Ch−¬ng 5

Sö dông Maple
trong d¹y vµ häc to¸n

Ch−¬ng 5 ....................................................................................................183

Sö dông Maple trong d¹y vµ häc to¸n .................................................183

5.1. NhËn xÐt chung.................................................................................... 183

5.1.1. PhÇn mÒm to¸n häc vµ vai trß cña ng−êi thÇy...............................................184
5.1.2. Maple ch−a ph¶i ®· s½n sµng cho mäi viÖc ...................................................184
5.1.3. Maple ®· s½n sµng cho nhiÒu viÖc.................................................................185

5.2. Mét sè øng dông trùc tiÕp ................................................................... 185

5.2.1. Maple lµ c«ng cô minh häa hoµn h¶o ...........................................................185
5.2.2. Maple gì bá sù huyÒn bÝ cho mét sè chñ ®Ò.................................................188
5.2.3. Maple hç trî gi¶ng d¹y c¸c chñ ®Ò khã ........................................................196
5.2.5. PhÇn mÒm hç trî kh¶ n¨ng thu gän ch−¬ng tr×nh mét c¸ch hîp lý ...................208

5.3. ThiÕt lËp nh÷ng kh¶ n¨ng míi .............................................................. 209

5.3.1. Chñ ®Ò ®a gi¸c trong h×nh häc ph¼ng...............................................................210
5.3.2. Bµi to¸n quü tÝch trong h×nh häc ph¼ng ...........................................................211

5.4. KÕt luËn .................................................................................................. 213

Tµi liÖu dÉn .................................................................................................215

183
5.1. NhËn xÐt chung

5.1.1. PhÇn mÒm to¸n häc vµ vai trß cña ng−êi thÇy
Mét sè ng−êi Ýt tiÕp xóc víi m¸y tÝnh th−êng t−ëng r»ng m¸y tÝnh vµo nhµ
tr−êng sÏ lµm cho häc sinh l−êi häc to¸n vµ lµm cho c¸c thÇy d¹y to¸n "mÊt
thiªng". NÕu quan niÖm r»ng "häc to¸n lµ ®Ó lµm bµi tËp, cßn d¹y to¸n lµ d¹y c¸ch
lµm bµi tËp" th× ®óng nh− vËy. Trªn thùc tÕ, m¸y tÝnh sÏ lµm cho c¸c mÑo mùc, tiÓu
x¶o gi¶i bµi tËp trë thµnh "tÇm th−êng". Tr×nh ®é to¸n häc cña mçi ng−êi sÏ ®−îc
thÓ hiÖn (®¸nh gi¸) b»ng khèi l−îng kiÕn thøc c¬ b¶n vµ kh¶ n¨ng xö lý c¸c bµi
to¸n thùc tiÔn (mµ kh«ng qua mÑo mùc lµm bµi tËp, nh− l©u nay ng−êi ta vÉn lÇm
t−ëng). §iÒu nµy tÊt yÕu ®−a ®Õn ®Þnh h−íng viÖc d¹y vµ häc vµo nh÷ng kiÕn thøc
To¸n häc c¬ b¶n vµ, theo ®Þnh h−íng nµy, vai trß ng−êi thÇy sÏ ®−îc n©ng cao lªn
®óng tÇm cña m×nh: ng−êi thÇy cña sù nghiÖp truyÒn b¸ “v¨n ho¸ to¸n häc”, chø
kh«ng ph¶i lµ "thî ch÷a bµi tËp".
Kh«ng Ýt ng−êi vÉn cã ¶o t−ëng vÒ nh÷ng phÇn mÒm cã thÓ thay thÕ ng−êi thÇy
trong gi¶ng d¹y to¸n häc. Nh−ng cho ®Õn nay, víi c¸c kh¶ n¨ng tÝnh to¸n vµ biÓu
diÔn tuyÖt vêi, phÇn mÒm vµ m¸y tÝnh vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc kú väng nµy. Ngo¹i
trõ mét sè chñ ®Ò s¬ ®¼ng ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng phÇn mÒm d¹ng "häc mµ ch¬i
- ch¬i mµ häc", viÖc gi¶ng d¹y nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n cña To¸n häc vÉn ®ßi hái
c«ng søc vµ tµi n¨ng s− ph¹m cña ng−êi thÇy, cßn m¸y tÝnh vµ phÇn mÒm chØ cã thÓ
lµ c«ng cô ®¾c lùc cho ng−êi thÇy ph¸t huy tµi n¨ng ®ã.
Ngµy nay, trong nhµ tr−êng (kÓ c¶ c¸c tr−êng phæ th«ng ë n«ng th«n), m¸y
tÝnh kh«ng cßn lµ xa l¹, nh−ng viÖc ®Ó cho m¸y tÝnh ®iÖn tö (cïng c¸c phÇn mÒm)
thùc sù trë thµnh c«ng cô cho viÖc gi¶ng d¹y cña thÇy vµ häc tËp cña trß vÉn cßn
gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n, v−íng m¾c. Cã nhiÒu nguyªn nh©n dÉn ®Õn t×nh tr¹ng nµy,
nh−ng lý do c¬ b¶n lµ thiÕu nh÷ng phÇn mÒm vµ ph−¬ng ph¸p thiÕt thùc phï hîp
víi ®èi t−îng vµ néi dung ch−¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa hiÖn hµnh ë n−íc ta. Khi
kh«ng cßn ¶o t−ëng r»ng phÇn mÒm cã thÓ lµm nªn tÊt c¶, ng−êi ta sÏ thÊy r»ng
mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ph¶i ®Æt ra mét c¸ch nghiªm tóc lµ: Kh«ng thÓ chØ biÕt
sö dông nh÷ng g× cã s½n, mµ cßn ph¶i biÕt gia c«ng c¸c ch−¬ng tr×nh hiÖn cã,
h−íng chóng vµo viÖc phôc vô cho néi dung, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cña m×nh, vµ
chØ cã nh− thÕ ng−êi thÇy míi ph¸t huy ®−îc c¸c −u thÕ së tr−êng cña m×nh.
Nh− vËy, víi phÇn mÒm vµ m¸y tÝnh, ng−êi gi¸o viªn ch¼ng nh÷ng kh«ng ®−îc
phÐp û l¹i mét c¸ch thô ®éng vµo nh÷ng g× cã s½n, mµ ph¶i chñ ®éng ph¸t huy tèi
®a kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh. Qua ®ã, vai trß cña ng−êi thÇy kh«ng hÒ bÞ m¸y
mãc lÊn l−ít, mµ ®−îc n©ng lªn tÇm cao h¬n: Ng−êi thÇy cña sù s¸ng t¹o trong thêi
®¹i c«ng nghÖ míi, mµ kh«ng ph¶i cña sù nhåi nhÐt c¸c lo¹i tiÓu x¶o th«ng th−êng.

5.1.2. Maple ch−a ph¶i ®· s½n sµng cho mäi viÖc

HiÖn nay, cã kh«ng Ýt phÇn mÒm To¸n häc chuyªn dông cã kh¶ n¨ng hç trî
cho d¹y vµ häc to¸n. Maple lµ mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh. Ta ®· thÊy nã lµ bé
ch−¬ng tr×nh tÝnh to¸n v¹n n¨ng, ®Ò cËp ®Õn hÇu hÕt mäi lÜnh vùc cña to¸n häc. C¸i
m¹nh cña nã chÝnh lµ ë chç mäi bé m«n ®Òu cã thÓ sö dông nã lµm ph−¬ng tiÖn

184
gi¶ng d¹y vµ häc tËp. ThÇy vµ trß sÏ dÔ dµng c¶m nhËn ®−îc tÝnh nhÊt qu¸n to¸n
häc xuyªn suèt trong tÊt c¶ c¸c bé m«n (vµ trong tÊt c¶ c¸c cÊp häc). Nh−ng còng
chÝnh c¸c tÝnh v¹n n¨ng ®· kh«ng cho phÐp Maple ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò chi tiÕt
trong tõng bé m«n, tõng cÊp häc,... mµ nhiÒu khi l¹i lµ kh«ng thÓ thiÕu trong c«ng
viÖc gi¶ng d¹y cña thÇy. NÕu nh− víi ®¹i sè, sè häc, gi¶i tÝch,v.v... Maple cã kh¸
®Çy ®ñ c«ng cô ®Ó gi¶ng d¹y vµ häc tËp (tõ phæ th«ng lªn ®¹i häc), th× trong h×nh
häc ph¼ng nã chØ ®−a ra nh÷ng c«ng cô mang tÝnh c¬ së, cßn xa míi ®¸p øng ®−îc
néi dung gi¶ng d¹y bé m«n h×nh häc ë n−íc ta.
Tuy nhiªn, Maple lµ mét hÖ thèng më, nã cho phÐp chóng ta t¹o lËp ®−îc
nh÷ng c«ng cô míi bæ sung cho nh÷ng g× nã ch−a ®Ò cËp tíi. Do vËy, ta cã thÓ lµm
phong phó h¬n gãi c«ng cô h×nh häc ph¼ng cña Maple, ®Ó nã cã thÓ ®¸p øng tèt
h¬n c«ng viÖc d¹y vµ häc bé m«n nµy theo ch−¬ng tr×nh ë n−íc ta. B»ng c¸ch nµy,
thÇy vµ trß cßn cã kh¶ n¨ng ®i xa h¬n nh÷ng g× ®Ò cËp trong ch−¬ng tr×nh hiÖn nay
mµ kh«ng gÆp khã kh¨n. Tãm l¹i, Maple kh«ng h¹n chÕ sù n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña
thÇy vµ trß, mµ lu«n lu«n më ®−êng cho sù s¸ng t¹o nµy.

5.1.3. Maple ®· s½n sµng cho nhiÒu viÖc

Víi nh÷ng kh¶ n¨ng tÝnh to¸n vµ biÓu diÔn hiÖn cã, Maple ®· cã thÓ ®¸p øng
phÇn lín nhu cÇu hç trî cho gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña c¶ thÇy lÉn trß. Tuy nhiªn,
còng nh− mäi c«ng cô lao ®éng kh¸c, Maple kh«ng thÓ tù nã lµm ra s¶n phÈm ®¸p
øng cho nhu cÇu nµy, mµ chØ cã ng−êi sö dông nã (tr−íc hÕt lµ ng−êi thÇy) míi cã
thÓ lµm ra nh÷ng s¶n phÈm ®ã. §Ó lµm ®−îc nh− vËy, ng−êi thÇy kh«ng chØ cÇn cã
nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nh÷ng tÝnh n¨ng cña Maple, mµ cßn ph¶i cã n¨ng khiÕu vµ
chuyªn m«n s− ph¹m. Néi dung ch−¬ng nµy lµ chØ ra mét sè tÝnh n¨ng ®éc ®¸o cña
Maple trong hç trî gi¶ng d¹y To¸n häc, vµ ®−a ra nh÷ng gîi ý gióp cho b¹n ®äc cã
thÓ tiÕp cËn nhanh h¬n víi c«ng viÖc.

5.2. Mét sè øng dông trùc tiÕp

PhÇn mÒm lµ c«ng cô hç trî cho thµy tr×nh bµy c¸c minh häa víi chÊt l−îng
cao, gi¶m bít thêi gian lµm nh÷ng c«ng viÖc thñ c«ng, vôn vÆt, dÔ nhÇm lÉn,... ®Ó
cã ®iÒu kiÖn ®i s©u vµo c¸c vÊn ®Ò b¶n chÊt cña bµi gi¶ng. H¬n thÕ, nã cho thÊy râ
sù −u viÖt cña c¸c ph−¬ng ph¸p to¸n häc c¬ b¶n, gãp phÇn ®Þnh h−íng viÖc d¹y vµ
häc vµo c¸c chñ ®Ò nµy, ®Ó tr¸nh bÞ "sa lÇy" trong c¸c lo¹i "mÑo mùc vµ tiÓu x¶o".

5.2.1. Maple lµ c«ng cô minh häa hoµn h¶o

1. Nh÷ng minh ho¹ th«ng th−êng
Nh− ®· biÕt, muèn vÏ ®å thÞ, ta dïng lÖnh vÏ (plot) víi có ph¸p nh− ng«n ng÷
®êi th−êng. Víi Maple, c¸c bµi to¸n khã vÒ vÏ ®å thÞ (trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng
còng nh− ®¹i häc) sÏ trë nªn ®¬n gi¶n.
ThÝ dô (Thi HS giái miÒn B¾c, 1967) VÏ ®å thÞ cña hµm chøa dÊu gi¸ trÞ tuyÖt ®èi

185
 x3 − x 2 − 2 x
y= − x +1
3
trªn miÒn x ∈ [−4,5], y ∈ [−5,12] ®−îc Maple thùc hiÖn b»ng lÖnh
[>plot(abs(x^3-x^2-2*x)/3-abs(x+1), x=-4..5,y=-5..12);

VÏ ®å thÞ hµm Èn cho bëi ph−¬ng tr×nh f ( x, y ) = 0 còng ®¬n gi¶n t−¬ng tù.
ThÝ dô VÏ ®−êng cong (bËc 4)

x2 − y 2 − x4 = 0
b»ng lÖnh
[>implicitplot(x^2-y^2-x^4=0,x=-1..1,y=-1..1);

L−u ý r»ng toµn bé c¸c ®−êng cong trong gi¸o tr×nh H×nh häc Gi¶i tÝch lµ ®−îc cho
d−íi d¹ng hµm Èn, cho nªn lÖnh nµy cho ta mét c«ng cô h÷u Ých trong gi¶ng d¹y
m«n H×nh häc Gi¶i tÝch.
ViÖc vÏ ®å thÞ hµm hai biÕn (trong kh«ng gian 3 chiÒu) lµ v−ît ngoµi kh¶ n¨ng
cña phÇn lín c¸c thÇy, cho nªn sù hç trî cña m¸y tÝnh lµ rÊt quan träng.
ThÝ dô VÏ ®å thÞ hµm sè
2
− y2
z = xe− x
b»ng lÖnh
[>plot3d(x*exp(-x^2-y^2), x=-2..2,y=-2..2);

186
vµ ta sÏ thÊy m¸y cho ta h×nh vÏ biÓu diÔn mµ c¸c thÇy gi¸o khã lßng cã thÓ thùc
hiÖn ®−îc.

