Zenon Klemensiewicz - Zagadnienia I Założenia Historii Języka Polskiego

Z A G A D N I E N I A J ĘZ YKA ARTYSTYCZNEGO
ZENON KLEMENSIEWICZ
Członek korespondent PAN
ZAGADNIENIA I ZAŁOŻENIA H ISTO RII

JĘ Z Y K A PO LSKIEG O
R e fe ra to w i1 wyznaczyłem następujące cele:
1) określić istotę badawczej czynności oraz zakres i treść jej
przedm iotu, tzn. odpowiedzieć na pytanie, czym je st historia języka
polskiego;
2) określić m ateriał badań, tzn. odpowiedzieć na pytanie, które
fak ty stanow ią realną podstaw ę analizy, przypuszczeń, wniosków,
tw ierdzeń, w reszcie syntezy historyka języka;
3) określić główne w ytyczne m etody badań, tzn. odpowiedzieć
na pytanie, przez jakie operacje badaw cze w ykonane na m ateriale
językow ym , drogą jakiego rozum ow ania docieram y do now ych
wiadomości, które by zrealizow ały przy jęty w założeniach cel historii
języka polskiego.
1. Czym jest historia języka?
N ależy zacząć od określenia historii. W jej definicji w yróżnim y
dw a składniki, bowiem realizacja tylko jednego z nich, albo obu —
całkow icie lub częściowo — stanow i o w ynikach m niej lub więcej
doskonałych czy zadow alających oraz o drodze m etodologicznej, po
której do nich zm ierzam y.
Po pierw sze i koniecznie jest historia budow ą w iedzy o prze
biegających w czasie faktach — z obowiązkiem dotarcia do ich
1 Referat ten został przedstawiony 25 II 1955 na posiedzeniu naukowym

Komitetu Językoznawczego PAN. Po raz pierwszy poruszyłem to zagadnienie
na posiedzeniu Komisji Językowej PAU, 9 III 1941, pt. P roblem atyka założeń
pracy historyka języka polskiego (zob. wzmianka w S p r a w o z d a n i a c h
z C z y n n o ś c i i P o s i e d z e ń PAU. T. 45. Kraków 1945, s. 14). O moich
Dziejach języka polskiego, które miały pójść do druku w r. 1948, por. J ę z y k
P o l s k i , XXVII, 1947, nr 5, s. 153 (rec. Kazimierza N i t s c h a z książki
Tadeusza L e h r a - S p ł a w i ń s k i e g o Język polski).
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II J Ę Z Y K A P O L S K IE G O 87
w iernej, zgodnej z praw d ą postaci. W rezultacie je st to s u m a

izolowanych stw ierdzeń o zaszłych faktach, ustalenie tego, с o się
działo i c o się stało.
Po w tóre, i w dzisiejszym stanie naszej n auki z niem niejszym
uzasadnieniem i naciskiem , jest historia budow ą w iedzy o we
w nętrznym genetycznym i przyczynow ym związku m iędzy zgodnie
z praw dą ustalonym i faktam i, budow ą w iedzy o procesie historycz
nym, k tó ry m ożna zrozum ieć tylko przez uchw ycenie działających
w różnych splotach i układach przyczyn i skutków , w yznaczników
determ inujących rozwój opisowo praw dziw ie ustalonych faktów .
W tym ujęciu h istoria jest już s t r u k t u r ą wiadomości, k tóre
przedstaw iają to, c o i j a k , i d l a c z e g o się działo, co i jak,
i dlaczego się stało.
Czy i co z ta k określonych w yników badania historycznego może
osiągnąć h istoryk języka i to jakiegoś jednego, konkretnego, w na
szym w ypadku języka polskiego? Odpowiedź na to p y tanie w ym aga
uprzedniego rozw ażenia i w yjaśnienia szeregu faktów , zjaw isk
podstaw ow ych i odpow iadających im pojęć.
A na pierw szym m iejscu staje przed nam i w ażne i pow ikłane
zagadnienie języka, k tó ry m a się stać przedm iotem historycznego
badania.
Na płaszczyźnie zjaw iskow ej, danej w bezpośrednim doświadcze
niu, spotykam y się z językiem tylko w w ytw orach czynności mó
wienia jakichś określonych osób, w w ytw orach m ow y poszczegól
nych jednostek, poszczególnych indyw iduów po polsku się w y
pow iadających. W ytw ory te m ożem y słyszeć, ale m ożem y je także
postrzegać w postaci pisem nie utrw alonej, co dla historyka języka
jest niezm iernie ważne, bo pozwala mu w yjść daleko wstecz poza
granice języka współcześnie słyszalnego.
Nie wchodząc w tej chw ili w bliższe określenie istoty i n a tu ry
lingw istycznej tych indyw idualnych wypowiedzi, poprzestaniem y
na stw ierdzeniu, że nie one stanow ią przedm iot historii języka.
Zapewne, języ k jednostki m a swój rozwój, o tw arty m om entem
w yjścia ze sta n u niem ow lęctw a całkowitego, zam knięty m om entem
zaniem ówienia, stow arzyszonym najczęściej ze śm iercią, rozwój
swoiście uw arunkow any i um otyw ow any właściwościam i jednostki
i przebiegiem jej życia; m ożna by też tw orzyć historię takiego
języka jednostkow ego. Ale to jest niew ątpliw e, że historia języka
polskiego nie stanow i historii takich języków osobniczych, z czego
wcale nie w ynika, iż przynajm niej niektóre z nich nie budzą za
Z E N O N K L E M E N SIE W IC Z
88
interesow ań historyka języka i nie przedstaw iają w artości dla jego

badaw czych poszukiw ań.
W dążeniu do zrozum ienia, czym jest język, jako przedm iot histo
rycznego badania i przedstaw ienia, nie m ożem y się ograniczyć do
zmysłowo uchw ytnych w ytw orów indyw idualnej m ow y nieprzej
rzanej liczby osobników kiedykolw iek po polsku m ów iących. M u
sim y natom iast zwrócić uw agę na inne zjawisko, dane w n ieu stan
nie pow tarzającym się doświadczeniu, a m ianowicie, że ludzie m ó
w iący tym sam ym językiem rozum ieją się. Skąd się to bierze? Znów
nie wchodząc w niekonieczne tu taj szczegóły, poprzestaniem y na
stw ierdzeniu, że jednostka, że każda jednostka danej grupy w spół-
językow ej realizuje w swoich w ypow iedziach jak iś w spólny po
ten cjał językow y, tzn. słow nikow y i gram atyczny, a realizuje go
w edle pew nych norm .
N orm a językow a jest regułą m ów ienia takiego w łaśnie, a nie
innego, jeśli się chce osiągnąć cel uznany za w artościow y, m iano
w icie porozum ienie się z odbiorcą. Można by i tak powiedzieć, że
każdy „w spółjęzykow iec“ tej sam ej epoki realizuje w swoich w y
pow iedziach znorm alizow any potencjał językow y. Ż yje on w jego
świadomości jako: 1) zapas zapam iętanych w yrazów o określonym
brzm ieniu i znaczeniu, ich form fleksyjnych, ich typow ych syn-
taktycznych połączeń; 2) zdolność kojarzenia narastającego słow nic
tw a i coraz to na nowo produkow anych bieżących wypow iedzi
syntaktycznych z posiadanym i w dotychczasow ym doświadczeniu
językow ym wzorami, typam i, szeregam i itp., a przez to spełnienia
w ym ogów ich znorm alizow anego użycia; 3) rozum ienie konieczności
poddania się norm ie.
M ówienie jest działaniem , a każde działanie jest dowolne i św ia
dome. Ale nie w szystkie elem enty działania są w rów nym stopniu
św iadom e i dowolne. K ażda działalność, a więc i m ów ienie, zaw iera
w sobie pew ne procesy przebiegające autom atycznie, to je st bez
pełnego uśw iadom ienia ich sobie. Ilość tych elem entów i stopień
autom atyzacji w zrasta z ćwiczeniem i n abytym i naw ykam i. Także
w realizacji wypowiedzi, w postrzeganiu obow iązujących ją norm
odgryw a znaczną rolę autom atyzacja uw arunkow ana właściwościam i
jednostki, jej wiekiem , w ykształceniem , środow iskiem , rodzajem
pracy itd., czym tu szczegółowo nie potrzebujem y się zajm ować.
Idzie bow iem o stw ierdzenie, że w rezultacie skom plikow anego
procesu psychofizycznego a n a płaszczyźnie społecznego obcowania
i przekazyw ania dziedzictw a językow ego w p rak ty ce m ów ienia
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II J Ę Z Y K A I-O L SK IEG O 89
z pokolenia na pokolenie w granicach życia każdego pokolenia

jednostka: a) czerpie z pew nego zasobu słow nictw a, w którym każdy
w yraz m a w łaściw y sobie zakres i funkcję użycia i właściw e sobie
w różnych zakresach i funkcjach znaczenie w edle pew nych norm
leksykalno-sem antycznych; b) kiedy w yrazu na potrzeby życia
braknie, tw orzy now y wedle norm słow otw órczych; c) w ym aw ia
w yrazy i wypow iedzi w edle norm ortofonicznych; d) buduje w y
powiedzi w edle pew nych norm składniow ych; e) z w yrazów od
m ienianych w edle norm fleksyjnych.
M ając na uw adze ten oczywisty fakt realizow ania się społecznie
przydatnych, bo zrozum iałych, kom unikatyw nych wypow iedzi róż
nych osobników dzięki działającym zarów no w językow ej świado
mości jednostki, ja k i w pokładach społecznej m iędzy jednostkow ej
świadomości językow ej norm om kształtow ania i użycia wspólnego
potencjału słow nikow o-gram atycznego — m am y praw o mówić
o etnicznym języku zbiorowiskowym .
I w łaśnie tak pojęty język stanow i przedm iot badania i przed
staw ienia historyka języka.
Można by w tym m iejscu zauważyć, że język zbiorowiskowy m a
c h arak ter abstrakcyjny, w rzeczywistości bowiem m am y zawsze
do czynienia z osobniczym i wypow iedziam i. A w związku z tym
pow staje zasadnicza w ątpliw ość m etodologiczna: na czym m a się
budować w iedza o przedm iocie, k tóry jest tylko pom yślany, a w rze
czywistości nie istnieje, a więc ani go obserwować, ani analizow ać
nie m ożna. I dlatego np. P a u l 2 tw ierdził, że przedm iotem historii
języka są tylko przejaw y języka jednostkowego, możliwie w szystkie
przejaw y m ożliwie w szystkich jednostek. Ale przy takim założeniu
w brew pozorom sk rajn ie konkretnej postaw y badaw czej w kracza
się praw dziw ie w dziedzinę utopii. Z daje sobie z tego spraw ę P aul,
który pisze:
Man halte mir nicht entgegen, dass es unnütz sei eine Aufgabe hinzustel
len, deren Unlösbarkeit auf der Hand lie g t3.
1 nie pocieszym y się jego pociechą:

Es ist schon deshalb von Wert sich Idealbild einer Wissenschaft in seiner
ganzen Reinheit zu vergegenwärtigen, weil w ir uns dadurch des Abstandes
bewusst werden, in welchem unser Können dazu steht...4
2 H. P a u l , Prinzipien der Sprachgeschichte. Wyd. 5. Halle a. S. 1920.

3 Tamże, s. 24.
4 Tamże.
90 Z E N O N K L E M E N SIE W IC Z
Je st rzeczą bezsporną, że do pojęcia języka zbiorowiskowego

docieram y na drodze ab strak cji i uogólnienia, ale niem niej pew ną,
że u podstaw y tych procesów m yślow ych istnieje oczyw iste zja
wisko rzeczywistości. Język zbiorow iskow y m an ifestu je się i po
tw ierdza nieustannie w cząstkowych, doraźnych, przem ijających,
ale nieskończenie licznych — osobniczych upostaciow aniach.
I zastrzeżenia w innym k ieru n k u należy podjąć, ostrożność w in
nym zakresie zaostrzyć. A bstrakcja i uogólnienie m ogą być p ra
widłow e i niepraw idłow e. P raw idłow a ab strak cja chw yta istotną
treść, praw idłow e uogólnienie opiera się na cechach rzeczyw iście
wspólnych. Trudność polega tedy na w ydobyciu z dostępnych n a
szem u badaniu tylko indyw idualnych w ytw orów m ów ienia jako
m anifestacyj języka zbiorowiskowego, tego, co w spólne a istotne.
I w tym zbliżam y się do Paula, kiedy pow iada:
Aus der Vergleichung der einzelnen Sprachorganismen lässt sich ein ge
wisser Durchschnitt gewinnen, wodurch das eigentlich Normale in der
Sprache, der Sprachusus bestim m t w i r d 5.
Rzeczywiście w abstrahow aniu tego, co istotne w w ypow iedziach

indyw idualnych, w uogólnianiu tego, co im wspólne, zm ierzam y do
uchw ycenia jakiegoś stanu przeciętnego. Tu też naw iązalibyśm y
do wypowiedzi W iktora W ładim irow icza W inogradowa, w której
istotę historii języka określa jako: „обобщенный очерк основных
этапов истории польского язы ка, устанавливаю щ ий главные з а
кономерности этой истории...“ 6
W tym stanie rzeczy okazuje się szczególna ważność dokładnej
analizy pojęcia etnicznego języka zbiorowiskowego, bo n a jej tle
zarysują się w skazówki w yboru tych jego składników i p rzeja
wów, które są istotne i w spólne podstaw ow em u potencjałow i gra-
m atyczno-leksykalnem u, zużyw anem u w realizacji m ów ienia przez
najszersze kręgi Polaków, które zaś są nieistotne lub właściwe
i swoiste pew nym tylko zespołom ludzkim w obrębie całości i jed
ności polskiego języka etnicznego zbiorowiskowego.
Zaznaczyć trzeba, że o istotności stanow i nie tylko ważność
danego faktu, zjaw iska, procesu w system ie, ale jego rola, funkcja
w dynam ice i kieru n k u rozw oju języka, a tu uczestniczą wyznacz
niki poza językow e. Tak np. niektóre właściwości gw arow e są b a r
5 Tamże, s. 29.
6 Przedmowa do rosyjskiego przekładu książki: T. J l e p - С п л а в и н с кий,
Польский язык. Москва 1954, s. XIV.
dzo istotne w początkow ym stadium rozw oju, ale później, kiedy się
język ogólny już ustalił w granicach pew nych norm , i te właściwo
ści, i ich losy są dla historii języka nieistotne. W spólnota m usi być
też w sposób w zględny rozum iana: nie tylko to jest wspólne, co
w ystępuje w m ów ieniu w szystkich, ale to, co jest w spólne w mó
w ieniu tych w szystkich, którzy na rozwój języka w yw ierają wpływ,
a to znów łączy się z czynnikam i pozajęzykowym i.
W reszcie już tu taj, w yprzedzając szczegóły podane w następnym
rozdziale, m usi się stw ierdzić, że w bliższej ch arakterystyce tego
w języku zbiorowiskowym , co się znajduje w sferze zainteresow a
nia h istoryka języka, trzeba m ieć na oku m ateriałow e możliwości
realnych badań: te fakty, te strony, te fragm enty języka zbioro
wiskowego m ożna uznać za istotne i wspólne, które są dostępne
naukow em u poznaniu. N iew ątpliw ie jest to praktyczne ograniczenie,
k tó re nieraz nie idzie w sm ak teorii, ale rzeczą niew łaściw ą i bez
owocną byłoby w ysuw ać teoretycznie najlepiej naw et uzasadnione
postulaty, których rebus sic stantibus w nauce dzisiejszej nie da się
uczciw ie i popraw nie spełnić.
Nie podejm uję tu szczegółowego rozum ow ania na tem at różnico
w ania się języka etnicznego. Moje poglądy w tej spraw ie przed
staw iłem w pracy O różnych odmianach w spółczesnej polszczyzny 7.
N iem niej nie wolno m i tego zagadnienia pom inąć teraz, kiedy
uściślam pojęcie języka, k tó ry m a być przedm iotem badań histo
ry k a języka. W szczególności dotykam y tu w ażnej a spornej spraw y
rozróżnienia pojęcia języka i stylu, zwłaszcza stylów językow ych.
T akie lub inne ujęcie tej spraw y pociąga za sobą doniosłe następ
stw a m etodologiczne w przedstaw ieniu całości i w opracow aniu
szczegółów historii języka.
Zauw ażm y na w stępie, że podstaw ow e pojęcia problem atyki stylu
nie zostały w dotychczasow ych roztrząsaniach i dociekaniach uści
ślone i ustalone. W ytyka to np. M aria R enata M ay en o w a8 nie
k tórym ujęciom w pionierskich zresztą rozpraw ach i arty k u łach
tom u 3 М ат ериалов и исследований по истории русского лит е
рат урного языка. A trzeba pam iętać, że w łaśnie radziecka filologia
w łożyła w ielki tru d w opracow anie sty listy k i jako odrębnej nauko
w ej dyscypliny językoznaw czej. Dość wskazać prace W inogradowa,
7 Z Prac P rzygotow aw czych Sesji N aukowej Odrodze

n i a PAN. Warszawa 1955.
8 P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , XLIV, 1953, z. 2, s. 681 i n.
Szczerby, Bułachowskiego, W inokura, zwłaszcza odpow iednie u stęp y

w ażnej rozpraw y pierwszego z tych uczonych О задачах ист ории
русского лит ерат урного языка, преимущественно X V I I —X I X вв.9
Ile pozostało niejasności i w ątpliw ości co do zagadnień podsta
wowych, poucza niedaw na dyskusja na łam ach В о п р о с о в Я з ы
к о з н а н и я z r. 1954 po a rty k u le S o ro k in a 10, w k tórej uczestniczą
P iotrow ski n , Budagow 12, G alpierin 13, Stiepanow 14, A dm oni i S il-
m an 15, Lew in 16, Fiedorow 17, Ilinskaja 18. Ja k daleko m ogą iść roz
bieżności, pokazuje fakt, że gdyby stanow isko Sorokina o nieistnie
niu stylów językow ych w rosyjskim X IX — XX w. okazało się słusz
ne, to w najdalszej konsekw encji stylistyka nie m iałaby w ogóle
uzasadnienia. D yskutanci są w tym zgodni, że dotychczasow e w y
siłki nie dały zadow alających w yników : sam przedm iot b adania
nie jest określony; zasada rozgraniczenia stylistyki indyw idualnych
utw orów oraz w ydzielania stylów nie ustalona 19, co się tłum aczy
specjalnym i trudnościam i klasyfikacji zjaw isk stylistycznych, k tó re
zespalają w sobie elem enty gram atycznego, słow nikow ego i fone
tycznego system u języka; charak tery sty k i stylu artystycznego, p u
blicystycznego i naukow ego rozpływ ają się w nieokreślonych,
abstrakcyjnych, niekiedy dw uznacznych sform ułow aniach 20. Zw ię
złą ocenę sytuacji znajdujem y w wypow iedzi Kołossa: „стилистика
9 И з в е с т и я А к а д е м и и Н а у к СССР. Отделение Литературы и Язы»

ка. Т. 3. Москва 1946, z. 3, s. 223 — 238.
10 Ю. С. С о р о к и н , К вопросу об основных понятиях стилистики. Во»
п р о с ы Я з ы к о з н а н и я [ = В Я ] , 1954, nr 2, s. 68 i n. (Red.: W następnych
przypisach powtarzające się elem enty periodyku — np. rok, numer —
opuszczamy.)
11 Р. Г. П е т р о в с к и й , О некоторых стилистических категориях. ВЯ,
nr 1, s. 55 i n.
12 P. A. Б у д а г о в , К вопросу о языковых стилях. ВЯ, nr 3, s. 54 i n.
13 И. P. Га л п е р и н , Речевые стили и стилистические средства языка. ВЯ,
nr 4, s. 76 i п.
14 Г, В. С т е п а н о в , О художественном и научном стилях речи. ВЯ,
s. 87 i п.
15 В. Г. А д м о н и , Т. И. Си лма н , Отбор языковых средств и вопросы
стиля. В Я, s. 93 i п.
13 В. Д. Л е в и н , О некоторых вопросах стилистики. В Я , п г 5, s. 74 i n,
17 А. В. Фе д оро в, В защиту некоторых понятий стилистики. В Я,
s. 65 i п.
18 И. С. И лин с кая, О языковых и неязыковых стилистических сред-
ствах. В Я, s. 84 i п.
19 Por. przypis 12.
20 Por. przypis 10.
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II J Ę Z Y K A PO L S K IE G O
93
я в л яе тс я пока одним из найменее разработанны х разделов язы к о

