Θεωρία

Προσχολικής
Εκπαίδευσης
2 ο : Βασικές έννοιες/
Η παιδαγωγική σκέψη έως τον
18 ο αι./ Rousseau, Pestalozzi

Νατάσα Μαβίδου
mavidou@uth.gr
 Συγγράμματα

Μπαμπάλης Θ. (2014). Από την Αγωγή στην Σούνογλου, Μ. (υπό έκδοση). Θεωρία και
Εκπαίδευση: Επισημάνσεις στην εξέλιξη της Παιδαγωγικές πρακτικές στην προσχολική
Παιδαγωγικής Επιστήμης. Αθήνα: Διάδραση και σχολική εκπαίδευση υπό το πρίσμα των
Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Θεσσαλονίκη:
Ζυγός
 Την προηγούμενη φορά…

• Τι είναι η Παιδαγωγική – αντιλήψεις που συνοδεύουν

τους ορισμούς
• Μετεξέλιξη σε Επιστήμες της Αγωγής
• Σύντομη ιστορική ανασκόπηση
 Επιμέρους κλάδοι

Θεωρητική Παιδαγωγική Εφαρμοσμένη Παιδαγωγική

❑Γενική Παιδαγωγική ❑Προσχολική Παιδαγωγική

❑Ιστορία της Εκπαίδευσης ❑Σχολική Παιδαγωγική
❑Συγκριτική Παιδαγωγική ❑Επαγγελματική
❑Διδακτική Μεθοδολογία Παιδαγωγική
(Γενική και Ειδική ❑Παιδαγωγική Ενηλίκων
❑Ειδική Παιδαγωγική-
Αγωγή
 Προσχολική Παιδαγωγική

• Κλάδος της Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής

• Επιστήμη της αγωγής των παιδιών προσχολικής ηλικίας, εξετάζει
τις σκόπιμες, συνειδητές και προγραμματισμένες, αλλά και τις
τυχαίες και συμπτωματικές επιδράσεις της αγωγικής διαδικασίας
στη συναισθηματική, νοητική και βουλητική συμπεριφορά
του νηπίου (Κιτσαράς, 2001, σ. 20)
• Δεν αφορά μόνο το νήπιο -> επεκτείνεται σε όλο το
περιβάλλον του (γονείς, νηπιαγωγοί, κοινότητα &
περιβάλλον αλληλεπιδρούν)
 Βασικές έννοιες

Αγωγή, Εκπαίδευση, Διδασκαλία/Διδακτική,

Μάθηση, Παιδεία, Κοινωνικοποίηση
 Αγωγή

• Άγω = οδηγώ, καθοδηγώ κάποιον προς έναν συγκεκριμένο

στόχο ή κατεύθυνση
• Οι συνειδητές ή ασυνείδητες, μεθοδευμένες ή μη επιδράσεις
στην προσπάθεια διαμόρφωσης ή αλλαγής της συμπεριφοράς
του παιδιού για την ομαλή προσαρμογή του στο κοινωνικό
σύνολο.
• Μύηση και ένταξη σε νόρμες συμπεριφοράς.
• Αναφέρεται κυρίως στη συμπεριφορά, το ήθος και τον
χαρακτήρα και λιγότερο στη γνώση (π.χ. ανάγωγος).
 Εκπαίδευση

• Θεσμοθετημένη και οργανωμένη διαδικασία αγωγής και

μάθησης, που γίνεται από το κράτος ή άλλους φορείς, οι οποίοι
κατά κανόνα βρίσκονται έξω από την οικογένεια, και παρέχεται
από ειδικευμένο προσωπικό σε θεσμοθετημένα ιδρύματα
(σχολεία) και αποβλέπει στη διδασκαλία, τη μάθηση και την
κοινωνικοποίηση των μαθητών (ολόπλευρη ανάπτυξη).
• Έχει προκαθορισμένους σκοπούς και στόχους και αντλεί τα
περιεχόμενά της από τα Αναλυτικά Προγράμματα.
• Σχετίζεται περισσότερο με τις ικανότητες, τις δεξιότητες και
γενικότερα τη γνώση και την επαγγελματική αποκατάσταση.
 Διευρύνσεις του όρου «εκπαίδευση»

