Odpowiedzialność prawna

Spis treści

Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej

Odpowiedzialność karna

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność służbowa

Odpowiedzialność parlamentarna

Odpowiedzialność konstytucyjna

2
 Pojęcie i ogólne zasady
odpowiedzialności prawnej

Każdy rodzaj odpowiedzialności, również tej prawnej, w swoich założeniach

powołuje się na zdolność człowieka do rozróżniania dobra od zła oraz jego
wolną wolę. W związku z tym zakłada się, że człowiek posiada zdolność do
poniesienia konsekwencji swoich zachowań.

Odpowiedzialność w znaczeniu językowym i etycznym

Pod względem językowym słowo „odpowiedzialność” posiada ten sam człon

co „odpowiedź”. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ człowiek powinien
być w stanie zdawać sobie sprawę ze swoich zachowań, potrafić je
wytłumaczyć i usprawiedliwić.

Idea odpowiedzialności, rozumiana w powyższy sposób, stała się zaczątkiem

dyskusji i badań odnośnie do stosunku do drugiego człowieka, wobec Boga
oraz wobec prawa.

Nie można jednak zaprzeczyć, że odpowiedzialność bierze swoje korzenie w

etyce i w tym aspekcie:

• jest immamentna z ponoszeniem następstw podejmowanych działań;

• odnosi się do zachowań polegających nie tylko na działaniu, ale
również na zaniechaniu; czyny mogą przyjąć formę psychofizyczną
(np. kradzież) oraz wypowiedzi (werbalnych lub niewerbalnych);

3
 • ponoszona jest nie tylko za czyny zewnętrzne, ale również za myśli i
przeżycia emocjonalne;
• wywiera skutki wobec zachowań podjętych wobec Boga, innych ludzi,
przyrody i środowiska oraz wobec samych siebie.

Tym, co determinuje możliwość pociągnięcia człowieka do

odpowiedzialności, jest posiadanie przez niego wolnej woli. Trudno byłoby
mówić o jakiejkolwiek odpowiedzialności, gdyby czyny człowieka nie
wynikały z jego autonomicznych decyzji, a pochodziły od kogoś innego. W
ten sposób człowiek dokonuje wyboru między tym co dobre i szlachetne, a
tym co złe i wymagającym potępienia.

Odpowiedzialność w znaczeniu prawnym

Odpowiedzialność prawna ma wspólne podstawy wraz z

odpowiedzialnością etyczną i polega na:

• obowiązku poniesienia negatywnych skutków przewidzianych przez

normę sankcjonującą w przypadku naruszenia wzorców zachowań
opisanych w normie sankcjonowanie w sytuacji określonej w
hipotezie;
• obowiązku poniesienia ciężarów przewidzianych w normach
sankcjonowanych, kiedy zostaną podjęte zachowania określone w
hipotezie, a mające negatywne skutki;
• obowiązku ponoszenia negatywnych skutków wystąpienia pewnych
zdarzeń.

4
Zakres odpowiedzialności prawnej ustalany jest w procesie stosowania
prawa, a zasady jej ponoszenia określa każda gałąź prawa stosownie do
materii, którą reguluje.

Należy zaznaczyć, że istnieją sytuacje, kiedy odpowiedzialność prawna

może zostać ograniczona (złagodzona) albo całkowicie wyłączona. Do
takich sytuacji zalicza się m.in. choroby psychiczne, usprawiedliwiony brak
elementarnej wiedzy o świecie, małoletność, niepełnosprawność
intelektualna.

Odpowiedzialność karna

Odpowiedzialność karna osób fizycznych

Odpowiedzialność karna osób fizycznych znajduje zastosowanie w

przypadku spełnienia następujących przesłanek określonych w Ustawie z
dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 2022 poz. 1138)1:

• Czyn zabroniony pod groźbą kary został dokonany w miejscu i czasie

obowiązywania ustawy karnej.
• Społeczna szkodliwość czynu musi być większa niż znikoma.
• Sprawca czynu dysponował swobodą działania i wyboru zachowania,
tzn. nie działał pod przymusem.