зн ани я. Достаточно напомнить, что до сих пор нет общепринятого
определения предмета стилистики; это связано с отсутствием еди
ного, четкого представления об основных изучаемых ею объек
та х ” 21. Toteż znakom ity specjalista w dziedzinie stylistyki, W ino
gradów nieraz w ostatnich latach w skazyw ał na konieczność k ry
tycznego rozpatrzenia i oceny pojęć stylistyki, zwłaszcza zaś stylu
języka 22.
W tym stanie rzeczy przedstaw iam z należną ostrożnością swój
obecny pogląd na tę kw estię, co nie wyłącza zm iany poglądu w m ia
rę postępu szczegółowych badań i przem yśleń zagadnienia na tle
konkretnego m ateriału i z jego analizy w ynikających wskazówek.
Za p u n k t w yjścia przyjm uję tw ierdzenie, że język to system
g ram atyczny w różnych swoich działach oraz zasób słownictwa.
Swoistość, odrębność i niepow tarzalność tego system u gram atycz-
no-leksykalnego stanow i o oczywistej odrębności języków, które
w dotychczasow ej ostatniej fazie rozwojowej w ystępują jako tzw.
języki narodow e. Takim językiem narodow ym jest też polszczyzna.
Ale faktem rów nie oczywistym , jak jej sw oista odrębność w opo
zycji do innych języków narodow ych, jest to, że nie jest ona zu
pełnie jednolita w realizacji używ ających jej nosicieli, tzn. członków
narodu polskiego. Przy przew ażających w spólnych składnikach
system u językow ego w ykazuje ona pew ne szczegółowe zróżnicow a
nie. W ybija się ono szczególnie w yraźnie w przeciw staw ieniu tzw.
języka ogólnego gw arom chłopskim, zresztą także względem siebie
w zajem nie zróżnicow anym , które obejm uję uogólniającym term i
nem języka regionalnego. I system gram atyczny języka ogólnego,
w szczególności jego dział fonologiczny, i zasób leksykalny — choć
ten w m niejszym stopniu i raczej poza zasięgiem słow nictw a pod
staw ow ego (np. obecność jednych, nieobecność innych w arstw leksy
kalnych, jak term inologii, m ianow nictw a dziedzin pracy) — w y
kazują różnice w porów naniu z system em gram atycznym i zasobem
leksykalnym języka regionalnego. Poniew aż są to różnice w łaśnie
system owe, przeto znam ionuje je pew na korelatyw ność, tzn. różnice
dadzą się sprow adzić do określonych, choć w rozm aitym stopniu
i w rozm aitych granicach płynnych, praw idłow ości alternacyjnych.
21 Л. .1. К о л о с с , О предмете стилистики. В Я, 1953, nr 3, s. 93.

-2 Por. przypis 10, s. 71.
94
W tych w arunkach m am y praw o mówić o dwu odm ianach języka

narodowego: o* języku ogólnym i regionalnym .
Ale jest jeszcze druga opozycja rezultatów różnicow ania się ję z y
ka narodow ego już na tym pierw szym szczeblu przeciw staw ienia
językow i ogólnem u języka regionalnego. Stanow i o niej zasadniczy
sposób realizacji potencjału językow ego w społecznym przekazie
kom unikatyw nym ; jest on albo m ówieniem , albo pisaniem . Że to
rozróżnienie jest zjaw iskiem historycznie w tórnym , że pisana
realizacja języka jest w yjściem poza środki językow e sensu stricto,
uciekającym się do sztuki plastyczno-w zrokow ej transpozycji skład
ników tw orzyw a językow ego — je st spraw ą, o której historyk języka
m usi pam iętać, ale skazany w swoich badaniach przede w szystkim
i przew ażnie na przekazy pisem ne — praktycznie może ją z dalszych
teoretycznych rozw ażań wyłączyć. I tę opozycję m ożna uzasadnić
różnicą system ow ą w tym rozum ieniu, że w realizacji języka m ów io
nego z n a tu ry i w następstw ie jego społeczno-kom unikatyw nej
funkcji składniki system u gram atyczno-leksykalnego w ystępują
w otoku elem entów poza językow ych takich, jak konsytuacja,
a w niej bezpośrednio obecny odbiorca, którego reakcja świadczy
doraźnie o kom unikatyw nej skuteczności zrealizow anej czynności
językow ej, dalej gestykulacja i m im ika, w reszcie obecność takich
elem entów głosowych, które nie wchodzą do fonologicznego system u
języka, ale w realizacji wypow iedzi m ów ionych odgryw ają znaczną
rolę w podniesieniu poziomu ich spraw ności kom unikatyw nej.
W języku pisanym tych elem entów w spierających realizację w yrazu
przy pomocy potencjału system u gram atyczno-leksykalnego języka
narodow ego czy jego odm iany ogólnej — brak, ubogo łatany nie
licznym i i przew ażnie wieloznacznym i znakam i graficznym i in te r
punkcji, w ielkich i m ałych liter, spacjow ania, podkreślania itp.
Na tym tle zarysow ują się różnice system ow e w gram atyce języ
ka pisanego i mówionego, co by się zwłaszcza ujaw niło w składni,
gdyby się je kom uś udało opisać, scharakteryzow ać i usystem izować.
Na tym tle zarysow ują się też różnice norm funkcjonow ania skład
ników system u języka m ówionego i pisanego; dla pierw szego norm
trudniej uchw ytnych, luźniej obow iązujących i zależnie od czasu
i sytuacji płynnych, dla drugiego stalszych, bardziej konserw atyw
nych. We wniosku otrzym ujem y drugą opozycyjną p a rę odm ian
języka: język pisany, tj. literacki, i język mówiony.
N atom iast dalsze zróżnicow ania języka ogólnego, a teoretycznie
przynajm niej częściowo także regionalnego, m ają inny charakter.
Pozostają one w przyczynow ym i rozw ojow ym związku nie z tery to-
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II JĘ Z Y K A P O L S K IE G O
95
rialno-społecznym zasięgiem kom unikatyw ności ani ze sposobem

realizacji danego system u gram atyczno-leksykalnego, ale z kieru n -
kowością, docelowością tej realizacji jako aktu społecznej działal
ności językow ej, która się dokonuje w pew nych określonych fu n k
cjach, w pew nych szczegółowych celowych zastosow aniach kom uni
katyw nych, uw arunkow anych różnym i potrzebam i i okolicznościami
życia społecznego. Tu idzie o jakąś zasadę czy dyrektyw ę użycia
środków w yrazu językowego, środków tw orzyw a językow ego nie
tylko w edle praw ideł gram atyki i leksyki, co zapew nia kom unika
tyw ność w ogóle, ale też w edle szeregu w yznaczników d eterm in u ją
cych daną k onkretną wypowiedź. I tu wchodzim y w zakres czyn
ności szeroko pojętej stylizacji (może by to ktoś nazw ał organizacją
retoryczną) i w zakres stylu.
S tyl jest zaw arty w określonym , indyw idualnym utw orze języko
wym, w szeroko pojętej* „w ypow iedzi“ językow ej, i badam y go
tylko w tej określonej, konkretnej wypow iedzi językow ej. Je st to
charakterystyczny zespół, tj. w ew nętrznie ustosunkow any układ
środków językow ych (fonetycznych, gram atycznych, leksykalnych),
który jest w ynikiem stylizacji, tj. świadom ej i celowej, wyborczej
i w artościującej operacji językow ej (nie zaś w w ąskim znaczeniu
sztucznego, um yślnego, a niekiedy w ym yślnego nagrom adzenia pe
w nych elem entów językow ych), dokonyw anej przez w ytw órcę
w poszukiw aniu takiej stru k tu ry , która by okazyw ała najw iększą
zdatność i stosowność w realizow aniu jego zam ierzeń kom unikatyw
nych, ekspresyw nych i im presyw nych. D yrektyw ą w yboru jest
właściwość stylistycznego zabarw ienia elem entów językow ych i jego
różnic w najszerzej pojętych zestaw ieniach członów synonim icz-
nych, tzn. pod w zględem zaw artości m yślowej rów noznacznych lub
bliskoznacznych.
Stylizacja jest w ielostronnie uw arunkow ana czynnikam i, które
m ożna ująć w odpowiedziach na pytania: kito, o czym, do kogo,
po co, w śród jakich okoliczności towarzyszących,, k ształtu je swoją
w ypow iedź u stn ie lub pisem nie. K ategoria „o czym ?“ m a ogrom
ne znaczenie: w wypow iedzi w yraża się stosunek mówiącego lub
piszącego do treści w ypow iedzianej w określonej sytuacji, stosu
nek zaś środka w yrazu do w yrażonej treści to podstaw ow e założe
nie lingw istycznego postaw ienia problem u stylu, a określony przed
m iot treści stanow i w ielekroć o poszukiw aniu środków w yrazu
w zakresie tylko jakiejś określonej odm iany językow ej. Sam tem at
narzuca te, a nie inne środki językow e już poza możliwością sty li
96
stycznego doboru; np. ogrom na przew aga w yrazów odnoszących się

do zw ierząt i ich życia w bajce 23.
Nie zatrzym uję się nad ch arak tery sty k ą w szystkich innych w y
znaczników stylizacji, co wychodzi poza ram y i obowiązki tego
referatu . Muszę jednak poświęcić bodaj kilka luźnych uw ag w y
tw órcy wypowiedzi. W ydaje mi się bowiem, że nie m ożna określić
pojęcia stylu, „nie zatrzym ując się nad indyw idualnym i, psychicz
nym i dyspozycjam i m ówiącego“, jak to czyni M ayenow a w bardzo
pouczających i zasadniczych Propozycjach sty listy c zn y c h na m a r
ginesie radzieckiej d ysku sji językoznaw czej po artykułach Józefa
Stalina 24. Otóż m ówiąc o w ytw órcy wypowiedzi, m usim y w yróżnić
szereg takich w yznaczników jego językow ej świadom ości i sp ra w
ności, jak płeć, wiek, przynależność klasowa, w ykształcenie, tem pe
ram ent, charakter, zawód, ale zwłaszcza postaw a życiowa, która
w ynika z reakcji na obiektyw ne siły, naciskające na jednostkę
w postaci prądów społeczno-politycznych, um ysłow ych i k u ltu ra l
nych, w arunków gospodarczych. W szystko to narzuca określone
ujm ow anie rzeczywistości, pogląd na św iat i życie, a poprzez styl
w yraża ideologię pisarza. Uwzględnienie, n aw et w yczerpujące, mo
m entu osobniczego w analizie stylu nie odsuw a go tedy poza
płaszczyznę społecznej funkcji języka, bo i jednostka tw órcza jest
w znacznej m ierze uw arunkow anym produktem życia społecznego.
W szystko to dotyczy sty lu konkretnej w ypow iedzi znanego lub
nieznanego jej twórcy. Ale jest rzeczą słuszną, p rzy d atn ą a obiektyw
nym stanem uzasadnioną, żeby w prow adzić pojęcie nadrzędne,
uogólniające, typizujące: pojęcie stylu w yniesionego ponad kon
k retn ą i niepow tarzalną przypadkow ość w cielenia w jedną, jedyną
wypowiedź. W ypowiedzi w ytw arzane w pew nym zakresie funkcyj,
potrzeb i uw arunkow ań społecznych, uw arunkow ań przedm iotu
treści i postaw y mówiącego, takie wypow iedzi w ielokrotnie pow ta
rzane — stabilizują w procesie historycznym pew ien system użytych
środków językow ych, u stalają pew ne norm y, niekiedy w ręcz sza
blony użycia tych środków. Zauw ażm y na najpospolitszych, zarazem
najjaskraw szych, ale przez to pouczających przykładach, że w in
strukcjach technicznych, adm inistracyjnych, w inform acyjnych
23 Por. przypis 18.

24 M. R. M a y e n o w a , Propozycje stylistyczne na marginesie radzieckiej
dyskusji językoznawczej po artykułach Józefa Stalina. P a m i ę t n i k L i t e
r a c k i , XLV, 1954, z. 1, s. 117.
97
ogłoszeniach prasow ych, w tuzinkow ych pism ach urzędow ych indy
w idualny współczynnik stylizacji jest znikom y albo żaden, poniew aż
piszący m echanicznie — m ożna powiedzieć — bezm yślnie stosuje
ustalony już w danym g atunku wypow iedzi szablon, form ularz,
w prow adzając weń tylko drobne szczegóły w ynikające z odrębności
spraw y. Takie zadania rozw iązuje się naw et — sit venia verbo —
dydaktycznie, dostarczając uczniom gotowych wzorów korespon
dencji handlow ej, g ratu lan to m gotow ych n a różne okoliczności ży
czeń, zakochanym wyznań, mówcom przygodnym przem ów ień w e
selnych, pogrzebow ych itp.
M ożna tedy przeciw staw ić stylow i zindyw idualizow anem u kon
k retn y ch poszczególnych w ypow iedzi — sty l jakoś uogólniony,
pojęty jako stypizow any zasób możliwości stylizacyjnych dopusz
czalnych w pew nym zakresie użycia, jako w ypadkow a historycznego
procesu doboru, w yboru i w artościow ania środków językow ych,
n arastająca i organizująca się w nieokreślonej liczbie szczegółowych
w ypadków realizow anych przez nieokreśloną liczbę nieoznaczonych
w ytw órców wypowiedzi. J e st to system dynam iczny, wciąż aktualny,
pozostający w stanie dyspozycyjnego pogotowia do obsłużenia
swoistych, funkcyjnie w yznaczonych potrzeb nosicieli języka
w różnych odcinkach ich życia. Taki rezu ltat zróżnicow ania języka
ogólnego nazw iem y stylem językow ym .
Jakie są style językow e i ile ich w ystępuje? Nie jest zadaniem
referatu ani obowiązkiem h istoryka języka dawać w yczerpującą
odpowiedź na to tru d n e pytanie, które — jakeśm y widzieli —
w yw ołuje sprzeczne sądy. Stylów językow ych jest w iele w zależ
ności od w ielu sytuacyj społeczno-życiowych, zakresów bytow ych,
w których może się pew ien stylizacyjny typ w ypow iedzi ustalać,
a naw et banalizow ać (np. sty l przem ów ień okolicznościowych, ju b i
leuszowy, akadem iow y, gaw ędziarski, popularyzacyjny, telegraficz
ny, koszarowy, wiecowy, żartobliw y, ironiczny — przykłady um yśl
nie różnorodne i bardzo ciasnego zakresu). A trzeb a zauważyć,
że także styl zindyw idualizow any, k tóry jest uw arunkow any gatu n
kiem wypow iedzi lub osobowością jej tw órcy, m ożna podciągnąć
na szczebel uogólnienia. W stąpiw szy nań m ożem y mówić nie tylko
o stylu jakiegoś jednego utw oru, ale o stylu całego dorobku tw ór
czego tego samego autora; o stylu rodzajów literackich — np. liryki,
komedii, now eli; o stylu rodzajów kom pozycyjnych — np. opisu
P am iętn ik L iteracki, 1956, 7
98
i opowiadania; o stylu kierunków i szkół literackich — np. rom an

tyzm u, Młodej Polski, aw angardy.
Ale nie te rozm aite, specjalne, nieraz bardzo w swoim zasięgu
ograniczone w arian ty stylizacyjnej realizacji przyciągają uw agę
historyka języka. On m usi ograniczyć sw oje zainteresow anie do
niew ielu podstaw ow ych stylów językow ych, które są związane
z działalnością człow ieka przy budow ie i rozbudow ie życia społecz
nego w jego głów nych i najw artościow szych przejaw ach. Można
przyjąć cztery takie dziedziny: n a usługach praktycznego, powszed
niego, codziennego porozum ienia się; n a usługach nauki; na usługach
wychow ania, propagandy, agitacji, norm alizow ania życia społecz
nego; na usługach sztuki. W trzech w ypadkach odpow iadają tym
zakresom funkcyjnym style językow e: praktyczny, naukow y, dy-
daktyczno-norm atyw ny. Szczegółową ch arak tery sty k ę dw u ostat
nich podałem w e w spom nianej już pracy O różnych odmianach
w spółczesnej p o lsz c z y zn y 25. S ty l p raktyczny w prow adzam teraz
dodatkowo, bo jest on koniecznym uzupełnieniem podstaw ow ych
m ożliwości stylizacyjnych: jest to rodzaj stylu n ie nacechow any,
prym ityw nie kom unikatyw ny, tzn. używ ający środków językow ych
ilościowo i jakościowo tylko i w łaśnie dostatecznych dla przekazania
zrozum iałych treści; ten styl odgryw a w ielką rolę w języku mó
wionym .
N atom iast m usim y się zatrzym ać nad językow ą działalnością
na usługach sztuki, a więc w litera tu rz e pięknej. W dyskusji: czy
to odm iana, czy też styl — ostatecznie ze stanow iska językoznaw
czego trzeba się przechylić ku opinii, że to styl, tzn. rodzaj użytkow y,
funkcjonalny, a nie system owy. Tw órca językow ego dzieła artystycz
nego w yzyskuje tw orzyw o językow e dowolnie, nieraz sam owolnie.
Pow ołuje do b ytu now otw ory w yrazow e i znaczeniowe, w prow adza
środki obce językow i ogólnem u danej epoki, m ianow icie dialektyzm y
i archaizm y, a naw et k ształtu je takie środki w sposób sztuczny,
jako pseudoarchaizm y i pseudodialektyzm y. Zespół takich dowol
nie pow ołanych do funkcjonow ania środków językow ych, często nie
pow tarzalnych poza danym autorem lub dziełem — tru d n o nazwać
system em , bo system jest znam ienny praw idłow ością zestaw u i sto
sunku w zajem nego jego składników . S tyl artystyczny je st bodajże
tym najbardziej znam ienny i od innych stylów językow ych tym się
różni, że w obrębie jednego zam kniętego utw o ru dopuszcza współ
25 Por. przypis 7.
99
istnienie różnych stylów językow ych i odm ian językow ych, w szcze
gólności odm iany m ówionej.
Powyższe rozw ażania doprow adziły nas w ostatecznym w yniku
do w ydzielenia odm ian: języka ogólnego, regionalnego, literackiego
i mówionego, oraz stylów językow ych: naukowego, dydaktyczno-
norm atyw nego, artystycznego i praktycznego.
Zanim odpowiem y na pytanie, jakie stanow isko wobec tych
różnych rezultatów różnicow ania się języka zajm ie historyk języka,
spróbujm y określić stanow isko wobec nich lingw istyki w ogóle.
System y odm ian języka, jako system y środków w yrazu, zn ajd u ją
się w zakresie zainteresow ań i badań gram atyki i leksykologii. S tyle
językow e i style zindyw idualizow ane wypowiedzi, jako system y
użytych środków w yrazu — m ianow icie styl językow y w k o n k ret
nym kierunku i zakresie kom unikatyw nym , sty l zindyw idualizow any
w konkretnej w ypow iedzi konkretnego znanego lub nieznanego w y
tw órcy — stanow ią przedm iot wydzielonej gałęzi językoznaw stw a,
m ianowicie stylistyki. A le je st przecież i m ateriałow a, i przede
w szystkim m etodologiczna różnica w traktow aniu tego, cośmy n a
zwali stylem językow ym , i tego, co się zam yka w konkretnych
utw orach określonych autorów . Toteż nic dziwnego, że się usiłuje
te dw a rodzaje sty listy k i odróżnić. W ostatnich dziesięciu latach
rozpow szechnił się podział na stylistykę lingw istyczną (albo lingw o-
stylistykę) i stylistykę literaturoznaw czą.
W śród starć polem icznych i rozległych d y s k u s ji26 ustala się, że
stylistyka lingw istyczna m a za zadanie wydzielić i scharakteryzo
wać style ję z y k o w e 27, m a rozpatrzyć i ocenić środki języka narodo
wego ze względu na ich znaczenie i ekspresywność, m a zbadać
system w yrazistych środków danego ję z y k a 28, m a ustalić ogólną
stylistyczną tonalność pojedynczych elem entów języka, a w związku
z tym wydzielić elem enty n e u tra ln e i różnie nacechow ane 29.
Stylistyka literaturoznaw cza bada style indyw idualno-literac-
k i e 30; pokazuje, ja k pisarze dla realizacji swoich artystycznych
zam ierzeń, dla w y rażenia sw ojej ideologii w yzyskują rozporządzalne
28 Por. Обсуждение вопросов стилистики. Обзор полученных статей.

