‫ عبدالله مبارز‬:‫مرتجم‬

‫اسالم و ساینس‬

‫نرش اول دری‬

‫م‬20۱۸ ‫ش – جنوری‬.‫هـ‬1396 ‫دلو‬

‫نشرات امت‬
‫ افغانستان‬- ‫كابل‬
info@hizb-afghanistan.com www.hizb-ut-tahrir.info
www.hizb-afghanistan.com www.qeyaam.com
 ‫فهرست مطالب‬

‫اسالم ‪1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫مقدمه ‪3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫اسالم و ساینس ‪4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫قرون تاریک در اروپا ‪6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫اسالم منحیث یک ایدیولوژی ‪9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ساینس تحت حاکمیت اسالم به شگوفایی رسید‪12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫اسالم انسان را به اندیشیدن راهنامیی می‪‎‬کند ‪14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫نگاهی بر دست‪‎‬آوردهای علمی تحت حاکمیت اسالم‪16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ریاضیات‪2 0. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫فزیک و تکنالوژی‪2 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .:‬‬
‫نجوم (ستاره شناسی)‪2 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫کیمیا‪2 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫طب و طبابت‪3 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫گیاه شناسی و زراعت‪3 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫جغرافیه‪3 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :‬‬
‫اوضاع فعلی و برگشت رهربی علمی و تکنالوژیکی ‪44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫نتیجه گیری ‪46 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫یاداشت‏ها و مراجع ‪48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ضمیمه اول‪5 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .:‬‬
‫مآخذ و منابع ‪58 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪1‬‬

‫اسالم‬

‫اسالم دینی است که نقش آن در تمام امور زندگی از سیاست‪ ،‬حلقات مذهبی و ایدیولوژیکی‬
‫گرفته تا زندگی شخصی محسوس است‪ .‬اسالم طریقه‏ی عملی زندگی به اساس عقیده‏ای قوی‬
‫معنوی می‪‎‬باشد؛ زیرا اسالم خودش را بصورت کورکورانه و تقلیدی بر مردم تحمیل نمی‏نماید‪،‬‬
‫بلکه از انسان می‪‎‬خواهد تا فکر مستنیر در مورد خلقت خود و محیط خویش نماید‪ .‬به همین‬
‫دلیل قرآن مکررا ً از انسان می‌خواهد تعمق و تفکر نماید‪.‬‬
‫هم‪‎‬چنان اسالم از انسان می‪‎‬خواهد تا از قوه‪‎‬ی تعقل و استدالل خویش استفاده نموده‬
‫و درمورد واقعیت کائنات قضاوت نماید‪ .‬یعنی زمانی‪‎‬که به اطراف خویش نظر می‪‎‬افگنیم با‬
‫پدیده‪‎‬های مختلف مواجه می‪‎‬گردیم که موجودیت خالق را به اثبات می‪‎‬رساند‪ .‬این‪‎‬جاست که‬
‫اسالم انسان را به تفکر وادار می‪‎‬دارد تا این خلقت و کائنات را که وجود خالق یکتا را به اثبات‬
‫می‪‎‬رساند‪ ،‬منحیث یک حقیقت قبول نماید‪.‬‬
‫ما بطور مداوم قواعد را کشف می‪‎‬نمایم که این نظم را استوار نگهداشته و از این قواعد‬
‫بیشتر بخاطر اشباع ضروریات خویش مستفید می‪‎‬شویم؛ اما بسیاری از مردم در شناخت موضوع‬
‫اساسی به ناکامی مواجه گردیده‪‎‬اند‪ .‬پس سوال این‪‎‬جاست که این قواعد و نظم را کی بوجود‬
‫آورده است؟ آیا انسان‪‎‬ها طبیعت را خلق نموده‪‎‬اند که بر آن حکمروایی میکنند؟ و یا طبیعت و‬
‫نظم کائینات به خودی خود‪ ،‬خود را خلق نموده و خودش برای خود نظام پدید آورده است؟‬
‫بناً هیچ کدام دو استدالل فوق درست بوده نمی‪‎‬تواند؛ زیرا کائنات مادی دارای قواعد است‬
 ‫‪2‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫که توسط آن کنترول می‪‎‬گردد و این قواعد طبق دساتیر مادی عمل می‪‎‬نماید‪ .‬از این‪‎‬رو باید‬
‫کسی مستقل وجود داشته باشد‪ ،‬که نه به ماده و نه به قواعد طبیعی که خلق شده است وابسطه‬
‫باشد‪ .‬وی تنها خالق است‪ ،‬یگانه کسی که اول و آخر نداشته‪ ،‬بی‪‎‬نیاز و ابدی بوده تنها شایسته‪‎‬ی‬
‫عبادت می‪‎‬باشد‪ .‬پس این خالق را در اسالم اهلل ‪ ‬می‏نامند‪.‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪3‬‬

‫مقدمه‬

‫غرب از قرن‪‎‬ها بدینسو مدعی است که تحول علمی از زمانی رو به رشد نهاده است که‬
‫نقش دین در امور زندگی از بین برده شد؛ یعنی از زمانی‪‎‬که کلیسا از دولت جدا گردید‪ .‬چنین‬
‫گمان می‪‎‬شد که گویا دین از تنظیم امور زندگی بشر و تعامل با تغییراتی که جهان شاهد آن‬
‫می‪‎‬باشد‪ ،‬عاجز است‪ .‬دین تنها پدیده‪‎‬یست که مانع ترقی و پیشرفت در تمام عرصه‪‎‬های زندگی‬
‫به خصوص ساینس و تکنالوژی می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫بلی! تاریخ اروپا شاهد هم‪‎‬چو حقایق در طول تاریخش بوده است؛ زیرا کلیسا با مردم خویش‬
‫به خصوص دانشمندان و متفکرانی که خالف دیدگاه آنان قرار می‪‎‬گرفت‪ ،‬برخورد پرخاش گرایانه‬
‫و ظالمانه‪‎‬ی داشته است‪ .‬هم‪‎‬چنان ممانعت از تفکرات ساینسی باعث گردید که دین جنبه غیر‬
‫عملی و غیر قابل تغییر را بخود گرفته و مملو از تناقضات زیادی گردد‪ .‬بدین اساس دین پاسخ‪‎‬گو‬
‫به نیازمندی‪‎‬ها و پیشرفت‪‎‬های بشر نبود‪.‬‬
‫بدین اساس‪ ،‬اروپایی‌ها از حاکمیت کلیسا شدیدا ً متضرر گردیده بودند و عیسویان پیشرفت‬
‫را تنها با ساخت قوانین بشر میسر می‪‎‬دانستند؛ زیرا قوانین خالق را ناقص و یا غیر کافی‬
‫می‪‎‬پنداشتند‪ .‬بناً در این رساله نقد و بررسی خواهد شد که چگونه دین منجر به عقب مانی بشر‬
‫از پیشرفت گردیده بود‪ .‬و از سوی دیگر‪ ،‬در مورد رابطه میان ساینس و اسالم نیز بحث خواهد‬
‫گردید‪ .‬هم‪‎‬چنان درین رساله‪ ،‬از دستآوردهای علمی مسلمانان در زمان حاکمیت و تطبیق اسالم‬
‫هم یادآوری خواهیم کرد‪.‬‬
 ‫‪4‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫اسالم و ساینس‬

‫روزی تمدن بزرگ وجود داشت که از جمله بزرگ‪‎‬ترین تمدن جهان بشمار می‪‎‬رفت‪.‬‬
‫این تمدن دارای دولت مقتدر بود که امتداد آن از یک اقیانوس تا اقیانوس دیگر‪ ،‬از شمال تا‬
‫خط استوا و دامنه‪‎‬های صحراهای بزرگ می‪‎‬رسید‪ ،‬میلیون‪‎‬ها انسان از عقاید‪ ،‬مذاهب‪ ،‬نژادها و‬
‫زبان‪‎‬های مختلف تحت حاکمیت آن زندگی می‪‎‬کرد‪ .‬زبان آن‪ ،‬زبان عام میان اکثر مردم دنیا بود‬
‫و پل ارتباط را میان صدها سرزمین قایم می‪‎‬کرد‪ .‬اردوی آن از ملیت‪‎‬های مختلف تشکیل گردیده‬
‫و امنیت را چنان تأمین کرده بود که مثالش را در آوردن صلح و آرامش هرگز نداشته‪‎‬ایم‪ .‬دامنه‬
‫این تمدن بزرگ از امریکای التین تا به چین و جاهای دیگر می‪‎‬رسید‪.‬‬
‫این تمدن پیش از همه چیزی بیشترین اختراعات را داشت‪ :‬مهندسین آن‪ ،‬چنان‬
‫ساختمان‪‎‬های را طراحی نموده بودند که قوه جازبه را دفع می‪‎‬کرد؛ ریاضی دانان فورمول‪‎‬های‬
‫الجبری و محاسبات را کشف نمودند که منجر به ساخت کمپیوتر و دیگر وسایل گردیده بود؛‬
‫دکتوران با معاینات وجود انسان‪ ،‬تداوی‪‎‬های جدید را جهت معالجه امراض مختلف کشف‬
‫نمودند؛ ستاره شناسان رو به آسمان‪‎‬ها نموده سیارات و ستاره‪‎‬ها را نام گذاری کردند که حتی‬
‫زمینه سفر به فضا و اکتشافات فضایی را آماده ساختند؛ نویسنده‪‎‬هایش هزاران کتاب داستان‪‎‬ها‬
‫را به رشته‪‎‬ی تحریر در آوردند؛ داستان‪‎‬های که از شجاعت‪ ،‬افسانه‪‎‬ها و ساحران حکایت می‪‎‬کرد‬
‫و اشعارش در مورد محبت سروده می‪‎‬شد‪ ،‬حاال آن‪‎‬که دیگران قبل از آن در وحشت قرار داشتند‬
‫و نمی‪‎‬توانستند در مورد این چنین موضوعات فکر کنند‪.‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪5‬‬

‫در زمانی‪‎‬که ملت‪‎‬های دیگر از ابراز فکری حراس داشتند‪ ،‬این تمدن بزرگ بسوی آن در‬
‫پیشرفت بود و آن را زنده نگه می‪‎‬داشت‪ .‬در زمانی‪‎‬که سانسورگران‪ ،‬علم را تهدید می‪‎‬کردند تا‬
‫گلیم علم تمدن‏های گذشته را از روی زمین بردارند‪ ،‬این تمدن آن را حفظ نموده تا به نسل‪‎‬های‬
‫مابعد منتقل ساخت‪ .‬تمدنی را که جدیدا ً غرب به نمایش گذاشته است‪ ،‬برخاسته از تمدنی‬
‫است که در سطور فوق در مورد آن ذکر گردید و آن تمدن؛ تمدن جهان اسالم است که در‬
‫برگیرنده‏ای سال‪‎‬های ‪ 800‬الی ‪ 1600‬میالدی می‪‎‬باشد که امپراطوری عثمانی‪ ،‬محاکم بغداد‪،‬‬
‫دمشق‪ ،‬قاهره حکام روشن‪‎‬فکر از جمله‪ :‬سلطان سلیمان قانونی را شامل می‪‎‬شود‪.‬‬
‫از این‪‎‬که تمدن‪‎‬های دیگر مدیون تمدن ماست و بیشترین آن‪ ،‬ریشه به تمدن ما مسلمانان‬
‫دارد‪ ،‬بی خبریم‪ .‬تکنالوژی و صنعت امروزی در عدم موجودیت ریاضی‪‎‬دانان عرب محال بود‪،‬‬
‫در حالی که شاعران و فیلسوفان روم مفکوره‪ ‎‬و واقعیت‪ ‎‬ملت‪‎‬ها را به چالش می‏کشیدند و در‬
‫عوض سلطان سلیمان به ملت‪‎‬ها رهبری مدنی و قابل قبول را می‏آموخت؛ رهبری که به اساس‬
‫شایستگی بود‪ ،‬نه ارثی و از ظرفیت خاص برخوردار بود که توانست مذاهب و فرهنگ‪‎‬های‬
‫مختلف از جمله عیسویت‪ ،‬اسالم و یهودیت را رهبری کند‪ .‬پس این نوع حاکمیت روشن‪‎‬گرانه‬
‫که ثقافت‪ ،‬مقاومت‪ ،‬تنوع نژادی و شجاعت را در خود پرورش داده بود‪ ،‬به مدت ‪ 800‬سال‬
‫مهد اختراعات و سعادت بود‪ .‬شاید از رهبری و حاکمیت که سلطان سلیمان نموده است‪ ،‬درس‬
‫عبرت بگیریم‪.‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫قرون تاریک در اروپا‬

‫پذیرفتن عیسویت در سال ‪325‬م توسط امپراطوری روم‪ ،‬نه به اساس حقایق اصیل عیسویت‬
‫استوار بود و نه توان معالجه مشاکل و امور بشر را داشت‪ .‬برعکس به اساس خطوط محافظه‪‎‬کارانه‪‎‬‬
‫خود اعتماد‪ ،‬باور و فکر مشترک را در میان شهروندان بخاطر محافظت از امپراطوری ایجاد نمود‪.‬‬
‫بدین اساس عیسویان از امپراطوران سیکولر بشکل کور کورانه پیروی نموده و گمان می‪‎‬بردند که‬
‫قدرت مادی و روحی می‪‎‬تواند بصورت مشترک موجود باشد‪ .‬این گمان را می‪‎‬توان از این نقول‬
‫قول که به حضرت عیسی مسیح ارتباط داده می‪‎‬شد‪ ،‬برداشت نمود‪":‬تسلیم شدن به قیصر به‬
‫مثابه‪‎‬ی تسلیم شدن به خدا است؛ زیرا قیصر از خداست‪".‬‬
‫با وجود این‪ ،‬عیسویت نتوانست از امپراطوری محافظت نماید و فروپاشی رومی‪‎‬ها منجر‬
‫به تقسیم حکومت‪‎‬های تحت سلطه‪ ‎‬کلیسا گردید‪ .‬منظور از حاکمیت کلیسا این بود که تمام‬
‫امور زندگی باید در مطابقت به اصول عقیده‪‎‎‬ی دینی به پیش برود که این امر منجر به مشکالت‬
‫زیادی گردید‪ ،‬زیرا انجیل را که کلیسا استفاده می‪‎‬کرد و آن را منحصر به خود می‏دانست تنها‬
‫حاوی موضوعات محدود بود؛ یعنی تنها قواعد خاص مرتبط به عبادت و تغذیه‏ای حضرت عیسی‬
‫مسیح در آن ذکر گردیده بود‪ .‬هم‪‎‬چنان دراین کتاب‪ ،‬موضوعات خاص اخالقی‪ ،‬قواعد عبادات‬
‫فردی و جمعی برای عیسویان ذکر گردیده بود و بس‪.‬‬
‫اما‪ ،‬انجیل برخالف اسالم‪ ،‬نظام و منبع شرعی کامل و با جزئیات برای راهنمایی بشریت در‬
‫تمام امور زندگی؛ مانند‪ :‬اقتصاد‪ ،‬سیاست داخلی و خارجی‪ ،‬قضا‪ ،‬عقوبات‪ ،‬نظام و جهاز اجرایی‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪7‬‬

‫دولتی و غیره ‪ ...‬را ندارد‪ .‬قرآن برای ما خبر می‪‎‬دهد که عیسویان و یهودیان کتاب‏های خویش‬
‫را طبق میل و هوای خویش تغییر داده‪‎‬اند‪ .‬بناً انجیلی را عیسویان در دست دارند‪ ،‬همان انجیل‬
‫اصلی که از طرف خالق به بشر نازل گردیده بود‪ ،‬نیست‪ .‬این امر منجر به خالی‌‪‎‬گاه بزرگی در‬
‫تنظیم امور زندگی اجتماعی گردیده بود‪.‬‬
‫شاهان‪ ،‬فیودال‪‎‬ها‪ ،‬اشرافیون و مبلغین از این خالیگاه‪ ،‬به نفع خود استفاده می‪‎‬نمودند که‬
‫این امر منجر به جنگ‪‎‬های شدیدی میان آنان گردید‪ .‬در قرون تاریک اروپا مبلغین باالی مردم‬
‫حاکمیت و سیادت داشتند‪ .‬چنان‪‎‬چه زمانی آن‪‎‬ها حکمی را فیصله می‪‎‬کردند‪ ،‬حتی شاهان مجبور‬
‫بودند تا به آن حکم تسلیم شوند‪ .‬درحالی‪‎‬که بیشتر این قضاوت‪‎‬ها از جانب کلیسا‪ ،‬سلیقه‪‎‬یی و‬
‫نامتوازن صورت می‪‎‬گرفت‪ ،‬زیرا آن‪‎‬ها از هیچ نوع شریعت مشرح که قوانین بر آن‪‎‬ها استوار باشد‪،‬‬
‫پیروی نمی‪‎‬کردند‪ .‬لذا این برخوردها منجر به زد و خوردهای مستقیم جامعه با کلیسا گردید‪.‬‬
‫با گذشت زمان کشفیات متعجب کننده ساینسی آموزه‪‎‬های کلیسا را به چالش کشید‪.‬‬
‫کلیسا هم بخاطر این‪‎‬که بتواند حاکمیت خویش را حفظ نماید علیه ظهور مبتکرین افکار جدید‪،‬‬
‫اقدام جدی نمود‪ .‬دانشمندان زیادی را مرتد‪ ،‬کافر و شیطان خطاب می‪‎‬کرد‪ .‬در سال ‪104‬هـ‪.‬ق‬
‫مطابق به ‪1633‬م باالی گالیله فشار آوردند تا از نظریات و نوشته‪‎‬های خویش در رابطه به تیوری‬
‫کاپرنیکان(مدار خورشید) که ادعا می‪‎‬شد آفتاب مرکز کائینات است‪ ،‬انکار نماید‪ .‬در عوض کلیسا‬
‫بر نظر خویش که همانا تیوری جیوسنتریزم(زمین مرکز کائینات است) پافشاری می‏نمود‪.‬‬
‫هم‪‎‬چنان دها دلیل و شواهد دیگری نیز وجود دارد و نشان دهنده‏یی این است که صدها‬
‫هزار زن به جرم این‏که جادوگر اند‪ ،‬زنده سوختانده ویا هم غرق کرده شدند‪ .‬پاسخ مردم به‬
‫خصوص دانشمندان‪ ،‬متفکرین و فیلسوفان از جمله‪" :‬ولتر" و "رسو" به این نوع جنایات کلیسا‬
‫سخت و سنگین تمام شد‪ .‬آنان از این نواقص و اختالفات پرده برداشته و در این راه مبارزه‪‎‬ای‬
‫را که آغاز کرده بودند‪ ،‬جز جدایی دین از دولت چیزی را دیگری نمی‪‎‬خواستند‪ .‬از این‪‎‬رو کلیسا‬
‫اقدامات زیاد را روی دست گرفت تا قهر‪ ،‬یأس و نقدهای که از جانب مردم علیه آن در تحرک‬
‫است‪ ،‬منحرف ساخته و از آن جلوگیری نماید‪ .‬این اقدامات کلیسا در خاموش ساختن آتش‬
 ‫‪8‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫تغییر که کتله‪‎‬ی بزرگ را با خود به حرکت در آورده بود‪ ،‬عاجز ماند‪ .‬کلیسا این موضوع را درک‬
‫کرد که دیگر قادر به حکمروایی بر دولت نخواهد بود و جز تن دادن به اصالحات‪ ،‬راه دیگری‬
‫ندارد‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬پروسه اصالحات دینی در کلیسا آغاز گردید‪ ،‬اما این اصالحات متضمن آینده‪‎‬ی‬
‫بهتر برای کلیسا نبود؛ بلکه برعکس مبارزات در میانه قرن ‪ 16‬و اوایل ‪ 17‬میالدی شدت بیشتر‬
‫یافت‪ .‬بدین اساس‪ ،‬مبارزات قدرت طلبانه میان کلیسا‪ ،‬مفکرین و فیلسوفان منجر به جدایی‬
‫دولت از کلیسا گردید‪ .‬این راه حل یک توافق و مصلحت بود که صالحیت کلیسا را در حد‬
‫حفاظت امور اخالقی‪ ،‬تشریفاتی و مذهبی محدود نمود تا اداره امور زندگی دنیا را به حکومت‬
‫بسپارد‪ .‬این راه حل مصلحتی(حل وسط) در قرن ‪ 18‬میالدی تکمیل گردید که اساس نظام‬
‫سرمایه‪‎‬داری را تشکیل می‪‎‬دهد‪ .‬هم‪‎‬چنان این رویداد را آغاز دورۀ روشن‪‎‬گری نیز می‏نامندکه‬
‫منشاء انقالب صنعتی اروپا نیز بشمار می‪‎‬رود‪ .‬پس آن‪‎‬چه تذکر یافت از آن چنین بر می‪‎‬آید که‬
‫پیش‪‎‬رفت علمی اروپا بخاطر صالحیت‪‎‬های خود بافته‏ای عیسویان کلیسا توقف یافته بود‪.‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪9‬‬

