა-фӕцис

-მოკლეს-амардтойӕ -მორჩეს-фӕуа

558
-მორჩი, დაამთავრე- фӕдӕ -მოტყუება-Фӕсайын

-მორჩი-фæдæ -მოტყუებული-сайд

-მორჩნენ-фесты მოულოდნელად, უნებურად,

შემთხვევით Æнӕнхъӕлӕджы
-მორჩნენ-фӕуой
-მოულოდნელი-ӕнӕнхъӕлӕджы
-მორცხვად,დარცხვენილი-
къæмдзæстыггомау -მოუნდა-ӕрхъуыды

-მოსამშობიარებელი (ცხოველებზე)- -მოუშვა, მოშვება-ркодта

зӕддаг
-მოუშვი-руагътон
-მოსასმენად -хъусынмӕ
-მოუჭირა-нылхъывта
-მოსატაცად-скъæфынмæ
-მოფარებულიӕмгъуыдуат
-მოსახვევები-фӕзилӕнтӕ
-მოფერებით ბატკანი-гоко
-მოსიარულე -Цӕвӕг
-მოფერებულები, ნაფერები-рæвдыдта
-მოსიარულესავით-цӕвӕгау
-მოფხანვა-аныхын
-მოსისხლეები-Туджджынтæй
-მოქეიფეები-Миниуджытӕ
-მოსმა (წყლის, წვენის)-ахуыпп
-მოქეიფეები-миниуджитӕ
-მოსმაზე-Ахуыппма
მოქნილი-Æлвӕст
-მოსმენა-Хъусын
-მოღუნვა-Тасын
-მოსწავლე-Сколадзау
-მოყვითალო-Бурбын
-მოსწავლე-Сколадзауй
-მოცდა-фæлæууын
-მოსწავლეების-Скъоладзауты
-მოცეკვავე-кафаг
-მოსწავლის-Сколадзауы
-მოცეკვავეებთან-каффеттӕм
-მოსხლეტილი-ӕлвӕст
-მოცელა (ბალახის)-æркарста
-მოტანა-ӕрхаста
-მოძალადე-Тыхгӕнӕг
-მოტაცების-скъæфыны
-მოძალადესთან-тыхгӕнӕгмӕ
-მოტყუება-Сайын
-მოძებნა-Бацагурын

559
-მოძრავი-змæлæн -მოჰყვნენ-фæхицæны

-მოძრავი-змӕлӕг -მრგვალები-тымбылтæ

-მოძრავი-Змӕлӕг -მრგვალი-Тымбыл

-მოძრავი-змæлæг -მსუბუქად სიარული-сфæлмазцыд

-მოძრაობა-Змӕлын -მსურდა-фӕндыды

-მოძრაობს-змӕлы -მსურს-фӕнды

-მოწაში-зӕххы -მსუქანი-Нард

-მოწევა-дымынӕй -მსხალი-кӕрдо

მოწველა- Æрдуцын- -მსხალში-кӕрдой

-მოწველა-Æрдуцын -მსხვერპლი-Амӕттаг

-მოწველა-ӕрдыгъта -მსხვერპლი-амӕттаг

-მოწველა-ӕрдуз -მსხვერპლი-Ныбонд

-მოწინააღმდეგე, დაპირისპირებული- -მტაცებელი ფრინველები-

Ныхмӕлӕууаг Сырдтонцъиутӕ

-მოწმე-ӕвдис -მტაცებლები, მხეცები-сырдтӕ

-მოწყენილი-ӕнкъардхуызӕй -მტერი-знаг

-მოხარშა-сфыхта -მტერი-Знаг

-მოხდენილი-фидауцджын -მტვერი-Рыг

-მოხერხებული-тӕфсаг -მტვერს გამოყოფს-бырондӕтты

-მოხრილი-гуыбыр -მტირალა-Кӕуаг

-მოხრილი-Къӕдз -მტკიცე, ნამდვილი-Æцӕгдзинад

-მოხრილი-къӕдз -მტრებში-знæгты

-მოხუცი, ბებერი-ЗÆРОНД -მტრედი-Бӕлон

-მოხუცის, ბებრის-зæронды -მტრის-знаджы

-მოჯირითე, ცხენოსანი-бæхтæрæг -მტრული, მტრად იქცა-сызнаг

560
მუქარა-Æдхъирӕн -მშვიდობიანად-Фæрнджын

-მუქარები-ӕрхъирӕнтӕ -მშვიდობით- хæрзæбон

-მუშაობას მოწყურებული, ჩართული- -მშვიდობით-фæрнæй

Куыстыфтӕг
-მშვიდობის მაძიებლები-хæрзиуджытæ
-მუშაობდა-куыста
-მშიერი-æххормаг
-მუცელში-гуыбыны
-მშიერი-Хормаг
-მუხლებზე-зонгуытыл
-მშიერი-ӕххормагӕй
-მუხლმოყრილი-Зонгуылтыл
-მშიერი, მშივრად-æххормагæй
-მღერა-заргӕ
-მშიერი-Стонг
-მღერის-зары
-მშიერი-сыдæй
-მღვდელთან ერთად-сауджынимæ
-მშობელი-Ниарӕг
-მღვდელთან-сауджынмæ
-მშობელი-ныййарæг
-მღვდელი-Савджын
-მშობიარობს-зӕйы
-მღვდელი-Сауджын
-მშობლები-Ниарджытӕ
-მღვდელი-сæвджын
-მშობლიური-райгуырæн
-მღვდლები-Сауджынтæ
-მშრალი მიწა-сурзӕхмӕ
-მღვდლის-Сауджыны
-მშრომელი, მუშა-Кусæг
-მყვირალა, მახარობელი-хъæргæнæг
-მცირე-къаддӕр
-მშვენიერი, ჩამოსხმული, კარგი
-მცირე, ნაკლული-Цух
აღნაგობის Хӕрзконд
-მცირე, პატარა, პაწია-Чысыл
-მშვიდად, წყნარად-ӕнцонӕй
-მცირე, უფრო პატარა-Къаддӕр
-მშვიდი, წყნარი-нцой
-მცოდნე-зонæг
-მშვიდობა-фарн
-მძივები-фæрдгуытæ
-მშვიდობაში-хæрзæбонæй
-მძივი-Фӕрдуыг
-მშვიდობიან დღემდე-хæрзæбонмæ
-მძივივით-фӕрдуытау

561
-მძიმე -уæззау -ნაადრევი გაზაფხული- (
Æ00)Рагуалдзӕг
-მძიმე, ძნელი-зын
-ნაბადში-нымæты
-მწვადი-Физонӕг
-ნაბდის ქუდი-Нымӕтхуд
-მწვადში-физонæджы
-ნაბიჯი-Къахдзӕф
-მწვანე- цъæх
-ნაბიჯში-къахдзӕфы
-მწვერვალი, წვეტი-Цъупп
-ნაგავი-Быррон
-მწიფე-Рӕгъӕд
-ნაგლეჯები-скъуыддзæгтæ
-მწოლიარე-хуыссæг
-ნადირობა-Цуан
-მწყემსები-фиййæуттæ
-ნადირობაზე-цуаны
-მწყემსზე-фиййауыл
-ნადირობიდან-цуанӕй
-მწყემსი-фиййау
-ნათელი-Рухсаг
-მწყემსი-Фийыау
-ნათესავებისგან-хæстæджытæй
-მწყემსი-Фййау
-ნათესავი-хæстæг
-მჭიდრო -Æнгом
-ნათქვამი-ныхӕстӕ,сныхӕстӕ,
-მჭიდროდ-ӕнгомдӕр
дзырд,сдзырд
-მხარშავი-фыццаг
-ნაკვერჩხალი-зынг
-მხეცები-ссыртӕ
-ნაკვერჩხალი-зынгӕ
-მხეცი- сырд
-ნაკლებობა, ნაკლული-Хъуагдзинад
-მხეცი -Сырд
-ნაკლი-Фау
-მხვნელი, მთიბავი-Хуымгӕнӕг
-ნაკლული-Цухтӕ
-მხიარულად-хъӕлдзӕгӕй
-ნალაპარაკევი-ныхæстæ
-მხიარულება-Цин
-ნამდვილად, დანამდვილებით-
-მხიარული-Хъӕлдзӕг Бӕлвырдӕй

-მხოლოდ და მხოლოდ-ӕрмӕстдӕр -ნამდვილად, დანამდვილებით-

бӕрӕгӕй
-მხოლოდ-æрмæст

562
-ნამდვილად-ӕцӕгбарӕджы -ნაჭერი, ნატეხი-Къӕртт

ნამეტანი, ზედმეტად, ზედმეტი- Æгӕр- -ნახავ-фендзынӕ

-ნახავს-фены
-ნამეტანი, მეტად-ӕгӕр
-ნახევარი-æрдæг
-ნამი, ცვარი-æртах
ნახევარი-Æрдӕг
-ნამი, წვეთი-Æртӕх
ნახევარი-Æрдӕг
-ნამუსი-намыс
-ნახვა, დანახვა-уынд, фенын
-ნამღერი-зард
-ნახვით-уындæй
-ნამცეცები-муртæ
-ნახვრეტი- Хуынк
-ნამცეცი-мур
-ნახვრეტიდან- хуынкъæй
-ნამცეცის ცვენა-мурзгъæл
-ნახვრეტში- хуынкъмӕ
-ნანგრევები, ნაფოტები-пырхӕнтӕ
-ნახვრეტში- хуынчъы
-ნაპერწკლები-Цӕхӕртӕ
-ნახნავი- найгонд
-ნაპირთან-былгӕрон
-ნახონ- феной
-ნაპირთან-былмӕ
-ნახოს- фена
-ნაპირიდან-былӕй
-ნახტომები- фӕгӕппытӕ
-ნაპრალში-дзыхъы
-ნახტომი- Гӕпп
-ნარეცხი-æхсæны
-ნახტომით-гӕппытӕй
-ნატეხები-къӕбӕртӕ
-ნახტომის- гӕппы
-ნატეხი-къæртт
ნახშირი- Æвзалы
-ნატეხი-Къӕрт
-ნახშირის მაძიებელი- взалытуаг
-ნაუცბათევად Уайтагъдиу
-ნაჯახი, ცული- фӕсагъта
-ნაცნობი-Зонгӕ
-ნაჯახი, ცული- Фӕрӕт
-ნაცრისფერი-фӕныкхуыз
-ნდობა-Уӕндон
-ნაწილი, წილი-хай
-ნებართვა, ნება-Бар

