DAVRANIŞI AZALTMA TEKNİĞİ

1
SÖNME

Sönme, öğretmenin bir pekiştirme biçimi olarak normal koşullar

altında dikkati toplayan davranışı görmezden gelmesi, bir başka
deyişle davranışı ortadan kaldırmak için, çevrenin davranış
üzerindeki etkisini geri çekmesidir.

Sönme dikkat elde ederek artmış olan davranışları azaltmada etkili

bir uygulamadır.

İçsel pekiştireç (parmak emme, kendini uyarma gibi) sağlayan veya

saldırganlık gibi kendine ve başkasına zarar verebilecek
davranışların azaltılması için sönme uygun bir uygulama değildir.

2
Sönme uygulamasının etkililiği ile ilgili en önemli nokta tutarlılıktır.

Hedef davranışın azaltılmasında sönmenin etkili olabilmesi için

davranış her yapıldığında görmezden gelinmelidir.

Öğretmenin ve öğrenci ile ilgili diğer kişilerin de birbirleriyle

tutarlı olması kesinlikle şarttır.

3
Bazen de davranışta çeşitlenme görülebilir.

Bu sönme patlamasıdır.

Sönme patlaması sönme uygulamasının başlamasından sonra hedef

davranışın yoğunluğunun, sıklığının veya şiddetinin geçici olarak
artmasıdır.

Öğretmenler sönmeyi kullanmaya başlamadan önce patlama

aşamasında uygun olmayan davranışı görmezden gelip
gelemeyeceklerine karar vermelidir.

4
Pekiştirilmemesine rağmen sönme uygulaması sırasında
davranışın geçici olarak tekrar ortaya çıkabilir. Bu durum
ise kendiliğinden geri gelme olarak adlandırılır.

Kendiliğinden geri gelmede en önemli tehlike davranışın

yeniden dikkat ya da başka bir pekiştireç elde etmesidir.

Davranış tekrar ortaya çıktığında öğretmen hazırlıklı

olmalı, davranışı tutarlı bir şekilde görmezden gelmelidir.

5
Sönme Tekniğinin Kullanılmasının Uygun Olmadığı Durumlar
Hedef davranışı izleyen pekiştireçler belirlenemezse,

bu pekiştireçlerin geri çekilmesi mümkün değilse,

Öğrenciyle ilişkideki diğer kişiler sönme sürecini uygulayamayacaksa,

Hedef davranışı izleyen akran dikkati kontrol edilemiyorsa,

Pekiştirme kazaları olasılığı yüksekse,

Sönme patlaması süresince öğrencinin davranışı görmezden

gelinemiyorsa

Çevredeki diğer etkenler kontrol edilemiyorsa

6
Sönme Uygulamasının Olumlu Özellikleri

Sönme, sözel ya da bedensel zorlama kullanmaksızın uygun

olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir.

Öğrenciyle öğretmen arasında mücadeleye yol açmaz ve

öğrencinin benlik saygısı azalmaz.

Sönme, bir ceza uygulaması değildir.

Sönmenin etkisi dereceli olabilirken, etkililik süresi genellikle

uzundur.

Uygun olmayan davranış görmezden gelinirken uygun olan

davranışlar pekiştirilerek etkililiği artırılabilir. 7
TEPKİNİN BEDELİ

Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışı izleyen biçimde, öğrencinin

daha önce kazanmış olduğu pekiştireçlerin geri çekilmesidir.

Tepkinin bedelinin davranışları azaltmak amacıyla kullanılabilmesi için

öğrencinin daha önce belirli sayıda ya da miktarda pekiştireç elde
etmesi gerekir.

Bu uygulamada uygun olmayan davranışın ciddiyeti ile bağlantılı olarak

geri alınacak pekiştireç sayısına ya da miktarına önceden karar verilir.

Bu karara ilişkin olarak öğrenci sözlü ya da yazılı bir liste ile her
uygun olmayan davranışı için geri alınacak pekiştireç sayısı/miktarı ve
pekiştireç kaybetmesinin sonuçları hakkında bilgilendirilir.
8
Tepkinin bedelinin uygulanmasında dikkat edilmesi gereken noktalar;

Pekiştireç verme-alma dengesi iyi kurulmalıdır. Alınacak hiç pekiştireci

kalmamış bir öğrencinin uygun olmayan davranışları için borçlanması söz
konusu olmamalıdır.

Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışın hemen arkasından ve tutarlı bir

şekilde uygulanmalıdır.

Uygun olmayan davranışı izleyen pekiştireci geri alma süreci cezalandırıcı

olmamalıdır.

Öğretmen bu süreci pekiştireci geri alırken bağırıp kızarak değil uygun

davrandığında tekrar kazanabileceğini söyleyerek yönetmelidir.