‫اسالم منحیث یک ایدیولوژی‬

‫قبل از این‪‎‬که پیشرفت‪‎‬های علمی مسلمانان را در بخش‪‎‬های مختلف بدانیم‪ ،‬الزم است‬
‫تا که بدانیم اساس تمام تغییرات و تحقیقات را اسالم تشکیل می‏داد؛ یعنی منبع همه‪‎‬ی‬
‫پیشرفت‪‎‬ها‪ ،‬ایدیولوژی اسالم می‪‎‬باشد‪ ،‬نه افراد‪ .‬بناً برای فهم این موضوع نیاز است تا در باره‬
‫اسالم توضیح بیشتر نمایم‪ .‬اسالم در لغت به معنی تسلیم شدن است و در اصطالح اسالم به‬
‫پیامی گفته می‪‎‬شود که از جانب ‪ ‬به رسول‪‎‬اهلل ‪ ‬نازل گردیده است‪ .‬پس مسلمان کسی است‬
‫که به اهلل ‪ ‬ایمان داشته و رسول‪‎‬اهلل ‪ ‬را منحیث آخرین پیامبر ‪ ‬قبول نماید‪ .‬هم‪‎‬چنان بر‬
‫مسلمان الزم است تا به کامل بودن و شامل بودن اسالم نیز معتقد باشد‪ .‬لذا اسالم در مقایسه با‬
‫عیسویت و یهودیت تنها دین نبوده‪ ،‬بلکه اسالم یگانه مبدأ و ایدیولوژی‪‎‬یی کامل است که زندگی‬
‫بشر را راهنمایی می‪‎‬کند‪ .‬بناً ایدیولوژی اسالم شامل دو بخش مهم‪ :‬عقیده و نظام می‪‎‬گردد تا‬
‫امور زندگی بشر را نیز تنظیم نماید‪.‬‬
‫عقیده اسالمی سوال در مورد هدف اساسی خلقت انسان و کائنات را بصورت کامل و‬
‫شامل پاسخ داده است‪ .‬عقیده اسالمی هدف زندگی انسان‪ ،‬قبل از زندگی و آن‪‎‬چه بعد از آن‬
‫واقع می‪‎‬گردد را واضح ساخته است‪ .‬عقیده اسالمی مشکالت اساسی انسان را هدف قرار داده و‬
‫برای آن نظام‪ ،‬قوانین و قواعد را وضع می‪‎‬نماید تا بشکل درست امور بشر تنظیم گردد‪ .‬هم‪‎‬چنان‬
‫این عقیده دارای اصولی است تا اسالم را بشکل واقعی تطبیق نماید و آن را از شکل تیوری‬
‫بشکل عملی مبدل سازد‪ .‬این بدین معناست که اسالم باید ذریعه حکومت تطبیق گردد که‬
 ‫‪10‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫کامل از ایدیولوژی در‬

‫ِ‬ ‫این دولت را دولت‪‎‬های دیگر بنام خالفت می‪‎‬شناسند‪ .‬دولت‪ ،‬یک بخش‬
‫اسالم می‪‎‬باشد که آن را از فلسفه‏های دیگر که جز فرضیه‪‎‬های تخیلی هیچ جنبه عملی ندارد‪،‬‬
‫متمایز می‪‎‬سازد‪.‬‬
‫نظام اسالم دارای ساختار مفصل برای تنظیم امور بشر می‪‎‬باشد که روابط انسان را بصورت‬
‫درست با خالقش‪ ،‬با امور خودش و با جامعه‪‎‬اش در قالب روابط(اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اقتصادی و‬
‫بین‪‎‬المللی) تأمین می‪‎‬کند‪ .‬پس بدین اساس اسالم هم شامل عقیده و هم شامل نظام می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫بناً چیزی که اسالم را از دیگر ایدیولوژی‪‎‬ها از جمله کپیتالیزم و کمونیزم متمایز می‪‎‬سازد‪ ،‬این‬
‫است که اسالم به اساس مفکوره درست بنا شده است‪ .‬اما ایدیولوژی کپیتالیزم و کمونیزم به‬
‫اساس دید سطحی از هدف زندگی انسان وکائنات پدید آمده است‪ .‬اسالم درک درست از زندگی‬
‫داشته و انسان را در مسیر درست قرار می‪‎‬دهد‪ .‬از اینرو نظام و ثقافت که از عقیده‪‎‬ی اسالمی‬
‫سرچشمه گرفته است‪ ،‬فطرت انسان را به خوبی شناخته و مشاکل وی را به گونه کامل و درست‬
‫معالجه می‪‎‬نماید‪ .‬به همین دلیل اساس اسالم با فطرت انسانی کام ً‬
‫ال وفق و هم‪‎‬خوانی دارد‪.‬‬
‫اسالم هرگز غرایز و حاجات عضوی انسان را سرکوب نمی‪‎‬نماید‪ ،‬بلکه آن را به گونه شایسته‬
‫تنظیم می‪‎‬کند؛ مانند‪ :‬غریزۀ بقا که انسان را وادار به پیشرفت مادی می‪‎‬نماید تا این پیشرفت را‬
‫از طریق فراگیری علم و تکنالوژی بدست آورد‪.‬‬
‫پس این تنها تطبیق کامل نظام اسالم بصورت عملی و سیستماتیک بوده‪ ،‬غرایز و حاجات‬
‫عضوی انسان را اشباع کرده می‪‎‬تواند که ضرورت به پیشرفت تکنالوژی نیز شامل آن می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫فلهذا تطبیق نظام اسالمی واجب است‪ .‬اما این یک واقعیت است که تا حال به اشباع غرایز‪،‬‬
‫حاجات عضوی‪ ،‬ضروریات و خواسته‏های ما ظلم صورت گرفته و یا کام ً‬
‫ال نادیده گرفته شده‬
‫و حتی به طریقه‪‎‬های نامشروع و غیر شرعی اشباع گردیده است‪ .‬پس اگر تنها افراد بتواند در‬
‫محور فردی به اشباع غرایز و حاجات عضوی خویش بپردازد؛ ولی جامعه بشکل کلی‪ ،‬هرگز توان‬
‫تطبیق آن را بدون موجودیت نظام اسالم ندارد‪.‬‬
‫هم‪‎‬چنان اسالم منحیث یک مبدأ و ایدیولوژی به جهانیان ارایه گردیده‪ ،‬نشر و تطبیق‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪11‬‬

‫اسالم به زمان و مکان خاص مرتبط نبوده و نه هم به ساینس و تکنالوژی مرتبط می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫هرچند تکنالوژی در زندگی ظاهری بشر در جهان نقش داشته است‪ ،‬اما غرایز و حاجات عضوی‬
‫انسان‌ هرگز تغییر نمی‪‎‬کند‪ .‬بدین اساس تطبیق نظام اسالم باالی جامعه بخاطر تنظیم غرایز و‬
‫حاجات عضوی انسان‪ ‎‬توسط دولت خالفت در هر زمانی قابل اجرأ می‪‎‬باشد‪.‬‬
 ‫‪12‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫ساینس تحت حاکمیت اسالم به شگوفایی رسید‬

‫ملتی که دین آن علیه توسعه علمی قرار داشته باشد با اسالم سازگار نیست‪ ،‬تاریخ گواه این‬
‫است که بیشترین پیشرفت‪‎‬های علمی توسط مسلمانان زمانی صورت گرفته که تحت حاکمیت‬
‫نظام اسالم زندگی می‏نمودند‪ ،‬نه در زمانی‏که حاکمیت اسالم جبرا ً از زندگی آنان دور کرده شد‪.‬‬
‫کتب که توسط نویسنده‪‎‬گان غربی نوشته شده از این حقایق چشم نشده است‪ .‬اگر‬
‫ِ‬ ‫حتی در‬
‫این دالیل کافی نیست‪ ،‬پس می‪‎‬شود کسی تحقیق نماید که بیشترین کلمات را مانند‪ :‬الکول‪،‬‬
‫عدد صفر‪ ،‬بوره(شوگر)‪ ،‬الجبر‪ ،‬فرمانده نیروی دریایی(ادمیرال)‪ ،‬علم کیمیا(الکیمی)‪ ،‬اطلس‪،‬‬
‫قهوه(کافی) وغیره بکار می‪‎‬برند‪ ،‬ریشه در زبان عربی دارد‪ .‬هم‪‎‬چنان بیشترین واژه‏ها که در‬
‫ساینس امروزی مورد استفاده قرار می‪‎‬گیرد‪ ،‬برگرفته شده از زمان دولت اسالمی بوده که خود‬
‫نماین‪‎‬گر گسترش و توسعه علم در آن زمان است‪.‬‬
‫پس گفته می‏توانیم ساینس تحت حاکمیت نظام اسالم به ارمغان رسید؛ چون ساینس‬
‫چیزی نبود که باید سرکوب می‪‎‬شد‪ ،‬در حالی‏که این کار توسط کلیسا در غرب صورت گرفت‬
‫و منجر به قرون تاریک در اروپا گردید‪ .‬این امر تا زمانی ادامه یافت که مردم علیه نفوذ کلیسا‬
‫ایستادگی نمودند‪.‬‬
‫در حالی که مفکرین مسلمان علم را واضحاً به دو دسته تقسیم نمودند‪ .‬ابن‪‎‎‬خلدون که یکی‬
‫از دانشمندان معروف مسلمانان بشمار می‪‎‬رود‪ ،‬در نوشته خویش تحت نام "المقدمه" گفته است‪:‬‬
‫ساینس(علوم) به دوبخش تقسیم شده است‪ .‬یکی علوم طبیعی که انسان از تالش و تفکر خویش‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪13‬‬

‫بدان دسترسی پیدا می‪‎‬کند‪ .‬دوم علوم نص که منبع آن کسی می‪‎‬باشد که انسان را خلق نموده‬
‫است‪ .‬پس نوع اول آن می‪‎‬تواند علوم منطقی و فلسفی باشد که انسان از اثر سعی و تالش فکری‬
‫خودش بدان دسترسی پیدا می‪‎‬نماید و با استفاد از قوه ذهنی خویش محتوا‪ ،‬موضوع‪ ،‬نوعیت‬
‫ثبوت و طریقه‪‎‬های تدریس آن را کشف می‪‎‬نماید‪ .‬روی هم رفته بعد از مطالعات و تحقیقات‬
‫مطابق ظرفیت و توانایی عقلی و ذهنی بشری که دارد به درست بودن و یا درست نبودن آن‬
‫به نتیجه می‪‎‬رسد‪ .‬نوع دوم از علوم که همانا علوم نص ویا علوم سنتی می‪‎‬باشد که متعلق به‬
‫روایات بوده از منابع شرعی سرچشمه می‪‎‬گیرد‪ .‬درین نوع علوم عقل و تفکر جز برقرار کردن‬
‫ارتباط میان حدود تعیین شده و اساس(اصول) نقش دیگری ندارد‪ .‬هم‪‎‬چنان ابن خلدون اضافه‬
‫نموده که علوم طبیعی و منطقی میان بشر یک پدیده‪‎‬یی مشترک بوده‪ ،‬زیرا بشر طبیعت فکری‬
‫مشترک دارند که بصورت فطری بدان دسترسی پیدا کرده می‪‎‬توانند‪.‬‬
‫هم‪‎‬چنان در موضوع تقنین اسالمی مسلمانان نمی‪‎‬توانند از منابع دیگری جز نصوص شرعی‬
‫چیزی اخذ نمایند‪ ،‬چون هدایات الزمه وحی الهی به مسلمانان دستور می‪‎‬دهد که بخاطر معالجه‬
‫تمام مشاکل شان و تنظیم تمام امور زندگی شان به وحی مراجعه نمایند‪ .‬مسلمانان به وضح‬
‫می‪‎‬دانند که انسان بخاطر دسترسی به علوم ساینسی دست باز دارد و در عرصه علوم ساینسی‬
‫خالص مانند ساینس و تکنالوژی می‪‎‬تواند از تفکر خود و دست‪‎‬آوردهای دیگران مستفید گردد؛‬
‫طور مثال‪ :‬اگر شخصی می‪‎‬خواهد ماشین موتر بسازد‪ ،‬باید به تمام ساختار ماشین‏های ساخته‬
‫شده‪‎‬ی قبلی و فعلی بدون در نظر داشت این‏که توسط مسلمان و یا غیر مسلمان ساخته شده‪،‬‬
‫مراجعه نماید‪ .‬از این‪‎‬رو گفته می‏توانیم علوم ساینسی به کدام مبدأ‪ ،‬مفکوره‌ و یا جهان بینی‬
‫خاصی از جمله سرمایه‪‎‬داری‪ ،‬بودیزم و یا اسالم مختص نمی‪‎‬باشد‪ ،‬بلکه علوم ساینسی خاص‬
‫پدیده‪‎‬ی مشترک میان تمام بشر می‪‎‬باشد‪ .‬به همین دلیل تعریف مشخصی که نزد مسلمانان‬
‫اولیه وجود داشت‪ ،‬توانستند در همه بخش‪‎‬های علوم ساینسی که در آن زمان مروج بود‪ ،‬رشد‬
‫سریع نموده و در آن پیش‪‎‬قدم باشند‪.‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫اسالم انسان را به اندیشیدن راهنمایی می‪‎‬کند‬

‫اسالم نظامی است که از طرف اهلل ‪ ‬نازل گردیده است‪ .‬او‪ ‎‬سبحانه‪‎‬وتعالی یگانه ذاتی است‬
‫که بشر‪ ،‬زندگی و تمام کائنات را خلق نموده و انسان را تابع قوانین طبیعی حاکم برکائنات کرده‬
‫است‪ .‬هم‪‎‬چنان قرآن‪‎‬کریم که بر محمد ‪ ‬نازل گردیده‪ ،‬بشر را مکررا ً مورد خطاب قرار می‪‎‬دهد‬
‫که بر موجودیت جهان مادی و نظام آن نظر اندازد تا واقعیت و موقف خویش را به خوبی درک‬
‫نماید و بزرگی خالق خویش را بیشتر از بیش درک نموده که اهلل ‪ ‬جاویدان است و توسط‬
‫اسالم بر بشر حکمروایی می‪‎‬کند‪.‬‬
‫از این‪‎‬که اسالم انسان را به تفکر فرا می‏خواند‪ ،‬در جاهای مختلف قرآن‪‎‬کریم وجود دارد‪.‬‬
‫اسالم هرگز انسان را در تفکرات مذهبی‪ ،‬ساینسی و هر موضوع دیگری محدود نساخته است‪.‬‬
‫چنان‪‎‬چه دعوت‪‎‬گران مسلمان این کار را در گذشته و حال انجام داده و می‪‎‬دهند و نقش تفکر را‬
‫در تمام زندگی یک اصل می‪‎‬دانند‪ .‬اسالم بشر را به تفکر در مورد انسان‪ ،‬زندگی و کائنات فراه‬
‫می‏خواند تا بشر بتواند بزرگ‪‎‬ترین سوالی که در مورد هدف زندگی به آن مواجه است به درست‬
‫‪‎‬ترین پاسخ دست پیدا کند؛ یعنی از کجا آمده و برای چه در زمین زندگی می‏کند و سپس‬
‫سرنوشتش به کجا خواهد کشید؟‬
‫بدین اساس تفکر یکی از موضوعات مهم در اسالم بشمار می‪‎‬رود‪ .‬عقیده در اسالم از تفکر‬
‫عقلی به وجود می‪‎‬آید‪ ،‬نه از تقلید کورکورانه از نسل‏های گذشته‪ .‬بدین طریق انسان از همان‬
‫اوایلی که عقیده‪‎‬ی اسالمی را قبول می‪‎‬نماید‪ ،‬متفکر می‪‎‬گردد‪ .‬و با استفاده از قوه تعقل و تفکر‪،‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪15‬‬

‫موقف خویش را مشخص می‪‎‬نماید و از اشباع غرایز و حاجات عضوی خویش مانند حیوانات‬
‫و پیروان لذت جویان نظام سرمایه‪‎‬داری خود داری می‪‎‬نماید‪ .‬بدین اساس مسلمان همیشه در‬
‫جستجوی فهم و درک منابع اسالمی می‪‎‬باشد تا با پیروی از دساتیر و راهنمایی‪‎‬های اسالم در‬
‫تمام اعمال خویش رضای اهلل ‪ ‬را بدست آورد‪ .‬از این‪‎‬رو منابع تفکر مسلمان را قرآن و سنت‬
‫تشکیل می‪‎‬دهد‪.‬‬
 ‫‪16‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫نگاهی بر دست‪‎‬آوردهای علمی تحت حاکمیت اسالم‬

‫منظور از یادآوری دست‪‎‬آوردهای مسلمانان درین قسمت به عنوان بخش از خدمات‬

‫فوق‪‎‬العاده‪‎‬ی دانشمندان اسالمی در عرصه رشد و توسعه کلی ساینس و تکنالوژی می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫قبل از اسالم‪ ،‬عرب‪‎‬ها در مورد علوم تاریخی و جغرافیایی دیدگاهی سطحی داشتند‪.‬‬
‫تاریخ آنان محدود به وقایع قبایل و قلمروهای محلی بود؛ اما اسالم منحیث یک مبدأ آنان را‬
‫وادار به تفکر‪ ،‬تعمق و فراگیری علم و دانش نمود‪ .‬به مسلمانان دستور داد تا برخورد شان با‬
‫دیگران مبتنی به حمل پیام اسالم باشد‪ .‬بناً بخاطر پیش‪‎‬برد این ماموریت مسلمانان باید توان‬
‫مادی می‪‎‬داشتند‪ ،‬پس برخلیفه واجب بود تا بخاطر تنظیم امور مردم وسایل مادی را مطابق به‬
‫دساتیر شرعی مهیا سازد‪ .‬بدین اساس تمام این عوامل مقدمه‪‎‬ی برای دست‪‎‬آوردهای تکنالوژیکی‬
‫محسوب می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫در اوایل ظهور اسالم تمام مسلمانان بطور عام و مردم مسلمان عربستان بطور خاص به‬
‫قسمت اعظم از دشت‪‎‬ها‪ ،‬کوه‪‎‬ها‪ ،‬تپه‪‎‬ها‪ ،‬دریاها‪ ،‬بحرها‪ ،‬جنگالت و صحراها به منظور جهاد‪ ،‬حج و‬
‫تجارت سفر نمودند که در جریان این سفرها آنان به معلومات کافی اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬تاریخی‪،‬‬
‫جغرافیایی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬زراعتی و سایر احوال سرزمین‪‎‬ها را که از آن دیدن نمودند و یا در آن جا‬
‫مستقر شدند‪ ،‬دست یافتند‪ .‬لذا معلومات بدست آمده دسترسی به علوم تاریخی و جغرافیایی را‬
‫ن زمان سفر کردن کار دشوار و طاقت‪‎‬فرسا بود‪ ،‬زیرا هیچ‪‎‬گونه وسایل‬
‫ساده نمود‪ .‬هم‪‎‬چنان در آ ‏‬
‫ترانسپورتی جز حیوانان وجود نداشت و راه‪‎‬های عبور و مرور مشخص هم وجود نداشت؛ اما با‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪17‬‬

