Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi

Ahmet Erdoğan Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu

Araştırma Yöntem ve Teknikleri

Öğr. Gör. Cihangir KARAKAYA

Bilim ve Bilimlerin Sınıflandırılması

1
 GİRİŞ
 İnsan bilmek, bunun için de araştırma yapmak durumunda olan bir canlıdır. Peki, bilmenin ve
araştırma yapmanın aracı nedir? Bilim neyle yapılır? İlk akla gelen bizzat aklın kendisidir. Evet, bilim
akılla, onu harekete geçiren merak duygusuyla, zihinde beliren sorularla organik bir şüpheyle
yapılır. Bunlar bilimin arkasındaki temel motivasyon faktörleridir. Ancak bütün bu sayılanlar insanı
bilim yapmaya ve bilimsel süreci işletmeye iten nedenlerdir. Bunların yanında başka faktörler de
vardır. Bu yan faktörlerin başında bilimin doğru kavramlarla ifade edilmesi gelir. Yani bilimin temel
aracı kavramlar ve kavramlar yardımıyla akıl yürütmedir. Kavramların doğru kullanılması veya
doğru kavramın doğru yerde kullanılması, bilimsel sonuçların doğruluğunu etkileyen önemli bir
faktördür.

2
 GİRİŞ
 Bilimsel kavramlar hem bilimin temel üreticisi olan araştırmaların doğru yapılmasını hem de
araştırma sonuçlarının doğru yorumlanması bakımından önemlidir. Örneğin yönteme dair
yeterince bilgi olmadan bilimsel araştırmada hangi yöntemin kullanılacağına nasıl karar
verilecektir? Veya hipotez, teori, varsayım arasında ayrım yapılamazsa bilimsel bir metin nasıl
yazılacaktır? Deneysel kavramlarla mantıksal kavramlar arasında ayrım nasıl yapılacaktır? Bilimsel
kavramlarla sağduyuya ait kavramlar arasında ayrım hangi yolla yapılacaktır? Bir şeyi kabul veya
reddetmekle ona inanmak veya inkâr etmek aynı şeyler midir? Bütün bunlar bilimsel kavramların
doğru kullanılmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

3
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
OLGU VE OLAY
 Literatürde çok yaygın kullanılan “olgu” teriminin anlamını net olarak ifade etmek zordur. Bazen
evrende “olup biten her şey”i kapsayacak kadar geniş, bazen yalnız algıları veya doğrudan gözleme
konu olabilecek yaşantıları içine alacak kadar dar anlamda kullanılmaktadır. Olgu, varlığı potansiyel
olmaktan çıkmış, “fiili gerçeklik” hâline dönüşmüş, insanın algı alanına girebilecek hâle gelmiş her
şeydir.Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük olgunun şu tanımlarını vermektedir:
1. Birtakım olayların dayandığı sebep veya bu sebeplerin yol açtığı sonuç, vakıa,
2. Varlığı deneyle kanıtlanmış şey,
3. Düşünülmüş olanın karşıtı, olmuş olan, gerçek olan, gerçekleşmiş olan.
 Kısacası gözlenebilir ya da deneysel işlemlerle kavranabilir olan ve kendine özgü bir örüntüsü
bulunan olaya olgu denir.

4
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
OLGU VE OLAY
 Olguların aşağıdaki gibi bazı özellikleri vardır:
Genel geçerlilik
Süreklilik
Doğrudan ya da dolaylı olarak gözlenebilirlik
Tekrarlanabilirlik
 Olgulara örnek olarak şunları verebiliriz:
Suyun kaynaması
Metallerin elektrik iletmesi
Elmasın sert olması
İnsanların öğrenmesi

5
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
VERİ
 Veri, analiz edilebilen, enformasyon ve bilgi süreçlerinde kullanılabilen ön malzemedir. Verinin
işlenmesiyle elde edilen enformasyon ise belirli bir amaç doğrultusunda düzenlenmiş veri
kümesidir. Veri ham gerçeklerdir; bazen çok az miktarda olan veri yararlıdır. Veri sadece
sınıflandırıldığında, özetlendiğinde, aktarıldığında ya da düzeltildiğinde değer kazanır.
 Veri bilgi üretmede kullanılan ham malzemedir. Kişi, bilmek, öğrenmek istedikten ve veriyi
kullanmaya başladıktan sonra bilgi ortaya çıkar. Sayısal ve mantıksal her tür değer veridir. Bilgi
üretim sürecinde kullanılan ve tanımlanamayan işaret, rakam, sembol, ses, resim gibi olgu değeri
taşıyan her şey veridir. Verinin işlenerek ve üzerinde ortak ve kesin bir yargıya varmayı mümkün
kılan şekli bilgidir. Örneğin tek başına “kitap” sözcüğü bir veridir. Ancak yazarı ve yayınevi
tanımlanmış kitap bilgidir.

