KÖRLEME

Herhangi bir deneyde deney sonucunu

etkileyebilecek birçok, hata kaynağı vardır.
Bu kaynaklardan birisi de denek ya da
araştırıcı tarafından ortaya çıkarılabilecek
yan tutma olayıdır. Yan tutma deneyin her
aşamasında ortaya çıkabilir.
Deneğin kendisinin hangi grupta olduğunu
ve/veya araştırıcının hangi grupta olduğunu
bilmesi durumunda ortaya çıkacak yan
tutmayı gidermenin en temel yolu körleme
ya da farkına vardırmama ilkesinin
uygulanmasıdır. Bir deney körlemesiz ya da
körlemeli olarak düzenlenebilir. Körleme ise
tek ya da ikili körleme şeklinde olabilir.
KÖRLEMESİZ DENEY DÜZENİ

Bazı deneylerde araştırıcı deneğin, denek de

kendisinin hangi grupta(deney-kontrol)
olduğunu bilmesi gerekir. Bu düzene körlemesiz
deney denir. Körlemesiz deneyin iyi yönü
deneyin kolay düzenlenmesi ve araştırıcının
deneği tanıdığı için ilaca devam edip
etmemesine kolay karar verebilmesidir. En
önemli dezavantajı ise yan tutma sorununun
ortaya çıkmasıdır.
 TEK KÖRLEMELİ DENEY
DÜZENİ
Tek körlemeli düzende sadece araştırıcı deneğin
hangi grupta olduğunu bilir, denek bilmez. Bu
yöntemin iyi yanı deneyin kolay düzenlenmesi ve
araştırıcı deneğin hangi grupta olduğunu bildiği
için ilaca devam edip etmemesine kolay karar
verebilmesidir. Dezavantajı ise; araştırıcının yan
tutma olasılığının bulunmasıdır.
 İKİLİ KÖRLEMELİ DENEY
DÜZENİ
İkili körleme yöntemiyle düzenlenen deneyde
deneğin hangi grupta olduğunu hem araştırıcı
hem de denek bilmez. Bu yöntem denek ve
araştırıcıdan kaynaklanabilecek yan tutma
olasılığını azalttığı için en ideal olanıdır. Hiçbir
düzen yan tutma olasılığını tümüyle gideremez .
Ancak iyi düzenlenen bir deneyde bu olasılık en
aza indirilebilir. İkili körlemeli deneylerin
düzenlemesi ve yürütümü daha zordur.
 DENEY
Etkisi ölçülecek etkenin belirli kurallar
ve koşullar altında deneklere uygulanması,
deneklerin etkene verdiği yanıtların ölçümü
ve elde edilen sonuçların karşılaştırılarak
karara varılması işlemlerini içeren bir
yöntemdir.
 Etken, etkisi ölçülecek veya karşılaştırılacak
değişkendir. Örneğin, bir ilacın değişik dozları,
değişik beslenme biçimleri, aynı hastalığa karşı
değişik ilaçlar birer etken olabilir.
DENEYİN TEMEL İLKELERİ

1. Kontrol kullanmak
2. Yan tutmaktan sakınmak
3. Farkına vardırmamak
4. Uygun ölçü bulmak
5. Yeter sayıda denek kullanmak
 1. Kontrol Kullanmak

Denekler birbirine benzeyen gruplara

ayrılır. Grupların bazılarına etkisi incelenecek
etken uygulanır, diğerlerine uygulanmaz.
İncelenecek etkenin uygulanmadığı gruba
kontrol grubu denir.
• Örneğin, tifo aşısının tifodan korunmada etkin
olup olmadığını incelemek istesek öncelikle
hiç aşılanmamış kişileri aynı koşullar altında
eşit iki gruba ayırırız. Bir gruba aşı uygular
diğerine uygulamayız. Her iki grubu bir süre
izler ve her iki grupta hastalananların sayısını
birbiri ile karşılaştırırız. Bu deneyde
aşılanmayanlar kontrol grubunu oluşturur.

