ARATIRMANIN DZAYNI VE VER ANALZ

DENEYSEL DESENLER

DENEYSEL DESENLER
Aratrmada desen gelitirme sosyal bilimler zerine aratrma yapanlar iin nemli
bir konudur. Geerli ve gvenilir bilimsel bilgiye ulamak, bilimsel aratrmann temel
amacdr.
Aratrma deseni (modeli), aratrmacnn sorularn cevaplamak ya da hipotezlerini
test etmek amacyla aratrmac tarafndan gelitirilen bir plandr. (Bykztrk ve ark., 2011)
Aratrma desenlerini veri toplama tekniine gre ikiye ayrmak mmkndr.
Belgesel (documentery) aratrmalar, ktphane ve ariv taramasna dayanr.
Grgl (ampirik) aratrmalar ise aratrma sorularn yantlamak ya da hipotezlerini
test etmek iin ihtiya duyulan verilerin gzlem ile toplanmasn gerektirir. Grgl
aratrmalar deneysel ve tarama tr aratrma desenleri olarak iki balkta ele alnabilir.
Deneysel desenlere balamadan nce deneyi tanmlayalm. Deney; bilimsel bir gerei
gstermek, bir yasay dorulamak, bir varsaym (hipotezi) kantlamak amacyla yaplan
ilem, tecrbe. (TDK)
Deneysel desen (model) ise aratrmacn kontrol altnda deikenler arasndaki
neden-sonu ilikilerini kefetmek iin gzlenmek istenen verilerin retildii aratrma
alandr (Bykztrk, 2000; Karasar, 2005; Sencer, 1978). Bu aratrmada bamsz
deikendeki deiimin (varyansn), baml deikendeki deiime etkisi anlalmaya
allr.
Fraenkel ve Wallen, tm deneysel aratrmalarn altnda yatan temel fikri, baz eyleri
dene ve neler olup bittiini sistematik olarak gzle eklinde aklamaktadr. Yazarlar,
deneysel desenlerin iki temel koulunu ise u ekilde aklamaktadrlar:
1) Baml deiken zerindeki etkileri karlatrlan ve bamsz deikeni
tanmlayan en az iki farkl koulun olmas;
2) Bamsz deikenin aratrmac tarafndan dorudan maniple edilmesidir.

Deneysel deseni tanmlarken kullandmz deiken kavram ise, bir deneyin gidiat
dorultusunda, deiebilir olan deerlerin niceliini ifade eder.
Baml Deiken (dependent variable): Baml deiken neden-sonu ilikisindeki
sonu anlamna gelmektir. Bu iliki matematikte Y= f(x) olarak gsterilir ve Y baml
deikeni temsil eder (Hovardaolu, 2000; s.3).
Bamsz Deiken (independent variable): Bir aratrmada, baml deiken
zerindeki etkisi incelenen deikene bamsz deiken denir. Matematikteki Y= f(x) eitlii
temel alnrsa, x bamsz deikendir (Hovardaolu, 2000).
Bir aratrmann genel olarak iki temel hedefi vardr. Bunlardan biri, bamsz
deikenin etkisi hakknda gereki, bir sonuca ulamak; dieri ise aratrmadan elde edilen
bulgular eitli evren ve ortamlara genelleyebilmektir. Literatrde bu iki hedef, i ve d
geerlik olarak adlandrlmaktadr (Hovardaolu, 2000).
Bamsz deikenin etkisi konusunda gereki bir fikir sahibi olmak iin alnmas
gereken nlemler i geerlik konusuyla balantldr. Bamsz deikenin etkisini gzlemek
iin alnan nlemler, uygulanan kontrol teknikleri, i geerlii arttran etkenlerdir. D
geerlik, bulgularn genellenebilme derecesidir. Bulgularn genellenebildii evren bydke,
aratrmann d geerlii artacaktr (Hovardaolu, 2000).
rnein; Kanser hastalnn tedavisi iin X1 ve X2 ilalarnn gelitirildiini
dnelim. Bu rnekte baml deiken; kanser hastalnn iyileme durumudur. Bamsz
deiken ise X1 ve X2 ilalardr. Baml deiken olan kanser hastalnn iyileme
durumunda meydana gelen gelimenin nedeni X1 veya X2 ilalar ise aratrmann i geerlii
salanm olur. X irketinin gelitirdii ilalar (X1 ve X2) kanseri iyiletiriyor, diyebiliyorsak
aratrmann d geerlii salanm olur.
Aratrmalarda i ve d geerlii tehdit eden pek ok faktr vardr. Bu faktrlerden
bazlar unlardr:
Geerlii Tehdit Eden Faktrler:

1. Denek Seimi: rnekleme seilen elemanlar (denekler) ya eletirilerek ya da

yansz atama ile gruplara ayrlmaldr. Yanl gruplama yaplrsa daha balangta ayr zellikte
gruplarn domasna neden olabilir. rnein; geleneksel yntem ile yaplandrmac yntemin
problem zme becerileri zerine etkisinin aratrld bir aratrmada, denek gruplarndan
birini daha zeki rencilerden oluturursak, bu retim yntemlerinin deneme sonularnn
karlatrlmasna engel olabilir.
2. Deneklerin Olgunlamas: Deneklerin zamanla fizyolojik ve psikolojik ynlerden
olgunlamas (deimesi) baml deiken zerinde grlebilecek, deney ncesi-deney
sonras ayrln bir nedeni olabilir. Fizyolojik ve psikolojik deimelerin hzl olduu
deneklerle yaplan aratrmalarda bu faktre dikkat edilmesi gerekir. rnein; ergenlik
anda olan bir grupla yaplan aratrmada geliim ok hzl olduu iin sonular farkl
kabilir.
3. Veri Toplama Arac: Testlerin farkl kiilerce verilmesi, deney ncesi-deney
sonras farkl testlerin uygulanmas sonularn farkl kmasna neden olabilir. Bu nedenle
olabildiince ayn ilemler uygulanmaldr. rnein; lman bir retmenle sert tutumlu bir
retmenin uygulad teste renciler farkl tutumda yant verebilir. Veya veriyi eer
gzlemciler topluyorsa farkl gzlemciler olaylar farkl deerlendirebilir.
4. Deneklerin Gemii: Deneklerin gemi yaantlaryla ilgili bilinmeyen bir
deiken, denekleri etkileyebilir. Aratrmaclar deneklerin gemi etkilerinden saknmak iin,
ayn deneyimlere sahip denek gruplar seerler.
5. Denek Kayb Etkisi: denekler deney baladktan sonra eitli nedenlerle deneyden
ayrlabilirler. Denek kaybnn sonular zerindeki etkisini azaltmak iin byk denek gruplar
seilmelidir. rnein 10 kiilik bir gruptan iki kiinin ayrlmasnda etkilenme oran % 20 iken
50 kiilik bir gruptan iki kiinin ayrlmasnda bu oran % 4tr.
6. ntest ( Deney ncesi lm) Etkisi: Ayn testin ayn deneklere belirli aralklarla
iki kez uygulanmas kiinin ntest uygulamasyla testin formuna ve ieriine aina olmas
nedeniyle sontest puanlar zerinde belli bir etkiye sahip olabilir. ntest denekler iin
gdleyici, uyarc olabilir.

7. statistiksek Regresyon: Birinci lmede ok iyi, ok kt puan alm deneklerin,

sonraki lmelerde genellikle tm grubun ortalamasna doru kaydklar grlmektedir. Bu
ularda bulunmada ans faktrnn olduka etkisi bulunmaktadr. Ancak ayn bireylerin her
zaman ok iyi ya da ok kt olmas beklenemez. Bu nedenle de sonraki lmelerde nce ok
iyi olanlar biraz daha az iyi, ok kt olanlar ise biraz daha az kt olmaktadr.
8. Etkileme Etkisi: baml deiken zerinde etkisi incelenmeyen iki ya da daha
fazla

deikenin

kombinasyonu

bu

deikenlerin

birbirini

bamsz

bir

ekilde

etkilediklerinden daha fazla etkileyebilir. Bu etkiyi azaltmak iin deneklerin yansz atama ile
seilmesi gerekir.
9. Beklentilerin Etkisi: Deneklerde ya da aratrmaclarda deneysel koullar
hakknda oluan beklentiler, aratrma sonularn beklentiler ynnde etkileyebilir. rnein;
placebo etkisi. nsanlarda bir konu ile ilgili bir beklenti uyandrldktan sonra onlara sonucu
dorudan etkilemeyecek bir ilem uygulandnda sonu beklentiler ynnde olabilir. rnein
bir hastaya verilen ilalarn onu iyiletireceini syleyip ona ila yerine eker verildiinde
hastada bir iyileme grlr. Ayrca deneklere deney ncesinde deneysel koullar ve
uygulanacak testler hakknda bilgi verilmemesi gerekir. Bu da deneklerde bir beklenti
oluturarak sonular farkl bir ynde etkileyebilir.