➢Διεύρυνση της ηλικίας: προσχολική εκπαίδευση – διά βίου

εκπαίδευση, εκπαίδευση ενηλίκων
➢Εκπαίδευση εκτός σχολείου: Παράλληλο σχολείο ->
σύνολο ερεθισμάτων από το περιβάλλον (π.χ. τηλεόραση,
διαδίκτυο, καθημερινές εμπειρίες) -> εκπαιδευτικές δράσεις
που το διαμορφώνουν
➢Ολοκληρωμένη εκπαίδευση του ατόμου: όχι μόνο έμφαση
στην ευφυΐα – γνώσεις, αλλά στην ανάπτυξη ισορροπημένης
προσωπικότητας
Miaralet, 2007
 Διδασκαλία

• Μεθοδευμένη διαδικασία που αναπτύσσει ο εκπαιδευτικός σε

πλαίσιο διαπροσωπικής επικοινωνίας με τους μαθητές του,
προκειμένου να τους βοηθήσει να οικειοποιηθούν με
αυτενεργό τρόπο τις σχολικές γνώσεις και να αναπτύξουν
δεξιότητες, αξίες και στάσεις που κρίνονται από το
Αναλυτικό Πρόγραμμα αναγκαίες για την ολόπλευρη
ανάπτυξή τους.
• Επικοινωνία & συμμετοχική διαδικασία ≠ μετάδοση
γνώσεων
• Μπορούμε στην Προσχολική Εκπαίδευση να μιλάμε για
Διδασκαλία;
 Διδακτική

• Κλάδος της Παιδαγωγικής που ασχολείται με τη

μελέτη και εξέταση του φαινομένου της
διδασκαλίας και της μάθησης σε θεωρητικό και
πρακτικό επίπεδο.
• Διδακτικά στυλ:
oΑυταρχικό
oΣυμμετοχικό/δημοκρατικό
oΕλευθεριάζον/αδιάφορο
 Παραδοσιακή vs Σύγχρονη Διδακτική
Παραδοσιακή
• 19ος αι.
• Δασκαλοκεντρική
• Διδακτικός ρόλος εκπ/κού
• Μαθητής: παθητικός δέκτης
• Τυπικές σχέσεις
• Γνώση: Αποστήθιση (δηλωτική
γνώση)
• Αξιολόγηση της γνώσης
• Διάλεξη/επίδειξη
Σύγχρονη
• Νέα Αγωγή
• Μαθητοκεντρική
• Καθοδηγητικός/συμβουλευτικός ρόλος
• Μαθητής: ενεργητική συμμετοχή
• Φιλικές σχέσεις
• Γνώση: Εμπειρία/βιωματικά
(διαδικαστική γνώση)
• Αξιολόγηση ολόπλευρα της
συμπεριφοράς
• Σύγχρονες μορφές και μέθοδοι
διδασκαλίας
 Διδακτικό τρίγωνο

Παραδοσιακή διδακτική Σύγχρονη διδακτική

Εκπαιδευτικός Παιδί

Αντικείμενο Παιδί Εκπαιδευτικός Αντικείμενο

Δασκαλοκεντρική & Μαθητοκεντρική &

Γνωσιοκεντρική διδασκαλία Ομαδοκεντρική διδασκαλία
 Μάθηση

• Γνωστικο-συναισθηματικές λειτουργίες που ενεργοποιούν οι

μαθητές για να επεξεργαστούν τα δεδομένα της
διδασκαλίας, προκειμένου:
• να οικοδομήσουν τις σχολικές γνώσεις
• να αναπτύξουν τις δεξιότητες,
• και να υιοθετήσουν τις αξίες και τις στάσεις
που προβλέπονται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα (Ματσαγγούρας, 2009)
• Σχεδόν μόνιμη αλλαγή της συμπεριφοράς
• Ενεργητική συμμετοχή του παιδιού:
• Προηγούμενες γνώσεις/εμπειρίες + ενεργοποίηση της
σκέψης = Κατανόηση ≠ Απομνημόνευση
 Μάθηση (2)