10
 2. Yan Tutmaktan Sakınmak

• Araştırmacı bazen bilerek ya da bilmeden

araştırmanın sonucunu olumsuz yönde
etkileyebilecek bir davranış içine girebilir.
Kendi isteği dışında deneyin hemen her
aşamasında farkında olmadan yan tutabilir.
Bu durum bazen bilinçli olarak da
yapılabilir. Her iki durumda da araştırma
sonucuna güvenilmez.
• Örneklem seçiminde yan tutma
• Deney ve kontrol gruplarını seçerken yan
tutma
• Deney ortamının düzenlenmesinde yan
tutma
• Ölçümleri yaparken yan tutma
• Sonuçların yorumlanmasında yan tutma
• Yedek denek yerleştirme
 3. Farkına Vardırmamak

Deneklerin hangi grupta olduklarını

bilmemeleri gerekir. Bu yapılmazsa işe
kişisel etmenler karışır. Bunu önlemek
için kontrol grubuna etkin madde
içermeyen aynı farmasotik biçimde ilaç
verilir. Bu ilaçlara placebo denir.
 4. Uygun Ölçü Bulmak
• Deney sonucunun değerli olabilmesi için
incelenen etmenin etkisini ölçecek iyi bir ölçü
bulmak gerekir. Bazı durumlarda bu ölçünün
saptanması gerçekten zordur.
• Bir aşının etkisini incelerken ölçü genellikle
morbidite hızıdır. Ancak aşılarda enfeksiyon
hafif geçerse ölçü olarak morbiditenin alınması
doğru olmaz. Bu yüzden araştırıp en uygun
ölçüyü bulmadan deneye başlanmamalıdır.
14
 5. Yeter Sayıda Denek Kullanmak

Bir deney sonucunun geçerli olabilmesini

sağlayan faktörlerin en önemlilerinden biri de
deneyde yeter sayıda denek kullanmak ya da
deneyi yeter sayıda tekrarlamaktır. Az denekle
çalışılan ya da az sayıda tekrarlanan bir
deneyden elde edilecek sonucun raslantı
sonucu elde edilmesi olasılığı çok yüksektir.
 DENEYSEL HATA
Deneklerin uygulanan etkene
verdikleri yanıtları, uygulanan etken
dışında diğer bazı etkenlerde etkiler. Bu
etkenlerin bir bölümünü araştırıcı kontrol
edebilir, bir bölümünü ise kontrol
edemez. Kontrol edebileceği halde
edilmeyen ya da kontrol edilmesine
olanak olmayan etkenlerin etkisi
deneysel hatayı oluşturur.
 Bunu örnek bir deney ile inceleyelim:
Deney Problemi:
• Bir toplumda ilköğretim 4. sınıf
öğrencilerine iki ayrı yöntemle kişisel
hijyen konusunda sağlık eğitimi
yapılacaktır.
• Bir grup öğrenciye yalnız konferans ile
bir grup öğrenciye ise göze-kulağa hitap
edecek araçlarla eğitim uygulanacak ve
her iki yöntemin eğiticilik başarıları
karşılaştırılacaktır.
• Bu eğitimler ayrı eğitimciler tarafından
17
uygulanacaktır.
• Bu yöntemlerin başarısı eğitim sonrası
uygulanacak testten (ölçekten) öğrencilerin
alacakları puanla ölçülecektir.
• Bu deney o bölgede bulunan devlet
ilköğretim okulları arasından seçilecek
değişik okullarda yapılacaktır.
• Böyle bir durumda ortaya
çıkabilecek hatalar şunlardır:

18
• Bu deneyde öğrenciler, iki ayrı eğitim
yöntemine rasgele atanacaklarından dolayı her
bir öğrencinin hangi eğitim yöntemi ile
eğitileceği şansa bırakılır.
• Bir eğitim yöntemine atanan öğrenciler şansa
bağlı olarak, diğerine atananlardan daha zeki,
çalışkan, sosyo-ekonomik düzeyi daha yüksek
ve konu ile daha fazla ilgili olabilirler.

19
• Bunun sonucunda öğrencilerin aldıkları puanlar
daha yüksek olabilir. Bu iki yöntem arasında
farklılık bulunursa, bu farklılığın eğitim
yöntemlerinin etkinlik farkından değil, bu
yöntemlere seçilen öğrenciler arasındaki
farklılıktan olması muhtemeldir.
• Her iki eğitim yöntemine atanan
öğrenciler zeka düzeyi, sosyo-
ekonomik-kültürel özellikler ve
okullardaki eğitim uygulamaları
yönlerinden eşitlenirse bu tür
hatalardan kolayca sakınılabilir.