D Geerlii Tehdit Eden Faktrler:

1. rnekleme Etkisi: Snrl bir alandan seilen kiiler genelleme yapacamz grubu
yani evreni temsil etmeyebilir. D geerlii artrmak iin aratrmay daha fazla sayda denek
zerinde yapmalyz.
2. Tepkisellik Etkisi ya da Beklentilerin Etkisi: Deneklerin deneyden habersiz
olmas gerekiyor. nk deneysel ileme dair bilgisi olanlar olmayanlara gre davranlarn
farkllatrabilir.
3. ntest-Deneysel Deiken Etkileim Etkisi: ntestin uygulanmad bir
deneydeki deneysel deikenin yol at deikenlik, ntestin uygulanaca bir deneyde
oluacak deikenlikten farkl olabilir.
4

Deneysel Desenleri Temel zellikleri

Fraenkel

ve

Wallen

(2006),

deneysel

desenlerin

drt

temel

zelliinden

bahsetmektedir.
1. Gruplarn Karlatrlmas: Deneysel almalarda genelde bir deney ve bir
kontrol grubu vardr. Eitim aratrmalarnda her iki grupta genellikle ilem alr. rnein;
bilgisayar destekli eitimin geleneksel ynteme gre renme zerindeki etkilerini inceleyen
bir aratrmac, kontrol grubunda doal srete ders ilenirken deney grubunda bu srece ek
olarak bilgisayar destekli eitim uygulamalarn da alr.
2. Bamsz Deikenin Maniple Edilmesi: Aratrmac bamsz deikenin ne
ekilde uygulanacana karar verir. Ayrca birde maniple edilemeyen deikenler vardr.
rnein; bir eitim aratrmasnda cinsiyet, ya, yerleim birimi vb. Bunlara seilmi
deikenler denir.
3. Sekisizlik: Sekisizlii aklamadan nce sekisiz atamay tanmlayalm. Sekisiz
atama deneklerin kontrol ya da deney grubuna yansz olarak atanmasdr. Burada seilecek
olan elemanlarn hepsinin seilme olasl birbirine eittir. Kk gruplar iin sekisiz
atamann pek ie yaramad sylenebilir. Byk gruplarda olduu durumlarda denk gruplarn
elde edilme olasl artar. Sekisiz atamaya izin verilmeyen veya mmkn olmad
durumlarda olabilir. Byle durumlarda aratrmac hazr gruplar zerinde alabilir.
4. Dsal Deikenleri Kontrol: Deneysel almalarda aratrmacnn ok fazla
kontrol olana vardr. Baml deiken ile ilikisi olan ancak almada test edilmeyecek
olan ve dsal deikenler olarak bilinen deikenlerin kontrol edilmesi i ve d geerlii de
arttracaktr. Bir deneysel almada dsal deikenlerin etkisini azaltmak veya kaldrmak
iin u yntemler kullanlabilir (Bykztrk ve ark., 2011):
a. Sekisizlik: Gruplara sekisiz atama varsa gruplar denk kabul edilir.

b. Dsal deikeni sabit tutmak: rnein; cinsiyet baml deiken zerinde

etkili ise grubu sadece kzlardan semek.
c. Dsal deikeni almaya dhil etmek: Bir nceki rnekte almada hem
kzlar hem erkeler varsa sonuta cinsiyetin etkisini istatistiksel modele dhil
etmek.
d. Eletirme: Dsal deikene gre deneklerin eletirilmesi ve iki gruba
ayrlmas sonucunda farkn sadece deneysel ilemden kaynakland iddia
edilebilir.
e. Kovaryans analizi: Bir deneysel ilemin ya da faktrn baml deiken
zerindeki etkisi incelenirken baml deikenle ilikili olduu dnlen
bir ya da daha ok deikenin kontrol edilerek, ortalama puanlarn
karlatrlmasnn tanmlayan kovaryans analizidir. (Bykztrk, 2009)
DENEYSEL DESEN TRLER
Deneysel desenleri sekisizlik temelinde ve deneme koullarna gre olmak zere iki
temel grupta toplayabiliriz.
1. SEKSZLK TEMELNDE DENEYSEL DESEN TRLER

ekil.1.