2. Mét sè ®å thÞ kh«ng ®¬n gi¶n

LÖnh vÏ ®å thÞ hµm Èn kh«ng chØ lµ c«ng cô vÏ c¸c ®−êng cong quen biÕt trong
H×nh gi¶i tÝch, mµ h¬n thÕ, nã cho phÐp vÏ c¶ c¸c ®−êng cong ®¹i sè phøc t¹p h¬n
nhiÒu, vµ mang l¹i cho nh÷ng ng−êi nghiªn cøu c¸c ®èi t−îng nµy nh÷ng bøc tranh
toµn c¶nh vÒ d¸ng ®iÖu cña chóng. Mét ®iÒu cÇn l−u ý r»ng nh÷ng ®−êng cong lo¹i
nµy th−êng cã h×nh d¹ng rÊt tinh tÕ, cho nªn cÇn vÏ chóng víi ®é chÝnh x¸c ®ñ cao
(b»ng c¸ch cho sè ®iÓm vÏ ®ñ lín). ThÝ dô, ®−êng cong elliptic y 2 − x3 + x = 0 lµ
rÊt quen thuéc víi nh÷ng ng−êi nghiªn cøu lý thuyÕt sè. MÆc dï c«ng thøc kh¸ ®¬n
gi¶n, nh−ng nÕu vÏ víi ®é chÝnh x¸c mÆc ®Þnh ta sÏ ®−îc mét ®å thÞ kh«ng ra g×
(ng−êi ®äc cã thÓ tù m×nh kiÓm nghiÖm ®iÒu nµy). Ta h·y vÏ víi ®é chÝnh x¸c cao,
b»ng lÖnh:
[>implicitplot(y^2-x^3+x=0,x=-2..2,y=-4..4,
numpoints=3000);

Mét thÝ dô kh¸c vÒ ®−êng cong ®¹i sè lµ ®−êng cong víi ph−¬ng tr×nh

6[ x( x3 − 3 xy 2 + 2) + y (3 x 2 y − y 3 ) + ( x3 − 3 xy 2 + 2) 2 + (3 x 2 y − y 3 ) 2 = 0
Nh×n c«ng thøc, ta khã lßng mµ h×nh dung ra d¸ng ®iÖu cña nã (cho dï cã træ hÕt
tµi nghÖ kh¶o s¸t hµm sè häc ®−îc trong c¸c lß luyÖn). H·y xem Maple cho ta bøc
tranh râ nÐt vÒ ®−êng cong nµy.

187
[>implicitplot(6*x*(x^3-3*x*y^2+2)+6*y*(3*x^2*y-y^3)=-
(x^3-3*x*y^2+2)^2-(3*x^2*y-y^3)^2,
x=-5..5,y=-5..5, numpoints=50000);

NhËn xÐt: Râ rµng kh«ng cã "mÑo" nµo gióp ta vÏ ®−îc c¸c lo¹i ®å thÞ nh− trªn, vµ
c¸c lo¹i kü thuËt "kh¶o s¸t hµm sè" còng kh«ng thÓ gãp phÇn c¶i thiÖn t×nh huèng.
Gi¶i ph¸p “cøu c¸nh” cho nh÷ng t×nh huèng khã kh¨n nµy l¹i ch¼ng ph¶i lµ mét
“phÐp mµu kú diÖu” nµo, mµ chÝnh lµ mét ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n ai còng cã thÓ
hiÓu ®−îc (nh− sÏ thÊy trong phÇn sau). Tuy nhiªn, ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa r»ng
phÇn d¹y vÒ c¸c kü thuËt kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè trong ch−¬ng tr×nh phæ
th«ng lµ kh«ng cßn ý nghÜa. Ng−îc l¹i, nã vÉn rÊt cÇn thiÕt vµ ta kh«ng nªn hiÓu sai
vÒ vai trß cña nã. Môc tiªu cña phÇn nµy lµ ®Ó n¾m v÷ng c¸c tÝnh chÊt ®Þnh tÝnh cña
hµm sè thÓ hiÖn qua ®¹o hµm. Nã kh«ng thÓ ®−îc xem lµ c«ng cô ®Ó vÏ ®å thÞ (nh−
nhiÒu ng−êi nhÇm t−ëng vµ ®· ®æ rÊt nhiÒu thêi gian cho viÖc luyÖn kü x¶o xung
quanh chñ ®Ò nµy). Ai còng biÕt, ®å thÞ cña hÇu hÕt c¸c hµm sè gÆp trong thùc tiÔn
lµ kh«ng thÓ vÏ ®−îc b»ng c¸c kü x¶o kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ mµ ta häc trong ch−¬ng
tr×nh phæ th«ng. Mét ®iÒu thó vÞ lµ c«ng cô v¹n n¨ng ®Ó vÏ ®å thÞ l¹i cã thÓ ®−îc
thiÕt lËp dùa trªn mét ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n, ®¬n gi¶n vµ lu«n lu«n kh¶ thi.

5.2.2. Maple gì bá sù huyÒn bÝ cho mét sè chñ ®Ò

Trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng cã 2 chñ ®Ò ®−îc ng−êi d¹y, ng−êi häc, vµ nhÊt
lµ c¸c lß luyÖn quan t©m rÊt nhiÒu, ®ã lµ: gi¶i ph−¬ng tr×nh vµ vÏ ®å thÞ. §iÒu ®¸ng
nãi ë ®©y lµ ng−êi häc cµng ®i s©u vµo c¸c chñ ®Ò nµy l¹i cµng thªm hoang mang,
bëi c¸c bµi to¸n th¸ch ®è th−êng mu«n h×nh mu«n vÎ, vµ c¸ch xö lý còng mçi bµi
mét kiÓu. Dï cã häc hÕt c¸c lß luyÖn, häc sinh vÉn kh«ng ch¾c r»ng m×nh cã thÓ
lµm ®−îc mét bµi to¸n "kh¸c kiÓu" so víi nh÷ng g× ®· häc. ChÝnh ®iÒu nµy ®· lµm
cho phÇn lín nh÷ng ng−êi ®· häc to¸n theo kiÓu “luyÖn thi” hiÖn nay lu«n xem nã
lµ mét bé m«n "thÇn bÝ". Lý do thËt ®¬n gi¶n: ng−êi ta ®· qu¸ lo luyÖn cho häc sinh
gi¶i bµi tËp b»ng mÑo, mµ quªn kh«ng d¹y cho häc sinh c¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n,
vèn kh«ng khã hiÓu mµ l¹i mang tÝnh v¹n n¨ng, kh«ng ng¹i bÊt cø "bµi to¸n l¹"
nµo. Chóng ta sÏ ®iÓm qua c¸c ph−¬ng ph¸p ®ã.

188
1. LÖnh vÏ d·y ®iÓm: c«ng cô nÒn t¶ng trong ®å häa ph¼ng
ViÖc vÏ mét d·y ®iÓm tuy rÊt ®¬n gi¶n vÒ mÆt ý t−ëng, nh−ng trªn thùc tÕ l¹i lµ
mét c«ng cô rÊt m¹nh. XÐt cho cïng, mäi ®−êng cong ®Òu ®−îc Maple vÏ b»ng
lÖnh nµy (trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp), bëi v× c¸ch chung nhÊt ®Ó vÏ ®−êng cong lµ lÊy
mét sè ®iÓm (®ñ nhiÒu) råi nèi chóng l¹i. ChÝnh ph−¬ng ph¸p nµy còng sÏ lµ c«ng
cô gióp cho ta thÓ hiÖn nh÷ng ®−êng cong mµ Maple cßn ch−a cã dÞp ®Ò cËp tíi (thÝ
dô nh− nh÷ng ®−êng quü tÝch trong h×nh häc ph¼ng mµ sau nµy chóng ta cã dÞp nãi
tíi). Víi m¸y tÝnh, ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n nµy l¹i trë thµnh c¸i m¸y vÏ hïng m¹nh
cho ng−êi thÇy thÓ hiÖn mäi ý t−ëng vÒ ®å ho¹ cña m×nh. Cã 2 kh¶ n¨ng thùc hiÖn
viÖc nµy:
a) VÏ mét tËp ®iÓm b»ng lÖnh pointplot
ThÝ dô VÏ mét d·y ®iÓm gåm c¸c gi¸ trÞ cña hµm sin(.) t¹i 30 ®iÓm c¸ch ®Òu nhau
trªn ®o¹n [0,π].
[>pointplot({seq([n,sin(n*Pi/30)],n=0..30)},symbol=cross);

Theo mÆc ®Þnh, c¸c ®iÓm ®−îc vÏ c« lËp (rêi nhau). Tuú chän symbol cho
phÐp ta thÓ hiÖn c¸c ®iÓm d−íi c¸c d¹ng kh¸c nhau (®iÓm vu«ng, ®iÓm trßn, ch÷
thËp,...) theo ý muèn.
Muèn nèi c¸c ®iÓm (thµnh mét ®−êng gÊp khóc) ta sö dông tuú chän nèi c¸c
®iÓm (connect=true). CÇn ®Æc biÖt l−u ý lµ nÕu c¸c ®iÓm ®· cho lµ mét tËp hîp
(kh«ng s¾p thø tù c¸c ®iÓm) th× m¸y sÏ nèi tuú tiÖn (vµ th«ng th−êng ta sÏ ®−îc mét
bøc tranh hçn ®én). Muèn tr¸nh t×nh tr¹ng nµy, ta chuyÓn tËp ®iÓm sang d¹ng mét
danh s¸ch (list) c¸c ®iÓm, vµ khi Êy m¸y sÏ nèi c¸c ®iÓm theo thø tù tr−íc-sau nh−
trong danh s¸ch, vµ sÏ cho ra mét “®−êng cong” thùc sù. NÕu ta kh«ng chuyÓn tËp
®iÓm sang d¹ng danh s¸ch ®iÓm th× Maple cã thÓ nèi tuú tiÖn (v× tËp ®iÓm kh«ng cã
thø tù).
Ta cã thÓ dïng lÖnh nµy ®Ó vÏ ®å thÞ mäi hµm sè trªn ®êi. ThÝ dô, ta vÏ ®å thÞ
hµm sè sin (trªn mét chu kú) b»ng c¸ch lÊy 60 ®iÓm råi cho vÏ ®−êng gÊp khóc nèi
60 ®iÓm ®ã:
[>pointplot([seq([n,sin(n*Pi/30)],n=0..60)],
connect=true);

189
DÜ nhiªn, lÊy cµng nhiÒu ®iÓm th× ®å thÞ cµng trung thùc, nh−ng thêi gian tÝnh to¸n
sÏ l©u h¬n.
b) VÏ d·y ®iÓm b»ng lÖnh plot
Ta ®· biÕt lÖnh plot dïng ®Ó vÏ ®å thÞ c¸c hµm trong mÆt ph¼ng. Tuy nhiªn,
víi viÖc ®Æt tuú chän lµ vÏ ®iÓm (style=point) th× ta sÏ ®−îc mét d·y ®iÓm rêi
r¹c (nh− dïng lÖnh pointplot ®· tr×nh bµy trªn).
ThÝ dô Ta vÏ mét d·y ®iÓm nh− trªn b»ng lÖnh plot (víi tuú chän
style=point) vµ ký hiÖu ®iÓm b»ng ch÷ thËp (cross):
[>plot([[i,sin(-Pi+i*2*Pi/60)]$i=0..60],
style=point,symbol=cross);

Víi tuú chän lµ style=line ta sÏ ®−îc mét ®−êng nèi liÒn c¸c ®iÓm, vµ do
®ã còng ®−îc ®å thÞ cña hµm sè sin(.) trªn mét chu kú. B¹n ®äc h·y tù m×nh thùc
hiÖn lÖnh sau ®Ó xem kÕt qu¶:
[>plot([[i,sin(-Pi+i*2*Pi/60)]$i=0..60], style=line);
NhËn xÐt: Lµm viÖc víi m¸y mãc th−êng ®em ®Õn cho chóng ta mét c¸ch suy nghÜ
míi. Con ®−êng vÏ ®å thÞ th«ng qua kh¶o s¸t hµm sè t−ëng nh− lµ kh«n ngoan,
nh−ng trªn thùc tÕ l¹i kh«ng hiÖu qu¶, mÊt nhiÒu thêi gian h¬n mµ còng chØ biÕt
quÈn quanh víi vµi d¹ng hµm sè ®Æc biÖt (cã thÓ kh¶o s¸t ®−îc). Con ®−êng vÏ trùc
tiÕp (tÝnh thËt nhiÒu ®iÓm råi nèi l¹i), t−ëng lµ th« thiÓn, nh−ng thùc ra l¹i rÊt m¹nh,
vµ cho phÐp xö lý bÊt kú d¹ng hµm sè nµo. §©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng −u thÕ
cña thêi ®¹i c«ng nghÖ th«ng tin. Nh− vËy, trong thêi ®¹i nµy, viÖc kh¶o s¸t hµm sè
(cña ch−¬ng tr×nh phæ th«ng) chØ nªn xem lµ ®Ó cñng cè kiÕn thøc vÒ tÝnh chÊt cña
®¹o hµm, chø kh«ng nªn xem lµ mét ph−¬ng ph¸p chñ ®¹o ®Ó vÏ ®å thÞ. Còng chÝnh
v× vËy, kh«ng nªn dµnh qu¸ nhiÒu thêi gian cho viÖc kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ qu¸ nhiÒu
c¸c d¹ng hµm sè ®Æc biÖt.

190
2. Gi¶i ph−¬ng tr×nh vµ ph−¬ng ph¸p ®å thÞ
a) Gi¶i ph−¬ng tr×nh v« tû
Gi¶i ph−¬ng tr×nh lµ vÊn ®Ò dÔ ®è vµ khã gi¶i, cho nªn tõ l©u nã th−êng ®−îc
xem lµ mét chñ ®Ò th¸ch ®è cho nhiÒu thÕ hÖ thÇy trß. NÕu muèn, ng−êi ta cã thÓ
luyÖn c¶ ®êi ng−êi mµ kh«ng biÕt hÕt mÑo gi¶i ph−¬ng tr×nh. ChÝnh ®iÒu nµy ®· gãp
phÇn lµm t¨ng sù "thÇn bÝ" cña m«n To¸n, vµ g©y cho ng−êi ta c¶m gi¸c bÊt lùc
tr−íc nã. Víi Maple, c¶m gi¸c nµy sÏ bÞ lo¹i bá, v× chØ cÇn mét c©u lÖnh ®¬n gi¶n ta
kh«ng ng¹i mét ph−¬ng tr×nh nµo.