• Παραδοσιακή παιδαγωγική->
• Μετάδοση για απόκτηση πληθώρας γνώσεων («τι
μαθαίνω») = Δηλωτική γνώση
• Σύγχρονη παιδαγωγική->
• Διαδικασία οικοδόμησης των γνώσεων,
στρατηγικών μάθησης, δεξιοτήτων («μαθαίνω πώς
να μαθαίνω») = Διαδικαστική γνώση
• Έμφαση και στην ανάπτυξη στάσεων και αξιών
(Κοινωνικός σκοπός της διδασκαλίας)
 Παιδεία

• Σύγχυση με Αγωγή, Εκπαίδευση, Μόρφωση ->

ευρύτερη σημασία
• Ενσωματώνει το περιεχόμενο της μόρφωσης,
προϋποθέτει την αγωγή και την εκπαίδευση.
• Υποδηλώνει κυρίως την πνευματική καλλιέργεια
• Ιδεατή κατάσταση στην οποία μπορεί να φτάσει νοητικά,
γνωσιακά, κοινωνικά, συναισθηματικά και ηθικά το
άτομο, μέσω της αγωγής και της εκπαίδευσης
• Τρόπος διευρυμένης θέασης και υπεύθυνης
προσέγγισης των πραγμάτων -> τρόπος και στάση
ζωής
 Κοινωνικοποίηση

• Durkheim (1922) διεύρυνση του όρου «διαπαιδαγώγηση» = συνειδητές

επιδράσεις των γονέων στα παιδιά
• Η ενσωμάτωση του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο μέσα από την
αφομοίωση κανόνων, αξιών, προτύπων, που μεταβιβάζονται από το
σχολείο αλλά και από άλλους κοινωνικούς φορείς, π.χ. οικογένεια.
• Κοινωνικοποίηση = καθολική επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος
-> κοινωνικός αποδεκτοί
• Εσωτερίκευση κανόνων -> αυτοέλεγχος
• Διά βίου διαδικασία
• Κοινωνική αναπαραγωγή ή κοινωνικός μετασχηματισμός??
Η παιδαγωγική σκέψη έως τον 18 ο
αιώνα
 Αρχαιότητα

• Κυρίαρχος ρόλος: Φιλοσοφία -> σχολή Πυθαγόρα, Πλάτωνα,

Αριστοτέλη, σχολές ρητόρων στην Αθήνα, «καθ’οδόν»
διδασκαλία του Σωκράτη
• Η εκπαίδευση μόνο για όσους έχουν την προδιάθεση να
επιτελέσουν ηγετικούς ρόλους – αριστοκράτες –ελεύθεροι
πολίτες
• Οι λιγότερο προικισμένοι αρκούνται στην πρακτική
καθοδήγηση
 Αρχαιότητα (2)

• Αρχαία Αθήνα: προσχολική αγωγή (3-6 ετών)-> εκμάθηση

κοινωνικών αρετών, βασική εκπ/ση, γυμναστική εκπ/ση και
ανώτερη
• Πλάτωνος Πολιτεία: η 1η πρόταση για κρατικό εκπαιδευτικό
σύστημα
• Η νηπιακή ηλικία καθορίζει την προσωπικότητα του ατόμου
• Δυσκολότερη βαθμίδα από τις επόμενες
• Έμφαση στα παιχνίδια για μάθηση, αφήγηση μύθων
• Ψυχοσωματική εκπαίδευση: ισορροπία & υγεία
Μεσαίωνας (5 ος -15 ος αι.) – Αναγέννηση (15 ος -17 ος αι.)

Μεσαίωνας:
• Κυρίαρχος ρόλος: Εκκλησία
• Σχολεία σε μοναστήρια-> μοναχική ζωή
• Πηγή γνώσεων: ιερά κείμενα -> αποστήθιση, τήρηση
ηθικών κανόνων
Αναγέννηση (Δυτική Ευρώπη):
• Η εκπαίδευση ανεξαρτητοποιείται σιγά σιγά από την
Εκκλησία (όχι παντού)
• Θρησκευτικό ιδεώδες + κλασσική παιδεία
 17 ος αι.

