SADRŽAJ

PLANET ZEMLJA
20 Kako nastaje mraz?
10 Gdje se nalazi grinički meridijan!" 21 Gdje su najvlažnija mjesta na svijetu?
10 Gdje se Sunce može vidjeti i u ponoć? 21 Gdje se nalaze najsuša mjesta na Zemlji?
10 Gdje se nalazi sjeverni magnetski pol? 22 Gdje se nalaze najdulji ledenjaci?
11 Gdje se jednom nogom može stajati u četvr- 22 Gdje se nalaze najveća ledena prostranstva?
tak, a drugom u petak? 22 Gdje nalazimo permafrost?
11 Gdje je horizont? 23 Gdje nalazimo najveće ledene bregove?
23 Gdje se tope ledeni bregovi?
23 Gdje nalazimo ledenjačke pukotine?

24 Gdje se javlja najjača oceanska struja?

24 Gdje je područje zatišja?
24 Gdje se javlja Golfska struja?
25 Gdje se nalaze podmorske ravnice?
25 Koji su dijelovi oceana najdublji?
25 Koje je more najslanije?

26 Gdje se nalazi najveći arhipelag?

26 Gdje se javljaju plimni valovi?
26 Gdje se javljaju najveće plime?
27 Gdje se nalazi najdulji greben na svijetu?
27 Gdje nalazimo fjordove?

28 Koja je rijeka najdulja?

28 Koja je rijeka najveća?
Gdje se stvara Zemljina kora? 28 Gdje se nalaze najviši vodopadi?
Gdje nestaje Zemljina kora? 29 Gdje su zabilježena najveće poplave?
Gdje se nalazi rasjed San Andreas? 29 Gdje se nalazi najveće jezero?
Gdje se nalazi Velika rasjedna dolina? 29 Gdje se nalazi najviše jezero?
Gdje će se kontinenti nalaziti za 50 milijuna
30 Gdje se nalazi najveća spilja?
godina?
30 Koja je spilja najdublja?
Gdje se nalaze najstarije stijene? 30 Gdje nalazimo najveće stalaktite i stalagmite?
Gdje se mogu vidjeti slojevi stijena stari više 31 Gdje se nalaze najveće pješčane dine?
od 1,5 milijardi godina? 31 Gdje nalazimo arteške bunare?
Gdje nastaju kristali? 31 Gdje nastaju pustinje?
Gdje nalazimo dijamante?
32 Gdje je isušivanjem tla podvostručena veli-
Gdje je najbolje tražiti zlato?
čina države?
Gdje se nalazi najveći planinski lanac na 32 Koje je mjesto na Zemlji najosamljenije?
svijetu? 33 Gdje se nalazi najveće umjetno jezero?
Gdje se nalazi najviša planina na svijetu? 33 Gdje se nalazi najveća jama stvorena čovječ-
Gdje se nalazi najveći aktivni vulkan? jom rukom?
Gdje je vulkan stvorio otok? 33 Gdje se javljaju kisele kiše?
Gdje se dogodila najveća vulkanska erupcija?
34 Gdje se uzgaja riža?
Koji je vulkan uništio drevni rimski grad? 34 Odakle potječe pamuk?
Gdje se nalazi pacifički »Vatreni prsten«? 34 Gdje se uzgaja čaj?
Gdje zabilježeni najjači potresi? 35 Odakle potječe guma?
Gdje blato ključa? 35 Gdje je prvi puta uzgojen kukuruz?
Gdje se nalazi epicentar potresa? 35 Odakle potječe kakao?
Gdje su najtoplija mjesta na svijetu? 36 Gdje se nalazi Dolina spomenika?
Gdje su najhladinja mjesta na svijetu? 36 Gdje uz ekvator nalazimo snijeg?
37 G d j e se nalazi D i v o v prijelaz? 50 Š t o su s a v a n e ?
37 G d j e se nalazi »Stijena v a l « ? 50 Koje ptice žive u savani?
37 G d j e s e n a l a z i n a j t o č n i j i gejzir n a svijetu? 50 Koje savanske životinje žive u krdima?
51 K o j e su ž i v o t i n j e s a v a n s k i l o v c i ?
BILJKE I ŽIVOTINJE 51 Zašto u savani zajedno živi toliko životinja?

52 K o j e s u pustinje z i m i h l a d n e ?
38 G d j e se n a l a z e i što su to b i o m i ?
52 M o g u li ribe preživjeti u toploj v o d i ?
39 Zašto neke životinje žive samo u određenim
52 G d j e rastu kaktusi?
područjima?
53 K o j a j e pustinja n a j v e ć a n a svijetu?
40 G d j e se pingvini pare?
53 Kako preživljavaju pustinjske ž i v o t i n j e ?

54 G d j e s e n a l a z i n a j v e ć a kišna š u m a n a svijetu
54 Koje ptice žive u kišnim š u m a m a ?
55 K o j i s i s a v c i ž i v e u kišnoj š u m i A m a z o n e ?
55 Koji sisavci žive u afričkim kišnim š u m a m a ?

56 G d j e ž i v e l e m u r i letaši?
56 G d j e ž i v e tigrovi i n o s o r o z i ?
56 G d j e rastu m a n g r o v e š u m e ?
57 G d j e žive orangutani?

58 G d j e ž i v e rajske p t i c e ?
40 Koji tuljani ž i v e na Antartici? 58 G d j e rastu b a n k s i j e ?
41 G d j e ž i v e sjeverni m e d v j e d i ? 59 Č i m e se hrane tobolčari?
41 Koje se ptice gnijezde na Arktiku?
60 K o l i k o i m a vrsta h a v a j k i ?
41 G d j e živi karibu?
60 Zašto se o t o č n e životinje razlikuju od ostalih
42 G d j e žive američki mufloni? 60 Koje životinje žive na G a l a p a g o s k o m otočju
42 G d j e žive kozorozi? 61 G d j e živi v e ć i n a ptica n e l e t a č i c a ?
42 G d j e žive jakovi? 61 G d j e se rakovi penju po drveću?
43 G d j e žive pande?
62 Z a š t o s e p t i c e sele?
43 G d j e žive ljame?
62 K a m o odlaze zovoji?
43 G d j e rastu n a j č u d n i j e p l a n i n s k e b i l j k e ?
62 Z a š t o s e kitovi s e l e ?
44 G d j e raste v e ć i n a č e t i n j a č a ? 
45 Koje ptice žive u vazdazelenoj šumi?
45 Koji s i s a v c i ž i v e u v a z d a z e l e n o j š u m i ?

46 Zašto su listopadne š u m e tako bogate živo-

tom?
46 K o j e ž i v o t i n j e ž i v e u listopadnoj š u m i ?
46 Koje ptice žive u listopadnoj šumi?

48 G d j e ž i v e kojoti?
48 G d j e prerijski psi g r a d e s v o j a skloništa?
48 Što se d o g o d i l o s b i z o n i m a ?
49 G d j e žive viskače?
49 Zašto na travnatim ravnicama ima tako m a l o
drveća? 63 K a m o o d l a z e leptirovi monarsi?
63 G d j e goleme želve polažu jaja?
63 G d j e s e mrijeste j e g u l j e ?

PROŠLOST

64 G d j e s u p r o n a đ e n i najstariji otisci č o v j e č j e g
stopala?
64 G d j e su uzgojeni prvi usjevi?
65 G d j e su prvi puta u p o t r i j e b l j e n a kola s
kotačima?
65 G d j e je izmišljeno pismo?
65 G d j e j e prvi puta p r o i z v e d e n p a p i r ?
 72 Kamo je pobjegao M u h a m e d ?
72 Koji j e e v r o p s k i g r a d b i o g l a v n i g r a d i s l a m -
skog c a r s t v a ?
72 G d j e j e b i o Kitaj?
73 O d a k l e su srednjovjekovni Evropljani nabav-
ljali z a č i n e ?
73 G d j e s u t i s k a n e p r v e knjige?
73 G d j e je luk o d l u č i o o i s h o d u b o r b e ?

74 O d a k l e potječu američki Indijanci?

74 G d j e je bilo carstvo Songhai?
74 G d j e b i t r e b a o biti E l D o r a d o ?
75 G d j e su se u S j e v e r n o j A m e r i c i naselili p r v i
doseljenici?
75 G d j e je čajanka uzrokovala revoluciju?
75 G d j e j e i z b i o O p i j u m s k i rat?

76 G d j e su američki robovi osnovali slobodnu

66 G d j e j e prvi puta p r o i z v e d e n a s v i l a ? zemlju?
66 G d j e je izumljeno lončarsko kolo? G d j e je bio Bokserski ustanak?
76
66 G d j e s u o d r ž a n e p r v e O l i m p i j s k e igre? G d j e su u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n i
76
67 G d j e su G r c i osnovali kolonije? tenkovi?
67 G d j e s u ljudi p o č e l i u p o t r e b l j a v a t i n o v a c ?
77 G d j e j e nastala Liga n a r o d a ?
67 G d j e su sagrađene prve p o p l o č e n e ceste? G d j e su bačene prve atomske bombe?
77
68 G d j e j e i z u m l j e n plug? 77 G d j e s e v o d i o š e s t o d n e v n i rat?
68 G d j e s u prvi puta u p o t r i j e b l j e n e ž i v o t i n j e z a
rad na p o l j u ?
68 G d j e je izumljena brava s ključem?
68 G d j e j e prvi puta rastaljeno ž e l j e z o ?
69 G d j e je u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n o ž e -
ljezno oružje?
69 G d j e s u i s p a l j e n e p r v e rakete?

70 K a d j e i z u m l j e n o c e n t r a l n o grijanje?
70 K a m o je Aleksandar vodio svoju armiju?
70 G d j e s u R i m l j a n i gradili v e l i k e a k v a d u k t e ?
71 Kako je propalo Rimsko carstvo?
71 G d j e su o s n o v a n a p r v a s v e u č i l i š t a ?
71 G d j e j e p r o n a đ e n a najstarija B i b l i j a ?

LJUDI I MJESTA

78 G d j e ljudi ž i v e u š a t o r i m a ?
78 G d j e ljudi ž i v e u d r v e n i m k u ć a m a ?
79 G d j e ljudi ž i v e u k u ć a m a p o d i g n u t i m n a
kolju?
79 G d j e ljudi ž i v e u k u ć a m a o d b l a t a ?
79 G d j e ljudi ž i v e u č a m c i m a ?

80 G d j e j o š u v i j e k ž i v e ljudi i z k a m e n o g d o b a ?
80 G d j e žive Masaji?
80 G d j e žive Bušmani?
81 G d j e žive Šerpasi?
 90 G d j e je Ponte V e c c h i o ?
90 G d j e je Kosi toranj?
90 G d j e je Escorial?
91 G d j e je Alhambra?
91 G d j e je Kremlj?
91 G d j e j e C r v e n i trg?

92 Koji j e v e l i k i g r a d i m a o četiri i m e n a ?
92 G d j e se nalazi »Krak vitezova«?
81 G d j e živi narod A i n u ? 92 Koje su zemlje najbogatije?
81 O d a k l e potječu Romi? 93 G d j e s e n a l a z i Isfahan?
82 G d j e žive aboriđini? 93 G d j e je Bangladeš?
82 G d j e žive Maori? 93 G d j e su vrata Indije?
82 G d j e žive Tuarezi?
94 G d j e se nalazi Taj M a h a l ?
83 G d j e žive Pigmejci? 94 G d j e se nalazi Zlatna pagoda?
83 G d j e žive Eskimi?
94 G d j e se upotrebljavaju slonovi za p o m o ć
83 G d j e žive Laponci?
u radu?
84 G d j e su obnovljeni drevni hramovi? 95 Koji grad ima »klongove«?
84 G d j e je Dolina kraljeva?
84 G d j e s e n a l a z i n a j v e ć i rimski amfiteatar?
85 G d j e su u džungli p r o n a đ e n e piramide?
85 G d j e je izgubljeni grad Inka?
85 G d j e se nalazi Angkor Vat?

86 G d j e s e n a l a z i sveti g r a d triju religija?

86 Gdje je Zid plača?
86 G d j e j e središte R i m o k a t o l i č k e c r k v e ?
87 G d j e j e sveti g r a d H i n d a ?
87 K a m o kršćani o d l a z e na h o d o č a š ć e ?
87 G d j e s e n a l a z i n a j v e ć i kip B u d h e ?

95 Koji azijski g r a d i d r ž a v a i m a j u isto i m e ?

95 Što s u k i n e s k e p a g o d e ?

96 G d j e se održava ceremonija čaja?

96 Koji j e n a j v e ć i g r a d n a svijetu?
96 Gdje je Ginza?
97 G d j e s e n a l a z i Z a b r a n j e n i grad?
97 Koja je zemlja najnapučenija?
97 G d j e ljudi k a m e n j e m u r e đ u j u v r t o v e ?

98 G d j e m o ž e m o vidjeti k a z b e ?
98 G d j e nalazimo suke?
98 G d j e se nalazi Timbuktu?
99 G d j e j e n a j v e ć i afrički n a c i o n a l n i p a r k ?
88 Koji su gradovi sagrađeni na k a n a l i m a ?
99 G d j e s e o d r ž a v a satari?
88 G d j e su zemlje Beneluxa?
99 G d j e s u najstarije a f r i č k e c r k v e ?
88 G d j e se nalazi Crna šuma?
89 G d j e se nalazi Versailles? 100 G d j e nalazimo oaze?
89 G d j e nalazimo gotičke katedrale? 100 G d j e se nalazi najveći kanal?
89 G d j e se održava m i m o h o d u počast zastavi? 100 G d j e je bilo Beninsko kraljevstvo?
101 G d j e se nalazi Veliki Z i m b a b v e ?
101 G d j e se nalaze Viktorijini slapovi?
101 G d j e živi n a r o d Z u l u ?

102 G d j e se nalazi Kip slobode?

102 G d j e se nalazi M a n h a t t a n ?
102 G d j e se nalazi Bijela kuća?
103 G d j e se nalazi C a p e C a n a v e r a l ?
103 G d j e se nalazi D i s n e y l a n d ?
103 G d j e s e n a l a z i n a j d u ž i u m j e t n i morski p r o l a z ?

104 G d j e s u živjeli O l m e c i ?
104 G d j e su u stijeni u k l e s a n a četiri a m e r i č k a
predsjednika?
104 U k o j e m se g r a d u n a l a z e p l o v e ć i v r t o v i ?
105 G d j e žive sjevernoamerički Indijanci?
105 G d j e nalazimo totemske stupove?
105 G d j e se nalazi M e s a V e r d e ?

106 G d j e se nalazi O g n j e n a zemlja?

106 G d j e žive gauči?

112 G d j e s e n a l a z i l o s e d a m svjetskih č u d a ?
112 G d j e se nalazi Uskršnji otok?
11 3 G d j e se n a l a z i d o m jetija?
113 G d j e s e n a l a z i b e r m u d s k i trokut?
113 G d j e j e bila A t l a n t i d a ?

PROMET

114 G d j e se nalaze najprometniji vodeni putovi?

114. G d j e s u g l a v n i p u t o v i z a p r i j e v o z nafte?
115 K o j a j e luka n a j p r o m e t n i j a ?
115 G d j e plove ledolomci?
115 G d j e se grade svjetionici?
115 G d j e s e n a b r o d u n a l a z e n a v i g a c i j s k a svjetla?

116 G d j e se nalazi najdulja željeznička pruga?

116 G d j e j e n e k o ć v o z i o O r i j e n t ekspres?
117 Koja je prometnica najdulja?
117 G d j e s e koriste rikše?
11 7 G d j e j e s a g r a đ e n a prva p o d z e m n a ž e l j e z n i c a ?

118 K o l i k o v i s o k o lete a v i o n i ?
118 Koji je aerodrom najveći?
106 Koji je glavni grad najviši? 118 Koji su zračni putovi najopterećeniji?
107 G d j e je izgrađena Brazilija? 119 G d j e se dogodila najveća avionska nesreća?
107 G d j e s e o d r ž a v a najraskošniji k a r n e v a l ? 119 G d j e se n a l a z i i što je » c r n a k u t i j a « ?
119 G d j e se na a v i o n u nalaze motori?
108 Koja je zemlja najveći proizvođač vune?
108 G d j e se nalazi ravnica Nullarbor?
108 K o j i j e australski g r a d n a j v e ć i ?
109 G d j e s e n a l a z i n a j v e ć a stijena n a svijetu?
109 G d j e je australsko » z a l e đ e « ?
109 O d a k l e potječu stanovnici pacifičkih otoka?

110 G d j e s e n a l a z i n a j d u l j i most?
110 Koja je država najveća?
111 G d j e se nalazi najviša zgrada?
111 G d j e se nalazi najdulji tunel?
"11 Koja je država najmanja?
V G D J E SE N A L A Z I
GRINICKI MERIDIJAN?
Meridijani označavaju zem-
ljopisnu d u ž i n u  to su z a m i -
šljene linije na Z e m l j i n o j p o -
vršini, koje povezuju Sjeverni
i Južni pol. Grinički meridijan
o z n a č a v a nulti stupanj z e m -
ljopisne duljine. Prolazi kroz
Kraljevski opservatorij u G r e 
envvichu, d a n a s dijelu L o n -
dona.
Kraljevski opservatorij sagra-
đ e n je 1 6 7 5 . na brežuljku iz-
n a d kraljevske p a l a č e u G r e 
e n v v i c h u . U prošlom stoljeću
tu je postavljen novi pasažni
teleskop za m j e r e n j e prolaska
zvijezda. M e r i d i j a n na k o j e m
se teleskop nalazi o z n a č e n je
kao nulti stupanj. Taj je m e r i -
dijan 1884. p r i h v a ć e n kao
prvi m e r i d i j a n . S v e se druge
zemljopisne dužine računaju
istočno i z a p a d n o od G r e e n 
vvicha.
sjeverni
polarni krug '
10
V G D J E SE S U N C E
M O Ž E VIDJETI
I U P O N O Ć ?
Uz Sjeverni i Južni Zemljin
p o l ljeti n i k a d n e p o s t a j e
t a m n o . S u n c e se m o ž e vidjeti
cijeli d a n i cijelu n o ć  osim
ako je oblačno.
K a o što prikazuje crtež, z e m 
Ijina os je nagnuta. U lipnju
j e prema S u n c u okrenut S j e -
verni pol. Vrtnjom Z e m l j e
o k o svoje osi, svagdje unutar
arktičkog kruga ostaje d a n .
T a k o s e S u n c e iznad hori-
zonta vidi č a k i u p o n o ć .
U prosincu je prema
S u n c u okrenut J u ž n i p o l , p a
je p r e m a tome na Antarktici
ljeto. S u n c e se u p o n o ć vidi
svagdje unutar antarktičkog
kruga. Z a razliku o d toga,
u prosincu se unutar arktič-
kog kruga S u n c e nikad ne
diže iznad horizonta.
V G D J E SE N A L A Z I
SJEVERNI MAGNETSKI
POL?
K o m p a s o v a igla u v i j e k p o k a -
zuje prema sjevernom mag-
netskom polu. Danas se on
nalazi blizu otoka Bathurst
u s j e v e r n o j K a n a d i  više od
1500 kilometara udaljen od
geografskog S j e v e r n o g pola.
J a m e s Clark Ross j e 1 8 3 1 .
g o d i n e otkrio sjeverni m a g -
netski pol pokraj poluotoka
B o o t h i a u sjevernoj K a n a d i .
D a n a s se sjeverni magnet-
ski pol nalazi 800 kilometara
sjevernije o d t e t o č k e . P o l o -
žaj pola uvjetuju kretanja
unutar Z e m l j e , koja č i n e naš
planet d i v o v s k i m m a g n e t o m .
U vrlo d u g o m razdoblju
Z e m l j i n o magnetsko polje se
o k r e ć e , pa se sjeverni m a g -
netski pol premješta na A n -
tarktiku. To se u posljednjih
pet milijuna godina d o g o d i l o
30 puta.
A G D J E SE J E D N O M
N O G O M M O Ž E STAJATI
U ČETVRTAK,
A D R U G O M U PETAK?
D a t u m se mijenja na međuna-
r o d n o j d a t u m s k o j liniji k o j a
otprilike slijedi 1 8 0 ° m e r i d i -
jan. Taj se meridijan nalazi
na suprotnoj strani svijeta od
griničkog meridijana.
Z e m l j a se u 24 sata o k r e n e za
> G D J E JE H O R I Z O N T ?
H o r i z o n t ili o b z o r j e g r a n i c a
na kojoj se n e b o prividno su-
s r e ć e s a z e m l j o m ili m o r e m .
Budući da je Zemljina povr-
šina z a k r i v l j e n a , čini se k a o
da p r e d m e t i n e s t a j u iza h o r i -
zonta.
Što se n a l a z i m o na v i š e m
mjestu, d a l j e v i d i m o . Z a v e 
::ra d a n a m o ž e m o s morske
obale promatrati kako brod
^estaje iza horizonta. Z a k r i v 
enost Z e m l j e s p r e č a v a nas
da v i d i m o d a l j e . N a l a z i li se
n a š e o k o 1,5 metara iznad
3 6 0 ° . P r e m a t o m e , z a svakih
15° zemljopisne duljine
i m a m o j e d a n sat. O d 1 8 8 3 .
g o d i n e svijet je podijeljen
u standardne v r e m e n s k e
zone.
K a d se S u n c e p o d i ž e u p e -
tak u 6 sati u L o n d o n u (koji
se nalazi na 0° z e m l j o p i s n e
dužine), u D a c c i (na 9 0 °
istočno) v e ć je p o d n e , a na
otočju Fiji (na 1 8 0 ° istočno)
je 18 sati. N o , z a p a d n o od
morske razine, horizont koji
v i d i m o nalazi se 4,5 k i l o m e -
tara d a l e k o .
P o p n e m o li se na vrh bri-
jega, vidjet ć e m o m n o g o da-
lje, kao što je prikazano na
g o r n j e m crtežu. K a d bismo se
L o n d o n a v r i j e m e kasni za gri
n i č k i m m e r i d i j a n o m . I tako,
kad je 6 sati u petak u L o n -
d o n u , u C h i c a g u (koji se na-
lazi na 9 0 ° z a p a d n o ) još je
p o n o ć u četvrtak. Na otočju
S a m o a (1 7 0 ° z a p a d n o ) je 19
sati u četvrtak. K a d je petak
u v e č e r na Fijiskom otočju
s j e d n e strane datumske li-
nije, sa S a m o a n s k e strane još
je četvrtak n a v e č e r .
popeli na p l a n i n u koja se na-
lazi 3 0 0 0 metara iznad mor-
ske razine, horizont bi bio
udaljen 2 0 0 kilometara  a k o
bi v r i j e m e bilo d o v o l j n o v e -
dro da v i d i m o toliko d a l e k o .
11
V G D J E SE S T V A R A
ZEMLjINA KORA?
N o v u građu za Zemljinu koru
daju vulkani. Većina lave je
rastaljena t v a r iz dijela Z e m -
lje k o j i n a z i v a m o p l a š t , a k o j i
se nalazi ispod krute kore.
Neki se vulkani nalaze na
kopnu, no mnogi su smje-
šteni d u b o k o ispod o c e a n a
gdje lava teče izravno na
morsko dno.
Z a m i s l i m o g o t o v o okruglo
j a j e s ljuskom koja je pukla
na nekoliko mjesta. T a k o
smo dobili d o b r u sliku naše
A GDJE NESTAJE
ZEMLJINA KORA?
Većina znanstvenika vjeruje
da se površina Zemljine kore
ne mijenja. D o k se tvar na-
kuplja na spojnici nekih
ploča, na spojevima drugih
ploča se gubi.
P o l a g a n i m širenjem Atlant-
skog o c e a n a o b j e A m e r i k e s e
o d m i č u od Evroazije i Afrike,
a tvar iz Z e m l j i n e kore n e -
staje o k o r u b o v a T i h o g o c e -
ana. Na rubovima ploča oko
Tihog o c e a n a mnoštvo je du-
12
Z e m l j e . Z e m l j i n vanjski o m o -
tač, kora, d o n e k l e je nalik
ljusci jajeta. O n j e krut,
a u j e d n o je i vrlo tanak kad
se usporedi s p r o m j e r o m
Z e m l j e ; uz to je raspukao
u mnoštvo većih i manjih di-
j e l o v a koje n a z i v a m o plo-
čama.
N e k e p l o č e , poput p a c i 
fičke, sastoje se s a m o od o c e -
a n s k o g d n a . M n o g e p l o č e uk-
ljučuju č i t a v e kontinente, kao
i d i j e l o v e o c e a n s k o g d n a . Te
d i v o v s k e p l o č e se vrlo sporo
p o m i č u , a s njima putuju
i kontinenti.
N a n e k i m mjestima p l o č e
bokih o c e a n s k i h jaraka, ot-
prilike d v a puta dubljih o d
drugih d i j e l o v a o c e a n a .
Z n a n s t v e n i c i vjeruju da su to
područja gdje se d n o T i h o g
o c e a n a p o l a k o p o v l a č i ispod
susjednih kontinentalnih
ploča.
Ta vrsta g r a n i c e naziva se
destruktivnom z o n o m . D n o
o c e a n a s e p o d kutom p o d -
v l a č i p o d plašt Z e m l j e . Taj se
proces naziva podvlačenjem.
T i j e k o m p o d v l a č e n j a sti-
j e n e se tale . Rastaljeni mate-
rijal se p o d i ž e kroz pukotine
i stijene, te stvara v u l k a n e .
se r a z m i č u . T o m se prilikom
rastaljena tvar, koja dolazi
ispod kore, izdiže i prianja
n a r u b o v e svake p l o č e . T a k v e
se g r a n i c e n a z i v a j u konstruk-
tivnim g r a n i c a m a p l o č a ,
a postupak d o d a v a n j a n o v o g
materijala svakoj p l o č i naziva
se širenjem morskog d n a .
Srednjoatlantski hrbat je
j e d n o od mjesta gdje se n o v a
Z e m l j i n a kora stvara na taj
način. Sjevernoamerička
i j u ž n o a m e r i č k a p l o č a se p o -
lako o d m i č u o d evroazijske
i afričke p l o č e .
K l i z a n j e m p l o č a j e d n e preko
druge često se javljaju p o -
tresi, a gornja kontinentalna
ploča se nabire tako da se
stvaraju p l a n i n e .
Primjer n e d a v n e destruk-
t i v n e aktivnosti p o m i c a n j a
p l o č a bila je e r u p c i j a v u l k a n a
St H e l e n s u S A D . Taj v u l k a n
j e d a n je u nizu v u l k a n a koji
su nastali p o v l a č e n j e m p l o č e
S a n J u a n de F u c a ispod sje
vernoameričke ploče.
 PLANET ZEMLJA

> G D J E SE N A L A Z I p o m i č e prema sjeveroza-

RASJED SAN ANDREAS?
Rasjed S a n A n d r e a s nalazi se
u z a p a d n o j Kaliforniji, uz ti
hooceansku obalu S A D . Naz
\an je po jezeru južno od
San Francisca.
Rasjed S a n A n d r e a s i nešto
•nanje poznat rasjed F a i r w e 
ather na A l j a s c i t v o r e g r a n i c u
z m e đ u t i h o o c e a n s k e i sjever
noameričke ploče. Tihooce
anska p l o č a se p o l a k o o k r e ć e
u smjeru suprotnom od ka-
zaljke n a satu. Z a p a d n o o d
r
a s j e d a S a n A n d r e a s tlo se
p a d u . Z b o g toga se tlo d u -
ž i n e 2 4 0 0 kilometara, što se
proteže o d S a n F r a n c i s c a d o
vrha B a j a Kalifornije, godiš-
nje p o l a k o p o m i č e u z o b a l u
p r o s j e č n o m b r z i n o m od 3,5
centimetara. To se gibanje
z b i v a u nizu skokova, uzro-
kujući potrese uzduž rasjeda.
T a k o j e S a n F r a n c i s c o teško
oštećen z e m l j o t r e s o m
1906,kad se rasjed p o m a k a o
za 6,5 metara. S l j e d e ć i veliki
skok će se vjerojatno dogoditi
n e d a l e k o Los A n g e l e s a , što
leži j u ž n i j e uz rasjed.

< G D J E SE N A L A Z I d o l i n a široka je i z m e đ u 30
VELIKA RASJEDNA i 60 kilometara i s o b j e strane
DOLINA? ima strme p a d i n e . J e d a n njen
dio ispunjava C r v e n o m o r e .
Na d r u g i m mjestima se na-
V e l i k a rasjedna d o l i n a je niz
laze d u g a , uska, d u b o k a j e -
povezanih rasjednih dolina
zera kao što su T u r k a n a , M o -
što se p r o t e ž u 6 5 0 0 kilome-
butu, T a n g a n y i k a i M a l a w i .
tara sjeverno od rijeke J o r -
U istočnoj Africi se rasjedna
dan, preko Mrtvog i Crvenog
d o l i n a dijeli u d v i j e grane, sa
mora, kroz Etiopiju i istočnu
svake strane jezera Viktorija.
Afriku do obale Indijskog
R a s j e d a n j e je vjerojatno za-
o c e a n a nedaleko ušća rijeke
p o č e l o prije otprilike 1 3 mili-
Zambezi.
j u n a g o d i n a , a tektonsku ak-
tivnost su slijedili potresi
R a s j e d n a d o l i n a nastaje kad i vulkani.
se uski d i o Z e m l j i n e kore
spusti i z m e đ u g o t o v o p a r a l e l -
nih rasjeda. V e l i k a rasjedna

> G D J E ĆE SE
KONTINENTI NALAZITI
ZA 50 MILIJUNA
GODINA?

Ma karti vidimo gdje će se

k o n t i n e n t i n a l a z i t i ako s e n a -
stave p o m i c a t i d a n a š n j o m br-
zinom. O s i m položaja, mije-
njat ć e s e i o b l i c i k o n t i n e n a t a .
Prije otprilike 2 5 0 milijuna
godina, drevni su se konti-
nenti spojili u j e d n u k o p n e n u
masu ( P a n g e a ) i j e d a n o c e a n
Panthalassa). Prije 150 mili
una godina P a n g e a se p o č e l a
omiti, a taj se proces nastav-
lja i d a n a s . Tihi o c e a n je
ostatak Panthalasse, a vjero-
jatno će postati još i m a n j i .
A m e r i č k i kontinenti ć e s e p o -
micati d a l j e na z a p a d , i međ-
u s o b n o će se razmaknuti šire-
n j e m Atlantskog o c e a n a . A u -
stralija će se p o m a k n u t i d a l j e
na sjever, a Evroazija na jug
i istok.
P o m i c a t će se i m a n j i dije-
lovi k o p n a . Kalifornija će se
odvojiti o d S j e v e r n e A m e r i k e
i p o m a k n u t i prema Aljaski,
dok će se Afrika rascijepiti
i smanjiti S r e d o z e m n o m o r e .

13
 PLANET ZEMLJA

< G D J E SE N A L A Z E njena m j e r e n j e m radioaktiv-

N A J S T A R I J E STIJENE? nog raspada malih količina
rubidija i stroncija u stijeni.
V r l o je z n a č a j n o to što su
Najstarija stijena bila je dio
najstarije stijene p r o n a đ e n e
gnajsa iz fjorda A m e r a l i k
na k o p n u . To p o k a z u j e ko-
u zapadnom Grenlandu.
liko su dugotrajne lakše sti-
S t a r a j e o k o 3 , 8 milijardi go-
j e n e kontinenata. Najstarije
dina.
stijene na d n u o c e a n a nisu
starije od 2 0 0 milijuna go-
G n a j s je m e t a m o r f n a sti- dina. U p r a v o s e ispod o c e -
j e n a , nastala p o d u t j e c a j e m a n a stvara i uništava Z e m 
t o p l i n e i tlaka. To je j e d n a Ijina kora.
od m n o g i h d r e v n i h stijena
koje tvore G r e n l a n d i sus-
j e d n i K a n a d s k i štit. Te sti-
j e n e su d r e v n a o s n o v a sjever
n o a m e r i č k o g kontinenta.
Starost stijene je procije-

A G D J E SE M O G U liko slojeva nedirnute stijene Stijene na vrhu V e l i k o g ka-

VIDJETI SLOJEVI STIJENA
STARI VIŠE O D 1 , 5
MILIJARDI GODINA?
Pustinja K o l o r a d o na jugoza-
p a d u S A D i m a slojeve stijena
koje su nastale u razdoblju
od o k o 1,6 milijardi godina.
Rijeka K o l o r a d o i njene pri-
t o k e probijale su se kroz te
slojeve u V e l i k o m k a n j o n u
i d r u g i m obližnjim kanjo-
nima.
P o d r u č j e V e l i k o g kanjona j e
j e d i n o mjesto na Z e m l j i gdje
geolozi m o g u p r o u č a v a t i to-
u gotovo savršenom slijedu
fosila.
» G r a n i t n i kanjon« na d n u
V e l i k o g kanjona urezan j e
u stijene koje č i n e o s n o v u v e -
ćine Sjeverne Amerike. Te
d r e v n e stijene stvorene su
prije otprilike 1,7 milijardi
g o d i n a . P o k o p a n e su ispod
v o d o r a v n i h slojeva stijene.
Na d n u te hrpe nalazi se
pješčenjak star 5 7 0 milijuna
g o d i n a , a na v r h u , na rubu
kanjona, v a p n e n a c star o k o
2 7 0 milijuna g o d i n a . S vrha
V e l i k o g kanjona erodirale su
m l a r t ° stijene.
njona tvore o s n o v u kanjona
Z i o n . Taj j e kanjon urezan
u p j e š č e n j a k e stare 150 do
200 milijuna g o d i n a . N a j -
m l a đ e stijene k a n j o n a Z i o n su
o s n o v a k a n j o n a B r v c e , gdje
60 milijuna godina stari pješ-
č e n j a c i i v a p n e n c i tvore ne-
b r o j e n e šiljke. N a j m l a đ e sti-
j e n e platoa K o l o r a d o stare su
37 milijuna godina.

14

G D J EN A S T A J UK R I S T A L I ?
Dijamantinastajunamjestima
gdje isparava otopina ili se
rastaljena stijena polako
hladi ispod Zemljine povr
šine. Najbolji kristali su oni
koji imaju mjesta i vremena
da polako nastanu.
Kristale soli možemo načiniti
o s t a v l j a j u ć i morsku v o d u (ili
zasićenu o t o p i n u soli) da po-
lako isparava.
Na mjestima gdje v r u ć e
mineralne o t o p i n e izlaze
kroz pukotine na Z e m l j i n u
površinu i tu se p o l a k o
hlade, kristali nastaju u svim
raspoloživim prostorima.
Prekrasne kristale k v a r c a ili
kalcita n a ć i ć e m o u stije
nama kroz koje je prije više
milijuna godina protjecala
otopina minerala. Eruptivne
stijene nastale hlađenjem
različitih rastaljenih m i n e 
rala.Ako se v r u ć a stijena
hladi vrlo sporo, kristali će
biti vrlo v e l i k i . G r a n i t je sti-
j e n a koja se o h l a d i l a d u 
b o k o unutar Z e m l j i n e kore.
Pogledamo li uzorak gra-
mima., vidjet ć e m o kristale
kvarca i ortoklasa.
V GDJE NALAZIMO
DIJAMANTE?
Dijamanti su stvoreni pod vi-
sokim tlakom i temperatu-
r o m duboko u unutrašnjosti
našeg planeta. Na fotografi-
j a m a vidimo sirovi i brušeni
dijamant.
Umjetne dijamante možemo
stvoriti u t v o r n i c i . Čisti ugljik
se peče pod velikim tlakom
na temperaturi višoj od
1 4 0 0 ° C . Prirodni d i j a m a n t i
su vjerojatno nastali p o d slič-
nim uvjetima.
Smatra se da su dijamanti
nastali prije m n o g o milijuna
godina od ugljika koji je »za-
robljen« u rastaljenim stije-
nama duboko u Zemljinoj
kori. Te rastaljene stijene su
na n e k o l i k o mjesta izbile na
površinu u oblik u » c i j e v i « .
N j i h o v i m h l a đ e n j e m nastala
je stijena n a z v a n a kimberlit.
K i m b e r l i t n e »cijevi« su glavni
izvor d i j a m a n a t a u j u ž n o j
A f r i c i , T a n z a n i j i i S i b i r u . Ali
mnogo dijamanata potječe
od riječnih šljunaka koji d o -
laze s mjesta gdje ima k i m 
berlitnih » c i j e v i « . T a k v e dija-
mante nalazimo u mnogim
zemljama.
PLANET ZEMLJA
V G D J E JE N A J B O L J E
TRAŽITI ZLATO?
Zlato nalazimo u mineralnim
ž i l a m a ili u š l j u n k u i s p r a n o m
s područja gdje ima zlata
u s t i j e n a m a . K a o što se vidi
na slici, tragači za z l a t o m
prosijavaju šljunak u poto-
cima i rječicama.
Zlato ponekad pronalazimo
u kvarcnim žilama, posebice
u p u k o t i n a m a i sastavima sti-
j e n a gdje su se hladile iz-
n i m n o v r u ć e o t o p i n e s rasta
Ijenim z l a t o m . B o g a t e žile
n a l a z i m o u p o d r u č j i m a ne-
d a v n e v u l k a n s k e aktivnosti,
u p o d r u č j i m a potresa i na
mjestima gdje nastaju pla-
nine, primjerice na zapad-
n o m rubu a m e r i č k i h kontine-
nata.
Na A l j a s c i , u Kaliforniji
i na A n d a m a su se j a v i l e č u -
v e n e »zlatne g r o z n i c e « ,
a 1980. g o d i n e je u č i l e a n -
skim A n d a m a p r o n a đ e n o b o -
gato n o v o nalazište.
R i j e k e ili led n a n o s e šlju-
nak bogat z l a t o m . V e ć i dio
j u ž n o a f r i č k o g zlata p o t j e č e iz
rudnika d r e v n o g šljunka koji
je tvorio stijenu z v a n u k o n -
glomerat.
15
 PLANET ZEMLJA
V G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆI PLANINSKI
LANAC NA SVIJETU?
N a j v e ć i planinski lanac na
kopnu je lanac HimalajaKa
rakoram na sjeveru Indije.
U n j e m u se nalazi v e ć i n a naj-
viših v r h o v a svijeta. J u ž n o 
a m e r i č k e A n d e s u dulji, ali
niži planinski l a n a c . O c e a n 
sko d n o također pokrivaju v e -
liki p l a n i n s k i l a n c i , a n a j v e ć i
o d njih p r o t e ž e s e o d A d e n 
skog do Kalifornijskog za-
ljeva.
N a sanskritu, d r e v n o m indij-
A G D J E SE N A L A Z I
NAJVIŠA PLANINA NA
SVIJETU?
Najviša planina na kopnu je
M o u n t Everest, visok 8 8 4 8
m e t a r a . N a l a z i se u H i m a l a j i ,
na granici N e p a l a i Tibeta.
V i s i n a M o u n t Everesta izmje-
rena j e 1 8 5 2 . g o d i n e . P l a n i n a
j e n a z v a n a p o Sir G e o r g e u
Everestu, t a d a š n j e m g l a v n o m
d r ž a v n o m geodetu Indije. N a
n e p a l s k o m se naziva Sagar
matha, a na tibetskom Miti
Ćuti Chapu Longna.
16
skom j e z i k u , » H i m a l a j a « ,
z n a č i » p o d r u č j e snijega«. Taj
veliki planinski l a n a c d u g j e
o k o 2 5 0 0 kilometara, a širok
80 do 150 kilometara. N j e g o -
v i h 79 v r h o v a prelazi visinu
o d 7500 metara.
H i m a l a j a je nastala u p o -
sljednjih 35 milijuna g o d i n a
na granici i z m e đ u indijske
i evroazijske p l o č e . K a d su
se rubovi tih dviju Z e m l j i n i h
p l o č a sudarili, deformirali
su se i stvorili veliki planinski
lanac.
P o p u t drugih visokih vr-
h o v a H i m a l a j e , Everest j e č i -
t a v e g o d i n e p o k r i v e n snije-
g o m . Tu su česte l a v i n e ,
a d o l i n e ispunjavaju lede-
n j a c i . S v e t o predstavlja v e -
like teškoće za p e n j a č e .
lako je vrh Everesta najviša
t o č k a Z e m l j i n e površine, o n
nije najviša p l a n i n a m j e r i m o
li ga od osnove do vrha. M a -
una K e a n a H a v a j i m a visoka
j e 10,023 metra, n o o d toga
j e s a m o 4 2 0 5 metara iznad
morske razine, a ostalih 5818
metara nalazi se ispod T i h o g
oceana.
V G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆI AKTIVNI
VULKAN?
Najviši aktivni vulkani na
k o p n u nalaze se u j u ž n o a m e 
ričkim A n d a m a . N o još v e ć i
vulkani uzdižu se na tihooce
anskom dnu i tvore Havajsko
otočje.
M a u n a Loa n a H a v a j i m a j e
vjerojatno n a j v e ć i aktivni v u l -
kan na svijetu. U z d i ž e se
4 1 7 0 metara iznad morske
razine, ali mu se o s n o v a na-
lazi 5 1 8 0 metara ispod m o r a .
Ta osnova je donekle ovalna:
d u g a č k a je 119, a široka 85
kilometara! P r e m a t o m e , ta je
planina građena od golemih
količina v u l k a n s k o g materi-
jala.
Lava havajskih v u l k a n a
lako t e č e na v e l i k e u d a l j e n o -
sti. M a u n a Loa oživi otprilike
s v a k e tri i pol g o d i n e . Krater
Kilauea, jugozapadno od
g l a v n o g v u l k a n a , ispunjen j e
j e z e r o m c r v e n o usijane l a v e
nazvane Halemaumau, »Va-
treno grotlo«.
V u l k a n i u A n d a m a viši
s u o d M a u n a L o e . O j o s del
S a l a d a , na granici A r g e n t i n e
i Č i l e a , visok je 6885 m e -
tara.
 PLANET ZEMLJA

>G D J E JE VULKAN Srednjoatlantski hrbat j e Na Tihom o c e a n u mnoštvo

STVORIO OTOK?
Fotografija pokazuje Surtsey,
otok uz obalu Islanda koji je
nastao u pari i uzavrelom
moru u studenom 1963. go
dine. To je samo jedan od ti
suća vulkanskih otoka. Vul
cano talijanski otok što se
ustvari niz v u l k a n a u sredini
Atlantskog o c e a n a . Pritjeca-
n j e m n o v o g materijala
u Z e m l j i n u koru, ti v u l k a n i
često postaju a k t i v n i . H r b a t
se na I s l a n d u , gdje postoji
m n o g o aktivnih v u l k a n a , to-
k o v a l a v e , gejzira i v r u ć i h iz-
v o r a , p o d i ž e iznad morske
razine. Tristan d a C u h n a
drugi je v u l k a n na istom
hrptu, ali u j u ž n o m A t l a n t i k u .
je vulkanskih otoka. Uz
m n o g e d u b o k o m o r s k e jarke
o b i č n o n a l a z i m o č i t a v e ni-
z o v e v u l k a n s k i h otoka, prim-
j e r i c e Aleutski o t o c i . D r u g i
v u l k a n i uzdižu se iz o c e a n -
skog d n a iznad » v r u ć i h to-
č a k a « ispod Z e m l j i n e kore.
T a k v i su H a v a j s k o o t o č j e
u T i h o m o c e a n u i A z o r i u At-
lantiku.

uzdiže iz Sredozemnog
mora, dao je ime svim vulka
nima

GDJE SE D O G O D I L A
NAJVEĆA VULKANSKA
ERUPCIJA?
Najveća e k s p l o z i j a u p o v i j e s t i
zabilježena j e 1 8 8 3 . g o d i n e
kad je o t o k K r a k a t a u , u I n d o -
neziji, p o t p u n o u n i š t e n .
Drugi indonezijski otok,
'iinbora, s t v o r i o j e 1 8 1 5 .
godine najviše novog materi
jala.
Krakatau je bio otok u Sund
skom prolazu između Sumatre
i Jave. Prije 1883. godine
pekrivao je 47 četvornih ki-
l o m e t a r a . E r u p c i j a 2 7 . 8.
1 8 8 3 . p r o b u d i l a je stanov-
nike Australije i Indije, uda-
ljene 3 0 0 0 kilometara. S t i -
j e n e su i z b a č e n e 55 k i l o m e -
tara uvis, a v u l k a n s k a prašina
je p a d a l a i na mjestima uda-
ljenim 5000 kilometara.
P l i m n i v a l o v i su u z r o k o v a l i
m n o g o više štete i p o m o r a
nego s a m a e r u p c i j a . Tri go-
d i n e n a k o n ek s p l o z i j e Kraka
taua prašina je u v i s o k i m slo-
j e v i m a atmosfere hladila zrak
i stvarala č u d e s n e z a l a z e
S u n c a u E v r o p i . D a n a s se na
t o m e mjestu n a l a z e s a m o
ostaci starog v u l k a n a .

17
PLANET ZEMLJA
V K O J I JE V U L K A N
UNIŠTIO DREVNI RIMSKI
GRAD?
P l a n i n a V e z u v s e u z d i ž e iz-
nad Napuljskog zaljeva u juž-
noj Italiji. G o d i n e 79. n a š e
e r e taj se v u l k a n p r o b u d i o
i razorio Pompeje, Herkula
n u m i druge rimske gradove.
V e z u v j e b i o u s p a v a n više o d
800 g o d i n a . M a l o j e bilo
o n i h koji su znali da je to
v u l k a n , a i o n i su mislili da se
ugasio. U N a p u l j s k o m za-
ljevu izgrađeno je m n o g o
lijepih g r a d o v a , a bogato tlo
n a p a d i n a m a V e z u v a služilo
je kao o b r a d i v a z e m l j a .
T a d a je 2 4 . 8. 79. g o d i n e
V e z u v iznenada proradio.
P l i n o v i su u n j e m u stvorili
takav tlak da je v u l k a n
izbacio tone lave, vulkanskih
stijena i p e p e l a .
Tri su d a n a P o m p e j i b o m -
bardirani stijenama i p e p e -
l o m . P o g i n u l o je o k o 16 ti-
suća ljudi. N o taj j e p e p e o z a
s u v r e m e n e a r h e o l o g e sa-
č u v a o sve pojedinosti rim-
skoga života.
O b l i ž n j i H e r k u l a n u m bio
j e zatrpan slojem k i p u ć e g
blata d e b l j i n e trinaest m e -
tara. P r i l i k o m e r u p c i j e V e -
z u v se d j e l o m i č n o raspao.
18
V G D J E SE N A L A Z I
PACIFICKI »VATRENI
PRSTEN«?
K a d s e svi v u l k a n i svijeta u c r -
taju na kartu, čini se da je
Tihi o c e a n o k r u ž e n p r s t e n o m
vatrene vulkanske erupcije.
Tihi o c e a n o k r u ž u j e m n o š t v o
aktivnih v u l k a n a . N e k i o d
najviših v u l k a n a na svijetu
n a l a z e se na A n d a m a i p l a n i -
n a m a Središnje A m e r i k e .
D r u g i se v u l k a n i n a l a z e
u p l a n i n a m a z a p a d n i h dije-
lova S A D i A l j a s k e . Aleuti su
niz v u l k a n s k i h otoka. J o š ak
A G D J E SU ZABILJEŽENI
NAJJAČI POTRESI?
U o v o m stoljeću najjači po-
tresi zabilježeni su u K o l u m -
biji ( 1 9 0 6 ) ; S a n F r a n c i s k u ,
S A D (1906); Kini (1920
i 1976); Japanu (1923); As
s a m u , Indija ( 1 9 5 0 ) ; K a m 
čatki, S S S R (1952); Aleutima
(1957); Čileu (1960) i Aljaski
(1964).
Potresi se o b i č n o m j e r e lje-
s t v i c o m koju je 1954. g o d i n e
izmislio C h a r l e s Richter. O d
1 9 7 7 . najjači potresi se b i -
lježe po n o v o j ljestvici K a n a 
tivnih v u l k a n a n a ć i ć e m o n a
poluotoku K a m č a t k a u S S S R 
u, te u J a p a n u , na N o v o j G v i -
neji i n a N o v o m Z e l a n d u . U z
to, d i v o v s k i v u l k a n i se uzdižu
s d n a T i h o g o c e a n a i tvore
H a v a j s k a i druga o t o č j a .
V e ć i n a v u l k a n a koji o k r u -
žuju Tihi o c e a n n a l a z e se uz
d u b o k e jarke n a r u b o v i m a
o c e a n a . Nastaju uništava-
njem pacifičke oceanske
p l o č e , o d n o s n o n j e n i m nesta-
j a n j e m ispod kontinentalnih
p l o č a koje je o k r u ž u j u .
m o r i . P r e m a toj ljestvici n a j -
j a č i potres u o v o m stoljeću
d o g o d i o se u Č i l e u 2 2 . 5.
1960. g o d i n e . I m a o j e j a č i n u
9,5 stupnjeva. T a d a se d i o
o b a l e d u g 300 kilometara
spustio d v a metra u Tihi
o c e a n . U d a r n i v a l o v i osjećali
su se još d v a tjedna u čita-
v o m svijetu.
M n o g i jaki potresi doga-
đaju se oko Tihog o c e a n a .
P o p u t v u l k a n a , i oni su uzro-
kovani pokretanjem rubova
zemaljskih p l o č a .
 PLANET ZEMLJA

GDJE BLATO KLJUCA?

blatne kupke često postaju
Kipuće blato je jedna od po- lječilišta.
sljedica vulkanske aktivnosti. Talijanski otok V u l k a n
V r u ć a v o d a i plinovi što d o - posjećuju o n i koji se ž e l e
laze ispod p o v r š i n e z e m l j e blatnim k u p k a m a izliječiti o d
probijaju se kroz blato, t a k o r e u m a t i z m a . S l i č n a lječili-
da o n o izgleda p o p u t zdjele šta n a ć i ć e m o pokraj v r u ć i h
v r u ć e kaše! blatnih b a z e n a i izvora na
v u l k a n s k i m p l a t o i m a na sje-
v e r n o m otoku N o v o g
V r u ć e blato ć e m o p r o n a ć i Z e l a n d a .
na mnogim vulkanskim područ-
V r u ć e blato n a l a z i m o i na
j i m a u svijetu. V u l k a n s k i pli-
mjestima gdje v u l k a n i v e ć
novi poput s u m p o r a , koji
stoljećima m i r u j u , primjerice
griju blato, obično daju ka
na karipskom otoku Santa Lu-
rakterističan miris. No smatra d a . To pokazuje da iz du-
se da minerali iz blata p o - b i n e z e m l j e još uvijek d o p i r e
m a ž u u l i j e č e n j u , pa tako te toplina.

GDJE SE NALAZI
što p o k a z u j e gornji crtež, se od epicentra i uništavaju
EPICENTAR POTRESA?
epicentar je točka na okolni prostor.
Z e m l j i n o j površini iznad D u b o k i potresi o s j e ć a j u se
Epicentar potresa je t o č k a na žarišta. n a v e ć i m udaljenostima.
Zemljinoj površini t o č n o D u b i n a potresa je Potres u A s s a m u 1897. bio je
iznad mjesta gdje je udaljenost i z m e đ u žarišta jedan od najdubljih. Osjetio
pokretanje Z e m l j i n e k o r e i epicentra. Seizmolozi se č a k i u R i m u , Strasbourgu
uzrokovalo udarne valove. (stručnjaci što p r o u č a v a j u i Edinburghu.
potrese) smatraju potres Plitki potresi m o g u
Potresi se javljaju na mjestima plitkim a k o je n j e g o v o žarište uzrokovati v e l i k u štetu
gdje se slojevi stijena m a n j e o d 5 0 kilometara ispod n e d a l e k o epicentra, ali
međusobnosudaraju. Naglo epicentra, i d u b o k i m a k o se zahvaćaju mnogo manje
oslobađanje napetosti stvara žarište nalazi više od 2 0 0 p o d r u č j e . N a p r i m j e r , potres
udarne valove(nazvane kilometara ispod epicentra. u A g a d i r u , u M a r o k u , 1960.
sezmičkim v a l o v i m a ) koji se K a k o je e p i c e n t a r najbl iža g o d i n e porušio je središte
šire u s v i m s m j e r o v i m a . T o č k a točka žarištu, t a m o se najprije grada, no s a m o kilometar
iz k o j e p o t j e č u s e i z m i č k i osjeti udar i štete su o b i č n o d a l j e šteta je bila vrlo m a l a .
v a l o v i n a z i v a s e žarištem. K a o n a j v e ć e . Površinski v a l o v i šire
19
 PLANET ZEMLJA
A G D J E SU NAJTOPLIJA
MJESTA NA SVIJETU?
Najviša temperatura od 5 8 ° C
u h l a d u zabilježena je
u rujnu 1922. godine u oazi
Al'Aziziyah u libijskom dijelu
S a h a r e . G o t o v o isto t o l i k o
vruće, 56,7°C, zabilježeno je
u Dolini smrti, u S A D , u srp-
nju 1913.
M o ž d a biste o č e k i v a l i da su
najtoplija mjesta uz ekvator.
P r e m d a su ekvatorska p o -
dručja topla tijekom č i t a v e
g o d i n e , t a m o j e o b i č n o vrlo
o b l a č n o . V r u ć e pustinje na-
laze se u blizini o b r a t n i c a
gdje s r e d i n o m ljeta S u n c e
stoji t o č n o iznad g l a v e . B u -
dući da t a m o ima vrlo m a l o
kiše, m a l o je i o b l a k a , pa je
s u n č a n o i toplo čitav d a n .
Istočna S a h a r a j e v i š e
o b a s j a n a s u n c e m nego bilo
koji drugi d i o Z e m l j e : o n d j e
se S u n c e v i d i č a k 4 3 0 0 sati
godišnje, što je u prosjeku 11
sati i 47 minuta d n e v n o .
Z b o g toga n e z a č u đ u j e d a j e
najviša temperatura zabilje-
ž e n a baš u S a h a r i .
Fotografija prikazuje D o -
linu smrti, pustinjsko p o -
d r u č j e gdje ljeti temperature
nerijetko prelaze 5 0 ° C .
20
A G D J E SU
NAJHLADNIJA MJESTA
NA SVIJETU?
Najniže t e m p e r a t u r e zabilje-
žene su zimi na Antarktici.
U srpnju 1 9 8 3 . godine sov-
jetski znastvenici su izmjerili
dosad najnižu temperaturu
koja je iznosila  89,2 ° C .
S v e dok na Antarktici nisu
postavljene s u v r e m e n e v r e -
m e n s k e postaje, najniže t e m -
perature z a b i l j e ž e n e su u S i -
biru: 1892. godine u Verho
jansku je izmjereno  6 8 ° C .
V e r h o j a n s k drži rekord za
n a j v e ć i toplinski r a s p o n : o d
najniže zimske temperature
 68 °C do najviše ljetne t e m -
perature 3 6 , 7 ° C .
Arktički »pol h l a d n o ć e «
pomaknut je od Sjevernog
pola z b o g utjecaja A r k t i č k o g
oceana. M o r a ublažavaju
klimu o b a l n i h p o d r u č j a . V e r -
hojansk se nalazi d a l e k o od
A r k t i č k o g o c e n a ili bilo kojeg
drugog m o r a . D i v o v s k o
k o p n o E v r o a z i j e ljeti se č a k
i na sjeveru brzo zagrije do
prilično visokih temperatura,
ali se z i m i v r l o brzo o h l a d i .
A KAKO NASTAJE
MRAZ?
M r a z s e sastoji o d m a l i h kri-
stalima l e d a k o j i p r i j a n j a j u u z
g r a n č i c e , v l a t i t r a v e ili p r o -
zore. Stvara se kad je tempe-
ratura d o v o l j n o niska da se
vodena para u zraku konden-
z i r a u l e d , a ne u k a p l j i c e
vode.
Z r a k koji nas okružuje uvijek
sadrži nešto v o d e n e p a r e .
H l a d a n zrak m o ž e sadržavati
m a n j e v o d e n e pare nego t o -
p l i . N a kraju toplog d a n a
zrak se h l a d i . A k o je h l a d a n
i m i r a n , nešto v o d e će se
kondenzirati u m a g l u ili rosu.
P a d n e li temperatura ispod
t o č k e s m r z a v a n j a , umjesto
kapi v o d e stvorit će se kristali
leda. T a k v i kristal ići leda na-
zivaju se m r a z o m .
M r a z se n a j č e š ć e javlja za
v e d r i h , mirnih n o ć i . N e m a l i
o b l a k a koji djeluju poput po-
k r i v a č a , toplina s površine će
brzo otići u atmosferu i t e m -
peratura ć e padati. K a k o j e
hladni zrak teži od toploga,
mraz se javlja u u d u b i n a m a
i d o l i n a m a , ali ne i na p a d i -
n a m a brežuljaka.