ThÝ dô Ta cho m¸y gi¶i ph−¬ng tr×nh x5 − 3 x 4 + 2 x3 + x 2 − x + 1 = 0 b»ng lÖnh

sau:
[> solve(x^5-3*x^4+2*x^3+x^2-x+1,{x});
{ x = RootOf ( _Z 5 − 3 _Z 4 + 2 _Z 3 + _Z 2 − _Z + 1, index = 1)}
{ x = RootOf ( _Z 5 − 3 _Z 4 + 2 _Z 3 + _Z 2 − _Z + 1, index = 2)}
{ x = RootOf ( _Z 5 − 3 _Z 4 + 2 _Z 3 + _Z 2 − _Z + 1, index = 3)}
{ x = RootOf ( _Z 5 − 3 _Z 4 + 2 _Z 3 + _Z 2 − _Z + 1, index = 4)}
{ x = RootOf ( _Z 5 − 3 _Z 4 + 2 _Z 3 + _Z 2 − _Z + 1, index = 5)}
Râ rµng ph−¬ng tr×nh cã 5 nghiÖm, vµ Maple tù ®éng g¸n cho chóng c¸c "tªn"
nh− trªn (nghÜa "n«m" lµ nghiÖm cña ph−¬ng tr×nh x5 − 3x 4 + 2 x3 + x 2 − x + 1 ).
Tho¹t nh×n, t−ëng nh− lµ chuyÖn kh«i hµi, theo kiÓu nãi "t«i lµ con bè t«i", nh−ng
thùc ra Maple ®· cho kÕt qu¶ tÝnh to¸n rÊt nghiªm tóc. Së dÜ Maple ph¶i dïng c¸c
tªn nh− trªn ®Ò g¸n cho nghiÖm v× chóng lµ nh÷ng sè v« tû "ch−a ®−îc biÕt tíi bao
giê". Còng nh− víi c¸c sè v« tû kh¸c (sè e, sè π,v.v...), Maple cho phÐp ta cã thÓ
nhËn biÕt c¸c sè v« tû míi nµy th«ng qua c¸c ®¸nh gi¸ xÊp xØ thËp ph©n cña chóng
(víi møc ®é chÝnh x¸c tuú ý). ThÝ dô, khi ra lÖnh ®¸nh gi¸ xÊp xØ thËp ph©n cña c¸c
biÓu thøc trªn (chÝnh x¸c tíi 20 ch÷ sè ch¼ng h¹n), ta thÊy ngay r»ng Maple "kh«ng
nãi ®ïa":
[> evalf(%,20);
{x = 1.6411949491892497386+.42963618789678146139*I},
{x = .25110451749507366281+.61626684895576560125*I},
{x = -.78459893336864680277},
{x = .25110451749507366281-.61626684895576560125*I},
{x = 1.6411949491892497386-.42963618789678146139*I}

Râ rµng, víi c¸c ph−¬ng tr×nh nh− trªn, tÊt c¶ c¸c mÑo mùc cña c¸c "lß luyÖn"
trë nªn v« hiÖu. Nh−ng biÕt sö dông Maple, mét häc sinh b×nh th−êng kh«ng ng¹i
gi¶i quyÕt nh÷ng bµi to¸n khã h¬n gÊp nhiÒu lÇn.
Tuy nhiªn, Maple vÉn kh«ng thÓ tù nã gi¶i ®−îc mäi ph−¬ng tr×nh cã thÓ gÆp.
Khi Êy, chóng ta cã thÓ "chØ dÉn" cho m¸y lµm viÖc “kh«ng chª vµo ®©u ®−îc”.

191
b) Ph−¬ng ph¸p ®å thÞ
Víi c¸c ph−¬ng tr×nh siªu viÖt, viÖc tÝnh to¸n nghiÖm th−êng rÊt khã kh¨n.
M¸y th−êng chØ cho ra 1 nghiÖm nµo ®ã. Muèn cã ®−îc nhiÒu nghiÖm h¬n, ta cã
thÓ dïng ph−¬ng ph¸p ®å thÞ. H·y vÏ ®å thÞ trªn miÒn ®ñ réng ®Ó quan s¸t. ThÊy
vïng nµo cã nghiÖm ta phãng ®¹i vïng ®ã (b»ng c¸ch thu nhá vïng vÏ) ®Ó nh×n
thÊy nghiÖm chÝnh x¸c h¬n, vµ ta cã thÓ lÆp l¹i nhiÒu lÇn qu¸ tr×nh nµy cho ®Õn khi
cã ®−îc nghiÖm víi ®é chÝnh x¸c mµ ta muèn.

ThÝ dô Khi cho m¸y gi¶i ph−¬ng tr×nh 3.2 x + 2.3x − 5 x −1 = 0 ta thÊy m¸y chØ cho
1 nghiÖm (sau khi ®· ra lÖnh cho m¸y ®¸nh gi¸ xÊp xØ thËp ph©n). ThËt vËy,
[> solve(3*2^x+2*3^x-5^x-1);

RootOf(3.2 _ Z + 2.3_ Z − 5_ Z −1)

[> evalf(%);
2.232119390

NÕu vÏ ®å thÞ trªn kho¶ng qu¸ lín, cã thÓ ta sÏ kh«ng thu ®−îc th«ng tin trung
thùc. V× vËy, chØ nªn vÏ trªn nh÷ng ®o¹n võa ph¶i (kh«ng qu¸ 10 ®¬n vÞ), vµ nÕu
cÇn th× vÏ trªn nhiÒu ®o¹n riªng biÖt, råi thu thËp th«ng tin tæng hîp. Trong vÝ dô
nµy, b»ng nh÷ng ®¸nh gi¸ ®¬n gi¶n, ta cã thÓ thÊy r»ng ph−¬ng tr×nh kh«ng cã
nghiÖm ngoµi ®o¹n [-4,3], cho nªn ta chØ cÇn vÏ ®å thÞ cña hµm trªn ®o¹n nµy lµ ®ñ.
[> with(plots):
plot(3*2^x+2*3^x-5^x-1, x=-4..3);

KÕt qu¶ trªn cho thÊy, ngoµi nghiÖm ®· biÕt (x=2.232119390), ph−¬ng tr×nh cßn cã
1 nghiÖm n÷a trªn vïng (-4,0). §Ó thÊy râ h¬n, ta h·y phãng ®¹i vïng nµy, b»ng
c¸ch chØ cho m¸y vÏ trªn ®o¹n [-4,0]:
[> plot(3*2^x+2*3^x-5^x-1, x=-4..0);

192
KÕt qu¶ l¹i cho thÊy, chÝnh x¸c h¬n, nghiÖm n»m ë trong kho¶ng (-2,-1.8). Ta tiÕp
tôc phãng ®¹i, tøc lµ chØ cho m¸y vÏ trªn ®o¹n nµy
[> plot(3*2^x+2*3^x-5^x-1, x=-2..-1.8);

KÕt qu¶ phãng ®¹i l¹i cho thÊy râ h¬n r»ng nghiÖm ë trong vïng (-1.91,-1.90). TiÕp
tôc phãng ®¹i
[> plot(3*2^x+2*3^x-5^x-1, x=-1.91..-1.90);

193
Vµ ta l¹i thÊy r»ng nghiÖm n»m trong vïng (-1.907,-1.906). Phãng ®¹i tiÕp ta thÊy
[> plot(3*2^x+2*3^x-5^x-1, x=-1.907..-1.906);

NÕu b»ng lßng víi ®é chÝnh x¸c tíi 4 ch÷ sè thËp ph©n ta cã thÓ lÊy nghiÖm lµ x=-
1.9065, cßn nÕu ch−a b»ng lßng th× ta l¹i tiÕp tôc qu¸ tr×nh phãng ®¹i b»ng c¸ch
cho m¸y vÏ trªn ®o¹n [-1.9065,1.90645] vµ sÏ chän ®−îc nghiÖm xÊp xØ x=-
1.90648.
Víi bÊt ph−¬ng tr×nh siªu viÖt, thñ tôc tiÕn hµnh còng hoµn toµn t−¬ng tù.

3. Maple cho phÐp ®Ò cËp nh÷ng chñ ®Ò hãc bóa vµ khuyÕn khÝch
t×m tßi s¸ng t¹o
Kh¶ n¨ng tÝnh to¸n m¹nh cña Maple gióp ta thùc hiÖn nhanh chãng c¸c tÝnh
to¸n thö nghiÖm víi khèi l−îng lín, vµ do ®ã hç trî ®¾c lùc cho viÖc xo¸ sæ c¸c gi¶
thuyÕt sai lÇm, ®ång thêi còng cñng cè thªm lßng tin vµo c¸c gi¶ thuyÕt ®óng. §©y
chÝnh lµ c«ng cô ®Ó gióp häc sinh m¹nh d¹n h¬n trong viÖc t×m tßi, kh¸m ph¸.

194
 ThuËt to¸n ph©n tÝch mét sè ra thõa sè nguyªn tè th× ai còng biÕt. Nh−ng viÖc
t×m mét sè nguyªn tè lín, hay nhËn biÕt mét sè lín cã ph¶i lµ nguyªn tè hay kh«ng,
vèn lµ viÖc cã ý nghÜa quan träng vÒ mÆt øng dông, l¹i lµ mét viÖc hoµn toµn kh«ng
dÔ dµng, nÕu kh«ng nãi lµ cùc kú gian nan, v× nã ®ßi hái khèi l−îng tÝnh to¸n rÊt
lín.
H·y xem xÐt gi¶ thuyÕt sau ®©y.

Gi¶ thuyÕt: TÝch cña c¸c sè nguyªn tè liªn tiÕp b¾t ®Çu tõ 3 sau khi bít ®i 2 sÏ lµ
sè nguyªn tè.

NghÜa lµ: nÕu ký hiÖu pk lµ nguyªn tè thø k (kÓ tõ sè 3 trë ®i)

th× An = p1 p2 . p3 ... pn − 2 , lµ mét sè nguyªn tè víi mäi n.

Giaã s− L¹i §øc ThÞnh viÕt r»ng: "B»ng c¸ch thö, ta thÊy r»ng c¸c sè A3 , A4 ,
A5 , A6 , A7 ®Òu lµ sè nguyªn tè. Cã lÏ thö víi mét vµi gi¸ trÞ n÷a cña n ta sÏ t×m
®−îc mét hîp sè. Tuy nhiªn muèn kiÓm tra A8 th× cÇn ph¶i lµm 300 phÐp chia vµ
®Ó kiÓm tra A9 cÇn tíi 1300 phÐp chia, tøc lµ mÊt vµi buæi lµm tÝnh” (xem trong
TuyÓn tËp 30 n¨m t¹p chÝ To¸n häc vµ Tuæi trÎ, NXB Gi¸o dôc, 1997). Víi m¸y
tÝnh, mét häc sinh b×nh th−êng còng cã thÓ kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt nµy.

ThÝ dô Ta dÔ dµng nhËn biÕt c¸c sè

A7 = 3.5.7.11.13.17.19-2 ,
A8 = 3.5.7.11.13.17.19.23-2
cã ph¶i lµ nguyªn tè hay kh«ng, b»ng lÖnh ifactor (ph©n tÝch mét sè ra thõa sè
nguyªn tè)
[>ifactor(3*5*7*11*13*17*19-2);
(4849843)

[>ifactor(3*5*7*11*13*17*19*23-2);
(111546433)

Chóng qu¶ lµ nguyªn tè thËt. Ta tiÕp tôc thö víi sè tiÕp theo lµ
A9 = 3.5.7.11.13.17.19.23.29-2

[>ifactor(3*5*7*11*13*17*19*23*29-2);
(43) (167) (450473)

Vµ ta thÊy r»ng A9 lµ mét hîp sè. Nh− vËy, ta ®· cã c©u tr¶ lêi cho gi¶ thuyÕt ®au
®Çu nãi trªn trong vßng kh«ng ®Çy mét phót.
Râ rµng, x−a nay c¸c gi¶ thuyÕt nh− trªn lu«n ®−îc xem lµ khã. Nh−ng khi lµm
viÖc víi Maple, mét häc sinh b×nh th−êng còng cã thÓ kiÓm ®Þnh mét gi¶ thuyÕt

195
nh− ta ®· lµm. Do vËy, phÇn mÒm tÝnh to¸n nãi chung, vµ Maple nãi riªng, lµm cho
to¸n häc gÇn l¹i víi tÊt c¶ mäi ng−êi, vµ cã thÓ nãi kh«ng ngoa r»ng nã lµ c«ng cô
ch¾p c¸nh cho kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, chø kh«ng ph¶i lµ lµm cïn t− duy nh− ai ®ã nhÇm
t−ëng.

5.2.3. Maple hç trî gi¶ng d¹y c¸c chñ ®Ò khã

Mét nÐt næi bËt cña c¸c phÇn mÒm tÝnh to¸n hiÖn ®¹i lµ chóng kh«ng chØ biÕt
gióp ta tÝnh to¸n, mµ cßn cã kh¶ n¨ng hç trî ®¾c lùc cho t− duy, suy luËn, vµ do ®ã
nã rÊt h÷u Ých trong gi¶ng d¹y còng nh− nghiªn cøu khoa häc. Nã lµ c«ng cô hç trî
cho ta v−ît qua c¸c ®iÓm khã trong ch−¬ng tr×nh, c¸c chñ ®Ò liªn quan ®Õn nh÷ng
kh¸i niÖm c¬ b¶n To¸n häc, nh−: giíi h¹n, hµm sè, ®¹o hµm, tÝch ph©n,... C¸i khã ë
®©y kh«ng ph¶i lµ ë chç gi¶i cho ®−îc c¸c lo¹i bµi tËp to¸n, mµ lµ ë chç gi¶ng sao
cho häc sinh hiÓu ®−îc b¶n chÊt cña c¸c kh¸i niÖm nµy còng nh− c¸c ph−¬ng ph¸p
t− duy, lý luËn do chóng mang l¹i. Cho ®Õn nay, ®©y vÉn lµ c«ng viÖc mµ hÇu hÕt
c¸c thÇy d¹y To¸n ®Òu ng¹i vµ muèn nÐ tr¸nh. Víi sù hç trî cña Maple, chóng ta
cã thÓ tõng b−íc kh¾c phôc ®−îc t×nh tr¹ng nµy. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô minh ho¹.