563
-ნებართვები-бартæ -ნიშნის მოგება-бафидис,Фидис

უნებართვოდ, გაუცხადებლად- -ნუ ლაპარაკობ-Мадзур

Æнæбарыгомау
-ნუ ლაპარაკობ-мадзур
-ნელა, ნელნელა-сындӕггай
-ნუ შვრები, ნუ იზამ, ნუ- Макæ
-ნემსი-Судзин
-ნუ ჭამ-Махар
-ნემსი-судзин
-ნურაფერი- мацы
-ნემსის მაგვარი წვრილი-
-ნუღა- мауалრ
ჩხირიсудзинхуыз
ნჯღრევა, ნჯღრევით-адзорттдзортт
-ნემსის-сузины
-ობი- Хъуына
-ნერწყვები-комыдӕттӕ
-ოთხი- цыппар
-ნერწყვი-Комыдон
-ოთხფეხა- Цыппӕркъахыг
-ნესტოები-Фындзыхуынчъытӕ
-ოთხშაბათი- æртыццæджы
-ნეტავ-Цымæ
-ოთხშაბათი- Æртыццӕг
-ნეტავ-Тӕхуды
-ომი- хӕст
-ნეტავი-Тӕхуды
-ორ ღამეს შორის- дыууæизæрастæу
-ნეტავი-бӕргӕ
-ორი ჩიტი- цъиуыДыууӕ
-ნეხვი, ნაკელი-Фаджыс
-ორი ხუთიანი-дыууӕфондз
-ნეხვით-фаджыстӕй
-ორი- дыууæ
-ნეხვის ამღები (ლაპატკა)-
фаджысӕвгӕнӕн -ორი- Дыууӕ

-ნეხვში-фаджысты -ორი- სამი- дыууӕртӕ

-ნეხვში-фаджысы -ორ- ორი- дыууӕта

-ნისლი-мигъ -ორს- Дыууӕйӕн

-ნისლში-мигъы -ორსამნაირი- дыгайӕртыгай

-ნიშანთან-нысанмӕ -ორში- дыууӕйы

-ნიშანი-нысан -ორჯერ- Дыууӕ хатт

564
-ოსეთში-Иры -პატრონის-хицауы

-ოსი- ирон -პატრონს-хицаумæ

-ოსურად-иронау -პერანგი-Хӕдон

-ოსური გვარი-Дзыгойтæ -პერანგი-хæдон

-ოსური გვარი-Тогъуызатæ -პერანგში-хӕдоны

-ოსური-Ирон -პირაღმა-уӕлгоммӕ

-ოფოფი-дыгоппон -პირდაპირ-Комкоммӕ

-ოქრო-Сыгъзӕрин -პირზე-дзыхыл

-ოქროს-сыгъзӕрины -პირი-дзых

-ოქროსავით-сызгъæринау -პირი-комы

-ოცი-Ссӕдз -პირით-дзыхӕй

-ოცი-ссæдз -პირით- дзыхæй

ოცნება-Бӕллыц -პირისპირ- Ныхӕй-ныхмӕ

-ოხშივარი-пиллон -პირმშო, შველი-зæнæджы

-ოჯახივით-бинонтау -პირმშო, შვილი- хъӕбул

-ოჯახის-бинонтæй -პირობა, დაპირება, შეპირება, იმედის

მიცემა Ныфсӕвӕрын
-პასუხი-дзуапп
-პირსისხლიანი- тугдзых
-პასუხს-дзуаппæн
-პირქვე- адæлгом
-პატარა-гыццыл
-პირქვე- дæлгоммæ
-პატარებს-гыццылтӕн
-პირღია, ჭორიკანა- дзӕгъӕлдзых
-პატარძალი, რძალი-чындз
-პირში- дзыхы
-პატივი-Кад
-პოვნა- Æссарын
-პატივცემული-кадджин
-პოვნა- ссарын
-პატიჟებენ-хонынц
-პრიალა, სწორი- Лӕгъз
-პატრონთან-хицауимæ

565
-პური - Дзул,Кӕрдзын -რაც გინდა-Цыфӕнды

-პური- кæрдзын -რაც კი-Цыдӕриддӕр

-პურის ნატეხები- къæбæртæ -რბილი-фæлмæн

-პურში- дзулы -რგოლი-къæлæттæй

-ჟოლო- мæнæргъы -რეზინი-резинӕ

-რა ქნას?- Цы бакӕна -რელიგიური დღესასწაული-куывды

-რა- цы -რეცხავდნენ -ӕхсадтой

-რა- Цы -რვეული-тетрадь

-რაზე- цӕуыл -რისგან- Цӕмӕй

-რათა- цӕмӕ -რისგან?-цæмæй, цӕмӕнӕй

-რაიმე - исты -რკინა-æфсæйнаг

-რამდენი- цал -როგორ არა-куыннæ

-რამდენი- цас -როგორ-куыд

-რამდენიმე-Цалдӕр -როგორღაც,როგორც-кууддӕр

-რამდენიმე-Цасдӕр -როგორღაცნაირად, როგორც კი-

Куыддӕриддӕр
-რამდენიმეჯერ მოსმა-ахуыппытæ
-როგორც შეეფერება- Куыд ӕмбӕлы
-რამდენიმეჯერ-Цалдар хатт
-როგორც, როგორღაც- Куыддӕр
-რამდენიც გინდა-цасфӕнды
-როდემდე- æдмæ
-რანაირი, როგორი-цавӕр
-როდემდე- цӕуылнӕ
-რატომ-цæмæн
-როდესაც- кæддæриддæр
-რაღაცა მოუვიდა-Цыдӕр кодта
-როდიდან როდემდე-
-რაღაცა-цӕйдӕр, цыдæр, цытæ
къаддӕрӕйкъаддӕрмӕ
-რაღაცეები-цыдæртæ
-როდიდან- кæдæй
-რაღაცისთვის-Цӕмӕдӕр
-როდის- Кæд
-რაღაცნაირი-Цавӕрдӕр

566
-როდისმე (მრ.რიცხვში) Искуты -რხევები-ӕнкъуыста

-როდის–როდისискуыдтæй -საათი-сахат

-როდისღაც, ოდესღაც- кæддæр -საათში-сахаты

-რომ- куы სააშკარაოდ, აშკარად -Æнгомӕй

-რომელი-кӕцы -საბოლოოდ, როგორც ირკვევა-

Куыдфӕстагмӕ
-რომელიც გინდა- кæцыфæнды
-საგანი-предмет
-როცა, როდესაც- кӕддӕриддӕр
-საგვარეულოების-Мыггæгты
-რუსეთთან- Уырысимæ
-საგზალი-фӕндадтат
-რუსეთი- Уырыс
-სად-кæм, кӕдӕм
-რუსი- Уырыссаг
-სადამდეც, როდემდეც-Цалынмӕ
-რუსულად- уырыссагау
-სადაც კი-кӕмдӕриддӕр
-რუსული- Уырыссаг
-სადღაც-кæмдæр
-რუსული-уаырыссаг
-საეკლესიო დღესასწაული-
-რქა- Сыкъа
Дзуарыбонты, дзуарыбонтыл
-რქაში- сыкъайы
-საერთო-Æхсӕнадон
-რქებზე-сыкъатыл
-სავსე პირით-дзыхыдзаг
-რქები- сыкъатӕ
-სავსე-Дзаг
-რქებით დაჯახება- сыкъатӕйдзӕхст
-სავსე, ასეთი სავსე-айдзæг
-რქებისკენ-сыкъатӕм
-საზიზღარი-наккаг
-რძალი, პატარძალი- Чындз
-საზოგადოება-фæсивæды
-რძე-Æхсыр
-საზოგადოება-Фӕсивӕд
-რძე-ӕхсыр
-სათამაშო-хъазӕн
-რძის მიცემა -хсырдӕдтыны
-სათიბად-кӕрдынмӕ, Хосдзаутӕ
-რძის ნაწარმი-урсаг
-სათიბებში-къутугӕнӕнты
-რძისგან-ӕхсырӕй

567
-სათიბებში- хуымты дзуæрттæй

-სათიბი- хосдзауты -სალოცავი ლომისის-Ломисы

-სათიბში- къутуйы -სალოცავი, ეკლესია-дзуар

-სათიბში- хуымы -სამარე-ингæн

-სათქმელი- зӕгъӕн -სამარეზე-ингæныл

-სათხოვნელად- ракурынæн -სამარეში-ингæны

-საიდან-кӕуылты -სამი-æртæ

-საიდან- чердыгӕй -სამი-æртае

-საიდან, რომელი მხრიდან- Кӕ-уылты -სამი-ӕртӕ

-საიდან, რომელი მხრიდან- -სამლოცველო-Скувӕндон

кӕцырдыгӕй
-სამლოცველოში-кувӕндоны
-საიდან- кæцæй
-სამოთხე-Дзæнæтон
-საიდან- кӕцӕй
-სამოცამდე-ӕртиссӕдзмӕ
-საიდან-ღაც-кæцæйдæр
-სამოცი-ӕртиссӕдз
-საით- кæдæм
-სამოცი-æртиссæдз
-საით- чердӕм
-სამოძრაო-стъæлфæнтæ
-საინტერესო, საოცარი- Диссаг
-სამუშაო-куыст
-საკვები (ცხოველების), თივა- Холлаг
-სამუშაოდან-куыстæй
-საკლავი- кусӕрттаг
-სამუშაოზე მიჯაჭვული,
Алан-საკუთარი სახელი (ალანი) მონდომებული
Куысыфтӕг,кусынмӕ
-საკუთარი სახელი- Kъоста
-სამყოფი, სავსე-дзаг
-სალამი- салам
-სამშობლო, მამაცი-фыдыбæстæ
-სალაპარაკოდ- ныхасæн
-სამხრეთი -цæгатварсы
-სალოცავ ადგილამდე-скувӕндонме
-სამხრეთი-Хуссары
-სალოცავები, ეკლესიები-дзуæрттæ,

