§3.

ÑAÏO HAØM HAØM HÔÏP- ÑAÏO HAØM HAØM AÅN

Sau khi hoïc xong baøi naøy, baïn coù theå:
 Hieåu khaùi nieäm haøm hôïp vaø tính ñöôïc ñaïo haøm haøm hôïp.
 Hieåu khaùi nieäm haøm aån vaø tính ñöôïc ñaïo haøm haøm aån.
 Bieát öùng duïng ñaïo haøm haøm hôïp, ñaïo haøm haøm aån trong tính gaàn ñuùng.

1. Ñaïo haøm vaø vi phaân haøm hôïp

1.1-Ñònh nghóa

Neáu haøm hai bieán z = f ( x, y ) xaùc ñònh treân D  2 vaø caùc haøm x = x(t ), y = y (t ) xaùc ñònh
treân khoaûng (a, b)   thoûa (x(t ), y(t ))  D t  (a, b) , thì z = f (x(t ), y(t )) laø haøm soá xaùc
ñònh treân khoaûng (a, b) vaø goïi laø haøm hôïp.

1.2- Ñònh lyù 1 (Ñaïo haøm haøm hôïp-Quy taéc xích-Chain rules)
Giaû söû t  (a, b) thì (x(t ), y(t ))  D .
Neáu haøm z = f ( x, y ) khaû vi theo bieán ( x, y )  D  2 vaø caùc haøm x = x(t ), y = y (t ) khaû vi
theo bieán t  (a, b) thì haøm hôïp z = f (x(t ), y(t )) khaû vi theo bieán t  (a, b) vaø ta coù
df f dx f dy dz
= . + . =
dt x dt y dt dt

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 24

 df
Ví duï 1 Tính bieát f ( x, y) = x 2 e y + x , x(t ) = t 2 , y(t ) = sin t .
dt
Giaûi
df f dx f dy
Caùch 1 = . + . = (2 xe y + 1)2t + x 2 e y cos t
dt x dt y dt
= (2t 2 e sin t + 1)2t + t 4 e sin t cos t = 4t 3 e sin t + 2t + t 4 e sin t cos t
Caùch 2 Thay x(t ) = t 2 , y(t ) = sin t vaøo f ( x, y) = x 2 e y + x ñöôïc f (x(t ), y(t )) = t 4 e sin t + t 2 .
df
= 4t 3 e sin t + t 4 e sin t cos t + 2t
dt
Ví duï 2 (Ñaïo haøm haøm hôïp-Quy taéc xích)

Cho haøm saûn xuaát daïng Cobb-Douglas : Q( K , L) = 20.L 3 K

2 1
3

(Q laø saûn löôïng-ñôn vò laø 1000 saûn phaåm; K laø voán-ñôn vò laø $1,000,000 ; L laø löïc löôïng lao ñoäng-ñôn vò laø 1000 ngöôøi )

a) Tìm saûn löôïng bieân teá cuûa voán Q K vaø saûn löôïng bieân teá cuûa löïc löôïng lao ñoäng QL ôû
möùc K = 5 vaø L = 3 .
b) Giaû söû K = 5, L = 3 , löïc löôïng lao ñoäng taêng 60 ngöôøi/naêm, voán giaûm $150,000 /naêm. Aùp
duïng quy taéc ñaïo haøm haøm hôïp, öôùc tính toác ñoä thay ñoåi cuûa saûn löôïng.
Giaûi
2
20  L  3
a) Saûn löôïng bieân teá cuûa voán : Q K =  
3 K
1
40  K  3
Saûn löôïng bieân teá cuûa löïc löôïng lao ñoäng: QL =  
3 L
Saûn löôïng bieân teá cuûa voán ôû möùc K = 5 vaø L = 3 :
2
20  3  3
QK (5,3) =    4,74 (1000 saûn phaåm)
3 5
Saûn löôïng bieân teá cuûa löïc löôïng lao ñoäng QL ôû möùc K = 5 vaø L = 3 :
1
40  5  3
QL (5,3) =    15,81 (1000 saûn phaåm)
3 3
dL
b) Löïc löôïng lao ñoäng taêng 60 ngöôøi/naêm:  0,06
dt
dK
Voán giaûm $150,000 /naêm:  −0,15
dt
Öôùc tính toác ñoä thay ñoåi saûn löôïng
dQ Q dK Q dL
= +  4,74  (−0,15) + 15,81  0,06 = 0,2376 (1000 saûn phaåm/naêm)
dt K dt L dt
1.3-Ñònh nghóa
Neáu haøm z = f (u ) xaùc ñònh treân taäp I   vaø haøm hai bieán u = u ( x, y ) xaùc ñònh treân taäp

D  2 thoûa u ( x, y )  I ( x, y )  D thì z = f (u( x, y) ) laø haøm soá xaùc ñònh treân taäp D vaø

goïi laø haøm hôïp.

