-YAPISAL JEOMORFOLOJİ- • Kıvrımlı yapı, yandan gelen basınçların

etkisiyle tabakaların dik, eğik, yatık, devrik

• Doğu ve İç Anadolu Bölgeleri, volkanik yapı
biçimde çeşitli şekillerde kıvrımlanan
• İç Anadolu Bölgesi, yatay yapı
tabakalardan oluşan yapılardır.
• Yine İç Batı Anadolu, sedimentler üzerinde host ve
• ABD’de AppalaşDağları, Avrupa’da Jura
grabenlerin yer aldığı faylı yapı
Dağları, İran-Irak sınırındaki Zağros Dağları,
• Batı ve Orta Toroslarda karstik yapı, farklı yer Hindistan kuzeyindeki Himalayalar ile
şekillerinin oluşmasına zemin hazırlamıştır. ülkemizde Toros Dağları kıvrımlı yapıya
• Gerçekten de yatay, monoklinal, kıvrımlı, kırıklı, örnektir.
şariyajlı, havza, kubbe (dom) ve diskordant yapı gibi
farklı yapılar, jeomorfolojinin bir kuralı olarak farklı
topoğrafya şekillerinin ya da farklı topoğrafya
fasiyeslerinin meydana gelmesini sağlar.
• Yatay yapı söz konusu olunca tabakalar, genellikle tek
bir formasyona dayalı, yatay ya da yataya yakın 0-5°
arasında tortullaşmış kayaçlardan oluşmuştur.
• Zaman zaman direnç farklarından dolayı sert-yumuşak
tabakaların ardalanmaları da gözlenir.
• ABD’de Kolorado Kanyonu, Silifke-Mut arasında Göksu
Kanyonu bu yapının örneklerindendir.

