Typologie zakładów karnych

„Rozwój kary pozbawienia wolności nastąpił dopiero na przełomie XVIII i XIX w. pod
wpływem oświeceniowych tendencji do humanizacji prawa karnego. Ograniczanie zakresu
stosowania kary śmierci oraz rezygnacja z kar cielesnych sprawiły, że miejsce tych kar w
kodeksach karnych coraz częściej zajmowała kara pozbawienia wolności”.1

W obowiązującym znaczeniu polskiego prawa penitencjarnego zakład karny to miejsce

zamknięte i strzeżone, w którym osoby skazane wyrokiem sądu odbywają karę pozbawienia
wolności przez określony czas. Cel wykonywania kary pozbawienia wolności został
wskazany w art. 67 Kodeksu karnego wykonawczego:

„Art. 67. § 1. Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym

woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności
poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym
powstrzymania się od powrotu do przestępstwa.

§ 2. Dla osiągnięcia celu określonego w § 1 prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie

na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych
rodzajach i typach zakładów karnych.”

Oznacza to, że oprócz konieczności przebywania w zakładzie karnym, osoby skazane

poddane są rygorom regulaminu więziennego, ograniczeniu w dostępie i kontaktach z
osobami spoza zakładu karnego oraz w ograniczeniu lub braku możliwości wyjścia na
wolność w ramach przepustek. Wobec osób osadzonych w zakładach karnych przewidziane
jest również stosowanie kar regulaminowych za przewinienia przeciw dyscyplinie.

W art. 69 k.k.w. zostały wyróżnione cztery rodzaje zakładów karnych (oznaczone literami):
dla młodocianych (M), dla odbywających karę po raz pierwszy (P), dla recydywistów (R)
oraz dla odbywających karę aresztu wojskowego (W).2 Każdy z tych zakładów może być
zorganizowany jako zakład karny zamknięty, półotwarty i otwarty, w zależności od kategorii
osób objętych wyrokiem pozbawienia wolności. Wymienione typy różnią się stopniem
zabezpieczenia i izolacji osadzonych, a także ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie
poruszania się po terenie jednostki oraz poza nią. Zgodnie z zastrzeżeniem art. 87 Zakład
1
B. Stańdo-Kawecka, Wykonywanie kary pozbawienia wolności z perspektywy współczesnej penologii”, [w:]
Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, pod red. Pawła Szczepaniaka, Forum Penitencjarne,
Warszawa2013, s. 11;
2
T. Bulendy i R. Musidłowski, System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, Warszawa 2003, s. 213;
karny dla kobiet § 4 kobiety odbywają karę pozbawienia wolności w odrębnych zakładach
karnych lub w wydzielonych oddziałach zakładów dla mężczyzn.

W zakładzie karnym dla młodocianych umieszcza się skazanych, którzy nie ukończyli 21
roku życia, przy czym w uzasadnionych przypadkach skazany może mieć więcej niż 21 lat.
Karę w tego rodzaju zakładzie może odbywać także dorosły skazany pierwszy raz, jeżeli jest
to uzasadnione potrzebami oddziaływania, a skazany wyróżnia się dobrą postawą. W tym
przypadku dorosły skazany odbywa karę w zakładzie dla młodocianych za swoją zgodą i
korzysta z uprawnień przysługujących młodocianemu. 3 Zakłady karne przeznaczone dla
odbywających karę po raz pierwszy są przeznaczone dla tego właśnie typu skazanych, ale
również dla skazanych odbywających zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej
samej sprawie. Dodatkowo w tego rodzaju zakładzie umieszcza się skazanych na karę
pozbawienia wolności, tych którzy nie zostali objęci art. 86 k.k.w, czyli dotyczącym
zakładów karnych dla recydywistów penitencjarnych.4 Umieszcza się tu dorosłych skazanych
za przestępstwo umyślne na kare pozbawienia wolności lub zastępcza karę pozbawienia
wolności oraz ukarani za wykroczenia umyślne, zasadniczą lub zastępczą karę aresztu, którzy
poprzednio odbywali już takie kary lub karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwa lub
wykroczenia, chyba że szczególne względy resocjalizacyjne przemawiają za skierowaniem
ich do zakładu karnego dla odbywających kare po raz pierwszy. W zakładzie karnym dla
recydywistów karę może odbywać skazany, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie
stałe źródło dochodu lub popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie mającej na
celu popełnienie przestępstwa, jak również sprawca przestępstwa o charakterze
terrorystycznym. Do tej grupy zaliczają się również sprawcy, którzy byli uprzednio skazani za
przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności i popełnili umyślne przestępstwo ciągu 5
lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary za przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu,
przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko
mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia.5 Dodatkowo w zakładzie
karnym dla recydywistów umieszcza się skazanego, który w myśl art. 37 § 1 pkt. 2 i 5
Kodeksu karnego skarbowego uczynił sobie z popełniania przestępstw skarbowych stałe
źródło dochodu lub popełnia przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo
w związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego. Areszt wojskowy jest
karą stosowaną wobec żołnierzy. W tego typu zakładach uwzględnia się przestrzeganie