В Я, nr 6, s. 80.
27 Por. przypis 17.
28 А. Н. Г в о з д е в , Очерки по стилистике русского языка. Москва 1952.
29 Por. przypis 10.
30 Por. przypis 17.
100
środki językowego w y ra z u 3i, bada konkretne zasady doboru, w y

boru i zespolenia w yrazów w kontekście w zw iązku z ogólną treścią
i przeznaczeniem w y pow iedzi32.
W ysnuw ając w nioski z powyższych rozw ażań, m ożna by w idzieć
w stylistyce ten dział lingw istyki, który w ydziela i opisuje środki
językow e użyte w funkcji elem entów w yrazistych, przy pom ocy
k tórych realizuje się kontekst wypow iedzi o swoistej treści i sw oi
stym działaniu na odbiorcę. S tylistyka opisuje system atycznie te
środki w ich właściwościach, w ich pow iązaniach, w ich funkcjono
w aniu. O dróżniłbym stylistykę lingw istyczną i s tru k tu ra ln ą (po
staciową). Pierw sza k ieru je uw agę badaczy na system y stylów języ
kowych. D ruga zajm uje się rzeczywiście dokonanym użyciem środ
ków w yrazu zarów no odmian, jak stylów językow ych w konkretnej
wypowiedzi, tj. w stylistycznej stru k tu rz e (postaci). N ajw ażniejszym ,
ale wcale nie w yłącznym , działem stylistyki stru k tu ra ln e j je s t sty
listyka literaturoznaw cza, która dociera do w ykazania artystycznej
funkcji użytych w stru k tu rz e dzieła lite ra tu ry pięknej środków
w yrazu. Ona nie tylko w ydobyw a na jaw i uw ypukla szczegółowy
w ypadek realizacji ogólnie i typow o przedstaw ionych elem entów
i ich funkcyj, ale usiłu je w ykazać artystyczną celowość i skutecz
ność ich użycia i takiego w łaśnie użycia w danym dziele.
Zakończm y zw artą odpowiedzią na pytanie, jakie jest stanow isko
lingw isty w zględem konkretnego w ytw oru językow ego czy jakoś
uszeregow anego w edle w ybranej zasady naczelnej ich zespołu.
M ożna badać i jego język, i jego styl. B adając j ę z y k , u stalam y
elem enty system u gram atycznego i zasobu leksykalnego, ze szczegól
nym uw zględnieniem ew entualnego n aw arstw iania się i krzyżow a
nia składników czterech odm ian językow ych języka narodow ego.
Trochę obrazowo i przenośnie m ożna by powiedzieć, że z tego
stanow iska opracow uje się gram atykę i słow nik tego w ytw o ru
językowego, którym może być jedno dzieło lub ich zbiór gatunkow y,
lu b język utw orów tego samego pisarza itp. B adając s t y l u stalam y
sposób użycia środków językow ych i to zarów no ze stanow iska
stylisty k i stru k tu ra ln ej, jak i stylistyki lingw istycznej, k tó ra otw iera
szersze perspektyw y i możliwości należytej oceny osiągnięć analizy
sty listyezno-strukturalnej. I nic dziwnego, że analiza języka i sty lu
dzieła lite ra tu ry pięknej spraw ia najw iększe trudności: jest n a j
w szechstronniejsza i m a rozw ikłać najbardziej skom plikow ane po
31 Por. przypis 27.
32 Por. przypis 10.
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II JĘ Z Y K A PO L S K IE G O 101
w iązania elem entów językow ych i stylow ych celem w yjaśnienia ich
pochodzenia, sensu i skuteczności użycia. D odajm y tu nawiasowo,
że najzupełniej słuszne jest żądanie, żeby obraz w ynikający z ana
lizy stylistycznej dzieła lub au to ra nie ograniczał się do w ystaw y
tzw. rodzynek, tzn. osobliwości charakterystycznych przez odstęp
stw o od przeciętnej norm y gram atyczno-stylistycznej ; badacz po
w inien dążyć do uchw ycenia całokształtu organizacji system u czy
system ów odm ian i stylów językow ych, uruchom ionych celem reali
zacji danego utw oru literackiego.
Dopiero na tak szerzej podm alow anym tle odnośnej problem a
ty k i w przydługiej, ale potrzebnej dygresji o sty lu i stylistyce, spró
bujm y określić stanow isko historyka języka względem odm ian
językow ych, stylów językow ych, zindyw idualizow anych stylów wy
powiedzi — pojętych jako m ateriałow e źródła analizy i syntezy
historyczno językow ej.
Z podstaw ow ej opozycji dwu zasadniczych odm ian w ram ach
języka etnicznego, tj. języka ogólnego i regionalnego, szczególne
zainteresow anie skieruje historyk języka ku językow i ogólnemu.
Uczyni tak z powodu jego społeczno-kulturalnej, całkującej i rep re
zentatyw nej funkcji w rozw oju historycznym . Uczyni tak i dlatego
jeszcze, że w łaśnie w tym zakresie znajdzie stosunkow o obszerną
m ateriałow ą podstaw ę badań. Takich źródeł dla prześledzenia
historii poszczególnych dialektów ludow ych nie ma; gdyby były,
m oglibyśm y ją szerzej potraktow ać i wyzyskać dla pełniejszej in te r
pretacji zjaw isk i procesów historii języka ogólnego. N atom iast jest
obowiązkiem historyka języka zająć się rozw ojem języka regional
nego i gw ar m iejskich w granicach m ateriałow ych możliwości o tyle,
0 ile pozostaje ten rozwój w uchw ytnym związku przyczynow ym
z rozw ojem języka ogólnego. Tak na przykład będzie w rozw ażaniu
początków języka ogólnego; tak w śledzeniu dalszych i ciągłych
jego zm ian w system ie gram atycznym i leksykalnym z powodu infil
tra c ji elem entów gw arow ych; ta k w ustalaniu zmienności granic
terytorialnego zasięgu polszczyzny ogólnej w m iarę ekspansji lub
też cofania się języka regionalnego n a obszarach peryferyjnych.
W obrębie języka ogólnego zajm iem y się przede w szystkim
1 głów nie językiem literackim . Dlaczego? Po pierwsze, jest to od
m iana języka jedynie dostępna badaniu skierow anem u w przeszłość.
Po w tóre, jest to ta odm iana, w której «— na ogół biorąc — stopień
norm alizacji, jako w yznacznika dojrzałości i dyscypliny rozwojowej
społeczno-językow ej, jest najw yższy, gdzie więc k ry te ria i wskaż-
niki rozw oju są na juch wy tnie jsze. Ale nie wolno zapominać, że
w łaśnie w tej odm ianie realizują się pew ne indy w idualno-sty listy cz-
ne przejaw y, ani istotne, ani powszechne w języku zbiorowiskowym .
Przyznanie pierw szeństw a językow i literackiem u przede w szyst
kim z uw agi na stronę m ateriałow o-badaw czą nie uw alnia b y n aj
m niej historyka języka od śledzenia rozw oju języka mówionego,
którego w ysoka w artość jako źródła poznania dynam iki rozw ojow ej
jest bezsporna. M usi on dążyć do m ożliw ie najszerszego uw zględ
nienia języka m ówionego i to w rozległej skali jego ukształtow ania:
od tej postaci, któ ra jest bardzo bliska językow i literackiem u —
nazw ałbym ją w yborow ą — do tej, k tó rą znam ionuje m niejsza
uległość norm om języka literackiego i m ówionego wyborowego,
natom iast zbliżenia raczej do gw ary m iejskiej lub w iejskiej —
nazw ałbym ją popularną (просторечие). W odniesieniu do przeszło
ści może się to stać tylko za pośrednictw em języka literackiego, co
nakaże badaczowi i odpowiedni dobór utw orów literackich (np. pa
m iętniki, listy, zeznania sądowe, supliki), i w ybór pew nych partii
w utw orach literackich (np. dialogi konw ersacyjne, monologi oko
licznościowe, pam iętnikarska form a przedstaw ienia w powieści itp.).
W zakresie języka literackiego najw ięcej uw agi przyciąga ku
sobie językow e tw orzyw o lite ra tu ry pięknej. Dlaczego? Ponieważ
d aje ono pełnię języka jako środka kom unikacji pełni życia czło
w ieka m yślącego, czującego, chcącego i działającego. W związku
z tym chętnie w yzyskam tra fn y sąd M ayenow ej:
Trzeba sobie powiedzieć, że literatura piękna jest pod względem styli
stycznym najbliższa w łaśnie stylom potoczno-konw ersacyjnym 33.
Styl naukow y nie jest tak w szechstronny, ale z uwagi na donio

słą rolę społeczno-kulturalną nauki nie m ogą być historykow i języka
obojętne zasadnicze etapy i objaw y jego rozw oju. To samo można
powiedzieć o stosunku historyka języka do dydaktyczno-norm a-
tyw nego sty lu językowego.
Co się tyczy zawodowych stylów językow ych, to historia języka
in te resu je się nim i dla dw u głównie przyczyn: w ich obrębie do
konuje się pow ażna rozbudow a słow nictw a specjalnego, którego
w iele składników przenika z czasem do słow nictw a ogólnego;
style zawodowe są interesującym rezu ltatem i w yznacznikiem nie
k tó ry ch procesów społeczno-gospodarczych.
33 M a y e n o w a , op. cit., s. 134.

Z A Ł O Ż E N IA H IS T O R II JĘ Z Y K A P O L S K IE G O 103
W rozw ażaniach historyczno] ęzykow ych odegra pew ną rolę

jeszcze jed n a odm iana języka ogólnego, o której dotąd nie m ów iłem ,
m ianow icie gw ara klasow a, uw arunkow ana społeczną przynależno
ścią sw ych nosicieli, znam ienna sw oistym , a klasow ym i in teresam i
podyktow anym , stosunkiem do języka ogólnego narodow ego i w y
n ikającym i stąd w łaśnie osobliwym i system ow ym i odchyleniam i
od jego g ram aty k i i leksyki.
W granicach praktyczno-badaw czych możliwości w ciąga tedy
historyk języka w zakres swoich obserw acji i syntetyzującej n a d
budow y zarów no odm iany, jak i style językow e. I chętnie by też
korzystał z dorobku lingw istyki stylistycznej, gdyby tak a u nas
istniała i jakim iś w ynikam i m ogła się wykazać. Zdany n a razie
na w łasne siły, spróbuje bodaj w yryw kow o na ograniczonym , typo
w ym m ateriale rozw iązać to zadanie, żeby pokazać rozwój języka
ogólnego jako całości zróżnicow anej system owo i użytkow o-
funkcyjnie. U tw ory piśm iennictw a dobierane pod tym k ątem w i
dzenia dostarczą dokum entacji i ilu stra c ji historii odm ian i stylów
językow ych oraz ich zm iennej roli w historii języka ogólnego.
Stylem osobowości twórczych, stylem poszczególnych dzieł, ro
dzajów literackich, rodzajów kom pozycyjnych nie może się h isto ry k
języka zajm ować, poniew aż poszukuje m ożliw ie szerokich szlaków
rozw ojow ych, dąży do uogólnienia, do ch w ytania i przedstaw iania
zjaw isk i procesów typow ych, powszechnych; poniew aż nie może się
rozpraszać, rozdrabniać i gubić w faktach odosobnionych i nie
pow tarzalnych, uw arunkow anych sw oistym splotem czynników
przyczynow ych i okoliczności przypadkow ych.
Ale może i pow inien historyk języka w ydobyć i w syntezę histo
ry cznojęzykow ą wcielić te elem enty stylizacji indyw idualnej
w utw orach, kierunkach, dobach, które stanow ią siłę napędow ą
rozw oju języka ogólnego i w jego obrębie głów nych stylów języko
wych, rozstrzygają o dynam ice tego rozw oju, o dokonującym się
w czasie pom nażaniu, specyfikacji i m odyfikacji językow ych środ
ków w yrazu pow oływ anych do zaspokojenia stylizacyjnych potrzeb,
rodzą się w świadomości w ybitnych jednostek, zapew niają skuteczną
funkcję rodzajów literackich i kom pozycyjnych, n ad ają doskonały
k ształt językow y stylow ym i stylizacyjnym zasadom, tendencjom ,
ambicjom , niekiedy m anierom poszczególnych epok i kierunków .
Te ograniczenia i powściągliwość w stosunku do sty listy k i s tru k
tu raln ej dotyczą syntezy historii języka, a nie w ynika z nich b y n a j
m niej, iżby językoznaw ca w yłączał z zakresu swoich zainteresow ań

i zadań także cząstkowe, m onograficzne opracow yw anie sty lu osob
niczego lub dzieł albo gatunków na szerokiej płaszczyźnie historycz
no językow ej. Ale to jest zadanie przyszłości — dodajm y szczerze —
dalekiej przyszłości. Im więcej takich m onograficznych opracow ań
się w ykona w dziedzinie stylistyki stru k tu ra ln e j, tym bardziej
zbliżym y się do w ykonania syntezy w zakresie sty listy k i lingw i
stycznej, bo do tego am bitnie pożądanego w yniku m ożna dojść
tylko poprzez szczegółową analizę w ielu i różnych autorów i dzieł
na płaszczyźnie historyczno-porów naw czej, a jak słusznie zauw aża
M ayenow a — „W dziedzinie stylistyki historycznej, k tó ra z n a tu ry
rzeczy w ym aga badań bardzo m ikroskopowych, niem ożność odbudo
w ania m inionej świadom ości językow ej, n a tu ra ln e ograniczenie
świadomości językow ej badacza — utru d n ia szczególnie zadanie“ u .
Im więcej zaś w yników zdobędzie stylistyka lingw istyczna, tym
będzie pełniejsza, doskonalsza, w szechstronniejsza — niż to w dzi
siejszym stanie nauki możliwe — przyszła historia języka polskiego.
Ustaliwszy, czym jest historia w ogóle oraz co odpow iada pojęciu

j ę z y k , kiedy się m ówi o historii języka, w racam y do bliższego
określenia tej n auki i jej zadań.
Z ogólnej definicji w ynika, że zadaniem historii języka jest
budow a wiedzy o istniejących i zm ieniających się w czasie faktach
językow ych, o procesie ich historycznego rozwoju, którego ogniwa
są w ew nętrznie przyczynow o powiązane. Z ogólnych rozw ażań
0 języku w ynika, że te fakty językow e to przede w szystkim fakty
należące do system u gram atycznego i zasobu leksykalnego, a ich
zm ienność w czasie m ierzy się i wyznacza przeobrażeniam i norm y,
k tó ra jedne fak ty z użycia usuw a, inne w kształcie lub funkcjono
w aniu zm ienia, jeszcze inne zupełnie na nowo do b ytu pow ołuje
1 w użyciu podtrzym uje. W iadomości zdobyte przez h istoryka języka
w tym zakresie dają odpowiedź na pytanie, co się w języku działo
i stało.
Zgodnie z p rzyjętym założeniem nie wolno nam poprzestać na
takiej odpowiedzi. Ciąży na nas obowiązek w skazania, dlaczego się
to w łaśnie w języku działo i stało. Z góry trzeba się z tym po
34 Recenzja z Материалов и исследовании но истории русского языка. Т. .*>.

Москва 1953. Изд. Института Языкознании ЛИ ("ССР. P a m i ę t n i k L i t e
r a c k i , XLIV, 1953, z. 2, s. 695.
105
godzić, że te w skazania będą m iały ch arak ter niepełny i niepew ny.

Zbadać i ustalić przyczyny rodzaju i k ieru n k u zm ian zaszłych
w czasie jest zadaniem nieraz nie do rozw iązania. Tkw ią one w nie-
odtw arzalnych pobudkach dawno, czasem niew ym iernie dawno
dokonyw anych przesunięć, przeobrażeń w aktach m ow y jednostko
wej. W szakże w yjaśnienie procesu może nastąpić nie tylko przez
podanie przyczyny, ale też przez podporządkow anie jakiem uś okre
ślonem u p raw u rozw ojow em u. Zagadnieniu w ew nętrznych praw
rozw oju języka poświęcę osobną uw agę w ostatnim rozdziale
referatu .
Ale nie na tym koniec. W poprzednich rozw ażaniach uw ydatniło
się, że język to nie tylko m iędzyjednostkow y, zbiorowiskowy p o ten
cjał, zasób leksykalno-gram atyczny i zespół norm jego użycia, czyli
nie tylko tw orzyw o m ówienia, ale także w łaśnie samo m ówienie
jako realizacja owego potencjału języka zbiorowiskowego w nie
ustannych i niezliczonych w ypow iedziach jego jednostkow ych nosi
cieli. Otóż najw szechstronniej rozum iane losy tych nosicieli języka,
dzieje grupy ludzkiej m ów iącej danym językiem pozostają w bez
pośrednim , organicznym związku z historią tego języka. I tu taj
otw iera się przed historykiem języka druga, obszerna dziedzina
badań, które m ają przynieść odpowiedź na pytanie, co się z j ę z y-
k i e m działo i stało, z językiem jako środkiem porozum iew ania
się, narzędziem m yślenia, w spółczynnikiem działania danej grupy
etnicznej. I dlaczego w łaśnie takie były koleje jego funkcjonow a
nia, takie w tym funkcjonow aniu zmiany? I jak ie są pow iązania tych
zm ian działalności, roli życiowej jęzj^ka z elem entam i procesu h i
storycznego rozw oju w innych zakresach b ytu i działania tej grupy
ludzkiej?
Ma tedy historia języka dwie strony, dwa aspekty. Jeden — to
h istoria tw orzyw a językowego, drugi — to historia funkcjonow ania,
tzn. uczestnictw a języka jako w spółczynnika w całości życia pew nej
grupy etnicznej. U żyw ając nazw, niezupełnie bezpiecznych z po
w odu nieścisłości, m ożna by powiedzieć, że pierw szy rodzaj obej
m u je przew ażną część tzw. historii „w ew nętrznej“, drugi — prze
w ażną część tzw. historii „zew nętrznej“ języka. Mówię o „prze
ważnej części“, poniew aż jest jeszcze sfera historii w ew nętrzno-
zew nętrznej, kiedy zm iany w system ie języka tłum aczą się faktam i
h istorii społeczeństwa. Tak np. w yrazy zapożyczone w pew nych
zakresach i w pew nych epokach w ten sposób m ożna i trzeba histo
rycznie interpretow ać.
106
Okazuje się tedy, że w zakresie badaw czych operacji historyka

