DENEYSEL

VE
YARI DENEYSEL
ARAŞTIRMA TASARIMLARI

Öğr. Gör. Funda Veren

 Deneysel Çalışmalar

Deneysel çalışmalar bir yada daha fazla

etkenin deney grubu üzerinde olası etki
ve sonuçlarının kontrol grubuna göre faklı
olup olmadığını, fark varsa ne kadar
olduğunu göstermek için yapılan
çalışmalardır.
 Deneysel Çalışmalar

Deneysel araştırma neden sonuç ilişkilerini

belirlemek amacı ile doğrudan
araştırmacının kontrolü altında gözlenmek
istenen verilerin üretildiği araştırma
türüdür.
 Deneysel Çalışmalar

Araştırmacı araştırma sürecinde aktif

bir katılımcı olarak deneyin parçasıdır.
 Deneysel Çalışmalar

Tanımlayıcı ve/veya korelasyon türü

araştırmalarda var olan durum gözlenirken,
deneysel türde gözlenmek istenenlerin
araştırmacı tarafından üretilmesi söz
konusudur.
 Deneysel Çalışmalar
Deneme yaklaşımı ile yapılmış her araştırmada
mutlaka bir karşılaştırma vardır.

Bu belli bir şeyin kendi içindeki değişimleri ya da iki

şey arasındaki ayrımların karşılaştırılması
anlamına gelir.

Deneme ortamı yapay ya da doğal koşullarda fakat

araştırmacının kontrolü altında gerçekleştirilir.
 Deneysel Çalışmalar
Deneysel tasarımın amacı, nedenselliğin
incelenmesidir.

Bu amaca erişebilmek için tasarımın

temelini oluşturan girişimin (bağımsız
değişken) gerçek etkisinin bağımlı
değişkenin ölçülmesi yoluyla saptanması
gerekir.
 Deneysel Çalışmalar

Girişimin gerçek etkisini ortaya koyabilmek

için bulguların geçerliliğini etkileyebilecek
durumların tümüyle denetim altına alınması
zorunludur.
 Deneysel Çalışmalar

 Deneysel bir araştırmada amaçlar

genellikle hipotezler olarak ifade edilir.

 Böylece olayların olası nedenlerine ilişkin

yargılar sınanmış olur.
 Deneysel Çalışmaların Özellikleri
 Deney koşullarının ve değişkenlerin
maniplasyonu
 Kontrol grubu kullanılması
 Kontrol değişkenlerinin konsantre edilmesi
 Araştırma hipotezleri ile ilgili değişkenlerin maksimize
edilmesi
 Araştırma sonuçlarını etkileyebileceği düşünülen ve
deneyin bir parçası olmayan istenmeyen değişkenlerin
minimize edilmesi
 Karıştırıcı faktörlerin minimize edilmesi
 Deneysel Çalışmaların Özellikleri

 İç Geçerlilik: Bu deneysel çalışma ile elde edilen

sonuçlar gerçekten bir farklılık yarattı mı?

 Dış Geçerlilik: Bu sonuçlar benzer koşullarda,

benzer gruplara ne kadar genellenebilir?

 Sınırlılık ve yapaylık
 Deneysel Tasarımda 3 Önemli Özellik

 Gerçek deneysel tasarımda aşağıdaki üç

önemli özelliğin aynı anda sağlanma
zorunluluğu söz konusudur. Bunlar;

1. Yönetme (Maniplasyon)
2. Rasgele Dağıtım (Randomizasyon)
3. Denetim (Kontrol)
 Yönetme (Maniplasyon)

 Araştırmacının bağımsız değişkeni bilinçli

olarak değiştirip ilgili bağımlı değişken
üzerindeki etkisini gözlemesidir.

 Yönetme, denek gruplarından en az birine

“bir şeyler” yapmaktır.
Örnek 1.

Pediatri hemşirelerinin üniforma renklerinin hastanede

yatan çocuklarda gülümseme gibi pozitif duygusal
tepkilere yol açtığı şeklinde bir hipoteziniz olsun.

Bu örnekte bağımsız ya da durumu etkileyen değişken

üniforma rengidir. Bu durumun maniple edilmesi; bir
kısım hemşireye beyaz üniforma bir kısmına da pembe
üniforma giydirilmiş olarak ayrılması yoluyla
gerçekleştirilmiş olur.

Bu çalışmada iki grup çocuğun (birisi beyaz üniformalı ve

diğeri pembe üniformalı hemşirelerce bakım verilen iki
çocuk hasta grubu) duygusal tepkilerini (bağımlı
değişken) çocuklar hastaneye yattıktan 24 saat sonra
karşılaştırabiliriz.
Rasgele Dağıtım (Randomizasyon)

 Kişilerin evrenden yansız olarak seçilmesi

ve deney ve denetim (kontrol) gruplarına
yansız olarak atanması işlemidir.