3
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 53 z późn. zm.), art.84;
4
Tamże, art. 85;
5
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2345 z późn. zm.), art. 64-65;
dyscypliny wojskowej i elementów szkoleń wojskowych. Skazani umieszczeni są w
odrębnych pomieszczeniach przy zachowaniu hierarchii w stopniach wojskowych. Skazani
odbywają kare w pełnym umundurowaniu wojskowym pozbawianym godła państwowego
oraz znaków i stopni wojskowych. Areszt wykonywany jest zgodnie z przepisami
dotyczącymi kary pozbawienia wolności, chyba że przepisy części wojskowej Kodeksu
karnego wykonawczego stanowią inaczej6.

Zakłady karne typu zamkniętego są przeznaczone dla skazanych za przestępstwo popełnione

w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnianie przestępstw, chyba że
szczególne okoliczności przemawiają przeciwko takiemu osadzeniu, co nie dotyczy
skazanych uznanych za stwarzających poważne zagrożenie społeczne albo poważne
zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu. W jednostce tego typu umieszcza się skazanych na
karę dożywotniego pozbawienia wolności albo na karę 25 lat pozbawienia wolności jak
również skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, w tym skazanego za
przestępstwo określone w art. 197-203 Kodeksu karnego, tj. za zgwałcenie, wykorzystanie
bezradności, upośledzenia, nadużycie zależności, obcowanie płciowe z małoletnim,
nawiązanie kontaktu z małoletnim, publiczne propagowanie zachowań o charakterze
pedofilskim, pornografia oraz zmuszanie do prostytucji 7 - popełnione w związku z
zaburzeniami preferencji seksualnych, lub upośledzonego umysłowo. W tego typu zakładzie
osadza się skazanego, który stwarza poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie
dla bezpieczeństwa zakładu. Zakłady karne typu zamkniętego są również przeznaczone dla
skazanych objętych ustawą o świadku koronnych lub szczególną ochroną. Można tu także
osadzić, ze względu na zagrożenie społeczne albo zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu
skazanego:

- za przestępstwo nieumyślne, odbywającego zastępczą karę pozbawienia wolności, osobę

odbywającą karę aresztu oraz skazane kobiety, a także innych skazanych, których
właściwości i warunki osobiste, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa, zachowanie
po dokonaniu przestępstwa, negatywna ocena postawy i zachowania w areszcie śledczym,
względy bezpieczeństwa zakładu albo inne szczególne okoliczności wskazują, że należy
wobec nich wykonywać karę w warunkach zwiększonej izolacji i zabezpieczenia;

- który podczas pobytu w areszcie śledczym lub zakładzie karnym naruszył w poważnym
stopniu dyscyplinę i porządek;
6
A. Buczyńska, Zakład karny jako jednostka penitencjarna, [w:] „Studenckie konferencje naukowe” nr 3, WSPiA,
Rzeszów-Przemyśl 2013 s. 604;
7
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, op.cit., art. 197-203;
- przebywającego dotychczas w zakładzie karnym typu otwartego lub półotwartego, jeżeli
negatywna ocena jego postawy i zachowania, a także względy bezpieczeństwa zakładu
wskazują, że należy wobec niego wykonywać karę w warunkach zwiększonej izolacji i
zabezpieczenia;

- który popełnił przestępstwo o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, jeżeli jego

postawa i zachowanie przemawiają za przebywaniem w zakładzie karnym typu zamkniętego.8

W zakładzie karnym typu zamkniętego cele mieszkalne skazanych mogą być otwarte przez
określony czas w ciągu dnia (decyzje co do otwarcia podejmuje dyrektor, ustalając porządek
wewnętrzny zakładu). Skazani powinni być zatrudnieni na terenie zakładu, poza terenem
mogą być zatrudnieni jedynie w pełnym systemie konwojowania. Zajęcia kulturalno-
oświatowe, sportowe i nauczanie odbywa się na terenie zakładu. Skazani mogą korzystać z
własnej bielizny i obuwia, ale wymaga to zezwolenia dyrektora.9

Skazanym osadzonym w tego typu zakładzie nie udziela się przepustek, a udzielanie nagród
związanych z opuszczeniem zakładu ograniczone jest szczególnymi przepisami. W myśl
regulaminu skazany może korzystać z dwóch widzeń w miesiącu (pod dozorem
funkcjonariusza, który prowadzi również kontrole rozmów). Kontrolowane są również
rozmowy telefoniczne oraz korespondencja10.