języka są nie tylko fakty i procesy językow e, ale też niektóre fak ty
i procesy poza językow e, o ile dopiero dzięki nim zjaw iska historycz
no językow e zyskują na w yrazistości, a zwłaszcza stają się w swoim
początku i przebiegu uzasadnione i w yjaśnione.
Ale kiedy w dziedzinie faktów językow ych jest h istoryk języka
sam odzielnym , tw órczym i w pełni kom petentnym badaczem, w dzie
dzinie faktów poza językow ych korzysta — w sposób sam odzielny
i do potrzeb w łasnej problem atyki dostosow any — z w yników
i zdobyczy innych nauk i innorodnych badaczy, zdając się n a ich
sąd m niej lub więcej ufnie, bo bez dostatecznego krytycyzm u. Nie
m ożna zam ykać oczu na to niebezpieczeństw o zwłaszcza w tedy,
gdy specjaliści wiodą jeszcze spór z m ocno przeciw nych stanow isk,
a posługują się argum entacją, której słuszność lu b niesłuszność
spraw dzić znaczyłoby podjąć w łasne stu d ia w m ateriale z postaw y
specjalistycznej. Tym i pogranicznym i, pom ocniczym i dziedzinam i
są: historia społeczna, polityczna, k u ltu ra ln a , gospodarcza; szcze
gólnie blisko historii języka stoi h istoria szkoły, oświaty, książki,
zwłaszcza zaś h isto ria litera tu ry .
Co z tych różnych nauk w ciągnie h istoryk języka w zakres
swoich zainteresow ań i prac? O dsyłając po nieco dokładniejszą
odpowiedź do dalszego ciągu referatu , poprzestanę w tej chw ili na
określeniu zasadniczego stanow iska, z którego dokonuje się w yboru
szczegółów i z którego rzuca się na te w ybrane szczegóły swoiste
spojrzenie h istoryka języka.
Język nie należy ani do bazy, ani do nadbudow y. Ale je st po
w iązany i z bazą, i z nadbudow ą. H istoryk języka m usi zwłaszcza
ustalić i w yjaśnić, na czym się zasadza te n związek, jakie są dw u
stronne, w zajem ne uw arunkow ania i zależności. J e st rzeczą oczy
w istą, że skoro olbrzym ia część nadbudow y potrzebuje dla swej
realizacji środków językow ych, to jakieś stosunki m iędzy nad
budow ą a językiem są koniecznością.
W poszukiw aniu naukow ych podstaw in te rp re ta c ji tego zagad
nienia należy zwrócić uw agę na n astępujące dw a tw ierdzenia:
1) Języ k jest narzędziem m yślenia, a m yśl stanow i odbicie rze
czywistości. S tąd w szelkie zmiany, k tó re zachodzą w rzeczywistości
bazy, a potem i zwłaszcza nadbudow y, a pozostają przecież w łącz
ności z procesam i m yślenia danej g ru p y ludzkiej, m uszą znaleźć
odbicie w jej języku jako w narzędziu jej m yślenia. Te zm iany stają
się tedy siłam i napędow ym i rozw oju języka, ale też na odw rót —
107
język staje się w ażnym w spółczynnikiem pomocniczym, w a ru n k u ją

cym zm iany zachodzące w bazie i nadbudow ie. I stąd w ynikałoby
dla histo ry k a języka pytanie, kierujące całością jego pracy: jakie są
siły napędow e rozw oju języka tkw iące w przem ianach nadbudow y
na przeobrażeniach bazy, w rozw oju m yśli polskiej na przestrzeni
m inionych stuleci; w jakiej m ierze w łaśnie język przyczynia się
do kształtow ania tych przeobrażeń?
2) Języ k je st środkiem społecznego obcowania, jest ściśle zw ią
zany z określoną gru p ą etniczną. Co więcej: stanow i jed n ą z istot
nych, koniecznych cech utożsam iających tę grupę od w ew nątrz,
a przeciw staw iających ją innym analogicznym grupom n a zew nątrz.
1 w tej swojej funkcji jest język jednym z podstaw ow ych i ko
niecznych w spółczynników historycznego procesu tw orzenia się
w spólnoty ludzi, opartej ponadto na wspólnocie tery to rialn ej, życia
ekonomicznego i k u ltu ry , jako przejaw u w spólnoty układu psychicz
nego członków grupy.. W szystkie te elem enty w spólnoty trw ałej
grupy ludzkiej k ształtu ją się w długiej ewolucji, etapy rozw ojow e
każdego z nich pozostają w różnym w zajem nym stosunku koordy
nacji czasowej, intensyw ność każdego z nich różną odgryw a funkcję
stru k tu ra ln ą na linii rozwoju, którego ostatecznym , dotąd osiągnię
tym członem, jest naród. I oto h istoryk języka m usi śledzić fazy
rozwojowe języka na tle kształtow ania się narodu polskiego i jego
dziejów oraz uczestnictw o języka w tym historycznym procesie.
Zam ykając ten pierw szy rozdział naszych rozważań, odpowiada
my zwięźle na pytanie, czym jest historia języka.
J e st to wiedza:
A) o składnikach tw orzyw a językow ego zam kniętego w system ie
gram atycznym i leksykalnym , które: a) w czasie istniały i istnieją
po dzień dzisiejszy, tzn. ich reje strac ja i opis; b) w czasie zm ieniały
się, aż p rzybrały postać dzisiejszą, tzn. przedstaw ienie procesu ich
historycznego rozw oju;
B) o zdarzeniach językow ych, tzn. o dziejow ym rozw oju, o dżie-
jow ych zm ianach w funkcjonow aniu języka jako środka porozum ie
nia się i narzędzia m yślenia grupy etnicznej rozw ijającej się w na
ród polski.
W iedza ta o parta jest (C) na w skazaniu przyczyn lub ogólniej
szych prawT, któ ry m podlega rozwój tw orzyw a językow ego i zdarzeń
jego funkcjonow ania, a które tkw ią: a) częściowo w ew nątrz języka,
tzn. system u gram atyczno-leksykalnego podległego norm om użycia;
b) częściowo w całości życia polskiego zbiorowiska etnicznego.
108
2. M ateriałow a podstaw a badań
O dpowiem y teraz na pytanie, co stanow i m ateriałow ą podstaw ę

badań historyczno-językow ych, z jakich źródeł czerpie historyk
języka.
Dwa są ich głów ne działy: w łaściw e źródła językow e, z których
się korzysta przy opisie w ew nętrznego procesu h isto ry cznojęzyko-
wego, oraz źródła pomocnicze, k tó re w yzyskuje się przy ustalaniu
faktów i procesów zew nętrznej h istorii języka.
W zakresie w łaściw ych źródeł językow ych m ożna znów odróżnić
dw a rodzaje: pierw szy m a c h a ra k te r dokum entacyjny, drugi już
in terp retacy jn y .
Na pierw szy składają się:
1) D okum enty języka literackiego w postaci dorobku piśm ien
nictw a w różnych dziedzinach: artystycznej, naukow ej, dydaktycz-
no-norm atyw nej od czasów najdaw niejszych do współczesności.
2) D okum enty języka mówionego, a więc w szczególności kon-
w ersacyjnego i monologowego; m ożna je w yław iać, jeśli idzie
o przeszłość, tylko w tórnie i pośrednio z dokum entów języka zapisa
nego, biorąc to pod uwagę, czy a u to r był raczej opowiadaczem lub
rozm ówcą niż pisarzem , tzn. czy zapisując pew ne treści był wolny
od św iadom ych zam ierzeń osiągnięcia przez ich przedstaw ienie po
żądanych efektów artystycznych oraz czy jego językow a spraw ność
na tle całości osobistych właściwości dopuszcza św iadom e stylizacyj-
ne odejście od norm y języka m ówionego potocznego do norm y języ
ka literackiego w ogóle a jego artystycznych ukształtow ań w szcze
gólności.
Z tego stanow iska przyznam y szczególną w artość dokum entom
językow ym zaw artym w listach, pam iętnikach, zapiskach. Z należytą
ostrożnością m ożna tu wyzyskać w kładki dialogowe i monologowe
w utw orach opow iadających oraz język postaci utw orów dram atycz
nych; ostrożność dotyczy uchw ycenia granicy m iędzy naśladowniczą
stylizacją a w iernym , bezpośrednim odbiciem potocznego języka
codzienności.
3) D okum enty języka regionalnego należą do dwu różnych
w arstw : pierwsza, stosunkowo bardzo płytka, ale za to sięgająca
w daleką przeszłość, obejm uje nieliczne utw ory całościowe, głównie
natom iast m niej lub więcej liczne i izolowane w tręty , glosy w tek
ście języka niepolskiego lub polskiego ogólnego, które zdradzają
regionalną, tery to rialn ą przynależność tego tek stu lub jego autora.
W tym zakresie h istoryk języka w yzyskuje dorobek dialektologii

historycznej ty p u filologicznego lub staropolskiego. Dotyczy on
w szczególności zagadnienia początku języka ogólnego w procesie
in teg racji gw ar plem iennych, ale także późniejszego stałego prze
nikania elem entów języka ludu do języka ogólnego. W ykrycie
udziału języka regionalnego w procesie rozw oju języka ogólnego
jest bardzo ważne: udział ten stanow i o przełom ow ych etapach roz
woju, on w skazuje pośrednio na właściwego, masowego, anonim o
wego, zbiorow iskow ego twórcę, nosiciela i użytkow nika języka
ogólnego narodow ego.
D ruga w arstw a, stosunkow o już głęboka i coraz się pogłębiająca,
d o k um entuje stan gw ar m niej więcej ostatniego stulecia. H istoryk
języka może ją w yzyskać w śledzeniu rozw oju języka ogólnego tejże
ostatniej epoki, ale ponadto w ośw ietleniu toku procesów w ew nętrz-
nojęzykow ych oraz ich związku z procesam i zew nętrznej historii (np.
w iedza o ruchach m igracyjnych a wiadom ości dialektologiczne) na
w et odległej przeszłości dzięki zdobyczom dialektologii historycznej
ty p u retrospektyw no-rekonstrukcyjnego.
4) D okum enty stylów zawodowych są stosunkow o m niej liczne,
zwłaszcza w daw niejszych okresach rozw ojow ych polszczyzny; ich
odrębność zasadza się na sw oistym słow nictw ie i frazeologii. N aj
starszy, a ogrom nie cenny okaz stylu zawodowego, stanow ią zapiski
sądowe. Innym i źródłam i sty lu językow ego praw niczego są zbiory
ustaw , ortyle, konstytucje. Ze środow iskiem kościelnym , z zawodo
w ym kręgiem duchow ieństw a wiąże się językow y styl obrzędowy
i nabożeństw a, przepisów i reguł klasztornych (m odlitw y i pieśni
w łączym y do języka ogólnego literackiego artystycznego stylu języ
kowego, kazania do sty lu językow ego norm atyw no-dydaktycznego).
Z biegiem czasu m nożą się dokum enty kształtujących się stylów
językow ych zawodowych: rzem ieślniczych, rolniczego, obozowo-
wojskowego, urzędow ego itp. Ten dział źródeł nie tylko uzupełnia
wiadom ości o system ie gram atyczno-leksykalnym w jego historycz
nym rozw oju, ale może rzucić sporo interesującego św iatła na
funkcję czynnika socjalnego, zawodowego i środowiskowego, na rolę
w ykonyw anej p racy zespołowej w tym rozwoju.
5) Słow niki dostarczają m ateriału dokum entacyjnego dla badań
nad zasobem leksykalnym ; w szczególności badania podstawowego
zasobu i jego zm ian oraz płynności w arstw y pery fery jn ej słow nic
tw a m ają ogrom ną w artość i w ym ow ę w rozw ażaniach historycz-
nojęzykow ych, zwłaszcza wobec w zględnej trw ałości i powolnej
a m niej w yraźnej zm ienności system u gram atycznego. Słow niki

służą zarazem inform acjam i w zakresie słow otw órstw a oraz fone
tyki, fleksji, składni. U tw ory leksykografii — od m am otrektów
i słowniczków średniow iecznych do w ielkich słow ników Lindego
i W arszawskiego — stanow ią rów nież objaw y i w skaźniki postępu
jącej i dojrzew ającej świadom ości językow ej.
Przechodzim y do w łaściw ych źródeł językow ych o charakterze
interpretacyjnym .
1) P race gram atyczne, ortograficzne, poradniki itp., k tó re do
starczają przede w szystkim wiadomości o pow stających i p rzeobra
żających się norm ach języka ogólnego. D ługi ich szereg otw iera
tra k ta t ortograficzny Parkoszow ica z około 1440 roku.
2) O pracow ania naukow e historycznogram atyczne oraz historycz-
noleksykologiczne i historycznoleksykograficzne. Zarów no zaw arty
tam m ateriał egzem plifikacyjny, ja k gotowe sform ułow ania cząstko
wych procesów rozw ojow ych mogą oddać historykow i języka wielką
usługę.
3) H istoryk języka w yzyska już istniejące w nauce polskiej
historycznojęzykow e opracow ania syntetyczne (Brückner, Baudouin
de C ourtenay, Słoński, L ehr-Spław iński) i m onograficzne, np. stu
dia nad językiem XVI w. (Rospond, K uraszkiew icz, U rbańczyk,
Hrabec, Ostrow ska i in.), studia nad językiem autorów , np. Kocha
nowskiego (Słoński, Rospond), Potockiego (Stieber, B rückner), poe
tów kresow ych (Hrabec), Staszica (Szober), Chodźki (Turska), Jeża
(Doroszewski). Cząstkowe inform acje z tego zakresu są też rozrzu
cone po dziełach i rozpraw ach historycznoliterackich, gdzie w opisie
utw oru i charakterystyce autora uw zględnia się w różnym stopniu
i na rozm aitym poziomie wiadomości o języku.
Z kolei zajm iem y się krótkim przeglądem źródeł pomocniczych,

które pozw alają historykow i języka podm alow ać ogólne tło rozwoju
języka jako w spółczynnika rozw oju pełni historycznego b y tu na
rodu polskiego.
Zaczniem y od dziedziny najbliższej: jest nią historia literatu ry .
Język jest tw orzyw em , m ateriałem twórczości literackiej, a jakość
tw orzyw a jest jednym z czynników w arunkujących twórczość lite
racką. N a odw rót i naw zajem treść twórczości literackiej, która
w ynika z ch arak teru nadbudow y ideologicznej, jest jednym z czyn
ników w arunkujących i określających historyczny rozwój języka.
Treści literackie szukają bowiem w yrazu językowego: nie znajdując
go w potencjale języka etnicznego na danym etapie jego rozw oju,

różnie uw arunkow anym — albo się uciekają do innego języka b a r
dziej adekw atnego (np. łacina w Polsce średniow iecznej i jeszcze
w XVI w.), albo zn ajd u ją we w łasnym języku tylko częściowy,
niepełny, nie całkiem p rzystający w yraz językow y. Ale napór treści
nie u staje i nie może ustać, skoro w yrasta ona z życia i m a do speł
nienia konieczną funkcję społecznożyciową; pod tym zaś naporem
język nabyw a — w różnym tem pie, stopniu, na różnym poziomie —
właściwości, które go u zd atniają do pełnej językow ej realizacji szu
kających w yrazu treści.
Treść danego dzieła literackiego (dla m oich celów tak bym je
zdefiniow ał: s tru k tu ra m yślowa, ew entualnie i najczęściej skom -
binow ana z jakim iś elem entam i uczucia i woli, obarczona m niej
lub więcej świadom ą, zam ierzoną, tendencyjną funkcją wypow iedzi
o c h arak terze społeczno-kom unikatyw nego oddziaływ ania, które je st
uw arunkow ane osobniczym i właściwościam i jej tw órcy i jego m iej
scem na płaszczyźnie stosunku: jednostka — społeczeństwo) m usi się
realizow ać w najodpow iedniejszej form ie. Ta zaś form a dzieła lite
rackiego stanow i bezpośrednio (bo pośrednio i p ry m arn ie stanow i
o ty m treść) o określonym , najlepiej rokującym zgodność treści
z form ą w yborze i doborze środków językow ych w yrazu, czyli o sty
listycznym w artościow aniu i w yzyskaniu ogólnego, rozporządzal-
nego potencjału językowego.
Dla historyka języka jest tu ważne, w jaki sposób i z jakim i
w ynikam i napór doboru stylistycznego w pływ a na potencjał języko
w y w jego system ie fonetycznym , gram atycznym i zasobie leksy
kalnym .
Ten w pływ ujaw n ia się przede w szystkim w aktualizacji i do
skonaleniu już istniejących składników : np. pew ne stru k tu ry syn-
taktyczne zyskują przew agę, pew ne w arstw y leksykalne dochodzą
do głosu, pew ne tendencje słow otw órcze ożyw iają się, pew ne form y
prozodyczne wchodzą w użycie — kosztem innych, które tracą na
sile i wziętości, w ycofują się zw olna na p lan dalszy.
W m niejszym stopniu okazuje się w pływ doboru stylistycznego
na potencjał językow y w z m i a n i e jego składników , tzn. w od
rzucaniu jed n y ch a w ytw arzaniu innych.
System gram atyczny podlega w ew nętrznym praw om rozw oju,
k tóry znam ionuje powolność, tylko stopniow a przejściowość, od
porność n a nagłe przeobrażenia skokowe; dlatego też nap ó r treści
literackiej i jej form y m a w ty m zakresie w pływ ograniczony do
wspom agania jednej z współzaw odniczących językow ych form roz

w ojowych, a to ze w zględu na jej n orm atyw ną — rzadziej e k sp re -
syw ną — wartość.
W iększy w pływ będzie widoczny w zasobie leksykalnym , gazie
się objaw i pow oływ aniem do b ytu now otw orów w yrazow ych i zna
czeniowych, a przesuw aniem poza próg pam ięci społecznojęzykow ej
archaizm ów w yrazow ych i sem antycznych.
Stosunkowo wdelki — może najw iększy — będzie wpływ na
system fonetyczny w tym jed n ak rozum ieniu, że nie dotyczy to
elem entarnych składników fonologicznych: głoskowych, ak cento
wych, intonacyjnych (które podlegają przede w szystkim w ew n ętrz
nym praw om rozwoju), ale ich zespalania w now e całości rytm iczne,
stroficzne, eufoniczne, onom atopeiczne itp.
Twórczość literacka jest jed n ą z najpotężniejszych sił napędo
w ych historycznego rozw oju języka, k sz ta łtu je bow iem językow e
tw orzyw o literackie naginając je do sw oich potrzeb, dopasow ując
do swoich zam ierzeń, w yzw alając tkw iące w nim m ożliwości kom u
nikatyw ne, ekspresyw ne i im presyw ne.
P iśm iennictw o narodow e stanow i narastające a trw ałe, tra d y c y jn e
i au to ry taty w n e oparcie języka ogólnego. Poszczególni pisarze, n a j
więksi, w ięksi i m niejsi przem ijają, ale ich tw órczy w ysiłek języ
kow y w dziełach zam knięty w tapia się w ten dorobek językow y
już od jednostek oderw any i niezależny, już granicam i p rzestrzen i
i czasu nie skrępow any, wciąż żywy i zapładniający, chociaż m a
w swoim w nętrzu obum ierające w arstw y archaiczne i rodzące się
innow acyjne. Język piśm iennictw a staje się źródłem norm g ram a
tycznych i leksykalnych; jego dydaktyczną propagandę i u p raw ę
podejm uje szkoła. Upow szechnia się on także w słow ie żyw ym coraz
szerszych kręgów ludzi, n a k tórych działa szkoła i książka, z czasem
także tea tr, prasa, radio.
D odajm y fak t w śledzeniu procesu historycznego rozw oju w iel
kiej doniosłości, że konserw atyw nej postaci języka piśm iennictw a
przeciw staw ia się postępow a tendencja języka m ówionego, potocz
nego. Je j źródło tkw i w bezpośrednim zw iązku języka potocznego
z historycznie zm iennym życiem narodu. Ona przełam uje uśw ięcone
tradycyjnym użyciem norm y — tam i w tedy, gdzie i kiedy stałyby
się one przyczyną kurczenia się, w ątlenia i w yrodnienia zdatności
języka literackiego. W tych w arunkach język piśm iennictw a odświe
ża się, odnawia i odm ładza w języku potocznym m ówionym , a za
jego pośrednictw em także w języku regionalnym .
Tak w ciągłej walce gotowego, zastanego w pew nym odcinku