Locke (φιλόσοφος) (1632-1704)

• “Η ψυχή του παιδιού είναι tabula rasa (άγραφος πίνακας) και με
την αγωγή μπορούμε να χαράξουμε πάνω της ό,τι θέλουμε”
• Παντοδυναμία της προσχολικής αγωγής
• Οι ιδέες που προέρχονται από την αίσθηση, είναι οι πρώτες ιδέες
και οι πιο σπουδαίες στη ζωή του παιδιού
• «παίζοντας το παιδί μαθαίνει»
• Ασχολήθηκε με τα παιδιά μεγαλοαστών, τα παιδιά κατώτερων
τάξεων σε «εργατικά σχολεία» για επαγγελματική εκπαίδευση
 Με βάση τις εμπειρίες σας ,
αναγνωρίζετε κάποιες από τις ιδέες
αυτές να υπάρχουν στο σύγχρονο
ελληνικό σχολείο; Ποιες; Γιατί;

Ας το συζητήσουμε…
 17 ος αι. (2)

Ratke (Ρατίχιος) (παιδαγωγός):

• Ασχολήθηκε κυρίως με τη διδακτική
• Αντιτάχθηκε στη βία, πρόβαλε την επαγωγική μέθοδο

Comenius (παιδαγωγός) (1592 -1670):

• Εκπαιδευτικό σύστημα με τάξεις
• Παράδειγμα, αγωγή, πειθαρχία
• «Σχολείο Νηπίων»: οδηγίες για τη σωστή αγωγή τους
«Διαφωτισμός αποκλήθηκε, «στην ιστορία των ευρωπαϊκών
πνευματικών κινημάτων, το μεγάλο ανατρεπτικό ρεύμα, το οποίο, με
ισχυρές αγγλικές καταβολές και με επίκεντρο τη Γαλλία του 18ου
αιώνα, εξακτινώθηκε σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο και άφησε βαθιά
τα ίχνη του και στις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είχε,
ως κύρια χαρακτηριστικά, την εκκοσμίκευση της γνώσης, την πίστη
στον ορθό λόγο και στην ιδέα της προόδου, την υπονόμευση της
χριστιανικής θρησκείας, τη λατρεία της επιστήμης, του πειράματος
και της παρατήρησης. Ταυτόχρονα, εξέφρασε μια γενικευμένη
αμφισβήτηση των εξουσιών του παλαιού καθεστώτος, με αντίστοιχη
προβολή της αξίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη»
(Ηλιού: 2003: 42).
Ανδρούσου & Τσάφος, 2020
 Διαφωτισμός (18 ος αι.)

• Προτάσσεται η λογική, η κριτική σκέψη και ο

αυτό-καθορισμός του ανθρώπου

• Νέα παιδαγωγική αντίληψη: αίτημα για

γενικευμένη εκπαίδευση
 Rousseau (1712 – 1778)