> GDJE SU NAJVAŽNIJA MJESTA NA SVIJETU?
je palo 9 2 9 9 m i l i m e t a r a kiše.
T a m o je i z m j e r e n a i n a j v e ć a
godišnja količina p a d a l i n a :
d o 3 1 . 7 . 1 8 6 1 . palo j e
U Cherrapunji u Indiji je iz 26.461 m i l i m e t a r kiše. P l a -
mjerena dosad n a j v e ć a količina
ninakiše u j e d n o m m j ena
VVai'ale'ale
jima i m a najviše kišnih d a n a
u godini ( 3 5 0 ) .
GDJE SE NALAZE NAJSUŠNIJA MJESTA NA ZEMLJI'? Pustinja A t a c a m a se prostire
i z m e đ Čileu,
Na fotografiji vidimo pustinju Atacama u sjevernom u Tihog o c eje
gdje a n1971.
a i A n pala
d a . prva kiša u posljednjih 400 odina.
A n d e zatvaraju prolaz svim
vjetrovima s istoka. P o p u t
drugih v r u ć i h pustinja svijeta,
A t a c a m a se nalazi na obrat
nici gdje je tlak zraka v r l o v i -
sok. Z r a k se spušta, pa je
z b o g toga t o p a o i s u h . G o -
PLANET ZEMLJA
N a j v i š e kiše pada na m j e -
stima gdje topli, v l a ž n i vje-
trovi prelaze preko prepreka
n a Z e m l j i n o j površini. H l a đ e -
n j e m zraka v o d e n a para se
kondenzira i javlja se kiša.
C h e r r a p u n j i u indijskoj p o -
krajini A s s a m nalazi se na pa-
d i n a m a brijega, pa se su-
o č a v a sa s n a ž n i m srpanjskim
m o n s u n s k i m v j e t r o v ima što
pušu o d Indijskog o c e a n a
p r e m a s j e v e r u . K a k o se topli,
vlažni vjetrovi uzdižu p r e m a
H i m a l a j i , u nekoliko tjedana
godišnje t a m o p a d n e o b i l j e
kiše. N a fotografiji v i d i m o
gustu kišnu š u m u A s s a m a .
H a v a j s k e p l a n i n e su
vlažne čitave godine. Nalaze
se na udaru sjeveroistočnih
pasata koji d o n o s e v l a g u
s nepreglednog Tihog o c e -
a n a . Z b o g toga n a planini
VVai'ale'ale pada najviše
s e cHua:vuasrpnju
 1861. g o d i n e t a m o
kiše. T a m o kiša pada 350
d a n a godišnje.
t o v o uvijek je v e d r o , pa su
sunčani dani vrući, a noći
vrlo h l a d n e .
Pustinja A t a k a m a j e n e -
o b i č n o suha, ali nisu ni druga
pustinjska p o d r u č j a m n o g o
v l a ž n i j a . U Kairu na istoku
S a h a r e godišnje p a d n e o k o
20 milimetara kiše. U B a h r a 
inu, na rubu A r a p s k e pustinje
p a d n e 8 1 milimetar kiše. N o
p r o s j e č n e vrijednosti za go-
dišnju k o l i č i n u p a d a l i n a
m o g u zavesti: o n d j e n e k o l i k o
d a n a bjesne v e l i k e o l u j e ,
a zatim slijedi nekoliko go-
dina suša.
M e đ u t i m , ne znači da su
sva sušna p o d r u č j a z e m l j e
v r u ć a . V e l i k a p o d r u č j a sre-
dišnje A z i j e su v i s o k i m p l a n i -
n a m a zaštićena o d vjetrova
što nose v l a g u . Z a t o su o n e
suhe iako su zimi vrlo
h l a d n e . Suša v l a d a i na polar-
nim p o d r u č j i m a , iako se
voda tamo akumulira
u o b l i k u snijega.
21
 PLANET ZEMLJA
V G D J E SE N A L A Z E
NAJDULJI LEDENJACI?
O s a m o d u k u p n o deset naj-
duljih ledenjaka n a l a z e se na
Antarktici. Najdulji je L a m 
bertFisherov ledeni prolaz,
čija u k u p n a duljina iznosi
515 kilometara.
Petermannov ledenjak na
Grenlandu je najveći lede-
njak na sjevernoj polutki,
a u l a z i 40 k i l o m e t a r a u
more.
N a j v e ć i ledenjaci odnose
led s v e l i k i h l e d e n ; ! , o o k r o v a
Antarktike i G r e n l a n a a .
N a G r e n l a n d u s e nalazi
najbrži ledenjak: Q u a r a y a q
dnevno napreduje 20 do 24
metra.
Prekrasne ledenjake nala-
z i m o i na drugim mjestima
na Zemlji. Najdulji himalaj-
ski ledenjak je S i a c h e n ( d u -
ž i n e 76 kilometara) u p l a n i -
nama Karakoram. Na Hima-
laji se n a l a z e i l e d e n j a c i H i 
spar i B i a f o , koji se spajaju
i tvore ledeni prolaz d u ž i n e
122 kilometra.
M e đ u d v a d e s e t najduljih
ledenjaka u b r a j a m o i o n e
u S j e v e r n o j A m e r i c i (na
A l j a s c i ) , Aziji (u P a r n i m ) ,
na N o v o m Zelandu i u
Alpama.
22
V G D J E SE N A L A Z E
NAJVEĆA LEDENA
PROSTRANSTVA?
Led pokriva nešto više od 10
posto kopna. V e ć i n a leda (87
posto) nalazi se na Antark-
tici. Arktik pokriva oko 12,5
posto (uglavnom na G r e n -
l a n d u ) , a p r e o s t a l i h 0,5 p o s t o
sačinjava ledenjake koje na-
lazimo na svim kontinentima.
Antarktiku pokriva n a j v e ć i le-
deni p o k r i v a č na svijetu, koji
se prekida s a m o na n e k o l i k o
mjesta n a o b a l i . U k u p n o
A GDJE NALAZIMO
PERMAFROST?
Permafrost je naziv za trajno
z a m r z n u t o tlo koje nalazimo
ispod v j e č n o g snijega i leda,
te na velikim područjima
oko Arktičkog oceana gdje
se ljeti, k a d se o t o p i snijeg,
odmrzne samo nekoliko
površinskih centimetara
tla.
Permafrost z a u z i m a p o d r u č j e
č i t a v e Antarktike. N a Arktiku
je najplići uz o b a l u i n a j d u b -
lji u unutrašnjosti, gdje je
klima najhladnija, d o k je
ondje nalazimo oko
13.600.000 č e t v o r n i h kilo-
metara leda. N a j v e ć a zabilje-
ž e n a d u b i n a leda iznosi 4 7 7 6
metara.
N a j v e ć e kopno u o c e a n -
skom p o d r u č j u S j e v e r n o g
pola, G r e n l a n d , p o k r i v e n j e
s 1.700.000 č e t v o r n i h kilo-
metara l e d e n o g p o k r i v a č a
čija d u b i n a u središtu iznosi
o k o 3000 metara.
U k u p n a količina leda iz-
v a n polarnih p o d r u č j a j e vrlo
m a l a . N a j v i š e ga ima na
Islandu, gdje pokriva povr-
šinu o d o k o 8 8 0 0 k m 2 .
u Sibiru p r o n a đ e n permafrost
d u b i n e 1 370 metara.
K a d se ljeti otopi snijeg
i o d m r z n e površina z e m l j e ,
v o d a ne m o ž e otjecati kroz
z a m r z n u t e s l o j e v e tla, te c i -
j e l o p o d r u č j e postaje m o -
čvarno.
N a permafrostu j e vrlo te-
ško graditi. G r i j a n e zgrade se
m o r a j u izolirati od tla, jer
u suprotnom otapaju z e m l j u
i tonu u blato. On j e , također,
velika prepreka za k o p a n j e
naftnih bušotina i rudnika.
M e đ u t i m , u n j e m u su s a č u -
v a n i ostaci d r e v n i h životinja,
primjerice mamuta.
 PLANET ZEMLJA

GDJE NALAZIMO ledeni bregovi otrgnuti V GDJE NALAZIMO

NAJVEĆE LEDENE BREGOVE?
Najveću površinu maju plo
čsti ledeni bregovi koji se
otkidaju s Antartike.Najveći
od njih imao je površinu oko 31.000 četvornih
što je veće od Belgije. Najviši ledeni bregovi
Ledeni brijeg najveć površine opažen
s R o s s o v o g l e d e n o g šelfa.
Na t o m se mjestu antarktički
ledeni pokrov proteže
u m o r e i tvori ledeni šelf v e -
ličine F r a n c u s k e , čiji se le-
d e n i klifovi izdižu 5 0 m e -
tara n a d m o r e m . D u ž nje-
g o v e o b akilometara
l e d u l j i n e 6 5 0 kilo-
metarapotječu
nastaju s Grendlanda.
pukotine
je 1956.godine
koje se p o d i ž u i spuštaju u južnom
s izmjenama plime i oseke,
pa se pojedini dijelovi otki-
daju i kao ledeni bregovi
plutaju T i h i m o c e a n o m .
V r l o visoki arktički bregovi
su p o s e b n o o p a s n i .
LEDENJAČKE PUKOTINE?
Ledenjačke pukotine nala-
z i m o u ledu. Č e s t o su vrlo
uske, ali n e o b i č n o d u b o k e
i o p a s n e , p o s e b n o a k o su
skrivene t a n k o m k o r o m za-
m r z n u t o g snijega.
dijelu Tihog oceana. U tom području plove
Površinski slojevi ledenjaka
su uvijek kruti i krhki. Kliza-
n j e m v e l i k e m a s e snijega
i leda niz p a d i n u , različiti
slojevi ledenjaka p o m i č u se
različitom b r z i n o m : površin-
ski sloj se kreće brže od o n o g
uz o s n o v i c u , isto kao što se
središte kreće brže od rubnih
dijelova.
R a z l i č i t e brzine toka stva-
raju napetost u ledu i uzro-
kuju p u c a n j e površinskog
sloja. K a d ledenjak zavija
o k o n e k e krivine, prelazi
preko n e r a v n i n e ili z b o g n e -
kog drugog razloga mijenja
brzinu, u ledu se stvaraju p u -
kotine.
Na vrhu planinskog lede-
njaka nalazi se p o s e b n o v e -
lika pukotina n a z v a n a
» B e r g s c h r u n d « . O n a nastaje
na mjestu gdje se l e d e n j a č k i
led otkida o d v j e č n o g snjež-
nog p o k r o v a na planinskoj
padini.

>GDJE S E TOPE LEDENI P l u t a j u ć i p r e m a ekvatoru

BREGOVI? ledeni bregovi se, o b a s j a n i
suncem i okruženi toplijom
Plutajući od polarnih područja, v o d o m , p o l a k o t o p e . P o r e d
toga,
ledeni bregova se postupno otapaju. erodiraju
Koliko ih v ovisi
to traje, a l o v i o veličini ledenog brijega i temperaturi morima.
i kiše.
Ledeni bregova se mogu vidjeti čak P o n e k a dmorima.
i u tropskim i p u k n u paU sjevernom Atlantiku je 1935. godine na 28,5 sjeve
se, a k o to p o r e m e t i r a v n o -
težu, mogu prevrnuti. Rasta-
p a n j e m l e d e n o g brijega sti-
j e n e u h v a ć e n e u ledu t o n u na
morsko d n o .
H l a d n e o c e a n s k e struje
odnose ledene bregove da-
leko od mjesta n j i h o v a na-
stanka. A k o h l a d n a Labrador
ska struja krene j u ž n i j e , d o -
nosi l e d e n j a k e na p l o v n e p u -
t o v e Atlantskog o c e a n a .

23
 PLANET ZEMLJA
V G D J E SE J A V L J A
NAJJAČA OCEANSKA
STRUJA?
N a j j a č a o c e a n s k a struja je
Antarktička cirkumpolarna
struja. N j e n e h l a d n e v o d e na-
staju uz o b a l e A n t a r k t i k e
i okružuju taj kontinent.
Struju tjeraju jaki z a p a d n i
vjetrovi.
Antarktička c i r k u m p o l a r n a
struja ima širinu od 2 0 0 do
300 kilometara. N j e n povr-
šinski tok iznosi m a n j e od
1 kilometra na sat. M j e r e n j a
p r o v e d e n a u D r a k e v o m pro-
lazu, gdje struja prolazi iz-
m e đ u J u ž n e A m e r i k e i Antark-
tike, p o k a z a l a su da o n d j e
u sekundi proteče o k o 270
milijuna prostornih metara
v o d e  tri puta više nego
u Golfskoj struji.
Antarktičku c i r k u m p o l a r n u
struju p o k r e ć u jaki z a p a d n i
vjetrovi što pušu j u ž n o m p o -
lutkom. Z o v e m o ih Roaring
Forties\er pušu i z m e đ u 4 0 °
i 5 0 ° j u ž n e geografske širine.
T a k o d a l e k o n a jugu m a l o j e
k o p n e n i h zapreka za vjetar ili
o c e a n s k u struju. Z b o g t o g a
o v d j e m o ž e m o doživjeti na-
jopasnija mora i n a j j a č e
oluje.
24
V G D J E JE P O D R U Č J E
ZATIŠJA?
Zatišje je područje oko ekva-
tora gdje su vjetrovi vrlo
slabi i nesigurna smjera, pa
su na tom mjestu jedrenjaci
često mirovali.
Za mornare na jedrenjacima
p o d r u č j e zatišja je predstav-
ljalo veliki kontrast p r e m a
p o d r u č j u i z m e đ u ekvatora
i o b r a t n i c a gdje neprestano
pušu pasati. S j e v e r o i s t o č n i
i jugoistočni pasati pušu od
ekvatora gdje je zračni tlak
nizak i gdje se zrak uzdiže.
B u d u ć i da se n a d ekvato-
rom zrak uzdiže, o n d j e pada
m n o g o kiše. Često se j a v l j a j u
iznenadni pljuskovi i j a k e
o l u j e , iako, o p ć e n i t o , vjetrovi
nisu j a k i . U t a k v i m uvjetima
je jedrenje gotovo nemoguće
jer vjetar ne nosi brod ni
u k o j e m o d r e đ e n o m smjeru.
T o č n o p o d r u č j e zatišja p o -
m i č e se o v i s n o o godišnjem
d o b u . U lipnju j e o n o 5 ° sje-
vernije o d ekvatora, d o k j e
u prosincu o k o 5° južnije.
V G D J E SE J A V L J A
GOLFSKA STRUJA?
Golfska struja je topla o c e a n -
ska struja koja nastaje u M e k -
s i č k o m z a l j e v u i p r e k o sje-
vernog Atlantika teče prema
Evropi.
G o l f s k a struja iz M e k s i č k o g
z a l j e v a prolazi kroz Floridski
prolaz i z m e đ u S A D i K u b e
i ulazi u Atlantik. D u ž a m e -
ričke o b a l e prolazi sve do rta
Hatteras, a zatim skreće na
sjeveroistok p r e m a E v r o p i .
Preko o t v o r e n o g o c e a n a tje-
raju je z a p a d n i pasati.
G o l f s k a struja je tok v o d e
širok o k o 100 kilometara.
P r o s j e č n a brzina joj iznosi
m a n j e od kilometra na sat.
S j e v e r n o o d G o l f s k e struje
v o d a naglo postaje hladna.
K a k o se radi s a m o o površin-
skoj struji, na d u b i n i od 350
metara temperatura v o d e iz-
nenada pada.
T o p l a v o d a G o l f s k e struje
vrlo j e v a ž n a z a sjevernu
E v r o p u . N j e n e luke nisu o k o -
v a n e l e d o m , a v r i j e m e je d o -
v o l j n o toplo za poljopri-
v r e d u , z a razliku o d k l i m e
u nešto južnijoj K a n a d i s m j e -
štenoj s istočne strane A t l a n -
tika.
 PLANET ZEMLJA

GDJE SE NALAZE < KOJI SU DIJELOVI

PODMORSKE RAVNICE? OCEANA NAJDUBLJI?

Podmorske ravnice su ocean- Najdublji dijelovi o c e a n a

ska d n a . K a o što se vidi na pronađeni su 1 9 5 1 . godine
desnom crtežu, nalaze se go- s o n d o m Challenger. M j e r e n j a
tovo 4 0 0 0 m e t a r a i s p o d o c e - eholokatorom pokazala su da
ana. Velika područja pod- su dijelovi Marijanskog jarka,
morskih ravnica su gotovo južno od Japana, duboki više
posve ravna, pa ih često na- od 10.900 metara. Batiskaf
zivamo »najravnijim površi- a m e r i č k e m o r n a r i c e Trieste
nama na Zemlji«. M e đ u t i m , spustio se 1960. godine na
na nekim mjestima su preki- dno dubine Challenger.
nute dubokim ponorima
i podmorskim planinama. M a r i j a n s k i jarak j e j e d a n o d
m n o g i h d u b o k o m o r k i h jaraka
3
o d m o r s k a r a v n i c a prekriva na rubovima Tihog oceana.
oko d v i j e t r e ć i n e o c e a n s k o g To su jarci u o b l i k u slova V,
dna. Z a p o č i n j e uz podnožje paralelni s kontinentom ili
strmih kontinentalnih p a d i n a otočnim nizom.
; d j e se skupljaju sedimenti D u b o k o m o r s k i jarak pro-
u l a z e u b l a t n j a v e struje. Što teže se d u b o k o ispod p o d -
smo d a l j e o d kontinentalnih morske r a v n i c e . N a v r h u
oadina, sloj sedimenata je ta- m o ž e biti širok 50 do 100 ki-
nji i nagib p o d m o r s k e r a v n i c e lometara, ali na d n u ne pre-
oostaje sve slabiji. lazi širinu od n e k o l i k o kilo-
P o v r š i n u p o d m o r s k i h rav- metara. V e ć i n o m ih n a l a z i m o
nica prekidaju d u b o k i o c e a n - u T i h o m o c e a n u , ali ih ima
ski jarci ili podmorski v u l - i na K a r i b i m a , u j u ž n o m At-
kani, koji se o b i č n o n a l a z e lantiku i Indijskom o c e a n u .
na rubovima ploča Zemljine D u b o k o m o r s k i jarci ozna-
kore. Postoje također i izdvo- č a v a j u mjesta gdje se o c e a n 
jene p o d m o r s k e p l a n i n e , o d sko d n o p o d v l a č i p o d konti-
Kojih n e k e d o s e ž u do povr- nentalnu p l o č u .
šine i tvore o t o k e .

< K O J E JE M O R E
NAJSLANIJE?
M r t v o m o r e što s e p r o t e ž e
na granici Izraela i J o r d a n a
najslanije je m o r e na svijetu.
O n o j e više o d d e s e t p u t a sla
nije o d p r o s j e č n o g o c e a n a .
M r t v o m o r e n e m a izlaza. V e -
ć i n u v o d e donosi m u rijeka
J o r d a n n a sjeveru. M i n e r a l n i
izvori na d n u i uz o b a l e M r -
tvog mora p o v e ć a v a j u slanost
vode. Budući da ondje vlada
vrlo topla i suha klima, v o d a
brzo isparava, pa je p o v e -
ć a n a k o n c e n t r a c i j a soli
u m o r u . O n a se i v a d i u plit-
kim b a z e n i m a za isparava
nje. N a fotografiji v i d i m o pri-
r o d n e naslage u M r t v o m e
moru.
O b a l e M r t v o g mora s u naj-
niži d i j e l o v i k o p n a na Z e m l j i 
noj p o v r š i n i : n a l a z e se 393
metra ispod morske razine.
N a jugu s e nalazi C r v e n o
m o r e , j e d a n o d najslanijih d i -
j e l o v a o t v o r e n o g m o r a . I ov-
dje j e v e l i k a koncentriracija
soli jer na j a k o m s u n c u v o d a
brzo isparava, a n o v e v o d e
m a l o pritječu iz o k o l n i h p u -
stinja.

25
 PLANET ZEMLJA

V G D J E SE N A L A Z I V G D J E SE J A V L J A J U v i đ a j u na rijeci C h ' i e n t ' a n g 

NAJVEĆI ARHIPELAG? PLIMNI VALOVI? 'kian koja utječe u zaljev
H a n g z h o u u K i n i . Za visokih
Arhipelag je m o r e s m n o g o P l i m n i v a l je visoki val što se plima val d o s e ž e visinu o d
otoka. Ta riječ je u p o č e t k u prilikom dolaska plime penje 7,5 metara i putuje b r z i n o m
o z n a č a v a l a Egejsko m o r e uz estuarij rijeke. Javljaju se od 24 kilometra na sat. N j e -
s mnoštvom grčkih otoka. s a m o na mjestima velikih gov se z v u k č u j e i s u d a l j e n o -
N a j v e ć i arhipelag se nalazi plimnih razlika i u Ijevkastim sti od 22 kilometra!
na jugoistoku Azije, gdje ti- estuarijima. P l i m n i val n a j v e ć e g
suće otoka sačinjava Indone- o b u j m a prolazi duž g l a v n o g
ziju, i s t o č n u M a l e z i j u i Fili- D o l a s k o m p l i m e u riječni izlaza A m a z o n e , C a n a l d o
pine. estuarij, plitka v o d a i tok ri- N o r t e a . J e d a n o d najbržih
j e k e s p r e č a v a j u njen prolaz. p l i m n i h v a l o v a javlja se na
Indonezija leži na v i š e od 13 Z b o g toga se v o d a skuplja rijeci H o o g h l v , ogranku G a n 
tisuća otoka, od kojih je o k o i p o m i č e p r e m a rijeci gesa.
3000 naseljenih. O t o c i se u obliku velikog, prelamaju Z a razliku o d toga, plimni
protežu na površini od 5 0 0 0 ćeg vala. v a l u engleskoj rijeci S e v e r n
kilometara, o d M a l a j s k o g po- N a j v e ć i p limni v a l o v i s e viši j e o d j e d n o g metra.
luotoka, n a z a p a d u , d o N o v e
G v i n e j e . M n o g i indonezijski
otoci su v u l k a n s k i . Sa sje-
v e r n e strane oni o m e đ u j u
dubokomorski Javanski
jarak.
Indonezija dijeli d v a otoka
s drugim d r ž a v a m a . D i o
otoka B o r n e o pripada istoč-
noj M a l e z i j i , dok P a p u a 
N o v a G v i n e j a dijeli otok sa
Z a p a d n i m Irijanom.
F i l i p i n i m a pripada v i š e o d
7000 otoka, iako o k o 90 p o -
sto površine otpada na 11
n a j v e ć i h otoka.

A G D J E SE J A V L J A J U
NAJVEĆE PLIME?
Najveći raspon plime i oseke
zabilježen je u zaljevu F u n d y
i z m e đ u N e v v Brunsvvicka
i N o v e Škotske u istočnom
dijelu K a n a d e . Prosječna
plima je visoka 14,5 metara,
ali je z a b i l j e ž e n o i r e k o r d n i h
16,3 metra.
V o d e Atlantskog o c e a n a
u l a z e u uski zaljev F u n d y
i stvaraju v e l i k e p l i m e
i o s e k e . T a j g o l e m i plimni ra-
spon stvara u z a l j e v u plimni
v a l , iako se ne radi o estu
ariju v e l i k e rijeke. T o k p l i m e
o b o g a ć u j e živi svijet u v o d i ,
pa je taj zaljev pravi raj za
ptice m o č v a r i c e .
V e l i k i p l i m n i raspon ima
i estuarij rijeke R a n c e u F r a n -
c u s k o j . N a t o m j e mjestu iz-
građena prva hidroelektrična
centrala na svijetu.
N e o č e k i v a n o visoke plime
m o g u uzrokovati v e l i k e štete.
O b i č n o su posljedica velikih
plimnih valova uzrokovanih
j a k i m vjetrovima i niskim
zračnim tlakom u vrijeme
kad se o č e k u j e visoka p l i m a .

26

> GDJE SE NALAZI NAJDUBLJI GREBEN NA SVIJETU?
Veliki koraljni greben uzosjeverno
istočnu obalu
IG D J EN A L A Z I M OF J O R D O V E ? doline kroz koje su tekli. N e -
Fjordovi su dugi, uski, strmi
morski z a l j e v i . S t v o r i l i s u i h
l e d e n j a c i koji s u p r o d u b l j i v a l i F j o r d o v e n a l a z i m o na planin-
p u e do središta kvinslandske
bale.
Australije najdublji je greben na svijetu.
Koraljni grebeni nastaju s a m o
u tropskim m o r i m a gdje je
v o d a topla i plitka, pa se raz- je vjerojatno bila m n o g o
v i o bogati svijet morskih p o - niža.
lipa. P o p u t m o g i h drugih gre
b e n o v a , V e l i k i koraljni gre
stankom ledenjaka, doline
u o b l i k u s l o v a U i s p u n i l o je
more.
F**l /VNliiii I ZEI\/1I_JA
b e n o b r u š a v a se u v o d u koja
je preduboka da bi d a n a s o n -
d j e Dugačak
živjeli koralji. je više
M e đ uod
t i m2000
, kilometara
u v r i j e m e kad se greben p o -
č e o stvarati, morska razina
V e l i k i koraljni greben je 45
d o 6 0 kilometara udaljen o d
australske o b a l e . N a sjeveru
je širok svega 15 do 20 kilo-
metara, ali se na jugu proteže
3 2 5 kilometara u m o r e . S a m o
je o k o deset sigurnih prolaza
kroz g r e b e n , pa je to vrlo
o p a s n o p o d r u č j e za plo-
vidbu.
N a grebenu j e p r o n a đ e n o
više od 340 podvrsta koralja
neopisivih boja i o b l i k a , m e đ u
kojima se skrivaju b r o j n e pre-
krasne ribe i druga morska
stvorenja. O d n e d a v n a dije-
l o v e grebena uništavaju neke
vrste morskih z v i j e z d a koje
skidaju ž i v e p o l i p e s njihova
tvrdog p o d n o ž j a .
skim o b a l a m a koje su e r o d i -
rali l e d e n j a c i . N a j p o z n a t i j i
i najdulji su norveški fjor-
d o v i . Fjord S o g n e se proteže
od mora do Lusterfiorda i d u g
je 183 kilometra. N j e g o v a
prosječna širina iznosi 4,75
kilometara. P o p u t v e ć i n e fjor-
d o v a , n e o b i č n o j e d u b o k , ali
u z o b a l u postaje sve p l i ć i . N a
n a j d u b l j e m mjestu fjord
S o g n e j e d u b o k 1245 metara.
Fjord N o r d v e s t na istoku
G r e n l a n d a j e još d u l j i . N j e -
gova duljina iznosi 3 1 3 kilo-
metara.
F j o r d o v e n a l a z i m o i na
o b a l a m a Islanda, d u ž p a c i 
fičke o b a l e K a n a d e i A l j a s k e ,
na jugu Č i l e a i na j u ž n o m
otoku N o v o g Z e l a n d a . N a fo-
tografiji v i d i m o selo na kraju
norveškog fjorda.
27
 PLANET ZEMLJA

< K O J A JE RIJEKA a u d e l t a m a imaju m n o g o

NAJDULJA?
Tri najdulje rijeke na svijetu
su Nil u Africi, duljine 6 6 7 0
kilometara, A m a z o n a u Juž-
noj A m e r i c i , duljine 6 4 4 8 ki-
lometara i MississippiMisso-
uri u Sjevernoj A m e r i c i , d u -
ljine 5 9 7 0 k i l o m e t a r a .
Različiti stručnjaci d a j u ra-
zličite p o d a t k e o duljini
o v i h triju velikih rijeka. R a -
zlog t o m e je što nije lako
t o č n o odrediti gdje rijeka
p o č i n j e , a gdje z a v r š a v a . S v e
imaju brojne pritoke,
kanala.
P o č i n j e li N i l u jezeru Vik
torija, kao što kažu n e k e
knjige? N a j d a l j i izvor N i l a j e
L u v i r o n z o u B u r u n d i u koji ut-
j e č e u K a g e r u , a zatim u j e -
zero Viktorija.
N a j d a l j i izvor A m a z o n e
p r o n a đ e n je u P e r u u 1 9 5 3 .
g o d i n e . A l i gdje rijeka zavr-
š a v a ? K a n a l d o N o r t e se
o b i č n o smatra n j e n i m glav-
nim i z l a z o m . M e đ u t i m , rijeka
Para je također prometna, pa
a k o nju s m a t r a m o i z l a z o m ,
A m a z o n a j e d u g a č k a 6750
kilometara.

> K O J A JE RIJEKA N i l t e č e prilično sporo za

NAJVEĆA? tako v e l i k u rijeku: u sekundi
n j e g o v i m koritom p r o đ e o k o
A m a z o n a je veća od Nila. 3 1 2 0 prostornih metara. S v e
V o d e Amazone potječu s p o - v e l i k e svjetske rijeke, osim
dručja gotovo dvostruko ve- M u r r a v  D a r l i n g a u Australiji,
imaju v e ć i protok v o d e .
ćeg nego v o d e Nila. Sadrži
O d svih rijeka A m a z o n a
daleko više vode i plovna je većim dijelom svoga toka.
/>os) ns/v/še vode. • kroz <?(</
u sekundi p r o đ e o k o 180,000

Dvije glavne pritoke Nila, Bi-

B r o j n e pritoke d o n o s e v o d u
jeli i P l a v i N i l , izviru u p o -
s p o d r u č j a v e ć e g od s e d a m
dručjima s prilično velikom
milijuna č e t v o r n i h k i l o m e -
količinom padalina. M e đ u t i m ,
tara.
v e ć i m d i j e l o m svoga toka N i l
prolazi pustinjskim predje-
lima gdje pritječe m a l o v o d e ,
a m n o g o isparava. Z b o g toga

< G D J E SE N A L A Z E v i s o k i h , strmih platoa.

NAJVIŠI VODOPADI?
Najviši v o d o p a d i na svijetu
su A n g e l o v i v o d o p a d i na ri-
jeci C a r r a o , pritoci rijeke C a 
roni u Venezueli, u Južnoj
A m e r i c i . U k u p n i p a d v o d e iz-
nosi 9 7 9 m e t a r a , d o k je naj-
dulji p a d 8 0 7 m e t a r a .
A n g e l o v i v o d o p a d i su s a m o
jedan od nekoliko vrlo viso-
kih v o d o p a d a u t o m dijelu
V e n e z u e l e , o d kojih v e ć i n a
nije izmjerena i n e m a ime-
na. J a v l j a j u se na mjestima
gdje rijeka t e č e preko ruba
A n g e l o v i v o d o p a d i su
d u g o poznati l o k a l n i m Indi-
j a n c i m a koji ih n a z i v a j u C h e 
r u n  M e r u . Evropljani su ih
prvi put vidjeli 1910. g o d i n e ,
a p o n o v n o su otkriveni 1937.
godine.
Drugi po redu su T u g e l a
vodopadi u Natalu, Južnoa-
frička R e p u b l i k a . Na tom se
mjestu rijeka T u g e l a o b r u š a v a
niz liticu visoku 9 4 7 metara.
U N o r v e š k o j se na v o d o p a -
dima Utigard voda od lede-
njaka Jostedal o b r u š a v a
u 8 0 0 metara nižu rijeku
Nesdal.

28
 5
LANET Z E M L J A

> GDJE SU ZABILJEŽENE p o d i ž e n j e n o korito i mije-

NAJVEĆE POPLAVE? nja joj tok. T i s u ć a m a godina
ljudi duž rijeke p o d i ž u
b r a n e da bi spriječili p o -
Neke od najvećih poplava na
plave. Međutim, ponekad se
svijetu javile su se kad se ki
b r a n e preliju i dolazi do ka-
n e s k a r i j e k a H w a n g  h o izlila i z s v o g k o r i t a . U p o p l a v a m a 1 9 3 1 . g o d i n e p o g i n u l o j e v i š e o d 3 , 5 m i l i j u n a l j u d i .
TASTROFA^

m e đ u srpnja i rujna, za n a j v e -
ć i h kiša. T e š k o ć e se javljaju
i u p r o l j e ć e , kad se južni d i -
Hwangho, ili »žuta rijeka«, j e l o v i o t a p a j u , dok j e v e l i k a
je najblatnija rijeka na svi- petlja na sjeveru još uvijek
jetu. O n a protječe 4 8 0 0 ki- z a m r z n u t a . D a n a s se za k o n -
lometara kroz sjeverni d i o trolu riječne razine i n a v o d -
K i n e i sa s o b o m nosi više od n j a v a n j e koriste p o s e b n e
1,5 milijardi tona mulja. b r a n e poput o v i h na fotogra
O k o četvrtine tog mulja s e fiji.
taloži o k o riječnog ušća,
< G D J E SE N A L A Z I U Kaspijsko m o r e utječu
NAJVEĆE JEZERO? V o l g a i U r a l , ali iz njega ne
istječe ni j e d n a rijeka. N a l a z i
N a j v e ć e jezero na svijetu je se u pustinjskom p o d r u č j u ,
Kaspijsko m o r e , što se pro- tako d a m n o g o v o d e ispa-
teže između Irana i Sovjet- rava, d o k je preostala v o d a
skog Saveza, lako se naziva vrlo slana. K a k o se v o d e pri-
m o r e m , o n o nije p o v e z a n o toka sve više iskorištavaju za
s o c e a n i m a ; to je vrlo veliko n a t a p a n j e i industriju, m a n j e
kontinentalno jezero. ih utječe u Kaspijsko m o r e .
U k u p n a površina m u iznosi T a k o n a j v e ć e j e z e r o na svi-
371,800 četvornih kilome- jetu postaje sve m a n j e .
tara. N a j v e ć e slatkovodno je-
zero je Superior, što se pro-
teže i z m e đ u S A D i K a n a d e .
R a z i n a Kaspijskog mora na-
O n o pokriva 82.350 četvor-
lazi se 28 metara ispod mor-
nih kilometara.
ske razine, a na n a j d u b l j e m
mjestu je još 9 8 0 m niže.

> G D J E SE N A L A Z I U k u p n a površina jezera Titi-

NAJVIŠE JEZERO? c a c a iznosi o k o 8300 četvor-
nih kilometara, a na najdub-
Najviše jezero na svijetu je ljem mjestu d u b o k o je 370
neimenovano ledenjačko je- metara. V o d a u njega pritječe
zero nedaleko M o u n t Evere u n e k o l i k o planinskih rijeka
s t a , š t o l e ž i 5 8 8 0 m e t a r a iz- u A n d a m a , a izlijeva se u j e -
nad morske razine. N a j v e ć e zero P o o p o , te nestaje u su-
tibetsko jezero, N a m Tso, na- h o m altiplanu (visokoj rav-
lazi s e 4 5 7 8 m e t a r a i z n a d nici).
mora. N a j v e ć e plovno jezero P o d r u č j e o k o jezera Titi-
na svijetu je Titicaca (na fo- c a c a je p o s v e r a v n o i bez dr-
tografiji), što se p r o t e ž e na v e ć a . Čvrstu travu pasu l j a m e
granici između Perua i Boli- i v i k u n j e . U jezeru rastu to
vije. S m j e š t e n o je 3 8 1 1 m e - toro trske koje lokalni Indi-
tara iznad m o r a i po njemu j a n c i upotrebljavaju za
plove jezerski brodovi. izradu č a m a c a , k u ć a , p a č a k
i otoka na k o j i m a ž i v e .

29
 PLANET ZEMLJA
A G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆA SPILJA?
N a j v e ć a spiljska d v o r a n a n a
svijetu je d v o r a n a S a r a w a k
u istočnoj Maleziji, otkrivena
1980. godine.
N a j v e ć i spiljski s u s t a v n a -
lazi s e p o d n a c i o n a l n i m p a r -
kom Mammoth Cave u ame-
ričkoj državi Kentucky.
S a r a w a k j e d i o istočne M a l e -
zije i nalazi se na otoku B o r -
n e o . D v o r a n a S a r a w a k pro-
stire se ispod n a c i o n a l n o g
parka G u n u n g M u l u . P r o n a đ -
e n a je 1980. g o d i n e , i utvrđ-
e n o j e d a j e duga 700, široka
u prosjeku 300 i visoka ba-
rem 70 metara.
U n a c i o n a l n o m parku
M o m m o t h C a v e (na fotogra-
fiji) nalazi se čitav niz spilja
i prolaza na različitim razi-
n a m a . Č i t a v sustav j e d u g
više od 307 kilometara.
S v e g a 4 kilometra od ulaza
u spilju M o m m o t h ulazi se
u sustav spilja Flint R i d g e .
G o s p o đ a P. Crowther je
1 9 7 2 . g o d i n e pronašla p o d -
z e m n i put koji p o v e z u j e ta
d v a sustava.
30
A K O J A JE SPILJA
NAJDUBLJA?
Najdublja do danas pronađ-
e n a spilja j e G o u f f r e J e a n
Bernard u francuskim Al-
pama. Ekipa francuskih spe-
leologa se 1982. godine spu-
stila 1 4 9 4 m e t r a i s p o d p o v r -
šine.
Tijekom petodnevne ekspedi-
c i j e , 1 9 8 2 . g o d i n e , francuska
ekipa G r o u p e S p e l e o V u l c a i n
je postavila novi dubinski re-
kord z a s p e l e o l o g e . N a s v o m
putu u p o d z e m l j e preronili su
sifon d u l j i n e 40 metara koji
ih je o d v e o u novi niz pro-
laza. T a d a su doprli do d u -
b i n e od 1494 metra ispod po-
vršine z e m l j e .
U Francuskoj postoje
i druge d u b o k e spilje. S p i l j e
G o u f f r e Berger n e d a l e k o G r e 
noblea d u b o k e su 1100 m e -
tara. D a n a s se zna da je spi-
lja G o u f f r e da la Pierre Saint
Martin u Pirenejima duboka
1350 metara.
D r u g a najdublja spilja na
svijetu je S n j e ž n a j a u Sovjet-
s k o m S a v e z u . Istraživači su
se kroz n j e n e h o d n i k e spustili
1350 metara ispod p o v r š i n e .
A GDJE NALAZIMO
NAJVEĆE STALAKTITE
I STALAGMITE?
N a j v e ć i stalaktiti vise sa svo-
d o v a španjolskih spilja, d o k
se najveći stalagmiti uzdižu
s p o d o v a f r a n c u s k i h spilja.
Stalaktiti i stalagmiti nastaju
u spiljama gdje v o d a zasi-
ć e n a kalcij k a r b o n a t o m n e -
prestano kaplje sa svoda. P r i -
t o m se vrlo sporo skupljaju
taloži, pa za nastanak velikih
stalaktita i stalagmita treba
proći više tisuća g o d i n a .
N a j v e ć i poznati stalaktit je
stup koji visi 59 metara sa
svoda spilje C u e v a d e N e r j a ,
istočno od M a l a g e u Š p a n j o l -
skoj. Tu d i v o v s k u spilju je
1959. g o d i n e pronašao pastir
tražeći izgubljenu loptu. D a -
nas je to p o d z e m n a d v o r a n a
za koncerte i balete.
N a j d u l j i slobodni stalaktit
d u g a č a k j e s e d a m metara,
a visi u spilji Poli an lonain
u C o u n t r y C l a r e u u Irskoj.
V e l i k i stalagmit u f r a n c u -
skoj spilji A v e n A r m a n d naj-
viši je na svijetu. U z d i ž e se
29 metara uvis.
 PLANET ZEMLJA

> G D J E SE N A L A Z E u ergu IsaouanenTifernine,

NAJVEĆE PJEŠČANE
DINE?
Najviše zabilježene pješčane
dine nalazimo u središnjem
Alžiru u S a h a r i . O n e se p o n e 
Ikad i z d i ž u d o 4 3 0 m e t a r a .
S a m o desetinu S a h a r e prekri
. a j u vjetrom n o š e n e d i n e .
Ostatak z a u z i m a j u r a v n i c e ,
olatoi i p l a n i n e . V e ć i n u pije
~Na n a l a z i m o u 25 velikih po-
dručja z v a n i h ergovi. O n i se
o d l i č n o razlikuju o d o k o l n i h
dijelova pustinje bez pijeska.
Najviše dine nalazimo
sjeverno o d p l a n i n a H o g g a r .
N a j v e ć e p o d r u č j e pješčanih
dina u S a h a r i je V e l i k i istočni
erg na granici Alžira i Tunisa.
Tu pijesak prekriva o k o 518
tisuća četvornih kilometara.
N a j v e ć a površina prekri-
vena dinama je Rub'al
K h a l i , ili »prazan prostor«,
u Arapskoj pustinji. Z a u z i m a
o k o 6 5 0 tisuća č e t v o r n i h ki-
lometara j u ž n e Saudijske
A r a b i j e . Središnje p j e š č a n e
p l a n i n e uzdižu se do 2 5 0
metara.

A GDJE NALAZIMO
ARTEŠKE B U N A R E ?
Arteški bunari su izvori pod-
zemne vode koje pod prirod-
nim tlakom izviru na povr-
šinu. I m e i m p o t j e č e o d f r a n -
cuskog mjesta Artois, gdje je
u v a p n e n a č k o m sloju isko-
pano mnogo takvih bunara
da bi se došlo do vode.
Crtež p o k a z u j e kako nastaje
arteški bunar. Kiša koja pada
na v i š e tlo protječe kroz slo-
j e v e propusnih stijena. N a ni-
skim d i j e l o v i m a tla p o r o z n e
stijene su stiješnjene i z m e đ u
nepropusnih slojeva. Sloj
u k o j e m se z a d r ž a v a v o d a
z o v e m o akvifer.
P r o b i j e m o li u dolini sloj
nepropusnih stijena, doprijet
ć e m o d o akvifera. B u d u ć i d a
j e razina p o d z e m n e v o d e
viša od površine bunara, o n a
p o d vlastitim t l a k o m izvire na
površinu.
N a j v e ć i arteški bunar na
svijetu nalazi se u Australiji.

< GDJE NASTAJU životinje iscrpljuju pašnjake,

PUSTINJE?
R u b o v i nekih pustinja se lo-
šim gospodarenjem i nepra-
v i l n o m o b r a d o m tla p o l a k o
šire.
Polupustinjska p o d r u č j a
imaju osjetljiva tla i lošu
klimu. N a k o n nekoliko do-
brih godina o b i č n o slijedi n e -
koliko loših g o d i n a . Z a d o -
brih godina ratari proširuju
kultivirano tlo, p o v e ć a v a j u
b r o j s v o j e stoke i k o p a j u v i š e
bunara. M e đ u t i m , u nizu suš-
nih godina usjevi p r o p a d a j u ,
golo tlo uništava vjetar,
a mnogi bunari presušuju.
T a k v e su teškoće p o č e t k o m
tridesetih godina stvorile
u S A D »zdjelu prašine«, a se-
damdesetih godina proširile
Saharu.
Z b o g teškoća u p r o n a l a ž e -
nju ogrijeva m n o g e p o l u p u 
stinje su ostale bez d r v e ć a
i grmlja, pa je tlo postalo
m n o g o p o d l o ž n i j e eroziji.
N e k a su p o d r u č j a preobra
žena sustavima za n a v o d n j a -
v a n j e , ali loše g o s p o d a r e n j e
v o d o m m o ž e štetiti
zemljištu.

31
> G D J E JE I S U Š I V A N J E M
TLA P O D V O S T R U Č E N A
VELIČINA DRŽAVE?

Nizozemska je jedna od naj-

manjih evropskih država. Pa
ipak, p o l o v i c a njenog po-
d r u č j a d o b i v e n a je isušiva-
njem močvara, jezera i mora.

N i z o z e m s k a leži na delti koju

tvore rijeke R a j n a , M e u s e
i S c h e l d t . V e ć i n a tla nalazi se
30 metara ispod razine m o r a ,
a p o l o v i c a u k u p n e površine
je ispod razine v i s o k e p l i m e .
P o d r u č j a z e m l j e oteta
moru n a z i v a m o polderima.
O k r u ž e n i su nasipima koji ih
štite od p o p l a v a i ispresije- ider Z e e j e 1 9 3 2 . g o d i n e bra- g o l e m i h poldera. Delta pro-
c a n i j a r c i m a za isušivanje. n o m d u g o m 3 2 kilometra jekt j e z a t v o r i o s v e izlaze
V o d a s e n e k o ć odstranjivala odsječen od mora. Nekadaš- o s i m d v a izlaza R a j n e i M e 
v j e t r e n j a č a m a , ali d a n a s d i  nji zaljev je pretvoren u slat- usa i S c h e l d t a . T i m e se z e m -
esel c r p k a m a . k o v o d n o j e z e r o Ijssel, a d a - lja štiti od p o p l a v a i stvara
G l a v n i s u v r e m e n i projekti nas na tom mjestu n a l a z i m o spremište v o d e s n o v i h
isušivanja tla uključuju Z u  2 2 6 0 č e t v o r n i h kilometara 150 k m 2 k o p n a .
ider Z e e i Delta projekt. Z u  n o v e z e m l j e p o d i j e l j e n e u pet

> KOJE JE M J E S T O NA
ZEMLJI
NAJOSAMLJENIJE?

S a m o je petina kopna gusto

naseljena, pa još uvijek ima
m n o š t v o pustih mjesta. N a j o 
samljenije naseljeno kopno je
Tristan da C u n h a , vulkanski
otok u južnom Atlantiku.
Najbliže naseljeno tlo od
njega je u d a l j e n o 2 0 0 0 kilo-
metara.

Četiri petine Z e m l j i n o g
kopna j e presuho, p r e h l a d n o ,
prebrdovito ili prešumovito
da bi ga mogli nastaniti ljudi.
N a j r j e đ e naseljeni kontinent
je Antarktika na kojoj n e m a
trajnih naselja, d o k je najrjeđe
naseljena z e m l j a G r e n l a n d .
N a j o s a m l j e n i j i otok j e B o 
uvet, nenaseljeni norveški
protektorijat u j u ž n o m A t l a n -
tiku. N a j b l i ž e k o p n o , n e n a s e -
ljena o b a l a Antarktike, uda-
ljeno je 1 700 kilometara.
N a j u d a l j e n i j i naseljeni k a n . T a d a su svi s t a n o v n i c i
otok, Tristan da C u n h a , velik bili e v a k u i r a n i , ali su se na-
je samo 98 četvornih kilome- kon d v i j e g o d i n e vratili, lako
tara. N a j b l i ž e naseljeno je otok vrlo o s a m l j e n , njegovi
k o p n o j e otok S v . H e l e n a , stanovnici su vrlo sretni.
u d a l j e n a 2 1 2 0 kilometara sje-
veroistočno.
N a otoku Tristan d a C u h n a
j e 1 9 6 1 . g o d i n e proradio v u l 

32

A G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆE UMJETNO
JEZERO?
U m j e t n o jezero najveće po-
v r š i n e je V o l t a u G h a n i , u za-
padnoj Africi. Rezervoar
Bratsk na rijeci A n g a r i
u S S S R  u je umjetno jezero
s najvećom količinom vode.
Rijeka V o l t a j e 1 9 6 5 . g o d i n e
pregrađena b r a n o m A k o 
s o m b o koja je izgrađena na
j u ž n o m dijelu k a n j o n a radi
hidrocentrale.
Iza brane se u dolini rijeke
V o l t e i njenih g l a v n i h pri-
toka, B i j e l e i C r n e V o l t e , p o -
č e l o stvarati j e z e r o . D a n a s j e -
zero prekriva površinu od
oko 8482 četvornih kilome-
tra, a o b a l a mu je duga 7250
kilometara. S t a n o v n i c i koji su
n a s e l j a v a l i p o t o p l j e n a po-
dručja preseljeni su na n o v e
o b a l e jezera.
J e z e r o V o l t a j e v e l i k o , ali
prilično plitko, pa m j e s t i m i c e
iz v o d e izviruju ostaci potop-
ljenih š u m a . N j e g o v ukupni
v o l u m e n iznosi svega 148
prostornih kilometara, dok
rezervoar Bratsk u S S S R  u
obuhvaća 169,25.
A G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆA JAMA
STVORENA ČOVJEČJOM
RUKOM?
Najveći suvremeni kameno-
l o m , u k o j e m se kopa stroje-
vima, je rudnik bakra Bing
h a m C a n y o n (na slici) u dr-
žavi U t a h , u S A D . Prostire se
p o v r š i n o m o d 7,2 č e t v o r n i h
kilometara, a d u b o k je 774 m.
»Velika jama« Kimberleya
u južnoj Africi je stari rudnik
d i j a m a n a t a koji su u p r o š l o m
stoljeću lopatama i krampo-
vima kopale tisuće rudara.
P r o m j e r m u iznosi o k o 5 0 0 m ,
a dubok je gotovo 400 m.
G o d i n e 1 8 7 1 . n a farmi gdje
je kasnije podignut rudnik
K i m b e r l e y p r o n a đ e n i su dija-
m a n t i . D o 1 8 7 2 . g o d i n e dija-
m a n t e j e tražilo v i š e o d 3500
rudara. K o p a j u ć i kimberlitnu
stijenu načinili su veliku
j a m u . Iskopano j e više o d 2 5
milijuna tona stijene i o k o tri
tone d i j a m a n a t a .
Kopanje na otvorenom
kopu prestalo je kad su
o d r o n i postali prečesti. R u d -
nik je zatvoren 1 9 1 5 . g o d i n e ,
a d a n a s je do p o l o v i c e ispu-
njen v o d o m .
\NET ZEMLJA
A G D J E SE J A V L J A J U
KISELE KIŠE?
Kiša je uvijek d o n e k l e kisela,
ali \ e vzx\ad uvlustu^kih p o -
dručja Sjeverne Amerike
i E v r o p e kiselija jer upija ot-
p a d n e p l i n o v e koji z a g a đ u j u
atmosferu.
Kišnica reagira s ugljik dioksi-
d o m u zraku i postaje vrlo
slaba ugljična kiselina koja
m o ž e otopiti a l k a l n u v a p n e 
n a č k u stijenu.
Kišnica m o ž e reagirati
i s p l i n o v i m a koje ispuštaju
t v o r n i c e , elektrane i a u t o m o -
bili. Vjetrovi raznose p l i n o v e ,
pa se često d o g a đ a da razbla
ž e n a s u m p o r n a i d u š i č n a ki-
selina p a d a j u vrlo d a l e k o o d
izvora z a g a đ e n j a . T o z o v e m o
kiselom kišom, jer je kiselost
kiše p o d i g n u t a n a u m j e t a n
način.
Kisele kiše p o v e ć a v a j u ero-
ziju stijena i gr a đ e v i n s k o g m a -
terijala, p o s e b n o v a p n e n c a .
Jezera i rijeke se p o l a k o truju,
u g r o ž a v a j u ć i živi svijet. L i c e
k a m e n o g kipa na fotografiji
izgriženo je kiselom kišom.
33
 PLANET ZEMLJA

< G D J E SE U Z G A J A azijskim b r e ž u l j c i m a naprav-

RIŽA?
Riža h r a n i više ljudi od bilo
koje d r u g e ž i t a r i c e . V e ć i n i
s t a n o v n i k a i s t o č n e A z i j e riža
j e o s n o v n i i z v o r ugljikohi
drata.
Za uzgoj riže potrebni su to-
plo v r i j e m e i m n o g o v o d e .
V o d a m o ž e pritjecati o d jakih
kiša, primjerice monsunskih
u A z i j i , ili n a v o d n j a v a n j a .
U z g a j a se na r a v n i c a m a jer
se razina v o d e na p o l j i m a
mora strogo kontrolirati.
Z b o g toga su na m n o g i m
ljene terase. N e k e o d njih
stare su stotine g o d i n a .
R i ž i n e se s a d n i c e uzgajaju
u p o s e b n i m klijalistima, a za-
tim se presađuju na potpo
Ijena polja. N a k o n četiri d o
pet m j e s e c i riža je s p r e m n a
za ž e t v u , pa se polja isušuju.
O s i m u A z i j i , riža se d a n a s
uzgaja i u drugim t o p l i m ,
v l a ž n i m d i j e l o v i m a svijeta.
Mehaniziranom obradom
u S A D i južnoj Evropi riža
se uzgaja za izvoz.