czasu języka piśm iennictw a ze współcześnie działającym i nań
dążnościam i odnowy, zaw artym i w języku m ówionym, dokonuje się
w zajem nie w arunkow any i m iarkow any rozwój obu ku najlepszem u
pełnieniu funkcji narzędzia m yśli i środka porozum ienia się narodu.
W różnych dobach historii języka literackiego widać różne nasilenie,
różne etapy i różne rez u lta ty tej walki.
P rzy takich założeniach trzeba odpowiedzieć na pytanie, w ja
kich m iejscach przecinają się naukow e zainteresow ania i badaw cze
osiągnięcia historii języka i historii literatu ry .
H istoryk języka będzie śledzić s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e
w y z n a c z n i k i życia literackiego w poszczególnych epokach. W y
m ienim y niek tó re przykładow o: socjalny rodowód i podstaw a re
k ru ta c y jn a pisarzy; środow iska, regiony i kręgi twórczości p isa r
skiej; odbicie prądów i ruchów społeczno-politycznych w piśm ien
nictw ie; stosunek lite ra tu ry do całej rzeczywistości otaczającego
życia; główne zakresy pisarskiej twórczości na tle panującej ideo
logii; organizacja życia literackiego; odbiorca produktów twórczości
pisarskiej; jego jakość i ilość, swoiste zainteresow ania pew nym i
rodzajam i literackim i, pew ną tem atyką.
Szczególną uw agę poświęci historyk języka, dostarczonej przez
historię litera tu ry , c h a r a k t e r y s t y c e p r ą d ó w l i t e r a c
k i c h z ich tak różnorakim uw arunkow aniem politycznym , społecz
nym , k u ltu raln y m , zwłaszcza ich program ow ym postulatom kiero
w anym do języka jako środka w yrazu artystycznego.
W yzyska h istoryk języka historycznoliteracką o c e n ę w y b i t
n y c h d z i e ł i p o s z c z e g ó l n y c h r o d z a j ó w z uw agi na to,
jak one w yznaczają kierunek rozw ojow y języka: czy są św iadec
tw em postępu, zastoju lub cofania się, odnowy lub tradycji, m aniery
lub zdrow ej inw encji; czy w perspektyw ie historycznego rozw oju
piśm iennictw a pozostają odosobnionym i przejaw am i lub też stają
się zapładniającym i bodźcam i naśladow nictw a i upow szechnienia;
jak ą w yw ołują reak cję u współczesnych, jaki w yw ierają w pływ na
potom nych swoim językow ym kształtem .
Innym , bardzo w ażnym zagadnieniem , które historykow i języka ,
narzucają w yniki badań historycznoliterackich — to j ę z y k o s o
b o w o ś c i tw órczych, zwłaszcza pisarzy uznanych za w ybitnych
w tym zakresie. N ie będziem y tu wchodzić w szczegóły pow ikłanej
i dotąd nie rozw iązanej zadow alająco m etodologii takich badań. Nie
może się też h istoryk języka zajm ować takim i, dla literaturoznaw cy
P a m iętn ik L iteracki. 1956, z. 3. 8
pierw szorzędnym i składnikam i tego zagadnienia, jak stosunek treści

dzieła do jego języka, ani też rozw ojem języka autorów i różnym i
tego rozw oju determ inantam i. O stosunku do zagadnień sty listy k i
zindyw idualizow anej wypow iedzi była już m owa poprzednio.
Cóż uznam y w języku osobniczym za interesujące, kształcące,
pożyteczne dla badań i uogólnień historyczno językow ych?
W ychodzim y z założenia, że „rola w ielkich jednostek polega nie
n a tym , że kształtu ją sam ow olnie rzeczywistość, lecz na tym , że
posiadają właściwości predestynujące je do służenia potrzebom
społecznym “ 35. Zastosow ując to ogólne tw ierdzenie do języka, mo
żem y powiedzieć, że w pływ ow e jednostki nie m ogą zm ienić ogól
nego k ieru n k u rozw oju języka, ale m ogą nadaw ać sw oisty c h a ra k te r
w cielaniu języka ogólnego w indyw idualnych tw orach, a także n a
rzucać pew ne szczegółowe inicjatyw y zm ian językow ych. W ybitne
jednostki, dla których język je st m ateriałem tw órczym , posiadają
szczególną wrażliwość, są szczególnie uczulone na przejaw y dzia
łalności językow ej, m ają zaostrzoną uw agę na to, jak się wokół nich
mówi, m ają am bicję doskonałego w yrażenia. W reszcie, dzięki rozpo
w szechnieniu swoich utw orów najczęściej w piśm ie w śród grona czy
telników , rzadziej w żyw ym słow ie do słuchaczy, m ają one w yjątko
w ą sposobność w pływ ania tw oram i swojego języka na język odbior
ców swoich dzieł, którzy darzą autorów zaufaniem , uznaniem i po
ważaniem , cenią w nich autorytet, którem u naśladow niczo ulegają.
D la historyka języka język osobniczy jest przede w szystkim
spraw dzianem , m iernikiem , w skaźnikiem i dokum entem poziom u
języka ogólnego danej epoki, poniew aż w językach jednostkow ych
realizuje się język ogólny. Można to i tak sform ułow ać: w języku
i stylu najw ybitniejszych pisarzy odbijają się zasadnicze procesy
rozw oju języka ogólnego. Tu przypom nim y stw ierdzenia K azim ierza
N itscha:
każda jednostka językowa tkwi w jakimś dialekcie i tylko przezeń należy
do języka ogólnego; dopiero kiedy zajmuje m iejsce w literaturze, robi
wrażenie indywidualności w otoczeniu, często nie wiedzącym, że to tylko
reprezentant pewnej grupy. To, co na tle tzw. języka „literackiego“ w y
daje się indywidualnym, jest przeważnie cechą nie danej jednostki, ale
kręgu, do którego ona należy 3e.
35 A. S c h a f f , Wstąp do teorii marksizmu. Zarys materializmu dialek

tycznego i historycznego. Łódź 1947, s. 223.
36 K. N i t s c h , Z zagadnień języka Mickiewicza. J ę z y k P o l s k i , XIX,
1934, nr 5, s. 134.
Z A Ł O Ż E N IA H IS T O R II J Ę Z Y K A P O L S K IE G O 115
I zgodzimy się z W itoldem Doroszewskim , k tó ry pisze:

Zagadnienie, ew olucji języka można skutecznie badać przez pryzmat języ
ków indywidualnych, zawsze reprezentatywnych pod względem społecz
nym, historycznym — a także pod względem mechanizmu językowego sta
w ania s i ę 37.
W drugim rzędzie trzeba wyłowić w4 języku osobniczym te ini

cjatyw y językow o twórcze, które w perspektyw ie rozwojowej
okazują się zaczynami, wzorcam i, bodźcam i upow szechnienia inno-
w acyj, poniew aż wzbogacenie językow ego w yrazu jednostki może
się stać wzbogaceniem środków w yrazu języka ogólnego, a tak
ze zdobyczy jednostki inicjującej m ogą korzystać św iadom i i nie
św iadom i jej naśladowcy.
Pow yższe sform ułow anie w ym aga jeszcze pew nych uzupełnień
i zacieśnień. Pierw sze dotyczy stosunku języka osobniczego do
języka ogólnego. Język bowiem danej osobowości jest przede
w szystkim zarazem językiem pewnego kręgu społecznego, jest też
uw arunkow any tery to rialn ie i czasowo, a więc stanow i p rzejaw
i dokum ent określonego z tych względów w ycinka języka ogólnego.
Innym i słowy, dla historyka języka, k tóry szuka uogólnienia i typo-
wości, język osobniczy je s t interesujący i pouczający głów nie z po
w odu swojej funkcji społecznie reprezentatyw nej, wychodzącej poza
osobistość twórcy. Tak np. w języku Kochanowskiego możemy szu
kać odbicia języka kręgu dw orsko-intelektualistycznego, w języku
Reja — kręgu średnioszlacheckiego, w języku Paska — kręgu obozo-
wo-żołnierskiego itp. W językow ych płodach jednostek szukam y
przede w szystkim jedynie uchw ytnego m ateriału ilustrującego język
społecznego zaplecza, środow iska, skupiska wieloosobowego.
Aby trafn ie uchw ycić tę społecznie reprezentatyw ną funkcję
języka osobniczego, należy pam iętać, że z drugiej strony „tw órca —
z n a tu ry swej p racy — dąży zawsze, przynajm niej w dziełach czo
łowych, do w ydobyw ania, u trw ala n ia czy choćby ocalania swego
stanow iska osobniczego, indyw idualnego, w yjątkow ego, niepow ta
rzalnego“ 38. Może to m ieć i m iew a odbicie także w w yrazie języko
wym, w jego oryginalności.
37 W. D o r o s z e w s k i , Język Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Mil-

kowskiego). Studium z dziejów języka polskiego XIX wieku. Warszawa 1949,
s. 318.
38 K. C z a c h o w s k i , Obraz współczesnej literatury polskiej. 1884—1934.
T. 3. Warszawa — Lwów 1936, s. 21.
Zakres językow ej (nie stylistycznej) oryginalności jest co praw da

wielce ograniczony. Jeżeli „pogląd na św iat, sposób m yślenia, naw et
środki techniczne ujm ow ania zagadnień są zawsze, w pew nym ,
m niejszym lub w iększym stopniu, z góry określone ogólnym oby
czajem k u ltu raln y m danej doby dziejow ej“ 39, to tym więcej —
z n a tu ry swojej stru k tu ry i funkcji społecznej — jest wiążący sy
stem gram atyczny i zasób leksykalny języka tej doby. Ale niew ąt
pliw ie mimo tych ograniczeń znajdą się i w jego zakresie niejakie
możliwości indyw idualnego odstępstw a od panującej norm y, mo
żliwości indyw idualnej twórczości dla zaspokojenia sw oistych po
trzeb, które się uśw iadam iają jednostce w jej językow ej działalności.
Jednostka w edle swoich właściwości dostrzega przez p ry zm at swojej
osobowości te, a nie inne zakresy, w arstw y potencjału języka ogól
nego i w łaśnie te przede w szystkim realizuje w swojej pracy języ
kowej. A jeśli wchodzi na drogę twórczości językow ej, to znów
czyni to na tych odcinkach, które dla jej osobniczych potrzeb są
ważne, a w zastanym potencjale językow ym nie zostały jeszcze
zaspokojone.
I dlatego te innow acje dotyczą głównie słow nictw a i słow otw ór-
stwa, także składni, w m ałym stopniu odm iany i składników syste
m u fonetycznego. O ryginalność użycia znorm alizow anych środków
językow ych gram atycznych i leksykalnych należy do stylistyki,
którą nazw ałem stru k tu ra ln ą, a nie do historii języka,' która może
w yzyskać i uw zględnić tylko to, co dzięki jednostkow ej inicjatyw ie
zostało w system ie językow ym nadal utrw alone.
Oceniając tedy rolę jednostki w rozw oju języka, należy dokładnie
ustalić stopień jej społecznej językow ej reprezentatyw ności oraz
stopień jej językow ej, nie stylistycznej, oryginalności. A w tym
związku trzeba też zauważyć, czy dany pisarz został przez historię
lite ra tu ry uznany za sam odzielnego lub naśladowniczego, za zw ią
zanego z życiem albo z książką lub z jakim ś jednym tylko zakre
sem życia, za starannego, biernego lub niedbałego, za rzecznika lub
przeciw nika jakichś ogólniejszych tendencji językow ych epoki.
I jeszcze jedno zastrzeżenie: kiedy się m ówi o języku osobni
czym, m a się zazwyczaj — i nie bez zasadniczej słuszności — na
m yśli w ybitnych tw órców językow ych, znakom itych pisarzy, k tó
rych działalności przyznaje historia lite ra tu ry wysoką, nieraz prze
łomową w artość. Otóż jeśli idzie o twórczy, oryginalny udział w roz
aB Tamże, s. 49.
117
w oju języka, nie jest to bez reszty słuszne. Są bardzo w ybitni pisa
rze, bardzo rep rezen taty w n i i typow i językowo, ale w łaśnie dlatego
nie wnoszący bynajm niej innow acyj. I na odw rót: now atoram i,
zwłaszcza w dziedzinie słow nictw a, są w ielekroć anonim owe, nie
znane jednostki, których doraźne now otw ory w yrazow e lub zna
czeniowe dostają się na falę użycia powszechnego i u trw ala ją
w leksykalnych zasobach języka. Byw a zaś, że w yniki konkursów
słow otw órczych, podejm ow anych z całym rozm ysłem i świadom ą
kontrolą, ześlizgują się rychło po pow ierzchni językow ej świado
mości społeczeństw a w niepam ięć.
W h istorii lite ra tu ry szukać będzie historyk języka wiadomości
o roli o b c o j ę z y k o w y c h p i ś m i e n n i c t w i u t w o r ó w
w rozw oju lite ra tu ry rodzim ej; jest to bowiem jedna z w ażniejszych
dróg przesiąkania w pływ ów obcych. W szczególności przyciągną ku
sobie p iln ą uw agę p r z e k ł a d y , zwłaszcza starszych epok, jako
objaw y dostosow yw ania polszczyzny do w ysokich nieraz wym ogów
oryginału, jako dowody przełam yw ania oporów w jego adekw atnym
oddaniu a jednocześnie św iadectw a rosnącej dojrzałości kom unika-
tyw no-ekspresyw ne j .
Na pograniczu historii języka i historii lite ra tu ry staną przed
historykiem języka takie — w ażniejsze przynajm niej — zagadnienia:
a) J a k i jest stan języka, jako potencjału środków w yrazu lite
rackiego, na danym etap ie rozw oju historycznoliterackiego (ogólna
ch a ra k te ry sty k a system u gram atycznego i leksykalnego)?
b) Ja k ie są tego w łaśnie stanu języka w yznaczniki: polityczne,
społeczne, gospodarcze, k u lturalne, oświatow e itd., tkw iące w życiu
społeczeństwa, odzw ierciedlające się w dorobku piśm iennictw a?
c) Ja k i je st sta n zróżnicow ania lub też integracji języka etnicz
nego i w jakiej m ierze oraz w jaki sposób w pływ a ten stan na
dobór środków w yrazu literackiego (zagadnienie języka ogólnego,
regionalnego, literackiego, m ówionego i ich w zajem nego stosunku
w życiu danej epoki)?
d) J a k się przedstaw ia ilościowo uw arstw ienie nosicieli języka
etnicznego w grupach w ładających jego różnym i odm ianam i, z czym
się w iąże spraw a zasięgu dzieła literackiego, czyli liczebna siła
odbiorcy lub adresata twórczości literackiej?
e) J a k się przedstaw ia zróżnicow anie funkcjonalne stylów języ
kow ych na danym etapie rozw oju historycznoliterackiego?
f) J a k n a danym etapie rozw oju historycznoliterackiego dzia
łają z jednej strony konserw atyw ne czynniki tradycyjne, osadzone
głów nie w uprzednim dorobku literackim , z drugiej zaś — czynniki

now atorskie, uw arunkow ane bodźcam i pozaliterackim i (w alka o nowy
w yraz językow y, np. klasyków z rom antykam i, realistów z ekspre
sjonistam i itp.)?
g) J a k w zrost świadomości językoznawczej (słowniki, gram atyki,
badania lingw istyczne) może oddziałać na w zrost świadom ego doboru
i skutecznego użycia środków w yrazu literackiego przez tw órców
danej epoki?
h) J a k określić charakterystyczne znam iona swoistości, odręb
ności, niepow tarzalności językow ej poszczególnych pisarzy, dzieł,
szkół, kierunków itp. na tle „zastanego, gotowego“ stanu językow ego
w ogóle, a stanu języka literackiego i jego różnych stylów języko
w ych w szczególności?
Znacznie krócej przedstaw im y źródła pom ocnicze historii języka

z innych dziedzin. Blisko historii lite ra tu ry stoją wiadom ości o książ
ce, o jej produkcji, o jej obiegu. W iadomości te pouczają o społecz
nym zasięgu książki, o ilości i jakości jej odbiorców, a ty m sam ym
o drogach i natężeniu w pływ u języka literackiego dzięki działal
ności w ydaw niczej i czytelnictw u. D ostarczają też wskazówek
o ścieraniu się, krzyżow aniu i naw arstw ianiu przejaw ów różnych
dążności norm atyw nych pisarza, drukarza, korektora, często p o
chodzenia regionalnego, niekiedy chronologicznego w następujących
po sobie w ydaniach tego samego dzieła, co zwłaszcza dla zagadnie
n ia krystalizow ania się dom inant norm atyw nych m a w ielkie zna
czenie.
Ju ż w innym m iejscu podkreśliłem mocno, że język jest w ytw o
rem k u ltu ry i dlatego język polski pozostaje w ciągu w ielow ieko
wego rozw oju historycznego w najściślejszym , stru k tu ra ln y m , um o
tyw ow anym związku z całokształtem życia k ulturalnego Polaków .
Na tej podstaw ie łączy się historia języka z historią m yśli, z histo rią
obcow ania społecznego, historią działalności artystycznej, h istorią
działań społecznych, historią obyczaju itd. M usi ona badać to, co
bym określił jako kulturotw órczą zdatność i produktyw ność kom u
n ik aty w no-ekspresyw ną języka. W szystkie te dziedziny życia k u ltu
ralnego i twórczości k u ltu raln ej, gdzie język jest potrzebny, gdzie
język dochodzi do głosu jako niezbędny środek w yrazu, in te resu ją
też historyka języka, poniew aż zaspokojenie takich potrzeb k u ltu
raln y ch zależy od zdatności i sprawności języka n a danym etapie
rozw oju, a rów nocześnie i naw zajem w zrost i rozwój języka znaj
dują w tych potrzebach sw oje bodźce.
W ym ieńm y tylko przykładow o takie czynniki i składniki ro z
w oju kulturalnego, zw iązane w różnej m ierze i w różnym kształcie
z językiem , jak: p rąd y um ysłow e, nauka, stosunki z zagranicą, życie
rodzinne i tow arzyskie, organizacja życia i k u ltu religijnego, życie
wojskowe, gospodarstw o, sw oiste w arunki życia dworskiego, zie
m iańskiego, mieszczańskiego, chłopskiego, uczestnictw o w życiu
społecznym i politycznym , adm inistracja, sądownictwo, teatr, czaso
piśm iennictw o, stanow isko kobiety w życiu publicznym i pryw atnym .
D odajm y, że o ścisłym zw iązku k u ltu ry z językiem świadczą te
fak ty językow e, w k tórych znaleźć m ożna odbicie i dokum entację
pew nych procesów ku ltu raln y ch , np. w różnych pochodzeniem w a r
stw ach słow nictw a zapożyczonego, w różnych funkcją w arstw ach
słow nictw a zawodowego, w niektórych procesach sem antycznych
zm ian w yrazow ych, w obum ieraniu jednych a pow staw aniu innych
w yrazów lub całych grup w yrazow ych, w niektórych w arstw ach
nazew nictw a osobowego i terytorialnego.
Jako osobny rozdział k u ltu ry , k tóry ściągnie na siebie szczególną
uw agę historyka języka, w ym ienić trzeba historię ośw iaty i szkol
nictw a. S praw a nie w ym aga długiego uzasadnienia. Język jest
jednym z najw ażniejszych środków i narzędzi szerzenia ku ltu ry .
Szkoła jest najw ażniejszym ośrodkiem świadomego, celowego, zorga
nizowanego, m etodycznego kształtow ania językow ej spraw ności w y
chowanków, przekazyw ania z pokolenia na pokolenie zastanego do
robku językow ego w granicach uznanych i pozostających pod strażą
społeczną norm ; jest także ostoją tra d y c ji językow ej, ale zarazem
instytucją, za której pośrednictw em może się dokonać refo rm ato r
ski, niekiedy rew olucyjny przełom także w dziedzinie językow ej.
Z działalnością szkoły łączy się zagadnienie program ów naucza
nia, a w nich m iejsce języka ojczystego; zagadnienie grona naucza
jącego, jego świadom ości językow ej, jego m etodycznej dojrzałości
w upraw ie języka ogólnego; zagadnienie produkcji podręczników
gram atycznych, czytanek, słowników, poradników itp. dydaktycz
nych środków pom ocniczych; zagadnienie prom ieniow ania szkoły
na otaczające, językow o już dojrzałe otoczenie środow iskow e.
A funkcjonalne związki szkoły z podłożem i ustrojem politycznym ,
społecznym, gospodarczym rozstrzygają o ideałach pedagogicznych
i dydaktycznych szkoły w rozw oju języka, o zasięgu jej w pływ ów
na ilość i jakość nosicieli języka ogólnego.
120
H istoryk języka sięgnie też po inform acje do historii politycznej,