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 25
1.4 -Ñònh lyù 2
Giaû söû ( x, y )  D thì u = u ( x, y )  I vaø haøm z = f (u ) xaùc ñònh treân taäp I .
Neáu haøm u = u ( x, y ) khaû vi theo bieán ( x, y )  D vaø haøm z = f (u ) khaû vi theo bieán u  I thì haøm
hôïp z = f (u( x, y)) coù caùc ñaïo haøm rieâng theo caùc bieán x, y vaø ta coù
f df u f df u
(x, y) = . (x, y) ; (x, y) = . (x, y)
x du x y du y
1.5-Ñònh nghóa
Neáu haøm w = f (u ) xaùc ñònh treân taäp I   vaø haøm hai bieán u = u ( x, y, z ) xaùc ñònh treân taäp
D  3 thoûa u ( x, y, z )  I ( x, y, z )  D thì w = f (u( x, y, z ) ) laø haøm soá xaùc ñònh treân taäp D

vaø goïi laø haøm hôïp.

1.6 -Ñònh lyù 3
Giaû söû ( x, y, z )  D thì u = u ( x, y, z )  I vaø haøm w = f (u ) xaùc ñònh treân taäp I .
Neáu haøm u = u ( x, y, z ) khaû vi theo bieán ( x, y, z )  D vaø haøm w = f (u ) khaû vi theo bieán u  I thì
haøm hôïp w = f (u( x, y, z )) coù caùc ñaïo haøm rieâng theo caùc bieán x, y, z vaø ta coù
f df u f df u f df u
(x, y, z) = . (x, y, z) ; (x, y, z) = . (x, y, z); (x, y, z) = . (x, y, z)
x du x y du y z du z
1.7-Ñònh nghóa
Neáu haøm z = f (u, v) xaùc ñònh treân taäp D ' vaø caùc haøm hai bieán u = u ( x, y ) , v = v( x, y ) xaùc
ñònh treân taäp D  2 thoûa (u, v)  D' ( x, y )  D thì z = f (u( x, y), v( x, y)) laø haøm soá xaùc
ñònh treân taäp D vaø goïi laø haøm hôïp.

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 26

1.8-Ñònh lyù 4
Neáu haøm f (u, v) khaû vi theo bieán (u,v) vaø caùc haøm u = u(x,y), v = v(x,y) khaû vi theo bieán ( x, y )
thì haøm hôïp f (u( x, y), v( x, y)) coù caùc ñaïo haøm rieâng theo bieán x, y vaø ta coù:

 f f u f v  f   u v  f 
 x (x, y) = u (u, v). x (x, y) + v
(u, v). (x, y)
x
    
 f f u f v   xf  =  x x  u 
v  f 
 (x, y) = (u, v). (x, y) +    u
(u, v). (x, y)  y   y  
 y u y v y    y  v 
 u v 
 
Ma traän  x x  goïi laø ma traän Jacobi cuûa u,v ñoái vôùi x,y.
v 
 u
 y y 

u v
= x x = J goïi laø ñònh thöùc Jacobi cuûa u,v ñoái vôùi x,y.
D(u, v)
Kyù hieäu u v
D(x, y)
y y

2- Ñaïo haøm vaø vi phaân haøm aån

2.1.Định nghĩa
a) Cho phương trình F ( x, y ) = 0 , trong đó F ( x, y ) xác định trên miền mở D  2. Nếu tồn

tại khoảng ( a, b ) để mọi x  (a, b) tồn tại duy nhaát y = y ( x ) sao cho F ( x, y ( x ) ) = 0 thì ta
nói F ( x, y ) = 0 xác định hàm ẩn y theo x . Khi đó y = y ( x ) gọi là hàm ẩn xác định bởi
phương trình F ( x, y ) = 0 .

