TESİS PLANLAMA

Doç. Dr. Ramazan ŞAHİN

1
 Giriş

Tesis Planlaması (TP) konusu, kompleks ve geniş bir konu olup,

birkaç önemli disiplin içinde yer alır.
 Örneğin, mühendislik mesleği içinde, inşaat, elektrik, kimya,
endüstri ve makine mühendisliği tesis planlamasının kapsamında
bulunur.
 Ayrıca mimarlar, müşavirler, bölge plancıları gibi başka meslek
gruplarını da ilgilendirir.
 Buradan TP’nın tamamen şu mesleği ilgilendirir sorusuna cevap
vermek mümkün değildir.

2
 Giriş

Biz burada Tesis Planlamasına endüstri mühendisliği açısından

bakacak ve tesis düzenlemesinin nasıl ve kimler tarafından
hazırlanacağını, malzeme yönetim ekipmanlarının seçimi,
özellikle işlem ekipmanları ile tesislerin planlamasını baştan sona
yapmaya çalışacağız.
TP konusu uzun yıllardan beri popüler bir konu olarak
incelenmeye çalışılmıştır. Konu popüler olarak yayınlarda,
konferanslarda, araştırmalarda yer almış ve derinlemesine
incelenmiştir.

3
 Giriş

Yine konuya kalitatif veya sofistik açıdan bakıldığı gibi zaman

içinde matematiksel modelleme şeklinde de incelenmeye
çalışılmıştır. TP konusu, bir yeni hastanenin planlanması, bir
montaj bölümü, mevcut bir depo veya bir havalananının bagaj
bölümüne uygulanabilir.
 TP konusu yeni bir tesise uygulanabildiği gibi eski bir tesisin
güncellenmesinde de kullanılabilir. Havaalanı örneğinde tesis
planlanması, yolcu-uçak ilişkilerinde havaalanı tesisinin nasıl
olması gerektiğinin tanımlanmasıdır. Bu örnekler genişletilebilir.

4
 Tesis Planlamasının Hiyerarşik Yapısı

Tesis Planlama
(Facilities Planning)

Tesis Yer Seçimi Tesis Tasarımı

(Facilities Location) (Facilities Design)

Yapısal Tasarım Düzenleme Tasarımı Taşıma Sistemi Tasarımı

(Structural Design) (Layout Design) (Handling System Design)

Aşağıda farklı tip ve sayıdaki tesisler için tesis planlama hiyerarşi tipi verilmiştir.
 Tesis Planlamanın Önemi

 Her yıl yapılan yeni tesis yatırımlarında tesis planlama

giderlerinin payı büyüktür. Sadece A.B.D.’de planlama ve ön
planlama için tesislere yaklaşık 250 milyar dolar
harcanmaktadır.
 Fakat ülkemizde tesis planlamasına gerekli önem
verilmemekte ve tesislerin yer seçimi ve yerleşimi
araştırılmadan, sadece üst düzey yönetici veya tesisin
sahiplerinin arzu ve isteklerine göre yapılmaktadır. Kişiler
tarafından bu sürecin önemi henüz tam olarak
kavranamamıştır.
 Dikkatleri bu önemin üzerine çekebilmek için kişilere şu
sorular sorulmalı, cevapları tartışılmalı ve bu sürecin
avantajlarından bahsedilmelidir.
 Tesis Planlamanın Önemi

 Taşıma ve bakım maliyetlerinin toplam maliyetler

üzerinde etki ve ağırlığı nedir?
 Çalışanların moral etkinliğinin ve faaliyetlerinin
maliyetlere etkisi nedir?
 Mevcut organizasyon için yatırılan sermayenin büyüklüğü
ve değişebilirliği hangi seviyededir?
 Bir tesis yönetiminde, tesisi planlama konusunda neler
yapılmalıdır?
 Gelecekteki ihtiyaçların temin edilmesi ve bunların
değişimi ve uygulanabilirlikleri tesisin kapasitesine bağlı
olarak nasıl yapılacak?
Tesis Düzenlemesi ve Yerleşim Problemlerinin
Sınıflandırılması – Yeni Tesis Özellikleri
Tesis Düzenlemesi ve Yerleşim Problemlerinin
Sınıflandırılması – Var Olan Tesis Yerleşimleri
 Tesis Düzenlemesi ve Yerleşim Problemlerinin
Sınıflandırılması – Yeni ve Var Olan Tesis Etkileşimleri
Tesis Düzenlemesi ve Yerleşim Problemlerinin
Sınıflandırılması – Çözüm Uzay Özellikleri
Tesis Düzenlemesi ve Yerleşim Problemlerinin
Sınıflandırılması – Uzaklık Ölçüsü
Tesis Düzenlemesi ve Yerleşim Problemlerinin
Sınıflandırılması – Amaç
 Tesis Planlamanın Amaçları

