GÖZLEM YÖNTEMİ

Gözlem yöntemi, birey ya da toplumun

davranışlarının gözetleme yoluyla araştırıldığı
bilimsel bir araştırma türüdür. Daha çok sosyal
bilimlerde yapılan araştırmalarda başvurulan,
sağlık bilimlerinde ise özellikle psikiyatri
alanında ve sağlıkla ilgili bazı davranışların
incelenmesinde kullanılan bir yöntemdir.
Gözlem yönteminin en önemli özelliği,
incelenen davranışın olduğu gibi (objektif
olarak) saptanmasına olanak sağlamasıdır.
 Gözlemsel bir çalışmada olgunun hali
hazırdaki durumu soru sorarak değil, gözlem
yoluyla belirlenir. Eğer araştırma konusu
insanların ne yaptıklarıyla ilgili ise, bunun
için yapılacak en basit iş onların ne yaptığını
gözlemektir.
Diğer veri toplama yöntemlerine benzer bir
süreç takip edilerek gözlem çalışması yapılır.
 Araştırmacı, insanların davranışlarını
sistematik bir şekilde gözler, bunları
kaydeder, analiz eder ve yorumlar. Belirli
araştırma soruları için gözlem en uygun
yaklaşımdır. Örneğin bir işyerinde
çalışanların iş yerindeki tutum ve
davranışları ile ilgili sorulara gözlem yoluyla
(örneğin, iş saatlerinde iş yerine ait
telefonu özel amaçlarla kullanmak gibi)
daha net cevap alınabilir.
Örneğin, müşteri hizmetlerinde çalışanların
müşterilerin şikayetleriyle nasıl
ilgilendiklerini bir anket yoluyla belirlemek
yerine, gözlem yoluyla belirlemek daha
sağlıklı verilere ulaşılmasını sağlayabilir.
Çünkü, deneyimli araştırmacılar anket ve
mülakatlarda insanların genellikle olanı
değil olması gerekeni ifade ettiklerinde
hemfikirdirler. Bu yönüyle mülakatla elde
edilen veriler gerçeği değil de daha çok
algılananı ortaya koyarlar.
 Anket yönteminde görüşmecinin,
deneğin, araştırıcının ve ortamdan gelen bazı
faktörlerin etkisi ile araştırmaya yan
katılabilmekte, doğru ve içten olmayan
yanıtlar alınabilmektedir. Örneğin, bir denek
yapmadığı bir davranışı anket yönteminde
yapıyormuş gibi yanıtlayabilir. Buna karşın
gözlem yönteminde bu davranışı yapıp
yapmadığını kendimiz gözlediğimiz için gerçeği
bulma şansımız daha fazladır.
 Diğer araştırma yöntemlerinde olduğu
gibi gözlem yönteminde de bir araştırmanın
tüm aşamaları (konu seçimi, planlama,
uygulama, değerlendirme ve rapor yazma)
vardır. Bu yöntemin diğerlerinden farkı veri
toplama işleminin gözlemle yapılmasıdır.
 Gözlem yöntemiyle yapılan
araştırmalarda farkına vardırmama ilkesi
kesinlikle uygulanmalıdır. Kişiler
gözlendiklerini bilirlerse davranışlarını ister
istemez değiştirecekler, bu da araştırmaya
yan katacak bir faktör olacaktır.
 Her konu gözlem yöntemiyle
araştırılamaz. Örneğin, bir kişinin aile içi
davranışlarını, yaşam öyküsünü, güdüsel,
algısal, sezinsel vb. davranışlarını gözlemek
olanaksızdır.
 GÖZLEM İŞLEMLERİNİN
PLANLANMASI
Gözlem yöntemiyle araştırma yapmak kolay
bir işlem değildir. Gözlem gelişigüzel
yapılamaz, planlı çalışmayı gerektiren ayrıca
bir bilgi, beceri ve deneyim isteyen bir
işlemdir. Bu nedenle gözlem işlemlerinin tüm
aşamaları iyi düşünülmeli ve planlanmalıdır.
 HAZIRLIK İŞLEMLERİ

• Araştırıcı neyi gözleyeceğini kararlaştırdıktan

sonra gözlemi kimin, nasıl, hangi koşullarda,
kaç kez, ne süre ile yapılacağını, gözlemden
elde edilen verilerin hangi forma nasıl
kaydedileceğini ve gözlemde kullanılacak
malzemenin tür ve sayısı kararlaştırılır.
 Gözlemci Eğitimi
Gözlemi araştırıcının kendisi yapmayacak ise
ve özellikle birden çok sayıda gözlemci
kullanılacak ise gözlemcilerin özel bir
eğitimden geçirilmesi gerekir. Bu eğitimde
gözlemcilere araştırmanın amacı, gözlem
işlemleri, verilerin kayıt edilmesi ve
malzemelerin kullanımı hakkında bilgi verilir,
bu eğitimde, ayrıca gözlem işlemlerinin
tekdüze biçimde yürütülebilmesi için
gözlemcilerin neler yapmaları gerektiği
üzerinde titizlikle durulmalıdır.
 ÖN UYGULAMA