> ODAKLE POTJEČE vlakna odvajaju od sjemenki,

PAMUK?
P a m u č n e niti kojima šijemo
ili koje t k a m o u t k a n i n u d o b i -
vaju se od celuloznih vlakana
ovijenih o k o sjemenki.
Grmoliki pamuk je jednogo-
dišnja biljka. V r l o brzo raste
i cvjeta, te razvija m a l e , z e -
lene t o b o l c e sa s j e m e n j e m
okruženim dlačicama.
K a d t o b o l a c sazre, p u c a i
iz njega izviruje m e k i , bijeli
pamuk.
N a k o n b e r b e , p a m u k treba
očistiti. Pritom se p a m u č n a
a zatim p e r u , češljaju i
tkaju.
P a m u k j e bio g l a v n a i n d u -
strijska biljka na istoku S A D .
D o v e d e n i su m n o g i A f r i k a n c i
koji su kao robovi radili na
p l a n t a ž a m a . N a S A D još u v i -
jek otpada gotovo petina
svjetske p r o i z v o d n j e . Egipat
i S u d a n također izvoze pa-
muk, a sve se č e š ć e uzgaja
i u d i j e l o v i m a istočne Afrike
i J u ž n e A m e r i k e , te u Indiji,
Pakistanu i K i n i .

> G D J E SE U Z G A J A ČAJ? brežuljcima Gruzije u

Č a j koji p i j e m o d o b i v a s e o d
izmrvljenih listića z i m z e l e -
n o g g r m a što se uzgaja u p o -
d r u č j i m a t o p l e , v l a ž n e klime.
N a j b o l j e uspjeva u tropskoj
klimi n a v i s i n a m a d o 2 3 0 0
metara.
Č a j je u E v r o p u u v e z e n iz
K i n e . K a k o j e postajao sve
o m i l j e n i j i , N i z o z e m c i u Indo-
neziji i Britanci u Indiji i Sri
Lanki zasadili su prve e v r o p -
ske plantaže. D a n a s se gr-
m o v i č a j a uzgajaju i u J a -
p a n u , istočnoj Africi te na
SSSRu.
Da bi č a j uspijevao, treba
mu toplina, vlaga i propusno,
p l o d n o tlo. N a p l a n t a ž a m a s e
g r m o v i podrezuju na visinu
od 1,5 metra, tako da ih je
lako brati. U b i r u se s a m o
mladi listići na v r h o v i m a
g r a n č i c a , te se šalju u tvor-
n i c e gdje se najprije suše, za-
tim savijaju i ostavljaju da
fermentiraju. Z a g r i j a v a n j e m
i sušenjem d a j e se k o n a č n i
okus č a j u koji je zatim spre-
m a n za tržište.

34
 PLANET ZEMLJA

ODAKLE POTJEČE rasla i u p o d r u č j e A m a z o n e

GUMA?
Prirodna guma dobiva se od
Lateksa, t e k u ć i n e k o j a s e n a 
azi pod korom gumijevca.
se useljavalo sve više ljudi.
Londonski botanički vrt
u K e w u prenio je gumijevac
u jugoistočnu A z i j u . P l a n t a ž e
u M a l e z i j i i Indoneziji su

ske kišne š u m e i raste u to- gumu. M a n j e količine dolaze

plim, vlažnim, ekvatorijalnim iz Z a i r a i z a p a d n e Afrike.
područjima. Kora g u m i j e v c a se z a r e -
zuje tako da se lateks slijeva
u posudu učvršćenu g u m o m .
A m a z o n s k i Indijanci su prvi
Lateks se zatim d i m i i v u l k a 
skupljali lateks i od njega
nizira, te tako nastaje g u m a .
izrađivali vrstu g u m e . G o o d v 
D a n a s se g u m a d o b i v a i p r e -
ear je 1842. godine pronašao
r a d o m nafte.
način za skrućivanje gume.
P o j a v o m bicikla i a u t o m o -
bila, potražnja za g u m o m je

< G D J E JE PRVI P U T A vrlo slični klipu kukuruza. Ta

UZGOJEN KUKURUZ? se biljka m o ž e r a z m n o ž a v a t i
u divljini.
Kukuruz je važna žitarica Thea sinte se m o ž e križati
koja se d a n a s uzgaja u m n o - s k u k u r u z o m da se d o b i j u
gim dijelovima svijeta s to- v e ć i k l i p o v i , v e o m a nalik
o n i m a koje su a r h e o l o z i pro-
plim ljetima. P o t j e č e iz A m e -
našli u N o v o m M e k s i k u ,
rike, gdje je prije dolaska
a v j e r u j e se da su stari o k o
Evropljana bio vrlo važna
2000 godina.
hrana za indijanska plemena.
Za p r v e E v r o p l j a n e koji su
stigli u A m e r i k u »indijanski
Porijeklo s u v r e m e n o g kuku-
kukuruz« je često bio od ži-
ruza (Zea mays) još je uvijek
votnog značaja. Danas se
tajanstveno. T o j e j e d n o g o -
u g l a v n o m koristi kao stočna
dišnja biljka koja d a n a s ovisi
hrana, ali se prerađuje i u ku-
o ljudima. M o ž d a je srodna
kuruzne p a h u l j i c e ili brašno.
s t r a v o m Thea sinte koja raste
u M e k s i k u i čiji su p l o d o v i

< ODAKLE POTJEČE izravno iz grana i d e b l a .

KAKAO?
Kakao se dobiva od sjemenki
koje se stvaraju u velikoj bobi
k a k a o v c a . K a k a o su u S r e d -
njoj A m e r i c i pili A z t e c i i p r i j e
dolaska Evropljana. Kakaovac
^^"inH^Ti^gaja u vrućim,
vlažnim dijelovima Srednje
i J u ž n e A m e r i k e , ali se d a n a s
većinom dobiva iz zapadne
Afrike.
Tropski k a k a o v a c raste
u v l a ž n i m š u m a m a uz e k v a -
tor. V e l i k e b o b e d u g a č k e 15
d o 3 5 c e n t i m e t a r a izrastaju
S v a k a b o b a sadrži 30 do 40
s j e m e n k i . S j e m e n k e se ostav-
ljaju da fermentiraju, te se
suše i prerađuju u kakao ili
čokoladu.
Španjolskim konkvistado
rima prijao je gorki napitak
u Srednjoj A m e r i c i , a do 1 7.
stoljeća su ga prihvatili
i drugi E v r o p l j a n i . B r i t a n c i
i F r a n c u z i su d o n i j e l i kaka-
o v c e u z a p a d n u Afriku, koja
je danas glavni proizvođač
kakaa.

35
 PLANET ZEMLJA

A G D J E SE N A L A Z I V G D J E UZ EKVATOR afričkim ravnicama na grani-

DOLINA SPOMENIKA? NALAZIMO SNIJEG? ci K e n i j e i T a n z a n i j e . N a j v i š i
v r h t e p l a n i n e nalazi s e
Dolina spomenika ( M o n u - Na mjestima gdje je tempera- 5894 m e t r a i z n a d m o r s k e
ment Valley) je dio visoravni t u r a d o v o l j n o niska, snijeg razine.
Kolorado u suhom, jugoza- p o k r i v a tlo t i j e k o m č i t a v e go- Mjesto na kojem počinje
p a d n o m dijelu S A D . Tor- dine, lako je uz ekvator v j e č n i led i snijeg n a z i v a se
njevi, stupovi i d v o r c i m a u morskoj razini vrlo toplo, s n j e ž n o m l i n i j o m . V i s i n a te
nalik masivi, koje ondje na vrhu visokih planina m o ž e linije ovisi o temperaturi i ko-
nalazimo, prirodnog su biti z a i s t a h l a d n o . N e k e ek ličini p a d a l i n a . N a p o l o v i m a
porijekla. vatorske planine, primjerice se snježna linija nalazi na ra-
Kilimandžaro u istočnoj zini tla. K o d 4 0 ° z e m l j o p i s n e
Dolinu spomenika uglavnom Africi i A n d e u Ekvadoru, do- širine nalazi se na visini iz-
sačinjavaju vapnenci pomije- voljno su visoke da se snijeg m e đ u 2 5 0 0 i 5000 metara,
šani s n e k i m drugim t a l o ž n i m nikada ne topi. o v i s n o o s u h o ć i klime, dok
stijenama koje su se nabrale uz ekvator snijeg p o č i n j e n e -
i stvorile i s p u p č e n j a . P r i l i k o m K i l i m a n d ž a r o je v u l k a n što se što iznad 5 0 0 0 metara.
toga drugi su se slojevi r a z v u - uzdiže v i s o k o n a d istočno
kli i oslabili. Na r u b o v i m a su
nastali rasjedi, koje su ispu-
nila jezera, a duž oslabljenih
d i j e l o v a stijena protjecale su
rijeke. K a k o su se stijene p o -
lako u z d i z a l e , rijeke su pro-
dubljivale doline.
T i j e k o m milijuna godina
stijene su e r o d i r a l a l e . O t p o r -
nije stijene su ostale stajati
p o p u t stupova i otoka u ne-
postojećem moru. Na dnu
d o l i n e često n a l a z i m o ostatke
srušenih stupova. D a n a s o n -
dje v l a d a pustinjska klima,
a suho tlo i d a l j e erodiraju
vjetrovi i b u j i c e .

36

E SE N A L A Z I
* PRIJELAZ?
prijelaz (Giant's C a 
""wm n a l a z i s e n a s j e v e r 
Sjeverne Irske. To
^ ^ • h r t v n a izrezana ploča
^ ^ B N F ^ uzdižu visoke ba
^Bhar cijene. Ta nekoć ra
^ ^ • p n a stijena j e u v r i j e m e
amiiu: *e  a d i l a s t v o r i l a n i z s t u 
rma k e l t s k o j l e g e n d i ,
 a g r a d i o d i v Fill
ili F i n g a l ) d a b i p o 
i Škotsku. Slične
blike n a l a z i m o
skoj, p r i m j e r i c e n a
iiimat S t a r t a , g d j e j e m o r e
: <Mb«iKiri> F m g a l o v u s p i l j u .
Tiilijuna g o d i n a su
azaltne l a v e prekrili
dručja sjeverne Irske
!
i • v Škotske. Lava se
Hnladila stvarajući t a m n u
N'jenim h l a đ e n j e m
anjem nastale su p u 
t
^ H b K prilično pravilna raz
~ako su nastali b e z 
>tokutni stupovi.
•  ~ a stupova je
stvara n e o b i č n e li-
še od 1 60 metara. Na
e stupove erodiralo
H k . tako d a o n i stvaraju
~e stepenice i p l o č n i k e .
PLANET ZEMLJA
V G D J E SE N A L A Z I
»STIJENA VAL«?
Stijena val (VVave Rock) na-
lazi se na z a p a d u Australije,
oko 300 kilometara od
Pertha. To je velika granitna
stijena visine 15 m e t a r a , za-
krivljena poput neobičnog,
divovskog vala.
Stijena val je d i o v e l i k o g gra-
nitnog m a s i v a n a z v a n o g H a 
v d e n o v e stijene. N a j b l i ž e na-
selje j e H a v d e n , m a l o mjesto
s m a n j e od 2 0 0 stanovnika.
O b l i ž n j e granitne stijene su
među lokalnim stanovništvom
p o z n a t e kao Z i j e v nilskog ko-
nja, K r a l j e v e stijene i B r e -
A G D J E SE N A L A Z I
žuljci.
NAJTOČNIJI GEJZIR NA
S t i j e n e od kojih se sastoji
SVIJETU?
Stijena v a l stare su o k o 2,7
milijardi g o d i n a . T o j e j e d n a
Gejzir » O l d Faithful« (Stari
od stijena koje s a č i n j a v a j u
pouzdanko) je jedan od mno-
d r e v n u o s n o v u Australije.
gih gejzira i v r u ć i h izvora
K a o što se vidi na fotografiji,
u nacionalnom parku Yellow-
stijena je prošarana usprav-
stone u z a p a d n o m dijelu
n i m p r u g a m a u rasponu od
S A D . N a z i v je dobio jer je
sive do c r v e n e b o j e , što pot-
svakih 66 minuta izbacivao
j e č e o d različitih oksida.
stup v o d e i pare visok 30 m e -
P o d r u č j e o k o Stijene v a l a tara. M e đ u t i m , danas više nije
j e vrlo suho. Posjetioci m o g u tako »pouzdan«
istraživati biljni i životinjski
svijet u rezervatu o k o stijene,
G e j z i r i se j a v l j a j u na m j e -
gdje ž i v e m n o g e j e d i n s t v e n e
stima gdje v o d a prodire kroz
vrste.
slojeve stijena, a zagrijava se
vulkanskom aktivnošću. Pre-
grijana v o d a se u o b l i k u pare
pod visokim tlakom izbacuje
na p o v r š i n u .
N a c i o n a l n i park Y e l l o w -
stone je smješten iznad la-
v o m ispunjene rupe u Z e m l j i 
noj kori. N e k o ć je tu bio v u l -
k a n , koji je tako s n a ž n o e r u p 
tirao da se krater raspao i c i -
jelo je područje propalo
u k a l d e r u , ostatke kratera.
U t o m dijelu S j e d i n j e n i h
A m e r i č k i h D r ž a v a z i m i ima
m n o g o p a d a l i n a , pa se na
površini ili n e p o s r e d n o ispod
nje z a d r ž a v a v o d a koja p o č i -
nje ključati.
37
 > G D J E SE N A L A Z E
I ŠTO SU TO B I O M I ?

Biljke i životinje žive u zajed-

nicama nazvanim biomi.
M e đ u biome ubrajamo zajed-
n i c e v a z d a z e l e n e š u m e , listo-
p a d n e š u m e , pašnjaka, pusti-
nja, tundri i planina.

B i o m e o d r e đ u j u biljne vrste
nekog područja. Najvažniji
faktor koji utječe na biljni svi-
jet je klima. T e m p e r a t u r a ,
vjetar i p a d a l i n e u o d r e đ e n i m
Krajevima p o g o d u j u s a m o n e -
kim vrstama biljaka.
Na Zemljinim polovima
temperatura je toliko niska da
ne m o ž e preživjeti nijedna
biljna vrsta, d o k se nešto juž-
nije razvio oskudni biljni svi-
jet n a z v a n t u n d r o m . N a tun-
dru se nastavljaju š u m e č e t i -
n j a č a , koje na sjevernoj p o -
lutki tvore široki pojas. J o š
južnije šire se listopadne
sume. f^ocrfucja s m a n j e
vfage z a u z i m a j u pas*hj'acf,
dok u vrlo suhim krajevima
preživljavaju s a m o pustinjske
biljke. S druge strane, u pro-
storima s v e l i k o m k o l i č i n o m
o b o r i n a bujaju tropske kišne
šume.
U svakom biomu žive
o d r e đ e n e vrste životinja. M e đ -
utim, postoji još j e d a n č i n i l a c
koji o d r e đ u j e biljne i životinj-
ske vrste različitih p o d r u č j a .
N e k a d a š n j i i današnji izgled
Z e m l j e izazvao je pojavu ne-
kih vrsta s a m o na o d r e đ e n o m
području. Tako, primjerice,
lavovi žive samo u Africi.

38

ZAŠTO NEKE
ŽIVOTINJE ŽIVE S A M O
U O D R E Ð E N I M
PODRUČJIMA?
M o r a , planine i pustinje pri-
rodne su prepreke životi-
njama u njihovu kretanju.
Karta prikazuje n e k e od živo-
tinjskih vrsta što ž i v e s a m o
u o d r e đ e n i m d i j e l o v i m a svi-
jeta. U J u ž n o j A m e r i c i i A u -
straliji živi j e d i n s t v e n svijet
BILJKE I ŽIVOTINJE
sisavaca jer su ta p o d r u č j a
u vrijeme njihove evolucije
bila o d i j e l j e n a o d ostalog
k o p n a . U d r u g i m je kraje-
v i m a širenje s i s a v a c a ograni-
č e n o k l i m o m , pustinjama
i planinskim lancima.
39
 BILJKE I ŽIVOTINJE

> G D J E SE PINGVINI
PARE?

Svi pingvini žive na južnoj

zemaljskoj polutki, a većina
se p a r i na A n t a r k t i c i i u s u 
bantarktičkim područjima.

V e ć i d i o života pingvini pro-

v o d e u m o r u , ali se u v r i j e m e
parenja v r a ć a j u na k o p n o .
N a o b a l a m a Antarktike pare
se s a m o d v i j e vrste  adelijski
i carski p i n g v i n .
Carski p i n g v i n i , n a j v e ć i
m e đ u p i n g v i n i m a , pare se
u v j e č n o j tami antarktičke
z i m e . O k u p l j a j u se u v e l i k e
kolonije na ledu i ne grade
gnijezda. M u ž j a c i sjede na c i m a . Kraljevski pingvin bli- Preostalih 11 vrsta pari se
j a j i m a d v a m j e s e c a . Adelijski ski je srodnik c a r s k o m e , ali u sjevernijim p o d r u č j i m a .
pingvini g n i j e ž đ e n j e z a p o č i - se poput adelijskog pingvina Viktorijski se p i n g v i n , na
nju u rujnu i listopadu. u p r o l j e ć e pari na k a m e n i t i m primjer, gnijezdi na o t o c i m a
Kraljevski, ž u t o u h i , ogrli o b a l a m a Antarktike. M u ž j a c i Antarktičkog o c e a n a , dok
časti i žutonogi pingvini pare i ž e n k e te vrste n a i z m j e n i č n o druge n a l a z i m o n a o b a l a m a
se na subantarktičkim oto sjede na j a j i m a . južnih kontinenata.

> KOJI TULJANI ŽIVE

NA ANTARKTICI?

U v o d a m a A n t a r k t i k e živi
samo četiri vrste tuljana. To
su: tuljan rakojed, vedelski
i rosovski tuljan, te morski le-
opard.

S v a k a od četiri vrste antark-

tičkih tuljana ima o s o b e n i na-
č i n života. T u l j a n rakojed
živi d u ž o b a l e i hrani se r a č i -
ćima.
R o s o v s k e tuljane, n a j m a -
nje od svih antarktičkih vrsta
tuljana, n a j č e š ć e v i đ a m o n a
m o r s k o m e l e d u , a v e ć se po
n j i h o v o j građi v i d i da su vješti
p l i v a č i . H r a n e s e lignjama, s v o j i m r o n i l a č k i m sposobno- jaju rupe u ledu da izađu na
ribama i r a č i ć i m a . P r i l i k o m stima. M o g u zaroniti n a d u - površinu.
lova liganja v i đ e n i su kako se b i n u od 300 metara i ostati M o r s k i leopard najokrutniji
igraju sa kitovima u b o j i c a m a . p o d v o d o m više o d 4 0 m i - je antarktički tuljan. Ž i v i uz
V e d e l s k i tuljani ž i v e uz nuta. N j i h o v krvožilni sustav r u b o v e naslaga leda i hrani se
o b a l e Antarktike, i najmirnija tome je posebno prilagođen. ribama, pingvinima, pa čak
su antarktička vrsta. H r a n e se Z i m i , kad ledeni p o k r i v a č i m l a d u n c i m a drugih tuljana.
ribama poput antarktičkog prekrije p o d r u č j a gdje se
i i • ± _ . .
h r a n e , vedelski tuljani probi

40

A GDJE ZIVE SJEVERNI
MEDVJEDI?
S j e v e r n i ili b i j e l i m e d v j e d i
žive na n e p r e g l e d n i m snjež-
nim površinama Arktika. P r e -
valjuju m n o g o kilometara
u l o v u na t u l j a n e i d r u g e ži-
votinje.
Bijeli m e d v j e d i ž i v e najsje-
vernije o d svih sisavaca. Z i m i
prelaze preko l e d e n o g p o -
krova Arktičkog mora. Tu
love tuljane, posebno koluta
stog tuljana kojeg vrlo vješto
hvataju. P o v r e m e n o se h r a n e
i m l a d i m m o r ž e v i m a te nasu-
kanim kitovima.
U p r o l j e ć e i ljeto sjeverni
m e d v j e d i na l e d e n i m san-
tama putuju p r e m a j u g u .
U tundri j e d u biljnu h r a n u ,
primjerice lišajeve, m a h o -
v i n u , travu i b o b i c e . D o b r i su
p l i v a č i , p r e m d a o b i č n o izbje-
gavaju p l i v a n j e na v e l i k e
udaljenosti. Z a h v a l j u j u ć i dla-
k a v i m š a p a m a koje se ne
kližu, lako h o d a j u po l e d u .
S j e v e r n i m e d v j e d i pare se
u p r o l j e ć e , a m l a d u n č a d kote
u prosincu ili s i j e č n j u . S k o t n e
ž e n k e sklanjaju se u »poro-
diljske jazbine« iskopane
u z a p u h u snijega.
A K O J E SE PTICE
GNIJEZDE NA ARKTIKU?
Ljeti se na A r k t i k u gnijezdi
više od stotinu vrsta ptica, ali
ih zimi ondje ostaje svega
nekoliko.
Arktičko ljeto traje s a m o o k o
tri m j e s e c a . M e đ u t i m , u t o m
razdoblju m n o g e ptice grade
gnijezda i p o d i ž u svoju mla-
dunčad.
U ljetne posjetioce Arktika
u b r a j a m o patke, primjerice
patku ledaru, zatim guske,
poput grivaste guske, te l a b u -
d o v e . Te ptice u v l a ž n a po-
dručja tundre bogate rasli-
n j e m d o l a z e u potrazi za hra-
n o m . Ličinke kukaca privlače
ptice m o č v a r i c e poput lisko
noge, k a m e n i č a r k e , žalara
i žalara c i r i k a v c a . Z v i ž d a c i ,
bjeloguze, drozdovi brave
njaci i žute strnadice d o l a z e
prateći leteće k u k c e . A r k t i č k e
čigre i p o m o r n i c i h r a n e se ri-
bama.
Krajem ljeta m n o g e ptice
o d l i j e ć u na j u g da izbjegnu
oštru arktičku z i m u . J e d n a o d
ptica koje ostaju je snježnica,
koja gubi svoje s m e đ e perje
i z a m j e n j u j e ga p o s v e bije-
l i m . Z i m i se ta vrsta sklanja
u tunele iskopane u snijegu.
5ILJKE I Ž I V O T I N J E
A GDJEZIVI KARIBU?
S j e v e r n o a m e r i č k i karibu za-
j e d n o s brojnim d r u g i m sisav-
c i m a luta n e p r e g l e d n i m r a v -
nicama tundre. Sjeverni sob
je polupripitomljena vrsta ka
ribua koja živi na sjeveru
E v r o p e i Azije.
Karibu i mošusno g o v e d o v e -
liki su biljojedi koji nasta-
njuju t u n d r u . Ljeti lutaju tun-
d r o m h r a n e ć i se različitim vr-
stama biljaka. N j i h o v i glavni
neprijatelji su v u k o v i , a p o -
nekad i medvjedi. U manje
m e s o j e d e koji haraju t u n -
d r o m u b r a j a m o lisice i l a s i c e .
N j i h o v glavni plijen su r o v k e ,
l e m i n z i , v j e v e r i c e i arktički
zečevi.
Z i m i karibui kreću p r e m a
jugu i h r a n e se s o b o v s k i m li
šajem, te grančicama drveća
poput breze ili jasike. M o 
šusna g o v e d a z i m u p r o v o d e
sjevernije. Z a hladnijih d a n a
okupljaju se u g o m i l e da za-
drže t o p l i n u .
M a n j i sisavci kopaju tu-
n e l e u snijegu da se zaštite
od oštrog vjetra. H r a n e se
sjemenkama i travom.
41
 BILJKE I ŽIVOTINJE
V G D J E ŽIVE AMERIČKI
M U F L O N I ?
Američki mufloni žive na
Stjenjaku. Kao i američke
planinske koze iz tog po-
d r u č j a , m u f l o n i su vješti p e 
njači.
U S j e v e r n o j A m e r i c i postoje
tri g l a v n a planinska l a n c a .
N a istoku s e o d Labradora d o
C e o r g i j e proteže gorje A p a 
lači. Na zapadu se nalaze
o b a l n i lanci koji tvore tiho
o c e a n s k i rub, te Stjenjak što
s e proteže o d A l j a s k e d o
Meksika.
N a tim p l a n i n a m a ž i v e
brojne životinje. A m e r i č k i
mufloni se vješto penju po
kamenju. Planinske koze
a m e r i č k a su vrsta kozjih anti-
lopa. P o r e d o v i h životinja na
Stjenjaku ž i v e p u m e , k a n a d -
ski risovi, d a b r o v i , svisci, ze-
č e v i i još m n o g i m a l i glo
d a v c i . N a nižim p l a n i n a m a
n a l a z i m o prerijskog bjelore
pog jelena.
Stjenjak je i d o m lešinara,
primjerice crvenoglavog
a m e r i č k o g lešinara, i ptica
grabljivica poput surog orla,
b j e l o g l a v o g štekavca i b u 
koča.
42
V GDJE ŽIVE
KOZOROZI?
Kozorozi su divlje koze. Na
planinama Evrope, Azije
i S j e v e r n e A m e r i k e živi se-
d a m vrsta kozoroga.
U Evropi nalazimo iberskog
i alpskog kozoroga.
Tri g l a v n a planinska l a n c a
E v r o p e  Karpati, A l p e i P i r e 
neji  ostaci su posljednjeg
ledenog doba. Povlačenjem
ledenjaka te su p l a n i n e ostale
ledeni »otoci« u m n o g o topli-
joj E v r o p i .
K o z o r o z i su o d l i č n i p e 
njači. Ponekad za pomoć
u p e n j a n j u koriste r u d i m e n -
tarni prst s unutrašnje strane
n o g u . Drugi papkari iz pla-
ninskih p o d r u č j a su mufloni
(divlje o v c e ) i d i v o k o z e
(kozje antilope).
U planinske životinje ubra-
j a m o još risa, svisca i e v r o p -
sku p o d z e m n u v j e v e r i c u . P i 
reneji su d o m v o d e n k r t i c e ,
d e s m a n e , v o d e n o g srodnika
krtice, te brojnih planinskih
ptica poput žutokljune ga-
l i c e , p l a n i n s k o g kosa, c r v e 
nokrilog litičara i ptica grab-
ljivica kao što je suri o r a o .
V GDJE ŽIVE JAKOVI?
J a k j e n a j v e ć i h i m a l a j s k i sisa-
vac. Divlja stada žive na vi-
soravnima Tibeta, a pripi-
tomljene jakove nalazimo
u brdovitim predjelima sred-
nje Azije.
Himalaja je d o m mnogih je-
dinstvenih s i s a v a c a . O s i m
j a k a , o n d j e ž i v e i brojni drugi
p a p k a r i , p r i m j e r i c e tibetski
divlji m a g a r a c , tar, baral
i n a j v e ć a od svih o v a c a , gor-
ski argali. Sibirski kozorog
glavni je plijen v e l i č a n s t v a 
nog i rijetkog snježnog le-
o p a r d a . M a n j e životinje tog
p o d r u č j a su planinski s v i z a c
i v o l u h a r i c a . V e l i k o u h i zviž
dar p o s e b a n je po t o m e što
zimi ne spava zimskim snom,
v e ć se sklanja u j a z b i n e
i hrani sijenom i drugim su-
h i m b i l j k a m a koje je skupio
t o k o m ljeta.
O d planinskih ptica n a H i -
malaji žive galice, gavrani
i lerve. Česti su i m e s o j e d i
poput kostoberine, h i m a l a j -
skog supa i c r n o g lešinara.

V GDJE ŽIVE PANDE?
Istočno od Himalaje nalazi se
Szechvvan (Sečuan), visora-
van u jugozapadnoj Kini. Vi-
soko u njegovim planinama
rastu guštici b a m b u s a kojim
se hrane pande.
U d o l i n a m a S e č u a n a nala-
z i m o suptropske z a j e d n i c e
koje na v e ć o j visini prelaze
u listopadne š u m e , š u m e č e -
tinjača i planinske l i v a d e , s v e
do snijegom prekrivenih vr-
hova planina. Na nadmorskoj
visini i z m e đ u 1800 i 2 5 0 0
metara z i m z e l e n u š u m u z a m -
jenjuju guštici b a m b u s a i ro
d o d e n d r o n a . O n d j e živi v e -
liki p a n d a , h r a n e ć i se izdan-
c i m a b a m b u s a i drugih b i -
ljaka, a p o n e k a d č a k i m a l i m
životinjama.
U tom p o d r u č j u n a l a z i m o
i m a l o g p a n d u . P r e m d a se ta-
kođer hrani i z d a n c i m a b a m -
busa i drugim p l o d o v i m a ,
nije u bliskom srodstvu s v e l i -
kim p a n d o m .
S e č u a n j e d o m triju kozjih
antilopa  takina, gorala i se
rova, te primitivnih rovki p o -
put krtolike r o v k e , h i m a l a j s k e
v o d e n e rovke i tibetske v o -
dene rovke.
V GDJE ŽIVE LJAME?
L j a m a j e d o m a ć a tegleća ži-
votinja koja živi na južno
američkim Andama. Alpaka,
g v a n k o i vikunja njeni su bli-
ski s r o d n i c i .
Indijanci s A n d a pripitomili
su ljamu prije više od 4 0 0 0
g o d i n a . S m a t r a se da su
ljama i a l p a k a u z g o j e n e od
g v a n k a , iako g v a n k o , k a o ni
v i k u n j a , nije nikada pripitom-
ljen. S v e o v e životinje d o b r o
su p r i l a g o đ e n e životu u p o -
d r u č j i m a prorijeđenoga zraka.
Imaju velika p l u ć a i m n o g o
c r v e n i h krvnih tjelešaca.
U s j e v e r n o m dijelu A n d a
n a l a z i m o prostrane v i s o r a v n i .
O n e s u d o m m n o g i h životi-
nja, p r i m j e r i c e m e d v j e d a na
o č a r a , j u ž n o a m e r i č k o g pla-
ninskog tapira, te e k v a d o r -
skog j e l e n a p u d u a .
Na visinama Anda žive
brojne ptice. V e l i k i kondor
leti i jedri v i s o k o m e đ u pla-
ninskim v r h o v i m a . S i v o g r l a
strnadica gradi gnijezdo m e đ u
bodljikavim lišćem puje, dok
patke p o t o č a r k e nastanjuju
brze p o t o k e .
BILJKE I ŽIVOTINJE
V GDJE RASTU
NAJČUDNIJE PLANINSKE
BILJKE?
U nekim planinskim područ-
jima nalazimo vrlo neobične
biljke. N a p l a n i n a m a A f r i k e
rastu divovske lobelije i ko
striši, A n d e s u d o m d i v o v s k i h
v u č i k a i bromelija, d o k je
araukarija jedna od malo-
brojnih preostalih južnoame
ričkih četinjača.
P l a n i n s k e se biljke m o r a j u
prilagoditi jakoj h l a d n o ć i . T o
su o b i č n o niske p u z a v i c e ,
koje na tlu tvore m e k a n e z e -
lene j a s t u č i ć e . M e đ u t i m , d i -
v o v s k e afričke i j u ž n o a m e 
ričke biljke vrlo su n e o b i č n e
iznimke.
D i v o v s k e lobelije i kostriši
narastu do visine od o k o šest
metara. N j i h o v o j e lišće tako
r a s p o r e đ e n o d a s e n o ć u za-
tvara u » p u p o l j k e « . D o n j a
strana lišća p o k r i v e n a je g u -
stim, pustenim d l a č i c a m a
koje »pupoljke« štite od h l a d -
noće.
S l i č n e su i d i v o v s k e biljke
A n d a . J e d n a o d najosobitijih
je d i v o v s k a puja, Puya ray
mondii, koja se sastoji od d e -
bla nalik p a l m i n o m , rozete li-
stova i d u g o g klasa c v j e t o v a
koje oprašuju ptice.
43
 BILJKE I ŽIVOTINJE
A G D J E RASTE VEĆINA
ČETINJAČA?
Na sjevernoj polutki ispod
t u n d r e prostire se široki po-
jas s i r o m a š n o g tla p r e o s t a l o g
još iz posljednjeg ledenog
doba. U tom hladnom po-
d r u č j u tlo je v e ć i n o m pokri-
veno vazdazelenim šumama.
P o d r u č j e koje z a u z i m a sje-
v e r n a v a z d a z e l e n a š u m a zo-
v e m o tajgom. Sjevernoame
rička sjeverna š u m a , prika-
z a n a na gornjoj slici, sastoji
se od d r v e ć a poput bijele
i c r n e smreke, sitkanske
44
s m r e k e , u s u k a n o g bora
i ariša. U v l a ž n i m d i j e l o v i m a
raste m a l o b r o j n o listopadno
d r v e ć e , p r i m j e r i c e jasika,
vrba i breza.
U v a z d a z e l e n o j šumi sje-
verne Evrope prevladavaju
norveška smreka i škotski
bor. M e đ u t i m , d a l j e na istoku,
u sibirskoj tajgi (slika na s u -
protnoj stranici), šuma p o -
staje m i j e š a n a . N a j č e š ć e č e t i -
n j a č e tog p o d r u č j a su sibirska
jela, sibirski ariš i sibirska
smreka. P o j e d i n i dijelovi
evroazijske tajge z b o g čestih
se požara razlikuju po starosti
raslinja. N a p o d r u č j i m a ko-
jima su n e d a v n o harali požari
najprije se j a v l j a j u b u k v e i ja
sike. Evroazijska tajga n a j -
v e ć a j e šuma n a svijetu. Z a -
uzima otprilike za trećinu
v e ć u površinu o d S j e d i n j e n i h
Američkih Država.
U tajgi n a l a z i m o vrlo m a l o
zeljastih biljaka, jer je suviše
hladno i mračno (četinjače
s p r e č a v a j u prodiranje svjetlo-
sti). O s i m toga, r a s p a d a n j e m
iglica nastaje vrlo kiseli h u -
m u s . B r o j n e vrste gljivica p o -
tiču razlaganje h u m u s a , pa
n e k e biljke ipak p r e ž i v e na
čistinama.

A KOJI SISAVCI ŽIVE
U VAZDAZELENOJ ŠUMI?
Vazdazelenu šumu Sjeverne
A m e r i k e i E v r o p e nastanjuju
i mesojedi i biljojedi. Biljojedi
se hrane lišćem, sjemenkama
i korom drveća, a predstav-
ljaju plijen m e s o j e d a . U t i m
područjima razvile su se
slične, ali ipak različite
vrste.
N a j v e ć i biljojed sjeverno
a m e r i č k i h šuma je los, ili sje-
verni j e l e n , koji se hrani ni-
skim biljkama i lišćem listo-
padnog drveća. Zimi u šumu
p o v r e m e n o zalazi i karibu.
M e đ u životinje što se h r a n e
s j e m e n k a m a u b r a j a m o po
zemne vjeverice, obične vje-
v e r i c e (poput sive v j e v e r i c e ) ,
zlatnu prugastu v j e v e r i c u ,
s m r e k o v o g miša i a m e r i č k u
naborušu. Leteće vjeverice
i sjevernoamerička crvena
v j e v e r i c a h r a n e se č e š e r i m a
i g l j i v a m a , ali će se z a d o v o -
ljiti j a j i m a i m l a d u n c i m a m a -
lih ptica. A m e r i č k i dikobrazi
j e d u lišće i m a c e , a zimi gule
koru s d r v e ć a i uzrokuju v e -
like štete.
M e s o j e d i što haraju sjever
n o a m e r l č k o m s j e v e r n o m šu
< KOJE PTICE ŽIVE
U VAZDAZELENOJ ŠUMI?
Sjeverna šuma pruža hranu
brojnim pticama koje jedu
sjemenke i kukce. Jastrebovi
i sove h r a n e se m a l i m pti-
c a m a i sisavcima.
T i j e k o m ljeta u tajgi se pojav-
ljuju divovski rojevi k o m a -
raca, u š e n a c a i drugih ku-
k a c a koji p t i c a m a s e l i c a m a
poput grmuša pružaju obilje
h r a n e . P t i c e stanarice što tu
ž i v e su ž u n e i s j e n i c e .
V r l o su česte i ptice što se
hrane sjemenjem. M e đ u
njima su krstokljun, sjeverna
sojka i velika rujnica. Kugara
se osim s j e m e n k a m a hrani
i bobicama, dok članovi po-
r o d i c e tetrijebova, p r i m j e r i c e
tetrijeb gluhan i Iještarka,
j e d u s j e m e n j e , lišće, p u -
poljke i b o b i c e .
Od ptica grabljivica u šumi
četinjača nalazimo američku
ušaru, planinsku sovu i neko-
liko vrsta jastrebova, primje-
rice jastreba kokošara. D v i j e
n e o b i č n e ptice iz tajge su v e -
liki r o n a c i patka b a t o g l a v i c a ,
koje se gnijezde u napušte-
nim d u p l j a m a ž u n a .
m o m s u v u k , mrki m e d v j e d ,
crni m e d v j e d , a m e r i č k i v i z o n
i žderonja.
S l i č n e životinje nastanjuju
i sibirsku tajgu. To su losovi,
mrki m e d v j e d i , sibirske pru-
gaste v j e v e r i c e , šumski le
m i n z i , sibirske lasice, samuri
i k u n e . O d g l o d a v a c a česte
su leteće v j e v e r i c e , p o z e m n e
vjeverice i obične vjeverice
poput e v r o p s k e c r v e n e v j e v e -
rice. Ž d e r o n j e se h r a n e sivo
riđom v o l u h a r i c o m , dok su
risovi ovisni o bijelim
zečevima.
45
 BILJKE I ŽIVOTINJE
> Z A Š T O SU
LISTOPADNE ŠUME
BOGATE ŽIVOTOM?
U listopadnim ili bjelogorič-
n i m š u m a m a rastu b r o j n o
m a l o d r v e ć e , grmlje i zeljaste
biljke koje s v o j o m raznoli-
košću p r u ž a j u h r a n u m n o g i m
životinjama.
Listopadne š u m e n e k o ć su
pokrivale čitavo umjereno
p o d r u č j e sjeverne polutke.
D a n a s u t o m predjelu postoje
s a m o tri velika p o d r u č j a listo-
padnih šuma. Najraznolikija
bjelogorična šuma raste na
> KOJE ŽIVOTINJE ŽIVE
U LISTOPADNOJ SUMI?
Biljojedi listopadne š u m e jav-
ljaju se u r a s p o n u od velikih
životinja p o p u t j e l e n a d o m a -
lih vrsta kao što su miševi
i v o l u h a r i c e . M e đ u grabežljiv
c i m a su lisice i lasice.
M e đ u v e l i k e e v r o p s k e biljo-
j e d e u b r a j a m o srnu, c r v e n o g
j e l e n a , j e l e n a kopitara i div-
lju svinju. U S j e v e r n o j A m e -
rici p o č e o se p o v e ć a v a t i broj
bjelorepih j e l e n a , koji su ne-
koć gotovo izlovljeni.
M e đ u manje evropske bi
> KOJE PTICE ŽIVE
U LISTOPADNOJ ŠUMI?
U listopadnim š u m a m a širom
svijeta gnijezdi se i h r a n i go-
lemi broj ptica. U g l a v n o m
j e d u k u k c e , s j e m e n k e , bo-
b i c e , pupoljke i lišće, d o k
ptice grabljivice love male
p t i c e i sisavce.
U evropskih listopadnim šu-
m a m a veliki broj ptica pro-
v o d i cijelu g o d i n u . O d s v e 
j e d a tu n a l a z i m o k o s o v e koji
se hrane k u k c i m a , c r v i m a
i b o b i c a m a , zatim d r o z d o v e
cikelje koji o b o ž a v a j u p u 
46
istoku A z i j e , a sastoji se od
magnolija, tulipovaca, gumi
j e v a c a , divljih kestenova,
hrastova, b u k v i , l i k v i d a m 
bara, g r a b o v a , hikorija
i m n o g i h drugih vrsta. V e l i k
broj t a k v o g d r v e ć a raste i u li-
stopadnim š u m a m a na istoku
Sjeverne Amerike, premda
t a m o n a l a z i m o m a n j e vrsta.
Evropske b j e l o g o r i č n e š u m e
sastoje se od s a m o d v a d e s e -
tak vrsta. Najzastupljenije su
hrast, j a s e n , breza, grab, ja-
vor, bukva i joha.
Listopadne š u m e sastoje se
o d nekoliko slojeva vegeta-
c i j e . G o r n j i sloj tvori v i s o k o
Ijojede u b r a j a m o c r v e n e v j e -
verice, puhove, voluharice,
šumske m i š e v e , j e ž e v e i ze-
č e v e . U Americi žive slične
životinje, p r i m j e r i c e siva v j e -
v e r i c a , prugasta v j e v e r i c a ,
bjelonogi miš i v o l u h a r i c a .
N a j v e ć i g r a b e ž l j i v a , poput
v u k a i risa u E v r o p i , te pla-
ninskog lava u S j e v e r n o j
A m e r i c i , g o t o v o su nestali iz
š u m a b j e l o g o r i c e , pa su d a -
nas g l a v n i l o v c i lisice, prim-
j e r i c e evropska c r v e n a lisica,
te s j e v e r n o a m e r i č k a c r v e n a
i siva lisica. U A m e r i c i nala-
z i m o i k a n a d s k o g risa, sjever
n o a m e r i č k u prstenastu
ž e v e , te sojke čija su glavna
hrana jaja i ptići, iako j e d u
i m i š e v e i guštere. M a l e sje-
m e n k e i kukci g l a v n a su
hrana z e b a , p a l č i ć a i č e š l j u 
gara. B a t o k l j u n hrani se ko
štunjičavim v o ć e m i v e l i k i m
s j e m e n k a m a . S j e n i c e , primje-
rice velika i plavetna sjenica,
j e d u u g l a v n o m k u k c e , ali ć e
se zadovoljiti j b o b i c a m a
i s j e m e n j e m . Ž u n e traže
kukce pod oslabljenim koma-
d i m a kore, a p u z a v c i i z v l a č e
k u k c e iz m a l i h pukotina.
Divlji golub hrani se l i š ć e m ,
pupoljcima i sjemenkama.
U ljetne posjetioce listo
d r v e ć e ; zatim dolazi m a n j e
d r v e ć e i sloj grmlja poput b o 
ž i k o v i n e , kozje krvi, trnjine,
bazge i lijeske. Ispod njega
nalazi se sloj zeljastih biljaka
kao što su z v o n č i ć i , jaglaci
i resulje. Na kraju je pri-
z e m n i sloj m a h o v i n a i niskih
biljaka.
Lišće svih n a v e d e n i h b i -
ljaka m n o g o j e m e k š e o d
iglica č e t i n j a č a , pa privlači
mnoštvo životinja koje se
n j i m e h r a n e . Bogatstvo sje-
m e n k i i p l o d o v a također
m a m i biljojede, a o n i su
izazov g r a b e ž l j i v c i m a .
m a č k u , rakuna, a m e r i č k o g
smrdljivca, d u g o r e p u lasicu
i kratkorepu r o v k u , dok
evropski g r a b e ž l j i v a uklju-
č u j u lasice, z e r d a v e , kune
i t v o r o v e . J a z a v c i se hrane
b i l j k a m a , ali i m a l i m životi-
njama.
B e s k r a l j e ž n j a c i imaju
v a ž n u ulogu u životu listo-
p a d n e š u m e . C r v i , kornjaši
i m r a v i o l a k š a v a j u pretvara-
nje o t p a l o g lišća u h u m u s ,
a b r o j n i m k u k c i m a hrane se
ptice.
p a d n i h š u m a u b r a j a m o sla-
v u j e koji se h r a n e k u k c i m a ,
l e g v a n e koji o t v o r e n i m klju-
n o m hvataju krilate k u k c e , te
m u h a r i c e , s j e n i č i c e i grlice.
N a j č e š ć e ptice grabljivice
što se z a d r ž a v a j u u listopad-
nim š u m a m a su k o b a c , lunja
i škanjac.
U s j e v e r n o a m e r i č k i m bje-
logoričnim š u m a m a n a l a z i m o
slične ptice, m e đ u njima i n e -
koliko vrsta ž u n a te p l a v u
sojku. O d ljetnih posjetioca
n a l a z i m o velik broj grmuša,
virea i tangari.
BILJKE I ŽIVOTINJE
 BILJKE I ŽIVOTINJE
V GDJE ŽIVE KOJOTI?
Sjevernoameriče prerije pro-
težu se između rijeke Missis-
sippi i Stjenjaka ( R o c k y M o -
untains). To je d o m brojnih
biljojeda, a kojot je j e d a n od
glavnih grabežljivaca.
S i v i v u k n e k o ć je bio prilično
čest stanovnik s j e v e r n o a m e 
ričkih prerija, ali ga je z a m i -
jenio manji i znatno prilagođ
eniji kojot ili prerijski v u k .
Kojoti se h r a n e d i v l j i m z e č e 
v i m a , k u n i ć i m a , prerijskim
psima i d r u g i m g l o d a v c i m a ,
ali i strvinama.
Kojoti su poznati po s v o m
z a v i j a n j u . N o ć u često isto-
v r e m e n o zavija nekoliko ko-
jota, pa se tada č u j e jezovito
»pjevanje« koje je d a l o po-
v o d a nastanku m n o g i h le-
gendi.
U prerijske g r a b e ž l j i v c e
u b r a j a m o i planinskog lava,
c r n o n o g o g tvora i a m e r i č k o g
j a z a v c a . O m i l j e n a hrana
a m e r i č k o g j a z a v c a su prerij-
ski psi. J a z a v a c z a p a n j u j u -
ć o m b r z i n o m kopa p o d -
z e m n a skloništa. Z a razliku
od e v r o p s k e vrste, lovi i da-
nju i n o ć u .
48
V G D J E PRERIJSKI PSI
GRADE SVOJA
SKLONIŠTA?
Prerijski psi n a z i v su dobili
p o k r a t k o m z o v u nalik laja-
nju. U sjevernoameričkim
prerijama nalazimo velike
kolonije p o d z e m n i h skloništa
tih životinja. To su g l o d a v c i
iz porodice vjeverica.
K o l o n i j e ili »naselja« prerij
skih pasa m o g u biti vrlo v e -
like. G o d i n e 1 9 0 1 . izmjerena
je kolonija površine 60.000
č e t v o r n i h kilometara. Smatra
se da je u njoj ž ivjelo o k o
4 0 0 milijuna životinja. M e đ -
utim, danas su naselja prerij
skih pasa z n a t n o m a n j a .
S v a k o naselje j e podije-
ljeno na b r o j n e o d j e l j k e , koji
su opet podijeljeni na kote-
rije. To su o s n o v n e obiteljske
jedinice. Članovi pojedinih
koterija timare jedni druge,
z a j e d n o se h r a n e i tjeraju
uljeze.
Prerijski psi h r a n e se tra-
v o m i drugim m a l i m biljkama
brzoga rasta. Imaju m n o g o
neprijatelja, ali je zov za uz-
b u n u j e d n o g prerijskog psa
d o v o l j a n da sve životinje
u domašaju zvuka pobjegnu
u svoja skloništa.
V Š T O SE D O G O D I L O
S BIZONIMA?
Nekoć su sjevernoameričkim
prerijama lutala velika krda
bizona, ali su t i j e k o m 18. sto-
ljeća gotovo u potpunosti
istrijebljena.
Američki bizon potječe od
azijskog b i z o n a (danas izu-
mrla vrsta) koji je prešao
u A m e r i k u preko B e r i n g o v o g
k o p n e n o g mosta što je prije
milijun godina p o v e z i v a o d v a
kontinenta. N e k o ć j e S j e v e r -
n o m A m e r i k o m paslo o k o 5 0
milijuna bizona, ali je do
1889. g o d i n e ostalo svega
540 primjeraka. B e z b r o j je
životinja ubijeno radi mesa,
kostiju, kože ili j e d n o s t a v n o
iz r a z o n o d e . M e đ u t i m , otkako
su bizoni zaštićena vrsta, nji-
h o v broj se p o č e o p o v e ć a -
vati.
S l i č n a j e životna priča
o rašljorogim a n t i l o p a m a .
Prije 20 milijuna g o d i n a v j e -
rojatno j e živjelo o k o 40 mili-
j u n a tih životinja. U 19. sto-
ljeću evropski su ih doselje-
nici lovili u v e l i k o m broju, te
ih je do 1 9 2 5 . g o d i n e ostalo
svega o k o 3 0 tisuća. M e đ -
utim, d a n a s se njihov broj
p o v e ć a o n a o k o 4 0 0 tisuća.

GDJE ŽIVE VISKAČE?
jžnoameričke pampe su
d o m nekih jedinstvenih živo-
tinja, p o p u t p a s a n a c a , v i 
skača, pampskih zečeva
m a r a ) i divljih z a m o r a c a .
Livade južnih umjerenih po-
dručja, p o z n a t e kao p a m p e ,
nalazimo na r a v n i c a m a Ar-
gentine i U r u g v a j a . O n d j e je
n o g u ć e putovati stotinama
vilometara a da se ne n a i đ e
niti na j e d n o d r v o .
U p a m p a m a živi n e k o l i k o
.elikih biljojeda. N a j v e ć i j e
'ijetki pampski j e l e n , a p o n e -
kad se v i đ a j u krda g v a n k a .
O d biljojeda t u n a l a z i m o
brojne j e d i n s t v e n e j u ž n o a m e 
ričke g l o d a v c e . V i s k a č e
grade p o d z e m n e n a s t a m b e
nalik labirintima, d o k p a m p -
ski z e č e v i k o p a j u d u b o k a
skloništa p o d z e m l j o m .
P a m p s k i z e č e v i ž i v e i u juž-
nijim d i j e l o v i m a , na suhim
patagonskim stepama, pa su
prilagođeni životu bez v o d e .
Drugi g l o d a v c i s travnatih
r a v n i c a su divlji z a m o r a c
i tukotuko. D i v l j i z a m o r a c
n e živi p o d z e m l j o m , v e ć s e
skriva u busenju trave.
U p a m p a m a živi i n e k o l i k o
ILJKE I ŽIVOTINJE
vrsta p a s a n a c a . T o s u : d e v e 
topasni, g o l e m i , d l a k a v i i v i -
linski p a s a n a c . Prostran-
stvima travnatih r a v n i c a luta
i divovski m r a v o j e d .
Od grabežljivaca u p a m -
p a m a n a l a z i m o sivu lisicu,
d u g o n o g o g grivastog v u k a
i rijetke p a m p s k e m a č k e .
N a j č e š ć e p a m p s k e ptice su
n a n d u i , ptice pekari i ć u k o v i
j a m a r i , koji ž i v e i u sušnim
područjima Sjeverne A m e -
rike. N a l a z i m o i nekoliko vr-
sti t i n a m u a , plahih ptica koje
m o g u letjeti, ali se rijetko o d -
v a ž e vinuti u zrak.
< Z A Š T O NA
TRAVNATIM
RAVNICAMA IMA TAKO
MALO DRVEĆA?
Travnate ravnice nalazimo
na mjestima gdje je količina
o b o r i n a m a l a , a kiše p a d a j u
sezonski. P o ž a r i i biljojedi
s p r e č a v a j u rast d r v e ć a .
N e k i umjereni dijelovi svi-
jeta, p o s e b n o središta velikih
kontinenata, v e ć i n u o b o r i n a
primaju u o d r e đ e n o d o b a go-
d i n e . Ljeti je o n d j e suho
i v r u ć e , a zimi tlo često po-
kriva d e b e l i sloj snijega.
U takvim uvjetima d r v e ć e
loše uspijeva, pa su r a v n i c e
uglavnom pokrivene travom
i niskim zeljastim biljkama.
Z a suha v r e m e n a često s e
javljaju p o ž a r i , te s p r e č a v a j u
rast d r v e ć u . B i l j o j e d i također
o d r ž a v a j u jednolikost rasli-
nja, jer pasu m l a d e izdanke
i d r v e ć e prije nego uspije
narasti.
U u m j e r e n e travnate rav-
n i c e u b r a j a m o stepe u središ-
njoj A z i j i , s j e v e r n o a m e r i č k e
prerije, j u ž n o a m e r i č k e
p a m p e i južnoafrički v e l d .
49
 > ŠTO SU SAVANE?

S a v a n e s u tropske livade
u p o d r u č j i m a sa sezonskim
kišama. N a j p o z n a t i j a j e
afrička savana.

Afrička s a v a n a j e suho,
prašno p o d r u č j e , gdje kišna
sezona traje svega četiri m j e -
s e c a . T l o u g l a v n o m pokriva
c r v e n a trava o v i s iz koje izvi-
ruju a k a c i j e i b a o b a b i . M j e -
stimice u savani n a l a z i m o
v e ć e skupine drveća.

> KOJE PTICE ŽIVE

U SAVANI?

Afrička savana je dom mno-

gih ptica što j e d u k u k c e i sje-
menke. Najpoznatije savan
ske p t i c e su n o j e v i .