21
 Deneyin uygulanması ve deneyci
ile ilgili hatalar:
Eğitim gruplarından birisine;
• İyi bir sağlık eğitimcisinin atanması,
• Fiziksel özellikleri daha iyi bir sınıf verilmesi,
• Günün çok uygun bir saatinde eğitim yapılması,
• Eğitim için daha uzun süre verilmesi,
• Bazı önemli konular üzerinde daha fazla
durulması,vb.
22
 Deneysel hatayı azaltmak için;
1.Deneyi birkaç kez tekrarlamak,
Aynı koşullar altında deneyin tekrarlanması
deneysel hatanın azaltılmasında etkin olur.
Ancak tek başına çözüm değildir. Ayrıca,
zaman ve maliyetin artmasına neden olur.
2.Deney yöntemlerini iyileştirmek
• Özellikle tekrarlanan deneylerde elde
edilen bulguların karşılaştırılabilir olması
için deney her seferinde aynı ortam ve
koşullarda yapılmalıdır.
• İncelenen etkenin etkisini ölçecek uygun bir
ölçü bulunmalıdır.
• Deneyi yapan personelin iyi eğitilmiş
olması ve sürekli denetlenmesi gerekir.
• İyi malzeme, duyarlı ölçüm araçları
kullanmak ve fiziksel çevreyi denetlemek
gerekir.
3.Deneklerin Seçimi:
Deneklerin homojen olması deneysel
hatayı azaltan ve etkenin etkisinin ortaya
çıkarılmasını sağlayan önemli etmenlerden
birisidir. Gruplar arasında bir farklılık
saptandığın da bu farklılığın uygulanan
etkenden gelmesi, gruplardaki deneklerin
heterojen olmasından kaynaklanan bir
farklılık olmaması gerekir.
Gruplar oluşturulurken gruplara atanan
deneklerin birbirine benzer olması gerekir.
Bir grup sadece yaşlılardan, diğer grup
sadece gençlerden oluşturulmamalıdır.
• Başka bir değişle farklı gruplardaki
denekler aynı özelliklere sahip olmalıdır.
Örneğin, bir ilacın üç değişik dozunun etkisi
incelenmek istendiğin de üç gruba da
atanacak denekler birbirine benzer olmalıdır
ki, gruplar arasında farklılık bulunduğunda
bu farklılığın ilacın değişik dozlarından
kaynaklandığı ifade edilebilsin.
4.Ek Ölçümler:

Bazı deneylerde etkenin ortaya çıkardığı

etkinin ölçümü yanında ek ölçümlere de
gereksinim duyulabilir.
• Örneğin, çocuklara uygulanacak bir diyet
deneyinde çocukların deney başlangıcındaki
ağırlıklarının da ölçülmesi gerekir. Çünkü
diyete bağlı gelişme başlangıç ağırlığı ile
ilgili olabilir.
5.Uygun deney Düzeninin Kullanılması:

Deney düzeni, deneysel hatayı artıran

ya da azaltan bir faktör olabilir. Doğru ve
uygun bir düzen hatayı azaltırken, uygun
olmayan bir düzen hatayı artırabilir.
• Deneydeki değişken sayısına, etken sayısına,
etkenlerin düzeylerine, blok sayılarına ve daha
başka özelliklere göre bilimsel düzenler
geliştirilmiştir. Bunlardan en çok kullanılan
düzenler;
Rasgele Blok Düzeni , Latin Kare Düzeni,
Greko-Latin Kare Düzeni, Faktöryel Deney
Düzeni dir.

32
 Rasgele Blok Düzeni
• Bir deneyde etkenlerin, deneklerin, araştırma
personelinin, malzemelerin ve diğer faktörlerin
deney gruplarına rasgele atandığı ve herhangi bir
kısıtlamanın söz konusu olmadığı düzenlere
denir.
Bu düzene göre; mikrop türleri A,B,C,D tek tek
kartlara yazılır ve torbaya konur. Çekilen kart
geri konulmamak şartıyla torbadaki kartlar
çekilir, çekilen kartın üzerindeki harfler sırayla
yazılır. Bu işlem her raf için aynen uygulanır.
33
• Çekim sonunda;
Blok Etken Bu düzende raslantıya
bağlı olarak bazı etkenler
bazı bloklarda aynı sıraya
1) D B A C düşebilmektedir.
2) B C A D Örneğin A etkeni 1,2 ve
3. bloklarda ardı ardına 3
3) C B A D
kez 3. sırayı almıştır.
4) A C D B İncelenen konunun
özelliğine bağlı olarak bu
durum sistematik hata
olarak ortaya çıkabilir.