‫وجود این همه مشکالت‪ ،‬مسلمانان در هر نوع سرزمین سفرهای گسترده‪‎‬ی داشتند‪.‬‬
‫برخی از تجارب فزیکی و علمی وجود دارد که قرینه‪‎‬ی آن به دوران عرب‏های قبل از‬
‫اسالم برمی‪‎‬گردد‪ .‬آنان عالقمندی خاص که به تحقیق و جستجو داشتند‪ ،‬معلومات را در رابطه‬
‫به حیوانات؛ از جمله‪ :‬اسب‪ ،‬اشتر‪ ،‬گوسفند و یک تعداد گیاهان طبیعی از صحرای‏های بزرگی‬
‫که در آن زندگی می‪‎‬کردند‪ ،‬بدست آورده و استفاده‪‎‬ی طبی ازین نوع گیاهان نیز به بنام آنان‬
‫شهرت دارد که برخی از این نام‏ها در ادبیات عرب قبل از اسالم ثبت می‪‎‬باشد‪ .‬مناسب بودن علم‬
‫اناتومی در مورد برخی از ارگان‪‎‬های داخلی و خارجی وجود انسان و حیوان درین رابطه صدق‬
‫می‪‎‬نماید‪ .‬هم‪‎‬چنان عرب‪‎‬ها به علوم نجوم و هواشناسی نیز درسترسی داشتند‪ ،‬آنان در مورد‬
‫برخی ستاره‏های ثابت‪ ،‬حرکت سیارات و نمونه‏های از وضعیت آب و هوا نیز معلومات داشتند و‬
‫برخی از هنرها مانند تربیه کردن اسب و اشتر نیز در میان آنان مروج بود‪.‬‬
‫به همین ترتیب ترجمه این واژه‪‎‬های عملی از عربی‪ ،‬بخاطر مرد ِم بیرون از عربستان بسیار‬
‫مهم و موثر بشمار می‪‎‬رفت؛ چون زبان عربی یک زبان غنی و انعطاف پذیر بوده و به همین‬
‫خاطر واژه‪‎‬های کافی و مناسب برای علوم جدید در آن وجود داشت‪ .‬چنان‪‎‬چه منظور از این‬
‫کلمات تنها ترجمه آن نبوده بلکه‪ ،‬می‪‎‬توانست اساس تحقیقات و کشفیات بیشتر گردد‪ .‬بدین‬
‫اساس تعداد از مراکز علمی بخاطر ترجمه در سرزمین‏های اسالمی وجود داشت‪ .‬چنان‪‎‬چه در‬
‫زمان حمکران‏های خلفای عباسی‪ ،‬به خصوص در زمان "منصور" و "مامون" فعالیت‏های زیاد‬
‫در عرصه ترجمه آثار علمی صورت گرفت؛ کارهای فوق‪‎‬العاده‪ ‎‬در اواخر قرن دهم صورت گرفت‪،‬‬
‫حتی مترجمین از ملیت‏ها و مذاهب مختلف بودند؛ طورمثال‪" :‬نوبخت" از فارس و "محمد‬
‫ابن ابراهیم الفزاری‪" ،‬عرب"حنین ابن اسحاق" نصرانی عیسوی مذهب از هورا بود‪ .‬هم‪‎‬چنان‬
‫دانشمندان مسلمان پذیرفته اند که نتایج علمی و تحقیقی دیگران اساس تجارب و تحقیقات‬
‫شان را که منجر به کشفیات جدید گردیده‪ ،‬تشکیل می‪‎‬دهد‪ .‬دانشمندان مسلمان از اسالیب‬
‫عملی و افکار تیوری‏ بخاطر حل قضایای علمی و ساینسی استفاده نموده‪‎‬اند‪.‬‬
‫دانشمندان به معیارات و مشخصات محاسبوی و کیفی علوم پی‪‎‬برده بودند‪ ،‬آنان مطالعات‬
 ‫‪18‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫محاسبوی و کیفی را در حل تعداد زیادی از قضایای علمی بکار می‏بردند؛ طور نمونه‪":‬ابن‬
‫خورداضبه" طول و عرض جغرافیایی سرزمین‪‎‬های اسالمی را در مناطق مختلف تشخیص داده‬
‫بود‪" .‬البیرونی" قوه جاذبه مشخص یک تعداد ماده‪‎‬ها را کشف و مشخص نمود‪.‬‬
‫تجربه‪‎‬های علمی در عرصه‪‎‬های کیمیا‪ ،‬فزیک‪ ،‬داروها‪ ،‬در البراتوارها‪ ،‬پتالوژی‪ ،‬عملیات‪‎‬خانه‏ها‬
‫و شفاخانه‏ها صورت می‪‎‬گرفت‪ .‬مراکز تحقیقات در مناطق مختلف سرزمین‏های اسالمی مانند‪:‬‬
‫بغداد‪ ،‬دمشق و نیشاپور وجود داشت تا تحقیقات نجومی را انجام دهند‪ .‬کالبدهای انسانی بخاطر‬
‫تجارب تدریس عملی سیستم استخوان بندی ساخته شده بود‪ .‬خلیفه‪‎‬ی مسلمین "معتصم"‬
‫یک داکتر را با میمون‪‎‬ها به همین مقصد نگهداری کرده بود‪ ،‬عملیات جراحی بصورت عملی در‬
‫شفاخانه‪‎‬ها برای محصلین تدریس می‪‎‬گردید‪ .‬در جریان قرن‏های یازدهم و دوازدهم سطح علمی‬
‫در میان مسلمانان به اوج خود رسیده بود‪ .‬اکتشافات علمی آن زمان شامل کارهای وسایل نوری‬
‫می‏گردد که عالم شریعت و قاضی مصر "شهاب الدین قیرافی" در سال ‪1285‬م ‪ 50‬معضله‪‎‬ی‬
‫آالت نوری را حل نمود‪.‬‬
‫تحت نظام اسالمی نه تنها که مسلمانان مسایل مهم ساینسی را کشف نمودند؛ بلکه‬
‫کشفیات علمی خویش را در تکنالوژی و اختراعات بکار بردند‪ .‬چنان‪‎‬چه در مورد نجوم تحقیقات‬
‫انجام دادند و آن را به هدف نقشه‪‎‬های دریا نوردی بکار می‏بردند؛ ابن یونس با استفاده از‬
‫پاندول(جسم آویزان) برای اندازه گیری زمان استفاده می‪‎‬نمود؛ ابن سینا ترمامیتر را برای اندازه‬
‫گیری وضعیت آب و هوا بکار می‪‎‬برد؛ کاغذ‪ ،‬نقشه کشی‪ ،‬سالح‪ ،‬بارود‪ ،‬ارگانیک اسید‪ ،‬اساسات‬
‫الکالین بعضی از اکتشافات و توسعه‪‎‬های مهم علمی و تکنالوژیکی دانشمندان مسلمان بشمار‬
‫می‪‎‬رود که انقالب بی‪‎‬نظیر را در تمدن بشریت به ارمغان آورده است‪.‬‬
‫دانشمندان علم الجبر را منحیث اساسی ترین بخش ریاضیات پایه‪‎‬گذاری نمودند‪ ،‬کلمه‬
‫الجبر ریشه عربی دارد که از "جبر" گرفته شده است‪ .‬دانشمندان مسلمان اساسات طیاره و‬
‫مثلثات کروی را نیز گذاشتند که آن را به منظور علم نجوم بکار می‪‎‬بردند‪ .‬هم‪‎‬چنان آنان تفکیک‬
‫میان علم طالع بینی و ستاره شناسی نهادند‪ ،‬زیرا این عقیده که گویا ستاره‪‎‬ها در زندگی انسان‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪19‬‬

‫تاثیر داشته باشد در اسالم رد گردیده و کفر است‪ .‬بناً علم نجوم یا ستاره شناسی توسعه یافت‬
‫و از عقاید خرافاتی پاک گردید‪ .‬در زمان فعلی‪ ،‬تعداد زیادی از واژه‪‎‬های علمی در زبان اروپایی‬
‫کار برد دارد‪( .‬به ضمیمه در آخر این کتاب مراجعه شود‪).‬‬
‫عالوه برین‪ ،‬موجودیت تعداد زیادی از کتب در کتاب‪‎‬خانه‪‎‬ها و موزیم‪‎‬های کشورهای آسیایی‬
‫و اروپایی وجود دارد که نقش حیاتی سهم مسلمانان را در علم مدرن نشان می‪‎‬دهد‪ .‬چنان‪‎‬چه‬
‫مساجد و قصرهای‏که قرن‪‎‬ها قبل ساخته شده دلیل روشن این پدیده در تاریخ جهان می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫تعداد از کلماتی که از عربی مشتق گردیده قرار ذیل است‪:‬‬
‫صفر و یا "چفر" به ویژه در زبان انگلیسی و فرانسوی از کلمه صفر به معنی خالی و یا بی‬
‫معنی تعبیر شده که از کلمه عربی گرفته شده است و پهلوی عدد قرار گرفته که تعداد آن را‬
‫به دها افزایش می‏دهد‪ .‬هم‪‎‬چنان کلمه الکالی در کیمیا به ماده‏یی گفته می‪‎‬شود که در صورت‬
‫ترکیبش با اسید‪ ،‬نمک تولید می‪‎‬شود و اصل آن از کلمه عربی بنام "القلی" گرفته شده است‪.‬‬
‫کلمه "اساکدر" فرانسوی و "اسکودر" انگلیسی که به معنای یک بخش از نیروهای مسلح خطاب‬
‫می‪‎‬گردد که ریشه‪‎‬ی آن از کلمه "عسکریه" عربی گرفته شده است و یا کلمه "ادمایرل" فرمانده‬
‫دریایی از کلمه "امیر الرحل" گرفته شده است که به همین ترتیب کلمات دیگری نیز وجود‬
‫دارد‪.‬‬
‫در بخش ترجمه نام تعداد زیادی از دانشمندان مسلمان را تغییر دادند تا خواننده فریب‬
‫خورده و چنین فکر نمایند که این نام‏های اروپاییانی غیر مسلمان می‏باشد‪ .‬تعدادی از آن نام‏ها‬
‫که تغییر داده شده است قرار ذیل است‪ :‬ابوالقاسم الذهروی به(الباکاسیس)‪ ،‬محمد ابن جابر ابن‬
‫سینا البتانی به(البیتنوس) و ابوعلی ابن سینا به(افی‪‎‬سینا) تغییر داده شده است‪ .‬این یک واقعیت‬
‫کام ً‬
‫ال آشکار است که اصل و بنیاد تحقیقات را مسلمانان گذاشته اند و در این شک نیست که‬
‫ظهور علوم ساینسی مدرن‪ ،‬زاده‪‎‬ی فورمول‪‎‬های اسالیب تحقیقی می‪‎‬باشد‪.‬‬

‫ریاضیات‪:‬‬
‫‪1 .1‬عدد صفر‬
 ‫‪20‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫‪2 .2‬اعداد عربی‬

‫‪3 .3‬لوگارتم‪‎‬ها‬
‫‪4 .4‬علم الجبر‬
‫‪5 .5‬اثرهای علمی الخوارزمی در الجبر‬
‫‪6 .6‬مثلث‪‎‬های صفری‪ ،‬تحلیلی و مسطوی‬
‫‪7 .7‬تعیین معادله درجه دو‬
‫‪8 .8‬جدول ساین‪‎‬ها و کوساین‪‎‬ها‬
‫‪9 .9‬معادله درجه سه‬
‫‪1010‬اثرهای علمی ابن موسی در علم هندسه‬
‫دست‏آوردهای مسلمانان در علم ریاضیات واقعاً قابل مالحظه است‪ .‬مطالعات سیستماتیک‬
‫در علم ریاضیات و دیگر علوم در زمان خلیفه‪‎‬ی دوم عباسیان "منصور" در نیمه دوم قرن هشتم‬
‫آغاز گردید‪ ،‬مسلمانان در این زمان کارهای فوق‪‎‬العاده‪‎‬ی را در عرصه علم ریاضیات انجام داده‬
‫بودند‪ .‬اساسات بعضی از آنان از هندوستان و یونان آمده بود که بعدا ً به عربی ترجمه گردید‪.‬‬
‫مسلمانان در جریان قرن پنجم هجری مطابق به یازدهم میالدی ابتکارات و کارهای‬
‫اساسی زیادی در عرصه علوم انجام داده‪‎‬اند که حتی غیر مسلمانان اثرات علمی ریاضیکی آنان‬
‫را به عربی می‪‎‬نوشتند‪ .‬مسلمانان اعداد را به شمول صفر به عوض استفاده از حروف الفبا و‬
‫کلمات به منظور شمارش بکار می‪‎‬بردند‪ .‬از این‪‎‬رو علم حساب را ساده تر ساخته بودند که در‬
‫حل مشکالت زندگی روزمره آنان مانند کارهای تجارتی و کسبه کاری به آسانی قابل تطبیق‬
‫بود‪ .‬هم‪‎‬چنان عدد صفر در ریاضیات از اهمیت قابل مالحظه‪‎‬ی برخوردار است‪ .‬بدون عدد صفر‬
‫امکان ندارد اعداد مانند دها و صدها را نشان دهیم‪.‬‬
‫غربیان استفاده اعداد را از عرب‏ها آموختند به همین خاطر آن را اعداد عربی می‪‎‬نامیدند‪.‬‬
‫انتشار اعداد عربی در جامعه عیسویت اروپا بسیار بطی بود؛ ریاضی‏دانان عیسوی از اعداد‬
‫قدیمی رومی "اباکیوس" تخته مربع شکل و یا مخلوط از اعداد عربی و سیستم سابقه استفاده‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪21‬‬

‫می‏نمودند‪ .‬اما بعد از فراگیری از مسلمانان در قرن ‪ 12‬میالدی‪ ،‬دانشمندان غربی قادر به کشف‬
‫محتوای جدید از اعداد بدون ایجاد ستون‏ها و به هم آمیختن عدد صفر گردیدند‪ .‬این سیستم‬
‫را الوگاریتم و یا لوگاریتم نامیدند که نویسنده‪‎‬های التین ریشه آن را از الخوارزمی(باشنده‪‎‬ی از‬
‫منطقه‪‎‬ی خوارزم) شمرده اند‪.‬‬
‫خوارزمی‪ ،‬ریاضی‪‎‬دان‪ ،‬ستاره شناس و جغرافیه‪‎‎‬دان مشهور قرن نهم میالدی بود‪ .‬وی‏کسی‬
‫بود که تحت نظام خالفت"مامون" به اوج شهرت رسید‪ .‬نام مکمل وی ابوعبداهلل محمد ابن‬
‫موسی خوارزمی است که در سال ‪850‬م می‏زیست‪ .‬بعد از این‪‎‬که افکار ریاضیکی وی انتشار‬
‫یافت‪ ،‬نویسنده‪‎‬های دیگر آن زمان را تحت تأثیر قرار داد‪ .‬هم‪‎‬چنان دایره المعارف را نوشت که‬
‫حاوی موضوعات حساب‪ ،‬هندسه و نجوم بود‪.‬‬
‫الجبر‪ ،‬یکی از علوم ثابت بشمار می‪‎‬رفت که توسط مسلمانان کشف گردید‪ .‬خوارزمی این‬
‫دایره المعارف خویش را به نام کتاب جبر و مقابله به معنی جبران و مقایسه نامید‪ .‬کلمه جبر‬
‫به معنی جبران کردن است به معنی جمع کردن و یا ضرب کردن چیزی به مقدار داده شده‬
‫معنی می‏دهد که مساوی به یک قیمت دیگری می‪‎‬گردد‪ .‬کلمه مقابله به معنی مقایسه می‪‎‬باشد‬
‫و بخاطر مقایسه دو طرف یک معادله بکار برده می‏شود مانند‪ A+B=C:‬کلمه الجبر بخاطر اصال‬
‫برای عملیات ساده ریاضیکی مانند جمع و ضرب استفاده می‪‎‬شد‪ ،‬ولی بعدا ً منحیث مضون کامل‬
‫تبدیل شد‪ .‬عاله بر این‪ ،‬مسلمانان هندسه تحلیلی‪ ،‬مثلثات کروی و مسطح را پایه‪‎‬گذاری نمودند‪.‬‬
‫حجاج بن یوسف که در سال‪‎‬های ‪ 786‬و ‪ 833‬میالدی در بغداد می‏زیست‪ .‬او اولین کسی‬
‫بود که عناصر اقلیدسی را به عربی ترجمه کرد‪ .‬این ترجمه اول در زمان هارون الرشید بعدا ً‬
‫در زمان پسرش مامون دو بار صورت گرفت‪ .‬هم‪‎‬چنان ابوسیعد الدریر الجرفانی مسلمان(‪845‬م‬
‫زیست داشت) ستاره شناس و ریاضی‪‎‬دان بود که یکی از قضایای مهم هندسی را حل نمود‪.‬‬
‫در اواخر قرن دهم میالدی تعداد ریاضی‪‎‬دانان افزایش یافت؛ مانند‪" :‬ابوکامل" که از جمله‬
‫بهترین‪‎‬ها در زمان خویش بود و اثرات باقی مانده‪‎‬ی الجبری خوارزمی را تکمیل نمود‪ .‬وی‬
‫هم‪‎‬چنان قاعده‪‎‬ی معادله درجه دوم را نیز تعیین نمود‪ .‬وی مطالعات عمیق را در مورد پنج ضلعی‬
 ‫‪22‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫و ده ضلعی با استفاده از الجبر در بحث ضرب و تقسیم معادالت الجبری انجام داد که سیستم‬
‫معادالت را تا پنچ مجهوله حل نمود‪ .‬این فعالیت‏های الجبری وی توسط "الکارخی" و "لوناردو"‬
‫در شهر پیزا استفاده و مطالعه گردید‪.‬‬
‫فعالیت‏های فوق‏العاده‪‎‬ی که "ابوالوفا" از خود در عرصه توسعه مثلثات بجا مانده است دارای‬
‫اهمیت زیاد است‪ .‬وی اولین کسی بود که عمومیات چارت تیوری "ساین" را که مرتبط به مثلث‬
‫کروی می‪‎‬باشد‪ ،‬گذاشت و اولین کسی بود که طریقه ایجاد جدول ساین را گذاشته و قیمت‬
‫ساین ‪ 30‬درجه را به ‪ 8‬مکان اعشاری محاسبه نمود‪.‬‬
‫اکنون به فعالیت‏های ریاضیکی"عمر بن ابراهیم خیام" می‪‎‬پردازیم‪ .‬وی یکی از بزرگ‪‎‬ترین‬
‫ریاضی‪‎‬دانان و ستاره شناسان مسلمان در قرون وسطی بود‪ .‬خوارزمی تنها در مورد معادله درجه‬
‫دوم بحث نمود‪ ،‬ولی خیام معادله درجه سوم را نیز مورد مطالعه قرار داد‪ .‬وی معادالت را به‬
‫اساس پیچیدگی معادله تقسیم بندی جالب نمود‪ .‬طور مثال به اساس نمبرهای متخلف که‬
‫شامل آن می‪‎‬گردید‪.‬‬
‫ابن موسی یک سلسله مطالعات عمیق را روی اندازه گیری کره‪ ،‬سه ضلعی‪ ،‬زاویه و‬
‫تعیین دو قسمت مساوی بین دو مقدار داده شده‪ ،‬انجام داد‪ .‬عالقمندی وی به علوم هندسی‬
‫خالصه نمی‪‎‬گردید؛ بلکه در رابطه به وسایل سماوی‪ ،‬اتم‪ ،‬اصلیت زمین و مقاله در مورد کائنات‬
‫بطلیموس به تحریر در آورده است‪ .‬برادراش"احمد" موضوعات اساسی را در مورد میخانیک‬
‫مسلمان دیگری بنام"حسن" تحقیقی را در مورد مشخصات بیضوی‬
‫ِ‬ ‫نوشت‪ ،‬این درحالی بود که‬
‫هندسی انجام داد‪ .‬حسن بهترین هندسه‏دان در زمان خویش بشمار می‪‎‬رفت‪ .‬وی شش جلد از‬
‫کتب عناصر"اقلیدسی" را ترجمه نموده و متباقی‪‎‬اش را به حال خود گذاشت‪ ،‬زیرا وی توان این‬
‫را داشت که متباقی قضیه‪‎‬ها را از دیدگاه خودش بنویسد‪.‬‬
‫ریاضی‪‎‬دان و جغرافیه‪‎‬دان مشهور دیگر حسن مراکشی بود که در سال ‪1262‬م درخشد‪.‬‬
‫کتاب‏های زیادی را در عرصه نجوم و ستاره شناسی نوشت که منجر به استفاده عملی از وسایل‬
‫ستاره شناسی گردید‪ .‬هم‪‎‬چنان ابوالعباس احمد بن محمد بن عثمان االزدی نوسینده مشهور‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪23‬‬

‫مسلمان ‪ 74‬اثر علمی را نوشت که محتوای آن را علوم ریاضی و نجوم تشکیل می‪‎‬داد‪ .‬چنان‪‎‬چه‬
‫یکی از کتاب‪‎‬هایش بنام"تخلیص اعمال الحساب" یعنی خالصه عملیات حساب برای حد اقل دو‬
‫قرن مطالعه‪‎‬گردید‪ .‬این کتاب توسط ابن خلدون مورد ستایش و تمجید زیادی قرار گرفت و در‬
‫سال ‪1864‬م به فرانسوی ترجمه گردید‪.‬‬