N o j e v i su n a j v e ć e ptice na
svijetu. N e m o g u letjeti,
a h r a n e se p l o d o v i m a , sje-
m e n k a m a i m a l i m životi-
njama. S a v a n a je d o m naj-
v e ć e ptice l e t a č i c e , korija,
koji teži v i š e od 50 kg. Kori
se također hrani i b i l j k a m a
i životinjama.
G o v e d a r i su također česti
stanovnici s a v a n e . O n i sjede
na leđima p r e ž i v a č a i h r a n e se
krpeljima i drugim n a m e t n i -
c i m a . U s a v a n s k e ptice ubra-
j a m o još b u l b u l e , s v r a č k e , A KOJE SAVANSKE tar krda ima m n o g o m a n j u
marabue, ždralove i po ŽIVOTINJE ŽIVE mogućnost da će grabežljivac
z e m n e k l j u n o r o š c e . P t i c e ple- U KRDIMA? izdvojiti baš njega. K a d
tilje grade na d r v e ć u složena, grabežljivac napadne, kome
v i s e ć a gnijezda. V e l i k a jata S a v a n a j e naseljena v e l i k i m , šanje krda u trku m o ž e ga
pletilja na d r v e ć u m o g u p r o u - ponekad i divovskim krdima zbuniti.
zročiti v e l i k e štete. p r e ž i v a č a kopitara. N e k a o d N a j b r o j n i j i kopitari su g n u -
Ptice grabljivice uključuju n a j v e ć i h krda t v o r e z e b r e o v i , z e b r e , oriksantilope
sekretara i krškog sokola. N a - i gnuovi. i T h o m s o n o v e gazele.
lazimo i nekoliko vrsta strvi- O b i č n o ž i v e u m a l i m , raštr-
nara koji se hrane tijelima O s a m l j e n a antilopa što pase k a n i m krdima, ali se u v r i-
mrtvih životinja. u savani bila bi izložena na- j e m e teljenja z b o g v e ć e
p a d u g r a b e ž l j i v a c a , pa bi sigurnosti o k u p l j a j u u v e ć a
n j e n e m o g u ć n o s t i za preživ- krda. T o k o m suhog razdoblja
ljavanje bile zaista m a l e . papkari se u v e l i k i m krdima
S druge strane, č l a n o v i krda sele u v l a ž n i j e k r a j e v e .
pružaju j e d n i drugima svoje-
vrsnu zaštitu. P o j e d i n a c u n u -

50

A KOJE SU Ž I V O T I N J E
SAVANSKI LOVCI?
R a z u m l j i v o j e d a na mjestu
gdje živi t o l i k o biljojeda i m a
i m n o g o m e s o j e d a . S v a k i gra
bežljivac lovi na svoj n a č i n .
Najpoznatiji savanski l o v a c
je lav, »kralj ž i v o t i n j a « . La-
vovi o b i č n o l o v e u č o p o r u ,
s time da g l a v n i dio posla
o b a v l j a j u Tavice.
N a j b r ž a životinja na svi-
jetu, g e p a r d , također lovi sa-
v a n o m . T i h o se približi žrtvi
na udaljenost m a n j u od 100
metara a p o t o m je u l o v i zah-
v a l j u j u ć i v e l i k o j brzini. S u -
protno t o m e , leopard će ra-
dije čekati žrtvu skriven iza
drveta ili žbunja. K a d se neka
životinja približi, ubija je
kratkim, brzim n a p a d o m .
U s a v a n s k e l o v c e ubra-
jamo i dvobojnog jazavca,
servala, ušatu lisicu, cibetku
i prugastog m u n g o s a . Š a k a l i
i hijene love m a n j e životinje,
ali su i strvinari, pa j e d u
ostavljeni plijen v e ć i h gra
bežljivaca.
BILJKE I ŽIVOTINJE
< ZAŠTO U SAVANI
Z A J E D N O ŽIVI TOLIKO
ŽIVOTINJA?
K a d bi svi savanski biljojedi
pasli na isti n a č i n , u b r z o bi
im ponestalo hrane. M e đ u t i m ,
svaka se vrsta h r a n i na s p e c i -
f i č a n n a č i n , a h r a n i d b e n e na-
vike j e d n e vrste p o n e k a d ko-
riste d r u g i m a .
S a v a n s k i biljojedi ne m o r a j u
se boriti za h r a n u . Na travna-
tim r a v n i c a m a N a c i o n a l n o g
parka Serengeti z e b r e p o p a s u
grube v r h o v e trave, te se tek
tada p o m i č u na druga po-
d r u č j a . Iza njih d o l a z e g n u -
ovi i topiantilope, koje j e d u
lisnati, središnji d i o . Na kraju
d o l a z e gazele i skupljaju s tla
otpalo s j e m e n j e i m l a d e iz-
d a n k e biljaka. P r e h r a n a v e ć i h
životinja koristi g a z e l a m a , jer
lakše p r o n a l a z e hranu kad je
trava izgažena ili p o j e d e n a .
U šumovitim dijelovima
s a v a n e borba za hranu izbje-
g a v a se na sličan n a č i n . B r a 
d a v i č a s t e svinje pasu travu ili
iskapaju iz z e m l j e l u k o v i c e
i g o m o l j e . S a j g e s k a k a č i c e se
h ran e pretežno t r a v o m , dok
druge vrste antilopa pasu
travu i brste lišće i m l a d e iz-
danke grmova i drveća.
S v a k a vrsta antilopa j e d e
o d r e đ e n u hranu koja joj naj-
više o d g o v a r a . Kirkovi dikdi
k o v i , kozlići k a m e n j a r i ,
G r a n t o v e g a z e l e , nijalaanti
lope, elandantilope i bijeli
nosorozi brste lišće s viših
grana grmlja i d r v e ć a . L i š ć e m
s najviših grana hrane se ži
rafe i s l o n o v i , koji često u n i -
šte c i j e l o d r v o .
51
 BILJKE I ŽIVOTINJE

V KOJE SU PUSTINJE V M O G U LI RIBE posljednjeg l e d e n o g d o b a

ZIMI HLADNE? PREŽIVJETI U TOPLOJ prekrivale su v e ć i d i o d a n a š -
VODI? nje pustinje. Cyprinodoni se
U pustinjama središnje Azije h r a n e a l g a m a koje rastu u to-
ljeti v l a d a j u v e l i k e v r u ć i n e , Na jugu Doline smrti u N e  ploj v o d i . M o g u preživjeti
i t l o se u p o t p u n o s t i o s u š i . v a d i , S A D , nalazi s e niz m a - temperature d o 4 2 ° C .
Zimi su pak izložene lede- lih j e z e r a i p o t o k a . To je d o m N e k o ć su p o p u l a c i j e tih
n o m zraku s Arktika. U n a t o č p u s t i n j s k i h r i b a r o d a Cypri riba brojile na desetke tisuća,
t o m e , u njima ž i v e b r o j n e ži- nodon k o j e ž i v e u v o d i č i j a b i ali su g r a b e ž l j i v a i sistemi za
votinje. t e m p e r a t u r a ubila v e ć i n u n a v o d n j a v a n j e d a n a s znatno
drugih riba. smanjili njihov broj.
Srednjoazijske pustinje pro-
težu se od Kaspijskog m o r a P o t o c i i bare gdje ž i v e ribe
na istoku do pustinje G o b i roda Cyprinodon u v r i j e m e
u Mongoliji. M e đ u najčešće
s t a n o v n i k e tog p o d r u č j a
u b r a j a m o b r o j n e vrste s k o č i 
miševa. O d g l o d a v a c a t u još
n a l a z i m o pustinjskog i d u g o 
u h o g j e ž a . V e l i k e životinje
brojnije su nego u d r u g i m p u -
stinjama. U pustinji G o b i živi
dvogrba d e v a , a u pustinjama
A z i j e lutaju divlji m a g a r c i
i perzijske g a z e l e ( ž i v e najs-
j e v e r n i j e o d svih vrsta ga-
zela). V r l o su česte z m i j e
i gušteri. N a j v e ć a pustinjska
zmija je levantska ljutica.
U azijskim pustinjama živi
bezbroj ptica, naročito u pro-
ljeće kad o n d j e ima m n o g o
h r a n e . To su pustinjske gr
m u š e , pustinjske š e v e , ugare,
pustinjski s v r a č c i , s a d ž e i
sokoli.
A GDJE RASTU pije. Ostali mali biljojedi su
KAKTUSI? bjelorepi k u n i ć , drvni štakor
i miš kesičar. U pustinjske
Kaktusi su n a j č e š ć e pustinj- lovce ubrajamo kanadskog
ske biljke. M e đ u t i m , ne nala- risa i pustinjsku lisicu nalik
z i m o ih u s v i m pustinjama, feneku.
već samo u Sjevernoj i Južnoj M e đ u brojnim z m i j a m a
Americi. Važni su za život i gušterima n a l a z i m o a m e -
m n o g i h pustinjskih životinja. ričku čegrtušu i o t r o v n o g bra
davičara, jednog od dva
P r e m d a i rašljoroge antilope otrovna guštera. P t i c e k u k c o 
p o n e k a d z a l a z e u pustinje jedi uključuju c r n o g l a v o g
i j e d u kaktuse i grmlje, v e - v r a n j a k a , p a l č i ć a kaktusara
ćina sjevernoameričkih pu- i m r k o g legnja koji spava
stinjskih životinja m n o g o je z i m s k i m s n o m . Patuljasti ć u k
m a n j a . A m e r i č k i skočimiš ke gnijezdi se u napuštenim gni-
sičar s k a č u ć i je g l o d a v a c koji j e z d i m a djetlića u stabljici
kopa tunele u pijesku i skla- kaktusa Sereus giganteus, d o k
nja se u njih t o k o m d a n a , ć u k j a m a r dijeli p o d z e m n a
a n o ć u izlazi i j e d e s j e m e n j e skloništa s drugim životi-
i druge d i j e l o v e biljaka. n j a m a , p o n e k a d č a k i sa č e 
V o d u , vjerojatno, nikada n e grtušom!

KOJA JE PUSTINJA
NAJVEĆA NA SVIJETU?
N a j v e ć a pustinja na svijetu je
vinara, koja z a u z i m a širok
pojas u S j e v e r n o j A f r i c i . G o -
dišnja količina p a d a l i n a o n -
dje rijetko d o s e g n e 100 mili-
metara, pa je to jedno od
najtoplijih p o d r u č j a na
Zemlji.
O pustinjama o b i č n o razmi
 a m o kao o beskrajnim pro-
_ KAKO
PREŽIVLJAVAJU
PUSTINJSKE ŽIVOTINJE?
Pustinje pred svoje stanov
ike postavljaju m n o š t v o t e 
^ o ć a . Najveće su kako se
zaštititi od v r u ć i n e i k a k o p r i -
skrbiti d o v o l j n o v l a g e . K o d
tinjskih su se ž i v o t i n j a
azvile b r o j n e p r i l a g o d b e
«oje im o m o g u ć u j u preživlja-
vanje.
" i o g e pustinjske životinje
~ a j u v e l i k e uši, šape i rep.
O n i služe kao radijatori
: mogućavaju oslobađanje
t o p l i n e . V e l i k e uši
~ a j u d o d a t n e prednosti jer
n j i h o v i v l a s n i c i č u j u i najsla
e zvukove u mirnom pu-
l s k o m zraku. Posebno j e
stranstvima p j e š č a n i h d i n a .
M e đ u t i m , iako S a h a r a sadrži
mora d i n a (poznata kao er
g o v i ) , o n d j e postoje i drugi
tipovi pustinje. To su uzdig-
nute k a m e n i t e visoravni poz-
nate kao h a m a d e , te v e l i k a ,
r a v n a , stjenovita p o d r u č j a
zvana regovi.
U n a t o č pustom krajoliku,
S a h a r a j e p u n a života. J a k e ,
o t p o r n e biljke hrana su m n o -
gih k u k a c a poput kornjaša,
skakavaca i cvrčaka. Nakon
oštar sluh pustinjske lisice.
V e ć i n a s e životinja t o k o m
d a n a sklanja o d s u n č e v e to-
p l i n e , a a k t i v n e su n o ć u ili
rano ujutro i n a v e č e r . M e -
đ u t i m , n e k e životinje aktivne
su d a n j u . Pustinjski s k a k a v a c
s p r e č a v a p r e grijavanje okre-
ć u ć i g l a v u p r e m a s u n c u , tako
da je vrelini izložen n a j m a n j i
m o g u ć i d i o tijela.
B u d u ć i da u pustinjama
ima v r l o m a l o v o d e , životinje
moraju onu malu količinu
iskoristiti na najbolji m o g u ć i
n a č i n . M n o g e s e pustinjske
životinje ne z n o j e i izlučuju
vrlo koncentriranu m o k r a ć u
i suhi izmet. N a j v e ć e teškoće
imaju veliki biljojedi koji se
ne m o g u skloniti u p o d z e m n e
n a s t a m b e . Elandantilopa,
koja živi na r u b n i m p o d r u č -
BILJKE I ŽIVOTINJE
p o v r e m e n i h kiša p o j a v l j u j u
se č a k leptirovi i m o l j c i .
K u k c i su hrana guštera,
zmija, škorpiona, s k o č i m i 
ševa, pustinjskih štakora i p u -
stinjskih j e ž e v a . O d v e ć i h ži-
votinja o n d j e n a l a z i m o p u -
stinjsku lisicu koja lovi m a l e
g l o d a v c e , i adaksa  pustinj-
sku a n t i l o p u . N a j č e š ć e p u -
stinjske ptice su s a d ž e , š e v e
i vrste koje d o l i j e ć u u potrazi
za s j e m e n j e m i k u k c i m a .
j i m a S a h a r e , uspijeva p r o n a ć i
z a k l o n i nešto v o d e . M e đ -
utim, adaks i oriks ž i v e u n a j -
toplijim d i j e l o v i m a b e z p i ć a .
O n i svu v o d u d o b i v a j u o d
rose i siromašne v e g e t a c i j e .
U pustinji se gnijezdi m a l o
ptica, a sadža je j e d n a od iz-
n i m a k a . O n a prelazi v e l i k e
udaljenosti u potrazi za v o -
d o m koju d o gnijezda nosi
natopivši perje o k o kljuna.
Kretanje po pjeskovitim
p o d r u č j i m a nije lako, pa
m n o g i pustinjski g l o d a v c i ne
h o d a j u , nego s k a č u . Rogata
ljutica iz S a h a r e postrance
gmiže pijeskom.
53
 B I L J K E I ŽIVOTINJE

> G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆA KIŠNA Š U M A
NA SVIJETU?

Tropske kišne š u m e rastu

u toplim, vlažnim ekvatorijal-
n i m p o d r u č j i m a . N a j v e ć a po-
vršina pokrivena kišnom šu-
m o m j e sliv A m a z o n e u J u ž -
noj A m e r i c i .

U kišnim š u m a m a n a l a z i m o
najraznolikije životinjske
o b l i k e . R a z l o g t o m e je što ta
područja primaju o b i l j e to-
pline, s u n č e v e svjetlosti
i kiše. U n a j v l a ž n i j i m p o -
d r u č j i m a biljke rastu, cvjetaju
i daju p l o d o v e t o k o m c i j e l e
g o d i n e , h r a n e ć i tako deset
puta više životinja nego što
živi u listopadnoj š u m i .
Tropska š u m a sastoji se od
pet slojeva. U bogatim nasla-
g a m a trulog lišća rastu glji-
v i c e , m a h o v i n e i paprat
n j a č e . Drugi sloj č i n e d r v e n a -
ste paprati, grmlje i lijane.
Slijedi sloj krošnji m l a d o g dr-
v e ć a , a n a d njim se nalazi
s v o d kišne š u m e  krošnje
odraslih stabala. Peti sloj sa-
stoji se od p o j e d i n a č n o g dr-
v e ć a koje izviruje iznad
svoda.
Kišne š u m e obiluju kuk-
c i m a . O n d j e ž i v e bezbrojni
leptirovi, kornjaši, bogo
moljke, paličnjaci i c v r č c i .
M n o g i o d njih imaju iznenađ-
u j u ć e sposobnosti za m i m i -
A KOJE PTICE ZIVE košiće. K u k c o j e d i o b u h v a -
kriju, d o k drugi nose u p o z o 
U KIŠNIM ŠUMAMA? ć a j u j a k a m a r e , h a k u r u e , tro-
r a v a j u ć e b o j e koje z b u n j u j u
g o n e i tangare. Kolibri
grabežljivce.
S v o d tropskih šuma hrani ve- i m e d n e tangare h rane se
Brojni su v o d o z e m c i nektarom.
liki b r o j p t i c a . T u ć e o n e n a ć i
i gmazovi. U amazonskoj
nektar, plodove i sjemenje N a j n e o b i č n i j a ptica a m a -
šumi k u k c e i druge m a l e ži-
drveća. zonske š u m e j e h o a c i n , čiji
v o t i n j e v r e b a j u o t r o v n e gata-
m l a d u n c i na krilima imaju
linke i rogate ž a b e . N a j č e š ć e
J a r k o o b o j e n e ptice a m a z o n - p a n d ž e za p e n j a n j e po dr-
z m i j e tog p o d r u č j a su a n a 
ske š u m e stapaju se sa svi v e ć u . J e d n a o d rijetkih ptica
k o n d e , carski udavi i koraljne
jetlozelenom, crvenom i žu- grabljivica je harpija.
z m i j e . O d guštera t u nala-
t o m b o j o m c v i j e ć a i lišća. S l i č a n broj ptičjih vrsta na-
z i m o z e l e n e l e g v a n e , anolise
T u k a n i , p a p i g e , j a n d a j e , are l a z i m o i u afričkoj kišnoj
i tegue.
i guani hrane se brojnim plo- šumi. Kao i u Južnoj Americi,
d o v i m a kišnih š u m a . O d m a - o n d j e živi velik broj papiga,
njih se ptica p l o d o v i m a hrane ali su tukane zamijenili klju
m a n a k i n i , kotinge i bijele br norošci.

54

< KOJI SISAVCI ZIVE
U KIŠNOJ ŠUMI
AMAZONE?
Tropske š u m e naseljava velik
broj m a j m u n a . A m a z o n s k a
šuma t a k o đ e r j e d o m Ijeni
v a c a i drugih sisavaca p e 
njača.
M a j m u n i N o v o g svijeta v r l o
su brojni stanovnici a m a z o n -
ske kišne š u m e . S v o d š u m e
naseljavaju č o p o r i k a p u c i n a ,
nvataša, p i n č  m a j m u n č i ć a ,
tamarina i m a r m o z e t a ( n a j -
manjih m e đ u m a j m u n i m a ) ,
<oji traže v o ć e , c v i j e ć e i p u -
poljke z a h r a n u . N o ć n i k a p u -
cini su jedini m a j m u n i koji
d a n j u s p a v a j u . U a k a r i i saki
sele s mjesta na mjesto poje-
d i n a č n o ili u p a r o v i m a . N a j -
veći južnoamerički majmuni
su u r l i k a v c i , koji u zoru p o č i -
nju glasno vikati da p o k a ž u
s u p a r n i c i m a gdje se n a l a z e .
V e ć i n a tih m a j m u n a služi
se r e p o m za h v a t a n j e . To vri-
jedi i za druge j u ž n o a m e r i č k e
šumske životinje, poput bra-
zilskog dikobraza, kikandžua
i t a m a n d u a , ili četveroprstog
m r a v o j e d a . D r v e ć e nasta-
njuju i I j e n i v c i . O n i v i s e
s grana držeći se v e l i k i m
BILJKE I ŽIVOTINJE
p a n d ž a m a i sporo se kreću
š u m o m tražeći lišće. Nosati
rakuni (koati) izvrsni su p e 
n j a č i , a hrane se, k a o i nji-
hovi srodnici rakuni rakojedi,
gotovo s v i m e što je jestivo.
T l o m haraju g l o d a v c i , po-
put agutija, koji j e d u sve vr-
ste biljne hrane, p o s e b n o ot-
p a l e p l o d o v e . U šumske
l o v c e u b r a j a m o j a g u a r e , le-
o p a r d e , margaje i tajru iz po-
r o d i c e lasica.
< KOJI SISAVCI ZIVE
U AFRIČKIM KIŠNIM
ŠUMAMA?
A f r i č k e kišne š u m e p r u ž a j u
dom mnogim majmunima
i p r i m a t i m a S t a r o g svijeta.
O n d j e n a l a z i m o i nekoliko
vrsta šumskih antilopa.
N a j v e ć a skupina afričkih
m a j m u n a su g v e n o n i , poput
Dijaninog, De Brazzovog,
H a m l v n o v o g i brkatog g v e 
n o n a . S v e s e o v e vrste zadr-
ž a v a j u u različitim s l o j e v i m a
š u m e . O s t a l i afrički šumski
m a j m u n i su gverezi i m a n -
drili (babuni što ž i v e na
tlu).
U afričkoj šumi ž i v e i
drugi primati, p o p u t galagija,
potoa i lemura. P o r e d toga,
ondje nalazimo i čovjekolike
majmune  čimpanze i
gorile.
Cesti su i kopitari, primje-
rice o k a p i , b o n g o , v o d e n i pa-
tuljasti m o š k a v a c , nekoliko
dujkera i d i v o v s k e šumske
svinje. U m a l e sisavce ubra-
j a m o slonovske r o v č i c e i pru-
gaste v j e v e r i c e . G l a v n i lovci
afričke kišne š u m e su le-
o p a r d i , zlatne m a č k e , š u m -
ske c i b e t k e i m u n g o s i .
55
 B I L J K E I ŽIVOTIN,

A GDJE ZIVE LEMURI

LETAŠI?

L e m u r e l e t a š e ili k o l u g o e n a -
lazimo u tropskim šumama
jugoistočne Azije. U tim šu-
m a m a živi i velik broj pri-
mata.

N a z i v »lemur letaš« n a v o d i
n a krivu p o m i s a o . O v a ž i v o -
tinja z a p r a v o ne leti, niti je
srodna p r a v i m l e m u r i m a
s M a d a g a s k a r a . M e đ u t i m , le
muri letaši o d l i č n o j e d r e zra-
k o m , i na taj n a č i n s nevjero-
j a t n o m t o č n o š ć u prelaze s dr
veta na d r v o . Po svojstvima
su slični šišmišima i k u k c o j e 
d i m a , a svrstavamo ih u zase-
b a n red s i s a v a c a .
Lemuri letaši nisu j e d i n e
životinje što j e d r e z r a k o m .
U tropskim š u m a m a nala-
z i m o leteće v j e v e r i c e , ž a b e ,
guštere pa č a k i z m i j e .
Azijske š u m e d o m su pri-
mitivnih d r v n i h rovki i broj-
nih primata, poput m a l e n i h
avetnjaka i lorija. D v i j e
g l a v n e skupine m a j m u n a su
languri i m a k a k i , a n a l a z i m o
i d v i j e vrste č o v j e k o l i k i h m a j -
muna  gibone i orangutane.
A GDJE ZIVE TIGROVI
I NOSOROZI?
Nosorozi žive u Africi i jugoi-
stočnoj Aziji, dok tigrove na-
lazimo s a m o u Aziji.
D a n a s postoji pet vrsta noso
roga. D v i j e od njih, crni i b i -
jeli nosorog, ž i v e u A f r i c i .
O b j e afričke vrste imaju d v a
roga.
U Indiji, na Sumatri i J a v i
ž i v e tri vrste nosoroga s j e d -
n i m r o g o m . S v e su u o p a s n o -
sti da i z u m r u , a najugroženiji
je j a v a n s k i koji postoji s a m o
u j e d n o m rezervatu.
Tigar je vrlo prilagodljiva
životinja. P o t j e č e iz h l a d n i h
sjeveroistočnih d i j e l o v a K i n e ,
o d a k l e se proširio na sjever
u snijegom p o k r i v e n a pro-
stranstva Sibira, na z a p a d do
Kaspijskog m o r a i na jug
u tropske kišne š u m e Indije
i jugoistočne Azije. Danas
prirodnjaci razlikuju o s a m vr-
sta tigrova, koje se razlikuju
samo po šarama. N e k o ć su
sve vrste bile široko raspro-
stranjene, ali su d a n a s o z -
biljno u g r o ž e n e .

56

_ GDJE RASTU
VtANGROVE ŠUME?
M a n g r o v e m o č v a r e javljaju
H na mjestima gdje kišne
Hjme graniče s m o r e m . M a n -
g r o v e rastu u m n o g i m t r o p -
skim d i j e l o v i m a svijeta.
_ tropskim kišnim š u m a m a
eke d u ž o b a l a i estuarija
 a n o s e obilje organskog m a -
terijala koji za p l i m e stvara
elike muljevite r a v n i c e . P l o 
:ovi d r v e ć a i grmlja puštaju
"lulju korijenje. N a j p o z n a 
e d r v o je m a n g r o v e . V e ć i n a
rveća m a n g r o v e ima korije-
nje nalik štakama. D r u g o ima
p o s e b n o korijenje koje izvi-
ruje iz m u l j a i u z i m a kisik iz
zraka (mulj sadrži v r l o m a l o
kisika). B u j n a v e g e t a c i j a
m a n g r o v e s p r e č a v a ispiranje
mulja, te se k o p n o tako po-
stepeno proširuje.
U jugoistočnoj Aziji nala-
z i m o v e l i k e površine p o d
mangrovom. Šume Kaliman
tana ( B o r n e o ) d o m su neko-
liko vrsta langura, poput svi
j e t l o s m e đ e g i srebrnastog lan-
gura, n e o b i č n o g d u g o r e p o g
nosana i m a k a k a rakojeda.
A GDJEZIVE
ORANGUTANI?
O r a n g u t a n i ž i v e s a m o u kiš-
nim šumama Sumatre i Kali
mantana (Borneo). N e k o ć su
bili rašireni j u g o i s t o č n o m
A z i j o m , ali im d a n a s prijeti
opasnost o d izumiranja jer j e
v e ć i n a kišnih šuma iskrčena,
a mlade orangutane odvode
u zoološke vrtove.
N a z i v orangutan z n a č i »šum-
ski č o v j e k « . P o p u t ljudi,
orangutani se m e đ u s o b n o ra-
zlikuju po c r t a m a i izrazu
lica. M e đ u t i m , orangutani su
dalji srodnici č o v j e k a o d č i m -
panza ili gorila.
P o p u t gibona (drugi azijski
čovjekoliki majmun), orangu-
tani ž i v e na d r v e ć u . S v e l i -
k o m l a k o ć o m skaču s drveta
na d r v o i h o d a j u po g r a n a m a .
Odrasli mužjaci većinu
vremena provode sami. Veli-
kim v r e ć a m a na grlu proiz-
v o d e glasne, p r o d o r n e z v u -
k o v e . Ž e n k e o b i č n o putuju
u m a l i m s k u p i n a m a sa svojim
mladuncima. N o ć u orangu-
tani s p a v a j u u na brzinu skle-
p a n i m »gnijezdima« na dr-
veću.
57
 < G D J E Ž I V E RAJSKE
PTICE?
Rajske ptice ubrajamo u naj
neobičnije i najšarenije ptice
na svijetu. V e ć i n a od 43 poz-
n a t e vrste živi u š u m a m a
Nove Gvineje.
P r e d a k rajskih ptica vjero-
jatno je bila n e u g l e d n a ptica
nalik v r a n i , koja j e n a N o v u
G v i n e j u stigla iz A z i j e . D a n a s
postoji nekoliko j e d n o b o j n i h
članova te porodice, no v e -
ć i n a ima z a p a n j u j u ć e
boje.
K a o k o d v e ć i n e ptica,
A G D J E RASTU
BANKSIJE?
Jugozapadni dio Australije
ima veliku količinu padalina,
a z b o g t o g a i r a s k o š a n biljni
svijet. O d ostalih dijelova A u -
stralije o d s j e č e n je pusti-
njom, pa je d o m jedinstvenih
biljaka i životinja. M e đ u njima
su c v a t u ć e banksije i životi-
nje koje oprašuju njihove
cvjetove.
C v i j e ć e najizrazitijih boja
o b i č n o oprašuju k u k c i . M e -
đ u t i m , c v j e t o v e banksije
oprašuju ptice m e d a r i c e koje
58
m u ž j a c i rajskih ptica su ra
skošniji. N j i h o v o o b o j e n o ,
d u g o perje p r i v l a č i ž e n k e .
U d v a r a n j e s e m e đ u vrstama
razlikuje, što o m o g u ć u j e
ženki da lako p r e p o z n a m u ž -
jaka svoje vrste. N e k i m u ž -
j a c i se č a k u d v a r a j u okrenuti
n a g l a v c e ! N a k o n parenja,
ž e n k a o d l i j e ć e izgraditi g n i -
j e z d o i s a m a p o d i ž e svoje
ptiće.
N e k o ć s e perje o v i h ptica
koristilo za u k r a š a v a n j e še-
šira, pa je s v a k e g o d i n e ubi-
j e n o na tisuće primjeraka.
M e đ u t i m , d a n a s su rajske
ptice z a š t i ć e n e .
d o l a z e p o nektar. C v j e t o v e
posjećuju i mali tobolčari po-
put mišolikog m e d o j e d a . O n i
d u g i m j e z i k o m ližu nektar
d u b o k o u c v j e t o v i m a , pri
č e m u s e z a n j i h o v o lice hvata
p e l u d , pa ga p r e n o s e do d r u -
gog cvijeta.
U Australiji rastu i druge
biljke koje oprašuju p t i c e . T u
u b r a j a m o o d r e đ e n e vrste
eukalipta što oprašuju Ion pa
p i g i c e . O n e i m a j u dugi jezik
na č i j e m kraju se nalazi or-
gan nalik č e t k i c i . »Četkica«
upija nektar i skuplja p e l u d
koji se zatim prenosi na drugi
cvijet.

A C I M E SE H R A N E
TOBOLČARI?
U Australiji su p l o d v a š i pri-
lično rijetki, a v e ć i n u sisa-
vaca čine tobolčari. Zauzi-
maju gotovo sve životne niše,
a n a l a z i m o ih u o p s e g u od
b e z o p a s n i h p r e ž i v a č a , d o kr
voločnih mesojeda.
U A m e r i c i , Evropi i Aziji
travu i grmlje brste kopitari.
U Australiji n e m a m n o g o tak-
vih životinja, pa su ih z a m i j e -
nili klokani i v a l a b i j i . O n i se
avljaju u opsegu od v e l i k o g
sivog i c r v e n o g klokana do
n a l e n o g štakoraklokana.
J tu skupinu u b r a j a m o
šumske p r e ž i v a č e poput
klokana penjaša i v a l a b i j a .
U Australiji n e m a primata
li g l o d a v a c a koji ž i v e na dr
• e ć u jer su njihov životni
: r o s t o r zauzeli penjaši i na
noruše. Kuskus je penjaš na
•s m a j m u n u , d o k drugi p e -
njaši i n a b o r u š e nalikuju v j e 
. e r i c a m a . Leteći penjaš, po
: Jt zlatnoga, izgleda kao le
: e ć a v j e v e r i c a . V e ć i n a tih ži
.otinja hrani se b i l j k a m a , ali
v u k c i m a , j a j i m a ili p t i ć i m a .
\ o a l e j e d u lišće o d r e đ e n e vr
:e eukalipta.
K a d su u Australiju u v e -
BILJKE I ŽIVOTINJE
zeni z e č e v i i m a l i g l o d a v c i
što ž i v e na tlu, p o č e o se sma-
njivati broj v o m b a t a i b a n d i 
kutija sličnih n a v i k a . O s t a l i
australski s t a n o v n i c i tla su to
bolčarska krtica, koja je go-
t o v o j e d n a k a o b i č n o j krtici,
te prugasti t o b o l č a r m r a v o 
jed.
O d m e s o j e d a u Australiji
ž i v e razne vrste t o b o l č a r a ,
poput tobolčarske p j e g a v e
m a č k e . O n a više nalikuje
m u n g o s u nego m a č k i , ali j e
vješti p e n j a č i v r e b a p l i j e n .
Tobolčarski miševi n a j m a n j i
su m e s o j e d i . N a j v e ć i su pso
glavi v u č a k i crni koljaš, koji
osim ž i v o g plijena j e d e i str-
v i n e . O b j e životinje ž i v e
s a m o na T a s m a n i j i , a m o -
g u ć e j e d a j e psoglavi v u č a k
v e ć izumro.
59

A KOLIKO IMA VRSTA
H A V A J Kl?
Na dalekim Havajskim oto-
cima havajke brojnošću nad
mašuju Darvvinove zebe. Po-
stojalo je o k o 23 vrste, a 14
postoji i danas.
P r e c i havajki bile su vjero-
jatno ptice nalik z e b a m a
( m o ž d a tangarama) koje su
uspjele doletjeti iz 3 5 0 0 km
udaljene Sjeverne Amerike.
P t i c e h a v a j k e koje su se raz-
v i l e od tih doseljenika razli-
kuju se v e l i č i n o m i b o j o m .
M e đ u t i m , g l a v n a razlika m e đ u
njima j e n a č i n hranjenja,
o č e m u ovisi i oblik njihova
kljuna.
N e k e h a v a j k e imaju dugi,
uvinuti kljun i jezik s »četki-
c o m « za lizanje nektara.
Druge uvijenim kljunom
traže k u k c e . H a v a j k e s kra-
ć i m kljunom poput djetlića
skidaju koru s d r v e ć a i p o d
n j o m traže k u k c e . Vrste koje
se h r a n e p l o d o v i m a i s j e m e n -
k a m a imaju kratki, čvrsti
kljun nalik z e b i n o m .
60
V KOJE ŽIVOTINJE ŽIVE
NA GALAPAGOSKOM
OTOČJU?
Galapagosko otočje nastalo
je prije otprilike dva milijuna
godina. Do danas se ondje
evolucijom razvilo nekoliko
jedinstvenih vrsta. P o r e d
zeba, to su divovske kor-
njače, morski legvani i kor
morani neletači.
G a l a p a g o s k e d i v o v s k e kor-
n j a č e p o n e k a d premašuju d u -
ljinu o d j e d n o g metra. N e k o
v r i j e m e svaki je otok i m a o
vlastitu vrstu k o r n j a č a , ali su
A Z A Š T O SE O T O Č N E
ŽIVOTINJE RAZLIKUJU
OD OSTALIH?
Na izdvojednim područjima
evolucijom se razvijaju n o v e
vrste. Pusti otoci sa stabil-
nom klimom pružaju idealne
uvjete za razvoj novih vrsta.
N a s t a n e li d a l e k o od n e k o g
v e l i k o g kontinenta novi otok,
proći ć e m n o g o v r e m e n a dok
g a n e nasele životinje. M a l o -
brojne životinje koje stignu
na n o v o tlo moraju se prila-
goditi n o v o j o k o l i n i . O n e ko-
j i m a to uspije imaju veliku
tijekom 17. i 18. stoljeća
m o r n a r i , koji su posjećivali
o t o k e radi h r a n e , ubili velik
broj tih životinja, pa su n e k e
vrste p o t p u n o nestale.
L e g v a n i su vjerojatno stigli
iz J u ž n e A m e r i k e plutajući na
d e b l i m a . N a o t o c i m a nije
bilo lako p r o n a ć i v o d u
i h r a n u , pa su se legvani pri-
lagodili n a d v a n a č i n a . D a -
nas postoje k o p n e n i legvani
koji se hrane p l o d o v i m a
i kaktusima, te morski legvani
koji j e d u morsku t r a v u .
O t o c i su mjesto gniježđenja
m n o g i h ptica.
prednost. N e o m e t a n e grabež
I j i v c i m a koji ih i n a č e love
i s u p a r n i c i m a u borbi za
h r a n u , o n e m o g u preuzeti
sve ž i v o t n e niše.
Taj p r o c e s n a j b o l j e se vidi
na primjeru Darvvinovih zeba
s Galapagoskog otočja. Preci
tih z e b a vjerojatno su dolet-
jeli iz J u ž n e A m e r i k e . Tije-
k o m d u g o g razdoblja razvilo
se 15 različitih vrsta koje d a -
nas postoje. S v a k a se prilago-
dila o d r e đ e n o m staništu i na-
č i n u hranjenja.
 BILJKE I ŽIVOTINJE

7 G D J E ZIVI VEĆINA N a n e s r e ć u , ptice neleta- su stanovnici šuma, što im je

PTICA NELETAČICA?
Ptice neletačice žive uglav-
n o m u područjima gdje ima
malo grabežljivaca. M n o š t v o
takvih ptica živi u Australiji
i na N o v o m Z e l a n d u .
leđna od glavnih prednosti
ieta je m o g u ć n o s t da se p o b 
egne grabežljivcima. M e đ -
utim, kod ptica koje su se
razvile na mjestima gdje
n e m a prirodnih neprijatelja ta
je sposobnost postala m a n j e
v a ž n a , pa su je m n o g e vrste
zgubile.
č i c e izložene su opasnosti od
uvezenih grabežljivaca,
p r i m j e r i c e m a č a k a i lisica, te
drugih životinja poput šta-
kora, koji j e d u n j i h o v a jaja
i suparnici su im u borbi za
h r a n u . O s i m toga, te ptice su
česti plijen l o v a c a . N e k e o d
njih, p r i m j e r i c e madagaskar
ska slonovska ptica, n o v o z e -
landska m o a , brojne p a c i 
fičke štioke, te d o d o s otoka
M a u r i c i j u s a , do d a n a s su izu
mrle.
N a N o v o m Z e l a n d u još
uvijek živi n e k o l i k o ptica n e 
letačica. Tri vrste kiviia n o ć n i
vjerojatno p o m o g l o da pre-
ž i v e . V e k a , j e d n a o d rijetkih
preživjelih štioka, živi z a h v a -
ljujući u v e z e n i m životi-
n j a m a : hrani se m i š e v i m a
i štakorima! S druge strane,
sultanka nalik liski (još j e d a n
č l a n obitelji štioka) u o p a s n o -
sti je da izumre.
E m u je još uvijek prilično
čest stanovnik australskih
š u m a . M e đ u t i m , preostala j e
još s a m o j e d n a o d n e k o l i k o
vrsta e m u a .

> G D J E SE R A K O V I Rak pljačkaš je »stručnjak«

PENJU PO DRVEĆU?
N e k e o t o č n e životinje pri-
lično su neobične. Rak pljač-
kaš s o t o k a u I n d i j s k o m i Ti-
h o m o c e a n u vješto se penje
po drveću.
O r a k o v i m a o b i č n o razmi-
šljamo kao o morskim stvore-
njima, no rak p l j a č k a š i drugi
<opneni rakovi d o b r o su pri
agođeni životu na s u h o m e ,
lako ličinke tih rakova ž i v e
J m o r u , odrasli rak pljačkaš
će se utopiti a k o je u v o d i
dulje o d d a n a .
za penjanje. M e đ u t i m , nepoz-
nato je zašto oni to č i n e .
S m a t r a l o se da se p e n j u na
k o k o s o v u p a l m u kako bi d o -
šli do kokosa, kojeg zatim
otvaraju i j e d u . M e đ u t i m , rak
pljačkaš ne m o ž e otvoriti ko-
kosov o r a h . U s t v a r i , njegova
g l a v n a hrana su strvine
 m e s o mrtvih životinja koje
na o b a l i ispire v o d a . P o n e k a d
j e d u i m e s o kokosa, ali s a m o
a k o ga otvori neka druga ži-
votinja. P o r e d toga, h r a n e se
i p l o d o v i m a nekih biljaka.

61
A ZAŠTO SE PTICE SELE?
Ptice selice putuju od ljetnog
područja gniježđenja do zim-
skog područja hranjenja. Ra-
zlozi tih selidbi su potraga za
h r a n o m i izbjegavanje preve-
like h l a d n o ć e .
S e l i d b e ptica iz sjevernih kra-
j e v a z a p o č e l e su vjerojatno
krajem posljednjeg l e d e n o g
d o b a . K a k o se ledeni pokri-
v a č topio, n e k e su ptice ljeti
o d l a z i l e na sjever radi obilja
hrane. Svake zime ponovno
su se v r a ć a l e na j u g , no p o -
stepeno su n j i h o v a p u t o v a n j a
postajala sve d u l j i m a .
V e ć i n a ptica sa sjevera o d -
lazi na jug da izbjegne ark-
tičku z i m u . A r k t i č k e čigre
prelaze zaista v e l i k e u d a l j e -
nosti: sele sve do Antarktike.
P t i c e selice iz južnijih p o -
dručja u g l a v n o m su k u k c o 
jedi koji zimi ne m o g u n a ć i
h r a n u . P t i c e što se h r a n e sje-
menjem i drugom hranom
o b i č n o ostaju na istom
području tokom cijele
godine.
62
A KAMO ODLAZE
ZOVOjI?
Zovoji su morske ptice koje
svake godine na istome mje-
stu p o d i ž u m l a d u n č e u veli-
kim kolonijama. Izvan se-
zone parenja neki zovoji od-
laze na duga putovanja.
M a l i z o v o j p o d i ž e ptiće s a m o
na nekim obalama Evrope.
M e đ u t i m , v e ć i d i o g o d i n e luta
Atlantskim o c e a n o m . G o l e m i
z o v o j u s t u d e n o m i travnju
p o l a ž e jaja na otoku Tristan
da C u n h a , a srpanj i k o l o v o z
p r o v o d i na s j e v e r n o m dijelu
Atlantskog o c e a n a .
T a n k o k l j u n i z o v o j i mla-
d u n č e podižu na bezbrojnim
o b a l a m a T a s m a n i j e i jugoi-
stočne Australije, gdje b o r a v e
o d listopada d o o ž u j k a .
U o ž u j k u kreću na p u t o v a n j a
o k o T i h o g o c e a n a , d a iskori-
ste o b i l j e riba koje im pruža
njegov sjeverni d i o .
A ZAŠTO SE KITOVI
SELE?
V e ć i n a životinja koje se sele
izliježe m l a d u n č e na sjever-
noj polutki. M e đ u t i m , sjeverni
kitovi se u v r i j e m e k o č e n j a
sele na jug, dok njihovi srod-
nici s juga putuju u suprot-
nom pravcu.
N a j p o z n a t i j a je selidba kali-
f o m ijskog sivog kita. Ta živo-
tinja se ljeti hrani u v o d a m a
B e r i n g o v o g m o r a , a ujesen
odlazi na putovanje duž
s j e v e r n o a m e r i č k e o b a l e , sve
do laguna uz kalifornijsku
obalu.
O d kitova sele još plavetni
i grbavi kit. P o p u l a c i j e tih ki-
tova n a l a z i m o i na sjevernoj
i na j u ž n o j polutki. S j e v e r n a
p o p u l a c i j a ljeti putuje na jug
do mjesta gdje p o d i ž e m l a -
dunče, a južna populacija
odlazi na sjever. M e đ u t i m ,
b u d u ć i da se sezona n j i h o v a
parenja razlikuje, o v e d v i j e
p o p u l a c i j e nikada se ne su-
sreću.
V KAMO ODLAZE
LEPTIROVI M O N A R S I ?
U Sjevernoj i Južnoj Americi
nalazimo dvije g l a v n e p o p u -
lacije leptirova m o n a r h a .
U j e s e n o b j e p o p u l a c i j e sele
prema ekvatoru.
V e ć i n a leptirova p o v r e m e n o
outuje, ali leptirovi monarsi
više o d svega v o l e d a l e k a p u -
tovanja. P o n e k a d d o zimskih
orebivališta lete više od 3000
silometara.
Ljeti je s j e v e r n o a m e r i č k a
p o p u l a c i j a m o n a r h a raširena
po južnoj K a n a d i i s j e v e r n o m
dijelu S j e d i n j e n i h A m e r i č k i h
D r ž a v a . U j e s e n se leptirovi
okupljaju u skupine i lete na
jug sve dok čitava p o p u l a c i j a
ne prijeđe u j u ž n e d i j e l o v e
Sjeverne Amerike. O n d j e
u velikim grupama provode
zimu.
U p r o l j e ć e se pare i kreću
o o n o v n o n a sjever. M e đ u -
tim, odrasli leptirovi koji su
ujesen krenuli na put n e ć e
doći u K a n a d u . Do povratka
u sjeverna p o d r u č j a p o n e k a d
se i z m i j e n e d v i j e do tri g e n e -
racije.
V G D J E G O L E M E ŽELVE
P O L A Ž U JAJA?
P o p u t svih morskih k o r n j a č a ,
i g o l e m e ž e l v e p o l a ž u jaja na
k o p n u . O s t a l i dio života p r o -
v o d e u m o r u , ali se s v a k e go-
d i n e v r a ć a j u na istu o b a l u
i p o l a ž u jaja.
G o l e m e želve nalazimo
u tropskim i suptropskim m o -
rima širom svijeta. N e k o ć su
bile brojne, ali su z b o g v r l o
c i j e n j e n o g mesa izlovljene.
D a n a s postoji još svega d e s e -
tak o b a l a gdje te k o r n j a č e po-
lažu jaja. O b i č n o su to o b a l e
otoka. K o r n j a č e p o n e k a d m o -
raju prijeći v i š e od 2 0 0 0 kilo-
metara da stignu do svoje
o b a l e za gniježđenje.
Uz obalu ženka čeka da
p a d n e mrak. P o t o m izađe iz
m o r a te iskopa gnijezdo
u koje položi stotinjak jajašca
i pokrije ih p i j e s k o m . N a k o n
o s a m tjedana iz jajašca se
izležu m l a d i . N e napuštaju
o d m a h g n i j e z d o , v e ć u z nje-
g o v u površinu b o r a v e neko-
liko d a n a . T a d a t o k o m n o ć i
izlaze i kreću prema m o r u .
M n o g i postaju žrtve grabež
Ijivaca poput rakova, m a -
č a k a , ptica i morskih pasa.
V G D J E SE MRIJESTE
JEGULJE?
J e g u l j e ž i v e u slatkoj v o d i ,
a u more odlaze samo u vri-
j e m e mriještenja. P a r e se
samo u Sargaškom moru.
U d o b i i z m e đ u 7 i 12 g o d i n a
ž e n k e napuštaju rijeke
i k r e ć u p r e m a Atlantskom
o c e a n u (u slučaju mu ž j a k a ,
to se d o g a đ a u d o b i od 4 do
8 g o d i n a ) . M r i j e s t e se tek kad
stignu u Sargaško m o r e .
O d r a s l e jegulje ugibaju,
a iz jajašca se izliježe m l a đ .
Na putu iz Sargaškog mora
postepeno odrastaju, te u ri-
j e k u d o l a z e kao p o t p u n o
odrasle ribe.
O evropskoj i a m e r i č k o j
jegulji o b i č n o g o v o r i m o kao
o d v i j e različite vrste, d o k se
o n e , ustvari, vrlo m a l o razli-
kuju. A k o je riječ o različitim
vrstama, pitanje je kako
m l a d e jegulje biraju put na
odlasku iz Sargaškog m o r a ?
J e d n o od rješenja te zago-
netke je pretpostavka da
e v r o p s k e jegulje niti ne d o -
segnu p o d r u č j e mriještenja,
v e ć se i e v r o p s k e i a m e r i č k e
jegulje izliježu iz jajašaca
a m e r i č k i h riba.
63
V G D J E SU P R O N A Ð E N I
NAJSTARIJI OTISCI
ČOVJEČJEG STOPALA?
Prije gotovo četiri milijuna
godina Z e m l j o m su hodala
stvorenja nalik d a n a š n j e m
čovjeku. To znamo zahvalju-
jući otiscima stopala koje su
ostavili.
Z n a n s t v e n i c i su u k a n j o n u
O l d u v a i u T a n z a n i j i , u istoč-
noj A f r i c i , pronašli neke od
najstarijih poznatih č o v j e č j i h
ostataka. Iskopali su kosti,
k a m e n i alat, pa č a k i ostatke
j e d n o s t a v n i h k a m e n i h skloni-
šta.
U o b l i ž n j e m nalazištu La
etoli otkriven je još čudesniji
nalaz  tri para otisaka č o v -
j e č j i h stopala s a č u v a n i h
u sloju v u l k a n s k o g p e p e l a .
O n i pokazuju da je prije ot-
prilike 3.700.000 godina tim
p u t e m prošlo troje ljudi
( d v o j e odraslih i dijete).
64
V G D J E SU U Z G O J E N I
PRVI USJEVI?
Ne zna se točno gdje je otkri-
v e n o kako uzgajati biljke za
hranu. Bilo je to negdje na
Bliskom istoku, vjerojatno
u plodnoj dolini neke rijeke,
prije otprilike d e v e t tisuća
godina.
Prije nego su postali ratari,
ljudi su skupljali p l o d o v e i lo-
vili životinje za h r a n u . Ratar-
stvo se j a v i l o kad su p o č e l i
žeti divlju p š e n i c u i z o b . M e -
đ u t i m , d o početka skupljanja
s j e m e n a , krčenja tla i s a d n j e
polja trebalo je učiniti m n o g o
v e ć i korak.
Prvi ratari nisu v i š e lutali,
v e ć su se zaustavili na j e d -
n o m mjestu i uzgajali svoje
usjeve. Prestali su loviti,
a umjesto toga su držali krda
životinja poput o v a c a , koza,
svinja i g o v e d a .
U z g o j hrane predstavljao
je začetak civilizacije. Proda-
j o m h r a n e susjedima, razvila
s e trgovina. S j e č o m d r v e ć a
i k r č e n j e m š u m a č o v j e k je
p o č e o mijenjati svoj krajolik.
 GDJE SU PRVI PUTA
 POTRIJEBLJENA KOLA
S KOTAČIMA?
Nekoliko j e izuma u p o v i j e s t i
udskog roda promijenilo tok
azvoja c i v i l i z a c i j e , a t v r d i
se. d a j e izum k o t a č a j e d a n
:d n a j v a ž n i j i h .
lileda da je kotač izumljen
i raznim mjestima B l i s k o g
scoka i A z i j e u g o t o v o isto
.'ijeme  oko 3000. godine
" je naše e r e . K o t a č u je
 ožda prethodilo lončarsko
colo.
Primitivni su ljudi za pre
" : š e n j e tereta koristili sa-
m i c e . M e đ u t i m , netko s e dos
etio i p o d s a o n i c e p o d m e t 
_.o neku o b l i c u te tako olak-
šao n j i h o v o p o v l a č e n j e . P o 
avljanje o s o v i n e s k o t a č e m
na o b a kraja bio je m n o g o
rži korak.
Prvi kotači vjerojatno su
zrezani od d e b l a , pa su bili
: u n i i n e z g r a p n i . K o t a č i sa
: o i c a m a pojavili su se kas
" je, o k o 2 0 0 0 . g. p. n. e.
Da se kotač najbolje isko
 sti, za v u č u kola je potrebna
~eka životinja. U početku su
\ola vukli ljudi, no s v r e m e -
nom su taj p o s a o p r e u z e l e
životinje.
V G D J E JE I Z M I Š L J E N O
PISMO?
Ljudi k a m e n o g d o b a »pisali«
su crtežima. V r e m e n o m su se
crteži pretvorili u »slikovne
z n a k o v e « , i to je bio p o č e t a k
upotrebe pisma.
Prije otprilike 6 0 0 0 g o d i n a ,
narodi B a b i l o n a , K i n e
i Egipta n a u č i l i su upotreblja-
vati s l i k o v n o p i s m o . Š t a p i -
ć i m a ili prstima urezivali su
o z n a k e u v l a ž n o j glini. Crtež
sunca j e , naprimjer, o z n a č a -
v a o toplinu.
Kasnije su se za prikaziva-
nje različitih z v u k o v a i misli
umjesto slika p o č e l i upotreb-
ljavati razni z n a k o v i . S u m e 
rani s u , naprimjer, pisali kli-
nastim p i s m o m . Š t a p i ć i m a su
urezivali z n a k o v e u g l i n e n i m
p l o č i c a m a . R a č u n e koje s u
v o d i l i s v e ć e n i c i z b o g pre-
gleda n a d stvarima i životi-
n j a m a ubrajaju s e m e đ u p r v e
pisane zapise.
F e n i č a n i su o k o 1500 go-
dina prije naše ere izmislili
a b e c e d u koja se temeljila na
z v u k o v i m a . Od nje su se raz-
v i l e a b e c e d e koje d a n a s kori-
stimo.
V G D J E JE PRVI P U T A
PROIZVEDEN PAPIR?
Papir je najčešći materijal ko-
jim se d a n a s služimo za pisa-
nje. U d r e v n i m je v r e m e n i m a
bio nepoznat sve d o k Kinezi
nisu pronašli n a č i n n j e g o v e
proizvodnje.
D r e v n i E g i p ć a n i pisali su na
s v i c i m a papirusa, B a b i l o n c i
su o z n a k e urezivali na p l o č i -
c a m a o d v l a ž n e gline, d o k s u
R i m l j a n i za pisanje upotreb-
ljavali pergament (vrlo tanka
koža).
O k o 100. g o d i n e naše e r e ,
Kinezi su pronašli n a č i n da se
iz kaše v l a k a n a i t k a n i n e d o -
biju vrlo tanki listovi. Tu su
tajnu stotinama g o d i n a č u v a l i
za s e b e .
T a j n u su najprije otkrili
A r a p i , a E v r o p o m se umjet-
nost izrade papira proširila
tek m n o g o kasnije. P o č e t k o m
14. stoljeća t v o r n i c e papira
postoje u F r a n c u s k o j , Š p a -
njolskoj, Italiji i N j e m a č k o j .
O t k r i ć e tiskarskog stroja
s r e d i n o m 1 5 . stoljeća d o v e l o
je do znatnog povećanja
upotrebe papira. B e z papira
ne bi došlo do naglog porasta
tiskanja knjiga i širenja zna-
nja.
65
 < G D J E JE PRVI PUTA
P R O I Z V E D E N A SVILA?
Svila je prvi puta proizve-
dena u Kini. Niti koje stva-
raju ličinke d u d o v o g svilca
prele su se na kolovratu, te
p o t o m tkale u finu tkaninu.
Kinezi su n a č i n izrade svile
pronašli prije više od 5 0 0 0
godina, ali su tajnu č u v a l i za
sebe jer je svila bila rijetki
i vrlo skupi p r o i z v o d . T r g o v c i
su odlazili na duga putovanja
d u ž »Puta svile« kako bi k u -
pili kinesku svilu.
M e đ u t i m , 5 5 2 . g o d i n e naše
ere d v a perzijska s v e ć e n i k a
prokrijumčarila su tajnu
izrade svile izvan granica
K i n e . Sakrili su jajašca d u -
d o v a svilca u šuplje b a m b u -
s o v e š t a p o v e i uzeli s j e m e
d u d a č i j i m se lišćem hrane
ličinke.
V r e m e n o m su Evropljani
naučili uzgajati ličinke d u d o -
v o g svilca i proizvoditi svilu.
Z a izradu svile potrebno j e
odmotati nježnu nit koju li-
č i n k a svilca o m o t a v a o k o č a -
hure. S j e d n e č a h u r e m o ž e se
odmotati nit duljine 300 m e -
tara.