1 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj:

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19970880553.

5
• Sprawca czynu osiągnął minimalny wiek odpowiedzialności karnej.
Regułą jest, że odpowiedzialność ponoszą osoby, które w chwili
popełnienia czynu zabronionego mają ukończony 17 lat. Jednak
dopuszczalne jest pociągnięcie do odpowiedzialności osoby, która ma
skończone 15 lat, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju
sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w
szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub
poprawcze okazały się bezskuteczne. Pociągniecie młodszej osoby do
odpowiedzialności karnej ma miejsce w przypadku popełniania przez
tę osobę określonych przestępstw, czyli:
o zamachu na życie Prezydenta RP;
o zabójstwa;
o ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
o spowodowania niebezpiecznych zdarzeń (pożaru; zawalenia się
budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu;
eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo
innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się
substancji trujących, duszących lub parzących; gwałtownego
wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania
jonizującego);
o piractwa wodnego lub powietrznego;
o katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym;
o zgwałcenia;
o czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do
pomocy mu przybraną przy użyciu broni palnej, noża lub innego
podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka
obezwładniającego;
o wzięcia zakładnika;

6
 o rozboju.
• Sprawca czynu posiadał w momencie jego dokonania odpowiedni stan
zdrowia i rozwoju psychicznego.
• Przestępstwo nie zostało popełnione w wyniku podjętych działań w
celu obrony koniecznej.
• Konieczne jest zaistnienie adekwatnego związku przyczynowego
między działaniem a skutkiem.
• Czyn zabroniony został dokonany w stanie winy, czyli konkretnego
stanu psychicznego, który towarzyszy podczas dokonywania czynu.
Winę dzieli się na:
o Umyślną – kiedy sprawca czynu chce popełnić czyn zabroniony i
godzi się na to.
o Nieumyślną – kiedy sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu,
jednak popełnia go wskutek niedochowania należytej
ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że
możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł
przewidzieć.
• Przestępstwo zostało dokonane przez konkretną osobę – nie można
przyjąć (nawet dobrowolnie) odpowiedzialności za cudze czyny.

W stosunku do osób fizycznych, w przypadku odpowiedzialności karnej, art.

32 Kodeksu karnego2 przewiduje następujące kary:

• grzywna;
• ograniczenie wolności;
• pozbawienie wolności;

2 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/kk/art-32/.

7
 • 25 lat pozbawienia wolności;
• dożywotnie pozbawienie wolności.

Odpowiedzialność karna jednostek

organizacyjnych

Odpowiedzialność karna tego typu została wprowadzona Ustawą z dnia 28

października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary (Dz. U. 2020 poz. 358; dalej jako: OPZ)3.

Zgodnie z art. 2 OPZ4, podmiotem zbiorowym jest:

• osoba prawna;

3 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj:

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20021971661.
4 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/ustawa-o-

odpowiedzialnosci-podmiotow-zbiorowych-za-czyny-zabronione-pod-grozba-kary/art-2/.

8
 • jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której
odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu
Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.

Podmiotem zbiorowym w rozumieniu Ustawy jest również:

• spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa;

• jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek;
• spółka kapitałowa w organizacji;
• podmiot w stanie likwidacji;
• przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną;
• zagraniczna jednostka organizacyjna.