Tepkinin bedeli uygun davranışların pekiştirilmesi ile birlikte kullanılmalı,

öğrenciye uygun davranışları için sıkça pekiştireç kazanma fırsatı
tanınmalıdır. 9
Tepkinin bedeli uygulaması farklı birkaç şekilde
uygulanabilir.

a- Tepkinin bedelinin sembol pekiştirme ile birlikte

kullanılmasıdır.

b- Öğrencilere belli bir zaman diliminde kullanacakları

pekiştireçler peşinen verilir. Bu pekiştireçler uygun
olmayan davranışları izleyen şekilde geri alınır.

10
Tepkinin bedeli uygulamasının olumlu özellikleri:
Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme uygulamaları ile
birlikte kullanılabilir.

Evde ve okulda kolayca kullanılabilir.

Tepkinin bedeli uygulaması davranışları azaltmada hızla etki

gösterir.

Etkisi uzun dönemlidir.

Tepkinin bedeli uygulamasının olumsuz özelliği:

Tepkinin bedeli uygulaması hoşa giden uyaranın geri çekilmesini
gerektiren cezaya dayalı bir uygulamadır ve bu nedenle cezanın
neden olduğu olumsuz özelliklere sahiptir.
11
MOLA
Mola bireyin uygun olmayan davranışını izleyen şekilde belirli bir
zaman dilimi için pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması anlamına
gelir.

Bir davranıştan sonra bir süre daha az pekiştirici olan bir ortam
sunulduğunda o davranışın ileride yapılma olasılığı azalır ya da
davranış tamamen ortadan kalkar.

Mola iki temel biçimde uygulanabilir.

1. Öğrencinin pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması
2. Pekiştireçlerin öğrenciden uzaklaştırılması.
12
1- Öğrencinin pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması
Birinci uygulamada öğrenci belli bir zaman dilimi için pekiştirme
kaynaklarından (pekiştirici etkinlik ya da ortamdan) fiziksel olarak
uzaklaştırılır.
Bu süreçte farklı uygulamalara yer verilebilir:
a. Öğrenci uygun olmayan davranışı sürdürürken gruptan
uzaklaştırılır, ancak bir köşeden ya da uzaktan arkadaşlarını ve
etkinlik alanını izlemesine izin verilir.
b. Öğrenci uygun olmayan davranışı nedeniyle etkinlik alanının dışına
alınır, ancak ortamdan uzaklaştırılmaz, pekiştirici çevre ya da
etkinliği izlemesine izin verilmez.
c. Öğrenci uygun olmayan davranışı izleyen bir şekilde pekiştirici
çevreden alınarak pekiştirici olmayan bir alana konulabilir 13
 İki açıdan mola odalarının mutlak değerlendirilmesi
gerekmektedir

•Odada geçirilecek süre

Odada geçirilecek süre 1-5 dak. arasında olmalıdır

•Odanın fiziksel özellikleri

Odada çocuğu tehdit edecek, korkutacak, fiziksel olarak
rahatsızlık verecek bir durum söz konusu olmamalıdır.

Aynı zamanda mola odasında çocuk için pekiştirici özellik taşıyan

nesneler bulundurulmamalıdır.

14
Mola uygulama sürecinde dikkat etmeleri gereken temel noktalar;
Mola tekniğini kullanmaya başlamadan önce mola tekniği ile
sonuçlanacak olan uygun olmayan davranışın ne olduğu
belirlenmelidir.

Çocuk/bireyin bu durumu anladığından emin olunmalıdır.

Uygun olmayan davranışı sergilediğinde bu tekniğin uygulanacağı

ve ne kadar süre ile uygulanacağı çocuğa anlatılmalıdır.

Uygun olmayan davranış gerçekleştiğinde davranışı öğretmen

tarafından betimlenmelidir.

Çocuk bu durumda davranışı için özür bulmaya çalışırsa bu özür

dinlenmemeli ve çocuğun mola odasına gitmesi sağlanmalıdır. 15
Canını yakmadan ancak sıkı bir biçimde tutarak mola odasına
götürülebilir.

Karşı çıkarsa ya da daha başka bağırmak, tekme atmak gibi uygun

olmayan davranışlar sergilerse mola süresinin arttığı söylenebilir.

Mola odasına gitmemek için sergilediği davranışlardan doğan

ortalığı dağıtma vb. durumları mola odasından çıktıktan sonra
çocuğa düzelttirilmelidir.

Çocuk mola odasına girdiğinde mola süresi başlatılır

Mola süresi bittiğinde çocuk alındığı ortama tekrar götürülür.

Öğretmen mola odasında çocuğun ne kadar iyi durduğuna ilişkin

yorumda bulunmamalıdır. 16
Öğrencinin bulunduğu etkinlik ve etkinlik alanının mola alanından
daha cazip olmasıdır. Aksi takdirde uygulamanın etkili olması
mümkün değildir.

Öğretmen etkili olmadığını fark ettiği anda mola uygulamasını

hemen sonlandırmalıdır.