568
-სამხრეთი-Цæгат -სასწრაფოდ, დაუფიქრებლად-
Цӕхгӕрӕй
-სამხრეთის-хуссӕртты
-საუბარი, ლაპარაკი- Дзурын
-სანატრელად-тӕхудиагӕй
-საუბარი, ლაპარაკი, სიტყვა- ныхас
-სანიტარი- САНИТАР
-საუბარში, ლაპარაკში- ныхасы
საოცარი- Æмбисонд-
-საუბრობდნენ- дзырдтой
საოცარი- æмбисонд-
-საუბრობდნენ-дзырдтай
-საოცარი-Диссаг
-საუკეთესოები-Хуыздӕртӕ
-საოცრად-диссагдӕр
-საქათმე- кӕркдоны
-საოცრად-Диссаджы
-საქათმე-кæркдон
-საპატარძლო-Чындзаг
-საქათმის კუთხეში-кæркдонкъуымы
-საპოვნელად, საძებნელად- агурынмæ
-საქართველო-Гуырдзыстон
-სარაია (მიშენებული)- сарайы
-საქართველოსკენ-Гуырдзыстонмæ
-სარგებელი- пайда
-საქმე-Хъуыддаг
-სასამართლოში- судмæ
-საქმე-хъуиддаг
-სასაფლაო- уæлмæрд
-საქმეები-Митӕ
-სასაფლაოზე- уæлмæрды
-საქმეში-Хъуыддаджы
-სასაფლაოსკენ- уæлмæрдмæ
-საქმიანი-мигæнаг
-სასაცილო- худӕг
-საქონელთან-фосимæ, фосмӕ,фосы
-სასთუმალი-нывæрзæн
-საქონელი-Стурфос,Фос
-სასიარულოდ-цӕуынӕн
-საქონლიანი -фосджын
-სასიქადულო,პატივცემული- Каджын
-საქონლით-фосæй
სასწაული, საკვირველი, ამბავი -
Æмбисонд- -საქონლის თივა-фосаӕнхос

-სასწორებზე-барӕнтыл -საქონლის შენახვა-фосдарæн

-სასწორი- Барӕн -საქონლის-фосӕн

569
-საღამო-изӕр -საცხოვრებელი- цӕрӕн

-საღამო, დაღამებამდე-изӕрталынгмӕ -საწოლამდე- уатмæ

-საღამო-изæр -საწოლში- Уаты

-საღამოები-Изӕрыгӕттӕ -საჭირო ვიყავით-хъавыдыстӕм

-საღამომდე-изӕрмӕ -საჭიროა- фæхъхъау

-საღამოს-Изӕры -საჭიროება, საჭირო- бахъавы

–საღებავი-Ахурӕн -საჭმელები- хæринæгтæ

-საღებავით-ахорæнæй -საჭმელები- хӕринӕгтӕ

-საღებავით-ахорӕнӕй -საჭმელი- Хӕринаг

-საღორედან-хуыдонӕй -საჭმელში- хӕринаджы

-საყვედური-Уайдзӕф -საჭმლის ნაკლებობა, უჭმელი-

Хӕринагхъуаг
-საყვედური, უსაყვედურა-бауайдзӕф
-სახე- цæсгом
-საყვედურით-Тызмӕгӕй
-სახე- цӕсгом
საყიდლად -Æлхæнынмæ
-სახეები-цӕсгӕмттӕ
-საჩივარი- бахъаст
-სახელები- Нæмттæ
-საჩუქარი- лæвар
-სახელებისგან-нæмттæй
-საჩუქრები-лæвæрдта
-სახელი მამაკაცის-Бобайæн
-საჩქაროდ-тагъддӕр
-სახლები-хæдзæрттæ
-საცემლად-нӕмынмӕ
-სახლებში-хӕдзӕртты
-საცოდავად-тæригъæддагæй
-სახლზე-хӕдзарыл
-საცხოვრებელი ადგილი- цæрæнбынат
-სახლი-губакмӕ
-საცხოვრებელი ადგილიდან-
цӕрӕнбынатӕй -სახლი-хæдзар

-საცხოვრებელი ოთახი- цӕрӕнуатмӕ -სახლი-Хӕдзар

-საცხოვრებელი- цæрæн -სახლიდან-хæдзарæй

570
-სახლისთვის-хæдзарæн -სიგრძეში-дӕргъы

-სახლისკენ-хæдзармæ -სიზმარი- фын

-სახლში-хæдзары -სიზმარი- Фын

-სახნავი ადგილი-угæрдтæ -სიზმარში- фыны

-სახნავი ადგილი-Угард -სითბოსკენ- хъарммӕ

-სახოვრებელი ადგილი-цӕрӕнбынаты -სითბოში- хъармы

სევდიანი, მოწყენილივით- -სიკვდილი- мæлæт

æнкъардгомау-
-სიკვდილი, კვდომა- амӕлин
-სეტყვა, დასეტყვა-Ихуарӕг
-სიკვდილი- мӕлын
-სეტყვასავით-ихуарæгау
-სიკვდილის-мæлæтæн
-სველი-Хуылыдз
-სიკვდილის- мæлæты
-სვლა, სიარული-цӕуын
-სიკვდილისკენ- мæрдтæм
-სვლა,წასვლა-Цауын
-სიმართლე- æцæгдзинад
-სვლა-цыд
-სიმართლე- рӕстытӕ
-სვლასვლით-Цыдтытӕгӕнгӕ
-სიმაღლე- Бӕрзӕнд
-სვლები-Цӕуынтӕ
-სიმაღლეებისკენ- бӕрзӕндтӕм
-სთქვა-загьта
-სიმაღლიდან- бӕрзондӕй
-სთქვა-зӕгъ
-სიმთვრალით- расыгæй
-სთქვას-зӕгъа
-სიმღერა- зарӕг
-სთქვეს-загътой
-სიმღერა- зарын
-სთქვი-Зæгъ,загътӕи
-სიმღერაზე- зардыл
-სიბნელე-Талынг
-სიმღერაში-зарæджы
-სიბნელეში- талынджы
-სიმღერის-зарынмӕ
-სიბრალული- тӕригъд
-სინათლე- рухс
-სიბრმავით-куырмӕй
-სინათლისკენ-Рухсмӕ

571
-სირბილ სირბილი-разгъорбазгъор -სიცივე-уазал

-სირბილ სირბილით-разгъорбазгъорӕй -სიცივეში-уазалы

-სირბილზე-згъорыныл, лидзыныл -სიცივით-уазалӕй

-სირბილი-лидзын -სიცივისგან-фыруазалӕй

-სირბილით-Згъорынӕй, лидзгӕ -სიცილი, გაცინება-Худын

-სირბილის საფასური-лидзæггаг -სიცოცხლე-цæрæнбоны

-სირბილ–სირბილით-згъоргӕзгъорын -სიცხე, სითბო- тæф

-სირცხვილი-Худинаг -სიხარბით- фырзыдӕй

-სისხლები-тугтӕ -სიხარული- æхсызгон

-სისხლი-Туг -სიხარული- цин

-სისხლით გამძღარი-тугæфсæст -სკამზე- бандоныл

-სისხლში-туджы -სკოლაში- Скъолайы

-სიტყვა-Ныхас -სკოლაში- Скьолайы

-სიტყვაზე-ныхасыл -სლოკინი- Хӕхъуырц

-სიტყვები-дзырдта -სლოკინით- хӕкъуырццӕй

-სიტყვები-Ныхаӕсда -სმაზე, მოსმაზე- нуазыныл

-სიტყვები, ნათქვამი-дзырдтæ -სმენადაქვეითებული- Къуыбырхъус

-სიტყვის მიცემა, დაპირება-Дзырд -სორო- Мӕра

радтой
-სოფელი- хъæу
-სიღრმე, ფსკერი-Рӕбын
-სოფელში- хъæуы
-სიყვარული-уарзондзинад
-სოფლელი- хъӕууон
-სიყვარული-Уарзыондзинад
-სოფლიდან- хъӕуӕй
-სიყვარულით-уарзгæ
-სოფლის ბოლოს- хъæугæрон
-სიყვარულისგან-уарзондзинадæй
-სოფლისკენ- хъæумæ
-სიყვარულში-уарзондзинады
-სოფლისკენ- хъӕумӕ

572
-სრიალა, პრიალა- лӕгъз -სულის წამღები (სიტყვა სიტყვით)-
удхӕссаг
-სრიალ- სრიალი- сырсыр
-სულს-удæн
-სრიალ–სრიალით- ссыдтытæгæнгæ
-სულში-уды
-სროლით- фехсӕгау
-სუნზე-смагмæ
-სროლის ხმა, გრუხუნი- гӕрахы
-სუნთქავდა-улæфыд
-სროლის ხმაზე- Гӕрахӕмӕ
-სუნთქვა-Уынӕр
-სროლის ხმაზე- гӕрӕхтӕ
-სუნთქვა-улæфт
-სრულად- ӕххӕст
-სუნით-смагӕй
-სრული, შესრულებული-Æххӕст
-სუპი, წვნიანი-бас
სრულიად, მთელი-Æгас
-სურათი-ныв
-სრულიად, მთლიანად-бынтондӕр
-სურვილები-фæндтæ, мондæгтæ
-სტვენა-Хсист, æхситт,ӕхсидт
-სურვილზე-фæндыл
-სტვენაზე-ӕхситтмӕ
-სურვილი-фæндон
-სტკივათ-риссынц
-სურვილი- Фӕндон
-სტუმარი-Уазӕг
-სურვილი, ნდომა (მე მინდა)- Фӕндын
-სულ ახლახანს-Æппынæрæджиау
-სურვილი, ნდომა- хъавгӕ
-სულ მთლიანად-иууыл
-სურვილი- фӕнд
-სულ ყოველთვის-ӕдзух
-სურვილით- мондæгтæй
-სულ ხან ერთი-иууылдӕрКуыиу
-სურვილისამებრ- фæндонæй
-სულ, სუყველა-Иууылдӕр
-სუფთა- Сыгъдӕг
-სულელი-ӕдылы
-სუფრა- Фынг
-სულელივით, დაბნეული, შეშლილი-
Сонтӕй -სუფრაზე- фынгыл