Na podstawie OPZ wobec podmiotów zbiorowych można orzec następujące

kary:

• karę pieniężną w wysokości od 1 000 do 5 000 000 złotych;

• przepadek przedmiotów, korzyści albo równowartości przedmiotów
lub korzyści;
• zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych
lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych
świadczeń;
• zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia
finansowego środkami publicznymi;
• zakaz dostępu do środków pochodzących z funduszy strukturalnych,
Funduszu Spójności, Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji,
Europejskiego Funduszu Rybackiego, Europejskiego Funduszu

9
 Morskiego i Rybackiego oraz Europejskiego Funduszu Morskiego,
Rybackiego i Akwakultury oraz środków na realizację wspólnej
polityki rolnej;
• zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których
Polska jest członkiem;
• zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
• podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Odpowiedzialność cywilna

Charakter odpowiedzialności cywilnej przybiera postać odpowiedzialności

majątkowej. Podstawowe zasady tej odpowiedzialności zostały określone w
Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 2022 poz. 1360)5.

5 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj:

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19640160093.

10
Odpowiedzialności cywilnej podlegają następujące podmioty:

• osoby fizyczne;
• osoby prawne;
• Skarb Państwa;
• jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają
osobowość prawną (tzw. ułomne osoby prawne).

Prawo cywilne przewiduje dwa rodzaje odpowiedzialności. Pierwszą jest

odpowiedzialność na zasadzie winy (taka, jak w prawie karnym), którą
ponosi podmiot za własne działanie lub zaniechanie. Drugim rodzajem jest
odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, którą ponosi podmiot nie tylko za
własne, ale także za cudze zachowania.

Drugi rodzaj odpowiedzialności może przejawiać się w odpowiedzialności

rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci albo odpowiedzialność
właściciela zwierzęcia za szkody przez nie wyrządzone. Najczęściej ten typ
odpowiedzialności ponosi również Skarb Państwa, który odpowiada za
działania funkcjonariuszy państwowych.

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka może przyjąć także formy

odpowiedzialności za:

• działanie sił przyrody, w wyniku których nastąpiły określone

zdarzenia, np. zawalenie się budynku;
• prowadzenie działalności określonego rodzaju, np. prowadzenie
przedsiębiorstwa.

11
Należy zaznaczyć, że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka pociąga za sobą
skutki niezależnie od uznania winy.

Szczególnym rodzajem odpowiedzialności na gruncie prawa cywilnego jest

odpowiedzialność na zasadzie słuszności, która polega na wymierzeniu kary
z powodów etycznych (słusznościowych).

Odpowiedzialność deliktowa

Jest jednym z podstawowych typów odpowiedzialności cywilnej i polega na

odpowiedzialności za szkodę, która została wyrządzona poprzez dokonanie
czynu niedozwolonego.

Łącznie muszą zaistnieć dwie okoliczności, które stanowić będą o

odpowiedzialności deliktowej:

• zachowanie ma charakter czynu niedozwolonego (czyli jest sprzeczne

z prawem);
• zachowanie (działanie lub zaniechanie) wywołuje szkodę wyrządzoną
innej osobie.

Podobnie jak w odpowiedzialności karnej, tak i w odpowiedzialności

deliktowej pod uwagę bierze się popełnienie czynów, takich jak pozbawienie
kogoś życia, naruszenie zdrowia, pozbawienie kogoś wolności.

12
Jednak pociągając kogoś do odpowiedzialności deliktowej, karze nie podlega
sam fakt dokonania czynu (jak w odpowiedzialności karnej), ale to jakie
negatywne skutki materialne i niematerialne za sobą pociągnął, np. traumę
psychiczną, niezdolność do wykonywania pracy i otrzymywania
wynagrodzenia.

Naprawienie szkody może przyjąć formę:

• restytucji – przywrócenie do stanu poprzedniego;

• odszkodowania – zapłata pieniężna w odpowiedniej wysokości.

Odpowiedzialność kontraktowa

Jest to typ odpowiedzialności wynikający z niewykonania bądź

nienależytego wykonania ciążącego zobowiązania powstałego na podstawie
czynności prawnej, np. zawarcia umowy.

Art. 471 Kodeksu cywilnego6 stanowi, że dłużnik obowiązany jest do

naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest
następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Jeżeli zachodzą przesłanki określone w tym przepisie, np. umowa zakładała

wykonywanie zobowiązania w określonym miejscu i określonym czasie, a

6 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/kc/art-471/.