Gözlemci eğitimi tamamlanınca asıl

uygulamaya başlamadan önce ön uygulama
yapılmasında büyük yarar vardır. Bu
uygulamada hem gözlem koşulları yeniden
gözden geçirilir hem de gözlemci
farklılıklarının ortadan kaldırılmasına çaba
gösterilir.
UYGULAMA

Ön uygulamadan elde edilen bulgular ışığında

gerekli düzenlemeler yapıldıktan sonra
önceden yapılan plana göre gözlem yapılmaya
başlanır, yürütülür ve bitirilir.
 Gözlem Araştırmasının Yapılması
• Gözlem araştırmasında süreç tıpkı anket
araştırmalarında olduğu gibi işler.

• Problemin seçimi ve tanımlanması ile başlanır,

kaynak taraması, hipotez geliştirme, evreni belirleme
ve örneklem oluşturma ve nihayetinde gözlem
tekniğinin uygulanması.

• Gözlemler, zaman alıcı ve analizi sıkıntılı veri elde

edilme yöntemleridir.
 Gözlemlenecek Değişkenlerin
Tanımlanması
• Gözlemcinin, incelediği olay veya olguya ilişkin
bütün olanı biteni görmesi ve kaydetmesi
mümkün değildir. O halde sistematik davranmak
zorundadır. Yani, araştırma sorularına ve
hipotezlerine bağlı olarak ne tür davranışlara
odaklanacağını belirlemek zorundadır. Bunun
için hipotezlerini sınayabileceği değişkenleri
tanımlamak zorundadır.
• Araştırmacı, gözlem seanslarına ilişkin çeşitli
kısıtlamalar getirmek zorundadır. Zaman olarak
bir kısıtlama getirilebilir. Bu süre, gözlenen şeyin
gerçekleşme sıklığına bağlıdır.

• Örneğin, bir süpermarkette kasiyerin işlemini

yaptığı kaç müşterisine gülümsediği tespit
edilmek isteniyorsa görece kısa, bir lokantada
garsonların hijyenik olmayan davranışları
gözlemlemek için görece uzun bir süre
gerekebilir.
 Gözlemlerin Kaydedilmesi
• Gözlemci bir anda sadece bir davranışı gözlemleyip
kaydetmelidir. Örneğin çalışmasında; çalışan ve
yöneticileri gözlemleyen bir kimse, bir anda çalışanın
bir konudaki davranışını, sonrada yöneticinin
davranışını gözlemlemelidir.

• Genel bir kural olarak, kayıtları davranışların oluştuğu

anda tutmak gerekir. Bunun için kayıt sürecinin
mümkün olduğunca basit bir şekilde oluşturulması
gerekir.
• Bir çok gözlemci, gözlemlediği olguyu oluşturan
değişkenlere ilişkin bir kontrol listesi veya form
oluşturarak olayın ortaya çıkışıyla birlikte
kaydedilmesini sağlarlar.

• Çalışmanın niteliğine uygun daha önceden

hazırlanmış bir gözlem formu varsa bu form
kullanılabilir.
 GÖZLEM TÜRLERİ
Gözlem iki değişik biçimde yapılabilir:

1. Katılmadan (Katılımsız) Gözlem

2. Katılarak (Katılımlı) Gözlem

1)Katılmadan (Katılımsız) Gözlem
Gözlemci gözlemlenen duruma doğrudan katılmaz.
Yani, gözlemci dışarıdan bakar ve bilinçli olarak
gözlemlenen nesneyle ilişkiye, etkileşime girmez.
Grubu belirli koşullar altında gözler.

a)Doğal Gözlem
Belirli davranış çeşitleri, ancak tabi olarak
oluştuklarında gözlemlenirse anlamlıdırlar. Böylesi bir
gözlemde gözlemci bilerek hiçbir durumu kontrol ve
maniple etmez. Hatta kendisinin gözlemlenen durum
içinde herhangi bir etkisi olmaması için özel bir çaba
sarf eder.
Bunun en yaygın örnekleri, çalışanların işyerindeki
davranışlarını inceleyen araştırmalardır. Bu
araştırmalarda amaç, davranışı olduğu gibi doğal
şekliyle kaydetmektir. Özellikle müşteri ile hizmet
üreticilerinin sürekli yakın temas halinde oldukları
hizmet sektöründe de yöneticiler bilinçli veya farkında
olmadan sürekli gözlem yapmakta, çalışanların
müşterilere nasıl davrandıklarını gözlemlemektedirler.
b) Simülasyon (Canlandırma) Gözlem
*Simülasyon gözlemde, araştırmacı
gözlemlenecek durumu oluşturur ve deneklere
yapmaları gereken faaliyetleri söyler. Bu yöntem
özellikle eğitim programlarında kullanılmaktadır.