1. Chñ ®Ò giíi h¹n

a) C¸c ph−¬ng ph¸p biÓu diÔn d·y ®iÓm
B»ng lÖnh vÏ d·y ®iÓm, Maple cã thÓ minh häa mét d·y sè d−íi d¹ng mét tËp
®iÓm trªn trôc sè nh− ta vÉn th−êng lµm. ThÝ dô, ta minh häa 100 ®iÓm ®Çu cña d·y
1
un = b»ng lÖnh (sau khi gäi c«ng cô vÏ b»ng lÖnh with(plots)):
n+3
[>pointplot([seq([1/(n+3),0],n=1..100)],symbol=box,color=red);

Ta thÊy mçi ®iÓm hiÖn ra nh− mét « vu«ng nhá mµu ®á (dÜ nhiªn, ta cã thÓ g¸n
cho ®iÓm nhiÒu lo¹i h×nh thï vµ mµu s¾c kh¸c n÷a). C¸ch biÓu diÔn truyÒn thèng
nµy cã mét −u ®iÓm lµ cho phÐp ta dÔ dµng ph¸t hiÖn ra c¸c ®iÓm tô råi rót ra tÝnh
héi tô cña d·y (nÕu ®iÓm tô chØ cã duy nhÊt mét th× d·y héi tô, cßn ng−îc l¹i th×

196
 1
d·y kh«ng héi tô). ThÝ dô, ®èi víi d·y u n = ( -1 ) +
n
ta cã minh ho¹ 100
n+3
phÇn tö ®Çu tiªn nh− sau:
[> pointplot([seq([(-1)^n+sin(n)/(n+3),0],n=1..100)],
symbol=circle,color=red);

Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p minh ho¹ nµy cã mét nh−îc ®iÓm lµ kh«ng cho ta
thÊy ®−îc thø tù c¸c phÇn tö trong d·y (viÖc ®¸nh dÊu tªn c¸c ®iÓm kh«ng thÓ thùc
hiÖn ®−îc khi c¸c ®iÓm ë qu¸ gÇn nhau). Ngoµi ra, khi hai phÇn tö (ph©n biÖt) cña
d·y cã gi¸ trÞ b»ng nhau th× chØ ®−îc biÓu diÔn b»ng 1 ®iÓm, do ®ã nÕu cã rÊt nhiÒu
phÇn tö cã gi¸ trÞ nh− nhau th× còng chØ ®−îc biÓu diÔn bëi 1 ®iÓm, vµ trªn h×nh vÏ
ta sÏ kh«ng nhËn ra ®−îc nã lµ ®iÓm tô hay ®iÓm c« lËp.
Cã mét c¸ch minh ho¹ kh¸c, kh¾c phôc ®−îc c¸c nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p
minh ho¹ trªn, cho phÐp ta ph©n biÖt ®−îc thø tù c¸c ®iÓm (tr−íc - sau) trong d·y
sè, vµ do ®ã còng ph©n biÖt ®−îc c¸c phÇn tö cã cïng gi¸ trÞ. Ph−¬ng ph¸p nµy
còng ®−îc dùa vµo lÖnh vÏ d·y ®iÓm, nh−ng cho phÐp c¸c ®iÓm r¶i trªn mÆt ph¼ng
2 chiÒu, mµ kh«ng buéc chóng n»m trªn trôc hoµnh. ThÝ dô, víi d·y nh− trªn ta cã
minh ho¹ sau:
[> pointplot([seq([n,(-1)^n+sin(n)/(n+3)],n=1..100)],
symbol=cross,color=red);

Ta dÔ dµng nhËn ra r»ng, hoµnh ®é cña mçi ®iÓm (trong c¸ch biÓu diÔn nµy)
còng chÝnh lµ chØ sè cña phÇn tö t−¬ng øng trong d·y. NÕu chiÕu c¸c ®iÓm lªn trôc

197
tung th× ta sÏ nhËn ®−îc tËp ®iÓm biÓu diÔn d·y theo ph−¬ng ph¸p minh ho¹ thø
nhÊt.
Ta sÏ qui −íc gäi c¸ch biÓu diÔn thø hai nµy lµ biÓu diÔn 2 chiÒu (vµ c¸ch biÓu
diÔn tr−íc lµ biÓu diÔn 1 chiÒu). Tõ ®©y vÒ sau ta sÏ chØ dïng c¸ch biÓu diÔn 2 chiÒu
®Ó tr¸nh c¸c "nhËp nh»ng" cã thÓ x¶y ra.
b) D·y héi tô
Ph−¬ng ph¸p minh ho¹ d·y sè b»ng mét d·y ®iÓm gióp ta dÔ dµng h×nh dung ra
®−îc thÕ nµo lµ mét d·y sè héi tô ®Õn 0. ThÝ dô, ®Ó xem xÐt tÝnh héi tô cña d·y
sin( n)
sè an = , ta dïng lÖnh vÏ 100 ®iÓm cña d·y (tõ thø 1 ®Õn thø 100):
n +1
[>pointplot([seq([n,sin(n)/(1+n)],n=1..100)]);

KÕt qu¶ cho ta thÊy mét d·y c¸c ®iÓm, tuy "giao ®éng" xung quanh trôc hoµnh,
nh−ng cã tÝnh chÊt rÊt râ rµng lµ cµng xa gèc to¹ ®é (øng víi n cµng lín) th× cµng
gÇn s¸t vµo trôc hoµnh (tøc lµ cµng gÇn víi 0). Cã thÓ vÏ bÊt cø mét "khóc ®u«i"
nµo cña d·y ta còng sÏ thÊy r»ng, nÕu cµng ë xa gèc to¹ ®é, chóng cµng "cïng nhau
b¸m s¸t quanh trôc hoµnh". ThÝ dô, b»ng mét lÖnh t−¬ng tù nh− trªn, ta cã thÓ xem
c¸c ®iÓm ë "khóc ®u«i" víi chØ sè tõ 100 ®Õn 150, vµ ta sÏ thÊy (sau khi phãng ®¹i
theo chiÒu däc ®Ó dÔ so s¸nh)

Râ rµng lµ c¸c ®iÓm ë khóc sau nµy cßn "b¸m s¸t trôc hoµnh" h¬n lµ c¸c ®iÓm khóc
tr−íc. Cã thÓ vÏ bÊt cø "khóc ®u«i" nµo kh¸c ta còng ®Òu thÊy tÝnh chÊt nh− vËy
(cµng ë xa th× cµng s¸t trôc hoµnh). §ã chÝnh lµ b¶n chÊt cña d·y sè héi tô ®Õn 0.
c) D·y kh«ng héi tô
T−¬ng tù nh− trªn, ta cã thÓ cho ®−îc mét h×nh dung dÔ dµng vÒ d·y kh«ng héi
tô tíi 0, ®ã chÝnh lµ nh÷ng d·y mµ ta lu«n t×m ®−îc nh÷ng ®iÓm ë xa gèc täa ®é mµ
vÉn kh«ng "b¸m gÇn" trôc hoµnh.
ThÝ dô, víi d·y sè
n
 1 

an = sin( n) +  ,
 n
ta quan s¸t 150 ®iÓm ®Çu cña d·y vµ thÊy r»ng

198
Râ rµng, mÆc dï phÇn lín c¸c ®iÓm cã thÓ n»m gÇn trôc hoµnh, nh−ng ta lu«n t×m thÊy
(ngay c¶ ë xa gèc to¹ ®é) cã nh÷ng ®iÓm kh«ng gÇn trôc hoµnh. NÕu lÊy mét "khóc ®u«i"
xa h¬n, gåm c¸c phÇn tö tõ thø 150 ®Õn 200 ch¼ng h¹n, ta còng vÉn ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng
mét vµi phÇn tö nh− vËy vµ dï cã lÊy nh÷ng khóc ®u«i xa h¬n n÷a t×nh h×nh còng cø nh−
thÕ (chØ xin l−u ý r»ng khóc ®u«i nªn lÊy ®ñ dµi ®Ó kh«ng "lät" c¸c phÇn tö "lÎ loi" nµy, v×
chóng kh¸ th−a).
§ã chÝnh lµ b¶n chÊt cña d·y kh«ng héi tô vÒ 0.
Mét vÝ dô kh¸c, phøc t¹p h¬n mét chót, nh−ng cho ta h×nh dung râ nÐt h¬n vÒ b¶n chÊt
cña d·y kh«ng héi tô. Trong vÝ dô nµy, c¸c phÇn tõ "v« tæ chøc" ë c¸c khóc ®u«i kh«ng
th−a thít, mµ kh¸ ®«ng ®óc. XÐt d·y sè
n
1
vn = sin( n) + .
n
Nhê lÖnh vÏ d·y ®iÓm ta cã ®−îc c¸c minh ho¹ cña sau ®©y vÒ 1000 phÇn tö ®Çu

vµ c¸c "khóc ®u«i" cña d·y (tõ 1000 ®Õn 2000, vµ tõ 2000 ®Õn 3000) còng ®−îc thÓ hiÖn
nh− sau:

199
 (Minh ho¹ "khóc ®u«i" cña d·y tõ phÇn tö thø 1000 ®Õn phÇn tö thø 2000)

(Minh ho¹ "khóc ®u«i" cña d·y tõ phÇn tö thø 2000 ®Õn phÇn tö thø 3000)

L−u ý r»ng phÇn lín c¸c phÇn tö cña d·y lµ n»m gÇn s¸t trôc hoµnh, cho nªn ta thÊy
trôc hoµnh nh− mét v¹ch ®en (mµ kh«ng nh− mét ®−êng th¼ng)
NÕu hiÓu ®−îc thÕ nµo lµ mét d·y sè héi tô vÒ 0 th× sÏ dÔ dµng hiÓu ®−îc thÕ
nµo lµ mét d·y sè héi tô vÒ mét sè a nµo ®ã, v× r»ng d·y {un } héi tô tíi a khi vµ
chØ khi d·y vn = un − a lµ héi tô tíi 0.
Râ rµng, b»ng ph−¬ng ph¸p t−¬ng tù, ta dÔ dµng minh ho¹ b¶n chÊt cña 2
nguyªn lý c¬ b¶n trong phÐp tÝnh giíi h¹n, ®ã lµ: nguyªn lý vÒ giíi h¹n cña d·y ®¬n
®iÖu bÞ chÆn vµ nguyªn lý vÒ giíi h¹n cña d·y bÞ kÑp gi÷a 2 d·y cã cïng giíi h¹n.
B¹n ®äc h·y tù m×nh thùc hiÖn ®iÒu nµy.

2. Chñ ®Ò Hµm sè
a) Kh¸i niÖm hµm sè
Hµm sè lµ mét chñ ®Ò kh«ng dÔ d¹y trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng, vµ cã
kh«ng Ýt thÇy c« muèn bá qua chñ ®Ò nµy. C¸i khã lµ ë chç: chñ ®Ò nµy lu«n ®−îc
xem lµ then chèt, mµ l¹i ch¼ng cã g× ®Ó d¹y. Ngoµi c©u ®Þnh nghÜa kh¸ trõu t−îng
"hµm sè lµ mét phÐp cho t−¬ng øng mçi sè x (trong miÒn x¸c ®Þnh) víi mét sè y
(trong miÒn gi¸ trÞ)...", ng−êi thÇy chØ cßn biÕt viÖn ra vµi biÓu thøc ®¹i sè quen biÕt
®Ó minh ho¹ (th−êng lµ c¸c ®a thøc, ph©n thøc víi biÕn x), vµ kÕt qu¶ lµ phÇn lín
häc sinh lu«n hiÓu nhÇm hµm sè lµ mét biÓu thøc ®¹i sè. Muèn cho häc sinh cã
®−îc c¸i nh×n toµn diÖn h¬n vÒ hµm sè th× ph¶i cã ®−îc c¸c minh ho¹ cã tÝnh thuyÕt
phôc h¬n, ph¶i cho häc sinh thÊy ®−îc phÐp øng lµ mét kh¸i niÖm tæng qu¸t h¬n lµ
viÖc tÝnh gi¸ trÞ cña biÓu thøc ®¹i sè th«ng th−êng. M¸y tÝnh lµ mét c«ng cô hç trî
rÊt tèt cho thÇy trong t×nh huèng nµy. Sau ®©y lµ vÝ dô vÒ mét hµm sè "ch−a quen
thuéc" nh−ng thÓ hiÖn mét c¸ch rÊt râ nÐt b¶n chÊt “phÐp øng” cña hµm sè (dÜ

200
nhiªn c¸c thÇy cã thÓ t×m nhiÒu hµm ®¬n gi¶n h¬n cho häc sinh dÔ hiÓu, ë ®©y chØ
tr×nh bµy mét thÝ dô cã tÝnh ®iÓn h×nh vµ phôc vô cho viÖc ®i xa h¬n sau nµy).
Trong phÇn giíi h¹n d·y sè chóng ta ®· biÕt r»ng víi mçi sè x th× giíi h¹n cña
d·y sè sau ®©y lµ tån t¹i
n
x
lim  1 +  ,
n→∞  n
Nh− vËy, ta cã thÓ thiÕt lËp ®−îc mét phÐp øng: cho mçi sè x t−¬ng øng víi gi¸
trÞ cña giíi h¹n d·y sè nªu trªn. Khi Êy, theo ®Þnh nghÜa, ta cã ®−îc mét hµm sè vµ
cã thÓ ký hiÖu nã lµ E(x), tøc lµ
n
x
E := x → lim  1 +  .
n→∞  n
Cho ®Õn nay, nh÷ng hµm sè kiÓu nµy cßn Ýt ®−îc xem xÐt lµ v× viÖc tÝnh gi¸ trÞ
cña nã (b»ng thñ c«ng) th−êng rÊt khã kh¨n, ngo¹i trõ t¹i mét sè ®iÓm rÊt ®Æc biÖt.
M¸y tÝnh chÝnh lµ ph−¬ng tiÖn hç trî ®¾c lùc cho ta kh¾c phôc vÊn ®Ò nµy. M¸y dÔ
dµng tÝnh cho ta gi¸ trÞ cña hµm t¹i bÊt kú ®iÓm nµo. Tr−íc hÕt ta d¹y cho m¸y biÕt
®Þnh nghÜa cña hµm sè b»ng c©u lÖnh theo ®óng ng«n ng÷ to¸n häc ®êi th−êng:
[> E:= x->limit((1+x/n)^n,n=infinity);
n
x
E := x → lim  1 + 
n→∞  n

Sau khi cho thùc hiÖn lÖnh (còng tøc lµ khai b¸o xong hµm sè), ta cã thÓ tÝnh
gi¸ trÞ cña hµm sè t¹i bÊt kú ®iÓm nµo. ChØ xin l−u ý r»ng gi¸ trÞ cña hµm th−êng lµ
nh÷ng sè v« tû "l¹ ho¾c" mµ ta ch−a tõng biÕt ®Õn (vµ do ®ã ch−a cã ký hiÖu biÓu
diÔn), cho nªn muèn nhËn biÕt nã th× cÇn dïng lÖnh xem "xÊp xØ thËp ph©n" (víi ®é
chÝnh x¸c do ta tuú chän), nh− ta vÉn th−êng lµm víi c¸c sè v« tû quen biÕt kh¸c.
ThÝ dô, muèn biÕt gi¸ trÞ cña hµm t¹i mét sè ®iÓm nh− x=1.25, x=2.3, x=-
0.7,... (víi ®é chÝnh x¸c tíi 50 sè thËp ph©n ch¼ng h¹n) ta sö dông c¸c lÖnh:
[> evalf(E(1.25),50);
3.4903429574618413761305460296722654826517343987624

[> evalf(E(2.3),50);
9.9741824548147207399576151569088580014787011936840

[> evalf(E(-0.7),50);
.49658530379140951470480009339752896170766716571182

Cø nh− vËy, ta cã thÓ tÝnh gi¸ trÞ cña hµm t¹i bÊt kú ®iÓm nµo. Vµ nh− vËy, hµm sè
E(x) ®· ®−îc x¸c ®Þnh theo "®óng bµi b¶n" ®Þnh nghÜa.