-სულთან-удмæ -სქელი- Ставд

-სული-Æппын, уд -სქელი, ბოხი- Бӕзджын

573
-სქელი- бӕзджын -სხვის-иннӕйы

-სქელი- Бӕзджын -სხვისით, სხვებისგან-иннӕмӕй

-სქონელზე- фосыл -სხვისკენ-иннӕрдӕм

-სცემა- фӕнадта -სხივები-Тынтӕ

-სცემა- Фӕннадта -სხივები-тынтӕ

-სწავლა- Ахуыр -სხივებისკენ-тынтӕм

-სწავლა- ахуыр -სხივი -тын

-სწორად- рӕстмӕ -სხივით-тынæй

-სწორი , მართალი- раст -ტალახი, ტლაპო-змис

-სწრაფი, სხარტი- Цӕрд -ტალღები-уылӕнтӕ

-სწრაფი, ჩქარი, სხარტი- Цырд -ტანსაცმელი, ჩასაცმელი-Дзаумӕ

-სხეული (ტანი)- гуыр -ტარება-хӕссын

-სხეულის აღნაგობა- гуырыкондӕй -ტბა-Цӕд

-სხეულის ნაწილი- онг -ტბაში-щӕды

-სხვა (შემდეგი)-?!Иннӕ -ტელევიზორთან-телевизормӕ

სხვა- æндæр -ტელევიზორი-телевисор

სხვა- Æндӕр -ტენიდა-тъыста

-სხვა გვერდი, სხვა მხარე-иннӕфарсмӕ -ტეხავს-сӕтты

-სხვა დროს-Иннӕхатт -ტეხვაზე-сӕттыныл

-სხვა-иннæ, ӕндӕр -ტვინზე-магъзыл

-სხვას-иннæмæн -ტვინი-Магъз

სხვასთან -Æндӕрмӕ -ტვინი-магъз

-სხვები-иннæтæ, ӕндӕртӕ -ტვინში- магъзы

-სხვების-ӕндӕрты -ტირი-кӕуыс

-სხვებისგან-иннӕтӕй -ტირილზე- кæуыл

574
-ტირილი, გოდება, მოთქმა-хъарæг -ტოტებში-къалиуты

-ტირილი, მოთქმა-хъарджытæ -ტოტი-Калиу, къалиу

-ტირილი-кӕуын -ტოტიდან ტოტზე-къалиуӕйкъалиумӕ

-ტირილით- кӕуынӕй -ტოტიდან-къабазæй

-ტირილით- кæугæ -ტრაბახი-ӕппӕлын

-ტირილით- кæуынæй -ტრაბახი, წატრაბახება,შექება-

Раппалын
-ტირილით- кæуьинæй
-ტრიალებდა-зылды
-ტირილის ხმით- кæуынхъæлæсæй
-ტრიალებს-зылды зилы, зилынтӕ,
-ტირის- кауы
Зилын,зилдух,зылд
-ტკაცანი- къӕрццытӕ
ტრიალ–ტრიალი разилбазил-
-ტკბილი ენით-Лӕгъз ӕвзагӕй
-ტუჩებზე-былтыл
-ტკბილი- Аджын
-ტუჩები-Былте
-ტკენა, ტკივილი- фӕрыст
-ტუჩი(ნაპირი)-был
-ტკივილი- риссын
-ტყავი-Царм
-ტკივილი- Риссын
-ტყაპანი-тъӕппытӕ
-ტკივილი- Рисдзинад, риссын
-ტყაპანი-ӕртӕпп
-ტლაპოში- змисмӕ
-ტყაპანი-тъӕбӕртт
-ტოვებენ- уадзынц
-ტყაპატყუპი-тыбартыбур
-ტოლი- мбай
-ტყე-Хъӕд
-ტოლივით- ӕмбӕрцӕй
-ტყეებში-хъӕдты
-ტომარა- Голлаг
-ტყეში-хъӕды
-ტომრები- голджытӕ
-ტყვია-нӕмыг
-ტოროლა- Дзвылдар
-ტყვიის მსროლელი-гæрзтæхсæг
-ტოროლა- Дзывылдар
-ტყიდან-хъæдæй
-ტოტები- къалиутӕ

575
-ტყიდან-хъӕдӕй -უკან- Фӕстӕмӕ

-ტყის ბოლო-Хъӕдрӕбын -უკან- фæстæмæ

-ტყის ბოლოდან-Хъӕдрӕбынӕй -უკან- фӕстӕ

-ტყისკენ-хъӕдмӕ -უკანა კარიდან- фæсдуарæй

-ტყიურიхъӕддаг -უკანასკლენი, ბოლო-Фӕстаг

უადგილო, უაზრო, უნდობელი- -უკან–უკან- фӕстӕмӕфӕстӕмӕ

Æнӕввӕрсон-
-უკეთ- хæрз
-უაზრო ლაპარაკი- Дзӕгъӕл дзырд
-უკეთესად- дзæбæхдæр
-უაზრო- дзӕгъӕлы
-უკეთესები-хуыздæртæ
-უბედურება -Фыдбылыз
-უკეთესი-хӕрз, хуыздӕр
უბედურების- Æнамонды
-ულამაზესი, უფრო ლამაზი-
-უბედურებისგან- фыдбылызæй рӕсугъддӕр

უბედური - Æнамонд უმნიშვნელო (ჩემთვის სულერთია)-

Уалдӕй нау мӕнӕн
უბედური- Æнамонд
-უმცროსი-кӕстӕр
უბედური- Æнамонд
-უმცროსობა-кæстæриуæг
-უბედურს- намондӕн
-უნდა -фæнды
-უბრალო- Хуымӕтӕг
-უნდა-хъуамæ
-უბრალოდ- хуымӕтӕджы
-უნდოდა-фæндыди, хъуыд,
უდარდელი- Æнӕмӕт
хъуыды,აхъавыд
-უდარდელი - ӕнӕмӕт
-უნდოდეს-фæнда
უდროო დროს-æнафоны
-უპატრონო- дзæгъæл
უვარგისი- æнаккаг
-ურემი-уæрдон
-უზრდელი, უწესო-Æнӕгъдау
-ურემში-уӕрдоны
-უთქმელად- Æнæдзургæйæ
უსახლკარო-Æдзæрæг
-უკან- фӕстӕмӕ
-უსირცხვილო-Фидиссаг

576
-უსუნა, უყნოსა-басмыста უშვილო - Æнæзæнæг

-უსუსური, სუსტი-хӕдмӕл უშვილო - Æнӕзӕнӕг

უსწავლელი-æнахуыр- -უშიშარი- хъæбатыр

-უსწავლელი-ӕнахуыр -უცაბედად-Уайтагъддӕр

-უფო სქელი-бӕзджындӕр უცბად- Æвиппайды

-უფრო ახლოს-хӕстӕгдӕр -უცბად- ӕвиппайды

-უფრო ახლოს-ӕввахсдӕр -უცბად- уайтагъд

-უფრო ბრტყელი-тъӕпӕндӕр უცბად, უცაბედად-Æввиппайдӕй

-უფრო დიდები-стырдӕртӕ -უცბად, უცაბედად-виппайды

-უფრო ვიწრო-нарӕгдӕр უცნაური-Æнахуыр

-უფრო მეტად, ძლიერ-Тынгдӕр უცოლო-Æнæус

-უფრო ტკბილი-адджындарзагъта უცხვირპირო, ურცხვი Æдзӕсгом

-უფრო შორს-дарддæр -უცხვირპირო, ურცხვი- ӕдзӕсгом

-უფრო-уæддæр -უცხო- æцæгæлон

-უფროსი- Хесдӕр, хистæр -უძლიერესთაგან- тыхджындӕртӕй

-უღელი- дзомаг,уæргътæ -უძლიერესი-тыхджындӕр

-უყვარდა- уарзта -უწესო-ӕнӕгъдау

-უყვარდათ-уарзтой -უხაროდა-Цин кодта

-უყვართ-уарзынц -უხდებოდნენ-фидыдтой

-უყურე-Кӕсма -ფანჯარა-Рудзынг

-უყურებენ-кӕсынц -ფანჯარაში-рудзынджы

-უყურებს-кӕсы -ფარა, ჯოგი, ნახირი, საქონელი-Фос

უშავესი, შავზე შავი - Сатӕксау -ფართხალი, კუნტრუში-Хъылыппытӕ

-უშვებდნენ- уагътой -ფართხალი, ფრთხიალი, დაკვრა-

Сцӕгъдын
-უშვებს- рауадзы

577
-ფერი-хуыз -ფრენა-Тӕхын

-ფერი-Хуыз -ფრენისთვის მზად მყოფი- тӕхынхъом

-ფერით-хуызӕй -ფრენს-тӕхы

-ფეხებზე-къӕхтыл -ფრთა -Базыр

-ფეხები-къӕхтӕ -ფრთაში-базыры

-ფეხებში-къӕхты -ფრთები- базыртӕ

-ფეხზე-къахыл -ფრთები- Базыртӕ

-ფეხი-къах -ფრთის ქვეშ-дæлбазыр

-ფეხით-къахӕй -ფრინველები- МÆРГЪТÆ

-ფეხმძიმე, ორსული-Сывӕрджын -ფრინველები- мӕргътӕ

-ფეხს-къахъиу -ფრინველები- мӕргъты

-ფეხსაცმელები-Дзабыртӕ -ფრინველებისგან-Мӕргътӕй

-ფიზიკაში-Физикӕйы -ფრჩხილები -Ныхтӕ

-ფისო-ფისო-Гино -ფსკერი, ძირი- рæбынтæ

-ფიქრები-хъуыдытӕ -ფსკერიდან, ძირიდან- рæбынæй

-ფიქრი-Хъуыды -ფული- Æхца, хца

-ფიქრში-хъуыдытæй, -ქათამი- Карк

хъуыдыйы,хъуыдыты
-ქათმები-кӕрчытӕ
-ფიცარზე-фæйнæгыл
-ქალაქში-горӕты
-ფიცარი-Фӕйнаг
-ქალებთან-устытимæ
-ფიცი-æрдхæрæн
-ქალების-устыты
-ფოთლებზე-сыфтӕртыл
-ქალთან-усмæ
-ფოთლები- сыфтӕртӕ
-ქალი- ус
-ფოთლებში- сыфтарты
-ქალის გამოსასყიდი-
-ფოთოლი- Сыфтӕр ирвӕзынгӕнджытӕм