 Rasgelelik temel olarak her deneğe her

hangi bir grupta yer almada eşit şans
vermedir.
 Denetim (Kontrol)

 Araştırmacının kontrol grubu kullanarak, deney

ortamında ve deney anında girişimin bağımlı değişken
üzerindeki tüm etkilerini denetleyebilmesidir.

 Deneysel bir çalışmada denetim terimi aslında tüm temel

deneysel etkinlikleri özetler; rasgele dağıtım, deneysel
kuralların özenle hazırlanması (deneysel protokolün
ayrıntılı olarak planlanması) ve bir kontrol grubu
kullanılması ile denetim elde edilir.
Örnek 1.

Hipotez: “ Prematüre bebeklerin diyetine eklenen “X”

karışımı büyümeyi etkiler” olsun.

Belirli bir grup prematüre bebeğin günlük diyetlerine iki

hafta boyunca vitamin ve diğer besin unsurlarından
oluşan özel bir karışım eklediğimizi düşünelim.

*İki hafta sonra bu bebeklerin ağırlığını tarttığımızda bu

tedavinin etkinliği konusunda bilgi verir mi?

Beslenme desteği (bağımsız değişken) ve *kilo artışı

(bağımlı değişken) arasında nedensel bir ilişki olduğunu
gösterir mi?
Deneysel Desenler
 Deneysel Araştırma Desenleri

Deneysel araştırma desenleri

Gerçek Yarı Deneme

deneysel deneysel öncesi
desenler desenler desenler
 Deneysel Tasarımlar
Boyut Desen Temel Özellikleri

Bağımsız Değişkenler Deneysel Bağımsız değişkenlerin maniplasyonu, kontrol

Üzerindeki Kontrol grubu, randomizasyon

Yarı Deneysel Bağımsız değişkenlerin maniplasyonu,

randomizasyon ya da kontrol grubu yok

Deneysel Olmayan Bağımsız değişkenlerin maniplasyonu yok

DENEYSEL TASARIMLAR
 Deneysel Tasarımlar

a. Ön Test- Son Test, Kontrol Gruplu Düzen

b. Son Test, Kontrol Gruplu Düzen
c. Solomon Dört Gruplu Düzen
d. Çoğul Etmenli Düzen (Faktöryel düzen)
 Ön Test- Son Test, Kontrol Gruplu Düzen / Desen

 Girişim öncesi uygulanan ön

test ile her iki grup gözlenir.

 Kontrol grubunun kullanılması

ile, iç geçerliliği tehlikeye
sokacak birçok etmenin etkisi
en aza indirilir.

 Sakınca: araştırmadan çekilme

durumunun bir grupta daha
fazla görülebilmesidir.

 Sakınca: sonuçların ancak

benzer gruplar ve benzer
alanlar için
genellenebilmesidir.
 Son Test, Kontrol Gruplu Düzen

 Bir önceki düzene çok

benzemekle birlikte ondan
daha az güçlüdür.

 İç geçerlilik tehditleri az oranda

bulunmaktadır.

 Ön test kullanılmadığı için

testten etkilenme söz konusu
değildir.

 Sakınca: ön testin olmaması,

girişimin etkisinin yönünü ve
gücünü saptamada yetersizliğe
yol açmasıdır.
 Solomon Dört Gruplu Düzen

 En kuvvetli deneysel yaklaşımdır.

 Yansız atama vardır.

 Son test ile girişimin etki derecesi

görülebilir.

 Örneklem büyüklüğünün artması

ile dış geçerlilik artar.

 İç geçerlilik düzeyi yüksektir.

 Ön testin uygulanmadığı 3. ve 4.
gruplar da testin etkisini
denetlemek için kullanılır.

 Yeterli sayıda grupları

oluşturmada güçlük yaşanabilir.
 Örnek 1.

Girişim: Hemşirelerin yaşlılara karşı olumlu tutum

geliştirmesini sağlamaya yönelik bir kurs programı

 Deney grubunun deney öncesinde tutumlarını ölçme

işlemi onların bu konuya karşı bilgi ve bilinç
kazanmasına katkıda bulunarak tutumlarını etkileyebilir.

 Bu durumda deney sonrası ölçülen tutumu

değerlendirirken bunun ne kadarının testin kendisinden,
ne kadarının girişimden kaynaklandığını bilemeyiz.
 Çoğul Etmenli Düzen
(Faktöryel düzen)
 İki ya da daha çok
değişkenin ve bunların
değişik düzeylerinin
(faktörlerin) etkisi
incelenebilir.

 Çoğunlukla kullanılan
faktöryel düzenler 2x2 ya
da 2x3 düzenlerdir.

 Çoklu nedenselliği
saptama açısından
güçlüdür.
Örnek 1.