201
 Mét ®iÒu cÇn l−u ý lµ m¸y tÝnh xö lý c¸c hµm sè "kh«ng quen thuéc" kiÓu nµy
còng gièng hÖt nh− c¸c hµm sè b×nh th−êng. NghÜa lµ ta cã thÓ tÝnh giíi h¹n, xÐt
tÝnh liªn tôc, lÊy ®¹o hµm, vÏ ®å thÞ,... cña nã mét c¸ch dÔ dµng. VÝ dô, ta cho m¸y
vÏ ®å thÞ cña hµm trªn ®o¹n [-2,3] b»ng lÖnh
[> plot(E(x),x=-2..3);

Thùc ra, nh÷ng hµm sè ph¶i tÝnh nhê m¸y (nh− hµm kiÓu nµy) kh«ng ph¶i lµ Ýt
gÆp. C¸c hµm l−îng gi¸c lµ nh÷ng vÝ dô kh¸ ®iÓn h×nh, vµ quen thuéc h¬n n÷a h¬n
lµ nh÷ng hµm cã chøa c¨n thøc.
b) Hµm sè mò
Nh÷ng ng−êi t×m hiÓu s©u vÒ to¸n ®Òu biÕt r»ng hµm sè mọ̀ lµ mét chñ ®Ò khã;
khã ngay tõ kh©u ®Þnh nghÜa luü thõa bËc v« tû cña mét sè. Trong c¸c s¸ch gi¸o
khoa phæ th«ng (líp 11-12) hiÖn nay viÖc ®Þnh nghÜa hµm sè mò chØ mang tÝnh
phiÕn diÖn, cèt sao cho häc sinh thõa nhËn r»ng luü thõa bËc v« tû còng gièng nh−
luü thõa bËc h÷u tû. C¸c s¸ch gi¸o khoa ®¹i häc ë ta th× l¹i coi hµm sè mò lµ mét
kh¸i niÖm ®· biÕt tõ phæ th«ng nªn còng kh«ng cho mét ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c. VÊn
®Ò ®Æt ra: LiÖu cã thÓ ®Þnh nghÜa hµm sè mò mét c¸ch "nghiªm tóc vÒ mÆt to¸n
häc" trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng hay kh«ng?
C©u tr¶ lêi lµ cã thÓ!
VÒ mÆt lý thuyªt thuÇn tóy, ®iÒu nµy lµ thùc hiÖn ®−îc nh−ng kh«ng ph¶i lµ dÔ
dµng, nhÊt lµ víi c¸c häc sinh d−íi trung b×nh.
B»ng sù hç trî cña phÇn mÒm vµ m¸y tÝnh, ta cã thÓ lµm cho viÖc nµy trë nªn
dÔ dµng h¬n ®èi víi mäi ®èi t−îng. H·y nhí l¹i hµm sè E ( x) mµ ta ®Þnh nghÜa
trong phÇn trªn. M¸y tÝnh ®· gióp ta tÝnh mäi gi¸ trÞ cña nã mét c¸ch dÔ dµng. Tuy
nhiªn, kh«ng chØ cã vËy, m¸y cßn cã thÓ kiÓm chøng mét sè tÝnh chÊt (®Þnh tÝnh)
rÊt thó vÞ cña nã, mµ viÖc chøng minh trùc tiÕp (b»ng thñ c«ng) lµ kh«ng dÔ chót
nµo.
Tr−íc hÕt, chóng ta h·y kiÓm ®Þnh mét sè tÝnh chÊt sau ®©y:
TÝnh chÊt 1
(i) E( 0 ) = 1
(ii) 0 < E( x ) víi mäi x

202
 (iii) E( x + y ) = E( x ) E( y )
1
(iv) E( −x ) =
E( x )
KiÓm ®Þnh. C¸c tÝnh chÊt (i) vµ (ii) kiÓm tra dÔ dµng b»ng ®Þnh nghÜa mµ kh«ng cÇn
tíi m¸y tÝnh (xin c¸c b¹n h·y tù kiÓm ®Þnh).
TÝnh chÊt (iii) vµ (iv) lµ kh«ng dÔ chøng minh, cho nªn ta sÏ cÇn tíi sù trî gióp
cña m¸y tÝnh. Muèn vËy, ta sÏ hái m¸y r»ng (víi ®Þnh nghÜa hµm E nh− trªn) ph¶i
ch¨ng c¸c tÝnh chÊt nµy lµ ®óng? C©u lÖnh còng ®−îc viÕt hoµn toµn theo ng«n ng÷
®êi th−êng (b»ng tiÕng Anh):
[> is(E(x+y)=E(x)*E(y));
true

[> is(E(-x)=1/E(x));
true

Sau khi cho thùc hiÖn, ta thÊy m¸y cho tr¶ lêi lµ ®óng (true). §iÒu nµy còng cã
thÓ chøng minh ®−îc mét c¸ch trùc tiÕp, nh−ng ph¶i lµ mét häc sinh giái (thËm chÝ
ph¶i rÊt giái) míi cã thÓ tù m×nh chøng minh ®−îc ®iÒu nµy (xin c¸c b¹n h·y tù
kiÓm tra).
Ta ®· biÕt c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm luü thõa bËc h÷u tû cña mét sè bÊt kú
(th«ng qua phÐp n©ng lªn luü thõa bËc nguyªn d−¬ng vµ phÐp khai c¨n) vµ biÕt c¸c
tÝnh chÊt ®Æc thï cña nã, thÝ dô nh−:
1
a p+q = a p a q vµ a− p = , víi mäi sè h÷u tû p vµ q .
ap
Râ rµng, do (iii)-(iv), hµm sè E ( x) còng cã nh÷ng tÝnh chÊt ®Æc thï gièng nh−
lµ luü thõa cña mét sè. TÝnh chÊt sau ®©y cßn cho thÊy râ h¬n ®iÒu nµy.

TÝnh chÊt 2 Ký hiÖu E (1) lµ e . Khi Êy ta cã

E ( x) = e x , nÕu x lµ sè h÷u tû.

(TÝnh chÊt nµy cã thÓ chøng minh trùc tiÕp nhê phÐp qua giíi h¹n d−íi dÊu luü thõa
vµ c¨n thøc mµ kh«ng cÇn tíi sù trî gióp cña m¸y tÝnh, xin c¸c b¹n h·y tù kiÓm
®Þnh ®iÒu nµy).
TÝnh chÊt trªn m¸ch b¶o cho ta c¸ch "th¸c triÓn" kh¸i niÖm luü thõa cña sè e tõ
miÒn c¸c sè h÷u tû ra toµn bé trôc sè, b»ng c¸ch ®Æt gi¸ trÞ cña nã t¹i c¸c ®iÓm cßn
l¹i (v« tû) lµ gi¸ trÞ cña hµm E ( x) . Tøc lµ

e x = E ( x) , víi mäi sè thùc x .

TÝnh chÊt 1 cho thÊy r»ng luü thõa e x trªn toµn bé trôc sè còng cã nh÷ng tÝnh
chÊt ®Æc thï gièng nh− lµ trªn tËp c¸c sè h÷u tû, cô thÓ lµ

203
 1
e x+ y = e x e y vµ e− x = .
ex
Nh− vËy ta ®· cã ®−îc ®Þnh nghÜa cña hµm sè mò (c¬ sè e), trªn toµn bé trôc sè,
theo ®óng bµi b¶n vµ logic. Kh«ng khã kh¨n l¾m, ta cã thÓ chøng minh ®−îc tÝnh
®ång biÕn cña hµm e x vµ do ®ã ta cã thÓ ®Þnh nghÜa ®−îc hµm ng−îc cña nã, ký
hiÖu lµ ln( x) vµ ®Æt tªn lµ hµm l«garit tù nhiªn.

DÔ dµng thÊy r»ng hµm sè mò víi c¬ sè a bÊt kú (còng nh− luü thõa bËc v« tû
cña mét sè a bÊt kú) cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa (biÓu diÔn) th«ng qua hµm sè e x vµ
hµm l«garit tù nhiªn, nh− ®· biÕt trong c¸c s¸ch gi¸o khoa.

3. Chñ ®Ò TÝch ph©n

TÝch ph©n x¸c ®Þnh còng lµ mét kh¸i niÖm khã. Tuy nhiªn, m¸y tÝnh cã thÓ gãp
phÇn lµm gi¶m bít khã kh¨n trong qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt cña kh¸i niÖm nµy.
a) Minh ho¹ cho ®Þnh nghÜa
Tæng Riemann lµ mét kh¸i niÖm kh¸ "m¬ hå" ®èi víi nh÷ng ng−êi míi tiÕp
xóc lÇn ®Çu. ViÖc minh ho¹ nã b»ng tæng diÖn tÝch c¸c h×nh ch÷ nhËt nhá (øng víi
c¸c sè h¹ng cña tæng) phÇn nµo ®· lµm gi¶m bít tÝnh trõu t−îng cña nã. Tuy nhiªn,
cho ®Õn nay, mét cuèn s¸ch gi¸o khoa tèt, hay mét thÇy gi¸o giái vÒ kh¶ n¨ng minh
ho¹ th× còng míi chØ ®−a ra ®−îc nh÷ng minh ho¹ t−¬ng tù nh− lµ h×nh vÏ sau ®©y:

Tæng diÖn tÝch c¸c h×nh ch÷ nhËt "m¶nh mai" trong h×nh vÏ trªn chÝnh lµ tæng
Riemann cña hµm

sin( x 2 + x −1) − cos( x 2 − x + 1) + 3

trªn ®o¹n [-3,3], víi ph©n ho¹ch ®−îc chän gåm 15 ®o¹n b»ng nhau vµ c¸c ®iÓm
®−îc chän lµ ®iÓm gi÷a c¸c ®o¹n con trong ph©n ho¹ch. Râ rµng, nÕu chØ víi mét
h×nh vÏ minh ho¹ nµy, häc sinh khã mµ h×nh dung ®−îc r»ng khi ph©n ho¹ch cµng
mÞn th× tæng diÖn tÝch mí h×nh ch÷ nhËt læn nhæn l¹i cã thÓ gÇn tíi diÖn tÝch cña
h×nh thang cong (x¸c ®Þnh bëi hµm sè). Muèn thÊy ®−îc ®iÒu nµy ta cÇn ®−a ra mét
d·y h×nh vÏ minh ho¹ thÓ hiÖn r»ng qu¸ tr×nh xÊp xØ h×nh thang cong ®¹t ®é chÝnh

204
x¸c cµng cao khi ph©n ho¹ch cµng mÞn. RÊt khã thùc hiÖn viÖc nµy b»ng thñ c«ng,
nh−ng víi m¸y tÝnh th× l¹i lµ chuyÖn dÔ. B»ng c¸ch lÊy bÒ réng ph©n ho¹ch b−íc
sau b»ng nöa b−íc tr−íc, chØ cÇn qua 3 b−íc ta ®· cã ®−îc kÕt qu¶ nh− ý muèn:
[> middlebox(sin(x^2+x-1)-cos(x^2-x+1)+3,x=-3..3,30);
middlebox(sin(x^2+x-1)-cos(x^2-x+1)+3,x=-3..3,60);
middlebox(sin(x^2+x-1)-cos(x^2-x+1)+3,x=-3..3,120);

§Ó cho thuyÕt phôc h¬n, ta cã thÓ ®−a ra hµng lo¹t vÝ dô kh¸c phøc t¹p h¬n
n÷a, nh−ng còng sÏ thu ®−îc kÕt qu¶ t−¬ng tù. §iÒu nµy chØ cã thÓ kh¶ thi khi cã sù
hç trî cña m¸y tÝnh.
b) TÝnh to¸n tÝch ph©n x¸c ®Þnh
Thãi quen thiªn vÒ tÝnh to¸n thñ c«ng th−êng lµm cho ng−êi ta kh«ng thÝch
tiÕp xóc víi mét c«ng thøc cång kÒnh nh− tæng Riemann. Nh−ng víi m¸y tÝnh th×

205
viÖc tÝnh tæng nµy (vµ t×m giíi h¹n cña nã) l¹i ch¼ng cã g× khã kh¨n. NÕu mét viÖc
b×nh th−êng nh− khai c¨n mét sè ta vÉn nhê m¸y tÝnh th× sao viÖc nµy l¹i kh«ng?
NhÊt lµ khi viÖc b¶o m¸y tÝnh tÝch ph©n x¸c ®Þnh còng ®¬n gi¶n nh− lµ b¶o nã khai
c¨n mét sè. ThÝ dô, ta dÔ dµng cho m¸y lÊy tÝch ph©n cña hµm x.ln( x) trªn ®o¹n [1,
2] b»ng mét lÖnh nh− trong ng«n ng÷ ®êi th−êng:
[> int(x*ln(x),x=1..2);
2ln(2) − 3/ 4