578
-ქალის-усы -ქვემოთ-бынмӕ

-ქალს-усæн -ქვეყანა-бæстæ

-ქამარი-рон -ქვეყანაზე-бӕстыл

-ქართულად-гуырдзиагау -ქვეყანას-бӕстӕм

-ქარი-дымгæ -ქვეყანაში-бæсты

-ქარში-дымгæйы -ქვეყნად- дунейы

-ქაღალდი-Гӕххӕт, гæххæтт -ქვეყნად- бӕсты

-ქაღალდის-гӕххӕтты -ქვეყნებზე- Бӕстӕтыл

-ქეიფი- минас -ქვეყნები- дунетæ

-ქელეხები-хистытæ -ქვეყნიდან- бæстæй

-ქელეხებში-хистытыл -ქვეშ- бын

-ქელეხი-хист -ქვეშ- Бын

-ქვა-дур -ქვეშ- быны

-ქვასთან-дурмӕиу -ქვეშით- бынæй

-ქვაში-дуры -ქვეწარმავალი- Дæллагонæй

-ქვევით-Бынӕй -ქვისგან- дурӕй

-ქვევით, უფრო ქვევით-дӕлдӕр -ქმარი - мой

-ქვევით, ქვემოთ-дӕлӕмӕ -ქოთქოთი- бакатай

-ქვევით-бынты -ქონება- Фӕллой

-ქვევით-Дӕлӕмӕ -ქონებით- фæллойæ

-ქვევითა-бинаджы, дӕллаг , -ქორი-Цӕргӕс

Бинаг
-ქორი, ძერა- Царгӕс
-ქვევითას-дӕлладжы
-ქორწილი- Чыдзӕхсӕв
-ქვევითასგან-дæллагонæй,дæллагон
-ქორწილი- чындзæхсæвы
-ქვემოთ-бынӕй
-ქრთამი- гæртам

579
-ქუდი- худ -ღვეზელი ხორციანი-фиуджын

-ქუდს - худæн -ღია-Гом

-ქურქი- кæрц -ღიად, აშკარად-æргомæй

-ქუსლამდე- бындзӕфхадмӕ -ღირსი, ღირსეული-Аккаг

-ქუსლი- Зӕууӕт -ღირსი-Аккаг

-ქუსლიდან бындзӕфхадӕй ღირსი-аккаг

-ქუჩა- Уынг -ღმერთი-хуыцау

-ქუჩაში- уынджы -ღმუილი-ниуын

-ქუჩიდან- Уынгӕй ღორმუცელა-гуыбындзуан

-ქუხილი, ჭექა-ქუხილი-Ныннӕрын, -ღრიალზე-рдиагмӕ

уынæр
ღრიალი-Æрдз,Богътӕкӕнын,рдиаг
-ღამე-æхсæв
-ღრიალით-рдиагӕй
-ღამემდე-æхсæвмæ
-ყანა, სათიბი-Хуым
-ღამეს -ӕхсӕвы
-ყბები-фсæртæ
-ღამიდან გათენებამდე-æхсæвбонмæ
-ყელზე- хъуырыл
-ღამით ხოლმე-Æхсæвиу
-ყელს ქვევით- дæллагхъуыр
-ღამით-æхсæвæй
-ყეფა- рӕйын
-ღამით-ӕхсӕвыгон,æхсæвы
-ყეფაზე- рӕйынмӕ
-ღარიბად-Мæгуырæй
-ყვავი- Халон
-ღარიბები-мæгуыртæ
-ყვავილი- Дидинӕг
-ღარიბი-мæгуыр
-ყვავილი- дидинӕг
-ღარიბი, ღატაკი-мӕгуыр
-ყვავილით- дидинæгæй
-ღარიბი, ღატაკი-Мӕгуыр
-ყვავის-халоны
-ღარიბს-мæгуырæн
-ყვავისგან-халонӕй
-ღვეზელები -Уӕлибыхтӕ
-ყვავს- Халонӕн

580
-ყველა- алчи -ყოველი-алы

-ყველა-алчидӕр -ყოველმხრივი-алырдæм

-ყველას-алкӕмӕн -ყოჩაღი-Цӕрдӕг

-ყველაფრის- ппæты -ყრიდა-калдта

-ყველი- Цыхт -ყრუ-къуырма

-ყველით- цыхтӕй -ყურება, ცქერა-каст, кæсын

-ყველში- цыхты -ყურებზე-хъустыл

-ყვირილზე- хъæрмæ -ყურები-Хъустӕ

-ყვირილი- хъæр -ყურებით-кӕсгӕй

-ყვირილი- Хъӕр -ყურებით, ცქერით-кӕсынӕй

-ყვირილი- цъар -ყური-хъус

-ყვირილით- хъæрæй -შავზე შავი-сатӕгсау

-ყივილი- Уасын -შავთავა-Саусӕр

-ყივილით- уасынӕй -შავი ეკლესია-Саудзуары

-ყიზლარში- Хъызлары -შავი თვალები-цӕстытӕсау

-ყინულში- ихы -შავი ჩიტები -Сауцъиутӕ

-ყნოსავს- басмуды -შავი ჩიტი-сауцъиу

-ყნოსვა-Смудын -შავი-сау,ссау,сӕу

-ყოველ დღე -Албон, Алыбон -შავის გახდაში-сауисæны

-ყოველ მხარეს-алырдыгæй -შავის მოხდა (შავი ტანსაცმლის-

მგლოვიარობის-Сауисӕн
-ყოველ სამუშაოს-Алыкуыстӕн
-შარვალი-хӕлӕф
-ყოველთვის -алыхатт
-შარი შური- сусубусуйыл
-ყოველთვის, მუდმივად-Æппындзух
-შარშან- Фарон
-ყოველთვის-Æппынӕдзух, иудадзыг
-შარშანდელი- фароны
-ყოველი დღე-алыбон

581
-შეაბით- Сбæттут -შეგორდა-батылдта

-შეაგდე- баппар -შედგა-алӕууыд

-შეაგდო- бакалдта -შედგა, შეჩერდა-фӕлӕууыд

-შეაგდო- баппӕрста -შედგა-алӕуыд

-შეაგზავნეს- Барастыр -შედგება-алӕууы

-შეაკანკალა- базырзыр -შედგეს, დადგეს-сывæрдтой

-შეაკეთა- ацарӕзта -შედგეს-сæвæрдтой

-შეამჩნევთ-бафиппайдзыстут -შედგნენ-алӕууыдысты

-შეამჩნია- Фӕфиппайдта -შეერგოს (დაადნეს)-бӕтгӕйӕ

-შეამჩნია- бафиппайдта -შეერთება-Байывын

-შეამხანაგება-бамбал -შეერთება-баиу

-შეარჭო- басхуыста -შეეშინდა-фӕтарсти

-შეასრულე- Æххӕст кӕн -შეეჩვია-ӕрцахуыр

-შეაქებ- феппӕлдзынӕ -შეეხო-февнӕлдта

-შეაჩერა- Баурӕдта -შეეხო-бавнӕлдта

-შეაჩერა- баурæдта -შევარდა-

амидӕг,бахаудис,смидæг,фӕмидӕг
-შეაჩერა- фӕурӕдта
-შევარდნა-бамидӕг
-შეაწუხონ-бахъыгдарой
-შევდგათ-сæвæрæм
-შებერვა-ныффу
-შევიდა-бацыдис
-შებიჯება- бахизæд
-შევიდნენ-Бацыдысты
-შებრუნდა-баздæхт
-შევიყვანე, შევაღე-бакодтон
-შეგაჭმევინებ, გაჭმევ- Бахӕрын
кӕндзынӕн -შევიხედე-Бакастӕн

-შეგდება- Баппарын -შევკარი-бафтыдтон

-შეგორდა-батылда -შევცდები, შემეშლება-Фӕрӕдидзӕн

582
-შევძელი, გავუძელი-бафӕрӕзтон -შემეშინდება-фӕтӕрсдзынӕн

-შეთბა, თბობა-бахъарм -შემიყვარდა-бауарзтон

-შეინახა-нывӕрдта შემკრთალი, შეშინებული, უნდობლად,

სურვილის გარეშე Æвæндонæй-
-შეინახავს-дардзæн
-შემოათრია- ӕрбаласта
-შეინახეთ-нывӕрут
-შემოდგა- ӕрбалӕууыди
-შეინახეთ-дарут
-შემოდგომა- Фӕззӕг
-შეინახეს გარეული
ჩიტებიнывӕрдтойСырддонцъиутӕ -შემოდგომას- фӕззӕджы