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 27

b) Tương tự: z = z ( x, y ) là hàm ẩn hai biến xác định bởi phương trình F ( x, y, z ) = 0 ;
u = u ( x, y, z ) là hàm ẩn ba biến xác định bởi phương trình F ( x, y, z , u ) = 0 ; u = u ( x, y ) và
 F ( x, y , u , v ) = 0
v = v( x, y ) hai biến xác định bởi hệ phương trình  ;….
G ( x, y, u, v) = 0
Các định lý sau đây chỉ ra khi nào tồn tại hàm ẩn và cách tính đạo hàm hàm ẩn.
2.2- Ñònh lyù 1 Giaû söû haøm F ( x, y ) thoûa 3 ñieàu kieän
i) F ( x, y ) liên tục trong lân cận ( xo , yo ) và F ( xo yo ) = 0 .
f f
ii) F ( x, y ) coù caùc ñaïo haøm rieâng , lieân tuïc trong laân caän ( xo , yo ) .
x y
F
iii) (x 0 , y 0 )  0
y
Khi ñoù phöông trình F ( x, y ) = 0 xaùc ñònh moät haøm aån y = y (x) trong laân caän ñieåm x0 thoûa
yo = y( xo ) . Hôn nöõa haøm y = y (x) khaû vi vaø lieân tuïc trong laân caän ñieåm x0 vaø ta coù:
F
− − Fx'
= x =
dy
y' =
dx F Fy'
y
Ví duï 3 Tính ñaïo haøm y ' ( x) , y ' (1) cuûa haøm aån y = y (x) xaùc ñònh bôûi: xy − x sin y −  = 0
(*)
Giaûi
Thay x = 1 vaøo phöông trình ta ñöôïc: y − sin y −  = 0
Giaûi phöông trình ta ñöôïc nghieäm duy nhaát y =  .
Caùch 1 Ñaët F ( x, y ) = xy − x sin y − 
− Fx' sin y − y
Fx' = y − sin y , Fy' = x − x cos y  y ' ( x) = =
Fy'
x − x cos y
sin  −  −
 y ' (1) = =
1 − 1cos  2
Caùch 2 Laáy vi phaân toaøn phaàn hai veá cuûa ñaúng thöùc (*) ta ñöôïc
dy sin y − y
( y − sin y )dx + ( x − x cos y )dy = 0  = (1)
dx x − x cos y
dy
Maø y ' ( x) = (2)
dx
sin y − y sin  −  −
Töø (1) vaø (2) suy ra: y ' ( x) = , y ' (1) = =
x − x cos y 1 − 1cos  2
Ví duï 4 Cho y = y ( x ) là hàm ẩn xác định bởi phương trình x + sin xy + y3 = exy . Tính y ' ( 0 ) .
Giải
F ( x, y ) = x + sin xy + y − e .
3 xy

1 + y.cos xy − y.e xy
y '( x) = − .
x.cos xy + 3 y 2 − x.e xy

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 28

 1
Khi x = 0 , ta có y ( 0 ) = 1 . Vậy y ' ( 0 ) = −
3
2.2-Ñònh lyù 2 Giaû söû haøm F ( x, y, z ) thoûa 3 ñieàu kieän:
i) F ( x, y, z ) liên tục trong lân cận ( xo , yo , zo ) và F ( xo , yo , zo ) = 0 .

ii) F ( x, y, z ) coù caùc ñaïo haøm rieâng lieân tuïc trong laân caän ñieåm ( xo , yo , zo ) .

iii) Fz' (x0 , y0 , z0 )  0

Khi ñoù phöông trình F(x,y,z) = 0 xaùc ñònh moät haøm aån 2 bieán z = z ( x, y ) trong moät laân caän naøo
ñoù cuûa ñieåm (x0,y0) thoûa zo = z ( xo , yo ) . Haøm z = z ( x, y ) lieân tuïc, coù caùc ñaïo haøm rieâng

F F
− −
z z
'
'
y - Fy
= x = 'x ;
-F
lieân tuïc trong laân caän (x0,y0) vaø: = = '
x F Fz y F Fz
z z
Ví duï 4 Tính ñaïo haøm rieâng haøm aån z = z(x, y) xaùc ñònh bôûi phöônh trình :
y2ez +z3 –3 y + 6x – x2 = 0 (*)
Giaûi
Caùch 1 Ñaët F ( x, y, z ) = y e +z –3 y + 6x – x2
2 z 3