> G D J E JE I Z U M L J E N O Izrada glinenih posuda

LONČARSKO KOLO?
L o n č a r s t v o j e bilo j e d a n o d
prvih zanata. U početku
lonci su se ručno oblikovali
od v l a ž n e gline, a tek kasnije
su se počeli izrađivati na lon
čarskom kolu.
L o n č a r s k o kolo i z u m l j e n o j e
u Sumeriji, Babilonu i drugim
p o d r u č j i m a Bliskog istoka
o k o 3 0 0 0 . g o d i n e prije naše
e r e . G l i n e n e p o s u d e izrađ-
ivale su se v e ć više od 5 0 0 0
godina, ali su bile grube i
često su se l o m i l e .
zahtijeva v e l i k u vještinu.
O s i m okretanja kola koje
omogućuje pravilno obliko-
v a n j e p o s u d e , l o n č a r mora
u sušionici ispeći l o n a c da
o č v r s n e . Prvi lončari naučili
su p o s u d e prekrivati raznim
tvarima da ih u č i n e č v r š ć i m
i ljepšim.
Izum lončarskog kola v o -
d i o j e d o razvoja lončarstva.
Vješti l o n č a r m o g a o je izra-
diti d o v o l j n o posuda da ih
z a m i j e n i za hranu ili proda
za novac.

< G D J E SU O D R Ž A N E nika. G r c i m a su igre z n a č i l e

PRVE OLIMPIJSKE IGRE?
G r c i su još od 776. godine
prije naše e r e svake č e t v r t e
godine održavali veliku sve-
čanost na kojoj su se okup-
ljali u m j e t n i c i , p i s c i i a t l e t i -
čari, te iskazivali počast veli-
kom bogu Zeusu. Natjecanja
su se o d r ž a v a l a u O l i m p i j i ,
pa su nazvana Olimpijskim
igrama.
P r v e O l i m p i j s k e igre nisu bile
isključivo sportsko natjeca-
nje. P o r e d utrka o d r ž a v a l e su
se predstave i recitali pjes-
sjedinjenje d u h a i tijela,
borbu za p o b j e d u i iskaziva-
nje počasti Z e u s u , kralju b o -
gova.
Igre su trajale tri d a n a . At-
letičari su trčali, rvali se, ja
hali i vozili b o j n a kola. Igre
su p o č i n j a l e o l i m p i j s k o m za-
kletvom, a završavale podje-
l o m nagrada i g o z b o m .
O l i m p i j s k e igre o d r ž a v a n e
su sve do 3 9 3 . g o d i n e naše
e r e . O b n o v l j e n e su na prijed-
log P i e r r a d e C o u b e r t i n a 1896.
O t a d a s e redovito o d r ž a v a j u
s v a k e četvrte g o d i n e , o s i m za
v r i j e m e svjetskih ratova.

66
 PROŠLOST

> G D J E SU GRCI voljno zemlje za sve.

OSNOVALI KOLONIJE? N e k i grčki kolonisti otpu-
tovali su na istok, p r e m a Cr-
• adari drevne G r č k e poti- n o m m o r u , ali v e ć i n a s e u p u -
cali s u n a r o d d a k r e ć e n a p u - tila p r e m a z a p a d u , u Italiju,
Siciliju i južnu Francusku.
tovanja i n a d r u g i m o b a l a m a
N e k i od njih stigli su
iora o s n i v a k o l o n i j e .
u Afriku, u k l j u č u j u ć i i Egipat.
S v a k a grčka kolonija p o -
:"anovništvo G r č k e se do 8.
stala je » m a l a G r č k a « na stra-
" j l j e ć a prije naše ere toliko
n o m e tlu. G r č k i doseljenici
: o v e ć a l o da je ponestalo
trgovali su s g r a d o v i m a iz ko-
~"ane. V l a d a r i grčkih gra
jih p o t j e č u . T a k o su g r č k e
: : v a  d r ž a v a bojali su se n e -
vještine i zamisli p r e n e s e n e
zadovoljstva, pa su s o d o b r a 
u nove države duž Sredo-
anjem gledali kako neki gra
r
zemlja.
2ni napuštaju svoje d o m o v e
o d l a z e osnovati grčke kolo-
nije na mjestima gdje ima d o 

< KADA SU L J U D I R a z v o j e m c i v i l i z a c i j e trgo-

POČELI
UPOTREBLJAVATI
NOVAC?
Danas n o v c e m m o ž e m o ku-
piti s v e što n a m j e p o t r e b n o .
M e đ u t i m , kad se prije neko-
liko t i s u ć a g o d i n a razvila tr-
govina, n o v a c još nije posto-
j a o pa su ljudi mijenjali r o b u .
Pojava novca znatno je po-
jednostavila trgovinu.
Prvi metalni n o v a c iskovan j e
800 g o d i n a prije naše e r e .
Prije toga trgovina se o b a v -
ljala z a m j e n o m r o b e .
v i n a j e postala m n o g o slože-
n i j o m , p a j e z a m j e n a robe
postala vrlo n e p r a k t i č n o m .
T r g o v c i m a su trebali m a l i
predmeti koje bi lako razmje-
njivali, no o n i su morali imati
neku vrijednost. Z a t o su p r v e
k o v a n i c e k o v a n e o d metala,
n a j č e š ć e od zlata i srebra.
Z l a t n e k o v a n i c e imaju
stvarnu vrijednost, d o k je pa-
pirnati n o v a c tek znak vrijed-
nosti. S a m papir j e bezvrije-
d a n . P r v e papirnate n o v č a -
n i c e i z r a đ e n e su u Kini u 9.
stoljeću.

> G D J E SU S A G R A Ð E N E
PRVE P O P L O Č A N E
CESTE?
L p o č e t k u su ljudi p u t o v a l i
utabanim stazama. Putovi su
>e p o č e l i p o p l o č a v a t i t e k p o 
a v o m kola s kotačima.
3
r v e p o p l o č a n e ceste sagra
5ene su u B a b i l o n u pri[e otpri
iike 4 0 0 0 g o d i n a . K a k o su
ljudi p o č e l i stanovati u gra-
d o v i m a i trgovati sa s v o j i m
susjedima, javila se potreba
za b o l j i m p r i j e v o z o m . Kola
se nisu m o g l a voziti b e s p u -
ć e m jer je uvijek postojala
m o g u ć n o s t da se s l o m i oso-
v i n a ili da kotač u p a d n e u p i -
jesak ili blato.
M n o g i drevni gradovi imali
su p o p l o č a n e p u t o v e čiji
ostaci postoje i d a n a s . M e đ -
utim, najbolji graditelji cesta
bili su R i m l j a n i . N j i h o v e su
ceste izravno p o v e z i v a l e gra-
dove.
R i m s k e ceste gradili su
vioyr\\ v r s i f e f ^ v vTgtatterie su
od k a m e n j a i šljunka, s nagi-
b o m koji j e o m o g u ć i o otjeca
nje v o d e . Rimska vojska brzo
je n a p r e d o v a l a tim c e s t a m a
i č u v a l a mir u C a r s t v u .
 PROŠLOS'
V G D J E JE I Z U M L J E N
PLUG?
Prvi ratari zemlju su obrađi-
vali r u č n i m p l u g o m , k a o što
se to danas radi motikom.
M e đ u t i m , oko 4000 godina
prije naše e r e m e z o p o t a m s k i
su ratari za povlačenje pluga
počeli upotrebljavati volove.
P l u g j e vjerojatno izumljen
prije kotača. U p o č e t k u je
bio grubi drveni alat za v u č e -
nje p o l j e m kako bi zagrebao
površinu tla. Ratari su u ka-
nale iskopane p l u g o m sadili
sjemenje.
O k o 5 0 0 . g o d i n e prije
naše e r e izrađen je plug sa
s j e č i v o m o k o v a n i m želje-
z o m , a bio je tako o b l i k o v a n
da nož p r e v r ć e z e m l j u tvo-
reći b r a z d u .
N a B l i s k o m j e istoku mali
plug o d l i č n o služio svrsi. M e -
đ u t i m , za o b r a d u teškog, bre-
žuljkastog tla sjeverne E v r o p e
trebao j e m n o g o v e ć i plug.
N e k i plugovi bili su toliko te-
ški da su ih v u k l e s k u p i n e od
osam volova. Budući da vo-
lovi nisu mogli brzo skrenuti,
polja su postajala sve v e -
ć i m a . S v a k o polje p o d i j e -
ljeno je u d u g a č k e p o j a s o v e
o d v o j e n e k a n a l i m a z a otjeca
nje v o d e .
68
V G D J E SU PRVI PUTA
UPOTRIJEBLJENE
ŽIVOTINJE ZA RAD NA
POLJU?
P r v i ratari z e m l j u s u o b r a đ i -
vali r u č n o , koristeći j e d n o -
s t a v n e a l a t e . D r e s i r a n j e živo-
tinja za v u č u plugova i kola
j e , kao i u p o t r e b a strojeva,
z n a t n o olakšalo život z e m l j o -
radnicima.
V o l j e m n o g o snažniji o d
č o v j e k a , p a m o ž e v u ć i teži
plug i d n e v n o obraditi v e ć u
p o v r š i n u . K a o p o m o ć u polju
p o č e l i su se koristiti otprilike
4 0 0 0 godina prije naše ere
u » p l o d n o m trokutu« M e z o -
p o t a m i j e , gdje je nastalo i ra-
tarstvo.
R a d u su n a u č e n e životinje
koje ž i v e u krdima, primje-
rice g o v e d a , m a g a r c i , konji
ili d e v e . V o l o v i su uprezani
j a r m o m koji im se stavljao
o k o vrata. M e đ u t i m , j a r a m
nije bio p o g o d a n za konje,
pa su se oni koristili s a m o za
j a h a n j e , sve d o k m n o g o kas-
nije nije i z u m l j e n i h a m .
N a B l i s k o m istoku životi-
nje su pokretale i j e d n o s t a v n e
strojeve p o p u t crpki za nata-
p a n j e polja.
V G D J E JE I Z U M L J E N A
BRAVA S KLJUČEM?
P o v e ć a v a n j e m bogatstva
ljudi t r e b a l o j e p r o n a ć i n a č i n
zaštite vlasništva. P r v e b r a v e
izrađene su u Egiptu 2 0 0 0 go-
dina prije naše ere. Bile su
n e z g r a p n e , ali su služile svrsi.
Stari su E g i p ć a n i k l j u č a n i c e
izrađivali o d drveta. Z a m i s a o
je bila j e d n o s t a v n a . Vrata su
zatvarana z a s u n o m koji je
ulazio u utor na okviru vrata.
Z a s u n j e n a sebi i m a o n e k o -
liko urezanih otvora. K a d bi
se vrata zatvorila, pera
u bravi u p a d a l a su u o t v o r e ,
i zasun je čvrsto stajao.
Da se vrata o t k l j u č a j u , tre-
b a l o je osloboditi pera. To se
radilo k l j u č e m koji se u m e t a o
u rupu u z a s u n u . Vrata je
m o g a o otvoriti s a m o o d g o v a -
rajući ključ s ispravnim bro-
j e m urezanih utora.
E g i p ć a n i su m n o g o p a ž n j e
p o s v e ć i v a l i osiguravanju fara-
onskih g r o b n i c a o d l o p o v a .
Unatoč tome, mnoge su
grobnice provaljene i opljač-
kane.

V G D J E JE PRVI P U T A
RASTALJENO ŽELJEZO?
Ž e l j e z o se prije o b l i k o v a n j a
u r a z n e a l a t e m o r a zagrijati
u p e ć i . Tajna »taljenja« ž e -
ljeza o t k r i v e n a je na B l i s k o m
istoku o k o 1 5 0 0 g. pr. n. e.
Ljudi su v e ć u č e t v r t o m tisuć-
ljeću prije naše ere izrađivali
alat i oružje od bakra. B u d u ć i
da je to prilično m e k a n m e -
tal, m o ž e se oblikovati i d o k
je h l a d a n . S u m e r a n s k i k o v a č i
otkrili su da se m i j e š a n j e m
oakra i kositra proizvodi
oronca.
Željezo je mnogo čvršće
od bakra ili b r o n c e , pa je za
njegovo taljenje potrebna
vrlo visoka temperatura.
U stepeničastoj kuli u s u m e 
ranskom gradu U r u i u e g i -
patskim g r o b n i c a m a p r o n a đ e -
ni su stari željezni alati. Do
1 3. stoljeća prije naše e r e že-
ljezo u potpunosti z a m j e n j u j e
bakar i b r o n c u .
V j e r o v a l o se da željezo
ima č a r o b n a svojstva, te da
<ovači imaju natprirodne
m o ć i . G r c i s u željezo cijenili
Koliko i zlato. Kinezi su izra-
dili m i j e h o v e za raspirivanje
\ atre.
V G D J E JE U R A T U P R V I
PUTA UPOTRIJEBLJENO
ŽELJEZNO ORUŽJE?
U d r e v n o su d o b a ljudi r a t o -
vali n a m a l o m r a z m a k u . A l i
i t a d a j e , kao i d a n a s , posto-
jala »trka u n a o r u ž a n j u « . P r v i
v o j n i c i koji su se koristili ž e -
ljeznim o r u ž j e m bili su
Asirci.
Prve prave vojske osnovane
su prije otprilike 3 0 0 0 godina
u Asiriji i Egiptu. Prije su
u ratovima s u d j e l o v a l e m a l e
skupine ratnika. E g i p ć a n i su
imali v e l i k broj v o j n i k a , ali je
m a l o njih imalo zaštitnu
o d j e ć u . N j i h o v i strijelci kori-
stili su se strijelama od trstike
s k a m e n i m ili b a k r e n i m vr-
škom.
N o v i m e t a l , željezo, bio j e
tvrđi i oštriji. Asirci su brzo
shvatili kako ga iskoristiti
u b o r b i , te su izradili ž e -
ljezne g l a v e za svoja koplja
i strijele. Za o b r a n u su nosili
duge željezne ogrtače.
Ž e l j e z n o oružje bilo j e
mnogo čvršće od bakrenog
i b r o n č a n o g . S a b l j e , koplja,
o k l o p i i štitovi mogli su se
izrađivati od željeza, pa su se
p o j a v i l i »željezni ratnici« koji
su izazivali v e ć i strah od nji-
h o v i h neprijatelja.
PROŠLOST"
V G D J E SU ISPALJENE
PRVE RAKETE?
R a k e t e s u izumili Kinezi. O d
prvog jednostavnog vatro-
m e t a p o t e k l e su i d a n a š n j e
svemirske rakete i projektili.
P r v e rakete izrađene s u o d c i -
j e v i ispunjene b a r u t o m ( m j e -
š a v i n o m kalijnitrata, d r v e -
nog ugljena i s u m p o r a ) . K i -
nezi su prije n e k o l i k o tisuća
g o d i n a otkrili da barut u d o -
diru s v a t r o m eksplodira. Z a -
tvoren u c i j e v i , barut izba-
c u j e m l a z v r u ć e g plina, gura-
j u ć i c i j e v u suprotnom smi-
jem.
K i n e z i su v a t r o m e t e priređ-
ivali iz z a b a v e , ali su se rake-
tama koristili i kao o r u ž j e m .
U srednjem vijeku taj se izum
proširio E v r o p o m . Britanska
se vojska u ratovima p o č e t -
k o m 19. stoljeća koristila ra-
ketama z a b o m b a r d i r a n j e K o -
p e n h a g e n a , 1807. g o d i n e , te
u bici kraj Leipziga 1 8 1 3 . go-
dine.
P r e t e č a s u v r e m e n i h pro-
jektila d a l e k o g d o m e t a bila je
n j e m a č k a raketa V 2 korištena
u d r u g o m svjetskom ratu.
69
 PROŠLOST
V K A D JE I Z U M L J E N O
CENTRALNO GRIJANJE?
S v e d o 2 0 . stoljeća ljudi
u h l a d n i m p o d r u č j i m a grijali
su se uz otvorenu vatru.
0 c e n t r a l n o m grijanju razmi-
šljamo kao o s u v r e m e n o m
izumu, no Rimljani su ga
upotrebljavali još prije 2000
godina.
R i m l j a n i su bili izvrsni gradi-
telji. N j i h o v e k u ć e i m a l e su
k a n a l i z a c i j u , a gradovi su bili
dobro opskrbljeni v o d o m .
K u ć e bogatih R i m l j a n a često
su p o d p o d o m i m a l e sustav
za grijanje.
T o p l i n a je dolazila iz p e ć i .
P o d o v i su postavljani na stu-
p o v e o d o p e k e , p a j e topli
zrak iz p e ć i s l o b o d n o strujio
p o d njim i kroz p o s e b n e
otvore dizao se u prostorije.
Taj sistem grijanja n a z i v a se
»hipokaustika«. U t e r m a m a
se hipokaustikom grijala v o d a
za tople b a z e n e i p a r n e ku-
pelji. O n d j e su se R i m l j a n i
okupljali da se opuste i uži-
vaju u kupanju, a ponekad
1 masaži.
C e n t r a l n o grijanje koristilo
se širom R i m s k e d r ž a v e .
70
V K A M O JE
ALEKSANDAR VODIO
SVOJU ARMIJU?
M a k e d o n s k i kralj A l e k s a n d a r
bio je poznati ratnik. N a d i -
m a k »Veliki« stekao je jer je
svoju vojsku vodio iz pobjede
u pobjedu.
A l e k s a n d a r V e l i k i rođen j e
3 5 6 . g o d i n e prije naše e r e .
T a d a j e M a k e d o n i j a bila
m a l o kraljevstvo u G r č k o j .
Postavši kraljem u d o b i od 20
godina, krenuo je u č u d e s a n
osvajački pohod.
N a j p r i j e j e o s v o j i o druge
A G D J E SU RIMLJANI
GRADILI VELIKE
AKVADUKTE?
A k v a d u k t j e m o s t ili k a n a l i z -
građen za d o v o d pitke v o d e
u grad. Rimski akvadukti gra-
đeni su toliko dobro da su se
neki sačuvali do danas.
S v a k i rimski grad trebao je
p o u z d a n u opskrbu v o d o m .
P o n e k a d je trebalo izgraditi
akvadukt da se voda d o v e d e
iz obližnjeg jezera ili rijeke.
A k v a d u k t i su građeni kao ka-
nali ili veliki mostovi na č i -
j e m se vrhu nalazila c i j e v .
gradovedržave u G r č k o j .
N a p a o j e m o ć n o Perzijsko
carstvo i osvojio ga. T a d a je
u p a o u Egipat i o s n o v a o grad
Aleksandriju.
M e đ u t i m , njegove ambicije
nisu ni tada z a d o v o l j e n e . P o -
v e o je vojsku u Indiju, ali su
n j e g o v e trupe bile z a s i ć e n e
r a t o v a n j e m . O d b i l e su d a l j e
o s v a j a n j e i A l e k s a n d a r se m o -
rao vratiti.
P u n i h 12 g o d i n a A l e k s a n -
dar nije bio p o b i j e đ e n . U m r o
je kad mu je bilo s a m o 33
g o d i n e . N a k o n n j e g o v e smrti
v e l i k o carstvo se raspalo.
U blizini francuskog grada
Ni mesa stoji v o d o v o d koji je
sagradio rimski general
A g r i p a . Sastoji se od tri kata
uzdignuta n a l u k o v i m a . N a j -
duži a k v a d u k t p r e m a š i v a o je
duljinu od 85 kilometara.
Najpoznatiji akvadukt zvao
se Aqua Appia. Izgrađen je
3 1 2 . g o d i n e prije naše ere za
v o d o o p s k r b u R i m a , a bio je
d u g a č a k 16 kilometara.
U blizini je prolazila cesta
Via Appia. Izgradio ih je rim-
ski v o j n i inženjer A p i u s C l a -
udius C a e c u s .

7 K A K O JE P R O P A L O
RIMSKO CARSTVO?
Rimsko C a r s t v o bilo je naj-
v e ć e u d r e v n o m dobu. Vlast
Rima protezala se od Brita-
nije n a z a p a d u d o C r n o g
m o r a na istoku, a trajala je
500 godina.
U p o č e t k u je R i m bio m a l o
kraljevstvo na p o d r u č j u da-
našnje Italije. D o 2 0 0 . go-
dine prije naše ere R i m l j a n i
su osvojili Italiju, a zatim
i ostale s r e d o z e m n e z e m l j e te
sjevernu A f r i k u . Na kraju se
pod v l a š ć u R i m a n a l a z i o v e ć i
dio z a p a d n e i srednje E v r o p e .
August j e 2 7 . g o d i n e prije
naše ere postao p r v i m rim-
skim c a r o m . R i m s k a v l a d a v i -
na donijela je mir o s v o j e n i m
z e m l j a m a . M e đ u t i m , rimska
vojska bila je s u o č e n a s na-
p a d i m a barbara koji su živjeli
izvan granica Carstva.
G o d i n e 4 6 7 . barbari s u
osvojili R i m . Carstvo j e d o
tada oslabilo i podijelilo se.
O p s t a l o j e s a m o Istočno R i m -
sko Carstvo s g l a v n i m gra-
d o m K o n s t a n t i n o p o l o m , koje
je trajalo do 1 4 5 3 . g o d i n e ,
vad su ga T u r c i osvojili.
7 G D J E SU O S N O V A N A
PRVA SVEUČILIŠTA?
N o v e znanosti su u srednjem
vijeku dovele do osnivanja
velikih sveučilišnih središta
širom E v r o p e . M n o g a o d tih
sveučilišta postoje i danas.
D o početka 14. stoljeća zna-
nosti su brzo n a p r e d o v a l e .
Stoljećima je obrazovanje
bilo prepušteno C r k v i . M e đ -
utim, tada se širom E v r o p e
otvaraju sveučilišta.
V e l i k a sveučilišta osno-
v a n a su u g r a d o v i m a poput
Pariza, B o l o g n e , O x f o r d a ,
C a m b r i d g e a i Praga. U po-
četku se u njim a u č e p r a v o ,
teologija (religija) i m e d i c i n a .
J e d n a o d prvih m e d i c i n s k i h
škola o t v o r e n a je u 9. sto-
ljeću na sveučilištu u S a l e r n u
u Italiji.
S v a k o m svaučilištu d o d j e -
ljivala se kraljevska p o v e l j a .
N j o m su dobivene povlastice
i p r a v o da studentima izdaju
potvrde o završenom obrazo-
v a n j u . N a sveučilišta s u d o l a -
zili znanstvenici iz svih dije-
lova E v r o p e . U č i l i su na latin-
skome, »univerzalnom je-
ziku«. D a n a s sveučilišta p o -
stoje u m n o g i m z e m l j a m a ,
a na njima se u č e brojni
predmeti.
PROŠLOST
7 G D J E JE P R O N A Ð E N A
NAJSTARIJA BIBLIJA?
Čuvari koza su 1947. godine
u spilji n e d a l e k o M r t v o g
m o r a pronašli d r e v n e svitke.
Sadržavali su dijelove Biblije
napisane oko 200. godine
prije naše ere.
S v i c i p r o n a đ e n i kraj M r t v o g
mora izazvali su m e đ u z n a n -
stvenicima veliko zanimanje.
Č i t a n j e i zaštita svitaka tražili
su m n o g o strpljenja i pažljiv
rad. Bili su smotani u v r č e -
v i m a , pa ih je trebalo vrlo
pažljivo odmotati.
P r o n a đ e n i su d i j e l o v i go-
t o v o svake knjiga Starog zav-
jeta. Najstariji o d l o m c i Levit
skog z a k o n i k a pisani su ra-
nim kananskim oblikom he-
brejskog jezika.
Svitke su u spilju vjero-
jatno spremili Z i d o v i u vri-
j e m e k a d j e Palestina bila
pod upravom Rima. Vrući,
suhi pustinjski zrak s a č u v a o
je krhke svitke iz kojih s m o
m n o g o saznali o nastanku B i -
blije.
71
 PROŠLOST • • • •

> K A M O JE P O B J E G A O
MUHAMED?

Islamsku religiju o s n o v a o je
prorok M u h a m e d . On je 662.
godine morao pobjeći iz svo-
ga d o m a u M e k i u M e d i n u .

M u h a m e d j e rođen o k o 5 7 0 .
g o d i n e naše ere u M e k i , da-
našnjoj Saudijskoj A r a b i j i .
U četrdesetoj godini p o č e o je
pozivati n a r o d na vjeru u j e d -
nog boga.
K a d j e p o č e o j a v n o propo-
vijedati svoju v j e r u , M u h a -
m e d u se suprotstavio v l a d a -
j u ć i sloj u M e k i , pa je bio
prisiljen s nekoliko svojih
sljedbenika p o b j e ć i u M e -
d i n u . N j e g o v bijeg p o z n a t j e
k a o hidžra, i od tada se p o č i -
nje računati v r i j e m e u islam-
skom svijetu. N e k o l i k o go-
dina trajao je rat i z m e đ u sta-
n o v n i k a M e k e i sljedbenika
M u h a m e d a . N a kraju j e M u -
hamed 630. godine osvojio
Meku.
M u h a m e d je objavio da su
b o ž j e riječi z a p i s a n e u K u -
r a n u , a religija koju je o s n o -
v a o izrasla je u j e d n u od n a j -
v e ć i h vjera.

> K O J I JE E V R O P S K I v r i j e m e naglog razvoja

GRAD BIO GLAVNI
GRAD ISLAMSKOG
CARSTVA?
M a u r i s u bili m u s l i m a n s k i n a -
rod iz sjeverne Afrike. Stvo-
rili s u v e l i k o c a r s t v o u s k l o p u
kojeg je bila i Španjolska, te
proglasili Sevillu g l a v n i m gra-
d o m . M a u r i su u Evropu do-
nijeli islamsku u m j e t n o s t ,
znanost i učenje.
U p o č e t k u su M a u r i živjeli na
berberskoj o b a l i s j e v e r n e
Afrike. G o d i n e 7 0 7 . prihvatili
su islamsku v j e r u . To je bilo
islama, a M a u r i su u njego-
v o m širenju odigrali v a ž n u
ulogu.
M a u r i su prodrli u Š p a n j o l -
sku i ostali na vlasti stotinama
godina. O s n o v a l i su S e v i l l u ,
njihov glavni grad, koja je
postala središtem islamske
kulture.
Kršćanski v o đ e borili su se
protiv M a u r a , sve d o k nji-
h o v a m o ć nije postepeno
oslabila. G o d i n e 1238. p o v u -
kli su se u G r a n a d u , posljed-
nje maursko kraljevstvo
u Evropi, a 1492. godine
u potpunosti su istjerani.

< G D J E J E B I O KITAJ? k o m . Vratili su se 1 2 6 9 . g o -

Evropljani su do 13. stoljeća
vrlo m a l o znali o Aziji. Za
njih je Kitaj ( K i n a ) bio n e p o z -
nata zamlja. Prvi Evropljani
koji su stupili na t l o K i t a j a bili
su iz obitelji P o l o .
Kineska c i v i l i z a c i j a najstarija
je na Z e m l j i , no Kinezi nisu
marili o t o m e što se d o g a đ a
u v a n j s k o m svijetu. U Evropi
se o »Kitaju« z n a l o s a m o
kroz p r i č e .
Braća Niccolo i Maffeo
P o l o su 1260. g o d i n e krenuli
iz V e n e c i j e trgovati s Isto
d i n e s m n o š t v o m priča o K i 
taju, gdje su se susreli s nje-
govim mongolskim vlada-
rom, Kublajkanom.
G o d i n e 1 2 7 1 . ponovno su
napustili V e n e c i j u . S njima je
pošao i N i c c o l o v sin M a r c o .
Putovanje do Kine kopnenim
putem trajalo je četiri g o d i n e ,
a u V e n e c i j u su se vratili tek
1295. M a r c o je putovao Ki-
n o m u službi K u b l a j  k a n a . Po
povratku u d o m o v i n u n a p i -
sao je knjigu o svojim puto-
vanjima.

72

A O D A K L E SU
SREDNJOVJEKOVNI
EVROPLJANI
NABAVLJALI ZAČINE?
Za narode srednjovjekovne
E v r o p e z i m a je bila teško raz-
doblje. Bilo je malo hrane za
> G D J E JE L U K
ODLUČIO O ISHODU
BORBE?
U s r e d n j e m vijeku luk je bio
glavno oružje »dalekog do-
m e t a « . Č e s t o su u p r a v o stri-
jelci odlučivali o ishodu
bitke.
G o d i n e 1337. z a p o č e o j e rat
između Engleske i F r a n c u s k e
koji je trajao više od stotinu
godina. Engleska vojska je
1346. g o d i n e dobila bitku
kod C r e c v a . S v o j uspjeh E n -
glezi su mogli zahvaliti v j e -
štini rukovanja l u k o m . Engle
žuju o c e a n e . T o j e n e o b i č n o
ali istinito, jer z a č i n i su
u E v r o p u stizali sa Z a č i n s k i h
otoka u d a n a š n j e m M a l a j 
skom arhipelagu.
P u t o v a n j a k o p n o m bila su
dugotrajna, pa su z a č i n i bili
vrlo skupi. U 1 5 . stoljeću
Evropljani su p o č e l i tražiti
n o v e p o m o r s k e p u t o v e d o In-
dije.
životinje, pa su ljudi v e ć i n u
Kad je 1492. godine Ko-
ubijali ujesen. T i j e k o m z i m e l u m b o pristao u z o b a l e N o -
m e s o se č u v a l o i p r i p r e m a l o v o g svijeta, mislio je da je
sa z a č i n i m a iz Azije. stigao do Z a č i n s k i h otoka.
N i j e bio u p r a v u , no potraga
Potreba za prikrivanjem lošeg z a z a č i n i m a d o v e l a j e d o ot-
okusa p o k v a r e n o g mesa na- krića n o v o g kontinenta.
v e l a je E v r o p l j a n e da istra
< G D J E SU TISKANE k o m  to su o b i č n o radili s v e -
PRVE KNJIGE? ć e n i c i . B i l e su tako d r a g o c -
j e n e da su često za stolove
učvršćivane lancima.
Kinezi su prvi počeli tiskati
knjige na p a p i r u . To su radili U 15. stoljeću N i j e m a c J o 
hannes Gutenberg izumio je
drvenim blokovima. M n o g o
tiskarski stroj. U p o t r e b l j a v a o
kasnije izumljena je m e h a -
j e p o j e d i n a č n a metalna slova
nička tiskarska preša.
izlivena u p o s e b n i m k a l u -
p i m a . S l o v a su se slagala u ri-
P r v a poznata tiskana knjiga j e č i tako da se pokrije čit ava
načinjena je oko 868. godine stranica, koja se zatim otiski-
naše e r e . Z o v e se Dijamantna vala vijčanom prešom. Ti-
Sutra, a tiskana je r u č n o , dr- skarski stroj o m o g u ć i o je ti-
v e n i m b l o k o v i m a . Ta tiskar- skanje knjiga u m n o g o v e ć e m
ska tehnika bila je vrlo spora, broju.
ali ipak brža od prepisivanja
r u k o m . U Evropi su se u to
v r i j e m e sve knjige pisale ru-
ski i velški strijelci su 1 4 1 5 .
u bici kod A z i n c o u r t a još
j e d n o m porazili francusku
vojsku.
Luk je bio m o ć n o i t o č n o
oružje. D o b a r strijelac j e
n j i m e m o g a o oboriti viteza
s konja. Strijela se iz luka iz-
b a c u j e brže nego iz s a m o 
strela. S r e d n j o v j e k o v n i kra-
ljevi poticali su streljaštvo
kao sport.
Strijelci su korišteni i na
ratnim b r o d o v i m a . U trupu
engleskog broda Mary Rose,
koji je p o t o n u o 1 5 4 5 . go-
dine, pronađeno je mnogo
lukova.
 PROŠLOST
< ODAKLE POTJEČU
AMERIČKI INDIJANCI?
K a d je Kolumbo otkrio A m e -
riku, mislio je da je stigao do
Indije u Aziji. Z a t o je n a r o d
koji j e t a m o n a š a o n a z v a o
»Indijancima«.
A m e r i č k i Indijanci na likuju
M o n g o l i m a koji još uvijek
ž i v e na istoku A z i j e . I n d i j a n c i
su » k o p n e n i m mostom« pre-
šli iz A z i j e u S j e v e r n u A m e -
riku. D a n a s su ta d v a konti-
nenta o d i j e l j e n a t j e s n a c o m
z v a n i m B e r i n g o v prolaz.
Indijanci su A m e r i k u p o 
< G D J E JE B I L O
CARSTVO SONGHAI?
U 16. stoljeću u zapadnoj
Africi postojalo je bogato
i m o ć n o carstvo. Bilo je to
c a r s t v o S o n g h a i , čiji su sta-
n o v n i c i bili v o j n i c i , r a t a r i i tr-
govci.
Carstvo S o n g h a i o b u h v a ć a l o
j e z e m l j e koje d a n a s z n a m o
kao M a l i , N i g e r i Nigerija.
N a r o d tog p o d r u č j a kontroli-
rao je trgovinu i ribolov d u ž
v e l i k e rijeke N i g e r . O d 9 .
stoljeća naše e r e igrali su
v a ž n u ulogu u d o g a đ a j i m a na
< G D J E BI T R E B A O BITI
EL D O R A D O ?
E l Dorado n a š p a n j o l s k o m j e -
ziku z n a č i »zlatni«. P r v i istra-
živači J u ž n e A m e r i k e čuli su
mnogo neobičnih priča
o zemlji koja je toliko bogata
da se njeni vladari kupaju
u zlatu.
D a n a s naziv »El D o r a d o « o z -
n a č a v a z a m i š l j e n u bogatu
z e m l j u . M e đ u t i m , priče koje
su č u l i prvi španjolski istraži-
v a č i kad su u 16. stoljeću
istraživali J u ž n u A m e r i k u go-
v o r i l e su i o č o v j e k u , a ne sa
74
č e l i naseljavati prije otprilike
25 tisuća g o d i n a . Ž i v j e l i su
od lova i uzgoja biljaka i ži-
votinja. Bili su podijeljeni
u m n o g o skupina ili ple-
m e n a , a s v a k o je i m a l o v l a -
stite o b i č a j e i v j e r o v a n j a .
I n d i j a n c i su morali puto-
vati p j e š i c e , jer su konji koji
su n e k o ć živjeli u A m e r i c i
izumrli prije n j i h o v a d o l a s k a .
T e k su u 16. stoljeću konji
ponovno na brodovima Špa-
n j o l a c a stigli u A m e r i k u .
z a p a d u Afrike. Kraljevi S o n g 
haia izazvali su islamske vla-
d a r e iz carstva M a l i j a , pa je
m e đ u njima izbio dugogodiš-
nji rat.
N a r o d S o n g h a i a obogatio
se p r o d a j o m soli i zlata. K o n -
trolirali su sve k a r a v a n s k e p u -
t o v e p r e m a s j e v e r u . Propast
je uslijedila krajem 16. sto-
ljeća. O s l a b l j e n o s v a đ a m a
v l a d a r a , carstvo S o n g h a i na-
pala je m a r o k a n s k a vojska.
M a r o k a n c i s u imali n o v o v a -
treno o r u ž j e , pa su uz nje-
g o v u p o m o ć ubrzo osvojili
važne gradove G a o i Tim
buktu.
mo o zemlji i njezinu b l a g u .
G o v o r i l o se da je El D o -
rado p o g l a v i c a p l e m e n a iz
p r e d i v n o g grada O m o a . O n
se s v a k e g o d i n e , za v e l i k o g
svetog o b r e d a , kupa u zlatnoj
prašini jer je njegova z e m l j a
toliko bogata da ima zlata ko-
liko i v o d e .
Pretpostavljalo se da El
D o r a d o živi n a p o d r u č j u d a -
našnje K o l u m b i j e . N i j e d a n
o d španjolskih istraživača
koji je krenuo u potragu za
g r a d o m iz p r i č e nije i m a o
uspjeha. M e đ u t i m , širom
J u ž n e A m e r i k e zaista j e pro-
n a đ e n o o b i l j e zlata.

> G D J E SU SE
U SJEVERNOJ AMERICI
NASELILI PRVI
DOSELJENICI?
U s t u d e n o m 1620. uz obalu
Sjeverne A m e r i k e pristao je
m a l i b r o d . Z v a o s e Mayflo-
wer. N a b r o d u j e b i l o 3 5 d o -
seljenika iz Engleske, koje da-
n a s z o v e m o Pilgrim fathers.
Evropa je u to v r i j e m e bila
rastrgana vjerskim s u k o b i m a .
Pilgrim fathers željeli su pro-
naći m i r n o mjesto za o s n i v a -
nje vlastite c r k v e , pa su kre-
nuli p r e m a A m e r i c i .
> G D J E JE Č A J A N K A
UZROKOVALA
REVOLUCIJU?
A m e r i č k i m kolonistima bilo
je dosta starih običaja. Željeli
su vlast. K a d je britanska
vlada pokušala nametnuti
američkim kolonijama po-
reze, kolonisti su se pobunili,
t e j e izbila a m e r i č k a r e v o l u -
cija.
S r e d i n o m 18. stoljeća u A m e
rici je postojalo 13 kolonija.
K o l o n i j e su stvorile vlastite
lokalne z a k o n e , ali je britan-
ska v l a d a i dalje upravljala
> G D J E JE I Z B I O
O P I J U M S K I RAT?
O p i j u m s k i r a t v o d i o s e iz-
među Velike Britanije i Kine
od 1840. do 1842. godine.
P o č e o je kad je kineska vlada
pokušala spriječiti Evropljane
da potajno unose opijum
u Kinu.
Stotinama godina Kina je na-
stojala spriječiti ulazak stra-
nih t r g o v a c a , ali su Evropljani
žudjeli za z a r a d o m koju su
stjecali p r o d a j o m o p i j u m a ,
droge što se puši l u l a m a .
Kineska v l a d a pokušala je
PROŠLOST
N a m j e r a v a l i su ploviti
dvama brodovima. Međutim,
kad se p o k a z a l o da j e d a n
brod nije p o u z d a n , svi put-
nici su se smjestili na b r o d
Mayflower. P u t o v a n j e je bilo
n e u g o d n o z b o g čestih oluja,
ali su stigli do A m e r i k e i na-
selili p o d r u č j e d a n a š n j e g Ply
moutha, država M a s s a c h u -
setts.
T i j e k o m prve z i m e p o l o -
v i c a doseljenika j e umrla.
N e k o l i c i n a preživjelih j e
u studenom 1 6 2 1 . godine
požnjela prve usjeve. Taj
d a n , 2 4 . studeni, u S A D s e
slavi kako D a n z a h v a l n o s t i .
novcem i trgovinom.
Britanija je 1 7 6 3 . g o d i n e
dobila kontrolu n a d f r a n c u -
skim teritorijem u S j e v e r n o j
A m e r i c i . Britanska v l a d a p o -
kušala je kolonistima namet-
nuti p o r e z e . Z b o g poreza na
č a j A m e r i k a n c i su se p o b u -
nili. G o d i n e 1 7 7 3 . skupina
kolonista se prikrala na bro-
d o v e u bostonskoj l u c i . M a -
skirani u I n d i j a n c e , b a c i l i su
teret u m o r e . »Bostonska
č a j a n k a « bila je početak revo-
lucije koja je 1 7 8 3 . g o d i n e
d o v e l a d o nezavisnosti
Amerike.
zaustaviti tu trgovinu, pa je
uništila z a l i h e britanskih trgo-
v a c a . M e đ u t i m , Britanija j e
o b j a v i l a rat i n a p a l a K i n u .
O p i j u m s k i rat završio je
1842. godine mirom u N a n 
kingu. Kinezi su morali bri-
tanskim t r g o v c i m a otvorili pet
luka i ustupiti H o n g K o n g , te
platiti ratnu odštetu.
T i m e je u Kini z a p o č e l o
razdoblje strane v l a d a v i n e ,
koja je kasnije u z r o k o v a l a
»bokserski ustanak«.
75
 P R O S LOS'

> G D J E SU AMERIČKI Nekolicina crnih robova

ROBOVI OSNOVALI
SLOBODNU ZEMLJU?
Tijekom 18. stoljeća m n o g o
je Afrikanaca odvedeno
u ropstvo u Ameriku. G o d i n e
1 8 2 2 . u Africi je stvorena
zemlja oslobođenih robova,
a n a z v a n a je L i b e r i j o m .
U A m e r i c i su bogati bijelci
posjedovali mnoštvo crnih
r o b o v a . M e đ u t i m , neki su se
borili protiv ropstva. Ti su-
kobi su na kraju u d a n a š n j i m
S A D d o v e l i d o građanskog
rata ( 1 8 6 1  1 8 6 5 ) .
d o b i l a je s l o b o d u prije p o -
četka građanskog rata, ali nisu
imali gdje živjeti. O d l u č i l i su
se vratiti u Afriku, o d a k l e su
na b r o d o v i m a trgovaca rob-
ljem o d v e d e n i njihovi p r e c i .
Liberija, z e m l j a s l o b o d e ,
osnovana je 1822. godine.
N j e n glavni grad, M o n r o v i j a ,
d o b i o j e i m e p o predsjedniku
S A D Jamesu Monroeu. Danas
je Liberija nezavisna r e p u -
blika. M n o g i njeni stanovnici
p o t o m c i su prvih bivših a m e -
ričkih r o b o v a .

< G D J E JE B I O gli ustanak protiv stranaca.

BOKSERSKI USTANAK?
Devedesetih godina prošloga
stoljeća m o ć n e evropske
zemlje upravljale su trgovi-
n o m u Kini. Kineska p o b u n a
protiv te nepravedne uprave
naziva se »bokserski usta-
nak«.
»Bokseri« su bili č l a n o v i taj-
nog patriotskog udruženja
zvanog »Udruženje praved-
nih i složnih šaka«. O n i nisu
željeli promatrati kako Kina
sve više pada p o d strani utje-
c a j , pa su 1900. g o d i n e p o d i -
P o b u n j e n i k e j e podržala c a -
rica m a j k a Tzuhsi.
U glavnom gradu, P e -
kingu, Evropljani su se sklo-
nili u svoje a m b a s a d e . O p -
sada Pekinga trajala je 55
d a n a , dok s e m e đ u n a r o d n a
vojska nije probila do grada
i spasila E v r o p l j a n e .
N a k o n bokserskog
ustanka, Evropljani su tražili
da Kina plati odštetu. Bokseri
nisu uspjeli, ali su pokazali
koliko su oslabili kineski c a -
r e v i . G o d i n e 1 9 1 1 . Kina j e
postala r e p u b l i k o m .

> G D J E SU U R A T U beskorisna, pa je trebalo pro-

PRVI PUTA
UPOTRIJEBLJENI
TENKOVI?
P r v i svjetski rat bio je rat
strašnih strojeva. R o v o v s k o
ratovanje ubilo je tisuće voj-
nika. G o d i n e 1916. u rat je
ušlo n o v o oružje  tenkovi.
G e n e r a l i nisu mogli shvatiti
novi n a č i n ratovanja. K a d su
č i t a v e vojske zaglibile u blat-
nim r o v o v i m a e v r o p s k i h rati-
šta, tražili su n a č i n proboja.
K o n j i c a j e p o j a v o m bodlji-
k a v e ž i c e i pušaka postala
naći novo oružje.
U ljetu 1916. g o d i n e ,
u bici kraj S o m m e , B r i t a n c i
su prvi put upotrijebili ten-
k o v e . B i l a su to o k l o p l j e n a
kola s g u s j e n i c a m a , na ko-
j i m a su se nalazili t o p o v i
i mitraljezi. Č a k ih ni r o v o v i
nisu mogli zaustaviti. T e n -
kovi su u borbu ulazili p o j e -
d i n a č n o , k a o p o m o ć pješa-
diji. M a l o j e ljudi u v i d j e l o d a
b u d u ć n o s t t e n k o v a leži u ma-
sovnim napadima. To je do-
k a z a n o u d r u g o m svjetskom
ratu.

76
 PROŠLOST

< G D J E JE NASTALA d r o w W i l s o n , predsjednik

LIGA NARODA?
N a k o n velikog krvoprolića
u p r v o m svjetskom ratu,
m n o g i n a r o d i s u željeli o č u -
vati teško s t e č e n i mir. Liga
naroda stvorena je 1920. go-
dine radi mirnog rješavanja
međudržavnih sukoba. N a -
stala je u š v i c a r s k o m g r a d u
G e n e v i , ali j e bila o s u -
đena na propast.
Liga naroda zamišljena je kac
svjetsko v i j e ć e , ali nije imala
stvarne snage. Najzaslužniji
za stvaranje Lige b i o je VVoo
S j e d i n j e n i h A m e r i č k i h Dr-
ž a v a . Nažalost, W i l s o n nije
uspio navesti S A D d a s e pri-
druže Ligi. D r u g e d r ž a v e ,
primjerice N j e m a č k a , n a p u -
stile su Ligu č i m je bilo osuđ-
eno njihovo ponašanje.
Liga nije mogla spriječiti
da svijet 1939. g o d i n e u đ e
u još j e d a n rat, te je propala.
G o d i n e 1 9 4 5 . s a sličnim je
c i l j e m o s n o v a n a organizacija
U j e d i n j e n i h naroda. O n a ima
više uspjeha, ali joj još uvijek
nedostaje snaga »svjetske
vlade«.

> G D J E SU BAČENE G o d i n e 1945. Njemačka

PRVE ATOMSKE B O M B E ?
D r u g i svjetski rat je 1 9 4 5 .
godine v e ć gotovo završio,
ali J a p a n još nije istupio iz
rata. K a k o bi se rat o k o n č a o ,
upotrijebljno je strašno novo
oružje: atomska bomba.
T i j e k o m drugog svjetskog rata
o b j e su strane radile na izradi
atomske b o m b e . Z b o g toga
su se u S A D okupili znanstve-
nici i z m n o g i h z e m a l j a . O n -
dje je 16. srpnja 1 9 4 5 . g o -
dine isprobana prva atomska
bomba.
je poražena, ali se J a p a n još
•jvijek borio. K a k o bi d o v o đ e -
nje vojske u J a p a n bilo d u g o -
trajno i s k u p o , s a v e z n i c i su
o d l u č i l i upotrijebiti n o v o
oružje. P r v a b o m b a b a č e n a
je 6. k o l o v o z a 1 9 4 5 . na ja-
panski grad H i r o š i m u ,
a druga 9. k o l o v o z a na N a g a 
saki.
O b a s u grada potpuno uni-
štena. U b i j e n o j e više o d 100
tisuća ljudi, a približno j e d -
nak broj je ranjen. Rat je za-
vršen, ali je svijet strepio od
razarajuće snage atomske
bombe.

< G D J E SE V O D I O N a k o n drugog svjetskog

Š E S T O D N E V N I RAT?
D r ž a v a Izrael stvorena je
1948. godine. O t a d a je Izrael
nekoliko puta r a t o v a o sa sus-
jednim Arapima, a 1967. go-
d i n e d o b i o je rat u s v e g a šest
dana.
D r ž a v a Izrael je stvorena na
mjestu n e k a d a š n j e P a l e s t i n e .
Ž i d o v i su dugo sanjali o s v o -
joj d o m o v i n i , o b n o v l j e n o m
Izraelu. M e đ u t i m , A r a p i iz
Palestine i susjednih država
suprotstavljali su se n j i h o v o j
zamisli.
rata m n o g o j e Ž i d o v a o d s e -
lilo u P a l e s t i n u . Proglašena je
n o v a država i 1948. je nastao
Izrael. O d m a h j e p o č e o rat
i z m e đ u Izraela i njegovih sus-
jeda.
O d 1948. g o d i n e Izrael j e
v o d i o m n o g o ratova. G o d i n e
1967. z a p o č e o je rat s Egip-
tom i J o r d a n o m . Pomognuta
z r a č n i m n a p a d i m a , izraelska
vojska dobila je rat u svega
šest d a n a . Izrael je o s v o j i o
z a p a d n u o b a l u rijeke J o r d a n
te veliki k o m a d egipatskog
područja u G a z i i na S i n a j u .

77
V GDJE LJUDI ZIVE
U ŠATORIMA?
V e ć i n u s t a n o v n i k a šatora sa-
činjavaju nomadi zapadne
i središnje Azije. N o m a d i m a
su potrebni d o m o v i koje je
lako seliti, jer u p o t r a z i za
svježom pašom neprestano
lutaju sa svojim krdima.
M e đ u p o z n a t e n o m a d e koji
žive u šatorima s p a d a j u i B e -
d u i n i iz A r a b i j e . Ti s t a n o v n i c i
pustinja ž i v e u d u g a č k i m , ni-
skim šatorima n a p r a v l j e n i m
od tkanine izrađene od dlake
c r n e k o z e , koju d r ž e m o t k e
78
i u ž a d pribijena k o l č i ć i m a
u pijesak. J e d a n k o m a d tka-
nine služi kao krov, a drugi je
postavljen sa strane kao za-
štita od vjetra. B e d u i n s k e ša-
tore je lako nositi i podizati.
K o z a c i i M o n g o l i iz središ-
nje A z i j e upotrebljavaju d r u -
gačiju vrstu š a t o r a  y u r t e .
Jurte su više nalik p r e n o s i v i m
k o l i b a m a nego šatorima. S a -
stoje se od d e b e l o g sloja p u -
sta p o l o ž e n o g na d r v e n i ok-
vir, s v a n j s k e strane pokrive-
nog k o ž o m ili p l a t n o m . Jurte
su j a k e i otporne na vjetar.
V GDJE LJUDI ZIVE
U DRVENIM KUĆAMA?
Drvene kuće nalazimo u po-
dručjima koja obiluju d r v e 
ć e m , primjerice u Sjevernoj
A m e r i c i , sjevernoj Evropi i na
D a l e k o m istoku.
U Evropi d r v e n e se k u ć e
grade u planinskim dijelo-
v i m a z e m a l j a poput Austrije,
Njemačke, Norveške i Š v e d -
ske. Š v i c a r s k e planinske ko-
libe grade se od b o r o v i h ili
jelovih trupaca. Imaju ma-
sivne z i d o v e i kosi, veliki
krov.
Evropski iseljenici prenijeli
su svoju građevinsku vještinu
u Sjevernu Ameriku. Gradili
su b r v n a r e n a tkrovljene ko-
r o m , s l a m o m ili d r v e n i m plo-
č i c a m a z v a n i m šindra. D a n a s
se m n o g e kanadske i a m e -
ričke k u ć e sastoje o d d r v e n o g
okvira i vanjskih z i d o v a n a č i -
njenih o d d r v e n i h dasaka.

V G D J E LJUDI ŽIVE
U K U Ć A M A
P O D I G N U T I M NA
KOLJU?
N e k o l i k o je mjesta na svijetu
gdje se grade sojenice. To su
uglavnom područja gdje se
k u ć e m o r a j u graditi n a d plit-
k i m j e z e r i m a , ili g d j e s u č e s t e
poplave.
M n o g e s o j e n i c e izgrađene s u
n a d plitkim, m i r n i m o b a l n i m
v o d a m a jugoistočne Azije
i otoka u T i h o m o c e a n u .
J a k o , d u g a č k o d r v e n o kolje
z a b i j e n o d u b o k o u blatu
predstavlja čvrsto postolje tih
kuća.
U l a g u n a m a Filipina iz pli-
ć a k a se izdižu č i t a v a ribarska
sela s o j e n i c a . Sastoje se od
d r v e n i h p o d o v a i z i d o v a , te
strmog, s l a m n a t o g krova. N a
polinezijskim o t o c i m a , u N o -
voj G v i n e j i , d u ž toka A m a -
z o n e i na o b a l a m a z a p a d n o a 
fričkih z e m a l j a , poput B e 
nina, n a l a z i m o d r u g a č i j e vr-
ste sojenica izgrađenih od dr-
v e n i h okvira.
S o j e n i c e se grade t i s u ć a m a
godina. U Italiji i Š v i c a r s k o j
p r o n a đ e n i su ostaci sojenica
što su u b r o n č a n o d o b a sta-
jale na obalama jezera.
V GDJE LJUDI ŽIVE
U K U Ć A M A OD BLATA?
K u ć e od blata grade se
u vlažnim područjima gdje
i m a v i š e b l a t a n e g o d r v e ć a ili
kamenja, a klima pogoduje
da se o n o osuši i stvrdne.
M n o g i afrički narodi grade
kolibe od blata. U S u d a n u
neke nubijske p o r o d i c e pos-
j e d u j u skupine od pet o k r u -
glih k u ć i c a od blata natkrive-
nih s l a m n a t i m k r o v o m . J e d n a
služi kao s p a v a o n i c a , druga
kao a m b a r i tako d a l j e . Sta-
n o v n i c i sjevernog dijela N i -
gerije grade k u ć e od blata
u obliku kocke.
Neobične domove od
blata n a l a z i m o i izvan Afrike.
T o su, naprimjer, k u ć e nalik
košnici koje grade A r a p i u S i -
rijskoj pustinji. U M e k s i k u
i j u g o z a p a d n o m dijelu S j e d i -
njenih A m e r i č k i h D r ž a v a na-
l a z i m o adobe k u ć e od
blata p o m i j e š a n o g sa s l a m o m
i o b l i k o v a n o g u o p e k e koje
se suše i z l o ž e n e s u n c u .
U područjima s vlažnom
ili h l a d n o m k l i m o m rijetko se
grade k u ć e od blata, jer bi
kiše i h l a d n o ć a ubrzo isprale
blato ili ga pretvorile u pra-
šinu.
LJUDI I M J E S T A
V GDJE LJUDI ŽIVE
U ČAMCIMA?
U z a p a d n o m svijetu neki
ljudi ž i v e na t e g l j a č i m a i b r o -
dovima ravnog dna namije-
njenim stanovanju. Međutim,
većinu stanovnika brodova
sačinjavaju narodi istočne
Azije koji žive n a m n o g o m a -
njim plovilima.
V e ć i n a stanovnika b r o d o v a
živi u K i n i , J a p a n u i na obliž-
njim o t o c i m a . M n o g i Kinezi
ž i v e na b r o d o v i m a usidrenim
u blizini p r e n a p u č e n o g H o n g
Konga. B u d u ć i da ondje
n e m a prostora za gradnju
k u ć e na k o p n u , ili je to pre-
skupo, tisuće obitelji n e m a j u
drugog izbora do živjeti na
vodi.
U hongkonškoj luci i na
v e l i k i m kineskim rijekama
mnogi žive na laganim č a m -
c i m a z v a n i m sampanima.
S a m p a n n a j č e š ć e ima m a l u
k a b i n u natkrivenu k r o v o m o d
prostirki. U toj kabini cijela
obitelj kuha, j e d e , radi
i spava.
Ž i v o t n i prostor tih ljudi je
s k u č e n , a p o n e k a d su i nji-
h o v i životi u opasnosti. T r o p -
ske o l u j e i veliki v a l o v i koji
nastaju prilikom potresa p o -
nekad potope sampane.
79
 LJUDI I MJESTA

< GDJE JOS UVIJEK pronašli su 25 o s o b a . Tasa-

ŽIVE LJUDI IZ K A M E N O G
DOBA?
U nekim z a b a č e n i m dijelo-
v i m a svijeta još uvijek žive
ljudi p o p u t o n i h iz k a m e n o g
doba. Ta mjesta su afrička
pustinja Kalahari, a m a z o n s k a
šuma u Brazilu i otok N o v a
G v i n e j a . Najprimitivniji ljudi
na svijetu su Tasadejci
s o t o k a M i n d a n a o , u filipin-
skom arhipelagu.
Z n a n s t v e n i c i su prvi puta
posjetili Tasaclejce 1 9 7 1 . go-
d i n e . U spilji u k a m e n o j litici
dejci izrađuju i upotrebljavaju
k a m e n o oružje i vatru, a j e -
dina im je o d j e ć a lišće.
H r a n e se r a k o v i m a , r i b a m a
i p u n o g l a v c i m a koje traže
p o d k a m e n j e m u planinskim
b r z a c i m a . P o r e d toga skup-
ljaju i kuhaju d i v l j e biljke.
T a s a d e j c i su m i r a n n a r o d ,
i m e đ u s o b n o se vrlo d o b r o
slažu. M e đ u njima n e postoji
v o đ a . J e d a n znanstvenik sma-
tra da su o n i najnježniji ljudi
na svijetu. M o ž d a su naši
preci iz k a m e n o g d o b a živjeli
slično T a s a d e j c i m a .