 Tesis planlaması bir resmi boyamaya veya bir müzik enstrümanını

çalmaya benzetilebilir. Nasıl ki, bu sanatlarda bir başarıdan söz
edilirse, tesis planlamasında da etkinliği belirleyen “yönlendirmeler,
prensipler ve teknikler” vardır.
 Tesis planlamasındaki başarı büyük ölçüde plancının tecrübesine
bağlı olup, sürekli güven ve bilimsel davranış ile ortaya çıkar.
 “Üretilen ürünlerin müşterilere teslim maliyeti üzerinde etkili olan
bütün faktörlerin dikkate alınması ve değerlendirilmesi ile işletmenin
yerleşim düzeninde yapacağı bir iyileştirme, ona çok büyük
avantajlar sağlayacaktır.” denilmektedir. Bu amaç her türlü işletme
için geçerlidir.
 Tesis Planlama Süreci

 Bu sürecin anlamı, tesisin yaşamı boyunca yapılması

düşünülen işlemlerde ve işlerde ortaya çıkar. Zaman içinde
amaçların değişmesinden dolayı, planlama süreci belirli
aralıklarla yeniden uygulanmalıdır. Planlama süreci başlıca 3
fazdan oluşur:
 Tesis Planlama Süreci

Phase 1: Tesis amacının tanımlanması,

Phase II: Tesis planının geliştirilmesi,
Phase III: Tesis planının uygulanması,
 Gerçi tesis planlaması tam bir bilim değildir. Organize edilmiş,
sistematik bir yaklaşımdır.
Özel olarak, mühendislik tasarım süreci adı ile uygulamada yer
almıştır. Tesis planlamanın tasarım süreci aşağıdaki basamaklardan
oluşur:
 Problemin tanımlanması,
 Problemin analizi,
 Alternatif tasarımların üretilmesi,
 Tercih edilen tasarımın seçilmesi,
 Tasarımın uygulamaya konulması.
 Tesis Planlamasında Mühendislik Tasarım Süreci ve
Uygulama Basamakları

Faz 1: 1. Tesisin amacının tanımlanması.

Faz 2: 2. Amacın gerçekleştirilmesinde başarılı olabilecek
öncelikli ve destek faaliyetlerin belirlenmesi,
3. Tüm faaliyetler arasındaki ilişkilerin tanımlanması,
4. Tüm faaliyetler için gereksinim duyulan alanların tanımlanması,
5. Alternatif tesis planlarının üretilmesi,
6. Alternatif tesis planlarının değerlendirilmesi,
7. Bir tesis planının seçilmesi.
Faz 3: 8. Tesis planının uygulanması,
9. Tesis planının aynen tatbik edilmesi,
10. Tesis amacının ön tanımının yapılması.

Bu sıra tasarım sürecinde çok önemlidir.

 İmalat Tesisleri için Tesis Planlama Süreci

İmalat tesisleri için tesis planlama süreci şu konuları kapsar:

İmal edilen ürünlerin tanımlanması,
Ürünleri üretmek için gerekli faaliyetler, ilişkileri ve imalat süreçlerinin
tanımlanması,
Bütün faaliyetler arasında arasal ilişkilerin tanımlanması,
Bütün faaliyetler için alan gereksinimlerinin hesaplanması,
Alternatif tesis planlarının üretilmesi,
Alternatif tesis planlarının değerlendirilmesi,
Tesis planının uygulanması,
Tesis planının adaptasyonu ve uygulamanın sürdürülmesi,
İmal edilen ürünlerle ilgili bilgilerin yenilenmesi ve tesis amacının
yeniden düzenlenmesi, tanımlanması.
 İmalat Tesisleri için Tesis Planlama Süreci

Alternatif tesis planları oluşturulmadan önce aşağıdaki

soruların net bir şekilde cevaplanması gereklidir:
Ne üretilmelidir?
Üretilmesi gereken ürünler nasıl üretilmelidir?
Üretilmesi gereken ürünler ne zaman üretilmelidir?
Üretilecek her ürün ne kadar üretilmelidir?
Üretilecek ürünler ne kadar süreyle üretilecektir?
Üretilmesi gereken ürünler nerede üretilecektir?
 ÜRETİM SİSTEMLERİ TASARIMI