‫فزیک و تکنالوژی‪:‬‬
‫‪1 .1‬فشار‪ ،‬حرکت و نور‬
‫‪2 .2‬تعادل (میزان)‬
‫‪3 .3‬الخراسانی ساعت ساز‬
‫‪4 .4‬دستگاه هایدرولیک‬
‫‪5 .5‬حساسیت هوا‬
‫‪6 .6‬حمام‬
‫‪7 .7‬سوزن مقناطیسی‬
‫‪8 .8‬سالح و استوانه‬
‫‪9 .9‬علم نور‬
‫‪1010‬تحقیق روی آینه‪‎‬های کروی و پرابول شکل‬
‫‪1111‬تحقیق روی زوایای جزب و انعکاس‬
‫دانشمندان مسلمان پرسش‪‎‬های اساسی را در مورد فزیک عمیقاً مورد مطالعه قرار می‏دادند؛‬
‫طور مثال‪ :‬ابن سینا مطالعات گسترده‪‎‬ی را در مورد پدیده‪‎‬ها از جمله فشار‪ ،‬حرکت‪ ،‬نور‪ ،‬حرارت‬
‫و خال انجام داد‪ .‬به همین دلیل در وسایل تخنیکی و علوم تیوری پیشرفت‏های قابل مالحظه‪‎‬ی‬
‫صورت گرفت‪ .‬پیشرفت‪‎‬های چشم‪‎‬گیر در عرصه ساختن وسایل تخنیکی مانند‪ :‬تایر‪ ،‬چرخ‪،‬‬
‫دسته‪‎‬ی چرخ پولی‪ ،‬میل بادی‪ ،‬چرخ آبی‪ ،‬چرخ دندانه دار و دیگر وسایل میخانیکی بی‪‎‬شماری‬
‫به میان آمد‪.‬‬
‫الخازینی‪ ،‬فزیک‪‎‬دان و ستاره شناس کتابِ را در مورد وسایل میخانیکی‪ ،‬هایدرو ستاتیک و‬
 ‫‪24‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫فزیک بنام"کتاب میزان الحکمه" یعنی کتاب میزان ذکاوت نوشت‪ .‬این یکی از کتاب‪‎‬های مشهور‬
‫قرون وسطی بود که تحت این عنوان نگاشته شد‪ .‬این کتاب اساس تیوری قوه جاذبه‪‎‬ی زمین را‬
‫تشکیل می‪‎‬داد‪ ،‬زیرا فشار کائنات به طرف مرکز کائنات در تحرک است‪.‬‬
‫موضوع دیگری که در میزان الحکمه الخازینی به آن اشاره شده بود که به هر اندازه که‬
‫ممکن باشد در زمان وزن کردن‪ ،‬تنوع درجه حرارت را دور نماید‪ .‬اگر به اثر دیگر خازینی دقت‬
‫شود معلوم می‪‎‬گردد که وی منادی"گالیله" بوده است‪.‬‬
‫قبل از خازنی عمرخیام در قضیه میزان‪ ،‬کار بزرگ را انجام داد‪ .‬چنان‪‎‬چه ابن سینا و‬
‫رازی در ‪924‬م تیوری وی را انکشاف بیشتر دادند‪ .‬محمد بن علی بن رستم الخراسانی یکی‬
‫از مشهور ترین شخصیت‌های بود که ساعت را ساخت و به همین خاطر وی را الساعتی یعنی‬
‫سازنده ساعت می‪‎‬نامیدند‪ .‬مسلمان دیگری که در ساخت وسائل میخانیکی شهرت داشت‪،‬‬
‫ابوالعیسی اسماعیل بن رزاز بادی‪ ،‬الزمان‪ ،‬الجزری بود‪ .‬الجزری رساله‪‎‬ی را بخاطر علم اختر و‬
‫وسائل میخانیکی هندسی ساخت که بیشتر تأکید و تمرکز آن روی وسایل هایدرولیکی مانند‪:‬‬
‫مخزن یا فواره بوده است‪ .‬از نظر تخنیکی این دست‪‎‬آورد جالب بشمار می‌رفت و بهترین نوع‬
‫کارایی عربی را در عرصه میخانیک تطبیقی نشان می‪‎‬دهد‪ .‬قیصار بن قاسم ریاضی‪‎‬دان و ستاره‬
‫شناس(سال ‪1251‬م) ساخت چرخ چاه را رشد داد‪ ،‬آثار این نوع پیشرفت چرخ چاه تا هنوز‬
‫از جمله افتخارات"اورنتز" در شهر"هما" دشمق بشمار می‪‎‬رود‪ .‬ابو نصر فارابی موجودیت خال را‬
‫رد کرد؛ چنان‪‎‬چه یک مقاله جالب را در مورد حساسیت هوا نوشت که از جمله معلومات موثق‬
‫تحقیقی بشمار می‪‎‬رود‪.‬‬
‫روی هم رفته‪ ،‬مسلمانان در ساخت و ساز تاکتیک‪‎‬های حمام نیز از خود مهارت نشان‬
‫دادند‪ .‬آنان حمام‪‎‬های بخار را ساختند و کلمه حمام نیز یک کلمه عربی می‪‎‬باشد و از"حم" یعنی‬
‫گرم گرفته شده است‪ .‬مسلمانان از جمله اولین کسانی بودند که سوزن‪‎‬های مقناطیسی را به‬
‫منظور مشخص نمودن جهت سفر خویش به دریا استفاده نمودند‪.‬‬
‫عالوه براین‪ ،‬مسلمانان از جمله اولین کسانی بودند که سالح را اختراع نموده و در آن از‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪25‬‬

‫باروت و توپ‪‎‬ها استفاده می‏نمودند‪ .‬مقصد ازین سالح این بود که بتوانند از فاصله دورتر دشمن‬
‫خویش را هدف قرار دهند‪ .‬دقیقاً زمانی بود که چینایی‌ها تنها از سودیم نایترت در سالح استفاده‬
‫می‪‎‬نمودند‪ .‬در حالی که مسلمانان اولین کسانی بودندکه سالح با قوت برتابی ضربه‪‎‬ی شدید را‬
‫کشف نمودند‪ .‬تاریخ نویسان می‪‎‬گویند که سالح برای اولین بار در جنگ شاهی استعمال گردیده‬
‫بود؛ اما از نوشته‪‎‬ی تعداد زیادی از مسلمانان معلوم می‪‎‬گردد که سالح قبل از آن استفاده‬
‫می‪‎‬گردید‪.‬‬
‫چنان‪‎‬چه در میان این آثار یک داستان از حاکمی بنام یعقوب که در اثر محاصره نمودن‬
‫شهر مدرا در افریقای در سال ‪1205‬م چنین نوشت‪":‬با حمله بر دیوارها توسط سالح‪‎‬های‬
‫صدا‪‎‬دار و ماشین‪‎‬ها استفاده گردیده بود که از هر ماشین سنگ‪‎‬های زیاد و آتشین فواره می‪‎‬کرد‪".‬‬
‫هم‪‎‬چنان در یکی از نوشته‏های ابن خلدون بنام "تاریخ بربر" نیز ثابت می‏شود که سالح در زمان‬
‫جنگ استعمال گردیده است‪ .‬وی چنین نوشته است‪":‬ابو یوسف‪ ،‬سلطان مراکش شهری را بنام‬
‫"سجیل‏ماسا" بتاریخ ‪1273‬م در محاصره خویش در آورد‪ .‬وی وسایل را در اطراف شهر بخاطر‬
‫محاصره این شهر نصب نمود‪ .‬این وسایل شامل منجنیق‪ ،‬ارو و هندم(وسایل جنگی) بود که از‬
‫آن توته‪‎‬های آهن پرتاب می‪‎‬شد این توته‪‎‬های آهن در بکس هندم پر می‪‎‬شد و مواد انفجاری در‬
‫عقب آن نصب می‪‎‬شد که با آتش زدنش شلیک میگردید که قوت آن بسیار شدید بود‪".‬‬
‫به همین سلسله‪ ،‬مسلمانان در علوم نوری نیز انکشاف زیادی نمودند‪ .‬ابن هشام اثر بسیار‬
‫فوق‪‎‬العاده‪‎‬ی در رابطه به این علم از خود بجا ماند که در اصل همان آغاز علوم نوری مدرن بشمار‬
‫می‪‎‬رود‪ .‬از برکت وی تخنیک‪‎‬های تجربی‪ ،‬پیشرفت قابل مالحظه‪‎‬ی نمود‪ .‬از جمله تحقیقاتی که‬
‫وی روی آینه‏های کروی و پارابولیک و انکسار نور انجام داد‪ .‬اظهار نمود که رابطه میان زاویه‬
‫نفوذ یعنی جذب و انعکاس ثابت باقی نمی‪‎‬ماند و تشریحات الزم را پیرامون چشم و دید ارایه‬
‫نمود‪ .‬هم‪‎‬چنان سعی نمود تا دید دوربین را نیز تشریح نماید و توضیحات الزم را در مورد بزرگ‬
‫نمایی اندازه‏ی آفتاب و مهتاب در نزدیک خط استوا تقدیم نماید‪ .‬ابن سینا نور را عمیقاً مورد‬
‫مطالعه قرار داد و مشاهده نمود که اگر ذرات نور از منبع نور بیرون کرده شود‪ ،‬سرعت نور باید‬
 ‫‪26‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫ثابت باشد‪ .‬البیرونی نیز ثابت نمود که سرعت نور نسبت به سرعت صوت بیشتر می‪‎‬باشد‪.‬‬

‫نجوم (ستاره شناسی)‪:‬‬

‫‪1 .1‬نیاز علم نجوم‬
‫‪2 .2‬سفر برای تجارت‬
‫‪3 .3‬دریافت جهت کعبه‬
‫‪4 .4‬اعمار مساجد‬
‫‪5 .5‬نقشه ستاره‏ها‬
‫‪6 .6‬آینه نجوم (وسیله ستاره شناسی)‬
‫‪7 .7‬اعمار رصدخانه (اتاق مشاهده‪‎‬ی ستاره‪‎‬ها)‬
‫‪8 .8‬حرکات سماوی‬
‫‪9 .9‬اندازه گیری زمین‬
‫‪1010‬بررسی سال نوری‬
‫‪1111‬وسایل ستاره شناسی‬
‫ناگفته نباید گذاشت عرب‪‎‬ها در مطالعه آسمان عالقمندی خاص داشتند؛ عالقمندی آنان‬
‫به ستاره شناسی بخاطر سفر از محوطه‪‎‬ی صحرای عربستان سعودی به مقاصد تجارت‪ ،‬جنگ‬
‫و مهاجرت از طرف شب هنگام به جا‪‎‬های دیگر افزایش یافت؛ زیرا آنان جهت سفر خویش را‬
‫ِ‬
‫فرصت خوبی برای مشخص نمودن‬ ‫توسط ستاره‏ها مشخص می‪‎‬نمودند و آسمان صاف در صحرا‬
‫جهت سفر برای‪‎‬شان بشمار می‏رفت‪ .‬از این ‪‎‬رو با یافته‏های محلی در مورد ستاره‏های ثابت‪،‬‬
‫حرکات سیاره‏ها و تغییر اقلیمی استفاده می‏کردند تا این‪‎‬که اسالم ظهور نمود و مسلمانان‬
‫مجبور گردیدند تا زمان نماز و جهت کعبه را مشخص نمایند‪ .‬روی هم رفته تجارت مسلمانان در‬
‫جاهای مختلف رونق یافت که توسط جهاد فتح گردیده بود و مسلمانان به تمام خشکه‪‎‬ها و ابحار‬
‫سفر می‏نمودند و از قطب‏نماها و وسایل قیاسی دیگر منحیث وسیله کمکی برای سفر استفاده‬
‫می‪‎‬کردند؛ اما مسلمانان با وجودی این همه‪ ،‬به نقشه‪‎‬ی ستاره نیز نیاز داشتند و ضرورت آن نوع‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪27‬‬

‫نقشه‏ها منجر به عالقمندی آنان به علم نجوم گردید‪.‬‬

‫بدین اساس مطالعات منظم و سستماتیک علم نجوم و ریاضیات در نیمه‪‎‬ی دوم قرن‬
‫هشتم میالدی در زمان حکمرانی خلیفه‪‎‬ی دوم عباسیان "منصور" در بغداد آغاز گردید و‬
‫این تحقیقات در علم نجوم تا اواخر قران یازدهم میالدی ادامه پیدا کرد‪ .‬تقریباً تمام ابتکارات‬
‫اساسی آن توسط مسلمانان صورت گرفته بود و علم نجوم در قرون سیزدهم و چهاردهم به اوج‬
‫خویش رسید‪ .‬عیسویان و یهودیان در قرن ‪ 12‬میالدی به ترجمه‪‎‬ی این آثار از عربی به التین‬
‫و عبرانی پرداخته و تحقیقاتی را نیز درین عرصه انجام دادند‪ .‬اما تا اواخر قرن سیزدهم هیچ‬
‫نوع پیشرفت‏های علمی عیسویان و یهودیان در علم نجوم و ریاضیات با مسلمانان قابل مقایسه‬
‫نبود‪ .‬مسلمانان نقشه‪‎‬ی از ستاره شناسی را از علم نجو ِم گذشته باخود داشتند که از آن منحیث‬
‫قطب‪‎‬نما در سفرها استفاده می‪‎‬نمودند‪ .‬ابراهیم بن حبیب الفضری اولین مسلمان ستاره شناس‬
‫و یا منجمی بود که اسطرالب(آله‪‎‬ی ستاره شناسی) را ساخت‪ .‬وی شعری را نیز در مورد ستاره‬
‫شناسی سرود و جنتری را نیز به حسب عربی آماده ساخت‪ .‬هم‪‎‬چنان مطلبی را در مورد استفاده‬
‫از "اسطرالب‪‎‬ها" و حلقه کروی نوشت‪.‬‬
‫یکی از کارهای بزرگ که در زمان خالفت مامون صورت گرفت‪ ،‬ترجمه‪‎‬ی "المجستی"‬
‫کتاب بطلیموس از یونانی به عربی بود‪ .‬خلیفه دوم عباسی که در میان سال‏های‪786-833‬م‬
‫یک رصدگاه (البراتوار ستاره شناسی) در بیت‏الحکمه‪‎‬ی بغداد و یکی دیگر آن را در میدان تدمور‬
‫در منطقه "پالمیرا" ساخت که درین البراتوار‪ ،‬ستاره شناسی عناصر اساسی کتاب "المجستی"‬
‫را مانند زاویه میل خسوف‪ ،‬طول سال‪ ‎‬نوری و حساسیت اعتدال شب و روز مورد تحقیق قرار‬
‫می‏دادند‪ .‬عالوه براین‪ ،‬مشاهدات حرکات سماوی و اندازه‪ ‎‬گیری‪‎‬های زمینی نیز مورد بررسی‬
‫قرار می‪‎‬گرفت‪.‬‬
‫در نیمه دوم قرن دهم کارهای اساسی و پیشرفته‪‎‬ی صورت گرفت‪ ،‬از جمله اساسات‬
‫مثلثات که در آن زمان شاخه‪‎‬ی از علم نجوم محسوب می‪‎‬گردید نیز تحت پژوهش قرار داشت‬
‫و به ساختن وسایل ستاره شناسی توجه خاص می‏نمودند‪ ،‬به خصوص اسطرالب‪‎‬های کروی که‬
 ‫‪28‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫جدیدا ً در آن زمان روی کار شده بود‪ .‬حامد بن علی و جابر بن سینا از جمله کسانی بودند که‬
‫در ساخت اسطرالب‪‎‬ها(وسایل ستاره شناسی) مهارت خاص داشتند‪.‬‬
‫نام مکمل ابن سینا‪ ،‬عبداهلل محمد بن جابر بن سینن البطانی و "البطگنوس‪ ،‬الطانیوس"‬
‫در التین می‪‎‬باشد‪ .‬وی از جمله‪‎‬ی بزرگ‪‎‬ترین ستاره‪‎‬شناسان مسلمان بشمار می‪‎‬رود‪ .‬او تحقیقات‬
‫زیادی را پیرامون ستاره شناسی با دقت و تالش کامل از سال ‪918-871‬م برای مدت ‪ 41‬سال‬
‫انجام داد‪ .‬وی هم‪‎‬چنان ضریب مختلف ستاره شناسی را مانند پیشروی ‪ 54.5‬در سال و انحراف‬
‫‪ 23‬درجه و ‪ 35‬دقیقه را با دقت کامل انجام داد و از کاهش ‪ 16‬درجه و ‪ 47‬دقیقه طول زاویه‬
‫آفتاب از زمان بطلیموس تا حال‪ ،‬نیز یاد آوری نمود‪.‬‬
‫بناً این محاسبات منجر به کشف حقایق در مورد حرکت نظام شمس و اختالف‪‎‬های آهسته‬
‫در معادله‪‎‬ی زمان می‪‎‬گردد‪ .‬البتانی امکانات آفتاب گرفتگی ساالنه را نیز به اثبات رسانید‪،‬‬
‫فعالیت‪‎‬های نجومی البتانی در قرن دوازدهم و سیزدهم به زبان‪‎‬های التینی و هسپانوی نیز‬
‫ترجمه گردید‪ .‬این فعالیت‪‎‬های علمی‪ ،‬دانشمندان قرون وسطی و رنسانس را نیز متأثر ساخت‪.‬‬

‫کیمیا‪:‬‬
‫‪1 .1‬کیمیای عضوی و غیر عضوی‬
‫‪2 .2‬تیوری سیماب گوگرد فلز‬
‫‪3 .3‬آهکی کردن(استخراج فلز از سنگ فلزدار)‬
‫‪4 .4‬ریدکشن یا تقلیل(عملیه کیمیایی)‬
‫‪5 .5‬کشف سلفوریک اسید‏ها و نایتریک اسیدهای مختلف‬
‫‪6 .6‬کیمیای تجربی یا عملی‬
‫‪7 .7‬کاغذ‬
‫کیمیا در مورد ترکیبات و خصوصیات ماده و تغییراتی که در ماده به وجود می‪‎‬آید‪ ،‬بحث‬
‫می‪‎‬نماید‪ .‬کیمیا به دوبخش عضوی و غیر عضوی تقسیم گردیده است‪ .‬بناً دسته بندی کیمیای‬
‫مدرن امروز از دسته بندی که الرازی آن را به سه نوع ماده‪ :‬منرال‪ ،‬سبزیجات و حیوانات تقسیم‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪29‬‬