*Simülasyon gözlem metodu daha çok, düzenli

olarak ortaya çıkmayan durumları gözlemlemek
için kullanılır.
*En büyük sakıncası ortamın doğal olmamasıdır
ve deneklerin doğal ortamda göstereceklerinden
farklı davranış kalıpları sergilemeleridir.

*3 farklı türde simülasyon vardır. Bunlar, kişisel rol

oynamak, grup rol oynamak, oyun oynamaktır.
Kişisel rol oynamak: Gözlemci sadece bir kişinin
davranışlarıyla ilgilidir. Deneğe bir rol, bir durum
ve çözmesi gereken bir problem verilir. Gözlemci
de deneğin problemi çözme yolunu ve yöntemini
gözlemler.

Grup rol oynamak: Küçük bir gruba bir durum ve

bir problem verilir, çözümler değerlendirilir ve
kaydedilir. Liderlik yeteneği gibi nitelikler böyle
bir metotla incelenebilir.
Oyun oynamak: Burada bir kişiden veya gruptan
oluşan deneklere kağıt oyunları, boz-yap ve
benzeri oyunlar ve oyuncaklar verilir ve
kazanmaları istenilir. Bu sayede onların problem
çözme, liderlik, iletişim vs. yetenekleri
gözlemlenir. Son dönemlerde ise bilgisayara
dayalı simülasyonlar hemen her alanda yaygın
olarak kullanılmaktadır.
2) Katılarak (Katılımlı) Gözlem
Gözlemci grubun bir üyesiymiş gibi gruba katılır ve
diğer üyelerle birlikte tüm işleri yapar.
*Bu araştırmada gözlemci, gözlemlenen durumun
içerisinde bir katılımcı olarak yer alır. Böyle bir
gözlemin amacı bazı şeylerin dışardan
bakıldığında farklı, içerden ise daha farklı
olabileceği gerçeğinden hareketle en özgün veriye
ulaşmaktır.
*Böyle bir gözlemle çok fazla veri toplamakta
mümkündür. Ancak bazen çok veri, verilen analizin
zorluğu anlamına gelir.
 Katılmadan gözlemde gözlemci olayı
değerlendirirken bazen hataya düşebilir yada
bazı olayların doğru gözlenmesi için çok uzun
zamana gereksinim duyulabilir. Çünkü bir olayı
algılamada o yörenin örf ve adetlerinin
bilinmesi yada bilinmemesi durumunda değişik
sonuçlara varılabilir. Bir araştırıcının yaptığı
gözlem buna örnek olarak gösterilebilir.
 Araştırmacı, batı pasifik adaları yerlileri
arasında ekonomiyi gözleyerek öğrenmek
ister. İlk gördüğü olay bir yerlinin bir başka
yerliye elindeki oy ile yayını verdiği, ok ile
yayı alan yerlinin de boynundaki bir dizi
boncuğu ona verdiğidir. Araştırmacı hemen
not defterini çıkarır ve ilkellerdeki alışverişin
takasa dayandığını, ok ile yaya gereksinim
duyan yerlinin boynundaki bir dizi boncukla
malı değiştirdiğini not eder.
 Aradan birkaç yıl geçer, araştırıcı yerlilerin
dilini ve yaşam biçimlerini (kültürlerini)
büyük ölçüde öğrenmeyi başarır ve sonunda
not defterine kaydettiği takasla ilgili ilk
notunu değiştirmek zorunda kalır. Çünkü ok
ile yayını uzatan yerli kabilesi adına
karşısındaki temsilciye savaş ilan etmekte,
karşısındaki de ok ile yayı alıp boynundaki
bir dizi boncuğa vererek savaş önerilerini
kabul ettiklerini bildirmektedir.
Bu örnek, doğru olarak algılandığı sanılan bir
gözlemin tümüyle yanlış olabileceğini
göstermektedir. Katılarak gözlem tekniği bu
yönden katılmadan gözlem tekniğine üstünlük
sağlamaktadır.
 Katılarak gözlemde dikkat etmesi gereken
noktalar şunlardır:
• Gözlemci, gözlem yaptığı toplumun bir
üyesi gibi hareket etmek zorundadır. Bu
nedenle toplumun koyduğu kurallara örf,
adet ve inanışlara o toplumdaki fertler
gibi uymak zorundadır. Bu rolü ne kadar
başarılı yaparsa toplum tarafından o
kadar kabul görür.
• Gözlemci araştırma yaptığı toplumda
araştırmayla ilgili olmayan herhangi bir
davranışta bulunmamalı, herhangi bir
görev yüklenmemelidir. Örneğin; halkı
politik yönden bilinçlendirme düzen
bozukluğunu kanıtlama, yanlış inançları
düzeltme vb.
 Gözlemin güçlü yönleri

• Sözel olamayan davranışları gözlemleme

• Doğal çevre
• Zamana yayılmış analiz
 Gözlemin zayıf yönleri
• Kontrolün olmaması
• Sayısallaştırma güçlüğü
• Örneklemin küçüklüğü
• Zaman kaybı