-შეიყვანა-бакодта -შემოდგომისას- фӕззыгон

-შეიყვანე- бакодтай -შემოთვლა,

შემონათვალიæрбадзырдæуыд
-შეიყვანეს- бакодтой
-შემოირბინა -ӕрбазгъордта
-შეიყვარებს-бауарздзæн
-შემოირბინეს-ӕрбазгъордтой
-შეიცვლებიან- баивдзысты
-შემოიტანა, მოიტანა-æрбахаста
-შეკვრა, დაბმა-Бӕттын
-შემოიტანეთ-ӕрбахӕссут
-შეკითხვა, გამოკითხვა- Афӕрсын
-შემოიტანს-ӕрбахӕсдзӕн
-შეკითხვები, კითხვები- Фарстытӕ
-შემოიხურა-ӕрбӕмбӕрзта
-შეკრა- бафтыдта
-შემოკვრა-ӕрбакъуыры
-შეკრება, კრება-мбырд
-შემომსვლელისგან-Æрбацæуæгæй
-შეკრეს-бафтыдтой
-შემორეკა-ӕрбаскъӕрдта
შეკრეს, გადააბეს-абастой
შემორეკვა-Æрбаскъӕрын
შეკუმშვა- Æмпулын
-შემოტრიალდა-ӕрбазылд
-შემაღლებული-бӕрзӕнд
-შემოფრინდა-ӕрбатахт
-შემდგომში-фӕстӕдӕр
-შემოფრინდნენ-ӕрбатӕхынц
-შემდეგ-фæстæ, Фӕсдӕ
-შემოღება-ӕрбайсты
-შემეშინდა-фæтарстæн

583
-შემოღობილში-лæгæты -შერიგება-бафидауын

-შემოძახება, შემოთვლა-ӕрбадзырдта -შერჩეული- დროисдугмӕ

-შემოძახილი-ӕрбахъӕр -შერჩეული, არჩეული- взæрст

შემოწმებელი-бабӕрӕгкӕнын- -შესამოწმებელი- бӕрӕггӕнӕн

-შემოხვდებოდა-ӕрбамбӕлдаид -შესამჩნევი- фиппаинаг

-შემოხვევა, შეწუხება-Стыхсын -შესატყობად- бæрæгæн

-შემოჯდა, ჩამოჯდა-Æрбабад -შესაძლებელი- гӕнӕн

-შემსრულებელი-æххæстгæнæг -შესვლა- бацыд

-შემჩნევა-бафиппайы -შესმენა, მოსმენა-ӕрбайхъуыст

-შემჩნევა-Фиппайын -შესრულდა- сæххæст

-შემჩნევა, შენიშვნა-Фийпайын -შესრულება, ასრულება- Сыххӕст

-შენ თვითონ-дӕхӕдӕг -შესძახა- бадзырдта

-შენ-Ды, Дӕу -შესძახე- бадзур

-შენგან-Дӕуӕй -შეტენვა, შეტენვა-батъыста

-შენზე-дӕуыл შეუფასებელი-æнæаргъуыд -

შენთან-дæумæ -შეუშვა- бауагъта

-შენთან-демӕ -შეუშვას- бауадза

-შენთან- дӕумӕ -შეუშვეს- бауагътой

შენთვის- дæхицæн -შექება, ქება- Æппӕлын

-შენთვის- дӕуӕн -შეღებილზე -ахуырсты

შენი-дæу -შეღწევა, შემტვრევა-Басӕттын

შენი-дæхи -შეყარა-Бакалдта

-შენი ბედი- Дӕ амонд -შეყარეს-бакалдтой

-შენი- дӕхи -შეყვარება-бауарзын

-შერიგდნენ- бафидыдтой -შეყვარებული-уарзон

584
-შეყვარებული-Уарзон -შეწუხდნენ-стыхстысты

-შეყვარებულის-уарзоны -შეწუხება-Бахъыгдарын

-შეყვარებულისგან-уарзонæй -შეწუხება-Хъыгдарын

-შეყოვნება, შეყოვნდა-афӕстиат -შეწუხება, შეაწუხეს- бахъыгдардтой

-შეყრა, გადაყრა-Бакалын -შეწუხებით- хъыгдаргӕ

-შეშვება-феуӕгъд -შეწუხებული- Тыхсгӕ

-შეშინდა-фӕтарст -შეჭამ- хæрдзынæ

-შეშინდა-фæтарст -შეჭამა, მიირთვა- Ахордта бахордта

-შეშინდნენ-фæтарстысты -შეჭამე- ахæр, ахордтай

-შეშინება-фæтæрсын -შეჭამეს, მიირთვეს- бахордтой

-შეშინებული-Тарст -შეჭამო, მიირთვა- бахӕрай

-შეშინებულისახით-тарстхуызӕй -შეჭამს, მიირთმევს - бахӕры

-შეშინებულს-тарстӕн -შეჭმა, ჭამა- Бахӕрын

-შეშლილი, გიჟი-Сонт -შეხება- Бавналын

-შეჩერდა, შედგა-Фӕллӕуыд -შეხედულება (თვალით)- цæстæнгас

-შეჩერდა-фӕллӕууыди -შეხედულებით-цæстæнгасæй

-შეჩერება,გაჩერება- -შეხვდა-амбӕлди
бауромин,Бауромын, Фӕуромын
-შეხვდებიან-фембӕлынц
-შეჩერება, დგომა-Фӕллӕуын
-შეხვედრა-амбӕлд
-შეჩვევა, მიჩვევა- Фӕцахуыр
-შეხვედრა-мбалыл
-შეცდი-фæрæди
-შეხვედრა-фембӕлд
-შეცდომა-Рӕдийын
-შეჯდა, შეაჯდა- бабадти
-შეცდომის პატიება-рӕдыдӕнбарст
-შეჰყმუვლა-бауасы
-შეცვლა, შეცვალეს- аивынц
-შეჰყმუვლა-бауасыд
-შეძლო-сфæрæзта
შვება- æнцой

585
-შვიდი-Авд -შუბლი-ных

-შვილებთან-хъӕбултӕм -შური -Хӕлӕг

-შთანთქა-ивылын -შური-бахæлæг

-შთანთქვა-ивылд -შურისძიება-МАСТИСЫН

-ში-йы -შხამი-Марг

-შიგნეულობა-Хуылф -შხამიანი-МАРГДЖЫН

-შიგნით-мидӕгӕй, мидӕмӕ -შხამიანი-маргӕйдзаг

-შიმშილისგან-фырхормагӕй -შხამიანი-Маргджын

-შიშველ კისრიანი-Гомхъуыр -შხამში-маргъы

-შიში, შეშინება -тас, тӕрсын -ჩააგდონ-ныббарæд

-შიშის დაძლევით-ттасургӕ -ჩაარჭობს, ჩაასობს -фӕсадзы

-შიშისაგან-фыртасӕйиу, Фыртассӕй -ჩაასეს (ჩასმა)-ныссагътой

-შნო, მარიფათი-Хъару -ჩაასოს-ныссӕдза

-შობა-ныззайы -ჩაგდება (ხელში)- бафта

-შობს, მშობიარობს-зайы -ჩაგორდა-Ныттылдис

შორი ახლო-æмгæрон -ჩაეჭიდა, დაიჭირა-ныххæцыди

შორიახლოს-Æмгӕрон -ჩაეხვია-ныттыхсти

-შორიახლოს-дардыл -ჩავარდნენ-ныххауой

-შორიდან-дардӕй -ჩავასე-ныссагътон

-შორს ყურება-дардмæ -ჩავიყვანოთ -ныккæнæм

-შორს-дард -ჩათბილული- хъармдæр

-შრატი-сылы -ჩაიტანა-ныддаудта

-შუა-хсæн -ჩაიყვანა-ныккодта

-შუამავალი-минæвар -ჩაიყვანეს-ныккодтой

-შუაში-ӕхсӕн -ჩაიხედა-ныккаст

586
-ჩამოაგზავნა-æрæрвыста -ჩამოუშვა, შემოუშვა-æруагъта

-ჩამოაწია-ӕрхӕцыд -ჩამოფრენით-ӕртахгай

-ჩამობნელდა-Æрныгъуылы -ჩამოფრინდნენ-ӕртахтысты

-ჩამოდიოდა, მოდიოდა-æрцæйцыд -ჩამოქცევა, ჩამონგრევა-æркалд

-ჩამოდის-ӕрцӕуы -ჩამოცხა-æрæнтæф, æрынтӕфи

-ჩამოვარდა-ӕрхауд -ჩამოჭრა-æрсаста

-ჩამოვარდა-ӕрхаудта -ჩამოხტომა, ჩამოხტა-Æргӕпп кодта

-ჩამოვარდნა-Æрхаувын -ჩამოხტომა-ӕргӕпп

-ჩამოვდიოდი-ӕрцӕйцыдтӕн -ჩამოჯდა-рбадт

-ჩამოვდნენ-ӕрцыдысты -ჩამოჯდნენ-рбадтысты

-ჩამოვიდა-ӕрцыди -ჩანან-зынынц

-ჩამოვიდა, ჩამოირბინა-Æруадис -ჩანდა-зындис

-ჩამოვიდა, ჩამოსვლა-рцыд -ჩანდნენ-зындысты

-ჩამოვიდა-ӕрцыд -ჩარჩა, ჩამორჩა-Баззад

-ჩამოვიტანე-рхастон -ჩარჭობა, ჩასობა-Фӕсагъын

-ჩამოვიყვანე-ӕркодтон -ჩასაცმელი, ტანსაცმელი-Дарӕс

-ჩამოიტანონ-рхæссой -ჩასახლდნენ, დასახლდნენ-

æрцардысты
ჩამოიტანს-Æрхастой-
-ჩასვლა, დაბინდება-Æрныгъуылы
-ჩამოკიდა-ӕрцауыгъта
-ჩასული, ჩაფერფლილი-нгуылдз
-ჩამოკიდება-Æрцауыгъын
-ჩასუქებული-хӕмпус
-ჩამორჩენა, დაგვიანება-Фӕстиат
-ჩატენა-нытьтъыста
-ჩამორჩენით-ӕвӕстиатӕй
-ჩატენა-фӕтъыста
ჩამოსხდნენ, დასხდნენ-æрбадтысты
-ჩატენვა-Нытътъысын
-ჩამოტეხა-ӕрсаста
-ჩაქრა, ჩავიდა-Аныгъуылдис
-ჩამოუშვა-ӕруагъта