6
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
VERİ
 Veri ve bilgi arasında en temel ayrım, kullanım değerine göre yapılabilir. Veri bilginin kaynağıdır.
Bilginin ham maddesi olan veri; görüntüleri, eylemleri ve olguları temsil eder. Veri, yorumlanmamış
gözlemler, işlenmemiş ham ürünlerdir. Veriler ham olgular, rakamlar ve imgelerden oluşur. Veriler
bir karar sürecinde kullanılmak veya bir değer üretmek amacıyla kullanılacak bilgi parçalarıdır.

7
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
BİLGİ
 Bilgi, gerçeğin farkına varma ve onu tanımlamayı sağlayan olgu, öğrenme, araştırma veya gözlem
yoluyla elde edilen sonuçtur. İnsan zekâsının ortaya çıkardığı düşünce ürünüdür. Bütün bu
tanımlarda vurgulanan kavramlar bir taraftan bilginin ne olduğunu tanımlarken, diğer taraftan da
bilginin kaynağını gösterir.

8
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
DEĞİŞKEN
 Değişken, varlıklara göre farklı değerler alabilen özellik ya da durumlardır. Başka bir deyişle
değişken, davranışları herhangi bir görünüşü ya da değişebilen bir koşul ve özelliktir. Değişkenler,
yaş, kilo, boy, gelir gibi nicel ya da cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, tutum gibi nitel özelliğe
sahip olabilirler. Bununla birlikte nitel değişkenler de sayısallaştırılarak nicel olarak ifade
edilebilirler. Bir kavramın değişkenleri, neyi ölçerek bu kavramlar hakkında bilgi edineceğimizi
gösterir. Bu nedenle değişken geliştirirken değişkenin kavramı ölçtüğünden emin olmak,
araştırmanın ölçmeyi amaçladığı şeyi ölçebilmesini sağlamak açısından son derece önemlidir.

9
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
DEĞİŞKEN
 Araştırma sürecinde en az iki değer alabilen her şey değişkendir. Bir başka deyişle, gözlemden
gözleme farklı değerler alabilen nesnelere, özelliklere ya da durumlara değişken denir. Değişkenler
aldıkları değerlere ve kontrol şekillerine göre iki şekilde sınıflandırılabilir.
 Aldıkları değerlere göre değişkenler şu şekilde ifade edilebilir:
Süreksiz değişkenler: Bir değişken, alt ve üst sınırları içinde belli değerlerden, belli
seçeneklerden başkasını alamıyor ise yalnızca tam sayılarla ifade edilebiliyorsa bu değişkene süreksiz
değişken denir. Örneğin cinsiyet değişkeni için yalnızca erkek ve kadın olmak üzere iki değer
verilebilir.
Sürekli değişkenler: Alt ve üst sınırları arasında herhangi bir değer alabilen değişkenler, sürekli
değişkenlerdir. Örneğin ağırlık değişkenine kuramsal olarak sıfırdan başlayıp sonsuza kadar
değişebilen çeşitli değerler verilebilir.