‫کرده بود‪ ،‬گرفته شده است‪ .‬هم‪‎‬چنان کیمیای غیر عضوی آنست که از تهیه و ترکیبات عناصر‬
‫بحث می‪‎‬نماید که از مطالعه منرال‏ها و فلزات بدست آمده باشد؛ اما کیمیای عضوی عبارت از‬
‫کیمیای است که از ترکیبات کاربن که از طریق کشف حیوانات و تولیدات نباتی بوجود آمده‬
‫باشد‪ ،‬بحث می‪‎‬نماید‪.‬‬
‫ایمپیدوکلس‪ ،‬فیلسوف یونانی چنین نظر داشت که هوا‪ ،‬آب‪ ،‬خاک و آتش چهار عنصر‬
‫مقدماتی بوده که ماده‪‎‬های مختلف دیگر از ترکیب آن چهار ماده به وجود آمده است‪ .‬وی بدین‬
‫نظر بود که آنان متمایز و غیر قابل تغییر است؛ اما ارسطو این ماده‪‎‬ها را قابل تغییر می‪‎‬داند؛ طور‬
‫مثال‪ :‬یک ماده به ماده‪‎‬ی دیگر تبدیل می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫جابر بن حیان یکی از بزرگ‪‎‬ترین کیمیادانان قرن هشتم میالدی نظر چهار عنصری ارسطو‬
‫را وضاحت داده و آن را بنام تیوری "سلفر گوگرد فلزات" نامیده است‪ .‬بناً نظر به این تیوری‪ ،‬فلز‬
‫در ابتدا بخاطر موجودیت سلفر و سرب در آنان آهسته‪‎‬تر عمل می‪‎‬نماید‪ .‬وی هم‪‎‬چنان تیوری‬
‫تشکیل جیولوژیکی فلز را نیز ارائه نموده و برخالف اسالف یونانی خویش‪ ،‬تنها در مورد آن تفکر‬
‫ننموده؛ بلکه یک سلسله تجارب را نیز انجام داد تا به نتایج خاص دست‪‎‬یابد‪ .‬چون اهمیت تجربه‬
‫در علم کیمیا را درک نمود‪ ،‬از این‪‎‬رو تیوری‪‎‬های علمی یونان و علم عملی صنعت‪‎‬گران را باهم‬
‫آمیخت که پیشرفت‪‎‬های قابل مالحظه‪‎‬ی هم در بخش تیوری و هم در بخش عملی علم کیمیا‬
‫بوجود آورد‪.‬‬
‫دو اصل فوق العاده‏ی از جابر بن حیان در علم کیمیا بجا ماند که معرفی معادالت کیمیاوی‬
‫است‪ .‬یکی کالسنیشن(عملیه استخراج فلز از سنگ‏های فلزدار)‪ .‬دومی آن ریدکشن(کاهش‬
‫دادن) که در عملیات کیمیاوی زیاد مورد استفاده قرار می‏گیرد‪ .‬وی به طریقه‪‎‬ی تبخیر‪ ،‬ذوب‪،‬‬
‫عصاره‪ ‎‬گیری‪ ،‬تصعید و تبلور سازی رشد نمود که این شیوه یکی از طرق اساسی در خالص‪‎‬سازی‬
‫مواد کیمیاوی بشمار‪ ‎‬رفته و کیمیادانان را قادر می‏سازد تا ترکیبات و موارد استعمال آنان را‬
‫مطالعه نموده و آن را آماده سازنند؛ پروسه عصاره کشی بیشتر در استخراج شیره نبات مورد‬
‫استفاده قرار می‏گیرد‪.‬‬
 ‫‪30‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫سلفوریک اسید‪ ،‬از جمله کشفیات مهم جابر بشمار می‪‎‬رود‪ ،‬اهمیت این کشف در جهان‬
‫مدرن امروز ازین قیاس می‪‎‬گردد‪ ،‬کشورهای که از لحاظ صنعتی از سلفوریک اسید در آن بیشتر‬
‫استفاده گردد به عنوان پیشرفته‏ترین کشور تلقی می‪‎‬گردد‪ .‬هم‪‎‬چنان اسید مهم دیگری نیز توسط‬
‫وی آماده گردید و آن نایتریک اسید می‪‎‬باشد که از عصاره‪‎‬ی ترکیب المونیم و مس سلفیت‬
‫بدست آورده است‪ .‬وی پس از آن با منحل نمودن امونیم کلوراید در اسید‪ ،‬تیزاب سلطانی که‬
‫برخالف اسید می‏باشد‪ ،‬بدست آورد که این تیزاب توانایی ذوب طال را در خود دارا می‏باشد‪.‬‬
‫عالوه برین‪ ،‬وی علم کیمیا را به اساس ویژه‪‎‬گی‪‎‬های مشخص دیگر مانند جسم(طال‪ ،‬نقره‪ ،‬و‪)..‬‬
‫و روح(سیماب‪ ،‬سلفر و‪ )...‬تقسیم بندی نمود تا بدین وسیله طریق مطالعه آن را ساده‪‎‬تر نماید‪.‬‬
‫در همین قرن‪ ،‬فعالیت‪‎‬های جابر بن حیان را دانشمند دیگر مسلمان بنام رازی گسترش‬
‫داد‪ ،‬وی یک‪‎‬تعداد قضایای کیمیاوی را نوشت و وسایل زیاد کیمیاوی را نیز توضیح داد‪ .‬هم‪‎‬چنان‬
‫از اندوخته‏های کیمیاوی خویش به منظور مقاصد طبی استفاده نمود‪ .‬بدین اساس بنیاد کیمیای‬
‫عملی را نیز گذاشت‪ .‬بعد از آن ابو منصور فرق میان سودیم کاربونت و پوتاشیم کاربونت را‬
‫تفکیک نمود‪ ،‬وی در مورد ارسینوس اکسید‪ ،‬اسید مسی‪ ،‬سنگ سرمه و مواد‏های دیگر نیز یک‬
‫مقدار آگاهی داشت‪ .‬عالوه برین در مورد تأثیرات زهری مس و ترکیبات دیگر از قبیل حالت‬
‫ضروری آهکی‪ ،‬نوشتن پلستر پاریس و استفاده از آن در جراحی می‪‎‬دانست‪.‬‬
‫خلف بن عباس الظهروی دایره المعارف بزرگ طبی را بنام "التصریف" نوشت که حاوی‬
‫موضوعات جالب مانند‪ :‬تهیه دوا از طریق عصاره گیری و تصعیدی بود؛ اما مهم‪‎‬ترین بخش آن را‬
‫جراحی تشکیل می‪‎‬داد؛ ابن سینا رساله‪‎‬ی را در مورد منرال‪‎‬ها نوشت که یکی از منابع مهم علم‬
‫بیولوژیکی و کیمیاوی تا زمان رنسانس در اروپای غربی بشمار می‏رفت‪ .‬هم‪‎‬چنان کیمیا دانان‬
‫مسلمان از علم کیمیا به پیمانه‪‎‬ی زیاد در صنایع استفاده می‪‎‬نمودند‪ .‬یک نمونه آن در سطور‬
‫ذیل ذکر می‏گردد و خواننده می‏تواند وسعت علمی آنان را در عرصه کیمیای عملی تخمین بزند‪.‬‬
‫کاغذ نیز یکی از پیش‪‎‬دستی‪‎‬های مسلمانان در عرصه‪ ‎‬صنعت بشمار می‪‎‬رود؛ کاغذ توسط‬
‫چینایی‏ها کشف گردید که آنان کاغذ را از کرم ابریشم ساختند و بعضی از نمونه‏های این کاغذ‪‎‬ها‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪31‬‬

‫حتی به قرن‏های دوم بر می‪‎‬گردد‪ .‬اولین تولید کاغذ بیرون از چین در سمرقند در سال ‪757‬م‬
‫صورت گرفت و زمانی‪‎‬که سمرقند توسط مسلمانان فتح گردید و صنعت کاغذ به تمام جهان‬
‫گسترش یافت‪ .‬چنان‪‎‬چه در اواخر قرن دوازدهم بیش از چهارصد میل کاغذ تنها در فاس موجود‬
‫بود‪ .‬عالوه برین‪ ،‬مرکز اصلی تولید کاغذ بنام "شتیبا" در هسپانیا بود که تا سال ‪1239‬م یکی از‬
‫شهرهای مسلمانان بشمار می‪‎‬رفت و شهر "کوردوفا" یکی از مراکز مهم تجارتی کاغذ در هسپانیا‬
‫بشمار می‪‎‬رفت‪.‬‬
‫روی هم رفته‪ ،‬مسلمانان این صنعت را رشد دادند‪ ،‬زیرا آنان نه تنها کاغذ را از ابریشم؛ بلکه‬
‫از پنبه‪ ،‬تکه و چوب می‪‎‬ساختند‪ .‬چنان‪‎‬چه در اواسط قرن دهم صنعت کاغذ به هسپانیا رسید و‬
‫در خراسان کاغذ را از تکه می‪‎‬ساختند‪ .‬در حالی که جوسف کارابسک در یکی از نوشته هایش‬
‫پروسه تولید کاغذ را در یک دقیقه با جزئیات شرح داده و می‪‎‬گوید که چگونه از مغز خمیر کاغذ‬
‫را می‪‎‬سازند و هم‪‎‬چنان شستشو‪ ،‬پاک‪ ،‬رنگ‪ ،‬پالش و نصب می‪‎‬نمایند‪ .‬حاال آن‪‎‬که هیچ متن از آن‬
‫زمان در کدام زبان دیگر وجود ندارد که با این متن قابل مقایسه باشد‪ .‬در صورت که آماده کردن‬
‫خمیر کاغذ به یک پروسه مغلق کیمیاوی ضرورت دارد که نمایان‪‎‬گر دست‪‎‬آوردهای مسلمانان‬
‫در علم کیمیاست‪.‬‬
‫ساخت ورق نوشتاری در هسپانیا یکی از مؤثرترین اثر مسلمانان در اروپا بشمار می‪‎‬رود‪،‬‬
‫زیرا بدون ورق میزان رشد علمی که در اروپا رشد کرد‪ ،‬ممکن نبود‪ .‬چون ساخت کاغذ از ابریشم‬
‫در اروپا نظر به کمبود تولید ابریشم ناممکن بود‪ .‬بدین اساس یگانه طریقه تولید کاغذ که توسط‬
‫مسلمانان از پنبه صورت می‪‎‬گرفت برای اروپاییان مفید بود و بعد از هسپانیا هنر ساخت ورق در‬
‫ایتالیا در سال ‪1268‬م تأسیس گردید‪ .‬هم‪‎‬چنان فرانسه اولین ماشین و یا میل‪‎‬های کاغذ خویش‬
‫را به مسلمانان هسپانیا داد و بوسیله این کشورها صنعت کاغذ به سراسر اروپا انتشار یافت‪.‬‬

‫طب و طبابت‪:‬‬
‫‪1 .1‬ترجمه آثار از زبان‏های دیگر‬
‫‪2 .2‬علم اناتومی(کالبد شناسی)‬
 ‫‪32‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫‪3 .3‬فیولوژی‬
‫‪4 .4‬بکتریالوژی(علم مکروب‪‎‬شناسی)‬
‫‪5 .5‬جراحی‬
‫‪6 .6‬فعالیت‏های عینک سازی‬
‫‪7 .7‬عملیات مردمک چشم‬
‫‪8 .8‬ساختمان چشم‪‎‬ها‬
‫‪9 .9‬عملیات شکم‪‎‬‬
‫‪1010‬انکشاف شفاخانه‪‎‬ها‬
‫‪1111‬شفاخانه‏های سیار‬
‫‪1212‬مکاتب طبی‬
‫قرن‏ها قبل از ظهور اسالم دواهای عرب‏ها را گیاه‏هان و بته‏ها که به دواهای کلده‪(‎‬نام‬
‫منطقه‪‎‬ی در بابل) مشهور بود‪ ،‬تشکیل می‏داد‪ .‬باالخره دواهای یونانی به تدریج توجه آن‪‎‬ها را به‬
‫خود جلب نمود‪ .‬حارث بن کلده از اولین کسانی بود که دواهای یونانی را به عرب‪‎‬ها معرفی نمود‪.‬‬
‫خالد بن یزید بن معاویه یک تعداد کتاب‪‎‬های یونانی و مصری را در زمان امویان به عربی ترجمه‬
‫نمود و این باعث رشد علم طب در زمان عباسی‪‎‬ها گردید‪ .‬در اوایل مسلمانان کوشش نمودند‬
‫تا موضوعات طبی یونانی‪ ،‬هندی‪ ،‬فارسی و کلدی را به عربی ترجمه نمایند و بدین اساس علم‬
‫طب را از ملل متذکره آموختند و پیش از این‪‎‬که این معلومات را قبول نمایند به تحقیقات روی‬
‫مسائل مختلف علم طب پرداختند‪ ،‬تا آن‪‎‬چه بدست آمده به اثبات برسد‪ .‬عالوه برین‪ ،‬مسلمانان‬
‫کشفیات زیادی از تیوری و عملی را در عرصه طبابت انجام دادند که با تلفیق معلومات بدست‬
‫آمده و کشفیات جدید‪ ،‬سیستم جدیدی طبابت را ایجاد نمودند‪.‬‬
‫هم‪‎‬چنان عرب‏ها به علم اناتومی نیز دسترسی داشتند‪ ،‬چون نام‏های ارگان‏های داخلی و‬
‫خارجی وجود انسان در ادبیات عربی قبل از اسالم این ادعا را به اثبات می‏رساند‪ .‬زمانی‪‎‬که آنان‬
‫با معلومات اناتومی یونانی آشنا گردیدند و روی آن تحقیاتی را انجام دادند تا اشتبا‏هات زیادی را‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪33‬‬

‫از آنان دریافت نموده و کشفیات جدید را نیز درین عرصه انجام دادند‪ .‬چون که نظریات اناتومی‬
‫یونانی در آن زمان رایج بود‪ ،‬یاهاما بن ماسویه کالبد شناسی را باالی میمون‪‎‬ها که زمینه آن‬
‫توسط متصم بااهلل خلیفه عباسی‪ ‎‬برایش مهیا گردیده بود‪ ،‬آغاز نمود‪ .‬بعد از این تحقیق و بررسی‬
‫اثرش را در مورد اناتومی نوشت‪.‬‬
‫می‪‌‎‬توان به آثار بعضی از داکتران و جراحان دیگر مانند کتاب "تشریح المنصوری" توسط‬
‫منصور بن محمد که شامل تصاویر و مثال‏های از ارگان‏های وجود انسان می‪‎‬شود‪ ،‬اشاره کرد که‬
‫نمایان‪‎‬گر از علوم عملی مسلمانان در اناتومی بود‪ .‬حاال آن‪‎‬که در هیچ یکی از آثار بدست آمده‬
‫یونانی‪‎‬ها چنین تصاویر و مثال‪‎‬ها دیده نمی‪‎‬شود‪.‬‬
‫اثر علمی داکتران مسلمان نیز در عرصه‪ ‎‬فزیولوژی نیز دارای ارزش خاص و جایگاه ویژه‬
‫می‪‎‬باشد؛ طور مثال‪ :‬ابن نیل القارشی دمشقی تیوری دوران کوچک را سه قرن قبل از "ویلیم‬
‫هارفی" کسی‪‎‬که این کشف را بنام خودش منسوب دانسته‪ ،‬ارائه نمود‪ .‬القارشی پیشنهاد نمود‬
‫که غذا مانند مواد سوخت برای نگهداشت درجه حرارت محسوب می‪‎‬گردد‪ .‬ابوفراج نیز گفته‬
‫بود که سیستم عصب دارای کنال‏های است که از طریق آن احساسات و حرکات انتقال می‪‎‬یابد‪.‬‬
‫آثار علمی مسلمانان در علم باکتریا شناسی نیز انقالب دیگری را برپا نموده بود‪ .‬نظر‬
‫به گفته‪‎‬های برون مسلمانان آگاهی کامل پیرامون تیوری مکروب‪‎‬ها داشتند‪ .‬ابن سینا اولین‬
‫شخصی بود که گفت تراوشات بدن توسط عفونت‏های بیرونی قبل از از آلودگی‪ ،‬ملوث می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫ابن خاتمه در قرن چهاردهم گفت که بشر توسط اجسام محاصره می‪‎‬گردند که در وجود انسان‬
‫داخل می‪‎‬گردد و منجر به مریضی ایشان می‪‎‬گردد‪ .‬یک تعداد مسلمانان به منظور معالجه‬
‫امراض پیشنهادات جدید نمودند‪ .‬عبدالحسن یکی از فزیک‪‎‬دانان ادود الدوله معالجه‪‎‬ی را بخاطر‬
‫خونریزی خون دماغی که به دلیل فشار خون زیاد صورت می‪‎‬گیرد به معرفی گرفت‪ .‬الرازی‬
‫تغذیه مواد غذایی را بخاطر ضعف عمومی پیشنهاد نمود‪.‬‬
‫هم‪‎‬چنان داکتران مسلمان از جمله اولین کسانی بودند که تیوپ را در شستشوی معده‬
‫بخاطر تیزاب معده بکار بردند و در موارد قواعد معالجوی امراض قرن‪‎‬ها قبل از برون سکوارد(کسی‬
 ‫‪34‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫که گفته می‪‎‬شود کشاف این نوع معالجات می‪‎‬باشد) آگاهی داشتند‪ .‬سعید بن بشر بن عبدوس‬
‫تغذیه سبک و تولیدات دوای سرد را به منظور معالجه‏ی امراض فلج عمومی و فلج سطحی‬
‫پیشنهاد نمود‪ .‬ابن وفید‪ ،‬معالجه امراض را از طریق کنترول مواد غذایی تاکید می‏نمود‪ ،‬وی‬
‫هم‪‎‬چنان تداوی را برای مرض زردی کشف نمود که مقدار کم از تریاک را برای تداوی این مرض‬
‫پیشنهاد کرد و بخاطر جلوگیری از خون دماغ ریختن آب سرد به سر را واضح ساخت‪.‬‬
‫در علم جراحی نیز مسلمانان پیشرفت‏های چشم‪‎‬گیری داشتند‪ ،‬آنان داغ کردن(سوزانیدن)‬
‫را در جراحی بکار می‪‎‬بردند و از جمله اولین کسانی بودند که خون‪‎‬دماغ را توقف داده و زخم‬
‫را با نخ‪‎‬های ابریشمی می‪‎‬دوختند و نباید چشم پوشی کرد که ابن سینا از جمله برجسته‪‎‬ترین‬
‫شخصیت‪‎‬های اسالمی در عرصه طبابت بشمار می‪‎‬رفت که در غرب بنام افسینا در سال‪‎‬های‬
‫‪981-1037‬م مشهور بود‪ .‬وی در حدود یک‪‎‬هزار سال به عنوان بزرگ‪‎‬ترین مفکر و دانشمند علم‬
‫طب در تاریخ باقی ماند‪ .‬از جمله مهم‪‎‬ترین آثار علمی وی "القانون" و رساله‪‎‬ی در مورد دوای‬
‫قلب می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫ابن ظهور در قرن یازدهم توضیحات کامل را در مورد عملیات قصبة الریه که یونانی‪‎‬ها در‬
‫مورد آن چیزی نمی‏دانستند‪ ،‬بیان داشت‪ .‬عبدالقاسم الظهراوی وسایل زیاد جراحی را اختراع‬
‫نمود‪ .‬او هم‏‪‎‬چنان برای امراض مختلف طریقه‪‎‬های مختلف و عملیات جمجمه را پیشکش کرد که‬
‫در کتابش بنام "التصریف" در مورد آن‪‎‬ها نگاشته است‪ .‬جراحان مسلمان از عملیات زبانچه‪‎‬ی گلو‬
‫و خالیگاه بینی و طریقه عملیات گوشت اضافی گلو (تانسل) و پاراسنتی‪‎‬سایز(پروسه آب کشی)‬
‫از پرده گوش را نیز استفاده نمودند‪.‬‬
‫داکتران عینک‪‎‬ساز‪ ،‬خدمات شایسته‪‎‬ی را بخاطر تداوی امراض چشم و عملیات‪‎‬های آن‬
‫انجام دادند‪ .‬بیشترین قواعد این عملیات توسط مسلمانان پایه‪‎‬گذاری شده است که تا هنوز از آن‬
‫استفاده می‪‎‬گردد‪ .‬آنان برای اولین بار که عملیات مردمک چشم را توضیح دادند و می‪‎‬دانستند‬
‫که مشکل مردمک چشم بخاطر ناتوانی لنز آن می‪‎‬باشد‪ .‬ابن حیثم ساختمان چشم را توضیح‬
‫داده و نظریات فوق‪‎‬العاده‪‎‬ی را در مورد میکانزم بینایی و انواع مختلف لنزها بیان داشت‪.‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪35‬‬

‫موضوع قابلگی نیز به شیوه درستش توسط مسلمانان توسعه یافت‪ .‬چنان‪‎‬چه ابوالقاسم‬
‫الظهراوی طریقه‪‎‬ی باالبر را برای انتقال جنین مرده کشف نمود و خودش آن را مورد استفاده قرار‬
‫داد‪ .‬یکی از نمونه‪‎‬های این ادعا "االثار الباقیه" است که در پوهنتون ادينبورگ شامل نمونه‪‎‬های‬
‫است که طبیبان عرب را در حال عملیات زایمان نشان می‪‎‬دهد‪ .‬در زمان حاکمیت بنی امیه‪،‬‬
‫مسلمانان در عرصه‪‎‬ی ساختن شفاخانه‏ها پیشرفت‏ کردند‪ .‬هم‪‎‬چنان در زمان حکومت هارون‬
‫الرشید‪ ،‬در زمان خالفت عباسیان در بغداد شفاخانه‪‎‬ی ساخته شد که از جمله نخستین شفاخانه‬
‫در تاریخ آن شهر بشمار می‪‎‬رفت و بعد از مدت کوتاه شفاخانه‏های جدید دیگری نیز اعمار گردید‬
‫و یک تعداد شان باغ‌‪‎‬های داشتند که در آن نباتات طبی کشت می‏شد‪ .‬در این شفاخانه‏های‬
‫بزرگ‪ ،‬مکاتب طبی وجود داشت و در پهلوی این گونه شفاخانه‪‎‬ها‪ ،‬تعداد زیادی از شفاخانه‏های‬
‫سیار در سرزمین‪‎‬های اسالمی موجود بود‪ .‬شفاخانه‏های مسلمانان نقش یک مثال را برای ساخت‬
‫شفاخانه‏ها در مناطق مختلف اروپا بخصوص ایتالیا و فرانسه بعد از جنگ‏های صلیبی در جریان‬
‫قرن ‪14‬م داشت‪ .‬چنان‪‎‬چه شفاخانه‏های عالی و مجهز سلجوقیان در زمانی نورالدین در دمشق و‬
‫ملوک سلطان المنصور قاالوم در قاهره اروپاییان را به حیرت انداخت‪.‬‬
 ‫‪36‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫گیاه شناسی و زراعت‪:‬‬