587
-ჩაქრა-аныгуылдис -ჩვენთან-махмӕ

-ჩაქრნენ-аныгъуылдысты -ჩვენი-мах

-ჩაქრობა-аныгъуылд -ჩვენი-нӕхи

-ჩაქრობა, გაქრობა-Фӕныгъуылын -ჩიტები-ЦЪИУТÆ

-ჩაცინება (ულვაშებში)-мидбылты -ჩიტები-Цъиутӕ

-ჩაცმა, გაკეთება-Скӕнын -ჩიტების-цъиуты

-ჩაცოცდა-ныббыры -ჩიტებისგან-цъиутъӕй

-ჩახუტება, ჩახუტებით-хъæбысхъæбыс -ჩიტზე-цъиуыл

-ჩემგან-мӕнӕй -ჩიტი (მწყერი)-дзӕбидӕртӕм

-ჩემგან-мӕхицӕй -ჩიტი (მწყერი)-Дзӕбидыр

-ჩემზე-Мӕныл -ჩიტი (მწყერი)-дзӕбидырты

-ჩემთან-Мӕнмӕ -ჩიტი-Цъиу

-ჩემთან-Мæнмæ -ჩიტის ბუდე-цъиуахсӕн

-ჩემთან-мемӕ -ჩიტის-цъиуы

-ჩემთვის-мæнæн -ჩრდილოეთი-Цӕгат

-ჩემი ბედი-ӕнамонд -ჩრდილოეთის მხარეს-цӕгатварсы

-ჩემი ბედის-ӕнамонды -ჩრდილოეთის მხრიდან-

цӕгатфарсырдыгӕй
-ჩემი ბრალი-Мӕ аххос,Мӕххос
-ჩუმად-Сусӕгӕй
-ჩემი სუნთქვა-Мӕ тулӕфт
-ჩუქება, მიცემა-Лӕварын
-ჩემი-мæхи, мӕн
-ჩქამი-Тагъд
-ჩემნაირი-Мӕ хуызӕн
-ჩქარი-Тагъд
-ჩეჩქვა-хойын
-ჩქარობდი-тындзыдта
-ჩვენება, ნახვა-ӕвдисын
-ჩქარ–ჩქარა-Тагъдтагъд
-ჩვენთან ერთად-махимӕ
-ჩხირი-къæцæлы
-ჩვენთან-нӕхимӕ

588
-ჩხუბი-Хыл -ცეცხლისგან-артæй

-ჩხუბის თავი-Загъдкъахӕгӕннад -ცეცხლოვანი-Артдзæсты

–ჩხუბის მიზეზი-хылкъахӕн -ცეცხლში-цӕхӕры

-ც (ნაწილაკი)-дæр -ცივი-Уазал

-ცა-Арв -ციკანზე-сӕныккыл

-ცალკე-Хицӕн -ციკანი-сӕныкк

-ცალ–ცალკე хицæнтæ -ციკანი-Сӕныкк

-ცალ–ცალკე хицӕнтӕй -ციკნები-сӕныккмӕ

-ცარიელად-афтидæй -ციკნის-Сӕныччы

-ცარიელი-Афтид -ცისგან-арвæй

-ცაში-Уӕларты ცისკენ-арвмӕ

ცაში-арвы -ცისფერი-Арвхуыз

-ცეკვა-Кафт -ცისფერი-ӕрвхуыз

-ცეკვები-кæфтæ -ცმაცუნი-Мырткӕ, сыбарсыбур

-ცეკვით-кафгӕ -ცოდნა, ჭკუა-зонд

-ცელქი, ანცი-галиу -ცოდნაში-зонды

-ცელქი, ანცი-Фыдуаг -ცოდო, საცოდავი-тæригъæд

-ცემა, ნაცემი- Над -ცოლის მოყვანა-ускурын

-ცემა-нӕмттӕ -ცოლის მოყვანის-ускурыны

-ცემდა, ტკეპნიდა-надта -ცომი-Хыссӕ

-ცეცხლი-арт -ცოტა-цъус

-ცეცხლი-Арт -ცოცვამდე-бырынмӕ

-ცეცხლის ნაკვერჩხალი-цæхæр -ცოცხალი-ӕгас

-ცეცხლის-арты -ცოცხალი-удӕгас

-ცეცხლისგან-цæхæртæй -ცრემლები-сыгтӕ, цæстысыгтæ

589
-ცრემლებში-цæстысыджы -ცხვირის ნესტოებთან-
фындзыхуынчъытӕй
-ცრემლი-цæстысыг
-ცხვრები-Фыстӕ
-ცრუ-мӕнгард
-ცხვრების-фысты
-ცრუპენტელა -Мӕнгдарӕ
-ცხვრებისგან-фыстӕй
ცუდი-Æвзӕр
-ცხვრებს-фыстӕн
-ცუდი დრო-исдуг
-ცხოვრება-цард
-ცუდი საქმე-ӕвзӕрдзинад
-ცხოვრება-цæрын
ცუდი-авзар
-ცხოვრების-цардæн,Цæрыны
-ცუდი-ӕвзӕр
-ცხოვრებისგან-цардæй
-ცუდის მატარებელი-Фыдуацхæссæг
-ცხოვრობდა-цардис,царды
-ცული, ნაჯახი-фӕрӕт
-ცხოვრობდნენ-цардысты
-ცულით, ნაჯახით-фӕрӕтӕй
-ცხოვრობდნენ-фӕцардысты
-ცულის, ნაჯახის-фӕрӕты
-ცხოვრობენ-цæрынц
-ცქერა, ყურება-фӕкаст
-ცხოვრობს-цӕры
-ცხელდრუნჩა-бырынкъставд
-ცხრა-фараст
-ცხელი-тӕвд
-ძალა-тых
-ცხელი-тæвд
-ძალით-тыххæй
-ცხენზე-бæхыл
-ძალიან ახლოს-хӕрзӕввахс
-ცხენზე-бӕхыл
-ძალიან უყვარდა-бирӕуарзта
-ცხენი-бӕх
-ძალიან ცუდი-ӕвзӕрдӕр
-ცხენიდან-бӕхӕй
-ძალიან-тынг
-ცხენის-бӕхы
-ძარღვებში-уидаджы
-ცხვარი-фыс
-ძაღლები-куитæ
-ცხვირი-фындз
-ძაღლების-куиты,куыйтӕн
-ცხვირით-фындзæй

590
-ძაღლი-куыдз -ძოვა-Хизын

-ძაღლის-куыдзы -ძოვდნენ-хызысты

-ძაღლისნაირი-Куыдз8г -ძოვენ-фӕхизынц

-ძებნა-бацагуры -ძროხის სადგომი, ბოსელი-Хъугомы

-ძერა-Дзера -ძროხისхъуджы

-ძველი, ადრინდელი-Рагон -ძუძუმწოვარი-Дзидзидайӕн

-ძილი -фынӕй -ძღება-фсӕды

-ძირამდე-рӕбынмӕ -წაბორძიკება-ныццухмухтæ

-ძირამდე, ფსკერამდე-Рӕбыныйонг -წადი-ацу

-ძირი, ფსკერი- рӕбын -წადი-цу

-ძირფესვიანად-Лӕмбынӕгӕй -წადით-Цæугæут

-ძლიერ-тынгдӕр -წავალ-ацӕвон

-ძლიერად-тынтæй -წავართმევ-байсдзæн

-ძლიერზე-тынгыл -წავედი-ацыдтӕн

-ძლიერი სიცივე, სუსხი-Фыруазал -წავედით-цæуæм

-ძლიერი სურვილით-Фырмондаг -წავიდა- ацыд,ацыди

-ძლიერი შიშისგან-фыртӕссӕй -წავიდეთ- ацӕуӕм, Цомут

-ძლიერი, ღონიერი -Тыхджын -წავიდნენ- Ацыдысты

-ძმა-Æфсымӕр -წავიღე- ахастон

-ძმები-æфсымæртæ -წავიღებ-ахӕсдзынӕн

-ძმები-фсымæртæ -წავიყვან- акалдзӕн

-ძმები-ӕфсмӕрта -წავიყვანე- акодтон

-ძმობა-фсымæрыстæн -წავიყვანო- акӕнон

-ძნელი გამოსაცნობი-Зын-рахатӕн -წაიქცევა- ахауы

-ძნელი, რთული, მძიმე-Зын -წაიქცევიან- фӕкалынц

591
-წაიღეთ-ахæссут წამოჯდა, დაჯდაабадтис-

-წაიღეს-ахастой წამოჯდომა, ჯდომაабадт-

-წაიღო-ахаста -წანწალი-Хӕтын

-წაიყვანა-акодта -წაპოტინება-фӕхӕст

-წაიყვანე-фæкæн -წარბები-æрфгуытæ

-წაიყვანეთ-Акæнут -წართმევა-байсын

-წაიყვანეს- акодтой -წართმევა-Байсын

-წამოარტყა, ამოარტა- скъуырдта -წართმევაбастой

-წამოდგა- фестад -წასაღებად-хӕссынмӕ

-წამოდგებოდა- фестадаид -წასვლის-цæуыны

-წამოდი რა- Цомма -წაქცევა-ахауыд

-წამოდი-Цом -წაქცევა, დაცემა-ахауд

-წამოვედი- рацыдтӕн -წაღება-ахӕссын

-წამოვედი- Рацыдтӕн -წევს-хуыссы

წამოვიდნენ- рацыдысты -წელი (წელიწადი) аз, Афӕдз

-წამოიმართა, წამოდგა- фесхъиудта -წერა-Фыссын

-წამოიღეს-рахсадтай -წერა-ныффыссын

-წამოიყვანა-ракодта -წერილი-фысстӕг

-წამოიყვანეს-ракодтой -წერტილიანი, კოპლებიანი-тъæппытæ

-წამოიყვანს-ракӕндзӕни წესები -Æгъдӕутӕ

-წამოსვლა-рацыд -წესები-ӕгъдӕуттӕ

-წამოღება-рахӕссын -წესი, ადათი- æгъдау

-წამოღება, წამოიღო-Рахасда -წესი, ადათი-Огьдау, ӕгъдау

-წამოხტება фесхъиуы წესით - æгъдаумæ

წამოჯდა, დაჯდა абадти- -წვა- судзгӕ

592
-წვანან-хуыссынц -წითელბიბილოიანებთან-
сырхкъоппатимӕ
-წვეთა-тадзгӕ
-წითელბიბილოიანები მრ. რ.-
-წვეთები-ӕртӕхтӕ
сырхкъоппатӕ
-წვეთი,ნამი-Æртӕхт
-წითელბიბილოიანები-сырхкъоппаты
-წველის-ӕрдузы
წითელბიბილოიანებისაგან-
-წვერებზე, წვეტზე-цъуппытыл сырхкъппатӕй-