10
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
DEĞİŞKEN
 Kontrol şekillerine göre de değişkenler üç gruba ayrılabilirler. Bunlar:
Bağımlı değişken: Sonuç değişkeni olup, araştırmacının kafasındaki problemin aradığı cevapla ilgili
değişkendir. Örneğin, bir araştırmada öğrenci başarısını etkileyen faktörler üzerinde durulmak
isteniyor ise burada çeşitli faktörlerden etkilenmesi beklenen öğrenci başarısı bağımlı değişken
olarak alınabilir. Bağımlı değişken, bağımsız değişkenler tarafından etkilenen değişken olarak da
tanımlanabilir.
Bağımsız değişken: Bağımlı değişken üzerindeki etkisinin öğrenilmek istendiği uyarıcı
değişkendir. Bağımsız değişkenler, bağımlı değişkeni istenilen yönde etkilemek amacı ile ele alınır.
Bunun için önce bağımlı değişkeni etkileyen bağımsız değişkenlerin neler olabileceği belirlenmeye
çalışılır. Örneğin öğrenci başarısı bağımlı değişken ise araştırmacı öğrenci başarısını yükseltmek için
önce bunu etkileyen faktörlerin neler olabileceğini bilmesi gerekir.
Kontrol değişkenleri

11
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
DENEY
 Deney, bir hipotezin sınanmasıdır; bir şeyin başka bir şey üzerindeki etkisini görmek üzere yapılır.
Farklı deney türleri vardır. Bunlardan biri laboratuvar deneyleri, diğeri alan deneyleridir.
1. Laboratuvar deneyleri, değişkenleri olabildiğince denetim altında tutabilmek için laboratuvar
ortamında düzenlenen deneylerdir. Burada amaç değişkenin tek bir yönünü diğerlerinden
yalıtmaktır. Laboratuvar deneyleri yapay koşullar yaratmayı hedefler.
2. Alan deneyleri laboratuvar dışında daha doğal ortamlarda düzenlenir. Katılımcılar genelde bir
deneyin gerçekleştirildiğinden bütünüyle habersiz oldukları için tepkisel davranmazlar.

12
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
MODEL
 Model, bir araştırma evreni içinde yer alan ögelerin arasındaki ilişkileri anlamak amacıyla
oluşturulan teorik veya kavramsal nitelikli ilişkiler bütünüdür. Model bir sistemin temsilcisidir.
Modeller, temsil ettikleri sisteme oranla daha yalın olur. Model ideal bir ortamın temsilcisi olup,
yalnızca önemli görülen değişkenleri içine alacak şekilde gerçek durumun özetlenmiş hâlidir.

13
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
MODEL
 Yöntem veya metot, en genel tanımıyla, bir amacın gerçekleştirilmesi ve bir hedefe ulaşılabilmek
için izlenen yol ya da usuldür. Bilimsel yöntem, bilginin elde edilmesi için izlenen yoldur.
Araştırmalarda niteliksel veya niceliksel yöntemler kullanılarak sonuca varılmaya çalışılır. Bilimsel
yöntemler aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
Evrendeki bir olgunun veya olayın gözlemlenmesi,
Bu olguya dair, gözlemler ile tutarlı olması,
Hipotez tahminlerinde bulunmak için kullanılması,
Tahminlerin deneylerle veya ek gözlemlerle test edilmesi,
Hipotez ve deney arasında tutarsızlık kalmayıncaya kadar sürecin devam ettirilmesi.

14
 BİLİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
MODEL
 Bilimsel bir yöntem üzere yapılan araştırma sürecinin basamakları şunlardır:
Problemin fark edilmesi
Problemin tanımlanması
Bilgilerin toplanması
Hipotezlerin oluşturulması
Çözüm yollarının uygulanması
Sonuca varılması ve sonucun rapor hâline getirilmesi

15
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
 Bilimsel düşünme belli bir yöntem çerçevesinde yürütülen bir etkinliktir. Bilim üretme sürecinde
bir yöntem takip edilir. Bilim rastgele bir etkinlik olmadığı gibi bilimsel düşünme de rastgele bir
etkinlik değildir. Bilimsel düşünme karmaşık bir faaliyetler dizisidir ve belli bir sıra düzeni ve
hiyerarşisi vardır. Bunları sırasıyla basitten karmaşığa doğru veya temelden tavana doğru şu şekilde
sıralayabiliriz;
• Önerme,
• Hipotez,
• Varsayım,
• İlke,
• Paradigma,
• Teori
• Yasa.

16
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
ÖNERME
 Önerme, terimler arasında bağıntı kurmaktır. Bu bağıntının düşünülmesine psikolojide hüküm,
mantıkta ise önerme denir. Örneğin “insan akıllıdır” ifadesi bir önermedir. Nitelik bakımından
önermeler pozitif ve negatif olarak ikiye ayrılır. Bir şeyin olduğunu gösteren önerme pozitif,
olmadığını gösteren önerme negatiftir.
 Bir araştırmacı, bir önermenin doğruluğunu deneysel kanıtlara ya da verilere uyup uymadığını
değerlendirerek öğrenmeye çalışır. Bunun için önermeyi bir hipoteze çevirir.