‫‪1 .1‬نام نباتات‬
‫‪2 .2‬طریقه کشت و زراعت‬
‫‪3 .3‬طریقه آبیاری و زراعت‬
‫‪4 .4‬دواهای ساده‬
‫در جزیره عرب فقدان آب و نشونمای گیاهان کمیاب بود‪ ،‬از همین رو مردمی که در‬
‫آن جا زندگی می‪‎‬نمودند‪ ،‬برای تغذیه مواشی خویش به نباتات ضرورت داشتند تا آن‪‎‬چه را‬
‫جستجو می‪‎‬کردند‪ ،‬در یافت نمایند‪ .‬بدین اساس آنان همیشه در جستجوی نباتات سرگردان‬
‫بودند‪ .‬بناً نباتات بخاطر اهمیتی که داشت یک موضوع مهم در ادبیات عرب بشمار می‪‎‬رفت‪ .‬از‬
‫همین خاطر مطالعه نباتات بیشتر از زاویه طبی و زراعتی صورت می‪‎‬گرفت‪ .‬چنان‪‎‬چه عرب‪‎‬ها‬
‫قب ً‬
‫ال در مورد استفاده طبی بعضی گیاهان و بته‪‎‬ها می‪‎‬دانستند؛ اما زمانی‪‎‬که مسلمانان با مردم‬
‫دیگر ارتباط برقرار نمودند‪ ،‬نه تنها به نام‪‎‬های این گیاهان عالقمندی نشان دادند‪ ،‬بلکه آن ها را‬
‫کشت نمودند‪ .‬مسلمانان در تالش این افتادند تا در مورد زراعت و طریقه کشت بیشتر بدانند؛‬
‫مانند‪ :‬دانستن در مورد کشت‪ ،‬کود دادن‪ ،‬زمان مناسب تخم‪‎‬پاشی و کشت‪ ،‬جمع آوری خرمن‬
‫و واقعیت‪‎‬های خاک‪‎‬ها‪ .‬هم‪‎‬چنان تشخیص نوعیت جنسیتی بین نباتات مانند خرما و بنگ‪‎‬دانه را‬
‫تفکیک می‪‎‬نمودند و نباتات را به اساس نوعیت کشت مانند نباتات که به واسطه غرس قلمه(توته‬
‫از نبات) و یا تخم کشت می‪‎‬شدند‪ ،‬تقسیم بندی نمودند‪.‬‬
‫قوت علم عملی مسلمانان را در گیاه شناسی و زراعت می‪‎‬توان از مطالعه‪‎‬ی باغ‏ها و کشت‬
‫‪‎‬زارهای بی‪‎‬شمار در مناطق مختلف سرزمین‏های اسالمی‪ ،‬به خصوص هسپانیه تخمین زد‪.‬‬
‫مسلمانان طریقه آبیاری و زراعت را بخاطر سرسبزی مناطق استفاده می‏کردند‪ ،‬نباتات و میوه‪‎‬ها‬
‫را؛ از قبیل‪ :‬پنبه‪ ،‬برنج‪ ،‬شکر‪ ،‬مارچوبه‪ ،‬نارنج‪ ،‬لیمو و انار را بخاطر کشت از بیرون به هسپانیا‬
‫آوردند و پس از این کشت‪ ،‬انواع گوناگون نباتات در اروپا رایج یافت که قبل از آن نمی‏دانستند‪.‬‬
‫عالوه برین باغ‏های مشهور در ایران‪ ،‬مراکش و هسپانیا که با داشتن درختان‪ ،‬گیاهان‪،‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪37‬‬

‫گل‏های مرتب با سطح سرسبزی زیاد‪ ،‬جوی‪‎‬بارها و چشمه‏ها به یک عالقمندی خاص ساخته‬
‫شده بود و توازن میان ساختمان‏ها و سبزی‪‎‬ها را برقرار کردند که باعث تابانیدن نور به آن سمت‬
‫شده بود‪ .‬چون عرب‏ها هنر کشت و کار را بلد نبودند و بخاطر آموختن این حرفه بسوی مردم‬
‫روم‪ ،‬نبطی‏ها و ایرانیان رو کردند و از آنان این نوع هنر را آموختند و آن را مورد استفاده عملی‬
‫قرار دادند‪.‬‬
‫در قرون هشتم و نهم عراق بیش از ‪ 30‬میلیون نفوس داشت که ‪ 80‬درصد آن را دهاقین‬
‫تشکیل می‏داد؛ سیستم‏های جدید آبیاری وجود داشت که از دریای فرات گرفته شده بود‪ .‬خراج‬
‫در زمین‏های حاصل خیز ‪ 5‬درصد بود و برخالف خراج بر زمین‏های که آبیاری نمی‏گردید ‪10‬‬
‫درصد بود تا این امر منجر به تشویق بیشتر زمین‪‎‬داران برای کشت می‪‎‬گردید‪ .‬در زمان شارلمانی‬
‫امپراطور روم‪ ،‬نرخ تخم گندم در جهان اسالم ‪ 10‬بریک و در اروپا ‪ 2.5‬بریک بود‪.‬‬
‫نه تنها که خود گیاه شناسان نباتات را مورد توجه قرار داده بودند‪ ،‬بلکه تعداد زیادی از واژه‬
‫نویسان‪ ،‬جغرافیه‪‎‬دانان‪ ،‬مسافرین و طبیبان نیز در مورد آن می‪‎‬نوشتند‪ .‬یکی از آن‪‎‬ها ابوسعید‬
‫عبدالملک بن قریب االسمایی ساکن اصلی بصره بود که در زمان هارون الرشید به بغداد آمد‪.‬‬
‫آسمایی در سال م‪ 831 -739‬از خود تالیفات و آثار متعددی بجا گذاشت که یکی از آن‪‎‬ها در‬
‫مورد گیاهان و درختان می‪‎‬باشد‪ .‬در مقدمه‪‎‬ی این کتاب‪ ،‬بحث عمومی را در مورد نباتات انجام‬
‫داد و از انواع مختلف خاک‪‎‬ها یاد آوری نموده و معتقد بود که خاک‏ها نظر به قابلیت کشت‬
‫حاالت مختلف دارند‪ .‬سپس در مورد درخت و چگونگی مراحل رشد آن بحث نموده و بعد از آن‬
‫ل آورده و باالخره در مورد نباتات که در زمین هموار‬
‫نباتات را دسته بندی کرد و از هر یک مثا ‏‬
‫و دشت‏ها نمو می‏نماید‪ ،‬بیان نمود و از مجموع ‪ 230‬نبات در کتابش ذکر کرده است‪.‬‬
‫البیرونی تحقیقاتی را پیرامون نباتات انجام داد و بیان داشت که گل‏ها دارای ‪6،5،4،3‬‬
‫و یا ‪ 18‬گلبرگ می‪‎‬باشد‪ ،‬نه ‪ 7‬و ‪ 9‬گلبرگ و یکی از گیاه شناسان مشهور دیگر عبدالمنصور‬
‫رشیدالدین عبدالفادی بن علی السوری می‏باشد‪ .‬وی دست‏باز در نام‪‎‬گذاری و استفاده از داروهای‬
‫ساده داشت‪ .‬ابومحمد عبداهلل بن احمد الملیقی النباتی مشهور به ابن بیرار‪ ،‬گیاه‪‎‬شناس دیگری‬
 ‫‪38‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫بود‪ .‬وی نباتات را بنام‪ ،‬نوعیت و مکانی که در آن جا رشد می‪‎‬نمودند‪ ،‬تقسیم بندی کرد‪ .‬روی‬
‫این ملحوظ به سرزمین‏های روم (آسیای کوچک) و سرزمین‪‎‬های دیگر سفر داشت تا در مورد‬
‫نباتات و چگونگی رشد آنان تحقیق نماید‪ .‬ابن البیرار‪ ،‬آثار زیادی در مورد دواهای ساده و دیگر‬
‫موضوعات از خویش بجا ماند؛ چنان‪‎‬چه کتاب "الجامی فی ادویه المفرده" یکی از کتاب‪‎‬های‬
‫است که حاوی نظریات قبلی از یونانی‪‎‬ها و مسلمانان می‪‎‬باشد‪ ،‬اما تحقیقات شخصی که در‬
‫سرزمین‪‎‬های مختلف انجام داده است نیز شامل آن کتاب می‏باشد‪ .‬وی به دواهای ساده نام‪‎‬های‬
‫به ترتیب الفبای فارسی‪ ،‬التین و بربری آماده ساخت و سردرگمی‪‎‬ها در نام دواها را واضح ساخت‬
‫و موارد کاربرد و وسایل آن را ذکر نمود‪.‬‬

‫جغرافیه‪:‬‬
‫‪1 .1‬دالیل مطالعه جغرافیه‬
‫‪2 .2‬وسعت دولت‬
‫‪3 .3‬جهت نماز‬
‫‪4 .4‬حج‬
‫‪5 .5‬زمین کروی است‬
‫‪6 .6‬علم دریایی‬
‫‪7 .7‬ترسیم نقشه جهان‬
‫مسلمانان بخاطر اهداف تجارتی‪ ،‬نظامی‪ ،‬لشکر کشی‪‎‬ها و اداره‪‎‬ی قلمرو بزرگ خویش‪ ،‬به‬
‫فاصله‪‎‬های دور از طریق شهرها‪ ،‬صحراها‪ ،‬کوه‪‎‬ها‪ ،‬دریاها و بحرها سفر می‪‎‬نمودند‪ .‬یک قرن بعد از‬
‫ظهور اسالم قلمرو مسلمانان در شرق از عربستان تا به هندوستان و در غرب از مراکش تا هسپانیا‬
‫می‪‎‬رسید‪ .‬در قرن دهم هجری دولت اسالمی از عربستان تا به مصر و تمام سواحل شمالی افریقا‪،‬‬
‫هسپانیا‪ ،‬جزیره‪‎‬ی سیسلی‪ ،‬یونان‪ ،‬یک تعداد از شهرهای ایتالیا‪ ،‬سوریه‪ ،‬جنوب شرق قفقاز‪،‬‬
‫بین‪‎‬النهرین شامل عراق‪ ،‬تمام فارس جدید‪ ،‬افغانستان‪ ،‬ماورالنهر و قسمت‏های از قلمرو هندوها‬
‫را تحت حاکمیت خویش در آورد‪ .‬بناً سفر به این قلمرو بزرگ و پهناور برای جمع‪‎‬آوری معلومات‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪39‬‬

‫کافی پیرامون آنان بود‪.‬‬

‫علم جغرافیه بیشتر به علم نجوم مرتبط می‪‎‬باشد و به همین دلیل ستاره شناسان عالقمند‬
‫مطالعه علم جغرافیه نیز بودند‪ ،‬زیرا علم جغرافیه برای مشخص کردن جهت کعبه بخاطر اعمار‬
‫مساجد و ایستادن رو به طرف قبله در وقت نماز ضروری پنداشته می‪‎‬شد و موضوع دیگر که‬
‫منجر به عالقمندی مطالعه علم جغرافیه گردیده بود‪ ،‬حج ساالنه بود؛ حجاج قبل ازین که به‬
‫حج سفر می‪‎‬نمودند‪ ،‬پیرامون سرزمین‏ها معلومات جمع‪‎‬آوری می‪‎‬کردند تا از آن بخاطر عبور از‬
‫آن جا و رفتن به مکه استفاده نمایند‪ .‬بخاطر راهنمایی‪‎‬ها به جهت کعبه خط سیرهای مختلف‬
‫از کشورهای مختلف به طرف مکه نشان داده شده بود و در اوایل این معلومات توسط مسافرین‬
‫و تاجران ذخیره می‪‎‬گردید‪ .‬برعالوه‪ ،‬تاجران در آن زمان خیلی‪ ‎‬هوشیار و فعال بودند؛ چون آن‪‎‬ها‬
‫به مکان‪‎‬های دور مانند‪ :‬چین‪ ،‬روسیه‪ ،‬جزیره‪‎‬ی زنگبار و مناطق جنوبی افریقا سفر می‏نمودند‪.‬‬
‫جغرافیه‪‎‎‬دانان و مسافرین مسلمان کتب زیادی را در مورد جغرافیا از خود بجا ماندند که به‬
‫اندازه کافی مورد مطالعه قرار گرفت که این کتب به زبان‪‎‬های مختلف اروپایی ترجمه گردید و‬
‫اروپاییان طی چندین قرن جغرافیایی جهان را از طریق آن می‪‎‬آموختند‪ .‬حتی در علم جغرافیه‬
‫وابسته به فعالیت‪‎‬های علمی حسن الوزیری افریقایی(کسی که یک‌تعداد از سفرهای خویش را‬
‫از اواخر قرن ‪ 16‬نوشته)بودند‪.‬‬
‫تکنالوژی و وسایل سفرهای دریایی در زمان خلیفه دوم حضرت عمر رضی‪‎‬اهلل وتعالی‪‎‬عنه‪،‬‬
‫زمانی‪‎‬که مسلمانان خواستند نیروهای دریایی بسازند‪ ،‬توسعه یافت‪ .‬این نیروی دریایی از بندرگاه‬
‫سوریه و مصر عبور می‪‎‬کرد و حضرت معاویه رضی‪‎‬اهلل و‪‎‬تعالی‪‎‬عنه این نیروهای بحری را در نزدیک‬
‫قبرس مستقر نمود تا این‪‎‬که قبرس را در سال ‪ 28‬هجری به اسالم ملحق کردند‪ .‬نیروهای بحری‬
‫قوه دیگر مسلمانان در زمان حضرت عثمان بن عفان رضی‪‎‬اهلل‪ ‎‬وتعالی‪‎‬عنه بود‪ .‬نیروهای بحری روم‬
‫را که تحت رهبری پسرهراکلیوس(هرقل) امپراطور قسطنطنیه قرار داشت‪ ،‬در یک جنگ بزرگ‬
‫و مشهور بنام ام السواری(مادر کشتی‪‎‬ها) در سال ‪ 34‬هجری مطابق به ‪ 654‬میالدی تصرف و‬
‫او را شکست دادند‪ .‬از جمله فرماندهان مشهور نیروهای بحری مسلمانان عبداهلل بن ابوالساره‬
 ‫‪40‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫بود که توانست جنگ ام السواری را به خوبی رهبری نماید‪ .‬احمد بن دینار بن عبداهلل فرمانده‬
‫بحری دیگری بود که رومیان را در سال ‪ 232‬هجری مطابق به ‪856‬م در زمان حکومت المتوکل‬
‫خلیفه عباسی شکست داد‪.‬‬
‫مسلمانان دروازهای هند‪ ،‬چین‪ ،‬مالیزیا و تیم‪‎‬بکتو مرکز تجارتی افریقای مرکزی‬ ‫ ‬
‫را نیز گشودند و نیروهای‪‎‬شان به سرزمین‏های غنی پرتگال و کیپ‪‎‬ورد(شهر افریقایی) که‬
‫صحراهای طوالنی داشت‪ ،‬رسیدند‪ .‬آنان راه‏های بحری هندوستان و ایموسیاد که در امتداد‬
‫سواحل شرقی افریقا قرار داشت و یکی از خطوط تجارتی مستعمره از سواحل سودان و جزیره‬
‫"سقطرا" الی مومباسا(شهر در کینیا)‪ ،‬موزامبیک(کشور افریقایی)‪ ،‬اونگوجا(جزیره‪‎‬ی در تانزانیا)‬
‫و مداگاسکار(کشور شرق افریقایی) بشمار می‪‎‬رفت را در کنترول خویش در آوردند‪.‬‬
‫مامون خلیفه هفتم عباسی عالقمندی خاص به جغرافیه داشت‪ .‬وی ‪ 70‬دانشمند را وظیفه‬
‫داد تا یک نقشه بزرگ از دنیا را ترسم و یکی از این دانشمندان ابن موسی خوارزمی بود که‬
‫اثر جغرافیایی بنام رسم المأمور من البالد(توضیحات سرزمین‏های قابل سکونت) داشت که از‬
‫نتیجه تحقیقات دانشمندان فوق بدست آمده بود‪ .‬وی معلومات جغرافیایی بطلیموس را برای‬
‫دریافت طول‪‎‬البلد و عرض‏البلد جاهای مختلف بکار برد و به مکان‪‎‬های که بعد از ظهور اسالم‬
‫کشف می‏گردید‪ ،‬نام انتخاب می‪‎‬نمود‪ .‬تجار مسلمان در سال ‪851‬م سفری را به چین و دیگر‬
‫سزمین‏های ساحلی بحر هند معروف به سلیمان به عهده گرفتند و این اولین بار بود که ازین‬
‫سرزمین‏ها در زبان عربی نام برده شد‪ .‬از مطلب فوق چنین بدست می‏آید که روابط تجارتی‬
‫میان چین و مسلمانان در قرن دهم میالدی وجود داشت‪.‬‬
‫عبداهلل بن عبدالعزیز البیکری جغرافیه‪‎‬دان‪ ،‬گیاه ‪‎‬شناس‪ ،‬واژه نویس و مورخ بود که‬
‫کتاب‪‎‬های ارزشمند را در رابطه به موضوعات مختلف نوشت‪ .‬چنان‪‎‬چه پادشاه قلمرو فرانسه و‬
‫البیکری همیشه کتاب‪‎‬های‏شان را به عنوان تحفه به یکدیگر می‪‎‬فرستادند و یکی از این کتاب‪‎‬ها‬
‫که بنام "کتاب المسالک و الممالک" بود که توسط البیکری نوشته شده بود‪ .‬این کتاب به شکل‬
‫سفرنامه بوده که محتوای آن شامل معلومات‏های تاریخی و نژادی می‪‎‬گردید‪ .‬برعالوه‪ ،‬وی یک‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪41‬‬

‫لغت‪‎‬نامه(دیکشنری) جغرافیایی را به عربی ترتیب داد‪.‬‬

‫ابوعبداهلل بن عبدالرحمن گهارنتی یکی از سیاحین و جغرافیه‏دانان دیگر در همین قرن‬
‫بود که در سال ‪1080‬م در منطقه گرانادا تولد شده بود‪ .‬وی از هسپانیا تا مصر از راه "سارینا" و‬
‫"سیسلی" سفر نمود و بعد به بغداد‪ ،‬ابحار و جبال سخسین به والگا نیز سفر کرد‪ .‬وی هم‪‎‬چنان‬
‫به بلغاریا‪ ،‬بشگیرد و هنگری نیز سفر داشت و یکی از نوسینده‏های بسیار معروف واژه‏های‬
‫جغرافیایی می‏باشد‪ .‬تشریحات و تعاریف وی در مورد کشورهای خارجی بسیار مشهور و زبان زد‬
‫بود و یکی از آثار وی "تحفه االباب و نخبه العیب" نام داشته که محتوای آن را شامل معلومات‬
‫در مورد جهان‪ ،‬ساکنین جهان‪ ،‬پدیده‪‎‬های طبیعی از کشورهای مختلف و چیزهای عجیب و‬
‫غریب جغرافیایی می‪‎‬باشد‪ .‬هم‪‎‬چنان ابو عبداهلل محمد بن محمد بن عبداهلل که معموالً بنام‬
‫الشرید االدریسی یاد می‪‎‬شد‪ ،‬دانشمند و جغرافیه‪‎‬دان نامی دیگر در قرون وسطی بود‪ ،‬وی مورخ‪،‬‬
‫گیاه‪ ‎‬شناس‪ ،‬گردش‪‎‬گر‪ ،‬عالم ادبیات و شعر نیز می‏باشد و بخاطر فراه ‪‎‬گیری تعلیمات خویش‬
‫به کوردوا(منطقه‪‎‬ی در هسپانیا) رفته بود و سپس سفرهای طوالنی را به سرزمین‏های اطراف‬
‫مدیترانه داشت تا این‪‎‬که باالخره به سیسیلی رسید‪ .‬االدریسی اثر علمی تاریخی خویش را در‬
‫علم جغرافیه آغاز نمود و کتابی را تحت عنوان "کتاب الروری" که در سال ‪1154‬م تکمیل‬
‫گردید‪ ،‬تالیف کرد‪ .‬این کتاب یکی از مشهورترین کتب علم جغرافیه در قرون وسطی بشمار رفته‬
‫و بهترین آثار علمی عربی در مورد اروپا بشمار می‪‎‬رود‪ .‬بدین اساس پس از آن جغرافیه‏دانان‬
‫مسلمان تمام معلومات خویش را در مورد اروپا از این کتاب بدست می‪‎‬آوردند‪.‬‬
‫یکی از جغرافیه‏دانان قرن ‪13‬م ابوالحس علی بن موسی بن محمد المغربی بود‪ .‬وی‬
‫هم‪‎‬چنان مورخ‪ ،‬شاعر و گردش‪‎‬گر بود؛‏ گردش‪‎‬گری‪‎‬های گسترده را انجام داد که در آن از مصر‪،‬‬
‫سوریه و عراق دیدن نمود و مهمان هالکوی دوم(حاکم مغول) بود‪ .‬علی بن موسی هنگام بودنش‬
‫در بغداد در سال ‪1251‬م‪ ،‬از ‪ 36‬کتاب‪‎‬خانه شهر دیدار نمود و در مورد دهنه‪‎‬ی دریای "سنیگال"‬
‫می‏دانست و گزارشی را از کشورهای شمالی اروپا جای که خرس‏های سفید پیدا می‪‎‬شود‪ ،‬ارائه‬
‫نمود و اظهار داشت که این جزیره را جزیره‪‎‬ی شاهین‪‎‬های سفید می‪‎‬نامند‪ .‬شاهین‪‎‬های واقعی‬
‫در دنمارک پیدا می‪‎‬شود‪.‬‬
 ‫‪42‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫اوضاع فعلی و برگشت رهبری علمی و تکنالوژیکی‬