• Kırıklı yapı (Faylı yapı), tabakaların

birbirlerine göre yer değiştirme hareketine
dayalı oluşan yapılardır.
• Düşey, ters, yanal, oblik, grabenleşme,
transform hareketlerle oluşabilirler. ABD’deki
San Andreas Fay Zonu, Yeni Zelanda’da Alp
Fayı Zonu, Afganistan’da Herat Fayı Zonu,
• Monoklinal yapı (Bir tarafa eğimli kayalardan meydana
ülkemizdeki Kuzey Anadolu Fay Zonu, Doğu
gelen yapı) ise, tabakaların bir yöne 5° den daha fazla
Anadolu Fay Zonu’ndaki şekiller bu yapının
eğime sahip olduğu tabakaların oluşturduğu yapısal
çeşitli örneklerini oluşturur.
şekillerdir.
• Dünya’dan ABD-Kaliforniya’daki Vasqez kayalarının,
Çin’in kuzeybatısındaki Gansu eyaleti Zhangye kenti
yakınlarındaki Zhangye Jeoloji Parkı’ndaki
kumtaşlarının (ülkemizde ise Beypazarı kireçtaşlarının
ve Çorum’un Uğurludağ ilçesinde bulunan flişlerin
oluşturduğu yapısal şekiller monoklinal yapılara örnek
olarak verilebilir.
• Şariyajlı yapı, bir tabakanın diğer tabakaların
üzerine çok dar bir açı ile bindirme hareketi sonucu
oluşan yapılardır.
• İngiltere’de Devon Bölgesi, ülkemizde ise Burdur
şariyajı bu yapılara örnektir.
• Kubbe yapı (Dom yapı), alttan gelen iç kuvvetlerin
etkisiyle tabakaların merkezden çevre doğru eğimli •
olduğu yapılardır.
• Güney İngiltere’deki Weald domu, ABD’deki Güney •
Dakota-Wyoming eyaletleri sınırındaki Black Hill
Domu, Utah’daki Navajo Domu, Fransa’da
Normaniya-Picardie sınırındaki Pays de Bray Domu,
ülkemizden Diyarbakır’ın 60 km kuzeybatısındaki
Hacertun (Hazro) Domu, Bursa’daki Yenişehir
Havzasının güneydoğusundaki Kendirli Domu kubbe
yapılara örnek oluşturur.
• Havza yapı (Çanak şekilli yapı), tabakaların bir
havzaya, çanağa, tabana doğru eğimlenmiş
şekillerinden oluşan yapılardır.
• Dünya’daki ve ülkemizdeki çanak şekilli
yerşekillerinden gerek tektonik, gerekse karstik
topografya şekilleri havza yapılara örnek
oluşturur.
• Muğla Polyesi, Erzincan Havzası gibi.
• Diskordant yapı (Uyumsuz yapı), farklı her
türdeki formasyon ve tabakaların aşınım
süreçleri tarafından aşındırılması ve sonuçta
ortaya çıkan uyumsuzluk yüzeyinin genellikle bir
örtü deposu ile örtülmesiyle oluşan yapılardır.
•
--PLÜTONİZM EKOLÜ
• 18 ve 19. yüzyıllarda Hutton ve Buch, iç etken ve
süreçlerin yeryüzünü şekillendiren esas faktör
olduğu görüşünü savunmuştur.
• Bu görüşü savunanlara Plütonist’ler denildi.
• Yapısal jeomorfoloji taraftarları bir bakıma
plütonistlerin modern takipçisi gibi kabul
olunurlar.
• --NEPTÜNİZM EKOLÜ
• Bazı araştırmacılarda dış olayların, özellikle
akarsuların yeryüzünü şekillendirmedeki rolüne
büyük önem vermişlerdir.
Bu ekolün başlangıcı yine 18. ve 19. yy’la rastlar
ve kurucusu Werner’dir.
• Bir kırığın iki tarafında kalan kütleler birbirine
göre yer değiştirmemişse bu tip kırığa
(çatlak) adı verilir.
• Kırık yüzeyi boyunca yer değiştirme
oluşmuşsa buna fay adı verilir.
DİAKLAZ
• Geniş alanlar kaplayan ve birbirini kesen
dolayısıyla da diaklaz sistemlerini oluşturan
diaklazlar yerkabuğu hareketiyle oluşur.
• Aşınma ile derin vadiler açıldığında buradaki
kayaçların hacmi, basınç azalması ile genişler
ve diaklaz oluşur.
• SOĞUMA DİAKLAZLARI; Bu tip diaklazlar
püskürük kayaçlarda görülür. Soğuma ile
küçülmesi diaklazların oluşmasına neden olur.
• KURUMA DİAKLAZLARI; İçindeki suyu
kaybeden ve kuruyan bir birikimin hacmi
küçülür. Böyle meydana gelen gerilimler
diaklaz oluşumuna sebep olur. Killi depolar
bu tip diyaklazlara örnek gösterilebilir.
YATAY YAPI
• Yatay yapıya uyumlu yapı, tabüler,
konkonrdant yapı gibi isimler de verilir.
• Bu nedenle akarsu şebekesinin kuruluşu
üzerinde akarsular Dandritik bir drenaj
şebekesi gösterir.
• Bu yapısal düzlük akarsular tarafından derin bir şekilde
yarılırsa, yüksekte kalan geniş yapısal düzlüklere yapı
platosu denir.
Yatay yapılı sahalarda akarsular yataklarını derine
yararken dirençli tabakalar dik (korniş), az dirençli
tabakalar ise az eğimli yamaçlar (şev) oluştururlar.
Yatay yapılı sahalarda topoğrafya yüzeyini oluşturan
dirençli tabakanın akarsularla yarılmasıyla oluşan üstü
düz, kenarı dik masa benzeri tepelere mesa denir.
Mesaların üst kısmı daha küçük olanlarına büt denir.
Büt ve mesaların üst kısmındaki dirençli tabakalar o
alanın eskiden aynı seviyede geniş bir tabaka ile kaplı
olduğunu göstermesi nedeniyle şahit tepe olarak da
adlandırılırlar.
• Akarsu şebekesi hakim eğim doğrultusunda kurulur.
• Olgunluk aşamasında yapısal özellikler belirginleşir.
• İhtiyarlık döneminde yapısal unsurlar silinir ve
peneplen oluşur.
• (Raisz’e göre Strahler 1960’dan)
• Tabakaların genel olarak bir yöne eğimli
oldukları yapı tipine monoklinal yapı
(homoklinal yapı yada uniklinal yapı adı
verilir).
• Monoklinal yapıdaki bir arazi üzerinde bu
yapıya ait şekillerin oluşabilmesi için
öncelikle konsekant akarsuların oluşması
gerekmektedir.
• Aşınmanın ilerleyen safhalarında konsekant
akarsuya bağlanan yan kolar gelişir. Bu yan
kollara subsekant akarsu adı verilir.
Subsekant akarsular zayıf ve dirençsiz
tabakaları geri doğru aşındırırak subsekant
depresyonların oluşmasını sağlar.
Subsekant vadilerin oluşumu ve gelişi
esnasında az eğimli yamaçlar üzerinde
resekant akarsular ve vadiler gelişir. Daha
dik olan yamaçlar üzerinde ise obsekant
terimi ile ifade edilen akarsular ve vadileri
gelişir.
• Monoklinal yapının en tipik şekli olan
asimetrik sırtlara kuesta adı verilir.
• Tabaka başlarının ortaya çıktığı dik yamaca
ise kuesta cephesi adı verilir.
• Kuestanın sırtını en yukarıda yer alan sert
tabakanın yüzeyi teşkil eder.
• Kuesta sırtı yukarıya doğru korniş adı verilen
ve sert tabakanın baş kısmına denk gelen bir
diklikle sonlanır.
Kornişin hemen altında ise daha az dirençli
tabakanın aşınmasından arda kalan
malzemenin oluşturduğu ve subsekant
akarsuya doğru bir meyil gösteren şev adında
bir yamaç bulunur.
• Hogbackin arka tarafı tabaka yüzeyinden, ön
tarafı korniş ve şevden oluşur.
• Dik ya da dike yakın tabakaların çevresinin
boşalmasıyla oluşan tepelere dik tabaka tepesi ya da
kret denir.
Bunlardan en iyi gelişmiş olanları Çukurova’ın
kuzeyinde, ova ile Toroslar arasındaki geçiş alanında
bulunmaktadır.
Trakya’da Ergene Havzası ile Istıranca Dağları etekleri
arasında uzanan bir şerit içinde iyi oluşmuş kuesta
örneklerine rastlanılır.
Ülkemiz dışında en iyi kuesta örneklerinin gözlendiği
bir başka alan ise Paris Havzası’dır.
ANTİKİNAL
• Kıvrılma sonucunda kubbeleşen tabakalara antiklinal;
Antiklinalin en yüksek noktalarını birleştiren çizgiye
antiklinal ekseni; Eksen boyunca antiklinali yaran
düzleme antiklinal eksen düzlemi; Antiklinal ekseninin
her iki yanına ise kanat denir.
Yukarıgenepe köyü, Bayburt
• Kıvrılma sonucunda çanaklaşan tabakalara senklinal,
Senklinalin en alçak noktalarını birleştiren çizgiye
senklinal ekseni; Eksen boyunca senklinali yaran
düzleme senklinal eksen düzlemi; Senklinal ekseninin
her iki yanına ise kanat denir.
• Güçlü olan akarsu yeni oluşan antiklinalleri
yararak yatağını koruma olanağını bulur ve bu
şekilde antesedans vadi özelliğini kazanır.
• Vadilerin üzerindeki sert tabakayı yardıkları
yerlerde daha alttaki yumuşak tabakaların
yönünü izleyen subsekant vadiler
uzanacaktır.
• İlk topografyaya göre zıt olan bu duruma
rölyef terselmesi yada topografya
terselmesi, yüksekte kalan senklinallere ise
tünemiş senklinal adı verilir.
• Bunlar dayanıklı tabakaların meydana
çıktıkları zonlara uyan monadnok’lardır.
• Flüvyal, glasiyal, volkanik yada göl orijinli
tabakaların yeteri kadar kalın olmaları halinde
aynı şekilde örtü tabakası görevi görecektir.
Bu şekildeki örtüye diskordant örtü adı
verilir.
• Bizler, ortaya çıkan bu yüzeye ise özelde fosil
peneplen, genelde ise fosil topografya adını
vermekteyiz.
• Kıvrımlı yapılı arazilerde senklinal tabanlarına
ilksel eğime uygun olarak yerleşmiş
akarsulara val; Kanatlardan vallere doğru inen
ikinci dereceden akarsulara rüz; Antiklinal
eksenlerini dik yaran boğaz şekilli vadilere
klüz; Antiklinal eksenlerini yaran vadilere ise
comb denir.