Üretim sistemi: Üretilen mal ve hizmetlerin özellikleri ve bu

özelliklerin arasındaki ilişkileri belirten sistemdir.
Tasarım: Yeni bir sistemi meydana getirmek ya da var olanı
geliştirmek için gerekli fiziki varlıkların belirlenmesidir.
Tasarım süreci: “Bir durumun belirlenmesi, o durumun
saptanması, durumun tanımlanmasından” oluşur.
Tasarımın amacı ; Bir üretim sisteminde mevcut maliyetleri
düşürmek, kapasiteyi artırmak ve kaliteyi geliştirmeye çalışmaktır.
 ÜRETİM SİSTEMLERİ TASARIMI

Tasarım sürecinin özellikleri;

Tasarım, bir üretim düşüncesine bağlıdır.
Tasarım, başlı başına bir süreçtir.
Tasarım, bir karar verme yöntemidir.
Tasarım, genellikle mevcut bir sistemin üzerine yapılmaktadır.
Tasarım gerçeğe dönüktür.
Tasarım, mevcut bir sisteme yenilik getirmektir.
Üretim Sistemi Tasarım Şeması
 Üretim Sistemleri Tasarım Aşamaları

Üretim sisteminde tasarımın aşamaları şöyledir;

Ürün tasarımı,
Süreç tasarımı,
Talep tahmini,
Kalite kontrol,
Bakım-onarım.
 Üretim fonksiyonunda; az üretilsin, maliyetleri düşük olsun, kar
primi fazla olsun, bununla birlikte kalite düzeyi yüksek olsun,
şeklinde düşünceler hakimdir. Bu nedenle üretim ve pazarlama
fonksiyonları taban tabana zıttır.
 ÜRETİM SİSTEMLERİ TASARIMI

Tesis planlamasına yöneticileri ikna edebilmek için aşağıdaki

soruları sorarak, bu sürecin avantajlarını tartışmak gerekir:
 Taşıma ve bakım maliyetlerinin etki ve ağırlığı nedir?
 Çalışanların moral etkinliği ve faaliyetlerinin maliyeti nedir?
 Mevcut organizasyon için yatırılan sermayenin büyüklüğü ve bu
sermayenin değişebilirliği nedir?
 Bir tesis yönetiminde tesis planlama konusunda neler
yapılmalıdır?
 Gelecekteki ihtiyaçların temin edilmesi ve bunların değişim ve
uygulanabilirlikleri tesis kapasitesine bağlı olarak nasıl
yapılacaktır?
 TESİS TASARIMININ AMAÇLARI

İlişkili iş alanları ile ekipman konumlarının belirlenmesi veya

tasarım olayı olmasına rağmen tesis planlama faaliyetinin odağı
olacak en iyi tesis tasarımının geliştirilmesi, sadece tesis planlama
işlemlerinin toplamını kapsayan bir döngü faaliyetidir.
Bazı tipik tesis tasarımlarının amaçları şunlardır:
 Materyal taşıma, materyal kontrol ve işyerini idare edebilmek için
organizasyonun görevinin desteklenmesi,
 İnsan, ekipman, materyal, alan ve enerjinin etkin kullanımı,
 Sermaye yatırımının azaltılmaya çalışılması,
 Bakım-onarım faaliyetlerini kolaylaştırarak esneklik ve
özendiriciliğin sağlanması,
 İş tatmini ve çalışan güvenliğinin sağlanmasıdır.
 TESİS TASARIMININ AMAÇLARI

 Tesis tasarımında bu amaçların dışında da pek çok amaç vardır.

Bunlar gerekliliklerine göre listelenir ve sırası ile her biri
gerçekleştirilmeye çalışılır.
 Listelenen amaçların bazıları birbirlerine göre zıttır. Burada, her
alternatifin, her uygun kullanımın performansının dikkatli bir şekilde
değerlendirilmesi gerekir.
 Ürün, Proses ve Schedule Tasarımı ile Tesis
Tasarımı Arasındaki İlişkiler