‫جهان اسالم امروز با ناکامی‪ ،‬اختالف و رکود در ساینس و تکنالوژی بسر می‏برد‪ .‬هرچند‬
‫مسلمانان صاحب ثروت بزرگ اند؛ اما از لحاظ رشد صنعت بسیار عقب‏مانده اند و این عقب‏مانی‬
‫غم‪‎‬انگیز بخاطر پیروی از اسالم نه؛ بلکه مستقیماً بخاطر عدم پیروی از اسالم است‪ .‬زیرا قوانین‬
‫اساسی و طریقه‪‎‬ی افکار که در سرزمین‏های اسالم حاکمیت دارد‪ ،‬ریشه‪‎‬ی سیکولریستی دارد و‬
‫هیچ چیز آن با اسالم هم‏ساز نیست‪ ،‬بلکه اساس آن را مفکوره‏های ساخته شده‪‎‬ی بشری تشکیل‬
‫می‪‎‬دهد‪.‬‬
‫زمانی‪‎‬که اسالم منیحث طریقه زندگی و نظام کامل سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬تعلیمی‬
‫و قضایی ظهور نمود‪ ،‬مسلمانان و غیر مسلمانان تحت حاکمیتش در صلح‪ ،‬امن و آرامش بسر‬
‫می‪‎‬بردند‪ .‬چون توسعه علوم و فنون را قرآن تشویق می‏نمود و مسلمانان به سرعت رهبری علمی‬
‫و تکنالوژیکی جهان را از آن خود نمودند؛ اما رکود علمی و تکنالوژیکی امروز جهان اسالم‪ ،‬دامن‬
‫گیر آن است که بخاطر عدم فهم و تطبیق اسالم به میان آمده؛ فهم زبان عربی ضعیف گردید‪،‬‬
‫جهاد توقف گردید و دروازه‏های دولت اسالمی بروی حرکات تبشیری‪ ،‬فرهنگی و سیاسی غربی‬
‫باز گردید‪ .‬این امر باعث گردید که دولت اسالمی سرنوشتش را از دست بدهد و در اوایل قرن‬
‫‪20‬م دولت اسالمی در موقفی قرار نداشت که از خودش علیه حمله اروپاییان دفاع می‏نمود‪.‬‬
‫بناً توسعه علم بصورت مستقیم مرتبط به اسالم است؛ اسالمی که منحیث ایدیولوژی و طریقه‬
‫زندگی حاکم باشد‪ .‬پس هیچ ملت بدون پذیرفتن یک ایدیولوژی مشخص نمی‪‎‬تواند به توسعه‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪43‬‬

‫علمی و هیچ نوع رشد دیگری دست یابد‪ .‬از این‪‎‬رو مسلمانان نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛‬
‫زیرا زمانی‪‎‬که غرب مبدأ یا ایدیولوژی سرمایه‪‎‬داری را پذیرفت در هر بخش زندگی پیش‪‎‬رفت‬
‫نمود و شرق هم زمانی‪‎‬که ایدیولوژی کمیونیزم را پذیرفت‪ ،‬به یک سلسله پیش‏رفت‏های مادی‬
‫به خصوص ساینس و تکنالوژی دست یافت‪ .‬پس یگانه راه حلی که مسلمانان می‏توانند دوباره‬
‫به پیش‏رفت‪‎‬های علمی و تکنالوژیکی دست یابند‪ ،‬چنگ زدن به اسالم منحیث یک ایدیولوژی‬
‫می‪‎‬باشد که عبارت است از‪ :‬قبول کامل عقیده‪‎‬ی اسالمی و تطبیق تمام نظام‏های اسالم است‪.‬‬
‫بدین پیشرفت علمی و تکنالوژیکی بخاطر حمل پیام اسالم به جهان بر مسلمانان واجب است‬
‫و حمل پیام اسالم هم تا زمانی‪‎‬که مسلمانان آماده‪‎‬ی مقابله با قوت‏های مادی نباشند‪ ،‬ممکن‬
‫نیست‪.‬‬
‫بناً تطبیق اسالم زمینه‪‎‬ی تحقیق‪ ،‬توسعه و پیشرفت را مهیا خواهد نمود و از جمله منابع‬
‫معتبر برای پوهنتون‏ها‪ ،‬مراکز علمی و تحقیقاتی مهیا خواهد گردید‪ .‬هم‪‎‬چنان حل مشکالت‬
‫تخنیکی‪ ،‬توسعه کیفیت در بخش‏های صنعتی‪ ،‬دریافت معالجات درمانی امراض و رشد زندگی‬
‫مادی به اندازه ممکن از جمله پالیسی‏ها و طرح‪‎‬های عمده دولت خالفت بشمار‪‎‬می‌رود‪ .‬نظریات‬
‫از تیوری برآمده عملی خواهد گردید تا سطح زندگی مردم بهبود یابد‪ .‬صنعتی سازی(خفیفه و‬
‫ثقیله) از جمله اولویت‏های کاری دولت خالفت بشمار خواهد رفت‪ .‬و هیچ شکی نیست که بعد‬
‫از دوباره تأسیس نظام خالفت‪ ،‬جهان یکبار دیگر شاهد رشد و رونق علمی و تکنالوژیکی خواهد‬
‫بود و بار دیگر محراق توجه‪ ‎‬و منبع معلومات‪ ،‬تکنالوژی‪ ،‬ادویه‪ ،‬علوم طبیعی‪ ،‬تکنالوژی فضایی و‬
‫جنیتکی‪ ،‬امور زندگی و پاسخ به همه نیازمندی‏های بشری خواهد بود‪.‬‬
 ‫‪44‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫نتیجه گیری‬

‫هر انسان هدفمند می‪‎‬داند که علم تحت سایه عیسویت کلیسا در اروپا رکود نمود‪ ،‬زیرا‬
‫تطبیق عیسویت باالی جامعه ناممکن بود؛ چون عیسویت منحیث ایدیولوژی و مانند اسالم‬
‫در تنظیم امور زندگی کامل نبود‪ .‬بدین اساس علم تحت حاکمیت اسالم به شگوفایی رسید و‬
‫مسلمانان در زمانی از آن لذت می‪‎‬بردند که اروپاییان در قرون تاریک بودند‪ .‬لذا اسالم نظام کامل‬
‫زندگی از جانب خالق برای بنده‪‎‬گانش بوده که پیشرفت را بر انسان مطابق عقلش که وی را از‬
‫حیوانات متمایز ساخته واجب می‪‎‬سازد‪.‬‬
‫در جهان غرب‪ ،‬کمتر از تاریخ شگوفایی اسالم به نمایش گذاشته می‪‎‬شود‪ ،‬زیرا اگر غرب‬
‫واقعیت‏ها را در مورد پیشرفت‪‎‬های علمی و تکنالوژیکی که توسط مسلمانان توسعه یافته و این‪‎‬که‬
‫چگونه اسالم امور بشر را تنظیم نموده در نظام تعلیمی خویش افشا نمایند‪ ،‬باوری که کپیتالیزم‬
‫آن را در میان مردم ترویج نموده(گویا دین در امور زندگی دنیا دخالت ندارد)‪ ،‬طرف‪‎‬دار نخواهد‬
‫داشت و اسالم را از یک زاویه و دیدگاه خاص شناخته و به آن خواهند پیوست‪.‬‬
‫مردم از ملیت‏ها و فرهنگ‏های مختلف در جامعه اسالمی زندگی می‏کردند و اسالم از جان‪،‬‬
‫مال‪ ،‬عزت هرکدام شان ولو که مسلمان و غیر مسلمان‪ ،‬منحیث شهروند و تابع دولت اسالمی‬
‫محافظت می‪‎‬نمود‪ .‬اسالم زنجیر جهالت که بشر را غرق می‪‎‬کرد‪ ،‬شکست و در عوض نظام را‬
‫به معرفی گرفت که مسلمان و غیر مسلمان نسبت به دیگران در عرصه‪‎‬ی ساینس و تکنالوژی‬
‫برتریت خویش را احساس می‏نمود‪.‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪45‬‬

‫یاداشت‏ها و مراجع‬

‫‪ .1‬دین‪ :‬کلمه‪‎‬ی دین در غرب برای ارتباط بشر با خالق بکار برده می‪‎‬شود که در قالب‬
‫مراسم تشریفاتی و ارتباط روحی تمثیل می‪‎‬گردد‪ .‬برای دین در امور دنیایی کدام اهمیت قایل‬
‫نیستند؛ اما برعکس اسالم دینی نیست که تنها ارتباط انسان را با خالق قایم نماید؛ بلکه برعالوه‬
‫داشتن اصول و قواعد عبادات است‪ ،‬دارای نظام کامل سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬امور داخلی‪،‬‬
‫امور خارجی و غیره برای تنظیم تمام امور زندگی بشر است‪ .‬بناً اسالم یک ایدیولوژی کامل و‬
‫شامل می‏باشد‪.‬‬
‫‪ .2‬سال هـ‪.‬ق‪ ،‬هـ‪.‬ش‪ ،‬بعد از هجرت‪ :‬این همه جنتری اسالمی بوده از زمان آغاز سفر‬
‫رسول‪‎‬اهلل‪‎‬صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وسلم از مکه به مدینه جهت تأسیس اولین دولت اسالمی آغاز می‏شود که‬
‫این دولت تا اواخر حاکمیت عثمانی‪‎‬ها(سال ‪1924‬م) ادامه یافت‪.‬‬
‫‪ .3‬کپیتالیزم‪ :‬نظام زندگی است که اساس آن را جدایی دین از زندگی تشکیل می‏دهد‬
‫که دین به عبادات فردی و مراسم تشریفاتی و مذهبی منحصر گشت و دولت به اساس قوانین‬
‫ساخته شده‏ی بشر به پیش می‏رفت‪ .‬کپیتالیزم با داشتن آزادی‏های عقیده‪ ،‬فردی‪ ،‬بیان‬
‫و ملکیت حیثیت راهنمای بیشر را بخود گرفت و این اساسات دین جدید را تشکیل داد‪.‬‬
‫بخاطری که در میان آزادی‏های فوق‪ ،‬آزادی ملکیت دارای نقش بیشتر می‪‎‬باشد‪ ،‬آن را بنام نظام‬
‫سرمایه‌‪‎‬داری(کپیتالیزم) می‪‎‬نامند‪ .‬بناً این ایدیولوژی از واژه‪‎‬ی سرمایه‏داری(کپیتالیزم) گرفته‬
‫شده و به همین نام مشهور است‪.‬‬
 ‫‪46‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫‪ .4‬دولت اسالمی‪ ،‬در لسان عربی خالفت و در لسان انگلیسی(کلیفت)‪ :‬دولتی‬

‫را گویند که در توسط رسول‪‎‬اهلل ‪‎‬صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه ‪‎‬وسلم در سال ‪622‬م در مدینه منوره تأسیس‬
‫گردید و دین‪ ،‬دولت و قوانین اسالمی بهترین قانون روی زمین بود و هست‪ .‬تمام قوانینی که‬
‫سیاست‏های خارجی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬تعلیمی‪ ،‬اجتماعی و قضایی از آن سرچشمه می‪‎‬گرفت‪،‬‬
‫منبع آن اسالم‪ ،‬قرآن‪ ،‬سنت(کردار و گفتار پیامبرصلی‏اهلل‏علیه‪ ‎‬وسلم) بود‪ .‬قلمرو بزرگ دولت‬
‫اسالمی شمال افریقا‪ ،‬شرق‪‎‬میانه‪ ،‬بخش از شبه قاره‪‎‬ی هند‪ ،‬بالکان‪ ،‬هسپانیا و مناطق جنوبی‬
‫جمهوریت‏های اتحاد شوروی سابق شامل بود‪ .‬در زمان منحل نمودن این دولت بزرگ توسط‬
‫بریتانیا و فرانسه در سال ‪1924‬م بنام امپراطوری و یا دولت عثمانی مشهور بود‪ .‬بناً دولت‬
‫اسالمی به مدت ‪ 1302‬سال در جهان حاکمیت داشت‪.‬‬
‫در اسالم هیچ‏گونه فرق میان دین و دولت وجود ندارد و هیچ‏گونه سلطه‪‎‬ی جداگانه برای‬
‫هریک آن وجود ندارد‪ .‬بدین اساس دولت اسالمی کدام دولت معصوم و آسمانی نیست و نه هم‬
‫کدام دولت مذهبی یا دینی و یا دولت تیوریکی می‪‎‬باشد‪ .‬هم‪‎‬چنان این دولت دارای صالحیت‏های‬
‫روحانی هم نیست که جهت روحی و مادی را جدا کرده باشد‪ .‬پس گفته می‏توانیم که دولت‬
‫اسالمی به منظور تنظیم امور بشر مطابق عقیده اسالمی تأسیس می‪‎‬گردد؛ عقیده اسالمی همانا‬
‫عقیده‪‎‬ای می‪‎‬باشد که نظام زندگی از آن گرفته شده و توسط دولت اسالمی باالی اتباعش تطبیق‬
‫می‪‎‬گردد‪.‬‬
‫‪ .5‬خلیفه یا رئیس دولت اسالمی‪ :‬خلیفه صاحب بزرگ‪‎‬ترین صالحیت در میان‬
‫مسلمانان بشمار می‪‎‬رود که توسط مسلمانان بخاطر تطبیق نظام شریعت(در تمام امور زندگی)‬
‫انتخاب می‪‎‬گردد؛ اما بدبختانه در زمان نوشتن این کتاب این چنین شخص صاحب صالحیت و‬
‫خلیفه‪‎‬ی وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ .6‬جهاد‪ :‬هر ملت دارای سیاست‏های خارجی می‪‎‬باشد تا بدین وسلیه ایدیولوژی‬
‫خویش را به ملت‪‎‬های دیگر حمل نماید‪ .‬پس سیاست خارجی مبتنی بر دو اصل می‪‎‬باشد‪ :‬یکی‬
‫دیپلوماسی و دیگر قوت‪ .‬بناً زمانی‪‎‬که دیپلوماسی موفق نگردد‪ ،‬از قوت و زور کار گرفته می‪‎‬شود‪.‬‬
‫باید به یاد داشت که دولت اسالمی بخاطر پیشبرد خط مش خویش مسؤلیت‏های مشخص دارد‪.‬‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪47‬‬

‫بدین اساس جهاد به معنی استفاده از دیپلوماسی و قوت منحیث سیاست خارجی دولت اسالمی‬
‫بشمار می‪‎‬رود‪.‬‬
‫‪ .7‬حج‪ :‬از جمله فرایض اسالم بشمار می‏رود و بر مسلمانی که از لحاظ مالی و جسمی‬
‫توانایی آن را داشته باشد‪ ،‬به رغم این‪‎‬که حج همه ساله می‏باشد‪ ،‬اما باالی او در طول زندگی یک‬
‫بار فرض است‪ .‬حج در مکه مطابق طریقه که پیامبر صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وسلم انجام داده است‪ ،‬صورت‬
‫می‪‎‬گیرد‪.‬‬
‫‪ .8‬زبان عربی‪ :‬وسیله ارتباطات در عرصه ساینس و تکنالوژی بین سال‪‎‬های ‪800‬م الی‬
‫‪1500‬م بشمار می‪‎‬رود‪ .‬تمام آثار علمی به زبان عربی که زبان اسالم و زبان دولت اسالمی بود‪،‬‬
‫نوشته می‪‎‬شد‪ .‬این زبان بعد از استعمار سرزمین‪‎‬های اسالمی ضعیف و یا حتی در بعضی حاالت‬
‫از بین برده شد‪.‬‬

‫ضمیمه اول‪:‬‬
‫غربیان در مورد فعالیت‏های مسلمانان در عرصه ساینس و تکنالوژی به چه نظر اند؟‬
‫نوت‪ :‬نقل قول‏های ذیل شامل واژه‪‎‬های است که بعضی اوقات گمراه کننده می‪‎‬باشد‪ .‬لطفاً‬
‫نکات آتی را به یاد داشته باشید‪:‬‬
‫اصطالحاتی که باید استفاده شود‪:‬‬ ‫اصطالحاتی که استفاده نموده‪‎‬اند‪:‬‬
‫مسلمانان‬ ‫عرب‏ها و یا محمدی‏ها‬
‫تمدن اسالمی‬ ‫مسلمانان و تمدن عرب‏ها‬
‫مسلمانان(مسلمانان عرب و غیر عرب "عجم")‬ ‫ساراسین‪ ،‬ساراسنیک و موروها‬

‫"جان ویلیم دراپر" در کتاب خویش بنام "رشد معنوی اروپا" چنین گفته است‪" :‬من‬
‫مجبورم حالت سیستماتیک را شرح دهم که ادبیات اروپا آن را یکی از وجایب ما علیه محمدی‏ها‬
‫از نظر دور نموده است و یقیناً که بعد ازین پنهان نخواهد ماند‪ .‬بی‪‎‬عدالتی‏های زیادی را در‬
‫عقده‏های دینی و غرور ملی سراغ داریم که هرگز دایم نخواهد ماند‪ .‬این عرب‏ تاثیرات عمیق بر‬
‫آسمان نوشت که هرکس خواهد دید که نام این ستاره‏ها‬
‫ِ‬ ‫اروپا گذاشتند که وی آن را جاویدانه در‬
 ‫‪48‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫را کی در آسمان مشترک الهی می‏خواند‪".‬‬