Fx' = 6 − 2 x ’, F y' = 2 ye z − 3 , Fz' = y 2 e z + 3z 2

6 − 2x 2x − 6 2 ye z − 3 3 − 2 ye z
Suy ra: z x' = − = , z '
y = − =
y 2 e z + 3z 2 y 2 e z + 3z 2 y 2 e z + 3z 2 y 2 e z + 3z 2
Caùch 2 Laáy vi phaân toaøn phaàn hai veá cuûa ñaúng thöùc (*) ta ñöôïc
(6 − 2 x)dx + (2 ye z − 3)dy + ( y 2 e z + 3z 2 )dz = 0
 ( y 2 e z + 3z 2 )dz = (2 x − 6)dx + (3 − 2 ye z )dy
2x − 6 3 − 2 ye z
 dz = dx + dy (1)
y 2 e z + 3z 2 y 2 e z + 3z 2
Maët khaùc dz = z 'x dx + z 'y dy (2)
2x − 6 3 − 2 ye z
Töø (1) vaø (2) suy ra: z x' = , z '
y =
y 2 e z + 3z 2 y 2 e z + 3z 2

Ví duï 5 Tính ñaïo haøm rieâng haøm aån z = z(x, y) xaùc ñònh bôûi phöông trình
ez +z3 – y3 +6x2 = 2x3
Giaûi
Phöông trình töông ñöông vôùi: ez +z3 – y3 +6x2 - 2x3 = 0 (*)
Laáy vi phaân toaøn phaàn hai veá cuûa ñaúng thöùc (*) ta ñöôïc
(ez +3z2)dz –3y2dy +(12x – 6x2)dx = 0
 (ez +3z2)dz = (6x2 -12x)dx +3y2dy

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 29

 (6x 2 − 12x) 3y 2
 dz = dx + dy (1)
e z + +3z 2 e z + 3z 2
Maët khaùc dz = z 'x dx + z 'y dy (2)
(6x 2 − 12 x) 3y 2
Töø (1) vaø (2) suy ra: z 'x = , z 'y =
e z + +3z 2 e z + 3z 2
Ví duï 6 Cho hàm ẩn z = z ( x, y ) xác định từ phương trình
x 2 z +  ( y 2 + z 2 ) + 2 xy 3 z = 0 ,
với  ( x ) là hàm khả vi trên R . Tính z 'x ( x, y ) , z ' y ( x, y ) .
Giải
Đặt F ( x, y, z ) = x z +  ( y + z
2 2 2
) + 2xy z .3

F 'x ( x, y, z ) = 2 xz + 2 y 3 z , F ' y ( x, y, z ) = 2 y ' ( y 2 + z 2 ) + 6 xy 2 z ,

F 'z ( x, y, z ) = x 2 + 2 z ' ( y 2 + z 2 ) + 2 xy 3
Suy ra
F 'x − ( 2 xz + 2 y 3 z )
z ' x ( x, y ) = − = ,
F 'z x 2 + 2 z. ' ( y 2 + z 2 ) + 2 xy 3

F 'y 2 y. ' ( y 2 + z 2 ) + 6 xy 2 z

z ' y ( x, y ) = − =− .
F 'z x 2 + 2 z ' ( y 2 + z 2 ) + 2 xy 3

BAØI TAÄP
Baøi 1 Tính ñaïo haøm caùc haøm hôïp
du z z u
a) Tính vôùi u = e x−2 y , x = sin t , y = t 3 c) Tính , vôùi z = x 2 ln y, x = , y = 3u − 2v
dt u v v
x = lnt dz
vôùi z = arcsin(x − y ), x = 3t , y = 4t 3
vôùi f (x, y ) = x y vaø 
df d) Tính
b) Tính
dt y = sint dt

e) Tính
df f
, vaø
dx x
f
y
(
neáu f (x; y ) = ln e x + e y vôùi y = x 3 + x
1
3
)
x2 +y2
f
Baøi 2 Tính (1;2) vaø f (1;2) neáu f (x; y ) =  e t dt
2

x y 2x
Baøi 3 Ñaïo haøm aån
dy d 2 y dy d 2 y
a) Tính , 2 neáu x-y + arctgy = 0 b) Tính , 2 neáu x+y= ex-y
dx dx dx dx
c) Tính y(1) vaø y(1) neáu x +2xy+y -4x+2y-2= 0 vaø y(1) = 1.
2 2

d) Tính y ' ( x) nếu x3 y − xy3 = 1

e) Tính y ' ( x) nếu xe y + ye x − e xy = 0
z z
Baøi 4 Tính cac ñaïo haøm rieâng , cuûa haøm aån z = z ( x, y ) trong caùc tröôøng hôïp sau:
x y