Sekisizlik Temelinde Deneysel Desen eitleri

Sekisizlik temelinde deneysel desenleri zayf, gerek ve yar deneysel desenler olmak
zere 3 grupta toplayabiliriz.
1.1. Zayf Deneysel Desenler
Zayf desenlerin ortak zellii desende i geerlilii tehdit eden faktrlerin kontrol
edilememesi ve sekisizliin sz konusu olmamasdr.
1.1.1. Tek grup ntest-sontest desen
Tek bir grup
Uygulama ncesi ntest
Uygulama sonras sontest
Ayn denekler
Ayn lme aralar kullanlr.
Sekisizlik ve eletirme yoktur.

Grup

ntest

lem

Sontest

O1

O2

Tablo.1. Tek grup ntest-sontest desen (The one group pretest-posttest design)
1.1.2. Statik grup karlatrmal desen
Hazr gruplar kullanlr.
Sekisiz atama ve eletirme yoktur.
Deney ve kontrol grubu vardr.

Grup

lem

Sontest

O1

O2

Tablo.2. Statik grup karlatrmal desen (The static-group comparison design)

1.1.3. Statik grup ntest-sontest desen
Sekisiz atama yoktur.
Gruplarn balangtaki nitelikleri deiimin llmesine ve test edilmesine imkn
verir.
Desen ilem koullar ve tekrarl lmler vardr.
Grup

ntest

lem

Sontest

O1

O3

O2

O4

Tablo.3. Statik grup ntest-sontest desen (The static-group pretest-posttest design)

1.2. Gerek Deneysel Desenler

1.2.1. ntest-sontest kontrol gruplu sekisiz desen
8

 Eitim ve psikolojide kullanlr.

Sekisiz atama ile iki grup oluturulur.
Baml deiken ile ilgili lmler alnr.

Grup

ntest

lem

Sontest

D (deney)

O1

O3

K (kontrol)

O2

O4

Tablo.4. ntest-sontest kontrol gruplu sekisiz desen (The randomized pretest-postest

control group design)
1.2.2. Sontest kontrol gruplu sekisiz desen
Baml deikene ait lmler elde etmek iin ntest yaplmaz.

Grup

lem

Sontest

D (deney)

O3

K (kontrol)

O4

Tablo.5. Sontest kontrol gruplu sekisiz desen (The randomized posttest-only control
group design)
1.2.3. Eletirilmi sekisiz desen
1.2.3.1.ntest-sontest eletirilmi gruplu sekisiz desen

Grup

ntest

lem

Sontest

D (deney)

MR

O1

K (kontrol)

MR

O2

O3

O4

Tablo.6. ntest-sontest eletirilmi gruplu sekisiz grup

1.2.3.2.Sontest eletirilmi gruplu sekisiz desen

Grup
D(deney)

MR

K (kontrol)

MR

lem

Sontest

O3
O4

Tablo.7. Sontest eletirilmi gruplu sekisiz desen

1.3. Yar Deneysel Desenler
Sekisiz atama iermez!
1.3.1. Eletirilmi desen
Sekisiz atama iermez
Hazr gruplardan ikisi belli deikenlere gre eletirilir.
Eletirilen gruplar ilem grubuna sekisiz atanr.
Deney ncesi ntest verilebilir ya da verilmeyebilir.
1.3.1.1.ntest-sontest eletirilmi kontrol gruplu desen
Grup

ntest

lem

Sontest

O3

D (deney)

O1

K (kontrol)

O2

10

O4

Tablo.8. ntest-sontest eletirilmi kontrol gruplu desen

1.3.1.2.Sontest eletirilmi kontrol gruplu desen

Grup
D (deney)

K (kontrol)

lem

Sontest

O1
O2

Tablo.9. Sontest eletirilmi kontrol gruplu desen

1.3.2. Zaman serisi desen

Grup
G

lem ncesi lmeler

O1

O2

O3

lem
O4

lem sonras lmeler

O5

O6

O7

O8

Tablo.10. Zaman serisi desen (Time series design)

Tek bir grup zerinde X ileminin etkisi test etmek iin,
Deney ncesi ve sonras birok test uygulanr.
Ayn kiiler zerinde ve ayn deikene ait lmler yaplr.
ncesine gre dikkate deer bir deimenin olmas ve sonrasnda kararllk
gstermesi ilemin baml deiken zerinde etkili olduunu gsterir.
Tekrarl lmlerin says probleme gre deiir.
Zamana bal deiim gstermek iin izgi grafii kullanlr.
X ekseni hafta, ay, yl vb. gsterir.
Y deikeni ise llen baml deikene ait deerleri gsterir.