społecznej, gospodarczej. Czego tam będzie szukać? Tych wiado
mości, któ re m u pozwolą z m ożliwą pełnią i dokładnością podbudo
wać i podm alow ać tło rozw oju języka jako w spółw ytw oru i współ-
bodźca całości historycznego bytu określonej etnograficznie i geo
graficznie grupy ludzkiej w kolejnych etapach: rodu, plem ienia,
narodow ości i narodu. W politycznych, społecznych i gospodarczych
w yznacznikach tego typu są zarazem uw arunkow ania i siły napę
dowe rozw oju języka w głów nych ogniwach: języka narodow ościo
wego i narodowego.
W dziedzinie h istorii politycznej uw zględnim y przede w szyst
kim zagadnienie organizacji państw ow ej w św ietle analizy społecz
no-gospodarczej procesu tw orzenia się klas oraz stosunku państw a
do kształtującej się w procesie dziejow ym w spółjęzycznej stru k tu ry
ludnościowej w ieloplem iennej, narodow ościowej i narodow ej. Dalej
idzie zagadnienie zm ieniających się granic zew nętrznych państw a,
z czym się wiąże ekspansja albo kurczenie się tery to riu m języka
ogólnego i regionalnego oraz liczba jego nosicieli. Inne zagadnie
nie — to spraw a stosunku do państw innojęzycznych, ościennych
i dalszych, której waga, zarazem tragiczny w yraz najw ym ow niej się
ujaw nia w niedoli polszczyzny w okresie zaborów. Z drugiej strony
na fali politycznych stosunków z innym i państw am i ukazują się
przejaw y w pływ u polszczyzny na inne języki oraz w pływ u na nią
języków obcych. N ieobojętnym dla zagadnienia upow szechnienia się
i norm alizacji języka ogólnego jest ustrój i sposób działania adm ini
stracji państw ow ej oraz jakość w ew nętrznych granic ad m in istra
cyjnych.
W historii społecznej szukać będziem y odpowiedzi na pytanie,
jak i jest w pływ form acji feudalistycznej, kapitalistycznej, socjali
stycznej n a proces rozw oju języka ogólnego, na jego całkow anie
się w ew nętrzne, na k ieru n k i jego norm alizacji, na ilościowy zasięg
i społeczną w agę jego nosicieli i ich społecznych ugrupow ań. W tym
związku zarysuje się zm ienna w czasie rola w procesie rozw oju
językow ego poszczególnych w arstw , stanów , klas, ośrodków^ rola
m ożnow ładztw a, kleru, szlachty ziem iańskiej i drobnej, m ieszczań
stwa, chłopstwa, robotnika, inteligencji, rola stosunku do spraw
języka ogólnego dw oru i kościoła, m iasta i wsi. H istoria ukaże nam,
jak w alka o postęp społeczny, ja k ruchy reform atorskie i rew olu
cyjne nasycają życie um ysłow e now ym i treściam i poszukującym i
w yrazu językowego, jak w alka o język narodow y staje się w spół
czynnikiem w yzw olenia społecznego, a później narodowego. H istoria

społeczna pomoże nam oświetlić przem iany w ew nątrz system u
językow ego w skutek in filtracji nowych elem entów gram atyczno-
leksykalnych w ogólnym języku zastanym danej epoki, pozwoli nam
dokładniej opisać rozwój języka w jego funkcji rozsadnika nowych
pojęć i dążności oraz oręża w alki polityczno-społecznej.
Inform acje historii społecznej pozostają w ścisłej łączności z hi
sto rią gospodarczą. A le n iektóre w ażne dla historyka języka wiado
m ości w łaśnie ona m u udostępni. Będą to w szczególności problem y
zw iązku rozw oju produkcji z rozw ojem języka oraz w yznaczników
różnicow ania się i całkow ania, a także dróg upow szechniania się
języka ogólnego. Przykładow o w ym ienim y takie zagadnienia, jak
zw iązek w arunków gospodarczych z zasiedleniem pew nych obszarów
i m ożliwością kom unikacji m iędzy nimi; jak osadnictwo rodzim e
i kolonizacja n a praw ie niem ieckim ; jak gospodarcze podłoże w alk
narodow ościowych; jak zagadnienie dróg handlow ych jako jednego
z w ażnych w yznaczników ekspansji języka ogólnego, przenoszenia
cech regionalnych, w kraczania zapożyczeń; jak zagadnienie m iast
jako ośrodków k u ltu ry języka różnie działających w zależności od
składu narodowościowego, uw arstw ienia społecznego i liczebności
m ieszkańców; jak zagadnienie em igracji zarobkow ej poza granice
obszaru etnograficznego; jak zależność dostępu do szkoły i oświaty
od stosunków gospodarczych; jak zagadnienie różnicow ania się lud
ności ze względu na zawodowo w ykonyw aną pracę w rolnictw ie,
przem yśle itd., za czym idzie w ydzielanie się zawodowo-środow isko-
w ych stylów językow ych; jak pow staw anie zawodowej lite ra tu ry
żądającej sw oistych św iadczeń od języka ogólnego.
3. Główne w ytyczne m etody

Pierw szy rozdział re fe ra tu zam knęliśm y określeniem historii ję
zyka jako odrębnej gałęzi wiedzy. D rugi omówił źródła, z których
historyk języka czerpie wiadomości do budow y tej wiedzy. W ostat
nim rozdziale m usim y odpowiedzieć na pytanie, jakie będą m etodo
logiczne d y rektyw y syntezy historycznojęzykow ej, jakie będą w y
tyczne ciągłości w yw odu historycznojęzykow ego, około jakich osi
konstrukcyjnych będą się układać w yniki analizy m ateriału języko
wego, wiadomości zaczerpnięte z różnych dziedzin w iedzy i operacje
badawcze na nich w ykonyw ane.
Naczelnym zadaniem i ostatecznym rezultatem historii języka
jest przedstaw ić i w yjaśnić historyczny proces jego rozw oju. P rzed-
staw ić — to znaczy ukazać fakty, k tóre trw a ją dotąd bez zm iany,

a odtworzyć, zrekonstruow ać te fakty, k tó re m inęły bezpow rotnie,
pozostaw iając tylko jakieś ślady. Ta rek o n stru k cja opiera się na
przypuszczeniach: przypuszczam y, że w przeszłości m usiały się do
konać jakieś określone fakty, skoro dzisiaj spostrzegam y takie w ła
śnie, a nie inne fakty. W tych dom ysłach odgryw a rozstrzygającą
rolę rozum ow anie redukcyjne (inw ersyjne), w k tórym przesłanki,
tzn. poszukiw ane czynniki spraw cze procesu historycznego w ynikają
z wniosku, tj. z fak tu danego w iedzy badacza, czyli zachodzi w nio
skow anie o racji z następstw a. M niejszą rolę odgryw a indukcja
z analogii, kiedy na podstaw ie podobieństw a dw u przedm iotów ze
w zględu na niektóre ich cechy w nioskujem y o ich podobieństw ie
także ze w zględu na inne cechy, a więc kiedy np. w rekonstrukcji
faktów przeszłości w yzyskujem y znajom ość faktów zbliżonych,
a danych w bezpośrednim doświadczeniu. P ew ne usługi, zwłaszcza
w in te rp re ta c ji niektórych zagadnień w ew nętrznego rozw oju języka,
może oddać m etoda statystyczna. P rzedstaw ić — to znaczy ułożyć
te zrekonstruow ane fak ty w pew ien określony ciąg, dać uogólniony
obraz, zarys głów nych etapów historycznego rozw oju języka pol
skiego.
R ekonstrukcja faktów i ich historycznego toku łączy się n a j
ściślej z drugim zadaniem : w yjaśnianiem . W yjaśnić — to znaczy
znaleźć przyczynę w yw ołującą dane zjaw isko albo odnaleźć ogólne
praw o, którem u to zjaw isko jest podporządkow ane.
Przyczynow a in te rp re ta c ja opiera się na praw idłow ościach, w edle
których przebiega proces rozw ojow y danej dziedziny zjaw isk. Ich
łączność nie ogranicza się bow iem do następstw a w czasie. W p ra
widłowościach w yrażają się w ew nętrzne związki i zależności przy
czynowe m iędzy izolowanym i faktam i i zdarzeniam i niezależnie od
świadomości człowieka, czyli praw idłow ości m ają c h a ra k te r obiek
tyw ny.
W zakresie historii języka przyczynow e w yjaśnianie procesów
rozw ojow ych pójdzie w dw u głów nych kierunkach, których istotę
omówiono w rozdziale w stępnym : w k ieru n k u h istorii w ew nętrznej
i zew nętrznej języka. Na jakiej drodze będziem y szukać tego w y
jaśnienia, jaką postać ono przybierze — oto następne p y tanie n a tu ry
m etodologicznej.
W ew nętrzna historia języka zajm uje się ty m i zjaw iskam i jego
rozw oju, które nie zależą od historii bytu nosicieli tego języka, na
tom iast zależą od praw idłow ości działających w języku jako syste-
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II J Ę Z Y K A P O L S K IE G O
123
m e , tzn. w u stroju składników o stałych w łaściwościach m orfolo

gicznych, syntaktycznych, leksykalnych i fonetycznych, nadających
danem u językow i sw oistą jakość i niepow tarzalną odrębność.
Rozwój języka jest uw arunkow any jego społeczną funkcją. Ona
wym aga: '
a) żeby doskonalące się i m nożące w procesie poznania obiek
tyw nej rzeczyw istości przebiegi m yślenia i treści m yślow e znalazły
najpełniejszy i najbardziej jednoznaczny w yraz językow y;
b) ażeby język spełniał jak najlepiej w ym ogi społecznego obco
w ania. którego form y kom plikują się w m iarę historycznego roz
w oju odnośnego społeczeństwa. Sieriebriennikow w ym ienia w tym
zw iązku następujące tendencje praw idłow ościow e: 1) w ytw orzenie
w ykończonych typów (typizacja) w fonetyce, m orfologii, składni
i leksyce; 2) ochrona tych w ytw orzonych typów ; 3) dążenie do jed
noznaczności gram atycznej form y i treści, tj. oznaczanie specyficznej
treści specjalnym zespołem głoskowym; 4) redukcja rów noznacznych
lub zbliżonych znaczeniem sposobów kształtow ania; 5) doskonalenie
techniki w ym aw iania; 6) tw orzenie typów dom inujących 40.
T ak określony rozwój języka dokonuje się głównie na dwu dro
gach: akum ulacji elem entów nowej jakości i obum ierania elem entów
starej jakości. Ma on c h arak ter postępow y, tzn. język wzbogaca się
i w ygładza: popraw ia się jego system gram atyczny dzięki przy
byw aniu now ych kategorii gram atycznych, odpadaniu zaś zbędnych,
w ypracow yw aniu doskonalszych sposobów w yrażania złożonych sto
sunków logicznych. W zbogaca się też jego słownictwo, bo chociaż
część w yrazów wychodzi z użycia, znacznie więcej ich przybyw a
w zw iązku ze zm ianam i w produkcji, życiu społecznym i kulturze.
Rozwój języka polega na stałej zmienności, ale zarazem na
trw ałości relacyj, które zachodzą m iędzy składnikam i jego, jako
złożonej całości o charakterze system u. Ostoją trw ałości tego sy
stem u jest podstaw ow y zasób słów, w ciągu w ieków niezm ienny
ośrodek organizujący i źródło m ateriałow e operacji słow otw ór
czych, oraz w ielka powolność i nieznaczna stopniowość zmian
w system ie gram atycznym , w reszcie w zajem ne w arunkow anie się
i uzależnianie elem entów, które należą do częściowych, działowych
system ów : morfologii, składni, fonetyki, sem antyki. Zauw ażm y, że
40 Дискуссия о внутренних законах развития языка. И з в е с т и я А к а

дем и и П а у к СССР. Отделение Литературы и Языка. Т. 11. Москва 1952,
z. 3, в. 266.
w yrazy nie istnieją poza określoną budow ą gram atyczną, czyli g ra

m atyka, jako system form i stosunków , k sz ta łtu je i organizuje
system słow nikow y danego języka. Ten ład i w ew nętrzny porządek
zapew niają językow i, mim o nieprzerw anej zmienności, możliwość
spełnienia z pokolenia na pokolenie w łaściw ej m u społecznej funkcji
kom unikatyw nej.
W ew nętrzną historię języka reg u lu ją w ew nętrzne p raw a rozw oju
językowego. O rzekają one o tych zm ianach, k tó re nie pochodzą
z zew nątrz, ale z w ew nętrznego życia języ k a jako powyżej scharak
teryzow anego system u. J a k każde praw o, one także w ydobyw ają
konieczny związek i w zajem ne w arunkow anie się i uzależnianie
poszczególnych faktów.
Przyjęcie działania w ew nętrznych p raw nie pozw ala ograniczyć
się w przedstaw ieniu procesu historyczno językow ego do sam ej kon
statacji i reje strac ji poszczególnych faktów w nim się dziejących
i stających, do luźnego i w pew nej m ierze m echanicznego u k ład a
nia ich na płaszczyźnie chronologicznego następstw a. K aże ono do
szukiw ać się w języku nie sum y środków gram atycznych i leksykal
nych, ale w ew nętrznej więzi stanow iącej o ich organizacji i użyciu.
W ew nętrzne praw a języka m ówią o podstaw ow ych, prow adzą
cych praw idłow ościach kieru n k u i rodzaju zm ian, k tó re w języku
zachodzą, o praw idłow ościach uw arunkow anych sw oistym i w ła
ściwościami system u danego języka. W nich fo rm ułują się jakieś
nadrzędne, typow e i typizujące k ieru n k i zm ienności oraz te form y
rozwojowe, któ ry m m ożna podporządkow ać, w które m ożna wcielić
zm iany częściowe i szczegółowe.
Ich działanie dobrze się śledzi w objaw ach w pływ u obcego języ
ka, k tóry m oże wtłoczyć pew ne sw oje elem enty, ale one zostaną
obronione, przerobione, dopasow ane w edle w ew nętrznych p raw
języka podlegającego postronnem u w pływ ow i; widoczne to je st
np. w procesie adaptacji w yrazów zapożyczonych. Byw a i tak,
że jakiś język p rzejm uje stru k tu ry obce, ale ty lk o takie, k tó re są
bardzo zbliżone do jego s tru k tu r w łasnych zw iązanych rodzim ym i
praw am i w ew nętrznym i. Pouczające je st i to, że praw ideł gram a
tycznych jednego języka nie m ożna żywcem i niew olniczo przenieść
na m ateriał innego języka, chociaż i tu, i tam gram atyka u sta la
przecież oderw ane, uogólnione form uły.
P raw a w ew nętrzne ujaw n iają się i są do uchw ycenia dopiero
na płaszczyźnie historycznego rozwoju, m ają c h a ra k te r dynam iczny.
To, co określa funkcjonow anie języka w pew nym oznaczonym w y
Z A Ł O Ż E N IA H IST O R II JĘ Z Y K A P O L S K IE G O 125
cinku czasu, niejako statycznie, jest to praw idło; nie jest ono p ra
wem, choć pozostaje z nim w ścisłym związku.
C hyba słusznie w dyskusji radzieckich językoznaw ców zauważył
K u zn ieco w 41, że w ew nętrzne p raw a języka m ają tę swoistość, że
ich realizacja jest możliwa, ale nie jest przym usow a i konieczna,
co by m ożna term inologicznie uw ydatnić w prow adzając pojęcie —
zresztą znane i używ ane — tendencji rozw ojow ej. Ale niem niej
słusznie podkreśla W inogradów 42, że nie każda tendencja staje się
praw em . W ydaje się, że w ew nętrznym praw em jest taka tendencja
praw idłow ościow a, działająca w ciągu długich okresów rozwoju
języka, któ ra rozstrzyga o zm ianach jego system u.
W śród zadań tego refe ra tu nie m ożna pomieścić szczegółowego
rozw ażania, w jakich to poszczególnych zakresach języka i z jak
rozm aitą siłą działają w ew nętrzne praw a rozw oju języka. Poprze
staniem y też na zasadniczych, orientacyjnych stw ierdzeniach.
Zakresem najszerszego i najm ocniejszego działania praw w e
w nętrznych jest system gram atyczny, którego rozwój i zmiany
z bardzo nielicznym i w yjątkam i nie zależą od zew nętrznych okolicz
ności b y tu nosicieli.
W słow nictw ie działanie praw w ew nętrznych jest więcej ogra
niczone. Tu narzuca się przede w szystkim zjaw isko przypływ u i od
pływ u w yrazów i znaczeń. W części tłum aczy się ono niew ątpliw ie
oddziaływ aniem czynników zew nętrznych, w części jednak jest
określone praw em w ew nętrznym , ale jakoś ograniczonym , co
C z e rn y ch 48 słusznie uw ydatnia term inologicznie, nazyw ając je
„w zględnie w ew n ętrznym “ . Idzie tu m ianow icie o te zm iany leksy-
kalno-sem antyczne, które się wiążą ze zm ianą m yślenia nosicieli
języka, zwłaszcza z jego nasyceniem się elem entam i logiczności
i w zrostem abstrakcyjności, czego jednak nie można zupełnie oder
wać od w arunków bytu, życia społecznego i narodow ego oraz od
woli m ówiących. Tak np. przeobrażenia w świadomości społecznej,
żywioł ekspresyw ny w m owie potocznej, tendencje eufem istyczne
mogą być przyczyną tegoż rodzaju zm ian leksykalno-sem antycz-
nych. Je d n y m z objaw ów działania w ew nętrznych praw7 w rozw oju
41 Tamże, s. 273.
42 Tamże, s. 275.
43 II. 10. Ч е р н ы х , O связи развития языка с историей народа в свете
трэдов И. В. Сталина по языкознанию. И з в е с т и я А [{аде ми и Н а у к СССР.
Отделение Литературы и Языка. Т. 10. Москва 1951, z. 3, 8. 240-256.
słow nictw a jest sem antyczna w ielofunkcyjność tego sam ego w y