> G D J E ZIVE MASAJI? d j e c e . M l a d i muškarci po-

M a s a j i su afrički stočarski na-
r o d koji živi i s t o č n o o d j e -
zera Viktorija, na visorav-
nima Kenije i Tanzanije.
P o d r u č j e M a s a j a presijeca
ekvator, a sa sjevera p r e m a
jugu ga dijeli V e l i k a rasjedna
dolina.
M a s a j i su mršavi i v i s o k i ,
uske g l a v e i vitkih ruku
i n o g u . V e ć i n a živi u selima
s kružno postavljenim koli-
b a m a od blata i granja. O b i -
telj se sastoji od m u š k a r c a ,
njegovih ž e n a i n j i h o v e
staju ratnici i ž i v e u odijelje-
nim selima.
Većina Masaja uglavnom
se hrani k u k u r u z o m i pro-
s o m , d o k ratnici jedu mlijeko
i krv. Krv d o b i v a j u r e z a n j e m
vratne žile krave ili j u n c a ,
a rez kasnije zaraste. P o n e -
kad kolju o v c e za h r a n u , no
g o v e d a j e d u s a m o a k o uginu
od o z l j e d e ili bolesti. Stada
č u v a j u ratnici s kopljima i
štitovima, a p o n e k a d kradu
g o v e d a svojih susjeda.

< GDJE ZIVE BUŠMANI? ljudi ž u ć k a s t o s m e đ e kože

i kovrčaste kose. Ne uzgajaju
životinje ni usjeve, ali su v j e -
B u š m a n i žive u pustinji Kala-
šti l o v c i . B u š m a n i o d l i č n o
hari, pustom dijelu jugoza-
o p o n a š a j u glasanje divljih ži-
p a d n e Afrike. N e k i još uvijek
votinja, te tako m a m e svoj
love i skupljaju hranu, kao
plijen. A n t i l o p e ubijaju lu-
što su to činili ljudi u k a m e -
k o m i strijelom, a m a n j e
nom dobu.
životinje l o v e z a m k a m a .
Ž e n e skupljaju jestive
P r e c i B u š m a n a n e k o ć su na-
k u k c e , korijenje i b o b i c e . B u -
stanjivali v e ć i d i o j u ž n e
šmani znaju pronaći sočne
Afrike, sve d o k ih nisu protje-
l u k o v i c e , te iz v l a ž n o g pije-
rali ostali A f r i k a n c i . D a n a s
ska trstikom izvući v o d u .
B u š m a n i ž i v e u pustinji Kala-
O n i će preživjeti u uvjetima
hari, n e p r e g l e d n o m prostran-
u kojima bi v e ć i n a ljudi brzo
stvu s v r l o m a l o v o d e i rijet-
umrla od žeđi ili g l a d i .
kim d r v e ć e m .
B u š m a n i su niski, vitki

80
> GDJE ŽIVE ŠERPASI?
Šerpasi su otporan narod iz
\ e p a l a , kraljevstva sjeverno
od Indije, okruženog visokim
planinama Himalaje.
Šerpasi ž i v e u dolini K h u m b a
na sjeveroistoku N e p a l a ,
u blizini najvišeg vrha na svi-
jetu, M o u n t Everesta. U z g a -
jaju žitarice i krumpir, a od
životinja č u v a j u o v c e i go-
veda.
Šerpasi su snažni ljudi
srodni T i b e t a n c i m a koji ž i v e
dalje na s j e v e r u . V e ć i n a pri-
pada budističkoj vjeri. P o z -
nati su kao izdržljivi nosači
koji nose teret e k s p e d i c i j a m a
na H i m a l a j u . Šerpasi m o g u
cijeli d a n nositi na l e đ i m a te-
žak teret, a prilagođeni su
radu na v i s i n a m a gdje bi v e -
ć i n a ljudi o s j e ć a l a vrtogla-
v i c u i slabost.
Najpoznatiji Šerpas bio je
T e n z i n g N o r g a v koji se u lip-
nju 1 9 5 3 . g o d i n e , z a j e d n o
s novozelandskim penjačem
E d m u n d o m Hilarrvom, po-
p e o na M o u n t Everest.

< G D J E Z I V I N A R O D
AINU?
A i n u je narod s nekih otoka
u s j e v e r o z a p a d n o m dijelu Ti-
hog o c e a n a . V e ć i n a živi u.Ja-
p a n u , ali se prilično razlikuju
od Japanaca.
N e k i A i n u i nastanjuju puste
predjele v e l i k o g j a p a n s k o g
otoka H o k k a i d o . Drugi ž i v e
na o b l i ž n j i m Kurilskim oto-
c i m a i na otoku S a h a l i n
u Sovjetskom Savezu. Ž i v e
u g l a v n o m u ribarskim s e l i m a .
N a neki n a č i n A i n u i s u
sličniji e v r o p s k i m n a r o d i m a
nego j a p a n s k i m p r e c i m a .
K r u p n e su g r a đ e , a č i t a v o ti-
jelo i m j e p o k r i v e n o d l a k o m .
O s i m toga, kosa im je s m e đ a ,
dok v e ć i n a ljudi istočne A z i j e
ima c r n u kosu. N e k i struč-
njaci smatraju da su A i n u i
p o t o m c i d r e v n e skupine koja
je n e k o ć živjela u v e ć e m d i -
jelu A z i j e .
A i n u i imaju vlastiti jezik,
ž i v e od lova i ribolova i p o -
štuju d u h o v e . O d i j e v a j u se
u o d j e ć u izrađenu od kože ili
kore drveta, ali njihovi d r e v n i
o b i č a j i d a n a s postepeno ne-
staju.

> ODAKLE POTJEČU Jugoslaviju, Mađarsku, Rusiju,

ROMI?
R o m i s u lutalački n a r o d koji
m o ž e m o n a ć i u m n o g i m dije-
lovima svijeta, no njihova je
d o m o v i n a v j e r o j a t n o bila I n -
dija.
M n o g i stručnjaci vjeruju da
>u R o m i prije otprilike šest
stotina g o d i n a krenuli iz
svoje d o m o v i n e n a z a p a d u
Indije. Prošli su kroz Iran
i stigli do Sirije i Egipta. Do
16. stoljeća neki su od njih
dosegli E v r o p u . M n o g i su sti-
gli u R u m u n j s k u , d a n a š n j u
Francusku, Španjolsku i E n -
glesku. N e k o l i c i n a j e č a k
prešla m o r e i dospjela u S j e -
vernu Ameriku.
T i s u ć e R o m a još uvijek
p r o v o d i život lutajući. Ž i v e
u karavanama i zapošljavaju
se kao trgovci, k o v a č i i m u z i -
č a r i . N e k i rade n a s a j m o -
v i m a , dok drugi prodaju ko-
nje ili p o l o v n e a u t o m o b i l e .
R o m i su t a m n o p u t i , imaju
t a m n u v a l o v i t u kosu i v e l i k e ,
c r n e ili s m e đ e o č i . V e ć i n o m
g o v o r e romskim j e z i k o m koji
se razvio iz d r e v n o g indijskog
jezika.

81
 LJUDI I M J E S T A
> GDJEZIVE
ABORIÐINI?
A b o r i đ i n i su najstariji stanov-
nici neke zemlje. Najpozna-
tiji a b o r i đ i n i s u o n i i z A u s t r a -
lije.
Australski A b o r i đ i n i imaju
t a m n u kožu i v a l o v i t u k o s u .
N j i h o v i preci su prije otpri-
like 40 tisuća g o d i n a prešli iz
j u g o i s t o č n e A z i j e u Austra-
liju.
A b o r i đ i n i su živjeli u m a l i m
s k u p i n a m a koje su nepre-
stano lutale i živjele u j e d n o -
stavnim skloništima. Z a lov
> GDJE ŽIVE TUAREZI?
T u a r e z i su n o m a d i iz sje-
v e r n e Afrike. N e k i lutaju S a 
h a r o m , dok drugi žive na nje-
nom južnom rubu.
Tuarezi pripadaju berberskim
n a r o d i m a , koji su u sjevernoj
Africi živjeli m n o g o prije d o -
laska A r a p a . G o v o r e starim
tuareškim j e z i k o m i koriste se
starom vrstom pisma. T u a r e z i
su m u s l i m a n i , ali za razliku
o d v e ć i n e pripadnika t e
v j e r e ; k o d njih j e o b i č a j d a
m u š k a r c i , a ne ž e n e , zakla-
njaju lice v e l o m .
82
i skupljanje h r a n e upotreblja-
v a l i su o r u ž j e i alate izrađene
od drveta i k a m e n j a . J e d n o
o d njihovih oružja bio j e
i b u m e r a n g . B u m e r a n z i se
izrađuju od drveta, a neki su
o b l i k o v a n i tako da se v r a ć a j u
bacaču.
Australski A b o r i đ i n i imali
su vlastitu m u z i k u , umjetnost
i v j e r u . P o v r e m e n o su se
okupljali na festivalu m u z i k e
i plesa koji se n a z i v a carro
boree.
K a d su prije d v i j e stotine
g o d i n e stigli prvi E v r o p l j a n i ,
u Australiji je bilo o k o 300
tisuća A b o r i đ i n a .
< GDJE ŽIVE MAORI? K a d su p o č e t k o m 19. sto-
ljeća stigli britanski kolonisti,
Maori su prastanovnici No- M a o r i su bili ratari, l o v c i i ri-
v o g Z e l a n d a . S a m a r i j e č Ma- bari poput ljudi iz k a m e n o g
ori z n a č i » u r o đ e n i k « . d o b a . Bili su vješti rezbari
i t k a l c i , p j e v a l i su p j e s m e
i ratne n a p j e v e , a često su se
V e ć i n a M a o r a ima svijetlo
i tetovirali.
s m e đ u k o ž u , s m e đ u ili c r n u
M a o r i su bili neustrašivi
kosu i o č i , široko lice s viso-
ratnici. P o v r e m e n o su n a p a -
kim j a g o d i c a m a i r a v a n n o s .
dali britanske d o s e l j e n i k e , no
V i s o k i su i s n a ž n e g r a đ e .
kasnije su se s n j i m a pomirili
M a o r i g o v o r e polinezij-
i p o č e l i sklapati b r a k o v e . D a -
skim j e z i k o m . P r i j e n e k o l i k o
nas M a o r i ž i v e s u v r e m e n i m
stotina g o d i n a n j i h o v i su
n a č i n o m života, ali se još
preci d o p l o v i l i u v e l i k i m ka-
uvijek drže starih o b i č a j a .
nuima s dalekih pacifičkih
M a o r i (na slici) o d j e v e n i
otoka. O n i su bili prvi ljudi
u tradicionalnoj odjeći.
koji su otkrili N o v i Z e l a n d .
D v i j e s u klase T u a r e g a : v e -
likaši i k m e t o v i . V e l i k a š i su
v l a s n i c i d e v a , koza, o v a c a
i farmi u o a z a m a , o kojima se
brinu k m e t o v i . C r n i k m e t o v i
uzgajaju usjeve na f a r m a m a
velikaša.
T u a r e z i su n e z a v i s a n i p o -
nosan n a r o d . N e k o ć su harali
i trgovali č i t a v o m S a h a r o m
i borili se protiv francuske L e -
gije stranaca. M e đ u t i m , d a n a s
su m n o g i napustili pustinju
i pokušali na jugu p r o n a ć i
plodniju z e m l j u . N j i h o v i stari
o b i č a j i brzo nestaju.
 < GDJE ŽIVE PIGMEJCI?
P i g m e j c i su v r l o niski ljudi
koji u g l a v n o m ž i v e primitiv-
nim životom. Skupine pigme-
jaca naseljuju puste dijelove
Afrike, Andamanske otoke
u Indijskom o c e a n u , Maleziju
i Filipine. V r l o ih je m a l o ,
a b r o j n o s t im se i d a l j e s m a -
njuje.
N a j p o z n a t i j i p i g m e j c i su
afričKi, a n a z i v a j u se još N e 
grilcima. Ž i v e u t o p l i m , v l a ž -
n i m š u m a m a središnje Afrike.
V r l o su nalik m a l i m c r n c i m a .
O d r a s l i N e g r i l a c nije viši o d
p r o s j e č n o g desetogodišnjeg
djeteta.
Afrički p i g m e j c i skupljaju
d i v l j e biljke, l o v e ribe i otrov-
n i m strelicama ubijaju životi-
nje poput m a j m u n a i anti-
lopa. N e uzgajaju usjeve niti
stoku.
N e g r i l c i nose m a l o o d j e ć e ,
ali izrađuju torbe, l o n c e
i grade j e d n o s t a v n a skloništa.
N e p r e s t a n o lutaju, ali svaka
skupina ima svoj teritorij. N e -
grilci m i j e n j a j u m e s o za ž e -
ljezni alat i hranu koje proiz-
vode crnačka plemena.

> G D J E ŽIVE ESKIMI? svladati h l a d n o ć u . O d i j e v a j u

Eskimi žive u hladnim polar-
nim područjima Sjeverne
Amerike i sjeveroistočne
Azije. Srodni su Kinezima
i J a p a n c i m a . P r e t p o s t a v l j a se
da su njihovi preci prije ne-
koliko tisuća godina preselili
na Arktik.
Eskimi su g r a đ o m tijela d o b r o
prilagođeni d u g i m , h l a d n i m
arktičkim z i m a m a . N j i h o v a
niska, snažna tijela b o l j e za-
d r ž a v a j u toplinu nego tijela
v i s o k i h , vitkih ljudi.
Eskimi su naučili kako
se u tople ogrtače od krzna
i grade d o m o v e n a p o l a uko-
p a n e u tlu. Z i m i , l o v c i na
ledu grade skloništa od sni-
jega z v a n e iglui.
Eskimi su vješti l o v c i riba,
tuljana i kitova. U l o v u kori-
ste uske k a n u e p o k r i v e n e ko-
ž o m koje z o v u kajacima. Č e -
sto za prijevoz alata i mrtvog
plijena koriste s k u p i n e pasa
koji v u k u s a o n i c e . Stari o b i -
čaji Eskima d a n a s i z u m i r u ,
pa o n i s v e č e š ć e ž i v e u gra-
dovima u drvenim kućama.

< GDJE ŽIVE LAPONCI? n a c a n a l a z i m o u različitim

Laponci uglavnom žive u po-
dručju sjeverne E v r o p e koje
z o v e m o Laponijom. O n a za-
uzima dijelove sjeverne
Švedske, Finske i Sovjetskog
Saveza.
L a p o n c i su niski, snažni ljudi
r a v n e c r n e kose, niskog č e l a
i visokih j a g o d i č n i h kostiju.
V e ć i n o m imaju r a v a n nos
i tanke u s n i c e . L a p o n c i imaju
vlastiti jezik. O d i j e v a j u se
u obojenu odjeću od v u n e
i sobove kože.
R a z l i č i t e skupine L a p o 
p o d r u č j i m a . Planinski La-
p o n c i p r o v o d e život lutajući
za stadima s o b o v a . S v a k a
obitelj p o s j e d u j e svoj šator.
R i j e č n i L a p o n c i ž i v e mirni-
j i m ž i v o t o m uz o b a l e rijeka.
P o r e d s o b o v a uzgajaju go-
veda i o v c e . B a v e se lovom
i r i b o l o v o m , a neki uzgajaju
i usjeve. M o r s k i L a p o n c i ž i v e
u d r v e n i m ili z e m l j a n i m ku-
ć a m a izgrađenim u z o b a l u
m o r a . V e ć i n o m su ribari.
P r e c i L a p o n a c a živjeli su
u središnjoj A z i j i .

83
 LJUDI I M J E S T A
< G D J E SU
O B N O V L J E N I DREVNI
HRAMOVI?
Kad je na Nilu igrađena Asu
a n s k a b r a n a , iza n j e j e n a s 
stalo veliko jezero. K a k o bi
se spriječilo da v o d a uništi
dva hrama u Abu Simbelu,
o n i su s r u š e n i i p o n o v n o iz-
građeni na povišenom mjestu.
Egipatski faraon R a m z e s II je
prije otprilike 3200 g o d i n a
podigao u A b u Simbelu dva
h r a m a . U r e z a n i su u litici što
se uzdiže uz o b a l u rijeke N i l .
V e l i k i h r a m je i m a o 14 soba
< G D J E JE D O L I N A
KRALJEVA?
D o l i n a kraljeva je uski, stje-
noviti klanac u j u ž n o m dijelu
Egipta. O n d j e su drevni Egip-
ćani pokapali mnoge svoje
kraljeve.
D o l i n a kraljeva leži uz za-
p a d n u o b a l u N i l a , u blizini
d r e v n o g egipatskog grada
T e b e . T a m o je u pustinji pro-
n a đ e n o šezdesetak g r o b n i c a
izgrađenih prije više od 3 2 0 0
godina.
S v a k a g r o b n i c a se sastoji
od h o d n i k a i prostorija ukle
< G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆI RIMSKI
AMFITEATAR?
N a j v e ć i drevni rimski amfite-
atar je Kolosej u R i m u . A m f i -
t e a t r i su bili p r v i s p o r t s k i sta-
dioni. Sastojali su se od sre-
dišnje a r e n e o k r u ž e n e stepe
nastim gledalištem. Naziv
amfiteatar u prijevodu znači
»gledalište sa dvije strane«.
O s t a c i Koloseja postoje još
i d a n a s u blizini središta
R i m a . N j e g o v i vanjski z i d o v i
su visoki 49 metara, d u g je
187 i širok 157 m.
84
koje su z a d i r a l e 60 metara
u liticu. U l a z u h r a m štitile su
četiri v e l i k e figure R a m z e s a
II. Drugi hram č u v a l o je šest
velikih figura.
Šezdesetih godina o v o g a
stoljeća N i l j e pregrađen v e l i -
k o m A s u a n s k o m b r a n o m i ra-
zina v o d e se podigla. K a k o bi
spasili h r a m o v e , radnici su ih
razrezali u v e l i k e b l o k o v e te-
ž i n e 20 do 30 tona koje su
podigli na obližnju uzvisinu
i o n d j e ih p o n o v n o sastavili.
O k o 5 0 naroda d a l o j e nov-
č a n e priloge za taj v e l i č a n -
stven p o d u h v a t .
sanih d u b o k o u stijeni. Kipari
i slikari su na z i d o v i m a iskle
sali i obojili vjerske z n a k o v e
i natpise. K a d je kralj u m r o ,
ljudi su n j e g o v o tijelo zatvo-
reno u k a m e n o m k o v č e g u
polegli u g r o b n i c u . Uz njega
su ostavljali b l a g o .
G r o b n i c e su i m a l e skri-
v e n a vrata i d u b o k e j a m e
koje su s p r e č a v a l e ulazak
pljačkašima. M e đ u t i m , s vre-
m e n o m su lopovi opljačkali
g o t o v o sve g r o b o v e . N e t a -
knuta je ostala s a m o g r o b n i c a
m l a d o g , n e v a ž n o g kralja T u 
tankamona.
Na tribine p o d i g n u t e n a lu-
k o v i m a m o g l o je sjesti ili stati
86.000 g l e d a o c a koji su pro-
matrali d o g a đ a j e u o v a l n o j
središnjoj a r e n i . Inženjeri su
p o n e k a d plavili a r e n u za pri-
k a z i v a n j e p o m o r s k i h bitaka.
M e đ u t i m , R i m l j a n i su amfitea-
tre n a j č e š ć e koristili za b o r b e
izvježbanih b o r a c a , gladija-
tora, ili za b o r b e ljudi i div-
ljih ž i v o t i n j a .
R i m l j a n i su Kolosej izgra-
dili o k o 8 0 . g. pr. n. e. N a z i v
j e d o b i o kad j e car H a d r i j a n
postavio na ulaz colossus ( v e -
liki kip) c a r a N e r o n a .

> G D J E SU U D Ž U N G L I
PRONAÐENE PIRAMIDE?
O d kraja 18. stoljeća istraži-
v a č i su u Srednjoj A m e r i c i
pronašli o s t a t k e b r o j n i h sta-
rih p i r a m i d a koje s u m n o g o
stoljeća ranije izgradili a m e -
rički Indijanci.
Stare k a m e n e p i r a m i d e pro-
n a đ e n e su u d i j e l o v i m a M e k -
sika, B e l i z e a , G v a t e m a l e ,
San Salvadora i Hondurasa.
Korištene su kao h r a m o v i ,
a v e ć i n a je imala s t e p e n i c e
koje su v o d i l e do m a l e pro-
storije na v r h u . O v d j e su s v e 
> G D J E JE I Z G U B L J E N I
G R A D INKA?
Izgubljeni grad Inka je
M a c h u Pichu u peruanskim
A n d a m a . N a z v a n je »izgub-
ljenim« jer ga je p l e m e Inka
napustilo, a istraživači ga n e -
koliko stoljeća nisu uspjeli
pronaći.
M a c h u P i c h u s e nalazi svega
80 kilometara sjeveroza-
p a d n o o d grada C u z c o . M e đ -
utim, smješten je na u s k o m
p l a n i n s k o m hrptu o k o 2 0 6 0
metara iznad morske razine.
O d o z d o ga zaklanja šuma,
> G D J E SE N A L A Z I
A N G K O R VAT?
A n g k o r V a t je veliki h r a m
koji su izgradili K m e r i , n a r o d
iz jugoistočnog dijela Azije,
a n a l a z i se u K a m p u ć i j i .
Angkor Vat znači » g r a d 
h r a m « . Taj hram j e n a j v e ć a
religijska g r a đ e v i n a na svijetu.
N j e g o v i vanjski z i d o v i zatva-
raju površinu v e ć u o d 1 2 n o -
gometnih igrališta.
U n u t a r z i d o v a nalazi se
nekoliko k a m e n i h ograda,
a svaka je viša od o n e izvan
nje. U sredini se uzdiže pet
LJUDI I M J E S T A
ć e n i c i žrtvovali životinje
i ljude s v o j i m b o g o v i m a .
Najstarije od tih p i r a m i d a
podignute su prije više od
3 0 0 0 g o d i n a , a gradili su ih
narodi poput Z a p o t e k a , M i k 
steka, M a j a , Tolteka i Azteka.
N e k e o d njih s u n a j v e ć e (ali
ne i najviše) p i r a m i d e na svi-
jetu.
S v r e m e n o m su p i r a m i d e
i obližnji gradovi n a p u š t e n i .
To se vjerojatno d o g o d i l o kad
na tom p o d r u č j u više nije
bilo d o v o l j n o hrane i v o d e .
pa je ostao n e p o z n a t s v e d o
1 9 1 1 . g o d i n e kad g a j e pro-
našao a m e r i č k i istraživač H i 
ram B i n g h a m . O n j e prona-
šao k u ć e , h r a m o v e i stotinu
stepeništa. S v e je bilo izgra-
đ e n o o d ve likih b l o k o v a n e c e 
mentiranog kamena.
B i n g h a m j e ostatke drev-
nog grada n a z v a o M a c h u
P i c h u (»Stari V r h « ) p r e m a
obližnjoj p l a n i n i . Pretpostav-
lja se da su Inke grad zvali
V i l c a b a m b a , u koji je 1580.
g. pred Š p a n j o l c i m a p o b j e -
gao v l a d a r P e r u a iz p l e m e n a
Inka.
visokih k a m e n i h tornjeva
o b l i k o v a n i h poput cvijeta lo
p o č a . N e k o ć su ih p o k r i v a l e
p l o č e k o v a n o g zlata. Središ-
nji toranj je najviši, pa je c i -
jeli h r a m o b l i k o v a n kao d i -
vovska piramida. Rezbarije
na z i d o v i m a h o d n i k a prika-
zuju prizore iz priča o V i š n i ,
hinduskom bogu.
A n g k o r V a t j e o k o 1100.
g o d i n e naše ere p o d i g a o
l<merski kralj S u r v a v a r m a n II.
Kasnije je n a p u š t e n , a š e z d e -
setih g o d i n a prošlog stoljeća
F r a n c u z H e n r i M o u h o t pro-
našao je zarasle ruševine
hrama.
85
 LJUDI I M J E S T A
V G D J E SE N A L A Z I
SVETI G R A D TRIJU
VJERA?
J e r u z a l e m je sveti g r a d ži-
dovske, kršćanske i islamske
vjere. N e k o ć je bio podijeljen
između Izraela i Jordana,
a 1967. godine Izrael ga je
cijeloga prisvojio.
Ljudi različitih vjera iz razli-
čitih razloga smatraju J e r u z a -
lem svetim m j e s t o m . Z a Ž i -
d o v e je to drevni hebrejski
glavni grad gdje je kralj S o l o 
m o n izgradio h r a m . Kršća-
nima je taj grad v a ž a n jer je
o n d j e Isus p r o p o v i j e d a o
i umro.
' M u s l i m a n i vjeruju da se
prorok M u h a m e d uzdigao
u nebo s kamena u Jeruza-
l e m u . N a d tim k a m e n o m p o -
dignuto j e v e l i č a n s t v e n o s v e -
tište.
Zapadni zid (»Zid plača«)
p o s e b n o j e svet Ž i d o v i m a .
M n o g i kršćani vjeruju d a
crkva S v e t o g groba o z n a č a v a
mjesto gdje je Isus p o k o p a n .
Na slici su prikazani musli-
manski h r a m i Z i d p l a č a . Ž i -
d o v i se ispred Z i d a o k u p l j a j u
na m o l i t v u .
V G D J E JE ZID PLAČA?
Z i d p l a č a ili Z a p a d n i z i d v i -
soki je zid u i s t o č n o m J e r u z a -
lemu. To je jedno od najstari-
jih i najsvetijih mjesta židov-
ske povijesti.
D a n a s zid predstavlja d i o
g r a n i c e s m u s l i m a n s k i m sve-
tištem. P r a v o m u j e ime Z a -
padni z i d . Č i n i se da su neki
njegovi d i j e l o v i ostaci z a p a d -
nog dijela m n o g o starijeg
zida koji je o k r u ž i v a o h r a m
što ga je prije g o t o v o 3 0 0 0
g o d i n a p o d i g a o kralj S o l o 
m u n . H r a m j e nekoliko puta
rušen i o b n a v l j a n , a posljed-
nji puta su ga 70. g o d i n e
naše ere razorili R i m l j a n i . A G D J E JE SREDIŠTE
RIMOKATOLIČKE CRKVE?
Zid plača je dug oko 49
metara i visok o k o 12 metara.
Središte Rimokatoličke crkve
Sastoji se od velikih k a m e n i h
b l o k o v a postavljenih u 28 je Vatikan, grad unutar glav-
slojeva. S a m o najniži sloj n o g grada Italije, R i m a . V a t i -
p o t j e č e iz v r e m e n a kralja S o  kanska palača je d o m pape,
l o m u n a . Ž i d o v i d o l a z e pred poglavara Rimokatoličke
zid moliti se. Ž a l e z b o g pro- crkve.
pasti h r a m a i drugih n e d a ć a
koje su prije m n o g o g o d i n a P a p a upravlja iz R i m a jer krš-
zadesile njihov n a r o d , te ć a n i vjeruju d a j e S v . Petar
mole Boga da im pomogne u č i n i o R i m središtem rane ka-
u budućnosti. t o l i č k e c r k v e . O n i vjeruju d a
je Isus Krist o d a b r a o Petra za
poglavara crkve na Z e m l j i .
S v e t o g Petra smatraju p r v i m
rimskim b i s k u p o m , a p a p e
njegovim nasljednicima.
V j e r u j e s e d a j e S v . Petar
p o k o p a n u V a t i k a n u na m j e -
stu gdje je izgrađena bazilika
S v . Petra (na fotografiji). To je
n a j v e ć a c r k v a na svijetu, ima
oblik križa i n a d s v o đ e n a je
velikom kupolom. Pod kupo-
l o m se nalazi veliki b r o n č a n i
s v o d što natkriva oltar. Na
m i s a m a m o ž e prisustvovati
d o 5 0 tisuća ljudi. M n o g o
više ih se o k u p l j a na prostra-
n o m Trgu S v e t o g Petra pred
c r k v o m da slušaju p a p u koji
propovijeda s balkona.
 LJUDI I M J E S T A

V K A M O KRŠĆANI V G D J E SE N A L A Z I
ODLAZE NA NAJVEĆI KIP B U D H E ?
HODOČAŠĆE?
N a j v e ć i kip B u d h e nalazi s e
H o d o č a š ć e m nazivamo puto- u blizini B a m i a n a . To je g r a d
v a n j e u s v e t i g r a d ili s v e t i š t e . u s j e v e r n o m dijelu Afgani-
Kršćani na hodočašće naj- stana, države u zapadnoj
češće odlaze u francuski grad Aziji koja graniči s I r a n o m ,
Lourdes. Pakistanom i SSSRom.

Lourdes je grad u p o d r u č j u B a m i a n leži u dolini isto-

H a u t e s  P v r o n o e s , u blizini i m e n e rijeke. N a l a z i se na
P i r e n e j a . R i m o k a t o l i c i vjeruju nadmorskoj visini o d o k o
da se o n d j e 1858. g o d i n e 2 6 0 0 metara, u p l a n i n a m a
jednoj djevojčici nekoliko Hindukuš, zapadno od Hi-
puta ukazala M a j k a B o ž j a . malaje.
Četrnaestogodišnja B e r n a  Budistički s v e ć e n i c i su
dette S o u b i r o u s je izjavila da prije otprilike 14 stoljeća
ju je ugledala u spilji kraj u m e k o j litici što sa s j e v e r n e
obližnjeg Massabiellea. R i - strane zatvara d o l i n u izdubli
A G D J E JE SVETI G R A D mokatolička crkva je 1862. stotine spilja.
HINDA? g o d i n e proglasila da v j e r u j e B a m i a n j e postao poznat
da se M a j k a Božja ondje kao središte budističke v j e r e
Sveti grad Hinda je Varanasi. stvarno ukazala. i umjetnosti. Kipari su u sti-
Podignut je na rijeci G a n g e s
Lourdes svake g o d i n e pos- j e n i urezali d v a d i v o v s k a kipa
u državi U t t a r P r a d e s h na
j e ć u j e više o d d v a milijuna B u d h e . Na kamen su dodali
sjeveru Indije. N e k o ć se zvao
h o d o č a s n i k a iz svih d i j e l o v a sloj ž b u k e koji d a j e d o j a m
Benares.
svijeta. M n o g i od njih su te- n a b o r a n a o d j e ć i . V e ć i kip j e
ško b o l e s n i , i n a d a j u se da će visok 53 metra, a n e k o ć je
V a r a n a s i se nalazi na lijevoj im u o z d r a v l j e n j u p o m o ć i iz- bio ukrašen dragim k a m e -
obali rijeke G a n g e s , u j u g o i - vorska v o d a u spilji za koju njem i zlatom.
s t o č n o m dijelu Uttar P r a  se govori da ima iscjeljitelj U blizini tog grada n a l a z e
desha. H i n d i taj grad sma- sku m o ć . se ostaci najduljeg kipa na
traju j e d n i m od najsvetijih
U Lourdesu je 1958. go- svijetu, d u g a č k o g više o d 300
mjesta n a Z e m l j i . O n i vjeruju
d i n e izgrađena v e l i k a p o d - metara. Izrađen j e o d k a m e n j a
da molitva na rijeci donosi
z e m n a c r k v a , bazilika S v . p r e k r i v e n o g ž b u k o m , a prika-
posebnu nagradu, te da ć e ,
Pia X , z a 2 0 tisuća ljudi. zuje B u d h u u ležećem polo-
u m r u li o n d j e , izbjeći prese-
žaju.
ljenje d u š e .
Svake godine u Varanasi
o d l a z e n a h o d o č a š ć e milijuni
vjernika i z c i j e l e Indije. N a
p o s e b n i m mjestima, ghat
sima, u l a z e s t e p e n i c a m a u ri-
jeku G a n g e s .
Hodočasnici se mole
u 1500 h r a m o v a u g r a d u .
S o b a l e G a n g e s a uzdižu se
redovi h r a m o v a , sveti I išta
i p a l a č a , s p r e d i v n i m uklesa-
n i m ukrasima. H i n d i n a j v a ž -
nijim smatraju Z l a t n i h r a m
p o s v e ć e n bogu Š i v i .

87
 LJUDI I M J E S T A

V G D J E SU ZEMLJE
BENELUXA?
Z e m l j e Beneluxa čine Belgija,
Nizozemska i Luxembourg.
N a l a z e se u s j e v e r o z a p a d n o j
Evropi, a graniče s Francu-
skom, SR N j e m a č k o m i Sje-
vernim morem. Ponekad ih
z o v e m o »niskim zemljama«
jer se veći dio njihove povr-
šine nalazi ispod razine
mora.
N i z o z e m s k a j e najniža z e m -
lja B e n e l u x a . O k o 4 0 posto
njene površine n e k o ć j e po-
krivalo m o r e . Ta isušena po
d r u č j a , p o l d e r i , su niža od
morske razine i o k r u ž e n a su
nasipima. Strojevi neprestano
c r p e v o d u iz poldera u ka-
n a l e i j a r k e . N e k o ć su se za
to koristile v j e t r e n j a č e .
Belgija se nalazi j u ž n o od
Nizozemske. Sjeverni dio,
Flandrija, nalazi se na niskim
p o l d e r i m a , ali u jugoistoč-
n o m n a l a z i m o A r d e n e , brdo-
vito p o š u m l j e n o p o d r u č j e .
L u x e m b u r g leži jugoistočno
od B e l g i j e , i također ima ni-
zinske i brdovite d i j e l o v e . To
j e j e d n a o d n a j m a n j i h država
Evrope.

A KOJI SU G R A D O V I
SAGRAÐENI NA
KANALIMA?

Venecija i Amsterdam podig-

nuti su na kanalima. V e n e -
cija, prikazana na slici, sagra-
đ e n a je na o t o c i m a koji su
odijeljeni kanalima. Amster-
d a m se nalazi ispod razine
mora, pa kanali služe za od-
vodnjavanje.
V e n e c i j a se nalazi u sjeveroi-
stočnoj Italiji, na J a d r a n s k o m
moru. Osnovali su je 452.
g o d i n e narodi koji su p o b j e -
gli iz središnjih d i j e l o v a Ita-
lije pred n a j e z d o m B a r b a r a .
Kasnije j e V e n e c i j a postala
bogati trgovački g r a d , a na
n j e n i m o t o c i m a sagrađene su
mnoge velike palače i crkve.
V e n e c i j a ima v i š e o d 1500
kanala nad kojima je podig-
nuto o k o 4 0 0 mostova. V e -
ć i n a k u ć a je izgrađena na dr-
v e n o m postolju u č v r š ć e n o m
u blatu. O t o c i d a n a s t o n u , pa
j e v o d a oštetila m n o g e k u ć e .
A m s t e r d a m j e glavni grad
Nfzozemske. Osnovan je
1 2 7 5 . g o d i n e , a u 16. sto-
ljeću postao je v a ž a n trgo-
v a č k i centar.
> G D J E SE N A L A Z I
CRNA SUMA?
C r n a šuma je planinsko po-
dručje na jugu SR N j e m a č k e .
N a l a z i se u pokrajini B a d e n 
V V a r t t e m b e r g , a g r a n i č i s rije-
kom Rajnom. Na njemačkom
se naziva Schvvarzvvald.
P o d r u č j e C r n e š u m e dugo j e
o k o 160 kilometara, a u p o j e -
d i n i m d i j e l o v i m a široko o d
16 do 40 kilometara. S j e v e r n i
dio pretežno je izgrađen od
pješčenjaka, a južni od gra-
nita. N a j v i š i v r h je F e l d b e r g ,
visine o k o 1500 metara.
U C r n o j šumi izvire rijeka
C r n u š u m u posjećuju
Dunav.
brojni turisti. M n o g i odsje-
N a sjeveru gorje pokriva
daju u g r a d o v i m a poput B a 
čamna š u m a jela i smreka, po
d e n  B a d e n a , s m i n e r a l n i m iz-
č e m u je to područje dobilo
vorima.
i m e . N a p a d i n a m a rastu b u -
k o v e i hrastove š u m e , a u d o -
linama se uzgaja loza i drugo
voće.

88
V G D J E SE N A L A Z I
VERSAILLES?
Versailles je grad
u sjevernoj Francuskoj,
nekoliko kilometara
jugozapadno od Pariza.
Kraj grada je izgrađena
Versajska palaca.
Versajsku p a l a č u je krajem
1 7. stoljeća p o d i g a o kralj Luj
X I V . Prije toga Versailles se
sastojao o d n e k o l i k o k u ć a
u šumarku gdje su francuski
kraljevi o d l a z i l i u lov.
P a l a č a j e dulja o d 800 m e -
tara, i ima na stotine soba.
V e ć i n a j e prekrasno ukra-
šena. P a l a č a gleda na veliki
park s l i v a d a m a i stazama za
šetnju postavljenim tako da
tvore p r a v i l n e šare. U parku
su izgrađeni b a z e n i i v o d o -
s k o c i , te kanal d u g 1,6 kilo-
metara. Kroz park v o d e p u -
tovi d o d v i j e m a n j e p a l a č e
zvane Veliki i M a l i Trianon.
U Versaillesu se odigralo
nekoliko povijesnih d o g a đ a j a .
Sastanak francuskog parla-
menta je 1 789. g o d i n e d o v e o
do francuske r e v o l u c i j e , a
1919. g o d i n e je u p a l a č i pot-
pisan Versajski ugovor, kojim
je završio prvi svjetski rat.
V GDJE NALAZIMO
GOTIČKE KATEDRALE?
O d 12. d o 15. stoljeća
u Evropi su izgrađene m n o g e
gotičke katedrale. Najstarije
i najljepše od njih n a l a z i m o
u sjevernoj Evropi.
G o t i č k e katedrale su visoke,
skladne g r a đ e v i n e zašiljenih
lukova i tankih stupova.
M n o g e imaju prozore s o b o -
j e n i m staklom jarkih boja.
R a n i kritičari su taj arhitek-
tonski stil naz val i p r e m a
barbarskom p l e m e n u ,
Gotima.
P r v a gotička katedrala iz-
građena je u Sensu na sjeveru
F r a n c u s k e . J e d n a o d najra-
skošnijih je katedrala u C h a r 
tresu, također u s j e v e r n o m d i -
jelu F r a n c u s k e . G r a đ e n a j e o d
1194. d o 1 2 2 5 . g o d i n e .
Katedrala u Chartresu ima
najširu lađu i najviše z v o n i k e
u F r a n c u s k o j . N j e n i veliki
prozori s o b o j e n i m staklom
prikazuju s v e c e i prizore iz
B i b l i j e . U njoj se nalazi i
labirint kroz koji su v j e r n i c i
n e k o ć puzali na k o l j e n i m a .
Katedrala se nalazi na
brijegu, pa se njeni visoki
zvonici vide s velike
udaljenosti.
V G D J E SE O D R Ž A V A
VOJNI M I M O H O D
U POČAST ZASTAVI?
U L o n d o n u se svake godine
na službeni rođendan britan-
skog m o n a r h a održava vojni
m i m o h o d u počast zastavi.
M i m o h o d u počast zastavi se
o d r ž a v a s v a k e g o d i n e na ko-
njaničkoj svečanosti počet-
k o m lipnja. V o j n u zastavu
u stroju nose v o j n i c i . S v a k e
g o d i n e počast se o d a j e za-
stavi druge dvorske brigade.
T o j e tjelesna garda v l a d a r a ,
koji je titularni z a p o v j e d n i k
svih brigada.
Gardisti se poredaju duž
dviju strana trga, a p o t o m se
brigadisti svrstavaju u r e d o v e
N a č e l u m i m o h o d a ide na-
rednik s d v a gardista noseći
zastavu. O n i pozdravljaju
v l a d a r a koji tada o b a v l j a
smotru p o v o r k e . T a d a slijedi
o d a v a n j e počasti zastavi. Z a -
stave su se n e k o ć nosile na
bojnim poljima, a označa-
v a l e su svaku v o j n u j e d i n i c u .
89
V G D J E JE P O N T E
VECCHIO?
Ponte Vecchio z n a č i »stari
most«. To je najstariji i naj-
poznatiji most u F i r e n c i ,
g l a v n o m g r a d u talijanske po-
krajine T o s k a n e .
P o n t e V e c c h i o j e izgrađen
n a d rijekom A r n o što protječe
kroz g r a d . Star je m n o g o sto-
tina g o d i n a , a 1 3 4 5 . g o d i n e
je obnovljen.
Z a razliku o d s u v r e m e n i h
mostova, Ponte V e c c h i o ima
sa svake strane red zgrada
A G D J E JE E S C O R I A L ?
Escorial se nalazi u središnjoj
Španjolskoj, otprilike 50 kilo-
metara sjeverozapadno od
M a d r i d a . T o j e velika zgrada
sastavljena od više dijelova,
uključujući c r k v u , s a m o s t a n ,
p a l a č u i kraljevsku g r o b n i c u
te m n o š t v o odaja za kraljev-
sku obitelj, poslugu i goste.
Escorial s e uzdiže m e đ u G u -
a d a r r a m a p l a n i n a m a kao v e -
liki sivi granitni pravokutnik
s tornjem u s v a k o m kutu. Ima
86 stepeništa, 1200 vrata
i više od 2 6 0 0 prozora.
90
s t r g o v i n a m a . Stražnji d i o tih
zlatarskih i draguljarskih trgo-
v i n a izviruje iznad rijeke na
d r v e n i m n o s a č i m a . N a sre-
dini mosta sa svake se strane
umjesto trgovina nalaze tri
o t v o r e n a luka.
Prije m n o g o g o d i n a na
v r h u mosta je izgrađen prolaz
koji je p o v e z i v a o p a l a č u Pitti
s j u ž n e strane i p a l a č u Uffizi
na sjevernoj o b a l i . U toku
drugog svjetskog rata prolaz
je oštećen. Ponte V e c c h i o je
j e d i n i most u Firenci koji nije
uništen u d r u g o m svjetskom
ratu.
U n j e m u n a l a z i m o i 1600
slika, te veliku biblioteku.
Escorial j e j e d n a o d n a j -
ljepših španjolskih g r a đ e v i n a
iz 16. stoljeća. Izvana iz-
gleda sablasno, ali u unutraš-
njosti n a l a z i m o raskošne
s o b e i dvorišta. N a j p o z n a t i j i
dijelovi Escoriala su c r k v a
nadsvođena kupolom i samo-
stan s d i v n i m v o d o s k o k o m .
Kralj Filip II je Escorial iz-
gradio kao m i r n o mjesto za
život, molitvu i u č e n j e , te
kao kraljevsku g r o b n i c u . Filip
II i neki od kasnijih španjol-
skih kraljeva p o k o p a n i su
u crkvi.
V G D J E JE K O S I
TORANJ?
Kosi t o r a n j se nalazi u Pizi,
g r a d u u talijanskoj pokrajini
Toskani. N e k i t o r a n j s m a t r a j u
jednim od čuda suvremenog
svijeta. Naginjati se p o č e o
prije nekoliko stotina
godina.
Kosi toranj je z v o n i k kate-
d r a l e u P i z i . V i s o k je 54,5
metra, a promjer mu uz os-
n o v i c u iznosi 15,8 metara.
V r h tornja j e v i š e o d četiri
metra p o m a k n u t o d o s n o -
v i c e . T o l i k o je nagnut da iz-
gleda kao da će se s v a k o g
trenutka srušiti.
G r a d n j a tornja z a p o č e l a j e
1174. g o d i n e , ali je završena
tek 1 3 5 0 . g o d i n e . K a d je na-
pola z a v r š e n / t l o j e potonulo
pod njegovom težinom i
toranj se p o č e o naginjati.
O d 1918. g o d i n e p r o v o d e
se mjerenja koja pokazuju
da se nagib stalno
povećava.
Toranj je izrađen od mra-
m o r a , r o m a n s k i m stilom. N a
s t u p o v i m a koji okružuju svih
o s a m katova p o č i v a j u redovi
z a o b l j e n i h l u k o v a . Posjetioci
se s t e p e n i c a m a m o g u popeti
d o v r h a tornja.
 LJUDI I M J E S T A

V G D J E JE A L H A M B R A ?

Alhambra je poznata palača

u G r a n a d i , gradu u jugoza-
padnoj Španjolskoj. Izgradili
su je M a u r i , muslimanski na-
r o d koji je u s r e d n j e m vijeku
vladao Španjolskom.

A l h a m b r a se nalazi na bre-
žuljku iznad G r a n a d e , p o d n o
p l a n i n a Sierra N e v a d a . M a u r -
ski v l a d a r i G r a n a d e izgradili
su A l h a m b r u i z m e đ u 1248.
i 1354. g o d i n e . To je posljed-
nja maurska t v r đ a v a u E v r o p i .
N a z i v p o t j e č e o d arapske
riječi što z n a č i » c r v e n a « ,
a d o b i l a ga je vjerojatno
z b o g c r v e n i h cigli na
vanjskom zidu.
Z i d sa 13 tornjeva o g r a đ u j e
p a l a č u i v r t o v e . P a l a č a je
m a l a ali lijepa. N j e n e sobe
i dvorišta ukrašavaju vitki stu-
povi, mramorni podovi,
o b l o ž e n i z i d o v i i reljefi nalik
č i p k i . Na reljefima su ukraše-
nim arapskim p i s m o m ispi-
sane riječi iz K u r a n a , svete
islamske knjige. U dvorištima
i v r t o v i m a rastu p a l m e
i druge suptropske biljke, a iz
b a z e n a štrcaju v o d o s k o c i .
A G D J E JE K R E M L J ?
K r e m l j je stari c e n t a r g l a v n o g
grada Sovjetskog Saveza,
M o s k v e . Njegovi zidovi i kule
u z d i ž u se s b r e ž u l j k a na lije-
voj obali rijeke M o s k v e .
N a z i v kremlj p o t j e č e od ru-
ske riječi što z n a č i »tvrđava«.
Kremlj j e skupina g r a đ e v i n a
okružena visokim zidovima
sa 20 tornjeva. U utvrdu se
ulazi kroz šestoro vrata. Z i -
d o v i o b l i k u j u trokut, a nji-
h o v a u k u p n a duljina iznosi
2,4 kilometra.
Prvi zidovi su prije o s a m
stotina g o d i n a izgrađeni od
drveta. D a n a š n j i veliki z i d o v i
potječu i z 1 5 . stoljeća. U n u -
tar z i d o v a raskošne katedrale
p o z l a ć e n i h kupola g l e d a j u na
središnji trg. O v d j e se nalazi
i V e l i k a kremaljska p a l a č a .
Kremlj j e n e k o ć b i o d o m
ruskog c a r a M o s k o v a . D a n a s
je to sjedište sovjetske v l a d e
i k o m u n i s t i č k e partije.
U K r e m l j u ima m n o š t v o u m -
jetničkih p r e d m e t a , a 1 9 5 5 .
g o d i n e proglašen j e n a c i o n a l -
nim m u z e j o m .
A G D J E JE CRVENI TRG?
C r v e n i t r g leži uz s j e v e r n o 
istočni zid Kremlja u M o s k v i .
Naziv mu dolazi od stare ru-
ske riječi što z n a č i »crveni«
ili » p r e k r a s a n « .
C r v e n i trg je vrlo velik o t v o -
ren prostor d u l j i n e o k o 4 0 0
metara. O n j e najpoznatiji o d
tzv. središnjih trgova u srcu
Moskve.
C r v e n i trg je poznat po v e -
likom m i m o h o d u što se o n d j e
o d r ž a v a z a proslava 1 . svib-
nja i o b l j e t n i c e oktobarske
r e v o l u c i j e . T i s u ć e ljudi sati-
ma prolaze u p o v o r c i kraj
L e n j i n o v o g m a u z o l e j a s kojeg
ih promatraju sovjetski v o đ e .
N a fotografiji v i d i m o Cr-
v e n i trg i zid K r e m l j a . Ispred
Kremlja nalazi se L e n j i n o v
grob. Sovjeti svaki d a n posje-
ć u j u g r o b n i c u i iskazuju p o -
čast L e n j i n u , o s n i v a č u Sovjet-
skog S a v e z a . U p o z a d i n i se
nalazi katedrala S v . Vasilija
s mnoštvom obojenih
kupola.

91
 LJUDI I M J E S T A
< K O J I JE VELIKI G R A D
I M A O ČETIRI IMENA?
Istanbul, g r a d u sjeveroza-
p a d n o j Turskoj, n e k o ć se
z v a o K o n s t a n t i n o p o l ili N o v i
R i m . P r i j e toga zvali su ga
Bizant.
Istanbul je n a j v e ć i turski grad
i luka, i j e d a n od najstarijih
g r a d o v a na svijetu. J e d a n nje-
gov d i o je u E v r o p i , a drugi
u A z i j i . G r a d razdvaja morski
tjesnac  B o s p o r  koji p o v e -
zuje Crno i Sredozemno
more.
P r e m a legendi, G r k Bizas
< G D J E SE N A L A Z I
»KRAK VITEZOVA«?
O v a j veliki s r e d n j o v j e k o v n i
d v o r a c uzdiže se na plani-
n a m a z a p a d n e Sirije. T o j e
j e d a n o d n a j v e ć i h d v o r a c a iz-
g r a đ e n i h u 1 2 . stoljeću, zašti-
ćen debelim zidinama.
»Krak vitezova« je u p o č e t k u
b i o utvrda z v a n a Hisn el
Akrad, ili »Kurdski d v o r a c « .
Križari su ga 1109. g o d i n e
oduzeli muslimanima i obno-
v i l i . Koristeći kao m o d e l
istočnjačke utvrde, o k o tvrđ-
a v e izgradili su zaštitni zid
< KOJE SU ZEMLJE
NAJBOGATIJE?
O d g o v o r na to pitanje ovisi
o t o m e kako m j e r i m o bogat-
stvo. J e d a n o d n a č i n a j e izra-
čunati prosječnu imovinu po
s t a n o v n i k u , uz p r e t p o s t a v k u
d a j e bogatstvo z e m l j e r a v n o -
p r a v n o podijeljeno. M j e r e n o
na taj n a č i n , najbogatije dr-
žave su neke arapske zemlje
u j u g o z a p a d n o j Aziji.
N a j b o g a t i j e arapske d r ž a v e
su o n e sa s l a b o m naselje
n o š ć u i bogatim izvorima
nafte. D o b i t od p r o d a j e nafte
92
je 6 5 7 . g o d i n e prije naše ere
o s n o v a o B i z a n t n a evropskoj
strani B o s p o r a . C a r K o n s t a n 
tin je 3 3 0 . g o d i n e proglasio
B i z a n t g l a v n i m g r a d o m Istoč-
nog R i m s k o g Carstva. O n g a
je proširio i n a z v a o N o v i m
R i m o m , ali j e grad postao
poznat kao Konstantinopol
(od grčke riječi što z n a č i
»Konstantinov grad«).
T u r c i su 1 4 5 3 . g o d i n e
osvojili Konstantinopol i naz-
v a l i ga Istanbul. To je turska
verzija grčkih riječi koje
znače »u gradu«.
s v i s o k i m , p o v e z a n i m ku-
lama.
B r a n i o c i Kraka stajali su
u o t v o r i m a na v r h u v a n j s k o g
zida i na k u l a m a te gađali n e -
prijatelje strijelama i k a m e -
n j e m , ili ih zalijevali v r u ć i m
katranom.
Krak j e b i o j e d a n o d naj-
v a ž n i j i h z a m k o v a koji su bra-
nili g r a n i c e d r ž a v a što su ih
uspostavili križari. O d 1 1 4 2 .
d o 1 2 7 1 . g o d i n e bio j e
u vlasništvu v i t e z o v a reda ho-
spitalera.
poboljšala je u tim z e m l j a m a
životni standard. V e ć i n a tih
d r ž a v a nalazi se u Perzijskom
zaljevu.
P o č e t k o m o v o g desetljeća
najbogatije po glavi stanov-
nika bile su z e m l j e U j e d i n j e -
nih A r a p s k i h Emirata. O n e
z a j e d n o imaju m a n j e o d m i l i -
j u n stanovnika. P o d i j e l i li se
bogatstvo m e đ u s v i m a , sva-
k o m č o v j e k u j e 1980. pripa-
d a l o 30.070 a m e r i č k i h d o -
lara.
N a fotografiji v i d i m o
naftnu bušotinu u P e r z i j s k o m
zaljevu.