Prematüre bebekler için iki terapötik stratejinin

karşılaştırılmasıyla ilgilendiğimizi varsayalım.

Yöntemin biri dokunsal, ikincisi ise işitsel uyarma içeriyor

olsun.

Aynı anda günlük uyaran miktarının bebeğin gelişimiyle

ilişkili olup olmadığını öğrenmek istiyoruz.

Araştırma için bağımlı değişkenler, bebeğin gelişimi, kilo

alımı, kardiyak tepkiler gibi çeşitli ölçümler olabilir.
1. İşitsel uyaran alan bütün prematüre bebekler,
gelişmelerinde dokunsal uyaran alan
bebeklerden daha fazla mı yararlı etkilenir?

2. Uyaranların süresi bebeğin gelişimi ile ilişkili

midir?

3. Belirli bir oranda işitsel uyaran farklı bir orandaki

dokunsal uyarandan daha mı
etkilidir?
 İşitsel uyaranların dokunsal uyaranlardan daha fazla
tercih edildiğini (ya da tam tersi) ve günde 45 dakikalık bir
uyarma süresinin günde 15 dakikalık uyarmadan daha
etkili olduğunu söylemenin yetersiz olacağını
düşünebiliriz.

 Daha çok ilgilenilen, bu iki değişkenin birbirleriyle

etkileşiminin nasıl olduğudur (kombinasyon halinde nasıl
davrandıklarıdır).

 Sonuçlarımız, 15 dakikalık dokunsal uyaran ve 45

dakikalık işitsel uyaranın en yararlı girişim olduğunu
gösterebilir.

 Bu sonuca, yalnız bir bağımsız değişkeni maniple eden

ve diğer ikincisini sabit tutan iki ayrı deney
gerçekleştirerek varamayız.
Yarı-deneysel Tasarımlar
 Yarı-deneysel Tasarımlar

 Sosyal bilim, sağlık ve hemşirelik araştırmalarında etik

ve uygulanabilirlik açısından birçok nedenle deneysel
düzenin her zaman kullanılması olanaksızdır.

 Bu alanlarda çoğu zaman deneysel bir çalışma için

laboratuar koşullarını oluşturmak olanaksızdır.

 Genellikle çalışma alanlarının doğal ortamlar olması

nedeniyle rastlantısallık ve denetim güçlükleri
yaşanmaktadır.
 Yarı-deneysel Tasarımlar

 Yarı-deneysel tasarımlar deneysel denetimlerin

olanaksız olduğu durumlarda nedenselliğin
incelenmesinde seçenekli bir yol olarak geliştirilmiştir.

 Bu tasarım, gerçek deneysel tasarımın üç önemli öğesi

olan yönetme, rastlantısallık ve denetimden en az
birinin eksikliğinde geçerliliği tehlikeye sokan birçok
etmenin denetiminin sağlanması amacıyla geliştirilmiştir.
 Yarı-deneysel Tasarımlar
1. Deney Öncesi Tasarımlar

a. Tek Gruplu Son Test Düzeni

b. Benzer Olmayan Gruplarda Son Test Düzeni
c. Tek Grupta Ön Test-Son Test Düzeni

2. Benzer Olmayan Kontrol Grubu Düzeni (Benzer olmayan gruplarda ön

test-son test düzeni)

3. Zaman Dizisi Düzenleri (Basit zaman düzeni)

4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri

a. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Ön Test-Son Test Düzeni

b. Girişimin Kesildiği Ön Test-Son Test Düzeni
c. Girişimin Yinelendiği Düzen
d. Benzer Olmayan ve Girişim Uygulanmayan Kontrol Grubu İle Zaman Dizisi
e. Girişimin Durdurulduğu/Kesildiği Aralıklı Zaman Dizisi
f. Çok Yinelenen Zaman Dizisi
1. Deney Öncesi Tasarımlar
Tek Gruplu Son Test Düzeni

 Deney grubunun seçiminde

tam denetim sağlanamaz.

 Kontrol grubu olmadığı ve ön

test uygulanmadığı için,
sonuçları yalnızca girişimin
etkisine bağlamak
olanaksızdır, yani
nedenselliğin
değerlendirilmesinde güçlük
vardır.

 Ayrıca tek grup üzerinde

çalışıldığı için iç geçerliliğin
düşük olması da en önemli
sakıncalarından biridir.
1. Deney Öncesi Tasarımlar
Benzer Olmayan Gruplarda Son
Test Düzeni

 Kontrol grubu rastlantısal

seçim gözetilmeden girişimin
uygulanmadığı ortamda doğal
olarak bulunanlardan
oluşturulmuştur.

 Ön testin olmaması da
değişimin belirlenmesinde
önemli bir engel
oluşturmaktadır.