17
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
HİPOTEZ
 Hipotez birtakım olguları açıklayan, doğru göründüğü halde doğruluğu henüz bilinmeyen bir
önermedir. Hipotez birtakım olguları açıklama gücünde görünen ve doğrudan test edilemeyen
önermedir. Hipotezler, bir teorinin oluşturulması sırasında doğru oldukları varsayılan ve doğruluğu
teorinin geçerliliğine bağlı olan ifadelerdir.
 İyi bir hipotez basit bir önerme niteliğinde olmalıdır. Basitlik, önermenin yalın ve sağlam bir ilişki
içermesidir. Genellikle araştırmacı, konuya ne derece hâkim olursa hipotezi de o ölçüde basit olur.

18
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
HİPOTEZ
 Hipotezin özellikleri şunlardır:
Sınanabilir olmalıdır.
Belirli değişkenler arasındaki ilişki hakkında bir ifade olduğu için kapsamı sınırlıdır.
Araştırma problemi hakkında yeterli bilgi elde edildikten sonra kurulmalıdır.
Mevcut bilgilerle, doğrulanmış, genelleme ve kuramlarla çelişmemelidir.
Doğru terimlerle ve mümkün olduğunca kısa olarak ifade edilmelidir.

19
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
HİPOTEZ
 Nicel araştırmalarda hipotezler, araştırma probleminin ya da problemlerinin cümle hâlinde ifade
edilmesiyle kurulabilir. Örneğin, araştırma problemi “Eğitim düzeyi oy kullanma sıklığını artırır mı?”
şeklinde ise, hipotez “eğitim düzeyi arttıkça oy kullanma sıklığı artar” şeklinde kurulabilir. Şurası
unutulmamalıdır ki hipotez, henüz doğrulanmamış bir genelleme olduğuna göre bir konu hakkında
pek çok hipotez ileri sürülebilir ama hipotez ileri sürmek kuşkusuz keyfi bir iş de değildir ve
hipotez ileri sürmenin bazı koşulları olması gerekir.

20
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
VARSAYIM
 Varsayım, henüz doğruluğu test edilmemiş, sınanmamış iddiadır. Varsayım doğruluğu
irdelenmeksizin kabul edilen, hipotez doğrulanmak üzere ele alınan iddialardır. Her ikisi de birer
önerme ile dile getirilebilir.
 Varsayım bir kuramda, kuramsal bir açıklama oluşturmak için zorunlu olan, test edilmemiş
başlangıç noktası ya da inançtır. Kuramlar yerleşik varsayımlar, gözlemlenebilir ya da test edilebilir
olmayan şeylerin doğası hakkında ifadeler içerir. Varsayımları zorunlu bir başlangıç noktası olarak
kabul ederiz.

21
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
YASA (BİLİMSEL KANUN)
 Yasa, doğrulanmış bir ilkenin veya kuralın süreklilik ve istikrar kazanmış hâlidir. Doğadaki olaylar
arasında görülen ve sürekli tekrarlanan ilişkiye yasa denir. Yasalar, gözlem ve deneylerle desteklenip
kanıtlanmış genel prensiplerdir. Tipik olarak bilimsel yasalar, tarihi kayıtlardaki deney ve
gözlemlerle örtüşen kısıtlı ilkeler kümesidir. Bilimsel yasalar teorilere nazaran olgular hakkında
daha az bilgi verir.