W zakładach karnych typu półotwartego umieszcza się skazanych odbywających karę w

systemie oddziaływania programowego, chyba że szczególne okoliczności przemawiają za
osadzeniem skazanego w zakładzie karnym typu zamkniętego. 11 Zakład karny typu
półotwartego jest również przeznaczony dla skazanych za przestępstwo umyślne lub
odbywającego zastępczą karę pozbawienia wolności albo karę aresztu. Oczywiście, jeżeli
istnieją szczególne okoliczności, wówczas skazanego umieszcza się w zakładzie karnym
innego typu. 12
Zakład karny półotwarty charakteryzuje się mniejszym stopniem
zabezpieczenia i izolacji skazanych. Cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte w porze
dziennej, a w porze nocnej są zamykane, skazanych można zatrudnić poza terenem zakładu
karnego (w systemie zmniejszonego konwojowania, a nawet w niektórych przypadkach bez
konwojenta) na pojedynczych stanowiskach pracy. Za zgodą dyrektora zakładu mogą też
uczestniczyć w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych poza terenem miejsca

8
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, op.cit, art. 88;
9
Tamże, art. 90;
10
B. Stando-Kawecka, Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków 2000, s. 122;
11
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, op.cit., art. 88 § 1;
12
Tamże, art. 88 § 2;
przebywania. Dodatkowo administracja może organizować grupowe zajęcia kulturalno-
oświatowe i sportowe poza zakładem Skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny,
obuwia oraz poruszać się po terenie zakładu w czasie i miejscach ustalonych w regulaminie
wewnętrznym zakładu. Kolejnym ważnym elementem jest możliwość uzyskania przepustek,
ale nie częściej niż raz na dwa miesiące i na okres nie przekraczający łącznie 14 dni w roku.
Regulamin przewiduje trzy widzenia w miesiącu, oraz możliwość sprawowania kontroli nad
widzeniami czy korespondencją.13

W zakładach karnych dla młodocianych typu zamkniętego i półotwartego skazani mają

ponadto prawo do dodatkowego widzenia w miesiącu.14

Warunki odbywania kary w zakładzie karnym typu otwartego charakteryzują się najmniej
dolegliwym stopniem izolacji skazanych oraz uproszczonym systemem ochronnym.
Wykonywanie kary w takim zakładzie pozostawia najszersze pole w zakresie
indywidualizacji środków i metod oddziaływania na skazanych, uczestnictwa społeczeństwa
w wykonywaniu kary oraz przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu.
Zakład karny typu otwartego posiada cele mieszkalne otwarte cała dobę. Skazani mogą
otrzymywać z depozytu zakładowego pieniądze pozostające do ich dyspozycji, mogą także
uzyskać zezwolenie dyrektora na indywidualny udział w zajęciach i imprezach kulturalno-
oświatowych poza zakładem. Mogą uzyskać przepustki na czas nie przekraczający 28 dni w
roku, nie częściej niż raz w miesiącu. Mają oni prawo do korzystania z nieograniczonej liczby
widzeń w dniach i godzinach wyznaczonych porządkiem wewnętrznym zakładu. Rozmowy w
trakcie widzeń oraz korespondencja nie podlegają kontroli.15

Bibliografia

1. Buczyńska A., Zakład karny jako jednostka penitencjarna, [w:] „Studenckie

konferencje naukowe” nr 3, WSPiA, Rzeszów-Przemyśl 2013.
2. Bulendy T., Musidłowski R., System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce,
Warszawa 2003.
3. Stando-Kawecka B., Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków 2000.

13
Tamże, art. 91;
14
Tamże, art. 91a;
15
Tamże, art. 92.
4. Stańdo-Kawecka B., Wykonywanie kary pozbawienia wolności z perspektywy
współczesnej penologii, [w:] Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-
kulturowe, pod red. Pawła Szczepaniaka, Forum Penitencjarne, Warszawa2013.
5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2345 z późn.
zm.).
6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz.
53 z późn. zm.).