 Gruplar arasında son

testlerdeki değişiklik girişime
bağlı olabileceği gibi grupların
seçimine bağlı da olabilir.
1. Deney Öncesi Tasarımlar
Tek Grupta Ön Test-Son Test
Düzeni

 Bu düzen daha sık kullanılan

deney-öncesi bir düzendir.

 Ön test ve son test ölçümleri

arasındaki değişiklik ön testte
yaşanan deneyime bağlı
olabilir.

 Kontrol grubu olmadığı için iç

geçerlilik tehditleri
bulunmaktadır.
2. Benzer Olmayan Kontrol Grubu Düzenleri
Benzer Olmayan Gruplarda Ön Test-Son
Test Yarı Deneysel Düzen

 Yarı deneysel tasarımlar içinde en temel ve hemşirelikte

en çok kullanılan düzenlerdir.

 Buradaki “benzer olmayan kontrol grubu” rastlantısal

oluşturulmuş bir grup olmadığından bir kontrol grubundan
çok “karşılaştırma grubu” olarak düşünülebilir.
3. Zaman Dizisi Düzenleri

 Hem rastlantısallığın hem de karşılaştırma grubunun kullanılmadığı

düzenler olarak belirmesine karşın her ikisinin birlikte kullanıldığı düzenleri
de içermektedir.

 Herhangi bir kontrol ya da karşılaştırma grubu yoktur.

 Girişim öncesi ön test sonuçlarındaki değişim ölçülebilir.

 Kayıt tutma işlemlerinin ve veri toplamada kullanılan yapının zaman

diliminde değişikliğe uğrayabilmesi, bu düzenlerin sakıncaları arasındadır.
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi
Düzenleri Örnekleri

Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Ön Test – Son Test Düzeni

4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman
Dizisi Düzenleri Örnekleri
Girişimin Kesildiği Ön Test-Son Test Düzeni

 Tüm testler arasındaki süreler eşit olmalıdır.

 Girişimin durdurulma/kesilme uygulaması, hemşirelik alanında etik

açıdan tartışılmaktadır.
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman
Dizisi Düzenleri Örnekleri
Girişimin Yinelendiği Düzen
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi
Düzenleri Örnekleri
Benzer Olmayan ve Girişim Uygulanmayan
Kontrol Grubu İle Zaman Dizisi

 Kontrol grubunun eklenmesi bulguların geçerliliğini

büyük ölçüde güçlendirir.
 Zaman alıcı ve pahalı bir yöntemdir.
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi
Düzenleri Örnekleri
Girişimin Durdurulduğu/Kesildiği Aralıklı Zaman Dizisi

 Araştırma süresince yaşanan olaylar, seçim ve ölçüm

aracından kaynaklanan tehlikeler azaltılmış olur.

 Girişimin durdurulmasından kaynaklanan etik problemler

söz konusu olabilir.
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi
Düzenleri Örnekleri
Çok Yinelenen Zaman Dizisi

 Nedenselliği ortaya çıkarmak için güçlü bir düzendir.

 İç geçerlilik tehditlerinin etkisi azalmaktadır.
Örnek 1.

 Erken biberonla beslenmedeki prematüre

bebeklerin fizyolojik ve davranışsal stres
tepkileri üzerinde beslenme dışı emmenin
etkilerini araştırmak için yarı deneysel bir
araştırma gerçekleştirilmiştir.
 Örneklem 20 prematüre bebekten oluşmaktadır.

 Bunların 10’u biberonla besleme öncesi ve

sonrası beş dakika beslenme dışı emme
gerçekleştirmektedir.

 Karşılaştırma grubu olarak diğer 10 bebek ise

(beslenme dışı emme gerçekleştirmemektedir)
ırk, cinsiyet, doğum kilosu ve gebelik yaşlarına
göre deney grubuyla eşleştirilmişlerdir.
 Fizyolojik stres, kalp hızı ve oksijen dolgunluğu
açısından ölçülmüştür.

 Her biri için ortalama oranlar üç süre göz önüne

alınarak hesaplanmıştır:
 beslenme öncesi beş dakika,
 biberonla beslenmenin ilk beş dakikası ve
 toplam beslenme sonrası beş dakika.

 Davranışsal stres, dört zaman kesitinde bebeğin

davranışsal durumunun gözlemlenmesiyle
ölçülmüştür.
Sonuçlar:

 Biberonla beslenme öncesi ve sonrası beslenme dışı emen

bebeklerin beslenmeden beş dakika sonra sakin bir davranış
sergilediklerini göstermiştir.

 Buna karşın, kalp hızı için hiçbir girişim, zaman ya da girişim sayısı
arasında bir etkileşimin olmadığı görülmüştür.

 Oksijen satürasyonu girişimden etkisizdir.

 Zaman akışı içerisindeki farklı ölçümlerde farklılıklar yapmaktadır.