34
 Latin Kare Düzeni

• Bir etkenin iki değişkene göre incelendiği

düzenlerdir.

35
• Bu düzenin uygulanabilmesi için etken ve
değişkenlerin eşit sayıda olması, yani düzenin
kare biçiminde olması gerekir.
Sıra
Raf 1 2 3 4
1) A B C D

2) B C D A

C D A B
3)
D A B C
4)

36
 Sıra
Raf 1 2 3 4 Raf 1 2 3 4
B A D C D A B C
1) 1)
A B C D C B A D
2) 2)
C D B A A C D B
3) 3)
D C A B B D C A
4) 4)

Her etken her satırda ve sütunda bir kez

bulunduğu için rasgele blok düzeninin ortaya
çıkardığı sistematik hata giderilmiştir.
37
 Greko-Latin Kare Düzeni
• Bir etkenin üç değişkene göre incelendiği
deney düzenidir.
• Örneğin, bir etken haftanın günleri, günün
saatleri ve gözlemci değişkenlerine göre
incelenecek olursa greko-latin kare düzeni
kullanılır.
Etken A,B,C,D,E , Gözlemciler de G1,
G2, G3, G4, G5 harfleri ile sembolize
edilirse greko-latin kare düzeni şöyle
olabilir. 38
 Günün saatleri
Günler 08 12 16 20 24

Pazartesi AG1 BG3 CG5 DG2 EG4

Salı BG2 CG4 DG1 EG3 AG5

Çarşamba
CG3 DG5 EG2 AG4 BG1
Perşembe
DG4 EG1 AG3 BG5 CG2
Cuma
EG5 AG2 BG4 CG1 DG3

Greko-latin kare düzeninde her etken her gün ve saatte bir kez
görülmekte, ayrıca her gözlemci her gün ve saatte mutlaka bir
gözlem yapmaktadır. 39
 FAKTÖRYEL DENEY DÜZENİ
• İki ya da daha çok bağımsız değişkenin (bu
değişkenlere faktör diyeceğiz) değişik
düzeylerde deneye katılarak bağımlı değişken
(incelenen değişken ya da etkisi ölçülmek
istenen etken) üzerindeki etkileri ölçülmek
istenir.

40
• Burada faktörün değişik düzeylerde deneye
katılmasının anlamı şudur: örneğin, bir faktörü
var-yok diye nitelendirirsek bu faktör deneye
iki düzeyde, üstün-orta-zayıf olarak
nitelendirirsek üç düzeyde katılmış olur.

41
• Böylece bir faktörün düzey sayısı, o faktörün
deneye kaç değişik özellikte ya da durumda
katıldığını gösterir.

• Faktöryel deney düzenleri, deneye katılan

faktör sayısı ve bu faktörlerin sayılarına göre
şu şekillerde adlandırılır:

42
 İki faktörlü bir deneyde faktörlerin ikisi de iki
düzeyli ise;
2x2 ya da 2² faktöryel deney
 Üç faktörlü bir deneyde faktörlerin üçü de iki
düzeyli ise;
2x2x2 ya da 2³ faktöryel deney
 Hepsi iki düzeyli n faktör için genelleştirecek
olursak;
n
2 faktöryel deney
43
Örnek 1. 2x2 Faktöryel Deney Düzeni

Canlı doğum sırası ve ailenin sosyo-

ekonomik düzeylerinin çocuk gelişimine etkisi
faktör 1 faktör 2
canlı doğum sosyo-ekonomik durum
sırası yeterli yetersiz
1-3
4+
.

44
Örnek 2. 3² Faktöryel Deney Düzeni
canlı doğum sırası ve ailedeki kişi
sayısının çocuğun zeka düzeyine etkisi
faktör 1 faktör 2
Canlı doğum Ailedeki kişi sayısı
sırası ≤5 6-7 8+
1-3
4-5
6+
.
45
 Örnek 3. 2³ Faktöryel Deney Düzeni
Bölge, eğitim düzeyi ve gebelik
sayısının hemoglobin değeri üzerine etkisi
faktör 2
kentsel köysel
faktör 1 faktör 3- Gebelik sayısı
Eğitim düzeyi ≤3 4+ ≤3 4+
Okul bitirmemiş
Okul bitirmiş .
46