> G D J E SE N A L A Z I
ISFAHAN?
Isfahan se nalazi u z a p a d n o m
Iranu, oko 400 kilometara
južno od glavnog grada, Te
h e r a n a . Isfahan je stari grad
s raskošnim građevinama.
N a z i v Isfahan p o t j e č e o d
stare perzijske riječi što z n a č i
»vojni tabor«, ali grad se raz-
v i o kao t r g o v a č k o središte
smješteno u p l o d n o m p o -
d r u č j u koje natapa rijeka Z a 
indeh (»koja d a j e život«).
Šah Abas Veliki je 1598.
g o d i n e proglasio Isfahan
> G D J E JE B A N G L A D E Š ?
Bangladeš je mala musliman-
ska zemlja u tropskoj Aziji.
G o t o v o je okružen Indijom,
s k o j o m graniči sa z a p a d n e ,
sjeverne i istočne strane. Na
jugu Bangladeša nalazi se
Bengalski zaljev.
Ime Bangladeš znači »ben-
galski n a r o d « . B a n g l a d e š se
nalazi uz B e n g a l s k i zaljev,
gdje v e l i k e delte rijeka G a n 
ges i B r a h m a p u t r a zadiru
u more.
Površina B a n g l a d e š a iznosi
manje od dvije trećine Jugo-
> G D J E SU VRATA
INDIJE?
V r a t a Indije su veliki prolaz
nadsvođen lukovima izgrađen
u bombajskoj luci u zapadnoj
Indiji.
Britanska v l a d a Indije izgra-
dila je Vrata Indije u čast v e -
likog d o g a đ a j a  dolaska kra-
lja G e o r g a V i kraljice M a r y
u Indiju 1 9 1 1 . g o d i n e . U to
v r i j e m e britanski v l a d a r je bio
u j e d n o i v l a d a r Indije.
Arhitekti su Vrata Indije iz-
gradili kao vrstu s l a v o l u k a .
Taj oblik gradnje m n o g o su
JUDI I MJESTA
glavnim gradom. O b n o v i o ga
je tako da je postao j e d n i m
od n a j v e ć i h i najljepših gra-
d o v a n a svijetu. D o d a o j e
prostrani Carski trg, p a l a č e ,
j a v n e zgrade i d ž a m i j e ,
a m n o g e od tih g r a đ e v i n a p o -
stoje i d a n a s .
Fotografija prikazuje M a s 
jidiShah (carsku d ž a m i j u )
na j u ž n o m dijelu C a r s k o g
trga. K u p o l a d ž a m i j e o b l o -
žena je plavim pocakljenim
p l o č i c a m a koje svjetlucaju na
s u n č e v o j svjetlosti.
Z a p a d n o o d C a r s k o g trga
leži A l i Q a p u (»visoka
vrata«).
slavije, ali je mnogostruko
n a p u č e n i j a . N a p l o d n o m tlu
toplih riječnih d o l i n a i delti
ratari uzgajaju rižu i druge
tropske u s j e v e . B a n g l a d e š j e
n a j v e ć i svjetski p r o i z v o đ a č
jute, biljke čija se v l a k n a ko-
riste za izradu v r e ć a i pokri-
vača.
K a d su 1947. g o d i n e Indija
i Pakistan stekli nezavisnost,
B a n g l a d e š je postao dio P a k i -
stana i n a z v a n je Istočnim P a -
kistanom. N a k o n rata 1 9 7 1 .
g o d i n e B a n g l a d e š j e progla-
šen s a m o s t a l n o m d r ž a v o m .
ranije koristili R i m l j a n i . M e đ -
utim, lukovi i tornjevi su o b l i -
k o v a n i u indijskom stilu G u -
jarat iz 16. stoljeća.
Č i n i l o se da je b o m b a j s k a
luka n a j b o l j e mjesto za grad-
nju V r a t a . P o d britanskom
v l a š ć u ta luka u A r a p s k o m
m o r u postala je g l a v n i m pri-
staništem evropskih i sjever
noameričkih brodova. D u -
b o k a , zaštićena luka m n o g o
j e pridonijela d a B o m b a j p o -
stane j e d n i m o d velikih azij-
skih g r a d o v a .
93
 < G D J E SE N A L A Z I TAJ
MAHAL?
Ta veličanstvena grobnica
uzdiže se u vrtu izvan grada
A g r e u sjevernoj Indiji. M o 
gulski c a r Š a h J a h a n p o d i g a o
je Taj M a h a l u znak sjećanja
na svoju omiljenu suprugu
Mumtaz Mahal.
Š a h J a h a l z a p o č e o j e gradnju
Taj M a h a l a 1 6 3 1 . g o d i n e ,
n a k o n smrti n j e g o v e supruge.
O k o 2 0 tisuća radnika pro-
v e l o j e 2 0 godina gradeći
g r o b n i c u i uređujući njen
vrt.
Tijela Š a h a J a h a n a i nje-
g o v e supruge p o l o ž e n a su
u g r o b n i c u p o d v i s o k o m građ-
e v i n o m o d bijelog m r a m o r a
u k r a š e n o m d i v o v s k i m luko-
v i m a i n a d s v o đ e n o m prediv
n o m k u p o l o m . M a u z o l e j stoji
na sredini v e l i k o g m r a m o r -
nog postolja, iz čijih se ku-
tova uzdižu četiri visoka m i -
nareta.
P o r e d m a u z o l e j a n a l a z e se
dvije jednake džamije od
mramora i crvenog pješče-
njaka. U o g r a đ e n o m vrtu uz-
diže se skupina g r a đ e v i n a ,
a u d u g o m b a z e n u reflektira
se m a u z o l e j s k u p o l o m .

> G D J E SE N A L A Z I
ZLATNA PAGODA?
Zlatna pagoda je budističko
svetište iznad glavnog grada
Burme, Rangoona. Pravo ime
joj j e S h w e D a g o n p a g o d a .
C i o k r o v joj je p r e k r i v e n
zlatom.
Z l a t n a p a g o d a se u z d i ž e 112
metara s vrha brežuljka na
sjeveru R a n g o o n a . Izgrađena
je od o p e k a i o b l i k o v a n a p o -
put d i v o v s k o g c u n j a . T a k v e
čunjaste ili zvonaste p a g o d e
z o v e m o stupama. Čitav hram
prekriva sloj k o v a n o g zlata.
U z o s n o v i c u p a g o d e stoje
m a n j e stupe.
G l a v n a stupa prekriva pro-
storiju za koju se vjeruje da
sadrži o s a m B u d h i n i h vlasi.
Budisti z b o g tih relikvija tu
g r a đ e v i n u smatraju p o s e b n o
svetom.
U v r i j e m e budističkih
praznika u Z l a t n u p a g o d u na
h o d o č a š ć e d o l a z e vjernici iz
c i j e l e B u r m e . O n i meditiraju
i m o l e se na velikoj terasi
koja o k r u ž u j e p o d n o ž j e pa-
gode.

< G D J E SE
UPOTREBLJAVAJU
SLONOVI ZA POMOĆ
U RADU?
U azijskim zemljama poput
Indije i B u r m e slonovi se ko-
riste k a o t e g l e ć e životinje.
Dresirani slonovi u g l a v n o m
se koriste za p o d i z a n j e o b o -
renih stabala. S u r l o m i kljo-
v a m a podižu manja debla.
O d r a s l i slonovi su d o v o l j n o
snažni da p o v u k u d e b l a te-
ž i n e d o d v i j e t o n e . M l a d i slo-
novi n a j č e š ć e se koriste za
r a š č i š ć a v a n j e šikara.
S v i se slonovi p o k o r a v a j u
n a r e d b a m a dresera, maho
uta, koji sjede na n j i h o v i m
l e đ i m a . D o b r o u v j e ž b a n i slon
će poslušati n a r e d b u d a kle-
k n e , ustane ili krene, te da
u č i n i n e k e druge j e d n o s t a v n e
radnje.
Za razliku od konja i d r u -
gih pripitomljenih životinja,
slonovi se rijetko razmnoža-
v a j u u z a t o č e n i š t v u . Z a t o se
slonovi hvataju u divljini
i tada dresiraju za rad. D a n a s
azijskim d i v l j i m s l o n o v i m a
prijeti opasnost da i z u m r u .

94
> KOJI GRAD IMA
»KLONGOVE«?
Klongovi su kanali koje nala-
zimo u Bangkoku, glavnom
g r a d u Tajlanda, d r ž a v e u
j u g o z a p a d n o m dijelu
Azije.
K l o n g o v i su n e k o ć bili toliko
v a ž n i za život u B a n g k o k u da
su posjetioci sa z a p a d a taj
grad zvali » i s t o č n o m V e n e c i -
j o m « . T i j e k o m 19. stoljeća
v e ć i n a ljudi živjela je u ku-
ć a m a podignutim na stupo-
v i m a u k o p a n i m u mulj na
o b a l a m a kanala i rijeke C h a o
Ph raya koja protječe kroz
grad.
B a n g k o k nije i m a o v a ž n i j e
p u t o v e sve do 1864. g o d i n e
kad je izgrađena Kraljevska
cesta. T i m e j e p a l a č a p o v e -
z a n a sa z g r a d a m a gdje su
živjeli strani s l u ž b e n i c i . D o
1910. g o d i n e v e ć i n a stanov-
ništva napustila je kolibe uz
rijeku i preselila se u k u ć e uz
nove prometnice.
M n o g i T a j l a n đ a n i još uvijek
ž i v e na k l o n g o v i m a i putuju
njima. V e l i k d i o hrane i građe
s tajlandskih farmi i šuma još
uvijek u B a n g k o k d o l a z i ka-
nalima.

< KOJI AZIJSKI G R A D stigli britanski kolonisti, to je

I DRŽAVA I M A J U ISTO
IME?
S i n g a p u r j e g l a v n i g r a d isto-
i m e n e d r ž a v e u jugoistočnoj
Aziji. I m e z n a č i » g r a d la-
vova«. Singapur je jedna od
najbogatijih d r ž a v a A z i j e .
Singapur o b u h v a ć a skupinu
otočića južno od Malajskog
poluotoka. N a j v e ć i otok, ta-
kođer z v a n Singapur, otprilike
je iste površine kao C h i c a g o .
G r a d Singapur nalazi s e
u j u ž n o m dijelu tog otoka.
K a d su 1820. g o d i n e t a m o
bilo m a l o ribarsko selo skri-
veno u džungli. U velikom
z a l j e v u , na sjecištu trgovač-
kih putova koji su p o v e z a l i
istok i z a p a d , sagradili su
luku.
Danas je grad Singapur
j e d n o o d glavnih trgovačkih
i bankarskih središta A z i j e .
Izgrađene su m n o g e suvre-
mene tvornice, neboderi i
velike poslovne zgrade.
V e ć i n a singapurskog stanov-
ništva živi i radi u g l a v n o m
gradu.

> ŠTOSU KINESKE nje. O b l i k pagoda p o t j e č e o d

PAGODE?
Kineske p a g o d e su visoke
g r a đ e v i n e s više k a t o v a od ko-
jih svaki ima vlastiti krov. P a -
g o d e su budistička svetišta.
Pagode su obično osmero
kutne g r a đ e v i n e s ne više od
d v a n a e s t katova. G r a d e s e o d
drveta, o p e k a ili k a m e n a .
S v a k i kat ima vlastiti krov od
o b o j e n i h , p o c a k l j e n i h plo-
č i c a koji se na strehama
savija.
P a g o d e su k o m b i n a c i j a ki-
neskog i indijskog stila grad
starih kineskih stražarskih tor-
njeva koji su također imali
više katova. M e đ u t i m , z a m i -
sao o tornjevima svetištima
dolazi od indijskih kula i ku-
pola z v a n i h stupe. P o p u t
stupa, m n o g e kineske p a g o d e
su natkrivene k r o v o v i m e na-
lik kišobranima. To je znak
d a j e g r a đ e v i n a podignuta
u čast v l a d a r a .
Kinezi su v e ć 5 1 6 . g o d i n e
sagradili d r v e n u p a g o d u v i -
soku o k o stotinu metara. P r v e
d r v e n e p a g o d e d a v n o su sru-
š e n e . J a p a n c i su o p o n a š a l i ki-
neski stil gradnje.
 LJUDI i MJESTA
A G D J E SE O D R Ž A V A
CEREMONIJA ČAJA?
Ceremonija čaja je tradici-
onalni japanski običaj. J a -
p a n c i to z o v u i c h a  n o  y u , što
jednostavno znači »vrući
čaj«.
Japanska ceremonija čaja
s v e č a n i je o b r e d koji se iz-
v o d i prema o d r e đ e n i m pravi-
lima. C e r e m o n i j a j e p o v e -
z a n a s budističkim v j e r o v a -
n j e m da ljepotu treba tražiti
u stvarima iz s v a k o d n e v n o g
života.
Ceremonija čaja održava
se u j e d n o s t a v o j , tihoj prosto-
riji koja je o b i č n o p o s e b n o
uređena u tu svrhu. K a d se go-
sti o k u p e , d o m a ć i c a u j e d n o -
stavnim p o s u d a m a priprema
č a j . U m a č e s m r v l j e n o lišće
u v r u ć u v o d u i poslužuje te-
k u ć i n u u z d j e l i c i . N a k o n što
gost ispije č a j , zdjelica se
ispire, p o n o v n o puni i d a j e
sljedećoj o s o b i .
U prostoriji gdje se odr-
ž a v a c e r e m o n i j a v l a d a bez-
brižna i mirna atmosfera. G o -
sti sjede nasuprot d o m a ć i c i
i g o v o r e s a m o o o n o m e što se
odnosi na o b r e d .
96
V K O J I JE N A J V E Ć I
G R A D NA SVIJETU?
Najveći gradovi su Tokyo,
Mexiko i Peking. Početkom
osamdesetih godina grad
s najvećim brojem stanov-
nika bio je T o k y o , glavni grad
Japana.
T o k y o leži u T o k i j s k o m za-
ljevu na istočnoj o b a l i n a j v e -
ć e g j a p a n s k o g otoka, H o n s 
hua. Prvi puta se s p o m i n j e
u 1 5 . stoljeću p o d i m e n o m
Edo.
T o k y o j e 1980. g o d i n e
i m a o više od 11,350.000 sta-
A G D J E JE G I N Z A ?
U l i c a G i n z a u istoimenoj to
kijskoj č e t v r t i v e l i k o je t r g o -
v a č k o središte glavnog grada
J a p a n a . Ginza j e j a p a n s k a r i -
ječ za srebrne predmete koje
su izrađivali zanatlije.
U l i c a G i n z a prostire s e o d
sjeveroistočnog prema jugo-
z a p a d n o m dijelu T o k y a , iz-
među Carske palače i Tokij
skog z a l j e v a . U ulici N i h o n 
b a s h i , na s j e v e r n o m kraju
G i n z e , n a l a z e s e najbolje
robne k u ć e u T o k y u . N o ć u j e
ulica raskošno osvijetljena.
n o v n i k a . N o , T o k y o i obližnji
gradovi toliko su narasli da su
se p o v e z a l i . T o k y o i J o k o 
h a m a z a j e d n o s predgrađima
tvore veliki lučki kompleks
Kehin. Početkom osamdese-
tih godina njihova je popula-
cija dosegla 2 8 milijuna. B e l -
gija ima deset puta v e ć u po-
vršinu, i svega o k o deset mili-
j u n a stanovnika, a ipak je
s m a t r a m o gusto n a p u č e n o m
državom.
U T o k y u je razvijena meta-
lurška, tekstilna i kemijska in-
dustrija, te industrija strojeva
i elektroničke opreme.
G i n z a leži u blizini drugih
važnih dijelova Tokva.
O b l i ž n j a carska p a l a č a d o m
j e v l a d a r a . S u s j e d n a četvrt
M a r u n o u c h i n a j v e ć e j e ja-
pansko p o s l o v n o središte,
a n e d a l e k o se n a l a z e i zgrade
v l a d i n e u p r a v e , te kulturni
centri.
V e l i k d i o tog p o d r u č j a na-
lazi se u staroj jezgri T o k v a .
Požari su često uništavali dr-
vene kuće Tokya. Kad je
1 8 7 2 . g o d i n e veliki požar ra-
zorio G i n z u , o b n o v l j e n a j e
po p l a n o v i m a britanskih in-
ženjera, no o v a j puta su za
gradnju korištene o p e k e .

V G D J E SE N A L A Z I
ZABRANJENI GRAD?
Z a b r a n j e n i ili P u r p u r n i g r a d
stara je carska č e t v r t u glav-
nom gradu Kine, Pekingu.
O b i č n i ljudi n e k o ć nisu smjeli
ulaziti u taj dio g r a d a .
Z a b r a n j e n i grad (na slici) na-
lazi se u središtu s j e v e r n o g
dijela Pekinga. Ima oblik č e -
tverokuta, a okružuje ga 3,2
kilometra d u g a č k i jarak i v i -
soki zid o d o p e k e .
V e l i k a vrata u z i d u v o d e
u unutrašnjost do brojnih gra-
đ e v i n a kojima su se n e k o ć ko-
A K O J A JE Z E M L J A
NAJNAPUČENIJA?
Zemlja s najvećom populaci-
jom je Narodna Republika
Kina. Sredinom osamdesetih
godina Kina je imala više od
milijardu stanovnika.
Kina j e p o v e l i č i n i treća z e m -
lja na svijetu, iza S S S R  a i Ka-
n a d e , ali ima n a j v e ć i broj sta-
n o v n i k a . S v a k i četvrti stanov-
nik Z e m l j e živi u K i n i .
V e ć i n a Kineza živi u gra-
d o v i m a i selima u d o l i n a m a
istočne K i n e . S j e v e r n e pusti-
nje i prostrana planinska p o -
ristili kineski c a r e v i . U p a v i -
ljonima o d bijelog m r a m o r a
natkrivenim zlatnim p l o č i -
c a m a stoje i m p o z a n t n e pro-
storije s prijestoljima. U Z a -
b r a n j e n o m gradu izgrađene su
brojne palače i vrtovi. Danas
te g r a đ e v i n e služe kao m u z e j i ,
a smiju ih posjećivati i o b i č n i
ljudi.
Drugi »zabranjeni grad« je
Lhasa na T i b e t u . Lhasa je re-
ligijsko središte budista, pa su
T i b e t a n c i n e k o ć zabranili
ulaz E v r o p l j a n i m a .
dručja na z a p a d u slabo su
naseljena.
Stanovništo K i n e j e p o č e l o
naglo rasti n a p r e t k o m u uz-
g o j n i m m e t o d a m a i zdrav-
stvu. Kinezi su zabrinuti brzi-
n o m porasta stanovišta jer se
boje da buduće generacije
n e ć e imati d o v o l j n o h r a n e .
V l a d a p o k u š a v a smanjiti na-
talitet o d v r a ć a j u ć i obitelji od
rađanja više d j e c e .
LJUDI I MJESTA
V GDJE LJUDI
KAMENJEM UREÐUJU
VRTOVE?
U J a p a n u je uređenje vrtova
vrsta umjetnosti. K a m e n j e ,
pijesak i bazeni s v o d o m paž-
ljivo se r a s p o r e đ u j u da se d o -
bije m i r a n i lijep krajolik.
Na oblik japanskih vrtova ut-
j e c a o je zen budizam. Ta
vjera kaže da ljepotu treba
tražiti u jednostavnosti. Prije
m n o g o godina japanski sve-
ć e n i c i su k a m e n j u poslaga-
nom na određen način davali
p o s e b n a i m e n a . T a k o u vrtu
možemo naći ravan »moli-
tveni« k a m e n ili o s a m l j e n i
»zaštitnički« k a m e n .
D v i j e su g l a v n e vrste ja-
panskih vrtova. J e d n a je hira
niwa (»razina z e m l j e « ) , kod
koje se k a m e n j e slaže na p o -
r a v n a n u p o d l o g u o d bijelog
pijeska. D r u g a vrsta \e,tsuki
yama (»umjetni bregovi«),
koja ima brežuljke i jezera.
K a m e n j e se o d a b i r e tako da
izgleda p o p u t u d a l j e n i h vr-
hova i padina. U japanskim
v r t o v i m a raste v a z d a z e l e n o
grmlje i d r v e ć e , ali vrlo m a l o
c v j e t n j a č a . Poznati su i mali
k a m e n i vrtovi u p o s u d a m a ,
z v a n i bonseki.
 <if »i II •Hl'>"J'g»;»1 ««
97

A GDJE MOŽEMO
VIDJETI KAZBE?
K a z b e su u t v r d e koje su gra-
dili plemenski p o g l a v i c e
u zemljama sjeverne Afrike,
primjerice M a r o k u i Alžiru.
K a z b e su g o l e m e t v r đ a v e s v e -
likim četvrtastim k u l a m a i v i -
sokim z i d o v i m a . U n u t a r zi-
d o v a n a l a z e se s t a m b e n e pro-
storije, ostave i dvorišta.
Prastanovnici sjeverne
Afrike, B e r b e r i , izgradili su
na Atlasu m n o g e k a z b e . B e r 
berski p o g l a v i c e su v l a d a l i iz
kazbi baš kao što su evropski
p l e m i ć i v l a d a l i iz srednjovje-
kovnih dvoraca.
U o a z a m a na r u b n i m p o -
d r u č j i m a S a h a r e uz k a z b e na-
lazimo i utvrđena sela. Izgrađ-
e n a su od blata, a služila su
kao zaštita od protivničkih
p l e m e n a i uljeza iz pustinje.
N a j p o z n a t i j e kazbe su vla-
dina rezidencija u Alžiru
i kazba u T e l o u e t u na A t l a s u .
V e l i k a kazba u Tifoultoutu
u jušnom Maroku obnovljena
je i pretvorena u hotel.
98
A GDJE NALAZIMO
SUKE?
S u k i su arapski s a j m o v i .
U gradovima sjeverne Afrike
su s v a k o d n e v n i , dok se u n e -
kim z e m l j a m a o d r ž a v a j u j e d -
n o m tjedno.
U g r a d o v i m a na sjeveru
Afrike trgovine su smještene
u starim, uskim u l i c a m a sa
zbijenim kućama. M n o g e
k u ć e u prizemlju imaju radi-
o n i c e i trgovine koje gledaju
na u l i c u . U tim trgovinama se
prodaju predmeti izrađeni
u r a d i o n i c i . Na sukima se k u -
puje različita roba, od r u k o m
izrađenog m j e d e n o g posuđa
ili sagova do m e d e n j a k a i
pečenog mesa. Trgovci pone-
kad p o n u d e k u p c i m a šalicu
k a v e ili č a j a d o k p r e g o v a r a j u
o cijeni nekog proizvoda.
N e k a p o l j o p r i v r e d n a sredi-
šta M a r o k a n a z v a n a su po
tjednim s a j m o v i m a . T a k o
SoukelKhemis znači »Sajam
četvrtkom«. Tjedni sajmovi
o b i č n o se o d r ž a v a j u u pustim
dijelovima zemlje. Trgovci,
postolari, k o v a č i , brijači i se-
ljaci na s a j m o v e d o l a z e pje-
šice ili a u t o b u s i m a .
V G D J E SE N A L A Z I
TIMBUKTU?
Timbuktu je drevni grad
južno od Sahare. N e k o ć je
bio j e d a n o d n a j v e ć i h , najbo-
gatijih i najpoznatijih a f r i č k i h
gradova.
T i m b u k t u leži uz rijeku N i 
ger, u središtu republike
M a l i . O v d j e s e pustinja su-
sreće s p l o d n i j i m tlom na
j u g u . T i m b u k t u se razvio na
mjestu gdje su ratari susreli
n o m a d e i p o č e l i s njima trgo-
vati. Njegovo ime znači
» M j e s t o B u k t e « . P r e m a le-
g e n d i , robinja B u k t u je ostav-
ljena na tom p o d r u č j u da
č u v a p o s j e d e n o m a d s k i h go-
spodara.
U srednjem vijeku T i m -
buktu je postao poznat po
zlatu, soli i r o b o v i m a . T a m o
su se zaustavljale k a r a v a n e
d e v a na d u g i m t r g o v a č k i m
putovanjima Saharom. Do
16. stoljeća T i m b u k t u je p o -
stao v e l i k o središte musli-
m a n s k e vjere i i m a o je mili-
j u n stanovnika.
M e đ u t i m , tada su slijedile
stotine g o d i n a ratovanja. K a d
su ga 1 8 9 3 . g o d i n e osvojili
F r a n c u z i , od T i m b u k t u a su
ostale još s a m o ruševine. D a -
nas j e T i m b u k t u m a l i g r a d .

D> G D J E JE N A J V E Ć I
AFRIČKI NACIONALNI
PARK?
Najveći afrički nacionalni
park je Tsavo. Nalazi se u K e -
niji, d r ž a v i u i s t o č n o j A f r i c i ,
i jedan je od najbogatijih re-
zervata.
N a c i o a n a l n i park T s a v o leži
u j u ž n o m dijelu K e n i j e . Z a -
u z i m a nešto v e ć u površinu
od Izraela. Sastoji se od suhih
otvorenih r a v n i c a prekrivenih
tropskom t r a v o m i g r m l j e m .
D u ž o b a l a rijeka rastu uski
pojasevi š u m e . M j e s t i m i č n o
n a l a z i m o d u g e k a m e n e gre-
b e n e i o s a m l j e n e skupine sti-
jena.
Posjetioci iz c i j e l o g svijeta
d o l a z e u park gledati m n o g e
d i v l j e s i s a v c e i ptice. L a v o v i ,
leopardi i gepardi l o v e anti-
lope poput gerenuka, e l a n d a
i nijale, dok žirafe, c r n i noso
rozi i krda s l o n o v a lutaju
među grmljem.
U parku živi stotine vrsta
ptica, m e đ u njima divovski
orlovi, maleni medosasi, do-
stojanstvene č a p l j e , šarene
pletilje i č v o r c i . T a m o nala-
z i m o i o s a m vrsta kljunoro
ž a c a , ptica s v e l i k i m klju-
nom.
A G D J E SE N A L A Z E
NAJSTARIJE AFRIČKE
CRKVE?
Najstarije afričke crkve na-
l a z e se u s j e v e r o i s t o č n o j
Africi, u drevnoj afričkoj dr-
žavi Etiopiji.
A G D J E SE O D R Ž A V A
SAFARI?
N a z i v »safari« p o t j e č e o d
arapske riječi što znači »na
putu«. Safari je putovanje na
k o j e s e o d l a z i r a d i l o v a ili
p r o m a t r a n j a divljih životinja.
N a j č e š ć e se ide u istočnu
Afriku.
L o v c i su sve d o n e d a v n o išli
na safari da ubijaju v e l i k e ži-
votinje, kojih je na p o d r u č j u
današnje Kenije, U g a n d e i
T a n z a n i j e bilo zaista m n o g o .
Bijeli i crni l o v c i i seljaci
ubili su toliko životinja da su
Kršćanstvo je u d a n a š n j u Eti-
opiju stiglo u 4. stoljeću naše
e r e , ali najpoznatije afričke
c r k v e potječu i z 1 1 . stoljeća.
J e d a n a e s t od njih nalazi se
u Lalibeli, m a l o m gradu
u p l a n i n a m a sjeverne Eti-
o p i j e . R a d n i c i su c r k v e kle-
LJUDI I MJEESTA
neke vrste gotovo iščezle.
D a n a s m n o g e životinje ž i v e
u zaštićenim nacionalnim
p a r k o v i m a ili rezervatima.
Najpoznatiji nacionalni
parkovi su T s a v o u Keniji te
Serengeti i N g o r o n g o r o krater
u T a n z a n i j i . O v d j e ljudi na
safarije o d l a z e s k a m e r a m a ,
a ne p u š k a m a . U m j e s t o ubi-
janja životinja, o n i ih p r o m a -
traju i s n i m a j u . M n o g i posje-
tioci d o l a z e autobusima ili
avionima.
lako su rijetke vrste životi-
nja zaštićene z a k o n o m , još
uvijek ih ubijaju l o v o k r a d i c e .
sali primitivnim o r u đ e m iz ka-
mena.
N a j v e ć a crkva je M e d h a n e
A l e m (»Spasitelj svijeta«).
D u g a č k a je 33 metra, a v i -
soka 1 1 . N j e n s e krov nalazi
u ravnini s ostatkom stijene iz
koje je isklesana. D u b o k i ja-
rak dijeli c r k v u od stijene.
Etiopski graditelji su taj stil
gradnje vjerojatno preuzeli
od indijskih arhitekata.
P r e m a l e g e n d i , kralj Lalibela
je v e ć i n u tih crkvi izgradio
između 1 1 8 1 . i 1 2 2 1 . godine.
99
 LJUDI I M J E S T A
V GDJE NALAZIMO
OAZE?
O a z e su vlažna mjesta u pu-
stinji. U n j i m a u s p i j e v a j u
biljke, a d o v o l j n o v o d e
i hrane omogućuju ljudima
da prežive.
O a z e nalazimo u Sahari, pu-
stinji G o b i kao i u d r u g i m v e -
likim pustinjama. J a v l j a j u se
na mjestima gdje tlo sadrži
dovoljne količine vode.
U sjevernoameričkim pu-
stinjama o a z e n a j č e š ć e na-
staju u d o l i n a m a gdje tlo
upija v o d u što se slijeva niz
o b r o n k e p l a n i n a . U S a h a r i se
o a z e j a v l j a j u na mjestima
gdje izvire v o d a ili gdje se
podzemne vode nalaze do-
v o l j n o v i s o k o da se m o g u d o -
seći k o p a n j e m b u n a r a .
O a z e s e razlikuju o b l i k o m
i v e l i č i n o m . P o n e k a d je to
s a m o skupina d r v e ć a o k o
m a l o g izvora. D o l i n a N i l a
u Egiptu uska je oaza duga
stotine kilometara. Rijeka N i l
natapa usjeve uzgajane duž
njenih o b a l a . U toj velikoj
oazi raste d o v o l j n o h r a n e za
m i l i j u n e ljudi. U tropskim
o a z a m a n a j č e š ć e se uzgajaju
datulje, riža i p š e n i c a .
100
V G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆI KANAL?
Najveći kanal plovan za ve-
like b r o d o v e j e Sueski. P r o -
lazi kroz Egipat i p o v e z u j e
Sredozemno i Crveno more.
Sueski kanal d u g a č a k je 160
kilometara. P o v e z u j e luke
Port S a i d na sjeveru i S u e z na
j u g u . P r o k o p a n je kroz najuži
d i o S u e s k e p r e v l a k e , uskog
kopna koje spaja Afriku
i A z i j u . K a n a l prolazi kroz
nekoliko jezera, u k l j u č u j u ć i
M a l o i V e l i k o gorko j e z e r o .
Sueski kanal građen j e o d
A G D J E JE B I L O
BENINSKO KRALJEVSTVO?
B e n i n je bio d r e v n o kraljev-
stvo u zapadnoj Africi.
Središte mu se nalazilo u
j u g o z a p a d n o m dijelu današ-
n j e N i g e r i j e , a ne u d a n a š n j o j
državi Benin.
1859. do 1869. g o d i n e , a ra-
d o v e j e n a d g l e d a o francuski
inženjer F e r d i n a n d de Les
seps. T i m e j e put o d V e l i k e
Britanije do Indije skraćen za
5 6 0 0 kilometara.
U početku je kanal bio d u -
bok s a m o o s a m metara, i na
n a j u ž e m dijelu širok 2 2 m e -
tra. G r a d n j o m v e ć i h b r o d o v a
postao je preplitak i preuzak.
D a n a s je proširen i p r o d u b -
ljen tako da n j i m e p l o v e bro-
d o v i p r e d v i đ e n i za prijevoz
tereta do 2 2 5 tisuća tona.
C r n a č k o kraljevstvo B e n i n
prostiralo se š u m o v i t i m o b a l -
nim p o d r u č j e m koje d a n a s
zauzimaju G a n a , Togo, B e -
nin i Nigerija. B e n i n je v r h u -
n a c m o ć i i napretka d o s e g a o
i z m e đ u 14. i 17. stoljeća.
K r a j e m 1 5 . stoljeća b e n i n 
ski kralj, oba, u p r a v l j a o je uz
p o m o ć dobro izvježbane voj-
ske kraljevstvom koje se pro-
stiralo stotinama kilometara.
G l a v n i grad također se z v a o
B e n i n . U k o l i b a m a okruže-
n i m zaštitnim z i d o m i j a r k o m
živjelo je o k o 80 tisuća sta-
n o v n i k a . M n o g i su bili vješti
zanatlije. B e n i n s k i k o v a č i li-
j e v a l i su b r o n č a n e i m j e d e n e
g l a v e , poput o v e p r i k a z a n e
na slici.
G r a d B e n i n postao j e
v a ž n o središte trgovine iz-
m e đ u c r n a c a u unutrašnjosti
i Evropljana s obale. Krajem
19. stoljeća ratovi i o d v o đ e n j e
robova su oslabili B e n i n .
V G D J E SE N A L A Z I
VELIKI Z I M B A B V E ?
Veliki Z i m b a b v e je razrušeni
kameni grad u južnoj Africi.
Njegovo ime znači »Kamene
kuće«.
V e l i k i Z i m b a b v e nalazi se
u dolini okruženoj stjenovi-
tim p l a n i n a m a j u g o i s t o č n o g
dijela d r ž a v e Z i m b a b v e . R u -
š e v i n e su g r a đ e n e od granitnih
b l o k o v a naslaganih bez u p o -
trebe c e m e n t a . Tri su skupine
g r a đ e v i n a , p o z n a t e kao A k r o 
polia, D o l i n s k e ruševine
i H r a m . A k r o p o l a se sastoji
> G D J E SE N A L A Z E
VIKTORIJINI SLAPOVI?
Viktorijini slapovi su veliki
vodopadi u južnoj Africi. N a -
laze se na rijeci Z a m b e z i ,
u d i j e l u g d j e o n a p r o t j e č e iz-
među Zambije i Zimbabvea.
Rijeka Z a m b e z i j e n a v o d o -
p a d u široka o k o 1,6 k i l o m e -
tara. V o d a se niz liticu tvrde
v u l k a n s k e stijene ruši u d u -
binu od 108 metara. Ispod
v o d o p a d a v o d a protječe kroz
d u b o k i , uski k a n j o n d u l j i n e
6 4 kilometra. J e d i n i v o d o p a d i
s više v o d e u Africi su B o y 
o m a na rijeci Z a i r .
O b r u š a v a n j e m v o d e po-
diže se oblak kapljica i magle
koji se v i d i s n e k o l i k o kilo-
metara. D o m o r o c i zato sla-
p o v e nazivaju Mosioatunya
( » D i m koji tutnji«). Prvi
E v r o p l j a n i n koji je v i d i o v o -
d o p a d e bio je škotski istraži
od m a s i v n i h z i d o v a , te labi-
rinta h o d n i k a i stepeništa.
D o l i n s k e ruševine su m a n j e
g r a đ e v i n e , d o k visoki z i d o v i
h r a m a zatvaraju tajanstvenu
kulu.
A r h e o l o z i smatraju da su
Veliki Z i m b a b v e između
1200. i 1450. g o d i n e izgra-
dili bantuski Š o n e . Šonski su
se vladari obogatili p r o d a j o m
zlata. V j e r u j e se da su ti vla
d a r i  s v e ć e n i c i živjeli u V e l i -
kom Z i m b a b v e u . Njegovi vi-
soki zidovi skrivali su ih od
pogleda ljudi koji su ih o b o -
žavali g o t o v o kao b o g o v e .
v a č D a v i d Livingstone, koji
ih je 1 8 5 5 . g o d i n e n a z v a o po
britanskoj kraljici Viktoriji.
V G D J E ŽIVI NAROD
ZULU?
Zulu je narod bantu iz jugoi-
s t o č n e A f r i k e . N e k o ć s u bili
poznati ratnici.
U s j e v e r o i s t o č n o m dijelu pro-
v i n c i j e N a t a l u Južnoafričkoj
R e p u b l i c i živi više o d pet m i -
lijuna Z u l u a . N j i h o v a d o m o -
v i n a s e o b i č n o naziva Z u l u 
l a n d , ali v l a d a J u ž n o a f r i č k e
Republike to područje zove
KvvaZulu ( » n a r o d Z u l u « ) .
Z u l u i su ljudi čvrste g r a đ e .
Ž i v e u kraalima, t i p i č n i m na-
seljima gdje se u sredini na-
lazi tor za stoku o k r u ž e n koli-
b a m a . M l a d i ć i su n e k o ć bili
u j e d i n i c a m a z v a n i m impis,
koje su radile i borile se za
kralja.
P o č e t k o m 19. stoljeća
Z u l u j e bilo m a l o , lokalno
pleme. Tada je poglavica
Č a k o sastavio snažnu vojsku
ratnika n a o r u ž a n i h l a g a n i m
kopljima z v a n i m assegais.
N j e g o v e trupe su zastrašile
susjedna p l e m e n a i zagospo-
darile č i t a v i m p o d r u č j e m d a -
našnjeg N a t a l a . N a r o d Z u l u
j e 1879. g o d i n e p o d v o d -
stvom v r h o v n o g p o g l a v i c e
C a t y w a y a z a p o č e o rat protiv
britanske v o j s k e . M e đ u t i m ,
n j i h o v e su trupe p o r a ž e n e .
101
 LJUDI I MJEST7
< G D J E SE N A L A Z I KIP
SLOBODE?
Taj divovski kip uzdiže se
s O t o k a slobode u njujorškoj
luci. Kip slobode jedan je od
najvećih kipova na svijetu.
Kip s l o b o d e prikazuje ž e n u
o d j e v e n u u h a l j i n u , koja
u desnoj ruci drži visoko uz-
dignutu z a p a l j e n u b a k l j u .
U lijevoj ruci drži p l o č i c u na
kojoj j e upisan d a t u m A m e -
ričke d e k l a r a c i j e nezavisnosti
(1776. godina).
Kip j e n a č i n j e n o d tankih
bakrenih l i m o v a u č v r š ć e n i h
< G D J E SE N A L A Z I
MANHATTAN?
M a n h a t t a n je otok u savez-
noj američkoj državi N e w
York. To je središte grada
N e w Yorka.
Otok Manhattan dug je oko
21 kilometar i širok svega
o k o 3,2 kilometra. N a l a z i se
istočno o d rijeke H u d s o n
i z a p a d n o od rijeke East R i -
ver, n a jugu j e o m e đ e n N j u 
jorškim z a l j e v o m , a na sje-
v e r u rijekom H a r l e m .
M a n h a t t a n j e j e d n o o d naj-
v e ć i h svjetskih p o s l o v n i h
< G D J E SE N A L A Z I
BIJELA KUĆA?
B i j e l a k u ć a n a l a z i s e u VVa
shingtonu, glavnom gradu
Sjedinjenih Američkih Dr-
žava. To je službena reziden-
cija predsjednika S A D .
B i j e l a k u ć a se nalazi u P e n s i l 
vanijskoj aveniji na livadi
s mnoštvom drveća i cvijeća.
S v a k e g o d i n e više o d milijun
ljudi p o s j e ć u j e d i j e l o v e k u ć e
o t v o r e n e za javnost.
I m p o z a n t n a g l a v n a zgrada
ima velik trijem nalik o n i m a
na drevnim hramovima.
102
na željezni okvir koji drže č e -
lični stupovi. Teži v i š e od
200 tona, a postavljen je na
d i v o v s k o postolje v i s o k o
4 7 m . S a m kip visok j e
46m.
Ljudi se d i z a l o m ili spiral-
nim s t e p e n i c a m a uspinju
u unutrašnjost kipa. N o ć u
baklja svijetli j a k o m svjet-
l o š ć u , a cijeli kip je o b a s j a n
reflektorima.
Kip s l o b o d e je zamislio
francuski skulptor Frédéric
Auguste B a r t h o l d i . N a č i n j e n
je u Francuskoj i p o k l o n j e n
S A D , gdje j e u d i j e l o v i m a
b r o d o v i m a stigao 1 8 8 5 .
i kulturnih središta. Na juž-
n o m dijelu otoka uzdižu se
neki od najviših n e b o d e r a na
svijetu. N a M a n h a t t a n u s e
n a l a z e i poznata brodvejska
kazališta, njujorška burza
i m o d n e k u ć e u Petoj a v e n i j i .
N a j p o z n a t i j e znamenitosti su
zgrada U j e d i n j e n i h naroda,
najveći američki muzeji
i Central Park.
Indijanci su otok zvali
Manahatta, što z n a č i » N e -
beska z e m l j a « . N i z o z e m s k i
kolonisti su ga od njih otku-
pili za n e k o l i k o svitaka tka-
nine i jeftin nakit.
U unutrašnjosti se n a l a z e b o -
gato ukrašene d r ž a v n e pro-
storije. Predsjednik živi u so-
b a m a na g o r n j e m katu.
P r e m a istoku i z a p a d u izvi-
ruju d u g a č k e , niske galerije.
Iza njih leži Istočno i Z a -
p a d n o krilo. U Z a p a d n o m
krilu n a l a z e se uredi gdje
rade predsjednik i njegovi
službenici. Ostalo osoblje
radi u Istočnom krilu.
Gradnja Bijele kuće zapo-
č e l a je 1 7 9 2 . g o d i n e . N a k o n
što su je 1814. g o d i n e z a p a -
lili B r i t a n c i , o b n o v l j e n a je
i p o v e ć a n a . I m e je dobila po
zidovima od vapnenca.
> G D J E SE NALAZI CAPE
CANAVERAL?
C a p e C a n a v e r a l j e niski, pješ-
č a n i rt u j u g o i s t o č n o m dijelu
Sjedinjenih Američkih Dr-
žava. To je glavna lansirna
stanica za američke svemir-
ske brodove i projektile dale-
kog dometa.
C a p e C a n a v e r a l proteže se na
istočnoj o b a l i F l o r i d e . T a m o
se nalazi svemirska luka J o h n
F. K e n n e d y , koja o b u h v a ć a
lansirnu kontrolnu stanicu
NASA (National Aeronautics
and Space Administration)
> G D J E SE N A L A Z I
DISNEYLAND?
Disneyland je najpoznatiji
zabavni park na svijetu. N a -
l a z i se u A n a h e i m u u K a l i f o r -
niji, a izgradio ga je a m e r i č k i
filmski p r o d u c e n t W a l t Dis-
n e y . D i s n e y l a n d leži o k o 4 0
kilometara jugoistočno od
Los Angelesa.
N e k i D i s n e y l a n d smatraju
j e d n i m o d s e d a m č u d a suvre-
m e n o g svijeta. M i l i j u n i rodi-
telja i d j e c e iz c i j e l o g svijeta
d o l a z e o v a m o uživati u glav-
nim zabavnim područjima
> G D J E SE N A L A Z I
NAJDUŽI UMJETNI
MORSKI PROLAZ?
Najduži umjetni morski pro-
laz je tjesnac St. L a w r e n c e .
Kroz njega prekooceanski
brodovi plove do Velikih je-
zera duboko u unutrašnjosti
Sjeverne Amerike.
T j e s n a c St. L a w r e n c e duga-
č a k j e o k o 300 kilometara
i prolazi rijekom St. L a w -
r e n c e , koja p o v e z u j e j e z e r o
O n t a r i o s Atlantskim o c e -
a n o m . D a n a č i n e morski pro-
laz, inženjeri su j a r u ž a l o m
i prvu prateću stanicu projek-
tila u l a n c u Atlantic Missile
Range.
Prvi a m e r i č k i satelit lansi-
ran je iz C a p e C a ñ a v é r a l a .
O d a t l e su 1969. uzletjeli N.
A r m s t r o n g i E. A l d r i n i t i m e
postali prvi ljudi koji su kro-
čili n a tlo M j e s e c a . C a p e C a -
naveral je polazište probnih
projektila koji se ispaljuju
u j u ž n e d i j e l o v e Atlantika.
Posjetioci C a p e C a ñ a v é -
rala m o g u pogledati izložene
rakete i v e l i k u zgradu u kojoj
se montirala A p o l l o kapsula.
S njega se lansira i S p a c e
Shuttle.
parka. To su Z e m l j a pustolo-
vina, Z e m l j a divljeg zapada,
Z e m l j a mašte i Z e m l j a sutraš-
njice.
Posjetioci o v d j e uživaju
u mnogim zanimljivostima.
M o g u se sanjkati niz patulja-
stu p l a n i n u M a t t e r h o r n , juriti
svemirskim prostranstvima,
voziti u p o d m o r n i c a m a p o d
m o r e m , posjećivati k u ć e d u -
h o v a , istraživati D i v l j i z a p a d ,
ići na safari d ž u n g l o m , ili d o -
živjeti gusarski n a p a d .
D i s n e y l a n d j e o t v o r e n go-
d i n e 1 9 5 5 , a o t a d a je o b o g a -
ć e n m n o g i m n o v i m sadrža-
jima.
izvadili pijesak iz d i j e l o v a ri-
j e k e i tako produbili njeno
korito. P r o k o p a l i su n o v e ka-
n a l e , a stari kanal W e i l a n d su
p r o d u b i l i . Izgradili su i ostave
koje p o p u t d i v o v s k i h » d i -
zala« p o d i ž u i spuštaju bro-
d o v e s j e d n e razine v o d e na
drugu.
T j e s n a c u g l a v n o m prolazi
i z m e đ u O n t a r i a u K a n a d i i dr-
ž a v e N e w York u S j e d i n j e n i m
A m e r i č k i m D r ž a v a m a . Izgra-
dili su ga a m e r i č k i i kanadski
graditelji, a otvoren je 1959.
godine. Veliki brodovi mogu
k a n a l o m uploviti više o d
3700 km u unutrašnjost.
103
 LJUDI I M J E S T A
V G D J E SU ŽIVJELI
OLMECI?
O l m e c i su I n d i j a n c i koji su
u k a m e n o m d o b u živjeli na
području Meksika. To je
jedna od prvih civilizacija
Srednje Amerike.
Kultura O l m e k a bila je u na-
p o n u snage i z m e đ u 1 2 . i 9.
stoljeća prije naše e r e , a pro-
stirala se p o d r u č j e m d a n a š -
njeg M e k s i k a i j u ž n o o d G v a -
t e m a l e . N a z i v Olmek z n a č i
»gumeni narod«, a u početku
se koristio za I n d i j a n c e j u g o i -
stočnog M e k s i k a , gdje raste
mnoštvo gumijevaca.
O l m e c i nisu imali metalni
alat, ali su vješto klesali ka-
m e n . Izrađivali su k a m e n e ja-
guare, patuljke i d i v o v s k e
ljudske g l a v e . N a j v e ć a g l a v a
teži 15 tona, a visoka je o k o
2,7 metara. D e b e l e usne
i spljošten nos tih figura ne
podsjećaju na suvremene In-
dijance.
Izrađivali su i profinjene
predmete poput zrcala od
brušenog i izglađenog ka-
m e n a . N j i h o v i reljefi ukazuju
na to da su štovali boga kojeg
su prikazivali kao č o v j e k a 
jaguara.
104
V G D J E SU U S T I J E N I
UKLESANA ČETIRI
AMERIČKA
PREDSJEDNIKA?
Te divovske rezbarije ure-
z a n e su u C r n i m brdima
(Black Hills) u J u ž n o j D a k o t i ,
državi u sjeverozapadnom
dijelu S A D . U b r a j a j u s e
u n a j v e ć e k i p o v e svijeta.
Reljef izviruje iz granitne li-
tice zvane planina Rushmore,
koja se uzdiže 40 kilometara
o d grada R a p i d C i t y . G l e -
d a n o o d o z d o , prikazuje
g l a v e četiriju predsjednika
A U K O J E M SE G R A D U
NALAZE PLOVEĆI
VRTOVI?
U Mexiku, glavnom gradu
istoimene države, vrtovi plu-
taju na vodi. N a l a z i m o ih
u Xochimilcu, južnom pred-
građu Mexika.
X o c h i m i l c o se uzdiže na o b a -
l a m a jezera X o c h i m i l c o , p o
k o j e m plutaju v r t o v i . Xochi
milcoje stara indijanska riječ
što z n a č i »mjesto c v i j e ć a « .
Prije m n o g o g o d i n a , lo-
kalni Indijanci uzgajali su
c v i j e ć e i p o v r ć e na s p l a v i m a
S j e d i n j e n i h A m e r i č k i h Dr-
ž a v a : G e o r g e a VVashingtona,
T h o m a s a Jeffersona, T h e 
odora Roosevelta i A b r a h a m a
Lincolna. Divovske glave vi-
soke su 18 metara, i v i d e se
s udaljenosti od stotinu kilo-
metara. P o z n a t e s u kao N a c i -
onalni spomenik Rushmore.
S p o m e n i k j e projektirao
a m e r i č k i kipar G u t z o n B o r 
g l u m . R a d o v i su z a p o č e l i
1927. g o d i n e , a trajali su sve
d o šezdesetih g o d i n a . R a d -
nici su liticu probijali svrd-
lima i d i n a m i t o m . U radu su
ih v o d i l i mali m o d e l i lica.
usidrenim na j e z e r u . S p l a v i
su pleli od trstike i šiblja i p o -
krivali ih z e m l j o m . N a k o n
n e k o g v r e m e n a , korijenje b i -
ljaka je probilo splav i d o s e -
glo d o d n a jezera.
D a n a s vrtovi na v o d i n a l i -
kuju l i v a d a m a o m e đ e n i m c v i -
jećem i jablanovima. Voda
i z m e đ u »livada« p o d s j e ć a na
kanale«.
S v a k e g o d i n e v r t o v e posje-
ć u j e više tisuća turista. M n o g i
putuju j e z e r o m u k a n u i m a
ukrašenim c v i j e ć e m koji se
odguravaju čakijom.