§µnh r»ng, ®èi víi mét sè hµm cô thÓ th× viÖc tÝnh tÝch ph©n x¸c ®Þnh b»ng mÑo
(qua nguyªn hµm) cã thÓ ®¬n gi¶n h¬n lµ tÝnh theo ®Þnh nghÜa (qua tæng Riemann),
nh−ng ta còng biÕt r»ng sè c¸c hµm nµy ch¼ng ®¸ng lµ bao trong c¸i thÕ giíi mªnh
m«ng cña nh÷ng hµm kh¶ tÝch (còng nh− lµ tËp c¸c sè chÝnh ph−¬ng trong thÕ giíi
sè thùc).
ViÖc tÝnh tÝch ph©n theo biÓu thøc ®Þnh nghÜa cã vÎ nh− cång kÒnh, nh−ng lu«n
lu«n kh¶ thi, vµ v× vËy cã tÝnh "v¹n n¨ng". B»ng c¸ch nµy, m¸y tÝnh ®−îc c¶ tÝch
ph©n cña nh÷ng hµm mµ c¸c mÑo mùc, tiÓu x¶o ph¶i ®Çu hµng. VÝ dô sau ®©y lµ
mét minh chøng. Hµm sè d−íi dÊu tÝch ph©n cã nguyªn hµm kh«ng thÓ t×m ®−îc
nhê c¸c lo¹i mÑo mùc vµ tiÓu x¶o (vµ do ®ã viÖc tÝnh tÝch ph©n nµy th«ng qua
nguyªn hµm lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc), nh−ng viÖc tÝnh trùc tiÕp qua ®Þnh nghÜa
th× l¹i ch¼ng cã vÊn ®Ò g×.
[> int(sin(x)/(x+sqrt(x)),x=0..1);
1
⌠ sin( x )

 dx

 x+ x
⌡0

[> evalf(%,50);
.36157920777170109600854710939684229748998403592973

c) B¶n chÊt quan hÖ gi÷a tÝch ph©n x¸c ®Þnh vµ nguyªn hµm
Khi kh«ng cã m¸y, viÖc tÝnh tÝch ph©n x¸c ®Þnh th«ng qua nguyªn hµm (dïng
c«ng thøc Newton-Leibnitz) lµ biÖn ph¸p phæ biÕn (chñ yÕu lµ ®Ó gi¶i c¸c bµi tËp
trong s¸ch gi¸o khoa). Kh«ng Ýt ng−êi ®· "tuyÖt ®èi ho¸" gi¶i ph¸p "bÊt ®¾c dÜ"
nµy, coi nã lµ con ®−êng "tÊt yÕu". NhËn thøc sai lÖch ®ã ®· khiÕn ng−êi ta xem
nhÑ vai trß cña kh¸i niÖm tÝch ph©n x¸c ®Þnh, thËm chÝ coi nã chØ nh− mét thø ®−îc
"dÉn suÊt" tõ nguyªn hµm.
B©y giê, víi m¸y tÝnh, ta thÊy r»ng con ®−êng t−ëng lµ "thø yÕu" l¹i ho¸ ra lµ
gi¶i ph¸p v¹n n¨ng, cßn biÖn ph¸p tr−íc kia t−ëng lµ "phæ biÕn" th× l¹i chØ lµ c«ng
cô gi¶i quyÕt mét sè vÝ dô c¸ biÖt. H¬n thÕ, ta cßn nhËn ra mét ®iÒu cã tÝnh b¶n
chÊt: TÝch ph©n x¸c ®Þnh chÝnh lµ c«ng cô v¹n n¨ng ®Ó tÝnh nguyªn hµm. ThËt vËy,
mét trong nh÷ng ®Þnh lý c¬ b¶n cña phÐp tÝnh tÝch ph©n x¸c ®Þnh kh¼ng ®Þnh r»ng
khi hµm sè f liªn tôc th× nã cã tÝch ph©n x¸c ®Þnh trªn mäi ®o¹n (vµ, nh− ta ®·
thÊy, lµ lu«n lu«n tÝnh ®−îc). NghÜa lµ, hµm sè

206
 x
F ( x) = ∫ f (t )dt
a

®−îc x¸c ®Þnh (tÝnh ®−îc) t¹i mçi x, vµ qu¸ tr×nh chøng minh ®Þnh lý Newton-
Leibnitz ®· chØ ra r»ng hµm nµy cã ®¹o hµm lµ f ( x) , hay còng cã nghÜa nã lµ mét
nguyªn hµm cña f ( x) .
ChÝnh ®iÒu nµy ®· cho thÊy r»ng mäi hµm liªn tôc ®Òu cã nguyªn hµm, vµ nh−
vËy sù tån t¹i nguyªn hµm cña mét hµm liªn tôc lµ hÖ qu¶ cña sù tån t¹i tÝch ph©n x¸c
®Þnh ®èi víi hµm liªn tôc. Râ rµng, nh÷ng nguyªn hµm kh«ng thÓ tÝnh ®−îc b»ng
mÑo mùc, tiÓu x¶o th× ®Òu cã thÓ tÝnh ®−îc qua tÝch ph©n x¸c ®Þnh.
ThÝ dô: Kh«ng cã mÑo nµo cã thÓ gióp ta t×m ®−îc nguyªn hµm cña hµm sè
sin( x )
x+ x
nh−ng ta cã thÓ t×m ®−îc nã qua phÐp tÝnh tÝch ph©n x¸c ®Þnh, b»ng c¸ch ®Æt
[> G(x):=int(sin(t)/(t+sqrt(t)),t=0..x);
x
⌠ sin( t )
G( x ) := 
 dt

 t+ t
⌡0

M¸y tÝnh cho ta biÕtt mäi th«ng tin vÒ hµm nµy, ®Çy ®ñ vµ phong phó nh− bÊt kú
mét hµm quen thuéc nµo kh¸c. Ta cã thÓ b¶o m¸y cho xem gi¸ trÞ cña hµm t¹i bÊt
kú ®iÓm nµo, vµ h¬n thÕ, ta cã thÓ cho m¸y vÏ ®å thÞ cña hµm trªn mét ®o¹n bÊt kú,
b»ng lÖnh:
[> plot(G(x),x=0..10);

d) D¹y tÝch ph©n thÕ nµo cho hîp lý

Do khuynh h−íng ng¹i tiÕp xóc víi tæng Riemann, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng "gi¶i ph¸p"
nÐ tr¸nh nã (mét c¸ch gi¸n tiÕp). Th«ng th−êng nhÊt lµ ng−êi ta ®−a ra phÐp tÝnh
nguyªn hµm (nh− phÐp tÝnh ng−îc cña phÐp lÊy ®¹o hµm) råi xem tÝch ph©n x¸c ®Þnh
nh− mét kh¸i niÖm "dÉn suÊt" tõ phÐp tÝnh nguyªn hµm (b»ng hiÖu cña gi¸ trÞ nguyªn
hµm t¹i 2 ®Çu cËn lÊy tÝch ph©n). RÊt tiÕc r»ng nh÷ng ng−êi nghÜ ra gi¶i ph¸p "kh«n
ngoan" nµy l¹i kh«ng ®−a ra tr¶ lêi cho nh÷ng c©u hái "kh«ng tr¸nh khái" nh−:

207
 Víi nh÷ng hµm kh«ng tÝnh ®−îc nguyªn hµm mét c¸ch trùc tiÕp b»ng ®Þnh
nghÜa (nh− ®· thÊy ë trªn) th× gi¶i quyÕt nh− thÕ nµo? SÏ tÝnh qua c¸i g× nÕu
nh− ta kh«ng cã tr−íc kh¸i niÖm tÝch ph©n x¸c ®Þnh?
Mét ng−êi thÇy nghiªm tóc th× chØ nªn b¾t häc sinh "thõa nhËn" nh÷ng g× mµ
b¶n th©n thÇy biÕt ch¾c lµ chøng minh ®−îc. Khi yªu cÇu häc sinh "thõa nhËn"
r»ng mäi hµm liªn tôc ®Òu cã nguyªn hµm, th× liÖu ng−êi thÇy cã ch¾c r»ng
m×nh chøng minh ®−îc ®iÒu nµy (mµ kh«ng dïng ®Õn ®Þnh lý vÒ sù tån t¹i tÝch
ph©n x¸c ®Þnh cña mét hµm liªn tôc)?
Tuy nhiªn, ®©y vÉn ch−a ph¶i lµ nh÷ng c©u hái bøc xóc nhÊt cña ng−êi thÇy gi¸o.
VÊn ®Ò ®¸ng b¨n kho¨n nhÊt vÉn lµ: ViÖc tõ chèi kh¸i niÖm "tæng Riemann" còng lµ tõ
chèi c¸c øng dông cã tÝnh b¶n chÊt cña tÝch ph©n x¸c ®Þnh nh−: tÝnh diÖn tÝch, tÝnh thÓ
tÝch, tÝnh moment,... Nh− vËy, häc sinh biÕt tÝnh tÝch ph©n ®Ó lµm g× nÕu nh− hä kh«ng
biÕt ®−îc b¶n chÊt ®Ých thùc cña nã lµ b¾t nguån tõ c¸c tÝnh to¸n øng dông trong c¬,
lý,...? H¬n n÷a, c¸ch d¹y "lén ng−îc" nh− thÕ nµy sÏ g©y khã kh¨n nh− thÕ nµo cho c¸c
em khi tiÕp xóc víi kh¸i niÖm tÝch ph©n mét c¸ch "bµi b¶n", nh− trong c¸c tr−êng ®¹i
häc trªn thÕ giíi? Ch¾c ch¾n mét häc sinh ch−a biÕt g× vÒ tÝch ph©n (theo kiÓu nµy) sÏ
®ì vÊt v¶ h¬n nhiÒu.
Thùc ra kh«ng cÇn thiÕt ph¶i "nÐ tr¸nh" kh¸i niÖm tæng Riemann, khi ta ®· cã
ph−¬ng tiÖn tÝnh to¸n nã mét c¸ch dÔ dµng. VÊn ®Ò chØ lµ lµm sao ®Ó nã trë lªn dÔ hiÓu
h¬n ®èi víi tõng lo¹i ®èi t−îng. Cã lÏ, c¸i th−êng lµm cho ng−êi ta "bèi rèi" khi tiÕp
xóc víi tæng Riemann lµ ë chç nã cã vÎ nh− "bÊt ®Þnh" (víi bÒ réng cho tr−íc, ta muèn
chän ph©n ho¹ch thÕ nµo còng ®−îc). NhiÒu ng−êi ®· nhËn xÐt r»ng, víi häc sinh phæ
th«ng, cã thÓ chØ nªn xÐt c¸c ph©n ho¹ch ®Òu (dÜ nhiªn ng−êi thÇy cã thÓ gäi tæng nµy
b»ng mét c¸i tªn kh¸c, nÕu ng¹i ai ®ã "dÞ nghÞ" r»ng ®©y ch−a ph¶i lµ tæng Riemann
theo ®óng ®Þnh nghÜa). Dï sao, ta cã thÓ hoµn toµn yªn t©m r»ng ®©y còng lµ mét d¹ng
riªng cña tæng Riemann vµ nÕu hµm lµ kh¶ tÝch th× tÝch ph©n cña nã còng b»ng giíi h¹n
cña d·y tæng Riemann kiÓu nµy. Nh− vËy, tuy ch−a thËt chÆt chÏ, nh−ng ta vÉn cho häc
sinh c¶m nhËn ®−îc b¶n chÊt cña tÝch ph©n x¸c ®Þnh, vµ quan träng h¬n c¶ lµ ta ®· ®i
theo ®óng ph−¬ng ph¸p cña phÐp tÝnh tÝch ph©n, ®Ó råi sau nµy khi tiÕp xóc víi ®Þnh
nghÜa "theo ®óng bµi b¶n" th× häc sinh sÏ kh«ng cßn g× ph¶i ngì ngµng.

5.2.5. PhÇn mÒm hç trî kh¶ n¨ng thu gän ch−¬ng tr×nh mét
c¸ch hîp lý
HiÖn nay, häc sinh vÊt v¶ h¬n x−a trong viÖc häc m«n To¸n (ch−¬ng tr×nh phæ
th«ng). Tuy nhiªn, cÇn hiÓu cho ®óng nguyªn nh©n cña g¸nh nÆng lµ ë c¸i kiÓu d¹y vµ
häc ch¹y ®ua, ®¸nh ®è nhau lµm bµi tËp, chø kh«ng ph¶i v× néi dung ch−¬ng tr×nh c¬
b¶n (lý thuyÕt) lµ qu¸ t¶i. NÕu cø d¹y vµ häc theo kiÓu ch¹y ®ua vµ ®¸nh ®è nh− hiÖn
nay th× dï cã rót ng¾n ch−¬ng tr×nh l¹i cßn 1 ch−¬ng ®i n÷a th× g¸nh nÆng vÉn kh«ng
hÒ suy gi¶m (xin l−u ý r»ng chØ cÇn nh÷ng bµi tËp xung quanh mét trong c¸c chñ ®Ò:
ph−¬ng tr×nh vµ bÊt ph−¬ng tr×nh, kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ, tam gi¸c l−îng, tÝnh tÝch
ph©n,... lµ cã thÓ lµm rèi bung bÊt cø mét c¸i ®Çu häc sinh cÇn mÉn nµo). M¸y tÝnh sÏ
lµm cho ng−êi häc to¸n c¶m thÊy kh«ng cßn bÞ "lÖ thuéc" vµo c¸c mÑo gi¶i bµi tËp, vµ
cã thÓ "gi¶m t¶i" b»ng c¸ch "tù gi¶i phãng" khái c¸c lß luyÖn (nÕu kh«ng ph¶i ®èi phã
víi viÖc thi cö mang nÆng tÝnh h×nh thøc h¬n lµ ®¸nh gi¸ chÊt l−îng häc tËp). C¸ch
"gi¶m t¶i" ®¬n gi¶n nµy kh«ng thÓ lµm cho häc sinh giái lªn, cßn c¸c cè g¾ng" rót bít