Eğim Atımlı Normal Fayın Yapısı
• Fay: Kırık hattı; fay düzleminin topoğrafya yüzeyi ile olan
ara kesiti.
• Fay düzlemi: Fay bloklarının birbirine göre yer değiştirdiği
düzlem.
• Fay aynası: Fay düzleminin görünen kısmı.
• Tavan bloğu: Eğim atımlı faylarda fay düzleminin altındaki
blok.
• Taban bloğu: Eğim atımlı faylarda fay düzleminin
üzerindeki blok.
• Atım: Fay bloklarının kat ettiği yatay, verev ya da düşey
mesafe.
• Farklı aşınma sonucunda meydana çıkan fay yüzeyi
dikliği, alçalmış blokun bulunduğu tarafa doğru
meyilli olduğu taktirde buna resekant fay yüzeyi
dikliği adı verilir.
• Fay yüzeyi dikliği, yükselmiş blokun
bulunduğu tarafa doğru meyilli ise buna
obsekant fay yüzeyi dikliği adı verilir.
• Normal fay, tavan bloğunun fay düzlemi
boyunca aşağı doğru hareket ettiği fay tipidir.
• Ters faylar sıkışma rejimi altında oluşurlar.
Tavan bloğu eğimli fay düzlemi boyunca
yukarı doğru itilir. Fay düzleminin eğimi 60
dereceden daha az ise böyle ters faylara
bindirme fayı denir. Bindirme nedeniyle yaşlı
formasyonlar genç formasyonların üzerine
itilir. Bu nedenle üzerlenme olarak da
adlandırılır.
• Büklüm alanlarında gerilmeyle oluşan paralel
kanar biçimli çukurlara ise çek ayır havza
(pull-apart basin) denir.
• Büklüm alanlarında sıkışma nedeniyle oluşan
paralelkenar biçimli tümsek şekillere sıkışma
sırtı (push up ridges) denir.
• İki tarafı çökmüş, kendisi yüksekte kalmış fay
bloğuna “horst” denir.
• İki yüksek kütle arasındaki çökmüş fay
bloğuna ise “graben” denir.
• Gençlik aşamasında,Fay yamacı üzerinde "V"
şekilli asılı vadiler görülür.Bunların önlerinde
ise birikinti konileri gelişir.Üst üste bu iki şekil
cepheden bakıldığında "şarap kadehi"ni
andırır.
• Olgunluk aşamasında,Fay aynası "V" şekilli
vadilerle derin bir şekilde yarılır.Fay aynasının
aşınmadan arta kalan üçgen şekilli parçalarına
ise «fay façetası» denir.