V G D J E ŽIVE
SJEVERNOAMERIČKI
INDIJANCI?
U S A D i Kanadi mnogi Indi-
janci žive na područjima koje
su za njih o d r e d i l e d r ž a v n e
vlasti. T a p o d r u č j a z o v e m o
rezervatima.
U Sjedinjenim Američkim
D r ž a v a m a postoji više o d
100, a u K a n a d i više od 2 0 0 0
rezervata. Indijanci ne m o -
raju o n d j e živjeti, ali tako iz-
bjegavaju p l a ć a n j e poreza.
M n o g i Indijanci bave se
l o v o m , ratarstvom ili uzga-
jaju stoku na tlu svoga ple-
m e n a . Drugi napuštaju s v o j e
d o m o v e i o d l a z e u rudnike,
t v o r n i c e ili na tuđa d o b r a . I n -
dijanci iz rezervata o b i č n o su
siromašniji o d v e ć i n e stanov-
nika S j e v e r n e A m e r i k e , ali su
neki plemenski posjedi bogati
mineralima i d r v e ć e m .
Rezervati su različitih v e l i -
č i n a . N a j v e ć i j e rezervat ple-
m e n a N a v a h o koji se proteže
Arizonom i N o v i m Meksi-
k o m . Z a u z i m a v e ć u površinu
o d Portugala. N a fotografiji
vidimo žene plemena Na-
v a h o kako r u č n i m t k a l a č k i m
stanom pletu prostirke.
V GDJE NALAZIMO
TOTEMSKE STUPOVE?
Totemski stupovi su visoka,
ravna debla istesana tako da
p r i k a z u j u l j u d s k e ili ž i v o t i n j -
ske likove poslagane jedan
iznad drugoga. Izrađivali su ih
sjevernoamerički Indijanci.
S v a k i totemski stup prikazuje
t o t e m . T o t e m j e životinja
koja predstavlja j e d n o p l e m e .
U n e k i m društvima ljudi još
uvijek poštuju t o t e m e i i m a j u
z a k o n e koji z a b r a n j u j u ubija-
nje te vrste životinja. N e k i
vjeruju da je totemska životi-
nja njihov predak.
N a j v i š i totemski stup p o -
dignut je 1 9 7 3 . g o d i n e u Z a -
ljevu Alert na k a n a d s k o m
otoku V a n c o u v e r u . V i s o k j e
52,7 metara. T o p o d r u č j e j e
d o m I n d i j a n a c a Kvvakiutl,
koji su izrađivali totemske stu-
p o v e prije n e k o l i k o stotina
g o d i n a . Reljef na stupu
govori o povijesti tog
plemena.
I n d i j a n c i Kvvakiutl podizali
su stupove prilikom g o z b e
z v a n e potlatch koja je trajala
n e k o l i k o d a n a . K a k o bi poka-
z a o svoju važnost, d o m a ć i n
gozbe je davao uzvanicima
dijelove svoje imovine.
LJUDI I M J E S T A
V G D J E SE N A L A Z I
MESA VERDE?
Mesa Verde je nacionalni
park u jugoistočnom Kolo
radu u Sjedinjenim Američ-
kim Državama. Poznat je po
indijanskim n a s t a m b a m a u li-
tici.
Mesa V e r d e z n a č i » z e l e n a
p o v r š i n a « . Park j e i m e d o b i o
z b o g šumovitih brežuljaka
s r a v n i m v r h o m i strmim pa-
d i n a m a nalik liticama d u b o -
kih k a n j o n a .
Prije m n o g o stoljeća Indi-
j a n c i su p o d p o d l o k a n i m liti-
c a m a gradili sela. S t i j e n e su
ih štitile od neprijateljskih
plemena.
N e k a od n j i h o v i h sela su
K a m e n a p a l a č a (Cliff Palače),
D u g a k u ć a (Long House)
i S m r e k i n a kuća (Spruce Tree
House). N a j v e ć e je K a m e n a
p a l a č a . U n j e m u je u 2 0 0
prostorija građenih o d k a m e n a
i sušenog blata živjelo o k o
4 0 0 I n d i j a n a c a . P o n e g d j e su
prostorije g r a đ e n e na četiri
kata.
I n d i j a n c i su v e ć i n u naselja
u liticama izgradili o k o 1 2 .
stoljeća naše e r e . D o 1 3 . sto-
ljeća otjerala ih je suša.
105
 UUDI I MJESTA
V G D J E SE N A L A Z I
OGNJENA ZEMLJA?
»Ognjena zemlja« je hrvat-
s k i p r i j e v o d i m e n a Tierra del
Fuego. T o j e n a z i v s k u p i n e
otoka uz južni vrh J u ž n e
Amerike.
> G D J E ŽIVE GAUČI?
G a u č i su j u ž n o a m e r i č k i ka
uboji. Uzgajaju stoku na
pampama, travnatim ravni-
cama Argentine i Urugvaja.
N e k o ć su g a u č i bili k a u b o j i 
lutalice koji su bili sami sebi
gospodari. Nosili su šešir ši-
roka o b o d a , šareni š a l , svi-
jetlu košulju, široki srebrni
pojas, široke h l a č e i v i s o k e
kožne čizme.
B i l i su vješti j a h a č i poznati
po izdržljivosti i hrabrosti.
Postali su stručnjaci za hvata-
nje g o v e d a bolom. To je vrsta
p r a ć k e koja se ornata o k o
nogu g o v e d a u trku i o b a r a
ga
Prvi g a u č i bili su m j e š a n c i
Indijanaca i Španjolaca. Živ-
jeli su od lova i p r o d a j e div-
ljih g o v e d a . Kasnije se v e ć i n a
zaposlila kod vlasnika velikih
krda g o v e d a . K a d su farmeri
ogradili s v o j e p o s j e d e , g a u č i
su morali napustiti život luta-
lica. M n o g i su se zaposlili
kao radnici na f a r m a m a ili
v o j n i c i . D a n a s postoji još
svega nakoliko pravih g a u č a .
106
O g n j e n a z e m l j a j e neznatno
m a n j a o d Irske. N a j v e ć i otok
također se n a z i v a Tierra del
Fuego. O d Južne Amerike di-
jeli j e M a g e l l a n o v prolaz.
N a z i v otoka n a v o d i na
krivu p o m i s a o . T a m o j e n a j -
č e š ć e v l a ž n o , vjetrovito
A K O J I JE G L A V N I
GRAD NAJVIŠI?
Glavni grad južnoameričke
d r ž a v e B o l i v i j e , L a P a z , viši j e
od svih ostalih političkih
glavnih gradova.
i hladno vrijeme. Ustvari,
otoci su i m e dobili z b o g vatri
koje su palili I n d i j a n c i da bi
se grijali. Portugalski istraži-
vač Ferdinando Magellan
u g l e d a o j e vatre kad j e 1520.
g o d i n e prvi prošao kroz pro-
laz koji je po n j e m u d o b i o
ime.
D a n a s M a g e l l a n o v prolaz
i z a p a d n i d i o otoka pripadaju
Č i l e u , d o k istočni d i o glav-
nog otoka pripada Argentini.
U s h a i a na č i l e a n s k o m dijelu
otoka najjužniji je grad na
svijetu.
La P a z se u z d i ž e na n a d m o r -
skoj visini o d o k o 3660 m e -
tara. N a l a z i se n e d a l e k o j e -
zera T i t i c a c a , n a A n d a m a ,
u z a p a d n o j B o l i v i j i . N a d gra-
d o m se uzdižu visoki p l a n i n -
ski v r h o v i pokriveni snije-
gom.
U La P a z u živi više od 500
tisuća ljudi. M n o g i rade
u t v o r n i c a m a za p r o i z v o d n j u
brašna, p i v a i k o ž e .
La P a z su 1548. g o d i n e os-
n o v a l i španjolski kolonisti.
Paz na španjolskom z n a č i
»mir«. S l u ž b e n o j e glavni
grad B o l i v i j e S u c r e , ali je La
P a z središte v l a d e .
 LJUDI I M J E S T A

> G D J E JE I Z G R A Ð E N A stepeno, bez o d r e đ e n o g

BRAZILIJA?
Brazilija je grad podignut
u središtu Brazila. G o d i n e
1960. je zamijenio Rio de J a 
neiro kao središte brazilske
vlade.
p l a n a . M e đ u t i m , Brazilija j e
pažljivo projektirana i izgra-
đ e n a . L u c i o Costa projektirao
je njen tlocrt tako da tvori
oblik križa. G l a v n e zgrade
projektirao je brazilski arhi-
tekt O s c a r N i e m e y e r . V e ć i -
n o m su to v i s o k e g r a đ e v i n a od

Brazilija se nalazi na viso-

ravni udaljenoj o k o 9 6 5 kilo-
betona i stakla. Na Trgu triju
sila, koji z a u z i m a v e l i k u tro-
kutastu p o v r š i n u , n a l a z e se
1
metara s j e v e r o z a p a d n o o d zgrade triju p o d r u č j a v l a d e .
R i o de J a n e i r a . Brazilski su se
G r a d n j a Brazilije z a p o č e l a
planeri nadali d a ć e grad-
je kasnih pedesetih g o d i n a .
n j o m n o v o g g l a v n o g grada
D a n a s stanovništvo toga
u unutrašnjosti potaknuti raz-
grada broji o k o milijun
voj zemlje.
ljudi.
V e ć i n a g r a d o v a nastaje p o -

A G D J E SE O D R Ž A V A čaji za izbor najboljih pje- vrhovi čine Rio de Janeiro

NAJRASKOŠNIJI
KARNEVAL?
N e w O r l e a n s i N i c a su gra-
dovi gdje se održavaju vrlo
poznati karnevali. Ipak, naj-
raskošniji k a r n e v a l o d r ž a v a
se u Rio de Janeiru, gradu na
jugoistočnoj obali Brazila.
G r a đ a n i R i o d e J a n e i r a održa-
v a j u k a r n e v a l e svake g o d i n e
za p o k l a d n i h d a n a . U n j e m u
sudjeluju g o t o v o svi stanov-
n i c i . K l u b o v i i društva se
m j e s e c i m a pripremaju za taj
d o g a đ a j . O d r ž a v a j u se natje-
sama i najmaštovitijih ko-
stima.
U vrijeme karnevala
zgrade se ukrašavaju zasta-
v a m a v e s e l i h boja i š a r e n i m
ž a r u l j a m a . N a u l i c e izlaze ti-
s u ć e g r a đ a n a p j e v a j u ć i i ple
šući z a j e d n o s orkestrima
i g r u p a m a koje svoje t o č k e
i z v o d e na k o l i m a što p r o l a z e
u l i c a m a . S v i ljudi, siromašni
i bogati, j e d n a k o se v e s e l e
karnevalu.
U t o m v e l i k o m gradu
m o ž e se uživati i izvan kar-
nevalskih d a n a . B l j e š t a v o b i -
j e l e p l a ž e i visoki planinski
j e d n i m o d n a j č u d e s n i j i h gra-
d o v a svijeta. N a d g r a d o m s e
uzdiže visoka G l a v a šećera
(395 metara) i C o r c o v a d o
(704 metara). N a v r h u C o r c o -
v a d a nalazi se kip Krista Izba-
vitelja visine 30 metara. N a j -
poznatije p l a ž e su o n e uz
Ipanemu i Copacabanu.
R i o d e J a n e i r o j e velika
luka i p o s l o v n o središte. M e -
đ u t i m , pored lijepih zgrada
o n d j e n a l a z i m o kolibe.
U d a š č a r a m a na b r e ž u l j c i m a
uz središte grada ž i v e tisuće
vrlo siromašnih ljudi.

107
 LJUDI I MJESTA
V K O J A JE Z E M L J A
NAJVEĆI PROIZVOÐAČ
VUNE?
U Australiji se p r o i z v o d i više
vune nego u drugim zem-
ljama. Više od četvrtine
svjetske v u n e potječe od
australskih o v a c a .
Australija proizvodi v e l i k e
k o l i č i n e v u n e jer j e v e ć i n a
n j e n o g tla p o g o d n a za uzgoj
o v a c a . T a m o nalazimo bo-
gate pašnjake i n e p r e g l e d n e
travnate r a v n i c e , presuhe za
uzgoj usjeva. O n e d a j u d o -
v o l j n o h r a n e za 150 milijuna
o v a c a , što je o k o 10 životinja
po stanovniku.
N a j p o z n a t i j a australska
o v c a o d koje s e d o b i v a v u n a
j e m e r i n o . T o j e otporna pa-
smina raskošnog runa prila-
g o đ e n a životu u toploj i suhoj
klimi. Z a h v a l j u j u ć i m e r i n u ,
Australija godišnje p r o i z v e d e
više od 700 tisuća tona
vune.
O s t a l e p a s m i n e o v a c a uz-
gajaju se u g l a v n o m radi
mesa. Australija j e j e d a n o d
n a j v e ć i h svjetskih proizvo-
đača ovčetine i janjetine.
S u š e p o n e k a d unište v e l i k e
travnate površine, pa se d o -
gađa d a tisuće o v a c a uginu o d
gladi i ž e đ i .
108
V G D J E SE N A L A Z I
RAVNICA NULLARBOR?
I m e o v e velike, puste ravnice
d o l a z i o d l a t i n s k i h r i j e č i nulla
arbor, š t o z n a č i » b e z d r -
v e ć a « . R a v n i c a N u l l a r b o r leži
u južnoj Australiji, nedaleko
Velikog australskog zatona.
R a v n i c a N u l l a r b o r pokriva d i -
jelove država Z a p a d n e
i J u ž n e Australije. V e ć a je od
J u g o s l a v i j e , i približno j e d -
naka N o v o m Z e l a n d u .
R a v n i c a j e niska, ravna
i m o n o t o n a . Kiše su vrlo ri-
jetke, a k a d p a d a j u , v o d a ot-
A K O J I JE A U S T R A L S K I
G R A D NAJVEĆI?
N a j v e ć i australski grad je
Sydney, glavni grad savezne
države N e w South Wales.
U n j e m u živi više od tri mili-
juna stanovnika.
j e č e kroz šupljine u v a p -
n e n c u i tvori p o d z e m n a j e -
zera. N e m a površinskih
v o d a , a j e d i n e biljke su ri-
jetko o t p o r n o grmlje poput
pepeljuge.
Uz prometnicu Eyre
i transaustralsku prugu koje
prolaze r a v n i c o m leži svega
n e k o l i k o naselja. Kroz rav-
n i c u N u l l a r b o r proteže se
najduži ravan k o m a d pruge
na svijetu, d u l j i n e 4 7 8 kilo-
metara. R a v n i c a j e , također,
središte za raketna istraživa-
nja.
S y d n e y se nalazi na jugois-
t o č n o j o b a l i Australije, u j e d -
noj od najljepših prirodnih
luka na svijetu. To je niz d u -
bokih u v a l a n a T i h o m o c e -
anu.
S y d n e y je o s n o v a n 1 788.
g o d i n e kao kolonija britan-
skih kažnjenika. Prerastao je
u j e d n o od g l a v n i h austral-
skih središta p o s l o v a n j a , pro-
i z v o d n j e i umjetnosti.
U gradu se p r o i z v o d e bro-
dovi, automobili, tkanine,
kemijski p r o i z v o d i i p r e r a đ u j e
se hrana. Iz luka o d l a z e bro-
d o v i natovareni ratarskim
proizvodima.
J e d n a o d poznatijih građ-
e v i n a tog grada je most u za-
ljevu Port J a c k s o n  najduži
most sa č e l i č n i m l u k o m
 koji p o v e z u j e središte
s predgrađima na sjevernoj
obali luke. U luci se nalazi
i velika O p e r a dovršena
1973. godine.

V G D J E SE N A L A Z I
NAJVEĆA STIJENA NA
SVIJETU?
A y e r s R o c k j e d i v o v s k a sti-
j e n a u središtu Australije. To
je n a j v e ć a stijena na svijetu.
Stijena A y e r s se nalazi u S j e -
v e r n o m teritoriju, o k o 4 4 0 ki-
lometara j u g o z a p a d n o o d
grada A l i c e Springs. Stijena j e
d u g a č k a o k o 2,4 kilometra
i široka 1,6 kilometara, a uz
p o d n o ž j e joj o p s e g iznosi
8 kilometara. V i s o k a je 335
metara, a nalazi se u pješča-
noj nizini gdje rastu s a m o
A G D J E JE A U S T R A L S K O
»ZALEÐE«?
»Zaleđe« je naziv za pusto,
divlje središte Australije. O n -
dje živi m a l o ljudi, jer v e ć i n a
A u s t r a l a c a živi u g r a d o v i m a
uz obalu.
U australskom z a l e đ u v l a d a
suha klima, i v e ć i n u površine
pokrivaju pustinje. Ta pusta
p o d r u č j a o b u h v a ć a j u pro-
strane nizinske r a v n i c e gdje
rastu rijetki eukalipti i aka-
c i j e . N a k o n kiša pustinje č e -
sto pokrivaju sagovi divljeg
cvijeća.
m a l e , o t p o r n e biljke. Stijena
je nastala ispiranjem o k o l n i h
slojeva stijena e r o z i j o m .
Iz zraka je stijena nalik v e -
likom n a s u k a n o m kitu. Prili-
k o m zalaska sunca njezine
puste p j e š č a n e p a d i n e popri-
maju sjajnu narančastu boju
a zatim s l a b l j e n j e m prelazi
u purpurnu.
Prije m n o g o g o d i n a a u -
stralski A b o r i đ i n i oslikali su
z i d o v e spilja u k a m e n u . Prvi
Evropljani koji su vidjeli A y 
ers R o c k stigli su 1 8 7 2 . go-
d i n e . D a n a s d i v o v s k u stijenu
u središnjoj Australiji posje-
ć u j u tisuće ljudi.
U područjima s više pada-
lina n a l a z e se pašnjaci za
o v c e i g o v e d a . U kišovitim
d i j e l o v i m a z a l e đ a , bliže o b a l i ,
rastu d i v o v s k e š u m e e u k a 
lipta.
Prvi istraživači i doselje-
nici z a l e đ e su smatrali m j e -
stom za pustolovine. N e k i od
njih umrli su od gladi i žeđi ili
se izgubili u pustinji. Č a k
i d a n a s s a m o aboriđini vješti
lovci i skupljači h r a n e m o g u
preživjeti u negostoljubivim,
suhim p o d r u č j i m a u središtu
Australije.
LJUDI I M J E S T A
A ODAKLE POTJEČU
STANOVNICI
PACIFIČKIH OTOKA?
Prije m n o g o godina, u kame-
n o m d o b u , ljudi su naselili ti-
suće dalekih pacifičkih otoka.
P o j e d i n e s k u p i n e su u razli-
čito vrijeme kanuima krenule
iz Azije.
Tri su v e l i k e skupine pacifič-
kih otoka, a v e ć i n a se nalazi
u njegovom južnom dijelu.
J u g o z a p a d n a skupina j e M e 
lanezija, ili »Crni o t o c i « . Sta-
n o v n i c i tih otoka imaju c r n u
kožu i kovrčastu kosu, pa na-
likuju c r n c i m a . N j i h o v i preci
vjerojatno su stigli iz I n d o n e -
zije.
Sjeverozapadne pacifičke
otoke z o v e m o M i k r o n e z i j a ,
ili » M a l i o t o c i « . S t a n o v n i c i
M i k r o n e z i j e su visoki, svijet
l o s m e đ e kože, i vjerojatno su
stigli iz jugoistočne A z i j e .
V e ć i n a otoka M e l a n e z i j e
i M i k r o n e z i j e pripada P o l i n e -
ziji ili » M n o g i m o t o c i m a « .
P o l i n e ž a n i su visoki i čvrsti
ljudi, a koža im je svjetlija
nego drugim o t o č a n i m a . N a -
lazi starih o r u đ a p o k a z u j u da
P o l i n e ž a n i najvjerojatnije
potječu iz j u ž n e K i n e .
109
 LJUDI I M J E S T A

> G D J E SE N A L A Z I
NAJDULJI MOST?

O d g o v o r na o v o pitanje ovisi
o načinu mjerenja duljine
mosta. P o č e t k o m osamdese-
tih godina most s n a j v e ć o m
udaljenošću m e đ u potpor-
njima bio je most nad estu
a r i j e m rijeke H u m b e r u sje-
veroistočnoj Engleskoj.

M o s t n a d estuarijem rijeke
H u m b e r uzdiže se n e d a l e k o
grada H u l l a . G l a v n i luk tog
v i s e ć e g mosta d u g a č a k j e
1410 metara. Luk je o b j e š e n
o k a b l o v e koji drže d v a v i -
soka stupa. S t u p o v i su viši od
162 metra, a z b o g z a o b l j e n o 
sti Z e m l j i n e p o v r š i n e na v r h u Mackinac u Michiganu. S A D . k a b l o v e i učvrstili ih na sva-
su više razmaknuti nego uz G r a d n j a mosta trajala j e o d k o m kraju mosta. N a p o -
podnožje. 1972. do 1980. godine. Inže- sljetku su na k a b l o v e uzdigli
Zajedno s dodatnim lukom njeri su najprije napravili te- cestu.
sa svake strane, most je d u g m e l j e za stupove i uporišta za
2 2 2 0 metara, što z n a č i da je krajeve mosta. T a d a su p o d i -
323 metra kraći od mosta gli stupove, objesili g l a v n e

> K O J A JE D R Ž A V A
NAJVEĆA?

N a j v e ć a zemlja na svijetu je
S S S R  Savez Sovjetskih S o c i -
j a l i s t i č k i h R e p u b l i k a , ili k r a ć e
Sovjetski Savez. S S S R je više
nego dvostruko veći od
druge države po veličini, Ka-
nade.

S S S R se prostire p o v r š i n o m
v e ć o m o d 22,2 milijarde k m 2
i zauzima polovicu Evrope
i g o t o v o d v i j e petine A z i j e .
V e ć i j e o d četiri o d u k u p n o
s e d a m kontinenata.
Sovjetski S a v e z se proteže
od B a l t i č k o g i C r n o g m o r a na
zapadu do Tihog oceana na
istoku. N a sjeveru graniči
s A r k t i č k i m o c e a n o m , a na prostranstva h l a d n e , puste k o m . N a j v e ć a j e Rusija koja
jugu s T u r s k o m , I r a n o m , Af- tundre i v a z d a z e l e n i h š u m a s e proteže o d E v r o p e d o S i -
ganistanom, Mongolijom koje p r e m a jugu prelaze u li- bira. Rusi broje v i š e od p o l o -
i Kinom. v a d e , p l a n i n e i pustinje. v i c e stanovništva S S S R  a .
N a p o d r u č j u S S S R  a izmje- U sklopu Sovjetskog S a - G l a v n i grad, M o s k v a , nalazi
njuju se m n o g i tipovi k l i m e v e z a je 15 republika, svaka se u Rusiji, a službeni jezik je
i reljefa. Na sjeveru n a l a z e se s vlastitom kulturom i jezi- ruski.

110

A G D J E SE N A L A Z I
NAJVIŠA ZGRADA?
Najviša poslovna zgrada je
Sears Tower ( t o r a n j ) u C h i 
c a g u , u d r ž a v i Illinois. N j e n
najviši krov d o s e ž e visinu od
443 metra.
Sears Tower uzdiže se u sre-
dišnjoj p o s l o v n o j četvrti C h i 
c a g a . O n d j e su gradilišta to-
liko skupa da se p o s l o v n i
uredi grade u v i s i n u , a ne
u širinu.
Sears Tower je poslovni
blok koji izgleda p o p u t d e v e t
u s p r a v n i h , uskih staklenih
kutija različite v e l i č i n e p o v e -
z a n i h n a stranama. Č e l i č n i
okviri u unutrašnjosti drže zi-
d o v e od a l u m i n i j a i t a m n o g
stakla. Z g r a d a ima 110 ka-
tova, 16.000 prozora, 103
dizala i 18 pokretnih stepeni-
šta. U njoj radi o k o 16.500
ljudi.
Z g r a d a j e naziv d o b i l a p o
tvrtki Sears Roebuck and
Company koja ga je izgradila
u razdoblju od 1970. do
1 9 7 3 . g o d i n e . N e k i televizij-
ski tornjevi v i s i n o m p r e m a -
šuju Sears Tower.
A G D J E SE N A L A Z I
NAJDULJI TUNEL?
Najdulji cestovni tunel na
svijetu je St. G o t t h a r d koji
prolazi kroz švicarske Alpe.
T u n e l St. G o t t h a r d nalazi se
u južnoj Š v i c a r s k o j . D u g a č a k
je 16,3 kilometara, a p o v e -
zuje G o s c h e n e n i Airolo.
P r o k o p a n je kroz v e l i k u pla-
ninu z v a n u masiv St. G o t -
thard.
Taj je masiv o d u v i j e k spre-
č a v a o prolaz kroz Š v i c a r s k u
na putu i z m e đ u Italije i N j e -
mačke. Nakon 1882. godine
željeznički tunel p r o k o p a n
kroz masiv o l a k š a o je putova-
nje, ali je j e d i n a planinska
cesta zimi z b o g d u b o k a sni-
jega bila vrlo o p a s n a .
K o p a n j e tunela St. G o t -
thard z a p o č e l o j e 1 9 7 0 . g o -
d i n e . Inženjeri su kopali
s o b j e strane, i tako se pribli-
ž a v a l i j e d n i d r u g i m a . Susreli
su se 1976. g o d i n e , a 1980.
tunel je pušten u promet.
N o v i cestovni tunel j e z a
d v a sata skratio p u t o v a n j e iz
sjevernog u južni dio Š v i c a r -
ske. O t v o r e n j e tijekom č i -
tave g o d i n e .
LJUDI I M J E S T A
A K O J A JE D R Ž A V A
NAJMANJA?
N a j m a n j a d r ž a v a na svijetu
je V a t i k a n , službeno sjedište
pape. To je nezavisna država
unutar Italije.
V a t i k a n se nalazi u R i m u . P o -
vršina mu iznosi svega 0,44
č e t v o r n i h kilometara, pa nije
ništa v e ć i o d v e ć i n e p a r k o v a .
U V a t i k a n u živi o k o 700
ljudi.
G l a v n e zgrade u V a t i k a n u
su c r k v a S v . Petra ( n a j v e ć a
c r k v a na svijetu) i V a t i k a n s k a
p a l a č a s više od tisuću pro-
storija. U njoj se n a l a z e ka-
p e l i c e , a p a r t m a n i , uredi, m u -
z e j , biblioteka i arhiv.
U P a l a č i službenici o b a v -
ljaju d n e v n e d r ž a v n e p o -
s l o v e . To je sjedište guver-
nera, d r ž a v n o g sekretara,
pravnika i novčarskih struč-
njaka, te legata ( a m b a s a d o r a )
koji putuju u druge z e m l j e .
V a t i k a n ima vlastitu poli-
c i j u . Š v i c a r s k a garda, koja
stoljećima nosi u n i f o r m e n e -
p r o m i j e n j e n o g izgleda, služi
kao p a p i n a tjelesna garda.
V a t i k a n izdaje vlastite m a r k e
i novine.
111
 UUDI I MJESTA
V G D J E SE N A L A Z I L O
SEDAM SVJETSKIH
ČUDA?
Te poznate građevine i kipovi
n a p r a v l j e n i su u a n t i c i u p o -
dručju istočnog Sredozemlja.
Njihov popis sastavio je
u d r u g o m stoljeću naše ere
Antipater Sidonski.
Egipatske p i r a m i d e su grob-
n i c e faraona. S e m i r a m i d i n i
viseći vrtovi bili su terasasti
vrtovi na p o d r u č j u d a n a š n j e g
Iraka. Fidijin kip Z e u s a
u O l i m p i j i stajao je u staroj
G r č k o j na mjestu gdje su odr-
ž a n e p r v e O l i m p i j s k e igre.
B i o je visok 12 metara i izra-
đ e n od bjelokosti, zlata i dra-
gog k a m e n j a . Artemizij je bio
veliki m r a m o r n i hram
u Efezu, današnjoj Turskoj.
U Turskoj se nalazio i M a -
uzolej, grobnica kralja M a 
uzola. Rodski kolos bio j e d i -
v o v s k i kip na otoku R o d u .
Faros je b i o egipatski svjeti-
onik kraj A l e k s a n d r i j e visok
122 metra. O d svih tih drev-
nih g r a đ e v i n a i k i p o v a do d a -
nas su se o č u v a l e s a m o e g i -
patske p i r a m i d e .
V G D J E SE N A L A Z I
USKRŠNJI OTOK?
Uskršnji otok je mali, pusti
otok u j u ž n o m dijelu Tihog
oceana. Poznat je po tajan-
stvenim divovskim kamenim
g l a v a m a i n e r a z j a š n j i v o m sli-
kovnom pismu.
Uskršnji otok leži 3860 kilo-
metara z a p a d n o o d Č i l e a ,
a od najbližeg naseljenog
otoka, Pitcairna, udaljen je
g o t o v o 2 0 0 0 kilometara.
P o l i n e ž a n i su Uskršnji otok
naselili prije više od tisuću
g o d i n a . N j i h o v i p o t o m c i su
na o b a l i gradili k a m e n e po-
g r e b n e terase, na kojima su
podizali d i v o v s k e ljudske
g l a v e isklesane u k a m e n u .
S v a k a o d njih težila j e o k o 5 0
tona, a v j e r u j e se da su ih
podizali u p o t r e b l j a v a j u ć i ka-
m e n i alat, u ž a d , kosine i šlju-
nak. S t a n o v n i c i Uskršnjeg
otoka koristili su rongorongo,
slikovno pismo koje još u v i -
jek nije razjašnjeno.
D o 1 8 7 2 . g o d i n e stanov-
nici otoka su z b o g ratova,
o d v o ž e n j a r o b o v a i bolesti
g o t o v o nestali. L e g e n d e i na-
lazi d r e v n o g alata p o m o g l i su
a r h e o l o z i m a da saznaju ba-
rem d i o povijesti toga otoka.

V G D J E SE N A L A Z I
D O M JETIJA?
J e t i je stvorenje nalik č o v j e 
kolikom majmunu, a govori
se da živi visoko na plani-
n a m a H i m a l a j e u Aziji.
Jeti se p o n e k a d naziva »straš-
n i m snježnim č o v j e k o m « .
Ljudi iz planinskih p o d r u č j a
g o v o r e d a živi n a v i s o k i m
snježnim o b r o n c i m a , ali po-
n e k a d silazi i n a p a d a sela.
O p i s u j u ga kao veliko dla-
k a v o stvorenje nalik č o v j e k o 
likom m a j m u n u , s r u k a m a
koje vise d o koljena. G o v o r i
se da poput č o v j e k a h o d a na
stražnjim n o g a m a .
Ljudi iz lokalnih p l e m e n a
tvrde da su vidjeli stvorenje,
ali to nije nikada d o k a z a n o .
Britanski planinar Eric S h i p 
ton fotografirao je »jetijeve«
tragove u snijegu n e d a l e k o
M o u n t Everesta. M e đ u t i m ,
takvi veliki tragovi m o g u pot
jecati i od m e d v j e d a . Č l a n o v i
druge e k s p e d i c i j e pronašli su
tri »jetijeve« k o ž e , za koje se
p o k a z a l o da potječu od rijet-
kog sisavca nalik kozi  se
rova.
N e k i vjeruju da su jetiji vr-
sta ranih ljudi koji su na H i -
malaji preživjeli sve do d a -
nas.
V G D J E SE N A L A Z I
BERMUDSKI TROKUT?
Bermudski trokut je popu-
larni naziv trokutastog dijela
Atlantskog o c e a n a jugoi-
stočno od S A D . Govori se da
je u p o d r u č j u tog trokuta
mnogo brodova i aviona ne-
s t a l o ili d o ž i v j e l o n e o b j a š -
njive nezgode.
M i š l j e n j a o t o č n o m položaju
trokuta razlikuju s e . N e k i
tvrde da n j e g o v e kutove tvore
Florida, B e r m u d a i Portoriko.
G o v o r i se da je u p o d r u č j u
trokuta nestalo v i š e od 50
b r o d o v a i 20 a v i o n a . To je
d a l e k o više nego što se m o ž e
očekivati od područja te veli-
č i n e . U j e d n o j nesreći 1 9 4 5 .
g o d i n e nestalo je 5 a m e r i č k i h
bombardera. Priče govore
i o b r o d o v i m a koji su prona-
đ e n i s p o s l u ž e n i m toplim
o b r o c i m a , ali bez p o s a d e .
Nestanke brodova i aviona
pisci t u m a č e p o d v o d n i m v u l -
k a n i m a , n e p o z n a t i m silama
i smrtonosnim z r a k a m a iz
s v e m i r a . M e đ u t i m , uzrok n e -
sreća m o g l e su biti i o l u j e ,
ljudske pogreške ili tehnički
kvarovi.
UDI I M J E S T A
V G D J E JE BILA
ATLANTIDA?
P r e m a legendi, Atlantida je
bila m o ć n o o t o č n o kraljev-
stvo u Atlantskom o c e a n u
koje je o d j e d n o m potonulo.
Arheolozi smatraju da je po-
vod nastanku legende dao
stvarni otok.
Atlantidu j e prije više o d
2 3 0 0 g o d i n a o p i s a o grčki fi-
lozof P l a t o n . P r e m a n j e g o v i m
p r i č a m a , Atlantida j e n e k o ć
bila v e l i k o o t o č n o kraljev-
stvo. N j e n a vojska je opusto-
šila m n o g e s r e d o z e m n e z e m -
lje, ali ju je porazila A t e n a .
P o g o đ e n a potresima i popla-
v a m a , Atlantida j e potonula
u more.
M n o g i su vjerovali u isti
nost te p r i č e . N e k i su č a k m i -
slili da se radi o A m e r i c i , Ka
narskim o t o c i m a ili B a h a 
mima.
Šezdesetih godina a r h e -
olozi su otkrili da je na v u l -
kanskom otoku z v a n o m
T h e r a , ili S a n t o r i n i , u Egej-
skom m o r u cvjetala d r e v n a
c i v i l i z a c i j a . O k o 1450. go-
d i n e prije naše ere v u l k a n je
eksplodirao i uništio civiliza-
ciju. M o g u ć e je da je Atlan-
tida ustvari T h e r a .
113
V G D J E SE N A L A Z E
NAJPROMETNIJI VODENI
PUTOVI?
Najprometniji vodeni putovi
su uska područja kojim pro-
lazi m n o g o t e r e t n i h i p u t n i č -
kih b r o d o v a . O b i č n o p o v e -
zuju industrijske zemlje.
K a n a l koji dijeli Englesku
i F r a n c u s k u j e d a n je od naj
prometnijih pomorskih p u -
tova na svijetu. D u g a č a k je
o k o 563 kilometara, a na na-
južem dijelu, između Dovera
i rta G r i s  N e z , širok je s a m o
34 kilometara. K a n a l p o v e -
z u j e Atlantski o c e a n i S j e -
verno more.
Kroz kanal s v a k o d n e v n o
prolaze stotine b r o d o v a na
putu p r e m a v e l i k i m l u k a m a
sjeverne E v r o p e . N a j č e š ć e su
to tankeri ili kontejnerski bro-
d o v i natovareni h r a n o m , go-
r i v o m , m i n e r a l i m a ili tvornič-
kim p r o i z v o d i m a .
114
V G D J E SU GLAVNI
PUTOVI ZA PRIJEVOZ
NAFTE?
D a stigne o d p r o i z v o đ a č a d o
korisnika, nafta putuje mor-
skim p u t o v i m a dugim tisu-
ćama kilometara. Glavni pu-
tovi prelaze oceane.
Putovi prijevoza nafte p o v e -
zuju z e m l j e p r o i z v o đ a č e nafte
(primjerice Saudijsku A r a b i j u
i Iran u Perzijskom z a l j e v u ,
I n d o n e z i j u , Libiju u sjevernoj
Africi i V e n e z u e l u u J u ž n o j
A m e r i c i ) , sa z e m l j a m a potro-
šačima (Sjedinjene Američke
Države, države zapadne
Evrope i Japan)
J e d a n o d glavnih putova
v o d i o d Perzijskog z a l j e v a d o
istočne o b a l e Afrike, z a o b i -
lazi južni rt Afrike i nastavlja
prema obalama Sjeverne
Amerike i zapadne Evrope.
V e l i k i tankeri za prijevoz
nafte o b i č n o pristaju u termi-
nalima smještenim u d u b o k o j
vodi daleko od obale.
V K O J A JE L U K A
NAJPROMETNIJA?
N a j p r o m e t n i j a luka nalazi se
u Rotterdamu u Nizozem-
skoj. U njoj se p r e t o v a r u j e
više tereta n e g o igdje drugdje
u svijetu.
Lučki b a z e n RotterdamEuro
poort leži na o b a l a m a R a j 
nina r u k a v c a N i e u w e M a a s .
Sa Sjevernim morem povezan
j e N o v i m v o d e n i m putom
(Nieuwe Waterweg) d u g i m
29 kilometara. Luka z a u z i m a
površinu o d o k o 100 k m 2 ,
a s R o t t e r d a m o m i drugim d i -
j e l o v i m a N i z o z e m s k e uz ri-
jeku R a j n u te s N j e m a č k o m
povezana je kanalima.
P o č e t k o m osamdesetih go-
d i n a kroz luku je godišnje
prolazilo 253 do 286 mili-
j u n a tona tereta. S v a k e go-
d i n e u R o t t e r d a m u pristane
v i š e od 29 tisuća p r e k o o c e -
anskih b r o d o v a i o k o 2 0 0 ti-
suća riječnih teglenica.

V GDJE PLOVE
LEDOLOMCI?
L e d o l o m c i su veliki b r o d o v i
koji u g l a v n o m p l o v e p o d r u č -
jima gdje se na m o r u brzo
stvara led. L o m e ć i led, oslo-
bađaju prolaz drugim brodo-
vima. N e k i sovjetski ledo-
l o m c i razbijaju led debljine
četiri metra.
L e d o l o m c i otvaraju p r o l a z e
jezerima i m o r i m a pokrive-
nima l e d o m . N a j č e š ć e s e v i -
đ a j u na V e l i k i m J e z e r i m a , te
u B a l t i č k o m moru i Arktič-
kom o c e a n u .
A G D J E SE NA B R O D U
NALAZE NAVIGACIJSKA
SVJETLA?
Položaj navigacijskih svjetala
ovisi u g l a v n o m o t o m e što se
na brodu događa te djelo-
mično o veličini broda.
G l a v n a navigacijska svjetla
na brodu koji se kreće su jar
bolno, krmeno i bočna
svjetla. B r o d o v i dulji od 50
metara imaju d v a bijela jar
b o l n a svjetla. Svjetlo na p r e d -
n j e m j a r b o l u nalazi se 6,12
metara iznad trupa i v i d l j i v o
je iz svih smjerova. Svjetlo na
L e d o l o m c i imaju j a k i , teški
p r a m a c , o k l o p l j e n i trup
i snažne pogonske strojeve.
P r a m č a n a statva j e d u b o k o
p o d r e z a n a , pa se penju na
l e d . P o n e k a d posada crpi
v o d u u prednje balastne ten-
k o v e , pa brod s v o j o m teži-
n o m lomi l e d . L e d s e m o ž e
lomiti i premještanjem bala
sta u b o č n i m s p r e m n i c i m a .
T i m e se mijenja težište i brod
»ljuljanjem razbija led«.
Trup l e d o l o m a c a p o s e b n o
je o j a č a n i o b l i k o v a n da iz-
drži pritisak sa strane. Trup
mora biti širi da se n a p r a v i
d o v o l j n o širok prolaz.
g l a v n o m jarbolu j e još više
i v i d l j i v o je s udaljenosti od
deset kilometara.
D v a s u b o č n a svjetla. N a
l i j e v o m b o k u svjetlo je cr-
v e n o , a na d e s n o m z e l e n o .
B o č n a svjetla su niža nego
j a r b o l n o , a vidljiva su spri-
j e d a . K r m e n o svjetlo ( o d o -
straga) je bijelo.
U s i d r e n i brod p o k a z u j e
j e d n o ili više bijelih svjetala,
a b r o d o v i dulji od 100 m e -
tara moraju imati osvijetljenu
p a l u b u . T e g l j a č i na krmi
imaju žuto svjetlo.
PROMET
A G D J E SE G R A D E
SVJETIONICI?
Svjetionici se najčešće grade
na g r e b e n i m a i p o l u o t o c i m a
te u l u k a m a i m a r i n a m a .
Neki upozoravaju na opas-
nost, d o k drugi v o d e d o si-
g u r n o g sidrišta.
S v j e t i o n i c i se stoljećima kori-
ste za u p o z o r a v a n j e na o p a s -
nosti i kao p o m o ć u p l o v i d b i .
N a j p o z n a t i j i d r e v n i svjetionik
bio je Faros, koji su 300 go-
dina prije naše ere izgradili
E g i p ć a n i u blizini grada Alek
sandrije.
Prvi svjetionici bili su j e d -
nostavni d r v e n i tornjevi s m e -
talnim košarama na vrhu
u k o j i m a je gorjelo drvo ili
ugljen. V e ć i n a s u v r e m e n i h
svjetionika izgrađena je od li-
j e v a n o g željeza i a r m i r a n o g
betona. Svjetlo j e p o j a č a n o
l e ć a m a , pa se vidi s v e l i k e
udaljenosti. Najsjajniji svjeti-
onik j e C r e a c ' h d ' O u e s s a n t ,
koji u p o z o r a v a na p o d v o d n e
stijene kraj o b a l e sjeveroza-
padne Francuske.
V e ć i n a svjetionika ima si-
rene za šifrirana u p o z o r e n j a
za m a g l u . N e k i odašilju ra
diosignale kojima se koriste
b r o d o v i s u r e đ a j i m a za radio
navigaciju.
115
 PROMET

D> G D J E SE N A L A Z I
NAJDULJA ŽELJEZNIČKA
PRUGA?

Najdulja pruga na svijetu je

Transsibirska željeznica koja
prolazi kroz Sovjetski Savez.

Transsibirska ž e l j e z n i c a po-
v e z u j e evropski d i o S S S R  a
s T i h i m o c e a n o m na D a l e -
k o m istoku. N a z i v ž e l j e z n i c e
z n a č i »kroz S i b i r « . N j e n a
pruga prolazi S i b i r o m (sje-
verni dio Azije) u duljini od
7407 kilometara, o d Č e l j a 
binska uz U r a l do luke V l a d i 
vostok n a T i h o m o c e a n u .
P u t o v a n j e je još d u l j e p o -
lazi li se iz M o s k v e u e v r o p -
skom dijelu S S S R  a . U d a l j e - G o d i n e 1938. z a p o č e l i s u N o v a linija d o v r š e n a j e 1 9 8 3 .
nost o d M o s k v e d o N a h o d k e , radovi na prečici k o j o m se g o d i n e i skratila je p u t o v a n j e
gdje pruga z a v r š a v a , iznosi izbjegava veliki luk o k o B a j  S i b i r o m za 500 kilometara.
9438 kilometara. T o j e n a j - kalskog jezera. Da se položi
dulja pruga na svijetu. P u t o - taj d i o pruge trebalo je p r e m -
v a n j e traje o s a m d a n a , a vlak jestiti v e l i k e k o l i č i n e z e m l j e
pritom staje na 97 stanica. i podignuti 3700 mostova.

> G D J E JE N E K O Ć
VOZIO ORIJENT
EKSPRES?

Orijent ekspres bio je poz-

nati luksuzni putnički vlak
koji j e p u t o v a o E v r o p o m s a
istoka p r e m a z a p a d u i na-
trag. Njegovo ime potječe od
r i j e č i orijent š t o z n a č i
»istok«.

O r i j e n t ekspres je u putova-
nja v l a k o m u n i o otmjenost.
U v l a k u se nalazila knjižnica,
soba za p u š e n j e , ženski b u 
doar, vagonrestoran i kola
za s p a v a n j e .
Putnici su sjedili u c r v e n i m
baršunastim stolicama, prali tovi i druge teškoće o n e m o - u Jugoslaviji i Sofiju u Bugar-
se u k u p a o n i c a m a s m o z a i č  gućile putovanje vlakovima skoj. D a n a s slični v l a k o v i idu
kim p o d o v i m a i jeli u t a p e c i - Evropom. od Pariza do B e č a u Austriji,
r a n o m vagonrestoranu N e k o v r i j e m e putnici su te do Bukurešta u R u m u n j -
s ukrašenim k o ž n i m s t r o p o m . mogli izravno putovati o d P a - skoj.
O d 1 8 8 3 . g o d i n e kad j e riza do turskog grada Istan- P o č e t k o m osamdesetih go-
O r i j e n t ekspres p o č e o voziti, bula, gdje se Evropa susreće dina i z m e đ u L o n d o n a i V e n e -
njegov put n e k o l i k o se puta s A z i j o m . V l a k je prolazio c i j e p o č e o j e voziti S i m p l o n 
m i j e n j a o . S v r e m e n o m su ra- k r r ^ M i l a n o u Italiji, B e o g r a d O r i j e n t ekspres.

116

A K O J A JE
PROMETNICA
NAJDULJA?
Najdulja p r o m e t n i c a na svi-
jetu je Panamerički autoput.
Polazi sa sjeverozapada Sje-
v e r n e A m e r i k e i proteže se
sve do dalekog juga J u ž n e
Amerike.
P a n a m e r i č k i autoput proteže
se od Aljaske do Čilea. To
nije j e d n a cesta, v e ć sustav
p r o m e t n i c a koje p o v e z u j u
zemlje Sjeverne i Srednje
A m e r i k e s o n i m a na z a p a d -
noj obali j u ž n o g kontinenta.
A u t o p u t , m e đ u t i m , nije d o -
v r š e n . P o j a s m o č v a r n e trop-
ske š u m e , z v a n D a r i e n G a p ,
odvaja Panamu od Kolumbije
i tako presijeca put od S r e d -
nje d o J u ž n e A m e r i k e .
A m e r i č k e d r ž a v e su iz-
gradnju P a n a m e r i č k o o g auto-
puta p o č e l e planirati d v a d e -
setih g o d i n a . J u ž n o a m e r i č k e
z e m l j e p l a ć a l e s u o n e dije-
l o v e autoputa koji p r o l a z e
kroz n j i h o v e teritorije. S j e d i -
njene A m e r i č k e D r ž a v e po-
m o g l e su izgradnju dijela iz-
m e đ u Texasa i P a n a m e .
A G D J E SE K O R I S T E
RIKŠE?
Stanovnici istočne i jugoi-
s t o č n e Azije rikše upotreblja-
vaju kao taksije. To su lagana
v o z i l a k o j a č e s t o v u č e ili p o -
k r e ć e čovjek, a o b i č n o se
u njima vozi jedan putnik.
N a z i v rikša d o l a z i od jinri
kisha, s l o ž e n i c e triju j a p a n -
skih riječi: jin ( č o v j e k ) , riki
(snaga) i sha (vozilo).
Rikše su vjerojatno izumili
misionari u J a p a n u o k o 1870.
g o d i n e . Sastojale su se od
školjke nalik stolici p o d i g n u -
toj na o p r u g a m a i natkrivenoj
pokretnim k r o v o m . P r v i m o -
deli imali su d v a velika ko-
t a č a sa ž i c a n i m ž b i c a m a
i d v i j e r u č k e . Putnik je sjedio
u stolici u stražnjem dijelu
rikše, a v o z a č stajao i z m e đ u
ručki i v u k a o v o z i l o . P o v l a -
č e n j e rikše z a h t i j e v a l o j e v e -
liki fizički napor.
Rikše su se proširile K i -
n o m , Indijom i Afrikom. Da-
nas su stare m o d e l e v e ć i n o m
z a m i j e n i l e rikše s u g r a đ e n i m
m o t o r o m ili p e d a l a m a .
>ROMET
A G D J E JE S A G R A Ð E N A
PRVA P O D Z E M N A
ŽELJEZNICA?
Prva podzemna željeznica
sagrađena je u L o n d o n u . N j e n
prvi dio o t v o r e n je 1863. go-
dine.
Šezdesetih g o d i n a prošlog
stoljeća u L o n d o n u se j a v i l a
potreba za p o d z e m n o m že-
l j e z n i c o m . G r a d j e brzo ra-
stao, a n j e g o v e u l i c e zakrčila
su spora v o z i l a s konjskom
vučom.
Budući da je London po-
dignut n a m e k o m g l i n e n o m
tlu, bilo je prilično lako pro-
kopati t u n e l e p o d g r a d o m .
T a k o j e sagrađena prva p o d -
z e m n a pruga k o j o m su vozili
vlakovi s parnim lokomoti-
vama.
Kasnije su p r o k o p a n i n o v i ,
dublji tuneli za električne
putničke v l a k o v e . D a n a s s e
londonska p o d z e m n a željez-
n i c a sastoji od mnoštva ispre-
pletenih linija d u l j i n e 4 1 0 ki-
lometara.
Do danas su podzemne
ž e l j e z n i c e izgrađene u m n o -
g i m g r a d o v i m a poput Pariza,
M i l a n a , N e w Yorka
i Moskve.
117
 PROMET
V K O L I K O V I S O K O LETE
AVIONI?
Različite vrste a v i o n a lete na
različitim v i s i n a m a . Visina
leta u g l a v n o m ovisi o n a m -
jeni a v i o n a , te o n a r e d b a m a
n a d l e ž n i h o s o b a koje u p r a v -
ljaju z r a č n i m p r o m e t o m .
M a l i a v i o n i koje p o k r e ć u pro-
peleri n a j č e š ć e lete prilično
nisko  na visini koja je d o -
v o l j n a da se izbjegnu o p a s -
nosti poput planina i visokih
g r a đ e v i n a , ali ispod g l a v n i h
z r a č n i h putova m l a ž n j a k a .
M l a ž n j a c i o b i č n o lete na
visini o d o k o 9 0 0 0 metara.
Concorde, n a d z v u č n i a v i o n ,
leti čak i v i š e . Letom na v e -
ć i m v i s i n a m a izbjegava se
ružno v r i j e m e . Kontrolori
z r a č n o g prometa o d r e đ u j u v i -
sinu leta p o j e d i n i h a v i o n a da
n e d o đ e d o sudara.
N e k i v o j n i a v i o n i dosežu
zapanjujuće visine. Američki
špijunski a v i o n Lockheed SR
71 leti na visini od 30,5 kilo-
metara, a ruski MiG25 v i n u o
se na nevjerojatnu visinu od
37,7 kilometara.
118
V KOJI JE A E R O D R O M
NAJVEĆI?
Godine 1 9 8 1 . najveći aero-
d r o m bio je u D ž e d i , na za-
p a d u Saudijske A r a b i j e . D v i j e
g o d i n e kasnije je u R i j a d u ,
g l a v n o m gradu Saudijske
A r a b i j e , d o v r š e n još v e ć i
a e r o d r o m , koji v i d i m o na f o -
tografiji.
M e đ u n a r o d n i a e r o d r o m »Kralj
AbdulAziz« u D ž e d i izgrađen
je za slijetanje a v i o n a kojima
svake g o d i n e u M e k u d o l a z i
d v a milijuna h o d o č a s n i k a .
A e r o d r o m z a u z i m a 116,6
k m 2 , ima d v i j e g l a v n e piste
A KOJI SU Z R A Č N I
PUTOVI
NAJOPTEREĆENIJI?
Najopterećeniji zračni putovi
su o n i i z m e đ u istočnih gra-
d o v a S j e v e r n e A m e r i k e i za-
p a d n o g dijela E v r o p e .
D o b a r pokazatelj za m j e r e n j e
prometnosti z r a č n i h putova
je broj ljudi koji prođe različi-
tim a e r o d r o m i m a . A e r o d r o -
m o m u C h i c a g u je 1980. go-
d i n e d n e v n o prolazilo g o t o v o
2 5 0 tisuća ljudi, a t o k o m č i -
t a v e g o d i n e 43 milijuna ljudi.
V e ć i n a j e u g l a v n o m putovala
i četiri terminala. H a j termi-
n a l , n a j v e ć a natkrovljena gra
d e v i n a na svijetu, z a u z i m a
2
1,5 k m . Stilom gradnje nali-
kuje skupini n o m a d s k i h ša-
tora, ali ima m r a m o r n e zi-
d o v e i krov od staklenih v l a -
kana.
U R i j a d u je 1 9 8 3 . g o d i n e
o t v o r e n još v e ć i a e r o d r o m
»Kralj K a l e d « . T a k o đ e r ima
d v i j e g l a v n e piste i četiri ter-
m i n a l a . U n j e m u se nalazi
kraljevski p a v i l j o n , kao i nat-
kriveno parkiralište za 7700
a u t o m o b i l a , te zgrade za
ljude koji o n d j e ž i v e i rade.
u druge a m e r i č k e g r a d o v e .
Drugi po prometu je aero-
d r o m »Hartsfield« u Atlanti,
S A D . N o v i terminal, otvoren
1980. godine o m o g u ć u j e m u
da godišnje primi do 60 mili-
j u n a ljudi.
Najprometnijimeđunarodni
a e r o d r o m je »Heathrovv«
u L o n d o n u . N j i m e godišnje
p r o đ e više od 28 milijuna
ljudi.
U prosjeku u S A D d n e v n o
leti d v a i pol puta više ljudi
nego u s l j e d e ć i m p o d r u č j i m a
po p r o m e t u : Evropi i S S S R  u .
V G D J E SE D O G O D I L A
NAJVEĆA AVIONSKA
NESREĆA?
N a j v e ć a nesreća u povijesti
avionskih letova dogodila se
na Tenerifu, jednom od Ka
narskih otoka, uz o b a l u sje-
verozapadne Afrike. Ondje je
1977. godine u sudaru dvaju
» j u m b o jeta« pri uzlijetanju
p o g i n u l o više o d 5 0 0 ljudi.
N e s r e ć a se dogodila 27. 3.
1977. g o d i n e na a e r o d r o m u
Los R o d e o s . A e r o d r o m j e bio
z a k r č e n a v i o n i m a koji su sti-
gli n a k o n što je na v e l i k o m
A G D J E SE N A L A Z I
I Š T O JE » C R N A KUTIJA«?
» C r n a kutija« je p o p u l a r n o
i m e z a u r e đ a j koji n o s e a v i -
o n i , a služi za z a p i s i v a n j e d o -
gađaja prilikom leta. O n a
služi da se saznaju u z r o c i
k v a r o v a koji s e m o g u javiti.
» C r n a kutija« p o k a z u j e stanje
avionskih sistema. D a j e o b a -
vijesti o smjeru leta, visini,
brzini, p r o m j e n a m a visine
i s l i č n o . Na n e k i m se uređa-
j i m a p o d a c i urezuju u m e -
talnu foliju. V r p c e se n a l a z e
u kutiji koja se ne m o ž e raz-
a e r o d r o m u na o b l i ž n j e m
otoku eksplodirala terori-
stička b o m b a .
Nizozemski K L M Boeing
747 i a m e r i č k i P a n  A m B o e -
ing 747 su se u kiši i magli
pripremali z a uzlijetanje. N i -
zozemski avion udario je
u a m e r i č k i i o b j e su se letje-
lice z a p a l i l e . S v i h 248 put-
nika u n i z o z e m s k o m a v i o n u
je p o g i n u l o , a u d r u g o m a v i -
o n u j e stradalo 3 3 5 o s o b a .
P r e ž i v j e l o je nešto više od 60
o s o b a . N e s r e ć u su uzrokovali
pogreška pilota, slaba vidlji-
vost i nedostatak radara.
biti, otporna je na vatru
i pluta. Pr ilikom nesreće ku-
tija se i z b a c u j e iz a v i o n a
i kasnije p r o n a l a z i . Postoje
i digitalni uređaji koji informa-
c i j e zapisuju b i n a r n i m ko-
dom.
O s i m uređaja z a p r a ć e n j e
leta, a v i o n i u pilotskoj kabini
imaju i uređaje za s n i m a n j e
razgovora p o s a d e . S t r u č n j a c i
na temelju tih podataka saz-
naju uzroke n e s r e ć e č a k i a k o
su svi u a v i o n u p o g i n u l i .
Takvi podaci pomažu kon-
struktorima da p r o i z v o d e si-
gurnije a v i o n e .
V G D J E SE NA A V I O N U
NALAZE MOTORI?
M o t o r i m o g u biti p o s t a v l j e n i
na bilo k o j e m mjestu na avi-
o n u gdje ne ometaju ravno-
težu aviona u letu.
M o t o r i se m o r a j u smjestiti
tako da do njih lako d o t j e č e
gorivo iz velikih spremnika.
K l i p n i , t u r b o m l a z n i i turbo
propelerni motori m o r a j u
sprijeda usisati zrak, a straga
izbacivati v r u ć e p l i n o v e koji
tjeraju a v i o n p r e m a n a p r i j e d .
Klipni i turbopropelerni
motori p o k r e ć u p r o p e l e r e
koji v u k u ili guraju a v i o n
kroz zrak. » V u č n i « propeleri
n a l a z e se ispred motora po-
stavljenih na kljun ili krila
a v i o n a . N e k i m o d e l i imaju
propelere »gurače« smještene
sa stražnje strane motora o b -
ješenih o krila. Postoje č a k
i »gurajvuci« motori s p r o p e -
lerima na o b a kraja.
Putnički a v i o n i koriste tur
b o m l a z n e motore ugrađene ili
o b j e š e n e o krilo, ili na straž-
n j e m dijelu trupa. Brzi lovci
imaju t u r b o m l a z n e motore
u trupu ili uz njega.
Boeing 727
(motori na stražnjem
dijelu trupa)
119