22
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
YASA (BİLİMSEL KANUN)
 Fizik biliminde fiziksel kanunlar, biyolojide Mendel Kanunları denilen kanunları bu türden
kanunlardır. Bu tür bilimsel kanunlar bir takım bilimsel doğrular ve kurallarla desteklenir. Genel
kanının aksine, kanıtlanan teori (kuram) kanun olmaz; o teori olarak kalmaya devam eder. Kanunla
teori arasında doğrudan, tamamlayıcı bir ilişki yoktur.Yasalara şunları örnek olarak verebiliriz:
Kütlenin korunumu yasası
Enerjinin korunumu yasası
Sabit oranlar yasası
Yerçekimi yasası

23
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
YASA (BİLİMSEL KANUN)
 Yasa, olgularca doğrulanmış olmalıdır. Bu özelliklere bakarak, “bilimsel yasa”yı şimdiye kadar tüm
gözlem veya deney sonuçlarının doğruladığı olgusal içerikli bir genelleme olarak tanımlayabiliriz.
Yasalara deneysel genellemelerle varılabilir, örneğin “su 100 0C’de kaynar” ifadesi deneysel
genelleme ile elde edilmiş yasadır.

24
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
TEORİ (KURAM)
 Teori, bilgi üretme sürecinde ortaya atılan geçerlik ve güvenilirliği bilimsel yöntemle saptanmış genel
bilgi ve açıklamalardır. Teori birçok bilim adamı tarafından doğruluğu kabul edilen gerçeklere denir. Bilim
dünyasında her zaman için kabul edilen bir teorinin, yanlışlığı yeni yapılan araştırmalarla ortaya konabilir.
 Bilinen belli başlı teorilere şunları örnek verebiliriz:
Atom teorileri
Öğrenme teorileri
Asit-baz teorileri
Belirsizlik teorisi
Hareketli kıtalar teorisi
Motivasyon teorileri

25
 BİLİMSEL DÜŞÜNME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
TEORİ (KURAM)
 Teori, toplumsal gerçekliği anlaşılır hâle getiren bir kavramlar kümesidir. Teori, daha önce yapılmış
olan bilimsel araştırmalar sonucu elde edilen bilgiler üzerine kuruludur. Bilim insanları, teorik
yaklaşımlardan birini tercih ederken, toplumsal gerçekliği en güvenilir ve geçerli bir şekilde
açıkladığını düşündüğü bir teorik yaklaşımı tercih eder. Güçlü bir teoriden söz edebilmek için
kavramlar açık, net ve kısa olmalı, basit ve anlaşılır olmalı, eleştirel olmalı, daha geniş toplumsal
gruplara genellenebilir olmalıdır

26
 YARARLANILAN KAYNAKLAR
 Arslan, A. (2019). Felsefeye Giriş, 30. Baskı, Ankara: Vadi Yayınları
 Balcı, A. (2015). Sosyal Bilimlerde Araştırma, Ankara: Pegem Akademi. 11. Baskı, Ankara
 Coşkun, R. Altınışık, R., Yıldırım, E., (2017). 9. Bsk., Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamaları, Sakarya: Sakarya Kitabevi
 Edgar, E. A. and Sedwick, P. (2007). Kültürel Kuramda Anahtar Kavramlar, (Çev.: Karaşahan, M.), İstanbul: Açılım Kitap.
 Güven, S. (2017). Toplum Biliminde Araştırma Yöntemleri, Bursa: Ezgi Yayınları
 İslamoğlu, A. H. (2019). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, İstanbul: Beta Yayıncılık
 Karasar, N. (2016). Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım
 Koyre, A. (2014). Yeniçağ Biliminin Doğuşu, Ankara: Gündoğan Yayınları
 Kuhn, T. (2021). Bilimsel Devrimlerin Yapısı, (Çev. Nilüfer Kuyaş), İstanbul: Kırmızı Yayınları
 Neuman, W. L. (2020). Toplumsal Araştırma Yöntemleri, Siyasal Kitabevi
 Özlem, D. (2003). Bilim Felsefesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi
 Seyidoğlu, H. (2020). Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, 12. Baskı, İstanbul: Güzem Can Yayınları
 Ströker, E. (2005). Bilim Kuramına Giriş, İstanbul: İnkılap Kitabevi
 Topdemir, H. G., Unat Y. (2019) Bilim Tarihi ve Felsefesi, PEGEM AKADEMİ, 1. Baskı: Eylül 2019, Ankara
 Tutar, H. Erdem A.T. (2020), Örnekleriyle Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Ankara, Seçkin Yayıncılık
 Yıldırım, C. (2020). Bilim Felsefesi, 22. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi
 Ünal, S. (2019). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Atatürk Üniversitesi.
 Şimşek, A. (2018). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Anadolu Üniversitesi

27