• Αιμίλιος: λογοτεχνικό έργο -

διαφορετικό τρόπο αγωγής
& εκπαίδευσης

«Όλα είναι καλά, όταν βγαίνουν

από τα χέρια του Πλάστη των
πραγμάτων, όλα εκφυλίζονται
στα χέρια του ανθρώπου.»
 «Δεν είμαστε μαθητευόμενοι εργάτες, είμαστε μαθητευόμενοι άνθρωποι. […] Μην
παραδίδετε στο μαθητή σας κανενός είδους προφορικό μάθημα. Μονάχα από την
εμπειρία οφείλει να παίρνει μάθημα. […]
Εξετάστε ποια κατεύθυνση δίνουμε σε αυτές τις παιδικές περιέργειες. Εξετάστε
την έννοια, το επινοητικό πνεύμα, τις προβλέψεις του παιδιού. Εξετάστε ποιο κεφάλι
πρόκειται να μορφώσουμε. […] Αρχίστε να μελετάτε τους μαθητές σας, γιατί σίγουρα
δεν τους γνωρίζετε καθόλου. […]
Κάθε ηλικία έχει τον δικό της χώρο, το παιδί έχει τρόπους να βλέπει, να σκέπτεται
και να αισθάνεται, που είναι αποκλειστικά δικοί του. […] Σε κάθε τι που θα θελήσει το
παιδί, σε κάθε τι που θα κάνει, θα θέλει όλα να τα γνωρίσει, θα θέλει να ξέρει τους
λόγους για όλα. Θα προχωρεί από όργανο σε όργανο και θα θέλει πάντα να ξανάρχεται
στα πρώτα όργανα, που είδε ή χρησιμοποίησε. […] Αν βλέπει να κατασκευάζεται ένα
ελατήριο μηχανής, θα θελήσει να μάθει πώς βγήκε ο χάλυβας από τα μεταλλεία. […]
Δεν χρειάζεται να του διδάξουμε τις επιστήμες, αλλά να του προξενήσουμε τη
διάθεση να τις αγαπήσει και μεθόδους για να τις μάθει. Σίγουρα αυτό είναι μια πολύ
καλή αρχή για την εκπαίδευση» (αποσπάσματα από το έργο του Rousseau, Αιμίλιος ή Περί Αγωγής,
1762). Ανδρούσου & Τσάφος, 2020
 Rousseau (2)

• «Αρνητική αγωγή»: ο παιδαγωγός δεν διδάσκει τίποτε

– άμεσες εμπειρίες του παιδιού
• Αυτονόμηση της παιδικής ηλικίας – όχι μεταβατικό
στάδιο
• Αφετηρία: το ίδιο το παιδί -> Η αγωγή να
προσαρμόζεται στις ανάγκες του
 Rousseau (3)

• Σεβασμός στη βούληση του παιδιού – όχι υπαγόρευση,

ο ενήλικας δεν πρέπει να ασκεί εξουσία πάνω στο παιδί

• Προσχολική αγωγή
• Φυσική αγωγή & ελεύθερο παιχνίδι
• Κυρίαρχο το σώμα, οι αισθήσεις και τα αισθήματά του
 Pestalozzi (1746-1827)

• Ενστερνίστηκε & εφάρμοσε τις ιδέες του

Rousseau: πρότυπο σχολείο,
ορφανοτροφείο κ.α.
• Παιδαγωγός της αγάπης
• Σχέση εκπαιδευτικού- παιδιού που
χαρακτηρίζεται από «παιδαγωγική
αγάπη»
• Εναντιώθηκε στη σωματική ποινή
κόντρα στην εποχή του
 Pestalozzi (2)

• Παιδαγωγική της «ευφυίας» (γνωρίζω), της «καρδιάς»

(θέλω) και του «χεριού» (μπορώ)
• Πρακτική προσέγγιση στη μάθηση.
• Η παιδεία έχει τη δύναμη να ανανεώσει την κοινωνία.
Κάθε ανθρώπινο ον έχει τη δυνατότητα και δικαιούται
να φτάσει σε μια κατάσταση διανοητικής και ηθικής
ελευθερίας
 Τι αντίκτυπο έχουν αυτές οι
θεωρίες των Rousseau και
Pestalozzi σήμερα;
Πως έχουν επηρεάσει τις
αντιλήψεις για την προσχολική
εκπαίδευση;

Ας το συζητήσουμε…
 Τι είδαμε σήμερα;

• Βασικές έννοιες (Αγωγή, Εκπαίδευση,

Διδασκαλία/Διδακτική, Μάθηση, Παιδεία,
Κοινωνικοποίηση)

• Πώς εξελίχθηκε η παιδαγωγική σκέψη έως τον 18ο αιώνα.

• Ποιες ήταν οι παιδαγωγικές θεωρίες των Rousseau &

Pestalozzi.
 Την επόμενη φορά…

• Τα πρώτα νηπιαγωγεία στην Ευρώπη

• Νηπιαγωγεία του Froebel (kinder garden)
• Προσχολική αγωγή στην Ελλάδα (Λασκαρίδου)