-წვერები-рихитæ -წითელბიბილოიანი მხ. რ.-

Сырхкоппа
-წვერები, წვეტები-цъуппытӕ
-წითელი-Сырх
-წვერზე, წვეტზე-цъуппыл
-წილები-хæйттæ
-წვერი-рихи
-წილი-бæрц
-წვერისკენ, წვეტისკენ-цъупмӕ
წილის გარეშე, უწილო-æнæхай-
-წვერში-рихийы
-წილის მფლობელი-хайджын
-წვეტიანებზე-цыргъытыл
-წინ და უკან-размӕфӕстӕмӕ
-წვივები-Зӕнгтӕ
-წინ-Разӕй
-წვივი-зӕнг
-წინ-разæй
-წვივმაღალი-зӕнгтӕбӕрзонд
-წინ-размæ
-წვიმა -Къӕвда
-წინა, მოწინავე-Раззаг
-წვიმა-къæвда
-წინამძღოლი,
-წვრილი-Лыстӕг
ხელმძღვანელიРазамонӕг
-წიგნები-чингуытæ
-წინაპრებისგან фыдӕлтӕй
-წიგნი-чиныг
-წიფლის ხე (წიფელი) Тарс БÆлас
-წიგნში-Чиныджы
-წლების-азты
-წივილი, კივილი-сцъæхахст
-წლის -азы
-წივილი, კივილი-цъæхахст
-წოლა-бахуыссын
-წითელ დრუნჩა-бырынкъсырх

593
-წოლა-Хуыссын -წყლის წვეთები, შხეფები-Доны
пырхыта
-წოლა-хуыссын
წყნარად -Æнцад
-წოლით-хуыссынæй
წყნარად-æнцад
-წონიდა, ზომავდა- барста
-წყნარად, მშვიდად-нцад
-წონიდნენ, ზომავდნენ-барстой
-წყნარად-ӕнцад
-წონის-бары
-წყნარად-ӕнцай
-წრეში-кружочы
-წყნარი მშვიდი-ӕнцой,Сабыр
-წრიალი (აქეთ–იქით)-Рафт-бафт
-ჭამ, მიირთმევ-хӕрыс
-წრიალი-рафтбафт
-ჭამა-бахæрын,хæрын
-წუთი-минут
-ჭამაზე-хæрыныл
-წუთით-минутæй
-ჭამაჭამით-Хӕргӕхӕрын
-წუთში-минутмæ,минуты
-ჭამდნენ, მიირთმევდნენ- хордтой
-წუხელ-Дыссон
-ჭამე რა-ахæрма
-წუხელი-Дысон
-ჭამე, მიირთვი-бахæр
-წყალთან ერთად-дойныйæ
-ჭამე, მიირთვი-бахӕр
-წყალთან-донмӕ
-ჭამენ, მიირთმევენ -хӕрынц
-წყალი-дон
-ჭამით-бахӕргӕ
-წყალში-Доны
-ჭამით-хæргæ
-წყალწაღებული-ӕнӕфтиаг
-ჭამით-хӕргӕ
-წყარო-Суадон
-ჭამოს-хӕра
წყევლა, კრულვა- Æлгъыст
-ჭამს, მიირთმევს-хӕры
-წყენა-Хъыг
-ჭაობი-Кӕрӕф
-წყლის გასაცემი-дондæттæны
-ჭერზე-царыл
-წყლის ნაპირები-Доны Былтӕ
-ჭერი-цары
-წყლის პირას-Доны был

594
-ჭერი-Цар -ხარბი-Фырзыд

-ჭია, მატლი-Зулчъ -ხარბი, დახარბებული-Зыдгӕнӕг

-ჭიანჭველა-Мӕлдзыг -ხარბი, დახარბებული-ЗЫДГÆНАГ

-ჭიანჭველები-Мӕлдзыджытӕ -ხარები-галдӕ

-ჭირთან-чъиримӕ -ხარებისგან-галтæй

-ჭირი-чъири -ხარი-гал

-ჭიქაში-кружкӕйы -ხარის პატრონი, შემნახველი-Галдӕрӕг

-ჭკუა, ცოდნა-Зонд -ხარის შემნახველის-галдӕрӕджы

ჭორფლიანები-дзыгъуыртӕ -ხარშვა-Фыцын

-ჭორფლიანი-дзыгъуыр -ხასხასა მწვანე-цъӕхцъӕхид

-ჭორფლიანი, ჭრელი-Дзыгъуыр -ხაფანგი-къӕпхӕн

-ჭრელი-хъулон -ხაფანგში-къӕпхӕныл

-ჭუჭრუტანა -зыхъхъырӕй -ხე-бæлас

-ხალხები-адæмтæ -ხედ იქცა-сбæлас

-ხალხთან, ადამიანებთან-адӕммӕ -ხედავ-уыныс

-ხალხი, ადამიანები-адӕм -ხედავს-уыны

-ხალხის, ადამიანების-адӕмы -ხედვა - (ნახვა)Уынын

-ხალხისგან-адæмæй ხედვა-æркаст,бакаст,ракаст

-ხალხისკენ-адæммæ -ხედვით-бакасты

-ხან ერთი-куыиу -ხეებზე-бӕлӕсты,бӕлӕстыл

-ხანდახან-хат -ხეებთან-бӕлӕстӕм

-ხანჯალი-Хъама -ხეები -Бӕлӕстӕ

-ხანჯლით-хъамайы -ხეები-бæлæстæ

-ხარბები-зыдта -ხეებიდან-бӕлӕстӕй

-ხარბი-Зыд -ხევებიкӕммттӕ

595
-ხევებში-адӕгты -ხვლიკი-Мӕкъулӕг

-ხევებში-кӕмтты -ხიდი- хид

-ხევი-Ком -ხის სახეობა-тулдз

-ხევი, უფსკრული Ком -ხის წვერი-Бӕласы цъупп

-ხევი, ხრამი- Адаг -ხის ჭურჭელი-гоби

-ხევში-Ададжы -ხის ჯვარი-тӕрс

-ხეზე-бӕласы -ხმა-хъӕлӕс

-ხეირი, სარგებელი -Пайдӕ -ხმაზე-хъæлæсмæ

ხელები-къухтæ -ხმამაღლა-хъӕлӕсыдзаг

-ხელი-Кух -ხმამაღლა-Хъӕрӕй

-ხელი-къух -ხმაური-Хъӕлӕба

-ხელით-къухæй -ხმებზე-хъӕлӕстӕм

-ხელისკენ-къухмæ -ხმით-хъӕлӕсӕй

-ხელისმომკიდე, მეჯვარე- -ხორბალი- Зад, заддӕр,мæнау,хор

Закъухылхæцæг
-ხორბალში-мӕнӕуы
-ხელისმომკიდე, მეჯვარე-
-ხორბლის თავთავი-Мӕнӕуы ӕфсир
Къухылхӕцӕг
-ხორბლის მარცვლები-Мӕнӕуы
-ხელისმომკიდეს, მეჯვარეს-
гагатӕ,Хоры нӕмгуытӕ
къухылхæцæгæн
-ხორბლის-Хоры
-ხელში ჩაგდება-Къухы Бафтын
-ხორცის ღვეზელი-Фийуджын
-ხელში-къухы
-ხორცის-дзидзайы
-ხესავით-бæласау
-ხრეში-Хуыр
-ხვდება-ӕмбӕлы
-ხსენება-кой
-ხვეული, გახვეულიтыгъд
-ხსენება-кой
-ხვეწინით, ხვეწნა-Фӕлӕгъзтӕ
-ხტომა ხტომით-сгӕппсгӕпп
-ხვლიკი-Макъулӕг

596
-ხტომა, ნახტომი-Гӕпп -ჯერ არა-нæма

-ხუთი-фондз -ჯერ-нырма

-ხუთით-фондзæй -ჯიბე-Дзипп

-ხუჭუჭა-Кӕбӕлдзыг -ჯიქანი-Фӕздон

-ხუჭუჭი-къӕбӕлдзыг -ჯიხვები-сӕгуыттӕ

-ხშირად-Арæхдæр -ჯიხვი-сӕгуит

-ხშირი-арæх -ჯიხვის-сӕгуыты

-ჯარები-фсæдтæ -ჯოგი-дзуг

-ჯარში-фсады -ჯოხზე-лæдзæджы

-ჯგუფი-къорд -ჯოხი-лæдзæг

-ჯდება-фӕбады -ჯოხი-лӕдзӕг

-ჯდომა-бад -ჰაერი-уӕлдӕф

-ჯდომა-бадт -ჰაერში-уӕлдӕфы

-ჯდომით-бадгӕйӕ -ჰე-Гъе

-ჯერ არა (ჯერჯერობით არა)-Нӕма -ჰქვიათ-хуыйнынц

-ჯერ არა-никуыма

597