‫"رابرت بریفالت" در کتاب خویش بنام "ساخت بشریت" چنین گفته است‪" :‬احیایی فرهنگ‬
‫و مدنیت تحت حاکمیت عرب‪‎‬ها و موروها صورت گرفته است‪ ،‬همان نقطه رنسانس واقعی‬
‫بشمار می‪‎‬رود‪ .‬هسپانیا گهواره تولد دوباره‪‎‬ی اروپا است‪ ،‬نه ایتالیا و بعد از غرق شدن عمیق و‬
‫عمیق‪‎‬تر در بربریت و وحشت‪ ،‬به عمق جهالت‪ ،‬تاریکی و پستی رسیده بود‪ .‬در حالی‪‎‬که شهرهای‬
‫ساراسینک‪‎‬ها(بغداد‪ ،‬قاهره‪ ،‬قرطبه و تولیدو) مرکز رشد تمدن مادی و معنوی گردیده بودند و‬
‫زندگی جدیدی در آن جا رقم خورد و مدنیت بشر صفحه‪‎‬ی جدیدی را گشود‪ .‬از زمانی‪‎‬که قوت‬
‫فرهنگ به اوج رسید‪ ،‬تحرک زندگی جدید را تجربه نمودند‪".‬‬
‫"راگور بکان" عربی و علم آن را تحت نظر استادان جانیشن(جانشین مسلمانان هسپانیه) در‬
‫مکتب آکسفورد آموخت‪ ،‬نه بکان و نه افراد مابعد آن کدام موضوع نداشتند که از طریق تجربه‬
‫بدست آورده باشند‪ .‬راگر بکان‪ ،‬فقط یکی از کسانی بود که علم و طریقه آن را از مسلمانان به‬
‫عیسویان منتقل ساخت‪ .‬وی هرگز از گفت این‪‎‬که علم و ساینس عربی یگانه راه رسیدن به نتایج‬
‫عملی معاصر وی بشمار می‪‎‬رود‪ ،‬توقف نکرد‪ .‬بحث روی این‪‎‬که کی‪‎‬ها مخترعین و یا ایجادگران‬
‫اصلی تجارب علمی بشمار می‪‎‬روند‪ .‬پس بخش بزرگی از تعابیر نادرست‪ ،‬اساسات اولیه‪‎‬ی تمدن‬
‫غرب بشمار می‪‎‬رود‪ .‬هم‪‎‬چنان روش‏های تجربی عرب‏ها در زمان بکان انتشار یافته و به عالقمندی‬
‫خاص در سراسر اروپا عرض گردید‪.‬‬
‫علم و ساینس بزرگ‪‎‬ترین سهم تمدن عرب را در مدنیت جهان امروزی نشان می‪‎‬دهد‪ ،‬اما‬
‫ثمر این میوه ناوقت رسید‪ .‬دیری نگذشت که تمدن موروها دوباره به تاریکی‏ها فرورفت‪ .‬چون‬
‫غول پیکر دیگری در برابر آن با قوت قدعلم کرد‪ ،‬زیرا تنها علوم و فنون نبود که اروپا را در‬
‫صحنه‌ی زندگی زنده ساخت‪ .‬بل تاثیرات متعدد اسالمی دیگری نیز در دوباره زنده کردن زندگی‬
‫اروپایی نقش داشته است‪ .‬هم‪‎‬چنان هیچ پیشرفت غرب خالی از تأثیرات تمدن اسالم نیست‪ ،‬زیرا‬
‫در هیچ جایی(تاریخ غرب در مورد اساسات تمدن امروزی) مانند آن قدرت بزرگ(تمدن اسالمی)‬
‫که توانست منجر به ایجاد موفقیت‪‎‬های بزرگ در علوم طبیعی و شگوفایی ساینسی جهان امروز‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪49‬‬

‫گردد‪ ،‬به وضاحت وجود ندارد‪.‬‬

‫علوم امروزی بیشتر از کشفیات و تیوری‪‎‬های خودمانی بدست نیامده‪ ،‬بلکه ساینس بیشتر‬
‫مدیون تمدن عرب‏ها می‏باشد‪ .‬ستاره شناسی و ریاضیات یونانی‪‎‬ها از بیرون وارد گردیده بود‬
‫و هرگز در فرهنگ یونانی وجود نداشت‪ .‬یونانی‪‎‬ها سیستم بندی‪ ،‬عام سازی و تیوری سازی‬
‫نمودند؛ اما تحقیقات کامل‪ ،‬جمع آوری علوم مفیده‪ ،‬طریقه پیش نویسی علوم‪ ،‬تحقیقات و‬
‫تجارب طوالنی و با جزئیات همه با روش‏ها و احوال یونانی‪‎‬ها بیگانه بوده است‪ .‬تنها در یونان‬
‫قدیم زمان الکساندر‪ ،‬اثر علمی را در جهان کالسیک قدیم تحقیق نموده بود‪ .‬چیزی را که ما‬
‫امروز ساینس می‏نامیم مطابق جریان جدید تحقیقاتی به طریقه‏های جدید تجربی‪ ،‬تحقیقی‪،‬‬
‫اندازه‪ ‎‬گیری بخاطر انکشاف در ریاضیات رشد نموده است که یونانی‪‎‬ها به آن آشنایی نداشتند‪.‬‬
‫آن جهش ساینسی و طریقه‏های آن در سرزمین اروپا توسط عرب‏ها به معرفی گرفته شده بود‪.‬‬
‫پس به احتمال زیاد گفته می‏توانیم که اگر تمدن عرب‏ها نمی‏بود‪ ،‬تمدن امروزی اروپاییان‬
‫امکان پذیر نبود و این کام ً‬
‫ال واضح است که تمدن غرب زاده‪‎‬ی تمدن عرب‏ها می‌باشد و گمان‬
‫برده نمی‪‎‬شد که کسی توانایی بوجود آوردن این‪‎‬چیزهای را می‪‎‬داشت که تحول‏های قبلی بدان‬
‫دست یافته بود‪.‬‬
‫"آرنولد" و "گلوم" در کتاب خویش بنام "میراث اسالم" در علم اسالمی و طب چنین گفته‬
‫است‪" :‬اگر به عقب بنگریم خواهیم یافت که علم طب اسالمی نور آفتاب "هلینک" (یونان قدیم)‬
‫را در زمان که نورش رفته بود و مانند مهتاب بی‪ ‎‬نور گشته بود‪ ،‬روشن ساخته است‪ .‬تاریک‏ترین‬
‫شب‏های اروپا را در قرون وسطی از بین برده بود و ستاره‏های که خودشان نور داشتند نور‬
‫خویش را به عاریت داده‪ ،‬مهتاب و ستاره‪‎‬ها در فجر یک روز جدید پژمرده و بی‏نور معلوم‬
‫می‪‎‬گردید که آن روز رنسانس بود‪ .‬چون که آنان(مسلمانان) در راهنمایی و معرفی این حرکت‬
‫بزرگ سهم دارند‪ ،‬پس با دلیل گفته می‏توانیم که آنان با ما هستند‪".‬‬
‫"جورج سارتون" در کتاب خویش بنام "معرفی به تاریخچه ساینس" چنین گفته است‪":‬در‬
‫جریان حکومت خلیفه مامون در سال‏های ‪833-813‬م‪ ،‬آموزش جدید به اوج خویش رسید‪.‬‬
 ‫‪50‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫مکتب منظم ترجمه را در بغداد ایجاد نمود که با کتاب‪‎‬خانه و مترجم زبردست مجهز‬
‫ِ‬ ‫دولت‬
‫بود و این مترجم حنین بن اسحاق بین سال‏های ‪ 877-809‬م زندگی می‪‎‬نمود که فیلسوف‪،‬‬
‫جغرافیه‏دان شخصیت حکیم و مترجم نامدار همان قرن بشمار می‪‎‬رفت‪ .‬از آخرین تألیف نشر‬
‫شده وی که بنام "میمویر" ترجمه نموده از نوشته‏های بزرگ "جالینوس" بشمار می‏رود‪".‬‬
‫در پهلوی ترجمه آثار و یافته‏های یونانی‪ ،‬مترجمین‪ ،‬دست ‪‎‬نویس‪‎‬های داشتند که نشان‬
‫می‪‎‬داد قوانین آن از زمان آموزش عربی بوده است‪ .‬پس این‪‎‬ها تکامل تمام داروها هستند که‬
‫در مورد تاثیرات بر بدن انسان که از سر شروع و به پا ختم می‪‎‬گردد بحث می‪‎‬نماید و هدف‬
‫مسلمانان زیبایی ظاهری نبوده؛ بلکه پی‪‎‬بردن به کمال اهلل ‪ ‬بوده که آن در ستاره‪‎‬ها‪ ،‬آسمان‏ها‪،‬‬
‫زمین و تمام طبیعت هویدا می‪‎‬گردید‪ .‬بناً اهداف مسلمانان نامحدود بود‪ .‬اما طرز برخورد با این‬
‫دیدگاه نامحدود که مسلمانان درک نموده‪ ،‬ما نمی‪‎‬توانیم خودمان را تنها به فضا محدود بسازیم‪،‬‬
‫بلکه باید بصورت مساویانه زمان را در نظر داشته باشیم‪.‬‬
‫اولین قدم ریاضیکی از درک مفهوم کائنات ساکن یونانی به مفهوم کائنات متحرک در‬
‫اسالم توسط الخوارزمی(‪850-780‬م) مؤسیس الجبر معاصر صورت گرفته است‪ .‬وی اعداد‬
‫حسابی را به اندازه محدود افزایش داد و این‪‎‬که امکان بکار بردن عناصر و اجزای نامحدود و‬
‫تحقیق در خواص و ارتباطات آن می‪‎‬باشد‪ ،‬نیز اشاره نمود‪ .‬هم‪‎‬چنان در ریاضیات یونانی اعداد در‬
‫یک پروسه بسیار دشوار جمع‪ ،‬ضرب و توسعه داده می‪‎‬شد‪ .‬اما سمبول‏های اعداد را که خوارزمی‬
‫پیشنهاد نمود ظرفیت رشد نامحدود در آن موجود بود‪.‬‬
‫پس گفته می‪‎‬توانیم که پشرفت از حساب به الجبر داللت بر گامی از نظریه کائنات ساکن‬
‫یونانی به کائنات زنده و متحرک اسالمی می‪‎‬کند‪ .‬بدین اساس غربیان اهمیت فورمول‪‎‬های‬
‫الجبری خوارزمی را در قرن ‪12‬م زمانی‪‎‬که "گرارد کاریمونا" تیزس خود را به التین ترجمه نمود‪،‬‬
‫درک نمودند‪ .‬این کتاب تا قرن ‪16‬م در تمام پوهنتون‪‎‬های اروپا منحیث قواعد اساسی ریاضیکی‬
‫استفاده می‪‎‬گردید؛ اما آثار خوارزمی فراتر از پوهنتون‪‎‬ها بکار برده شد و هم‪‎‬چنان مشاهده‬
‫می‪‎‬نمایم که آن در آثار ریاضیکی "لوناردو فیبیناسی" شهر پیسا‪" ،‬ماستر جاکوب" از فلورانس و‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪51‬‬

‫حتی "لوناردو داوینسی" نیز دیده شده است‪.‬‬

‫تحقیات طبی‪‎‬ای را که مسلمانان انجام دادند‪ ،‬نه تنها دید افقی را در مورد طبابت وسعت‬
‫بخشید‪ ،‬بل بشر را پیرامون موضوع تصور و مفهوم کلی بخشید و آنان این همه را مطابق عقیده‬
‫و معنویات راسخی که داشتند‪ ،‬انجام می‪‎‬دادند‪ .‬بناً این ادعا که در پهلوی موجودیت مفکوره‪‎‬های‬
‫ال تحقیقات مسلمانان منجر به پیشرفت آنان گردیده است‪ ،‬کام ً‬
‫ال واقعی‬ ‫مفکرین یونانی اص ً‬
‫است‪ .‬اگر طور نمونه‪ ‎‬مقایسه گردد‪ ،‬دیده می‪‎‬شود که بیشترین دست‪‎‬آوردهای قرن بیستم نوع‬
‫پیشرفت‏های اتمی و سالح‏های بم هستوی ویران کننده می‪‎‬باشد‪ .‬اما تالش‏های مسلمانان قرون‬
‫وسطی منجر به اکتشافاتی گردید که کام ً‬
‫ال مفکوره‏های انقالبی و بیشتر مفید به بشریت بوده‬
‫است‪.‬‬
‫فلسفه خود محوریت که همیشه درحال تغییر است‪ ،‬برای مسلمانان قابل درک و سرزنش‬
‫نخواهد بود؛ زیرا قابلیت به تصویر کشیدن واقعیت بشر را ندارد‪ .‬چون فرد را در هر حالت‬
‫صحتمندی و مریضی از خدا‪ ،‬هم‪‎‬نوعان و محیط خویش در جهان منزوی می‪‎‬ساخت‪ .‬بناً مسلمانان‬
‫ناچار بودند تا کشف نمایند که امراض در مریض خود بخودی پیدا نمی‪‎‬گردد؛ بل از بیرون سرایت‬
‫می‪‎‬کند‪ .‬به عباره دیگر آنان باید اولین کسانی می‪‎‬بودند که موجودیت امراض ساری را بطور واضح‬
‫تثبیت می‏نمودند‪.‬‬
‫یکی از برجستگی مسلمانان جهانی بودن ایشان بود و یکی از چهره‏های مشهور در علوم‬
‫اسالمی ابن سینا بود که در غرب بنام "افسینه"(‪)1037-981‬مشهور است‪ .‬نظریات وی منحیث‬
‫بزرگ‪‎‬ترین دانشمند‪ ،‬مفکر و عالم طب برای بیشتر از یک هزار سال در تاریخ از شهرت خاص‬
‫برخوردار بود‪ .‬مشهورترین آثار وی قانون(کانون) و یک رساله در مورد "دوای قلب" می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫کتاب "قانون فی الطب" یک دایره‪‎‬المعارف بزرگ در علم طب و ادویه بشمار می‪‎‬رود‪ .‬این کتاب‬
‫شامل یک سلسله نظریات روشن می‪‎‬باشد که فرق میان مدیاستینت(قبرغه‪‎‬ها) و شش‏ها‪ ،‬نوعیت‬
‫امراض ساری و سل‪ ،‬انتشار امراض از طریق آب و خاک‪ ،‬توضیح دقیق مشکالت جلدی و انحراف‬
‫از دردهای عصبی می‌باشد‪.‬‬
 ‫‪52‬‬ ‫اسالم و ساینس‬

‫ما برای این‪‎‬که معتقد گردیم هنگامی‪‎‬که اروپاییان دست به اعمار شفاخانه‏ها زدند‪ ،‬دالیل‬
‫داریم که در زمان جنگ صلیبی غربیان از عرب‏های شرق نزدیک الهام گرفتند؛ مث ً‬
‫ال‪ :‬اولین‬
‫شفاخانه‪‎‬ی که در اروپا تأسیس گردید شفاخانه "لیس کوینز فنگت" در پاریس بود که توسط‬
‫"لویس نهم" بعد از برگشت‪‎‬اش از جنگ صلیبی(‪1260-1254‬م) ساخته شد‪.‬‬
‫ما در نوشته‏های جابر بن حیان طریقه‏های تحقیقات کیمیاوی‪ ،‬تیوری تشکیل جیولوژیکی‬
‫فلزات(فرق میان ‪ 6‬ماده بخاطر تناسب مختلف سلفر و سیماب در آن‪‎‬ها)‪ ،‬تهیه موادهای‬
‫مختلف(هدایات اساسی کابونیکی‪ ،‬ارسنیک و سنگ سرمه از سلفایدهای آنان)‪.‬‬
‫در نوشته‏های "ابن حیثم" پیشرفت‏های تجربی دریافت گردید‪ .‬جدول متناظر زوایا برخورد‬
‫و انکسار نور هنگام عبور از وسط به طرف دیگر نشان می‏دهد که چگونه وی قوانین نسبت‪‎‬های‬
‫ثابت ساین‪‎‬ها را کشف نمود که بعدا ً بنام شخص فعال و تیز هوش شهرت یافت‪ .‬وی شفق(سپیده‬
‫دم) را از طریق انکسار نور بطور درست محاسبه نمود‪ .‬هم‪‎‬چنان وی تخمین زد که درجه حرارت‬
‫آفتاب هنگام طلوع(افق) در شروع تجلی نور صبح و یا در پایان روز هنگام شام ‪ 19‬درجه سانتی‬
‫گراد می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫به مقدار کافی از علوم جغرافیایی‪ ،‬تاریخی و ساینسی در کتاب ‪ 30‬جلدی بنام "طال‪ ،‬معادن‬
‫جواهرات" توسط تاریخ نویس مسلمان قرن دهم "المسعودی" تألیف گردیده است‪ .‬اثر قوی‪‎‬تر‬
‫دیگری در علم جغرافیه دیکشنری یا فرهنگ "مجم البلدان" می‪‎‬باشد که توسط "الحمامی"‬
‫‪1229-1179‬م تألیف گردید که این کتاب یک دایره‪‎‬المعارف واقعی می‏باشد که باوجود بیان‬
‫حدود جغرافیایی از معرفت علمی بزرگ نیز برخوردار است‪.‬‬
‫مسلمانان در مورد نباتات مطالعات و تحقیقات را انجام داده‪‎‬اند که شاید مقاصد‬
‫سودمندگرایانه‏ی هم در طبابت و هم در زراعت داشته‪‎‬اند‪ .‬این گرایشات عالی طوری‪‎‬که معادل‬
‫آن در عیسویت موجود نبود‪ ،‬در جریان نیمه اول قرن سیزدهم میالدی توسط چهار گروپ از‬
‫گیاه ‪‎‬شناسان ادامه یافت‪ .‬در میان آنان یکی از آن‪‎‬ها "ابن البیتار" بود که اثر مشهور عربی را‬
‫تحت عنوان "گیاه‪‎‬شناسی" جمع آوری نمود‪ .‬واقعیت این است که این اثر یکی از مهم‪‎‬ترین اثر‬
‫اسالم و ساینس‬ ‫‪53‬‬

‫آن زمان بشمار می‏رفت که از زمان "دیوسکوریدس" تا قرن شانزدهم میالدی ادامه پیدا کرد‬
‫و یک دایره‪‎‬المعارف واقعی بشمار می‏رفت که تمام تجارب یونانی و عربی را شامل می‪‎‬گردید‪.‬‬
‫ابن مالک القریبی االسمای(‪ )831-739‬یکی از عرب‏های پرهیزگار بود که کتاب‏های‬
‫ارزشمند در مورد اناتومی وجود انسان را نوشت‪ .‬به همین ترتیب الجوالیقی که در نیمه‏ی قرن‬
‫دوازدهم ظهور نمود و المومن که در نیمه‏ی دوم قرن سیزدهم در مصر ظهور کرد مقاالت و‬
‫رساالت را در مورد اسب نوشته بودند‪ .‬الدماری ‪1405‬م یکی از بزرگ‪‎‬ترین جانورشناسان در‬
‫میان عرب‏های مصر بود که کتابش بنام حیات الحیوان(زندگی حیوانات) که توسط "ای اس جی‬
‫جایاکار(لندن‪ )1908-1906 ،‬به زبان انگلیسی ترجمه گردید‪.‬‬
‫سنگینی مقامات معزز مانند "بطلیموس" ندرتاً آنان را مرعوب نمود‪ ،‬از این‪‎‬رو همیشه در‬
‫تالش آزمایش گرفتن تیوری‏ها بودند و هرگز از آزمایشات خسته نمی‏گردیدند و از دین خویش‬
‫الهام و انگیزه می‏گرفتند؛ هرگز باورهای متعصبانه‪‎‬ی را مانند عقیده‪‎‬ی ارتودوکس(عیسویت‬
‫قدیم) اجازه نمی‏دادند که در مقابل تحقیقات علمی آنان قرار بگیرد‪.‬‬
 ‫مآخذ و منابع‬

‫منابع ضمیمه اول از کتاب اکرم ظهور بنام "تاریخ مسلمانان ‪1950-570‬م" گرفته شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .1‬جورج سارتون‪" ،‬مقدمه به تاریخ ساینس" جلد ‪ ،4 1-‬انستیتیوت کارنیجی واشنگتن‪،‬‬
‫بالتیمور‪13-1927 ،‬؛ ویلیم و ویکینز‪ ،‬بالتیمور‪.1950-53 ،‬‬
‫‪ .2‬رابرت بریفولت‪" ،‬ساختار بشریت" لندن‪.1938 :‬‬
‫‪ .3‬توماس آرنولد‪" ،‬میراث اسالم" مطبعه پوهنتون آکسفورد‪.1960 ،‬‬
‫‪ .4‬ت‪ .‬آرنولد ا‪ .‬گلیوم‪" ،‬میراث اسالم" مطبعه پوهنتون آکسفورد‪.1931 ،‬‬
‫‪ .5‬ای‪.‬جی‪ .‬برون‪" ،‬طبابت عرب‏ها" کامبرج‪.1921 ،‬‬
‫‪ .6‬دی‪ .‬کامپبل‪" ،‬طبابت عرب‏ها و تاثیرات آن در قرون اوسطی" لندن‪.1926 :‬‬
‫‪ .7‬پی‪.‬که هیتی‪" ،‬یک داستان از عرب‏ها" لندن‪1937 :‬؛ مک‪‎‬میالن‪.1956 ،‬‬
‫‪ .8‬کاررادی واکس‪" ،‬میراث اسالم" و " فیلسوف‏های اسالم" پاریس‪1921 :‬؛ "متفکران‬
‫اسالم" جلد ‪ ،5‬پاریس‪.1921-26 :‬‬
‫‪ .9‬دی لسی اولیری‪" ،‬مفکوره‪‎‬های عرب‏ها در تاریخ"‬
‫‪ .10‬جوسف هیل‪ " ،‬تمدن عرب" تی آر‪ .‬خدابخش‪ ،‬الهور‪.1943 :‬‬
‫‪ .11‬سیل بربرگ‪" ،‬مجله بین‪‎‬المللی زبان شناسی" استراسبورگ‪ ،‬شماره ‪24-25، 1910-‬‬
‫‪1911.‬‬
‫‪ .12‬ای‪ ،‬گیبون‪" ،‬رکود و سقوط امپراطوری روم" لندن‪.1900 :‬‬