razu w zależności od k ieru n k u asocjacji. A ten może być w różnych
dialektach rozm aity. Tak np. synonim y: g r y ź ć s i ę , m a r t w i ć
s i ę , t r o s z c z y ć s i ę — pow stają w skutek tego, że dla nazw ania
pojęcia abstrakcyjnego „tro sk i“ użyto różnych w yrazów k o n k ret
nych. W dalszym rozw oju m ógł jeden z synonim ów zdobyć w języku
ogólnym w artość form acji znorm alizow anej i bardziej cenionej.
Oczywiście śledzenie w ew nętrznych p raw rozw oju słow nictw a w y
m aga dobrej znajom ości praw idłow ości słowotwórczych, realizow a
nych w podstaw ow ym zasobie słów.
Spraw a fonetyki nastręcza pew ne w ątpliw ości i w yw ołuje sp o r
ne opinie. Z jednej stro n y je st pew ne, że w łaśnie zm iany fonetycz
ne są najbardziej niezależne od społecznych sił zew nętrznych, a n a
w et od świadomości i woli m ów iących, a poddane naciskowi syste
m u głosowego i panujących w nim praw idłow ości, określonych przez
tzw. praw a głosowe, któ re często w skazują po prostu na sąsiedztw o
fonetyczne jako przyczynę przeobrażeń. Z drugiej stro n y pow staje
pytanie, czy zm iany, które się dokonują w obrębie samego system u
fonetycznego, ale nie n aru szają system u języka jako całości, m ogą
być uogólnione i unadrzędnione w postaci praw a w ew nętrznego.
W ątpliw ość w zrasta, kiedy się w eźm ie pod uw agę, że praw o we
w nętrzne określa rozwój po linii postępu, a z pewnością nie
o w szystkich zm ianach fonetycznych można powiedzieć, że taką
funkcję spełniają. Z tym i zastrzeżeniam i w ydaje się słuszne, że
m ożna i trzeba poddaw ać odnośnym praw om w ew nętrznym także
zm iany fonetyczne, jeżeli sięgają one sw ym i konsekw encjam i poza
system fonetyczny — najczęściej w system m orfologiczny — a ich
realizacja służy doskonaleniu się podstaw ow ych elem entów system u
językowego. Zauw ażm y na koniec, że naw et te fonetyczne zmiany,
które nie spełniają takiego w arunku, m ogą być w charakterystyce
procesu historycznego rozw oju języka przy d atn e a naw et niezbędne.
Tyle o zasięgu i nasileniu działania p raw w ew nętrznych w obrę
bie różnych działów system u językow ego jako całości. Rzecz się
jeszcze nieco uzupełni w zestaw ieniu z treścią następnego rozdziałku
refe ra tu o zew nętrznych czynnikach rozw oju języka.
W zakresie historii pew nego konkretnego języka in teresu ją nas
w ew nętrzne praw a rozw oju w łaśnie jego, ew entualnie rodziny języ
kowej, do której on należy. Nie będziem y się natom iast zatrzym yw ać
nad praw am i w łaściw ym i językow i w ogóle, takim i jak np. praw o
zmienności, praw o nierów nom ierności tem pa rozw oju stru k tu ra !-
n ych elem entów języka, praw o ich w zględnej stałości, praw o prze
chodzenia od kategorii stosunkow o m niej abstrakcyjnych do więcej
abstrakcyjnych, praw o unifikacji pierw otnie różnych paradygm a
tów pod w pływ em analogii, praw o d yferencjacji (U nterscheidungs
trieb). N iektórzy chcą je odróżnić nazw ą p raw ogólnych albo praw
s tru k tu ry języka. Nie m a zresztą zgody co do tego, czy takie roz
różnienie jest potrzebne, bo te ogólne praw a w cielają się przecież
w p ew ne k onkretne postaci przem ian konkretnego języka. I to w ła
śnie jest zadaniem historyka konkretnego języka, ażeby swoisty
sposób realizacji tych ogólnych p raw w nim pokazał.
Nie będziem y też przyw iązyw ać w agi do szczegółowej obserw acji
ty ch kategorii gram atycznych, które się łączą z m yśleniem czło
w ieka w ogóle, k tó re są w yrazem poznaw ania związków i stosun
ków w obiektyw nej rzeczyw istości i ich odbicia w ludzkim m yśleniu
w ogóle i dlatego w każdym języku istnieją, jak np. w składni
stosunek przyczynowości, relatyw ności, czasowości itp.
N atom iast histo ry k języka polskiego będzie usiłow ał wydobyć
i sform ułow ać p raw a w ew nętrzne w łaśnie jego rozwoju, co — jak
powyżej zaznaczono — w w ielu w ypadkach okaże się specyficznym
sposobem realizacji ow ych praw w języku ludzkim w ogóle dzia
łających. Jeśli np. w języku ogólnopolskim zanika iloczas, później
znika też opozycja jasnych i pochylonych, dokonuje się dyspalatali-
zacja pierw otnie m iękkich, dokonuje się pełniejsza palatalizacja
zębowych, zanika dualis, upraszcza się w sw oisty sposób fleksja
liczebnika itd., itp., to w tych procesach m ożna się dopatryw ać
w łaśnie takich w p erspektyw ie historycznego rozw oju uparcie i sku
tecznie żyw otnych tendencyj, w cielających się w m nóstw o w ypad
ków szczegółowych, co w abstrakcyjnym i uogólniającym ujęciu
m ożna poczytać za urzeczyw istnianie się w ew nętrznych p raw roz-
w oju języka polskiego.
Tu się też zarysow uje granica i różnica m iędzy g ram atyką histo
ryczną i historią języka. T am ta re je stru je wszelkie fak ty zm ienno
ści, n aw et bardzo odosobnione, hapax legomena, w szelkie tendencje
rozwojowe, naw et w ykolejone, zw yrodniałe, szybko obum ierające;
ta dąży do nadbudow y, uogólnienia, unadrzędnienia, oderw ania od
szczegółów nieraz sprzecznych, czasem przypadkow ych, niekiedy
krótkofalow ych, k olejnie niknących i znów pow racających.
W poszukiw aniu ow ych w ew nętrznych p raw należy jednak p a
m iętać, że „dla badania jakościow ych przeobrażeń system u języka,
a w szczególności dla określenia jakościow ych zm ian sam ych w e
128
w nętrznych p raw rozw oju — bo i one podlegają ew olucji — nie

zawsze może w ystarczyć obserw acja m ate ria łu językow ego w g ra
nicach dostępnej nam h istorii jednego jęz y k a “ 44. Tłum aczy się to
dobrze tym , że w iele zm ian w system ie gram atycznym zależy od
zm ian w m yśleniu, zwłaszcza w oderw anym m yśleniu, a te stanow ią
rez u lta t ogrom nie długich epok życia ludzkości, na k tórych tle
historia jednego konkretnego języka jest przelotnym epizodem.
Oczywiście niektóre, ale tylko niektóre i nieliczne z ty ch zmian,
m ożna wyśledzić w historii rozw oju języka n am dostępnej i udo
kum entow anej. J e st w tym zw iązku pouczające, że np. Ż irm unski 45
ustala dla języka niem ieckiego tylko dw a takie w ew nętrzne praw a.
A dalszym wnioskiem , k tó ry w ynika z tego stw ierdzenia, jest,
że historyk konkretnego języka może i pow inien zwrócić uw agę
także na te tendencje praw idłow ościow e rozw oju, które choć się
nie stały praw em , stanow ią ważne elem enty ch arak tery sty k i syste
m u języka w jego historycznym trw aniu.
Z kolei przechodzim y do praw idłow ości zew nętrznego rozw oju

języka, jako drugiej naczelnej dy rektyw y analitycznej i sy n tety cz
nej pracy historyka języka. Idzie tu taj o przyczynow e pow iązanie
różnych faktów procesu historyczno językow ego z faktam i histo
rycznego bytu odnośnej społeczności. Idzie nadto o ośw ietlenie
w zajem nych związków i uw arunkow ań tych faktów dw ojakiego
porządku ze stanow iska ich ruchu, rozw oju, pow staw ania i obu
m ierania. Idzie w rezultacie o w yjaśnienie rozw oju języka jako
produktu historii społeczeństw a — tw órcy i nosiciela w tym sensie,
że zw iązany bezpośrednio nie tylko z produkcyjną działalnością
człowieka, ale też z jego działalnością w e w szystkich innych za
kresach pracy, język wciąż adaptuje sw oje zasoby słow nikow e
i ustrój gram atyczny do zm ieniających się potrzeb życia, któ ry ch
zaspokojenie m ożliw ie doskonałe stanow i naczelną funkcję języka.
W śród czynników, które m am y na uw adze przy badaniu stosunku
rozw oju języka i społeczeństwa, należy odróżnić:
a) w s p ó l n e dla w szystkich ludów i dlatego znajdujące odbicie
w każdym języku, m ianow icie w szystkim ludom wspólne w aru n k i
bytu m aterialnego i produkcji, podstaw ow e form acje społeczne,
44 Б. H. Я р ц е в а , О внутренних законах развития языка в свете т р у

дов И. В. Сталина по языкознанию. И з в е с т и я А к а д е м и и Н а у к СССР
Отделение Литературы и Языка. Т. 11. Москва 1052, z. 3, 8. 200.
45 Por. przypis 40, s. 267.
Z A Ł O Ż E N IA H IS T O R II JĘ Z Y K A P O L S K IE G O 129
przez które w szystkie ludy przechodzą, wspólne przedstaw ienia

m itologiczne i religijne;
b) s p e c y f i c z n e właściwości bytu, historii i psychicznej
s tru k tu ry określonego narodu oddziałujące na rozwój konkretnego
języka, którego on jest tw órcą i użytkow nikiem ;
c) o g ó l n e , które w a ru n k u ją podnoszenie się języka na wyż
szy poziom rozw ojow y sam ym faktem rozw oju społeczeństwa; np.
w iększe bogactwo języka doby narodow ościowej w porów naniu
z jego zasobam i w dobie plem iennej;
d) s z c z e g ó ł o w e , tzn. te przejaw y historii społeczeństwa,
z którym i m ożna powiązać określone, pojedyncze przejaw y historii
języka; np. pojaw ienie się zapożyczeń z języka niem ieckiego lub
pew nych kategorii now otw orów w dziejach polszczyzny. Rzecz ja
sna, że historyk języka konkretnego, szczególniejszą wagę przyw ią
zuje do czynników specyficznych i szczegółowych.
A w śród tych specyficznych i szczegółowych elem entów życia
społecznego, które m ogą oddziałać na rozwój języka, da się w y
odrębnić różne rodzaje. W prow adza to pew ien ład w ustaleniu
w zajem nej zależności rozw oju społeczeństw a i jego języka. Stanow i
0 niej i to, że różne działy system u językow ego w rozm aitym stop
niu uzależniają się od określonych rodzajów spraw czych czynników
zew nętrznych, tkw iących w życiu społeczeństwa, w różnym stop
niu mogą się im opierać dzięki w zględnie różnej m ierze stałości
1 trw ałości.
P róbę takiego w yszczególnienia składników rozw oju społecznego
znajdujem y u S ieriebriennikow a 46. Oto one: rozkład ludzkiego ko
lektyw u; zm iana m iejsca zam ieszkania; w ojny i rew olucje; zmiana
baz i nadbudów ; kierunki w dziedzinie polityki, litera tu ry , sztuki;
dążenia reform atorskie; odosobnione epizody historyczne; okresy
w pływ u narodów ościennych; osobliwości rozw oju produkcji i in
nych rodzajów działalności człowieka; podboje; odkrycia geogra
ficzne; okresy zastoju i upadku; okresy działalności w ybitnych
osobowości: kierow ników życia państw owego, w ielkich pisarzy,
poetów.
W ielkie znaczenie m a dla historyka języka należyta in te rp re ta
cja problem u działania sprzecznych tendencji dyferencjacji i in te
46 Б. А. С е р е б р е н н и к о в , К проблеме связи явлений языка с историей

общества. В Я, 1953, nr 1, s. 34—51.
P am iętn ik L iterack i, 1956, z. 3. 9
gracji językow ej, poczynającej się od rozpadu języka prasłow iań

skiego na zachodnią, w schodnią i południow ą grupę dialektyczną,
z których każda rozpada się kolejno na podgrupy, stanow iące za
lążek sam odzielnych z czasem języków słow iańskich, w których
znów — w związku z feudalnym rozdrobnieniem — pogłębia się
zróżnicow anie gw arow e, m alejące w m iarę w ysuw ania się na sta
nowisko nadrzędne jednej górującej, znorm alizow anej gw ary.
Osobnym zagadnieniem jest szerzenie się i rozpow szechnianie
zjaw isk językow ych, uw arunkow ane już to socjalnie właściwościam i
grupy nosicieli języka, już też geograficznie zasięgiem tery to rial
nym.
Szczególne znaczenie m a także zagadnienie pow stania państw a,
które stanow i odbicie zjednoczenia się plem ion w jed n ą narodowość.
Dotychczasowe badania pouczają bezspornie, że tym działem,
w k tóry m m ożna w ykryć najłatw iej i najw ięcej związków historii
zew nętrznej języka i historii społeczeństw a, jest słow nictwo. Dotyczy
to w szczególności jego kręgów peryferycznych, zwłaszcza w dziale
zapożyczeń. Nie w ynika jednak z tego, iżby podstaw ow y zasób słów
był zastygły w niezm ienności. Inna rzecz, że dotychczas nie udało
się n aw et językoznaw stw u radzieckiem u, które najdalej posunęło
odnośne badania, jasno i bez sprzeczności określić zakres i treść
podstaw owego zasobu słów, jego właściwości i jego fun k cji oraz
stosunku do ogólnego zasobu leksykalnego 47, a w ykrycie fluktuacji
w jego obrębie napotyka na w ielkie przeszkody. Ale już sam fakt
w spólnoty podstaw ow ego zasobu słów w językach pokrew nych
m usi się chyba — bodaj częściowo — tłum aczyć odrębnością i swoi
stością rozw oju pew nych narodów , uw arunkow aną odrębnością
terytorialną. Trudności rozw iązania zagadnień dotyczących praw i
dłowości rozw oju słow nictw a w zależności od historii społeczeństwa
nie dadzą się w pełni pokonać także w językoznaw stw ie poloni
stycznym , zanim w ielkie przedsięw zięcia leksykograficzne nie do
biegną końca.
W zakresie system u gram atycznego w pływ zew nętrznych czyn
ników jest ograniczony. N iektórzy (na przykład A b a je w 48) chcie
47 В. В. В и н о г р а д о в , Вопросы языкознания в свете труда И. В. Стали

на ,,Экономические проблемы социализма в СССР“ и решений X I X съезда
КПСС. В Я, s. 20.
48 В. И. А б а е в , История языка и история народа. Вопросы теории
и истории языка в свете трудов И. В. Сталина по языкознанию. Москва
1952, s. 40 — 55.
ZAŁOŻENIA HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO 131
liby go dopuścić tylko w ty m ogólnikow ym sform ułow aniu, że

rozwój narodu jest bodźcem rozw oju języka, a od intensyw ności
pierw szego zależy intensyw ność drugiego. Ale i poza tym i ogólnymi
granicam i m ożna w rzadkich co praw da w ypadkach szczegółowych
przyjąć oddziaływ anie okoliczności zew nętrznych na przeobrażenia
system u gram atycznego. U kazuje się to zwłaszcza w przejaw ach
w pływ u na język В języka A, którego jakaś stru k tu ra gram atyczna,
w praw dzie nieraz zniekształcona, może przeniknąć do system u języ
ka В przez adaptację w edle jego w ew nętrznych praw . Może być
i taki, bardziej skom plikow any w ypadek, kiedy w ew nętrzne praw o
obum iera w pew nej epoce w skutek tego, że język, w k tórym ono
działa, zerw ał związek z językam i pokrew nym i, a to m a swą p rzy
czynę w okolicznościach zew nętrznych, m ianow icie w tery to rialn y ch
przem ieszczeniach ludności i w izolacji danego obszaru językowego,
co znów tłum aczy się zm ianam i w w arunkach historycznego bytu
danej grupy etniczno-językow ej. In teresu jącą jako przykład, choć
nie ze w szystkim przekonyw ającą, jest hipoteza Czerny cha, iż eks
pan sja końcówki dopełniacza 1. p. -u, właściwej nielicznej grupie
tem atów na -u, na dopełniacz rzeczow ników m ęskich ze znaczeniem
m aterialno-zbiorow yrn tłum aczy się w pływ em w yrazu медъ, któ
rego desygnat posiadał szczególnie w ielką w artość i ważność w życiu
gospodarczym i handlow ym 49.
Zm iany w system ie fonetycznym nie odbijają zasadniczo prze
jaw ów historii społeczeństwa. Ale i tu pew ne związki nie są w y
łączone. Zwłaszcza czasowy i tery to rialn y zasięg pew nych innow acji
głoskowych może być uw arunkow any takim i okolicznościami ze
w nętrznym i jak ruchy m igracyjne i zetknięcie z innym i językam i.
Tak np. przejścia d w a lub fo rm atu -ic w -icz w języku ogólnopol
skim nie m ożna objaśnić zadow alająco bez uw zględnienia języko
wych, ale i innych stosunków polsko-ukraińskich. Także narzucanie
się właściwości fonetycznych jednej gw ary jako norm y we wczesnym
okresie kształtow ania się języka ogólnego, a jego odporność na w pły
w y języka ludowego w późniejszej dobie rozwojowej — m ogą
znaleźć częściowe w yjaśnienie w w arunkach b ytu społecznego.
W reszcie zm iany w system ie fonetycznym gw ar ludow ych w skutek
nacisku języka literackiego byłyby objaw em oddziaływ ania czyn
nika zew nętrznego historyczno-społecznego.
49 Por. przypis 43, s. 251.

132
H istoria języka m a przedstaw ić i w yjaśnić rozwój języka, tzn.

konkretnego m ateriału uporządkow anego w pew nym system ie g ra
m atycznym i leksykalnym , i rozw iązuje to zadanie, pokazując —
w granicach naukow ych możliwości — zależność przejaw ów tego
rozw oju, realizow anych i zaśw iadczonych w tw orzyw ie językow ym ,
od działania w ew nętrznych p raw lub zew nętrznych czynników
tkw iących w życiu społeczeństw a; w ty m zw iązku m ożna też mówić
0 w ew nętrznej i zew nętrznej historii języka, a w łaściw ie i ściślej:
tw orzyw a językowego.
Ale w w ykonaniu powyższego zadania nie w yczerpuje się jeszcze
pełna synteza historyczno językow a, w szczególności nie w yczerpuje
się zew nętrzna historia języka. Przypom inam , że we w stępnym roz
dziale refe ra tu zauw ażyliśm y istnienie jeszcze drugiego aspektu
historii języka, w idzianego nie od strony m ateriału tw orzyw a języ
kowego, ale od strony życia jego nosicieli i użytkow ców ; określiliśm y
go jako historię funkcjonow ania, tzn. uczestnictw a języka jako swoi
stego zjaw iska społecznego w całości życia pew nej grupy etnicznej.
To funkcjonow anie języka, to jego uczestnictw o bierne i czynne
w życiu społecznym jest uw arunkow ane rozm aitym i czynnikam i
spraw czym i i w zależności od ich działania podlega też zmianom
historycznym .
Dotyczą one np. ilości i jakości zbiorowego nosiciela społecznego;
terytorialnego zasięgu używ alności języka, zwłaszcza jego odm iany
ogólnej ; w ew nętrznego zróżnicow ania tego zasięgu zależnie od
rozm aitości usług języka dla zaspokojenia potrzeb w różnych dzie
dzinach życia społecznego; urządzeń społecznej opieki nad językiem
1 świadomej jego up raw y itp. Trzeba tedy zdać sobie spraw ę, w ja
kiej m ierze działają takie czynniki pobudzająco lub ham ująco nie
tylko na rozwój tw orzyw a językowego, ale też na w zrost zasięgu,
zdatności, spraw ności, prężności kom unikatyw no-ekspresyw nej ję
zyka jako środka społecznego obcowania i narzędzia m yślenia.
Zapew ne te czynniki spraw cze zn ajd u ją odbicie także w tw o
rzyw ie językow ym i w stosow nych m iejscach w ykładu historyczno-
językowego m usi się je uwzględnić, jak się to powiedziało w ustępie
o praw idłow ościach zew nętrznego rozw oju. Tu idzie jeszcze o coś
innego: idzie o w skazanie i charak tery sty k ę tych sił, któ re spra
wiają, że język jako całość, jako swoiste zjaw isko społeczne, jako
swoiste narzędzie w spółżycia społecznego — funkcjonuje w określo
nym czasie w łaśnie tak, a nie inaczej, że okazuje żyw otność lub
obum iera, że dowodzi swojej zdatności w różnych zastosow aniach
lub jałow ieje w jakim ś izolowanym odcinku użycia, że m a prężność