Bir işletmenin başarısı, etkili bir üretim sistemine sahip olması ile
mümkündür. Bunun için ürün, proses ve schedule tasarımlarının, tesis
tasarımı ile uyumlu olması gerekir.
 Ürün tasarımı: Hem üretilmesi gereken ürünün tasarımı hem de
bireysel olarak ayrıntılı ürün tasarımını içerir. Ürün tasarımı kararları,
ekonomik performans tahmininden sonra pazarlama, imalat ve finansman
birimlerinden alınan bilgilere göre üst yönetim tarafından verilir.
 Proses (işlem) Tasarımı: Üretilmesi gereken ürünlerin nasıl üretilmesi
gerektiğine bu aşamada karar verilir. Ve bu tasarımı da, proses tasarımcısı
ya da proses plancısı yapar.
 Schedule Tasarımı: Ürünün ne zaman ve ne kadar üretilmesi gerektiği
sorularının cevaplandığı aşamadır.
“Ürün, proses ve schedule tasarımları ne kadar az özelliği kapsar ise,
tesis planlaması da o kadar genel amaçlı olacaktır.”
Ürün, Proses ve Schedule Tasarımı ile Tesis
Tasarımı Arasındaki İlişkiler
 ÜRETİM SİSTEMLERİNİN SINIFLANDIRMASI

 Üretim sistemlerinin sınıflandırmalarına esas olarak genel

kurallar çıkarmak veya yöntemler geliştirmek imkanı pek yoktur.
Sınıfları kesin sınırlarla birbirinden ayırmak ve belirlemek
mümkün değildir.
 Gerçekte bütün bu sınıflandırmalar, genel üretim sistemi
modelinin yapısındaki sapmalar neticesinde ortaya çıkmaktadır.
Yani modeldeki elemanlarının değişimdeki etkileşimleri,
sınıflandırmadaki farklı yaklaşımları doğurmaktadır.
 Bu farklı yaklaşımlardan en çok kabul gören iki uç
sınıflandırmayı inceleyelim.
 Sürekli Üretim Sistemi ve Tipik Özellikleri

1. Üretim sisteminde kullanılan makineler, sadece belli bir ürünü

üretmek üzere özel amaçlıdır.
2. Sistemde mamul çeşidi az, fakat üretim miktarı çok fazladır.
3. Sistem düzenli bir talebi gerektirir.
4. Sistemde, tezgahların iş yükleri arasında duyarlı bir denge
vardır. Bu dengede makinelerin kullanım oranları yüksek,
bekleme zamanları oldukça düşüktür.
5. Sistemde belirli ve rutin sayılabilecek işleri gören çok sayıda
vasıfsız işçi vardır. Çalışanlarda ihtisaslaşma çok az ve yavaştır.
6. Her parti üretiminde ilgililere bir kez iş emri çıkarıldığından
sistemde iş hazırlama faaliyetleri azdır.
 Sürekli Üretim Sistemi ve Tipik Özellikleri

7. Sistemde iş akışı sürekli ve devamlıdır.

8. Sistemde stok miktarı ve giderleri oldukça fazladır.
9. Sistemde genellikle konveyör, kaygan yüzey veya sabit izli
araçlar taşıma aracı olarak kullanılır.
10. Sistemde tamir ve bakım faaliyetlerinin büyük önemi vardır.
11. Sistemin ilk yatırım giderleri oldukça fazladır.
12. Sistem, hat boyunca belli özelliklere göre belli bölümlere
ayrılır, bu da sistemin darboğazlara girmeden işlemesini sağlar.
 Kesikli Üretim Sistemi ve Tipik Özellikleri

1. Sistemde çok amaçlı tezgahlar kullanılır ve benzer özellikli

tezgahlar belli yerlerde gruplandırılır.
2. Üretim partiler halinde yapılır.
3. Sistem düzenli bir talebe muhatap değildir.
4. Sistemde iş yükü dengesi yoktur.
5. Sistemde vasıflı işçi ve kalifikasyon çok önemlidir.
6. Sistemde iş hatırlatma faaliyetleri oldukça yoğundur.
7. Sistemde akış, partinin süresine, çeşitliliğine ve miktarına bağlı
olup, kesiklidir
 Kesikli Üretim Sistemi ve Tipik Özellikleri

8. Sistem yapısı gereği, stoğa üretim yapmayan bir sistemdir.

9. Sistemdeki üretimde miktarı az, fakat ürün çeşitliliği yüksektir.
10. Sistemde üretim esnek olduğundan, istasyonlar arası stok ve
bekleme miktarı daha fazladır.
11. Sistemde materyal yönetimi üniversal araçlarla yapılır.
12. Sistemde üretim esnek olduğundan durmaya rastlanmaz. Aksama
ve duraksama faaliyetleri daha azdır.
13. İlk yatırım giderleri, diğer üretim sistemlerine göre daha
düşüktür.
14. Sistemde bölümlere ayırma önem kazanmaktadır. Benzer işlem
yapan tezgahlar ayrı ayrı öbekleştirilir.