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 30

a) z ln(x + z ) −
xy
=0 c) y4ez +z3 – y2 – 8x3 –3x2 +1= 0
2 d) x2e3z +z3 – x2 + 6y = y2
b) ze z = xe x + ye y e) 3 yz 2 − e 4 x cos 4 z = 3 y 2 = 4
x+z
Baøi 5 Cho haøm soá u = . Tính u x , u y bieát raèng z laø haøm aån cuûa x, y ñöôïc xaùc ñònh bôûi
y+z
phöông trình : ze z = xe x + ye y .
Baøi 6
Chöùng minh haøm aån z = z (x, y ) xaùc ñònh bôûi phöông trình z 2 +
2
a) = y 2 − z 2 thoûa maõn
x
z 1 z 1
x2 + =
x y y z
b) (
Chöùng minh raèng haøm z = yf x 2 − y 2 thoûa maõn )1 z 1 z
+
x x y y y
z
= 2

u u
Baøi 7 Cho u = f(v,w) vôùi v = x – y , w = y – x. Chöùng minh + = 0.
x y
D(u, v) D(x, y)
Baøi 8 Tính , vôùi u = 2x – 3y ,v = - x + 2y.
D(x, y) D(u, v)
f f
Baøi 9 Cho f(x,y) = x3 sin(xy) , x = ucosv , y = usinv. Tính , .
u v
Baøi 10
z z
a) Cho hàm ẩn z = z ( x, y ) xác định bởi z ln(x + z ) − xy + 2 x2 y3 = 0 . Tính , .
x y
b) Cho hàm ẩn z = f ( x, y ) xác định bởi phương trình x + y + z − sin ( xyz ) = 0 với f ( 0, 0 ) = 0 . Tính
f f
( 0, 0 ) và ( 0, 0 ) .
x y
c) Cho hàm ẩn z = z ( x, y ) xác định bởi phương trình x + y + z = e− x− y − z . Tính dz, d 2 z .

Baøi 11 Cho z = xy + f ( x2 + y 2 ) , với f là hàm khả vi. Chứng minh rằng

z z
y − x = y 2 − x2
x y

u 3 + xv − y = 0
Baøi 12 Cho u = f(x,y) , v = g(x,y) thoûa f(0,1) = 1 , g(0,1) = -1 vaø  3 .
v + yu − x = 0

u u v v
Tìm (0,1) , (0,1) , (0,1) , (0,1) .
x y x y

Baøi 13 Cho haøm saûn xuaát daïng Cobb-Douglas Q( K , L) = 20.L 4 K

1 3
4

(Q laø saûn löôïng-ñôn vò 1000 saûn phaåm; K laø voán-ñôn vò laø $1000,000 ; L laø löïc löôïng lao ñoäng-ñôn vò laø 1,000 ngöôøi )

a) Tìm saûn löôïng bieân teá cuûa voán Q K vaø saûn löôïng bieân teá cuûa löïc löôïng lao ñoäng QL ôû
möùc K = 6 vaø L = 2 .

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 31

b) Giaû söû L = 2, K = 6 , löïc löôïng lao ñoäng giaûm 20 ngöôøi/naêm, voán taêng $400,000 /naêm. Aùp
duïng quy taéc ñaïo haøm haøm hôïp, öôùc tính toác ñoä thay ñoåi cuûa saûn löôïng.

Baøi 14 Cho haøm saûn xuaát daïng Cobb-Douglas

2 1
Q( K , L) = 16.L 3 K 3

( Q laø saûn löôïng-ñôn vò 1000 saûn phaåm; K laø voán-ñôn vò laø $1000,000 ; L laø löïc löôïng lao ñoäng-
ñôn vò laø 1,000 ngöôøi )

Giaû söû L = 2, K = 5 , löïc löôïng lao ñoäng taêng 50 ngöôøi/naêm, voán giaûm $100,000 /naêm. Aùp duïng
quy taéc ñaïo haøm haøm hôïp, öôùc tính toác ñoä thay ñoåi cuûa saûn löôïng.
Baøi 15 (Phöông trình Van der Waals)
Phöông trình sau ñaây goïi laø phöông trình Van der Waals veà traïng thaùi cuûa moät khoái khí thöïc
 n2a 
 P + 2 (V − nb) = nRT
 V 
Trong ñoù: P laø aùp suaát khoái khí, V laø theå tích khoái khí, T laø nhieät ñoä ( o K ) , n laø soá mol khí, R laø
P P
haèng soá khí phoå, a vaø b laø caùc haèng soá. Tính vaø .
V T

TOÁN KINH TẾ …… ……………………………………….…………………………………………………….…………...……………… Trang 32