13
dłużnik nie zastosował się do tego, wtedy drugiej stronie umowy przysługuje
roszczenie odszkodowawcze.

Można wyróżnić trzy przesłanki stanowiące podstawę do pociągnięcia kogoś

do odpowiedzialności kontraktowej:

• wystąpienie szkody (uszczerbku majątkowego lub niemajątkowego)

na dobrze chronionym przez prawo (mienie, osoba);
• istnienie faktu prawnego przewidzianego przez prawo, skutkującego
powstaniem szkody;
• wystąpienie adekwatnego związku przyczynowego.

14
 Odpowiedzialność za szkodę przyjętą w drodze
umowy

To specyficzny typ odpowiedzialności cywilnej, który polega na tym, że

szkoda powstaje w taki sposób, że nikomu nie można przypisać winy.
Stosowana jest najczęściej w umowach ubezpieczeniowych, gdy osoba
poszkodowana ma prawo uzyskać odszkodowanie z danej polisy niezależnie
od uznania bądź nieuznania winy sprawcy szkody.

Z tego względu odpowiedzialność ta przyjmuje również nazwy

odpowiedzialności typu ubezpieczeniowego lub gwarancyjnego.

15
 Szkoda wyrządzona przy wykonywaniu władzy
publicznej

To szczególny rodzaj odpowiedzialności, któremu podlega Skarb Państwa.

Szkoda w tym przypadku musi powstać w wyniku:

• wykonywania władzy publicznej;

• wydania orzeczenia sądu;
• braku wydania orzeczenia sądu;
• wydania decyzji administracyjnej;
• braku wydania decyzji administracyjnej;
• wydania aktu normatywnego (bezprawie legislacyjne).

Odpowiedzialność Skarbu Państwa powstaje w wyniku ziszczenia się

następujących warunków:

• stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny sprzeczności danego aktu

normatywnego z Konstytucją RP, umową międzynarodową lub
ustawą;

16
 • orzeczenie sądowe lub decyzja administracyjna uzyskały
prawomocność, a właściwy sąd stwierdził niezgodność z prawem
takiego aktu.

Odpowiedzialność służbowa

Odpowiedzialność służbową ponosi pracownik względem pracodawcy. W

sposób ogólny określona jest w przepisach Ustawy z dnia 26 czerwca 1974
r. Kodeks pracy (Dz. U. 2022 poz. 1510)7. Szczegółowe zasady
odpowiedzialności służbowej przewidują ustawy szczególne odnoszące się
do wykonywania odpowiednich zawodów.

Zakresem odpowiedzialności służbowej są objęte:

• Odpowiedzialność porządkowa – której podlega pracownik w

wyniku nieprzestrzegania ustalonego porządku i organizacji pracy, a
także przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów
przeciwpożarowych oraz ewidencjonowania czasu pracy.

• Odpowiedzialność materialna – której podlega pracownik w wyniku

wyrządzenia szkody pracodawcy w procesie wykonywania
obowiązków pracowniczych.

7 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj:

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19740240141.

17
 • Odpowiedzialność dyscyplinarna – szczególny typ
odpowiedzialności porządkowej.

Odpowiedzialność parlamentarna

Zwana jest również odpowiedzialnością polityczną. W polskim systemie

ustrojowym ponosi ją rząd jako całość oraz poszczególni ministrowie za
polityczny kierunek sprawowania urzędów oraz za wydane przez siebie akty
i decyzje.

Oceny działalności tych podmiotów dokonuje w Polsce Sejm, który może

wyrazić wotum nieufności (w tym celu nie jest konieczne stwierdzenie
naruszenia prawa).