11

 Testin ncesi ve sonras ile ilgilenilir ancak temek odak deneyin hemen ncesi ve
hemen sonras arasndaki farktr.

Grafik.1. Zaman serisi deseni iin rnek

2. DENEME

KOULLARINA

GRE

DENEYSEL

DESEN

TRLER

(FAKTRYEL DESENLER)
Baml deiken zerinde ayn zamanda iki ya da daha fazla bamsz deikenin
(faktrn) etkinlerini incelenmesine olanak tanr.
Bamsz deikenlerin baml deiken zerindeki ortak etkisini de test edebilir.

ekil.2. Deneme Koullarna Gre Deneysel Desen eitleri

2.1. Gruplararas faktryel desenler

12

 ki farkl retim ynetiminin (drama ile retim ile karikatrle retim) ngilizce
renme dzeyi zerindeki etkilerinin aratrld bir almada, aratrmac
cinsiyetin etkisi ile uygulanan yntem ile cinsiyetin ortak etkisini de test edebilir.

Grup

Cinsiyet

(Faktr 1)

(Faktr 2)

Deney 1

Deney 2

lem

Sontest

1. Kadn

X1 (Drama)

O1 (ng. Testi)

2. Erkek

X1 (Drama)

O2 (ng. Testi)

1. Kadn

X2 (Karikatr)

O3 (ng. Testi)

2. Erkek

X2 (Karikatr)

O4 (ng. Testi)

Tablo.11. Gruplar Aras Faktryel Desenler (Between groups factorial design) RNEK
2.2. Gruplarii faktryel desenler
En az iki bamsz deikenin baml deiken zerindeki temel etkilerini ve
ortak etkilerini test etmeye olanak verir.
rnek:
Harf trnn (normal ve italik) ve hece uzunluunun (iki harf ve harf) hatrlama
dzeyine etkisinin incelendii bir alma dnelim.
Deneme koulu iin e gruplar oluturduunu alt gruplar da sekisiz atadn
varsayalm.

likili lmler
A1 (Normal)

A2 (talik)

B1

B2

B1

B2

Grup

(iki harf)

( harf)

(iki harf)

( harf)

O1

O2

O3

O4

Tablo.12. Gruplarii Faktryel Desenler (Within groups factorial design) - RNEK

almada, normal harf trnde iki ve harfli hecelerin; italik harf trnde yine
iki ve harfli hecelerin ezberlettirilir.
13

 Daha sonra ezberlenen hecelerin hatrlanma dzeyleri llr.

Etki testlerini yapmak iin ANOVA(tek ynl varyans analizi) kullanlr.
Ayn deneklerle gelitirilen bu almada lmeler aras makul sreler braklmas
lmede sra etkisinin kontrolnde nem kazanr.

2.3. Kark desenler

Baml deiken zerinde etkisi incelenen en az iki bamsz deiken var.
Bamsz deikenlerden biri deneysel ilem koullarn, dieri deneklerin farkl
zamanlardaki tekrarl lmlerini tanmlar.

AGrup(A)

Denemeler, tekrarl lmler(B)

B1

B2

Bq

A1

A2

Ap

Tablo.13. Kark desen (Mixed design)

14

KAYNAKLAR
Bykztrk, ener. (2001). Deneysel Desenler. Ankara: Pegem Yaynclk.
Bykztrk, ener. (2009). Veri Analizi El Kitab. (10. bask). Ankara: Pegem Akademi.
Bykztrk, ., akmak, E. K., Akgn, . A., Karadeniz, ., Demirel, F. (2011). Bilimsel
Aratrma Yntemleri. (8.bask). Ankara: Pegem Akademi.
Fraenkel, J. R. & Wallen, N. E. (2009). How to design and evaluate research in education.
(7. bask). New York: McGraw-Hill nternational Edition.
Hovardaolu, Selim. (2000). Davran Bilimleri in Aratrma Teknikleri. Ankara: VE-GA
Yaynlar.
Karasar, Niyazi. (2005). Bilimsel Aratrma Yntemi (15. bask). Ankara: Nobel Yayn
Datm.
Trk Dil Kurumu (http://tdkterim.gov.tr/bts/)

15