208
ch−¬ng tr×nh" mµ mét sè ng−êi ®ang kªu gäi th× ch¾c ch¾n sÏ lµm cho häc sinh kÐm ®i.
Chóng ta cÇn tíi mét biÖn ph¸p "gi¶m t¶i" mµ t¨ng c−êng chÊt l−îng.
C¸c ph©n tÝch vÒ tÝch ph©n vµ nguyªn hµm (nªu ë môc tr−íc) cho ta thÊy nhiÒu
®iÓm bÊt hîp lý vÒ néi dung vµ ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y hiÖn nay. Thêi gian dµnh cho
viÖc gi¶ng d¹y b¶n chÊt kh¸i niÖm (vµ ph−¬ng ph¸p luËn) cña phÐp tÝnh tÝch ph©n lµ
qu¸ Ýt, trong khi thêi gian dµnh cho viÖc luyÖn c¸c kü x¶o t×m nguyªn hµm th−êng lµ
qu¸ nhiÒu. §iÒu nµy khiÕn cho thÇy ®−îc "nhÑ g¸nh" vÒ gi¶ng gi¶i, nh−ng l¹i lµm cho
häc sinh bÞ "qu¸ t¶i" v× lµm bµi tËp (mµ vÉn kh«ng n¾m ®−îc b¶n chÊt vÊn ®Ò). M¸y
tÝnh hç trî cho ta lµm ng−îc l¹i: ta kh«ng cßn ph¶i lo l¾ng nhiÒu vÒ viÖc luyÖn kü x¶o
lµm bµi tËp, mµ cã thÓ dµnh nhiÒu thêi gian h¬n cho viÖc gi¶ng d¹y b¶n chÊt vÊn ®Ò.
Khi Êy, thÇy sÏ ph¶i mÊt nhiÒu thêi gian vµ c«ng søc h¬n trong viÖc gi¶ng gi¶i, cßn häc
sinh th× nhÑ nhµng h¬n trong viÖc tiÕp thu, vµ còng kh«ng bÞ qu¸ vÊt v¶ v× bµi tËp. Mét
ng−êi thÇy cã tr¸ch nhiÖm th× lu«n ý thøc ®−îc r»ng c¸i "t¶i" kh«ng tù nhiªn mÊt ®i, vµ
c¸ch "gi¶m t¶i cho häc sinh" hîp lý nhÊt lµ h·y ®Ó cho c¸i "t¶i" dån sang phÝa thÇy.
Cßn ng−êi thÇy cña thêi ®¹i c«ng nghÖ th«ng tin th× l¹i cã thÓ dån mét phÇn "t¶i" sang
cho m¸y tÝnh. §©y chÝnh lµ ph−¬ng ph¸p "gi¶m t¶i cho häc sinh" mµ vÉn "b¶o toµn",
nÕu kh«ng nãi lµ "t¨ng c−êng", vÒ mÆt chÊt l−îng.
Râ rµng, trong rÊt nhiÒu chñ ®Ò kh¸c ta còng gÆp nh÷ng t×nh huèng t−¬ng tù. ThÝ
dô: NÕu phÇn kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ hµm sè chØ dõng l¹i ë môc ®Ých n¾m ®−îc c¸c tÝnh
chÊt c¬ b¶n cña hµm kh¶ vi th«ng qua ®¹o hµm cña nã, vµ viÖc lµm bµi tËp minh ho¹
kh«ng qu¸ ®i s©u vµo c¸c tiÓu x¶o xö lý c¸c d¹ng hµm sè ®Æc biÖt, th× ta rót gän ®−îc
qu¸ mét nöa thêi gian. T−¬ng tù nh− vËy ®èi víi phÇn gi¶i ph−¬ng tr×nh vµ rÊt nhiÒu
c¸c phÇn kh¸c, nÕu ®−îc xem xÐt l¹i mét c¸ch thÊu ®¸o, chóng ta sÏ cã ®−îc ph−¬ng
¸n "gi¶m t¶i" khoa häc vµ rÊt hiÖu qu¶.
Kh«ng thÓ phñ ®Þnh vai trß quan träng cña viÖc rÌn luyÖn t− duy th«ng qua gi¶i
c¸c bµi tËp to¸n häc, vµ cÇn dµnh thêi gian xøng ®¸ng cho c«ng viÖc nµy. Tuy nhiªn,
cÇn ph¶i tr¸nh viÖc tËp trung vµo luyÖn c¸c kü x¶o lµm bµi tËp mét c¸ch qu¸ møc, ®Õn
nçi kh«ng cßn thêi gian vµ c«ng søc cho viÖc trau dåi c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n. ThËt lµ
nghÞch lý nÕu ta kh«ng d¹y cho häc sinh c¸ch chøng minh nh÷ng c«ng thøc, ®Þnh lý rÊt
c¬ b¶n trong ch−¬ng tr×nh (c«ng thøc tÝnh giíi h¹n cña mét tæng, c«ng thøc tÝnh ®¹o
hµm cña c¸c hµm l−îng gi¸c,...) v× sî häc sinh kh«ng tiÕp thu næi, mµ l¹i mÆc søc ®−a
vµo c¸c lo¹i bµi tËp víi nh÷ng chøng minh l¾t lÐo vµ khã hiÓu gÊp nhiÒu lÇn.

5.3. ThiÕt lËp nh÷ng kh¶ n¨ng míi

Néi dung phÇn nµy chØ cã ý nghÜa minh ho¹ cho mét h−íng nghiªn cøu víi c¸c
chñ ®Ò v« cïng phong phó, réng më cho tÊt c¶ nh÷ng ai muèn ph¸t huy s¸ng t¹o trong
viÖc d¹y vµ häc to¸n. Nã kh«ng ®ßi hái ph¶i chuÈn bÞ nhiÒu, v× kiÕn thøc khëi ®Çu chØ
cÇn n¾m v÷ng mÊy ch−¬ng ®· tr×nh bµy trong tµi liÖu nµy. Víi nh÷ng ng−êi ®· n¾m
®−îc c¸c kiÕn thøc ®ã, viÖc tr×nh bµy chi tiÕt vÒ lËp tr×nh víi c¸c lÖnh cô thÓ sÏ lµ kh«ng
cÇn thiÕt, mµ ®iÒu cÇn quan t©m nhÊt lµ ý t−ëng. ChÝnh v× vËy, nh÷ng vÊn ®Ò tr×nh bÇy
trong phÇn nµy chØ mang tÝnh gîi ý.
Chñ ®Ò ®−îc chän ®Ó minh ho¹ trong phÇn nµy lµ vÊn ®Ò gi¶ng d¹y m«n H×nh häc
ph¼ng trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng. Ph¸t triÓn cô thÓ cña c¸c ý t−ëng nªu trong phÇn

209
nµy cã thÓ tham kh¶o trong luËn v¨n Th¹c sü cña t¸c gi¶ Mai C«ng M·n (xem danh
môc tµi liÖu dÉn).
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, nh÷ng g× Maple cung cÊp trong gãi H×nh häc, kh«ng ®ñ
®Ó ®¸p øng cho néi dung gi¶ng d¹y ch−¬ng tr×nh m«n h×nh häc ph¼ng ë n−íc ta. Tuy
nhiªn, chóng ta cã thÓ nghiªn cøu më réng gãi c«ng cô h×nh häc nµy ®Ó cã thÓ thÝch
øng víi ®èi t−îng vµ phï hîp víi ch−¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa hiÖn hµnh, qua ®ã cã
®−îc ph−¬ng tiÖn gi¶ng d¹y tèt h¬n cho bé m«n nµy. ThÝ dô, trong Maple, ta chØ cã thÓ
t×m thÊy c¸c lÖnh ®Ó vÏ h×nh vµ tÝnh to¸n trªn c¸c ®èi t−îng h×nh häc c¬ b¶n nhÊt, mµ
kh«ng thÓ t×m ®−îc c¸c ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn néi dung ch−¬ng tr×nh chóng ta ®ang d¹y,
ch¼ng h¹n:
Trong phÇn vÏ h×nh: §èi víi ®−êng th¼ng chØ míi cã lÖnh vÏ ®−êng th¼ng ®i
qua hai ®iÓm cã to¹ ®é cho s½n, hay ®· biÕt ph−¬ng tr×nh cña nã, víi tam gi¸c
míi cã lÖnh vÏ tam gi¸c biÕt to¹ ®é ba ®Ønh, víi ®−êng trßn còng chØ cã c¸c
lÖnh vÏ ®−êng trßn ®i qua ba ®iÓm kh«ng th¼ng hµng,v.v... Trong khi ®ã
ch−¬ng tr×nh phæ th«ng l¹i ®−a ra rÊt nhiÒu c¸ch x¸c ®Þnh chóng (VÝ dô: Tam
gi¸c ®−îc hoµn toµn x¸c ®Þnh trong c¸c tr−êng hîp nh−: BiÕt ba ®Ønh, biÕt
c¹nh-gãc-c¹nh, biÕt gãc-c¹nh- gãc, biÕt c¹nh-c¹nh-c¹nh...). H¬n n÷a, trong
thùc tÕ ta gÆp nh÷ng tr−êng hîp nµy nhiÒu h¬n.
Trong phÇn tÝnh to¸n c¸c ®èi t−îng h×nh häc: Maple chØ míi nªu c¸c lÖnh
nh−: TÝnh ®é dµi ®o¹n th¼ng, tÝnh diÖn tÝch tam gi¸c, h×nh vu«ng, h×nh trßn,
ellipse vµ mét sè h×nh ®¬n gi¶n kh¸c. Trong thùc tÕ gi¶ng d¹y häc tËp còng
nh− trong ®êi sèng, chóng ta l¹i hay ph¶i tiÕp xóc víi nh÷ng h×nh kh«ng ®¬n
gi¶n nh− vËy (Ch¼ng h¹n: H×nh tø gi¸c bÊt kú, h×nh thang, h×nh b×nh hµnh, hay
phøc t¹p h¬n lµ nh÷ng h×nh ®a gi¸c bÊt kú...).ViÖc tÝnh to¸n trªn c¸c ®èi t−îng
nµy míi thùc sù lµ cã ý nghÜa trong thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ qu¶n lý.
Tãm l¹i, chóng ta cÇn nhÊn m¹nh mét ®iÒu cã tÝnh then chèt lµ: ViÖc ®−a mét
c«ng cô tin häc vµo gi¶ng d¹y kh«ng cho phÐp ng−êi thÇy tho¶ m·n víi nh÷ng g× cã
s½n, mµ lu«n ph¶i ®µo s©u suy nghÜ, ph¸t huy tèi ®a n¨ng lùc s¸ng t¹o. ChØ cã nh− vËy,
phÇn mÒm øng dông tin häc nãi chung vµ Maple nãi riªng míi ®−îc sö dông réng r·i
trong hÖ thèng c¸c ngµnh häc, cÊp häc ë n−íc ta. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vÒ më réng
kh¶ n¨ng cña Maple.

5.3.1. Chñ ®Ò ®a gi¸c trong h×nh häc ph¼ng

§©y lµ chñ ®Ò khã ®èi víi häc sinh, v× trong ch−¬ng tr×nh h×nh häc ë phæ th«ng ®·
kh«ng ®−îc xÐt mét c¸ch hÖ thèng, mµ chØ cã tÝnh chÊt giíi thiÖu vÒ nã. Nh−ng trong
c¸c bµi tËp thùc hµnh cã rÊt nhiÒu lo¹i ph¶i gi¶i quyÕt trªn ®a gi¸c. §Æc biÖt trong ®êi
sèng hµng ngµy, häc sinh th−êng xuyªn tiÕp xóc víi c¸c ®å vËt mµ h×nh ¶nh cña nã
phÇn nhiÒu l¹i lµ nh÷ng ®a gi¸c. Trong khi ®ã, qua thùc tÕ gi¶ng d¹y chóng ta ®Òu nhËn
thÊy r»ng kiÕn thøc vÒ ®a gi¸c cña häc sinh rÊt h¹n chÕ do ®ã rÊt ng¹i khi tiÕp xóc víi
lo¹i to¸n nµy. MÆc dï Maple hÇu nh− ch−a cã s½n c¸c lÖnh hç trî cho gi¶i quyÕt c¸c
bµi to¸n trªn ®a gi¸c nãi chung, nh−ng nã cho phÐp chóng ta t¹o c¸c lÖnh ®Ó vÏ vµ kiÓm
tra c¸c tÝnh chÊt cña mét ®a gi¸c.
B»ng viÖc thiÕt lËp c¸c chu tr×nh tÝnh to¸n ®¬n gi¶n, chóng ta dÔ dµng thiÕt lËp c¸c
lÖnh míi, víi c¸c chøc n¨ng kh¸ m¹nh, trong ®ã cã:

210
 ♦ KiÓm tra tÝnh låi cña mét ®a gi¸c;
♦ KiÓm tra tÝnh néi tiÕp cña mét ®a gi¸c;
♦ TÝnh diÖn tÝch, tÝnh chu vi cña mét ®a gi¸c bÊt kú (kh«ng tù c¾t);
Tøc lµ, ta cã thÓ lµm cho häc sinh thÊy r»ng, khi ra tr−êng hä cã thÓ lµm viÖc trªn
mäi ®èi t−îng h×nh häc phøc t¹p mµ kh«ng ng¹i.