18
Na podstawie art. 158 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2
kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483 ze zm.)8 Sejm wyraża Radzie
Ministrów wotum nieufności większością ustawowej liczby posłów na
wniosek zgłoszony przez co najmniej 46 posłów i wskazujący imiennie
kandydata na Prezesa Rady Ministrów. Jeżeli uchwała została przyjęta przez
Sejm, Prezydent RP przyjmuje dymisję Rady Ministrów i powołuje
wybranego przez Sejm nowego Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek
pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę.

Z kolei art. 159 Konstytucji RP9 stanowi, że wniosek o wyrażenie wotum

nieufności ministrowi może być zgłoszony przez co najmniej 69 posłów, a
Prezydent RP odwołuje ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności
większością głosów ustawowej liczby posłów.

Odpowiedzialność konstytucyjna

Ten typ odpowiedzialności ma charakter quasi-karny i podlegają jej najwyżsi

funkcjonariusze władzy publicznej w wyniku popełnionych przez siebie
deliktów konstytucyjnych.

8 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/konstytucja-

rzeczypospolitej-polskiej/art-158/.
9 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/konstytucja-

rzeczypospolitej-polskiej/art-159/.

19
Delikt konstytucyjny to czyn umyślny bądź nieumyślny, który nie jest
przestępstwem, ale sprzeciwia się postanowieniom Konstytucji RP lub ustaw
w związku z zajmowanym stanowiskiem i w zakresie urzędowania.

Na podstawie art. 198 Konstytucji RP10 w polskim systemie ustrojowym

odpowiedzialność konstytucyjną ponoszą:

• Prezydent RP;
• Marszałkowie Sejmu i Senatu (tylko w przypadku, kiedy zastępczo
wykonują obowiązki Prezydenta RP);
• Prezes Rady Ministrów;
• członkowie Rady Ministrów;
• osoby, którym Prezes Rady ministrów powierzył kierowanie
Ministerstwem;
• Prezes Narodowego Banku Polskiego;
• Prezes Najwyższej Izby Kontroli;
• członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
• Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych RP;
• posłowie;
• senatorowie.

Do prowadzenia spraw z zakresu popełniania deliktów konstytucyjnych

uprawniony jest wyłącznie Trybunał Stanu, który, na podstawie art. 25

10 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/konstytucja-

rzeczypospolitej-polskiej/art-198/.

20
Ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (Dz. U. 2022 poz. 762)11
może orzec następujące kary:

• utratę czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach

Prezydenta, w wyborach do Sejmu i do Senatu, w wyborach do
Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach organów samorządu
terytorialnego;
• zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji
związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach
państwowych i w organizacjach społecznych;
• utratę wszystkich albo niektórych orderów, odznaczeń i tytułów
honorowych.

11 Stan prawny na 21.07.2022. Aktualne informacje znajdują się tutaj: https://lexlege.pl/ustawa-o-

trybunale-stanu/art-25/.

21
 Podsumowanie

 Zapoznaj się z treścią lekcji. Gdy opanujesz już cały materiał

zawarty w dziale, przystąp do testu cząstkowego.

Literatura uzupełniająca

1. Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa,

Warszawa, 2016.
2. Dyra A. (red.), Teoria i filozofia prawa, Warszawa, 2021.
3. Hołówka J. (red.), Dziobkowski B. (red), Filozofia prawa. Normy i
fakty, Warszawa, 2020.
4. Korybski A., Leszczyński L., Stanowienie i stosowanie prawa.
Elementy teorii, Warszawa, 2021.
5. Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa, 2020.
6. Pieniążek A., Stefaniuk M. E., Socjologia prawa. Zarys wykładu,
Warszawa, 2021.
7. Romański R., Elementy prawoznawstwa i prawa cywilnego.
Prawo dla nieprawników, Warszawa, 2007.
8. Tokarczyk R. A., Podstawy prawoznawstwa, teorii i filozofii
prawa. Reinterpretacja krytyczna, Sosnowiec, 2017.
9. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady – reguły – wskazówki,
Warszawa, 2017.

22
10. Zirk-Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa,
Warszawa, 2021.

23