zdobywczą i idzie na podbój now ych nosicieli poza granicam i w ła
snego obszaru etnograficznego lub też z upokorzeniem kurczy się
we w łasnym k r a ju itd., itp.
H istoria zew nętrzna języka m a tedy przedstaw ić i w yjaśnić
związki rozw oju języka z życiem społeczeństwa, jako sw oją pod
budow ą, a związki te przejaw iają się już to w szczególnych faktach
i procesach językow ego tw orzyw a, już też w sposobie społecznego
funkcjonow ania języka.
Oczywiście trzeba pam iętać, że wiele zjaw isk historycznego roz
w oju języka nie znajduje i nie m oże znaleźć w yjaśnienia i uzasad
nienia w historii odnośnego społeczeństwa. Zapew ne i one m ają
swoją przyczynę, ale albo nie m ożem y do niej dotrzeć z powodu
niepokonanych braków w naszych wiadom ościach o szczegółowym
przebiegu tej historii, albo też zaw iera się ona nie w historii jednego
narodu, lecz w historii ludzkiego b ytu i m yślenia w ogóle.
O m aw iając założenia historii języka należy bodaj dotknąć za

gadnienia periodyzacji. O jej szerzej rozw iniętych i uzasadnionych
w ytycznych i w ynikach trudno m i się w tej chw ili wypowiedzieć.
Bodajże dopiero w toku szczegółowych badań uśw iadom ią się w peł
ni fakty, które m ają tu ta j głos stanow czy i każą zająć określone
stanow isko w zględem dotychczas stosow anych tradycyjnych po
działów na okresy rozw ojow e polszczyzny.
Ograniczę się tedy do podstaw ow ych tw ierdzeń. Cezury okresów
rozw ojow ych języka m ogą być w yznaczone z dw u stanow isk:
a) z uw agi na przełom w procesie zm ian zachodzących w tw o
rzywie językow ym pod działaniem w ew nętrznych p raw rozw oju
i zew nętrznych czynników spraw czych;
b) z uw agi n a pojaw ienie się now ych lub obum ieranie starych
sił napędow ych funkcjonow ania języka, które m ają swoje źródło
w całokształcie uw arunkow anego określoną bazą i nadbudow ą b y tu
danej w spólnoty językow ej.
Dodajm y, że jeśli idzie o sam początek historii piśm iennej pol
szczyzny, rozstrzyga w łaściw ie przypadkow y w zgląd na rozporzą-
dzalny dla tego czasu m ate ria ł zabytkow y.
Zauw ażm y też od razu, że cezury nie mieszczą się w zw artym ,
„linijnym “ odcinku czasu, ale rozciągają się na nieco dłuższy okres,
tzn. że na pograniczu dwu rozdzielonych cezurą epok jest etap
przejściow y i m ieszany, znam ienny zagęszczaniem się now ych a za
nikaniem starych jakości, które jednakże jak iś czas obok siebie

istnieją już dlatego, że w tym sam ym czasowym w ycinku w spół
żyją ludzie trzech pokoleń. D atow anie periodyzacyjne należy tedy
przyjm ow ać z tym zastrzeżeniem i w tym rozum ieniu.
Przyjąw szy, że język nie należy ani do bazy, ani do nadbudow y,
ale jest sw oistym zjaw iskiem społecznym, m usim y się pogodzić
z tym , że historyk języka dokona periodyzacji n a podstaw ie danych
w ynikających z analizy m ateriału badanego w edle dw u w ytycznych
wym ienionych na początku tego ustępu. Oczywiście jego obowiąz
kiem — zwłaszcza kiedy patrzy na swój m ate ria ł z drugiego tam
wskazanego stanow iska — jest drobiazgowo i w nikliw ie rozważyć
periodyzacyjne ustalenia historyków bazy i różnych działów n ad
budowy. Jak ie tu są w szczegółach płaszczyzny zbliżenia m iędzy
historią języka a historią u stro ju ekonomicznego, poglądów i in sty -
tucyj politycznych, praw nych, religijnych, artystycznych, filozoficz
nych, przedstaw iłem w drugim rozdziale refe ra tu . Ale cezury perio
dyzacyjne tam w prow adzone nie mogą zobowiązyw ać historyka
języka z sam ej racji teoretycznej czy m eto d o lo g iczn ej50.
Cezury głów nych epok pow inny być w ypadkow ą w skaźników
zarów no z tw orzyw a językowego, jak z funkcjonow ania języka
w ysnutych. J e st to słuszna konsekw encja tego, że h istoryk języka
m usi przede w szystkim mieć na uw adze te w skaźniki, k tóre m u
narzuca jego własny, leżący całkowicie w granicach jego w łaśnie
kom petencji, m ateriał czysto językow y, ale pow inien też uszanow ać
jedno z najbardziej podstaw ow ych założeń, że rozwój języka jest
produktem historii społeczeństwa, a historia języka nie jest tylko
historią u stro ju gram atycznego czy słow nictw a w oderw aniu od
dziejów ich tw órcy i nosiciela.
Na tej podstaw ie przedstaw iam y rozwój polszczyzny w trzech
epokach. Poprzedzi je w stępna ch arak tery sty k a sta n u polszczyzny
50 Nawiasowo tu dorzucę, że nawet współpracownicy historii nadbudowy

wymagają pewnej samodzielności w periodyzacji w im ię odrębności swoich
szczegółowych dyscyplin. Tak np. Konstanty G r z y b o w s k i ( K w a r t a l n i k
H i s t o r y c z n y , LXI. 1954, nr 3, s. 207) ogranicza postulat synchroniczności
zmian w bazie i nadbudowie, domagając się, żeby w obrębie działów podręcz
nika historii „przyjąć jako kryterium podziału w zasadzie i wszędzie zagad
nienie polityczne“. W ładysław S o b o c i ń s k i ( t a m ż e , s. 214, przypis 16)
twierdzi, że wyspecjalizowana historia państwa i prawa polskiego „przyjmując
dla głównego stopnia periodyzacji jako kryterium podstawowe również zmiany
w bazie — musi je ustosunkowywać przede w szystkim do swojego przedmiotu
badań, tj. form państwowych i prawnych“,
przedpiśm iennej. Cezurę początku polszczyzny historycznej w yzna

cza przypadkow y w skaźnik obecności najstarszego pisanego zabytku,
tj. B u lli gnieźnieńskiej z drugiej ćw ierci X II wieku.
Cezurę rozgraniczającą epokę staropolską od średniopolskiej na
przełom ie XV i XVI w. w yznaczają zarów no dokonane wówczas
charakterystyczne przeobrażenia w system ie gram atycznym i słow
nikow ym , jak też doniosłe zm iany życia społeczeństw a w dobie re
nesansu. K ierunkow ą rozw oju języka tej epoki jest powolna likw i
dacja rozdrobnienia dialektycznego i postępujące kształtow anie się
znorm alizow anego języka ogólnego narodowości.
Cezurę m iędzy dobą średniopolską a nowopolską w trzeciej części
X V III w. w yznaczają znów zm iany, które zaszły w system ie gram a
tycznym , zwłaszcza fonetycznym i składniow ym , oraz w zasobach
leksykalnych, i głębokie reform atorskie przem iany doby Oświecenia
w życiu gospodarczym , politycznym i k u lturalnym . K ierunkow ą
rozw oju języka m iędzy cezurą końca staropolszczyzny i początku
nowopolszczyzny jest powolne kształtow anie się języka narodow ego
zrazu na w ąskiej podstaw ie języka „narodu szlacheckiego“, na k rzy
w ej postępu i cofania się w walce z łaciną, na tle jałow ienia rodzi
m ej m yśli w ucisku reakcji politycznej, społecznej i gospodarczej
oraz zaostrzającego się w końcowej fazie kryzysu feudalnej rzeczy-
pospolitej szlacheckiej, przy w chłanianiu elem entów gwarowych,
plebejskich, kresow ych i obco językow ych.
K ierunkow ą rozw oju języka epoki nowopolskiej, k tó ra sięga
po chwilę bieżącą, jest ostateczne ukształtow anie się języka narodo
wego opartego n a odnowionej, udoskonalonej, wzbogaconej pod
staw ie gram atyczno-leksykalnej, na coraz poszerzających się ilo
ściowo i socjalnie kręgach nosicieli, na coraz pełniejszym i wielo-
stronniejszym zastosow aniu w różnych dziedzinach życia narodu
burżuazyjnego postaw ionego u kresu epoki na progu przeobrażeń
w naród socjalistyczny.
W obrębie każdej z tych w ielkich epok można i trzeba wydzielić
m niejsze okresy. Tak, żeby poprzestać na najjaskraw szych przy
kładach, u p rzytom nijm y sobie, jak oczywiście różny je st i stan
tw orzyw a językow ego, i funkcjonow anie języka w w. XIV a XV,
w dobie rozkw itu renesansu a w schyłkow ej dobie saskiej, w dobie
stanisław ow skiej a w dobie m iędzyw ojennej. W skaźnikam i perio
dy zacj i drugiego stopnia będą przede w szystkim czynniki spraw cze
życia społecznego, stanow iące o funkcjonow aniu języka, ale znaj
dujące niekiedy i częściowo odbicie także w tw orzyw ie językow ym .
136
zwłaszcza w słow nictwie. Na tej płaszczyźnie periodyzacyjnej zwróci

też historyk języka najbaczniejszą uw agę na cezury okresow e
historii litera tu ry : piśm iennictw o odbija życie społeczne, a żeby
spełnić to zadanie, m obilizuje i w yzyskuje określone elem enty
językow o-stylistyczne. Przykładow o zauw ażm y, że na tej podstaw ie
podziału drugiego stopnia w yodrębni się przede w szystkim doba
współczesna, zaczynająca się w r. 1944, znam ienna w tw orzyw ie
przeobrażeniam i słow nictwa, dopływ em elem entów gw arow ych przy
powolnej likw idacji gw ar na rzecz rozpow szechniającego się na
w szystkich obyw ateli praw dziw ie narodow ego języka ogólnego.
Pow tarzam , że jest to stanow isko w pew nej m ierze prow izo
ryczne, oparte na dotychczasow ym doświadczeniu i teoretycznym
rozw ażeniu problem u periodyzacji. Być może, że w toku właściw ej
pracy szczegółowej ulegnie ono jakiejś zm ianie. Zwłaszcza trzeba
będzie poważnie rozpatrzyć, także w św ietle badań sekcji historii
języka nad językiem M ickiewicza, sugestię radzieckiego historyka
M illera 51, popieraną przez W inogradow a 52, żeby cezurę końca epoki
średniopolskiej przesunąć do drugiej poł. X IX wieku.
N a zakończenie kilka słów o dom niem anej pełni podjętego w edle

om ówionych założeń i w ram ach przedstaw ionych zagadnień ujęcia
syntetycznego. J e st rzeczą dla m nie oczywistą, że w granicach
krótkiego, bo dw u- trzyletniego czasu przew idyw anego na tę pracę,
na podstaw ie dzisiejszego zasobu m ateriałow ego, dotychczasowego
in terpretacyjnego dorobku m onograficznego i syntetyzującego,
w obliczu dojrzew ających poglądów teoretycznych i m etodologicz
nych — w ykonany przeze m nie ew entualnie obraz historii języka
polskiego m iałby różne niedostatki dla tych przyczyn obiektyw nych,
nie m ówiąc już o tych, które by się w yw odziły z niedom agań autora.
Z góry m uszę przyjąć, że zwłaszcza analiza tw orzyw a języko
wego nie m ogłaby się kusić o pożądane jego w yczerpanie w szerz
i w głąb. Nie m ogłoby być m owy o jako tako dokładnym przebada
niu choćby tylko w ażnych źródeł zapisanych na przestrzeni ośmiu
wieków. Ale jak badania prehistoryczne poprzestają na sondow aniu
um iejętnie w ybranych punktów znaleziskowych, jak studia dialek-
tologiczne' w skali całego obszaru językow ego ograniczają się do
51 И. С. Ми л л е р , К вопросу о формировании польской бурж уазной на

ции. В о п р о с ы Ис т о р и и , 1952, nr 7.
52 Por. przypis 6, s. XI.
przebadania m niej lub więcej gęstej sieci punktów poprzez w y

brane obiekty inform acyjne, tak i historyk języka we w skazanych
w arunkach, i m ając na oku realne możliwości, m usiałby poprzestać
na w ysondow aniu najw ażniejszych, celowo dobranych utw orów
językow ych, rep rezen taty w n y ch dla różnych epok, okresów, e ta
pów, dla różnych odm ian i stylów językow ych, dla rozm aitych k ie
runków i rodzajów literackich, dla w ybitnych osobowości językowo
tw órczych itd.
Przypuszczam , że zdobyte w analizie tego typu przekroje stanu
językow ego różnorakich dokum entów rozw oju pozwoliłyby na w y
snucie z nich pow iązanych na szerokim planie uogólnień, które by
w ytyczyły głów ne kierunki, w ydobyły istotne właściwości, w ska
zały w ażniejsze etapy i najciekaw sze epizody historii polszczyzny.
G dyby się udało popraw nie wykonać taką syntezę, m iałaby ona
w artość roboczą jako próba uporządkow ania posiadanych i dostęp
nych obecnie wiadom ości oraz jako w ykaz tych luk, na których
należałoby skupić zainteresow anie i w ysiłki przyszłych pracow ników
w dziedzinie h istorii języka ojczystego.

Zenon Klemensiewicz - Zagadnienia I Założenia Historii Języka Polskiego

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zenon Klemensiewicz - Zagadnienia I Założenia Historii Języka Polskiego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z A G A D N I E N I A J ĘZ YKA ARTYSTYCZNEGO

ZAGADNIENIA I ZAŁOŻENIA H ISTO RII

1 Referat ten został przedstawiony 25 II 1955 na posiedzeniu naukowym

w iernej, zgodnej z praw d ą postaci. W rezultacie je st to s u m a

interesow ań historyka języka i nie przedstaw iają w artości dla jego

z pokolenia na pokolenie w granicach życia każdego pokolenia

1 nie pocieszym y się jego pociechą:

2 H. P a u l , Prinzipien der Sprachgeschichte. Wyd. 5. Halle a. S. 1920.

Je st rzeczą bezsporną, że do pojęcia języka zbiorowiskowego

Rzeczywiście w abstrahow aniu tego, co istotne w w ypow iedziach

7 Z Prac P rzygotow aw czych Sesji N aukowej Odrodze­

Szczerby, Bułachowskiego, W inokura, zwłaszcza odpow iednie u stęp y

9 И з в е с т и я А к а д е м и и Н а у к СССР. Отделение Литературы и Язы»

я в л яе тс я пока одним из найменее разработанны х разделов язы к о­

21 Л. .1. К о л о с с , О предмете стилистики. В Я, 1953, nr 3, s. 93.

W tych w arunkach m am y praw o mówić o dwu odm ianach języka

rialno-społecznym zasięgiem kom unikatyw ności ani ze sposobem

stycznego doboru; np. ogrom na przew aga w yrazów odnoszących się

23 Por. przypis 18.

i opowiadania; o stylu kierunków i szkół literackich — np. rom an­

28 Por. Обсуждение вопросов стилистики. Обзор полученных статей.

środki językowego w y ra z u 3i, bada konkretne zasady doboru, w y ­

Styl naukow y nie jest tak w szechstronny, ale z uwagi na donio­

33 M a y e n o w a , op. cit., s. 134.

W rozw ażaniach historyczno] ęzykow ych odegra pew ną rolę

m niej, iżby językoznaw ca w yłączał z zakresu swoich zainteresow ań

Ustaliwszy, czym jest historia w ogóle oraz co odpow iada pojęciu

34 Recenzja z Материалов и исследовании но истории русского языка. Т. .*>.

godzić, że te w skazania będą m iały ch arak ter niepełny i niepew ny.

Okazuje się tedy, że w zakresie badaw czych operacji historyka

język staje się w ażnym w spółczynnikiem pomocniczym, w a ru n k u ją ­

2. M ateriałow a podstaw a badań

O dpowiem y teraz na pytanie, co stanow i m ateriałow ą podstaw ę

W tym zakresie h istoryk języka w yzyskuje dorobek dialektologii

a m niej w yraźnej zm ienności system u gram atycznego. Słow niki

Z kolei zajm iem y się krótkim przeglądem źródeł pomocniczych,

go w potencjale języka etnicznego na danym etapie jego rozw oju,

wspom agania jednej z współzaw odniczących językow ych form roz­

Tak w ciągłej walce gotowego, zastanego w pew nym odcinku

pierw szorzędnym i składnikam i tego zagadnienia, jak stosunek treści

35 A. S c h a f f , Wstąp do teorii marksizmu. Zarys materializmu dialek­

I zgodzimy się z W itoldem Doroszewskim , k tó ry pisze:

W drugim rzędzie trzeba wyłowić w4 języku osobniczym te ini­

37 W. D o r o s z e w s k i , Język Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Mil-

Zakres językow ej (nie stylistycznej) oryginalności jest co praw da

głów nie w uprzednim dorobku literackim , z drugiej zaś — czynniki

Znacznie krócej przedstaw im y źródła pom ocnicze historii języka

H istoryk języka sięgnie też po inform acje do historii politycznej,

czynnikiem w yzw olenia społecznego, a później narodowego. H istoria

3. Główne w ytyczne m etody

staw ić — to znaczy ukazać fakty, k tóre trw a ją dotąd bez zm iany,

m e , tzn. w u stroju składników o stałych w łaściwościach m orfolo­

40 Дискуссия о внутренних законах развития языка. И з в е с т и я А к а ­

w yrazy nie istnieją poza określoną budow ą gram atyczną, czyli g ra ­

słow nictw a jest sem antyczna w ielofunkcyjność tego sam ego w y ­

w nętrznych p raw rozw oju — bo i one podlegają ew olucji — nie

Z kolei przechodzim y do praw idłow ości zew nętrznego rozw oju

44 Б. H. Я р ц е в а , О внутренних законах развития языка в свете т р у ­

przez które w szystkie ludy przechodzą, wspólne przedstaw ienia

46 Б. А. С е р е б р е н н и к о в , К проблеме связи явлений языка с историей

gracji językow ej, poczynającej się od rozpadu języka prasłow iań­

47 В. В. В и н о г р а д о в , Вопросы языкознания в свете труда И. В. Стали­

liby go dopuścić tylko w ty m ogólnikow ym sform ułow aniu, że

7 Z Prac P rzygotow aw czych Sesji N aukowej Odrodze

я в л яе тс я пока одним из найменее разработанны х разделов язы к о

i opowiadania; o stylu kierunków i szkół literackich — np. rom an

środki językowego w y ra z u 3i, bada konkretne zasady doboru, w y

Styl naukow y nie jest tak w szechstronny, ale z uwagi na donio

język staje się w ażnym w spółczynnikiem pomocniczym, w a ru n k u ją

wspom agania jednej z współzaw odniczących językow ych form roz

35 A. S c h a f f , Wstąp do teorii marksizmu. Zarys materializmu dialek

W drugim rzędzie trzeba wyłowić w4 języku osobniczym te ini

m e , tzn. w u stroju składników o stałych w łaściwościach m orfolo

40 Дискуссия о внутренних законах развития языка. И з в е с т и я А к а

w yrazy nie istnieją poza określoną budow ą gram atyczną, czyli g ra

słow nictw a jest sem antyczna w ielofunkcyjność tego sam ego w y

44 Б. H. Я р ц е в а , О внутренних законах развития языка в свете т р у

gracji językow ej, poczynającej się od rozpadu języka prasłow iań

47 В. В. В и н о г р а д о в , Вопросы языкознания в свете труда И. В. Стали

O m aw iając założenia historii języka należy bodaj dotknąć za

przedpiśm iennej. Cezurę początku polszczyzny historycznej w yzna

51 И. С. Ми л л е р , К вопросу о формировании польской бурж уазной на

przebadania m niej lub więcej gęstej sieci punktów poprzez w y