Mola süresi gereğinden fazla uzatılmamalı, davranış durduktan

sonra en fazla 1-3 dakika içinde öğrencinin etkinlik alanına
dönmesi sağlanmalıdır.
Öğretmenler molayı zor davranışlar sergileyen öğrencileri sınıftan
uzaklaştırmanın bir yolu olarak kullanmamaya dikkat etmelidir.

17
Mola uygulamasının olumsuz bazı özellikleri;

Öğretmenin bu durumu öğrenciden kurtulmak olarak

değerlendirmesine yol açabilir.

Pek çok durumda (ortamın yeterince pekiştirici olmadığı durumlar

ya da mola alanının pekiştirici olduğu durumlar) etkili olmadığına
dair bulguların vardır.

Mola alanına gitme konusunda öğrencilerde dirence ve saldırgan

davranışlara neden olabilir.

Öğrencinin eğitim ortamından uzaklaştırılmasının akademik

performansını olumsuz etkiler.
18
Mola Uygulamasının Olumlu Özellikleri;

Mola ve olumlu pekiştirme süreçlerini bir arada kullanmak kolaydır.

Mola süreçlerinin etkisi oldukça hızlıdır ve bu etki uzun sürelidir.

Öğrenciyi eğitim ortamından uzaklaştırmadan da mola uygulamaları

yapılabilir.

Çok zorlayıcı davranışların (saldırganlık gibi) azaltılmasında etkili

bir seçenektir.

19
Aşırı Düzeltme Teknikleri İki tür aşırı düzeltme tekniği vardır:

1- Onarıcı Aşırı Düzeltme: Onarıcı aşırı düzeltmede çocuğun

ortamda oluşan bu uygun olmayan durumu aşırı bir biçimde
düzeltmesi sağlanır.

2- Olumlu AlıştırmaUygun olmayan davranışın sonucu olarak uygun

davranışın aşırı bir biçimde tekrarlanmasına olumlu alıştırma denir.
Bu uygulamada öğrenci uygun olmayan davranışı gösterdiğinde o
anda yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak
tanımlanarak öğrencinin uygun davranışı birkaç kez tekrar etmesi
sağlanır.
20
HOŞA GİTMEYEN UYARAN VERME
Hoşa Gitmeyen Uyaran Vermenin Yararları Nelerdir?
•Uygun olmayan davranışı hızla durdurur.

•Hoşa gitmeyen uyaran sunularak kabul edilebilen ile kabul

edilemeyen ya da güvenli ile tehlikeli gibi durumlar kolaylıkla
öğretilebilir.

•Bir çocuğun uygun olmayan davranışının sonunda hoşa gitmeyen

bir uyaranın veriliyor olması çocuğun çevresindekilerin uygun
olmayan durumun ne olduğunu anlamalarını sağlayabilir.

21
Koşulsuz İtici Uyaran: Çocuk ya da bireye uygun olmayan davranışı
nedeniyle bir rahatsızlık vermek ya da fiziksel olarak bir rahatsızlık
vermek yoluyla uygulanır.

Koşulsuz itici uyaran olarak her zaman dayak, fiziksel ceza gibi
uyaranlar kullanılmayabilir kimi zaman bazı kimyasal maddeler ya da
bazı aromatik sıvılar kullanılarak ta koşulsuz itici uyaran sunulabilir.

Koşullu İtici Uyaran: Koşulsuz itici uyaranla eşlenerek sunulan bir

uyaranın zamanla itici olma özelliği kazanması olarak tanımlanır.
Bir başka deyişle, zaman içinde olumsuz özellik taşıdığı öğrenilen
uyaranlardır.

Koşullu itici uyaranlar arasında en etkili ve yaygın olarak kullanılanı

sözel cezalardır. 22
Hoşa Gitmeyen Uyaran Sunmanın Olumsuz Yönleri;

Ceza davranışı azaltmaz, sadece baskılar yani cezanın varlığında

ortaya çıkmasını engeller.

İyi ve haklı nedenlere dayanmayan ceza başka davranış

sorunlarına yol açar.

Cezanın etkisi ceza vereni pekiştirebilir.

Ceza uygun davranışın ne olduğuna ilişkin bir ipucu sağlamaz.

Ceza veren kişi, öğrenciler için olumsuz bir modeldir.

23
Ceza, cezalandırılan öğrencide dargınlık ve içe kapanma gibi
olumsuz sonuçlara yol açabilir.

Ceza olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller.

Ceza güçlünün haklı olduğu imajı yaratabilir.

Cezalandırılan öğrencinin akademik çalışmalara yönlendirilmesi

güçleşir. Bu da ikinci bir cezayı, başarısızlığı getirir.

24
Kaynakça
TEKİN-İFTAR, E. (2001) Uygulamalı Davranış Analizi Dersi, Lisans Ders
Notlaıı» Anadolu Üniversitesi, Eskişehir
VURAN, S., OLÇAY GÜL, S. (2017) «Uygulamalı Davranış Analizi:
Davranış Azaltma Teknikleri» Eğiten Kitap Ankara,

25