5.3.2. Bµi to¸n quü tÝch trong h×nh häc ph¼ng

Bµi to¸n quü tÝch, mét vÊn ®Ò mang nÆng tÝnh th¸ch ®è, lu«n lu«n g©y e ng¹i cho
bÊt kú ai, kÓ c¶ nh÷ng häc sinh rÊt giái, bëi lÏ ch−a cã ai ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p kiÕn
thiÕt trong viÖc xö lý c¸c bµi to¸n lo¹i nµy, mµ chØ dùa vµo kh¶ n¨ng suy ®o¸n, mÑo
mùc vµ kinh nghiÖm. Víi Maple, chóng ta cã thÓ ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p kiÕn thiÕt ®Ó
gi¶i c¸c bµi to¸n quü tÝch, khiÕn cho chóng mÊt tÝnh huyÒn bÝ, kÓ c¶ ®èi víi nh÷ng häc
sinh b×nh th−êng. H¬n thÕ, chóng ta cã thÓ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng lo¹i quü tÝch ®a d¹ng vµ
phong phó h¬n nh÷ng g× ®ang xÐt trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng (cho ®Õn nay), mµ
kh«ng gÆp khã kh¨n g× h¬n.
Trong ch−¬ng tr×nh h×nh häc ph¼ng, bµi to¸n quü tÝch th−êng ®−îc tr×nh bµy d−íi
néi dung lµ ''T×m tËp hîp tÊt c¶ c¸c ®iÓm M trªn mÆt ph¼ng tho¶ m·n mét hay (mét sè)
tÝnh chÊt T nµo ®ã''. §Ó gi¶i quyÕt bµi to¸n ®Æt ra, ng−êi ta th−êng tiÕn hµnh theo c¸c
b−íc sau
1. Ph¸n ®o¸n: Trong phÇn nµy, th−êng ta lÊy mét sè ®iÓm ë c¸c vÞ trÝ ®Æc biÖt ®Ó
ph¸t hiÖn xem M n»m trªn ®−êng cong nµo?
2. PhÇn thuËn: Ta chøng tá ®iÓm M cã tÝnh chÊt T th× thuéc h×nh (H).
3. PhÇn ®¶o: Ta chøng tá nh÷ng ®iÓm M thuéc h×nh (H) th× cã tÝnh chÊt T.
4. Giíi h¹n nÕu cã vµ kÕt luËn: TËp hîp ®iÓm M lµ h×nh (H).
L©u nay chóng ta vÉn ch−a ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p kiÕn thiÕt ®Ó gi¶i quyÕt bµi
to¸n nµy, nªn viÖc gi¶i nã chØ thiªn vÒ kinh nghiÖm. Tr−íc mét bµi to¸n quü tÝch, viÖc
gi¶i ®−îc nã ®èi víi häc sinh vÉn cßn lµ sù may m¾n vµ ®a sè còng chØ ë c¸c bµi to¸n
cho d¹ng quü tÝch lµ ®−êng th¼ng hoÆc ®−êng trßn, chø ë d¹ng quü tÝch kh¸c th× rÊt
hiÕm. Nã lu«n mang nÆng tÝnh th¸ch ®è ®èi víi häc sinh ë bËc häc phæ th«ng, vµ
th−êng chØ dµnh cho nh÷ng häc sinh kh¸ giái. §iÒu nµy th−êng lµm cho häc sinh thiÕu
tù tin, vµ dÉn ®Õn h¹n chÕ viÖc n©ng cao kiÕn thøc ®èi víi häc sinh.
Víi Maple chóng ta cã thÓ ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p kiÕn thiÕt ®Ó gi¶i quyÕt c¸c
lo¹i bµi to¸n quü tÝch nãi chung, nh»m gióp thÇy gi¸o vµ häc sinh v−ît qua sù th¸ch ®è
cña nã. Víi ph−¬ng ph¸p nµy, bÊt cø häc sinh nµo còng cã thÓ tiÕp cËn nh÷ng bµi to¸n
quü tÝch mét c¸ch kh«ng ngÇn ng¹i.

1. C¸c lo¹i quü tÝch th«ng th−êng

V× trong ch−¬ng tr×nh h×nh häc ph¼ng bËc phæ th«ng ta chØ xÐt c¸c d¹ng quü tÝch
lµ ®−êng th¼ng hoÆc ®−êng trßn, cho nªn ta gäi chóng lµ nh÷ng d¹ng quü tÝch th«ng
th−êng. Bµi to¸n ®−îc gi¶i quyÕt trªn Maple nh− sau:

211
 Tr−íc hÕt ta lÊy ba ®iÓm ph©n biÖt (nªn xÐt nh÷ng ®iÓm nµy ë vÞ trÝ ®Æc biÖt, dÔ
x¸c ®Þnh nhÊt). Ta cã thÓ kiÓm tra xem chóng cã th¼ng hµng hay kh«ng b»ng lÖnh
AreCoLinear .
NÕu chóng th¼ng hµng ta vÏ ®−êng th¼ng qua ba ®iÓm ®ã. Sau ®ã lÊy ®iÓm M
bÊt kú (tho¶ m·n tÝnh chÊt T ) vµ dïng lÖnh IsOnLine ®Ó kiÓm tra xem nã
cã thuéc ®−êng th¼ng nµy kh«ng. NÕu ®óng ta kÕt luËn quü tÝch c¸c ®iÓm cÇn
t×m n»m trªn ®−êng th¼ng ®ã.
NÕu chóng kh«ng th¼ng hµng ta vÏ ®−êng trßn qua ba ®iÓm ®ã (b»ng lÖnh s½n
cã trong Maple). Sau ®ã lÊy mét ®iÓm M bÊt kú (tho¶ m·n tÝnh chÊt T ) vµ
dïng lÖnh IsOnCircle kiÓm tra xem ®iÓm nµy cã n»m trªn ®−êng trßn ®ã
hay kh«ng (hoÆc cã thÓ dïng lÖnh kiÓm tra tø gi¸c néi tiÕp, cã thÓ thiÕt lËp
®−îc, ®Ó lµm viÖc nµy). NÕu ®óng ta kÕt luËn quü tÝch c¸c ®iÓm cÇn t×m n»m
trªn ®−êng trßn ®ã.
Ph−¬ng ph¸p nµy chØ cho phÐp ta kÕt luËn ®iÓm M n»m trªn ®−êng th¼ng hay
®−êng trßn mµ th«i (nh−ng ®ã còng lµ vÊn ®Ò cèt yÕu nhÊt mµ ta cÇn). §Ó kÕt luËn
chÝnh x¸c vÒ quÜ tÝch cña ®iÓm M ta cßn ph¶i thªm phÇn giíi h¹n tËp hîp ®iÓm M . §Ó
lµm viÖc nµy ta cã thÓ trë vÒ ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng nh− l©u nay. Nh− vËy nÕu ta
biÕt kÕt hîp ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng víi viÖc sö dông c«ng cô Maple nh− trªn, th×
lo¹i bµi to¸n quÜ tÝch d¹ng th«ng th−êng ta cã thÓ gi¶i quyÕt triÖt ®Ó vµ ®−a ra kÕt luËn
qòi tÝch mét c¸ch chÝnh x¸c.

2. C¸c lo¹i quü tÝch kh¸c

Trong môc nµy ta xÐt c¸c bµi to¸n quü tÝch kh«ng ph¶i lµ ®−êng th¼ng hay ®−êng
trßn, mµ lµ mét ®−êng cong nµo ®ã. Nãi chung, lo¹i quü tÝch nµy th−êng kh«ng cã
c«ng thøc gi¶i tÝch biÓu diÔn (nhÊt lµ trong ph¹m vi kiÕn thøc ë phæ th«ng), hoÆc nÕu
cã th× chóng ta còng ch−a cã mét ph−¬ng ph¸p thÓ hiÖn ®å thÞ cña c¸c c«ng thøc nµy
mét c¸ch chÝnh x¸c tuyÖt ®èi (L−u ý r»ng, ®å thÞ cña c¸c hµm quen thuéc trong gi¸o
tr×nh phæ th«ng nh−: c¸c hµm l−îng gi¸c, hµm mò,... còng kh«ng cã c¸ch biÓu diÔn
chÝnh x¸c tuyÖt ®èi, mµ chØ ®−îc vÏ mét c¸ch xÊp xØ víi ®é chÝnh x¸c nµo ®ã, b»ng mét
tËp ®iÓm ®ñ dµy).
Nh− vËy, khi quü tÝch lµ mét ®−êng bÊt kú (kh«ng th¼ng, kh«ng trßn), ta kh«ng hy
väng g× h¬n lµ cã ®−îc biÓu diÔn xÊp xØ cña nã víi ®é chÝnh x¸c tuú ý, nh− cã thÓ ®¹t
®−îc víi c¸c ®−êng cong quen biÕt trong gi¸o tr×nh phæ th«ng. Râ rµng b»ng ph−¬ng
ph¸p thñ c«ng chóng ta kh«ng thÓ lµm ®−îc ®iÒu nµy, nh−ng víi Maple ta cã thÓ ®¹t
®−îc mong muèn Êy kh«ng mÊy khã kh¨n. Muèn thùc hiÖn ®iÒu nµy, ta chØ cÇn sö
dông lÖnh vÏ mét d·y ®iÓm (pointplot) kÕt hîp víi tuú chän (connect=true)
®Ó nèi d·y ®iÓm nµy l¹i. Ph−¬ng ph¸p nµy tuy ®¬n gi¶n (ai còng hiÓu ®−îc) nh−ng rÊt
c¬ b¶n, vµ c«ng cô chÝnh ®Ò vÏ tÊt c¶ c¸c lo¹i ®å thÞ trªn ®êi.
L−u ý r»ng, quü tÝch kh«ng th«ng th−êng (kh«ng th¼ng còng kh«ng trßn) l¹i rÊt
th−êng x¶y ra trong thùc tiÔn (xem c¸c vÝ dô ®¬n gi¶n d−íi ®©y). Cho nªn, Maple cho
phÐp ta më réng ®−îc ph¹m vi bµi to¸n quü tÝch ra mét miÒn réng lín h¬n nhiÒu, mµ
kh«ng cßn ph¶i loanh quanh víi 2 lo¹i ®−êng quü tÝch quen thuéc ®· biÕt.
VÝ dô 1 Cho ®−êng trßn (O,r) n»m trong ®−êng trßn (O', r'). Mét tia Ot quay quanh
O c¾t hai ®−êng trßn lÇn l−ît t¹i A vµ B . T×m quü tÝch c¸c trung ®iÓm cña ®o¹n AB .

212
 B»ng c¸ch sinh mét d·y cÆp ®iÓm ®ñ dµy (t−¬ng øng trªn c¸c vßng trßn ®· cho,
nh− ®Çu bµi qui ®Þnh), ta dÔ dµng tÝnh ®−îc d·y c¸c trung ®iÓm cña c¸c cÆp ®iÓm nµy.
Cho m¸y vÏ d·y c¸c trung ®iÓm võa tÝnh ®−îc ta cã ngay quü tÝch cÇn t×m (nh− trong
h×nh vÏ sau).

NhËn xÐt: Mét ®iÒu lý thó lµ, víi h×nh vÏ trªn, ta cã c¶m gi¸c nh− quü tÝch lµ mét
®−êng trßn. NÕu chØ b»ng ph−¬ng ph¸p thñ c«ng nh− l©u nay, ®Ó kiÓm tra xem ®iÒu ®ã
®óng hay sai th× kh«ng ®¬n gi¶n chót nµo, ngay c¶ víi nh÷ng häc sinh giái. Tuy nhiªn
víi Maple, b»ng c¸ch chän 4 ®iÓm nµo ®ã råi dïng lÖnh 'kiÓm tra bèn ®iÓm cã n»m
trªn ®−êng trßn kh«ng' th× ta cã ngay kÕt luËn r»ng nã kh«ng ph¶i lµ vßng trßn!
VÝ dô 2 Cho ®−êng trßn t©m O b¸n kÝnh r vµ ®−êng th¼ng D c¸ch t©m O mét kho¶ng
r<d . Ký hiÖu N lµ ®iÓm ch¹y trªn ®−êng th¼ng D , vµ M lµ giao ®iÓm cña ®−êng
th¼ng ON víi ®−ßng trßn . T×m quü tÝch c¸c trung ®iÓm cña ®o¹n MN .
Víi ph−¬ng ph¸p hoµn toµn t−¬ng tù nh− trªn, ta cã ®−îc quü tÝch lµ ®−êng cong
trong h×nh vÏ sau:

NhËn xÐt: Quü tÝch trªn tuy rÊt ®¬n gi¶n vÒ mÆt thiÕt lËp, nh−ng nÕu kh«ng cã m¸y th×
mét häc sinh giái còng ®µnh chÞu bã tay. Víi Maple, bµi to¸n nµy kh«ng thÓ gäi lµ khã
víi ngay c¶ nh÷ng häc sinh b×nh th−êng nhÊt!

5.4. KÕt luËn

C¸c ph©n tÝch trªn cho thÊy r»ng mÑo mùc vµ kü x¶o dï cã tinh vi vµ phong phó
®Õn ®©u ®i ch¨ng n÷a còng kh«ng thÓ s¸nh ®−îc víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n, vèn
®¬n gi¶n, dÔ hiÓu mµ l¹i v« cïng v¹n n¨ng. ChÝnh v× vËy, mét biÖn ph¸p tèt vµ kh«ng
tèn kÐm ®Ó tr¸nh tôt hËu qu¸ xa so víi sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi lµ tr¸nh tiªu phÝ thêi
gian vµ søc lùc vµo nh÷ng viÖc kh«ng mang l¹i hiÖu qu¶ ®¸ng kÓ. Chän läc tinh vi
nh÷ng g× cÇn thiÕt nhÊt, ®ång thêi n©ng cao hiÖu suÊt d¹y vµ häc th«ng qua viÖc tËn

213
dông c¸c thµnh tùu c«ng nghÖ hiÖn ®¹i lµ nh÷ng ®iÒu cÇn lµm ngay, nhÊt lµ trong
ngµnh gi¸o dôc ®µo t¹o. Hµnh trang b−íc vµo thÕ kû 21 cña thÕ hÖ trÎ ph¶i lµ: ph−¬ng
ph¸p c¬ b¶n vµ c«ng cô m¹nh. Muèn n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ph¶i häc lý thuyÕt
mét c¸ch nghiªm tóc. Muèn cã c«ng cô m¹nh ph¶i th−êng xuyªn cËp nhËt c¸c thµnh
tùu míi vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ.
ViÖc sö dông c¸c phÇn mÒm to¸n häc hiÖn ®¹i kh«ng nh÷ng cho ta mét c«ng cô
tÝnh to¸n hiÖu qu¶, mµ cßn ®em l¹i mét c¸ch häc míi, ®i s©u vµo b¶n chÊt, ®Ò cao c¸c
ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n, tr¸nh l·ng phÝ qu¸ nhiÒu thêi gian cho c¸c “tiÓu x¶o” trong To¸n
häc.

214
 Tµi liÖu dÉn

1. b.w.char., k.o. geddes, g.h. gonnet, b.l. leong, m.b.

managan, s.m. watt, Maple V Library Reference Manual, Springer-
Verlag, 1993;

2. ph¹m huy ®iÓn, t¹ duy ph−îng, ®inh thÕ lôc, H−íng dÉn
thùc hµnh tÝnh to¸n trªn Maple, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi - 1998;

3. ®inh thÕ lôc, ph¹m huy ®iÓn, t¹ duy ph−îng, nguyÔn

xu©n tÊn, Gi¶i tÝch To¸n häc: Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n vµ tÝnh to¸n thùc
hµnh, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi - 1998;

4. Mai c«ng m·n, Sö dông Maple trong gi¶ng d¹y m«n H×nh häc ph¼ng,
LuËn v¨n Th¹c sü To¸n häc, ViÖn To¸n häc, 2000;

215