TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÀ NỘI

Khoa Giáo dục chính trị

HỌC PHẦN
KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC – LÊNIN II
Người soạn: TS.GVC Nguyễn Thị Thu Trà

Chương IV: Cạnh tranh và độc

quyền trong nền kinh tế thị trường
 Tóm lược nội dung:

Cạnh tranh ở cấp độ độc quyền trong nền kinh

tế thị trường

Lý luận của V.I. Lênin về các đặc điểm kinh tế của độc quyền và độc quyền
nhà nước trong nền kinh tế thị trường TBCN

Biểu hiện mới của độc quyền, độc quyền nhà nước trong điều kiện ngày
nay, vai trò lịch sử của chủ nghĩa tư bản
 4.1. Cạnh tranh ở cấp độ độc quyền
trong nền kinh tế thị trường

• 4.1.1. Độc quyền nhà nước và tác động của độc quyền
• 4.1.1.1. Nguyên nhân hình thành độc quyền và độc quyền nhà
nước
• * Độc quyền và nguyên nhân hình thành độc quyền
• Khái niệm: Độc quyền là sự liên minh giữa các doanh nghiệp
lớn, có khả năng thâu tóm việc sản xuất và tiêu thụ một số
loại hàng hóa, có khả năng định ra giá cả độc quyền và thu lợi
nhuận độc quyền cao
 * Nguyên nhân hình thành độc quyền

Sự phát triển của lực lượng sản xuất thúc

đẩy các tổ chức độc quyền

Do cạnh tranh

Do khủng hoảng sự phát triển của hệ

thống tín dụng
 * Giá cả độc quyền

Khi các tổ chức độc quyền xuất hiện, các tổ

chức độc quyền sẽ ấn định giá cả độc quyền
nhằm thu lợi nhuận độc quyền cao
Giá cả độc quyền có hai loại: giá cả độc quyền
thấp khi mua và giá cả độc quyền cao khi bán
Giá cả độc quyền cao = Chi phí sản xuất + lợi
nhuận độc quyền cao
Nguồn gốc của lợi nhuận độc quyền cao: Do
LĐ không công của CN trong các tổ chức độc
quyền, ngoài độc quyền, giá trị thặng dư của
các nhà tư bản bị phá sản…
 * Độc quyền nhà nước – nguyên nhân hình
thành và bản chất của độc quyền nhà nước

Độc quyền nhà nước

Là kiểu độc quyền
Trong nền kinh tế
trong đó nhà nước
Độc quyền nhà thị trường TBCN,
nắm giữ vị thế độc
nước mang tính độc quyền nhà
quyền trên cơ sở
phổ biến trong nền nước hình thành
duy trì sức mạnh
kinh tế thị trường trên cơ sở cộng
của các tổ chức độc
sinh …
quyền…
 * Nguyên nhân hình thành độc quyền nhà
nước trong nền kinh tế thị trường TBCN
TT và TTSX càng cao sinh ra những cơ cấu
kinh tế lớn đòi hỏi phải có sự điều tiết từ một
trung tâm SX và phân phối
Sự phát triển của PCLĐXH làm xuất hiện
một số ngành mới đòi hỏi nhà nước phải
đứng ra đảm nhiệm
Mâu thuẫn giữa tư bản và lao động trong xã
hội ngày càng cao đòi hỏi nhà nước phải
đứng ra xoa dịu
Xung đột giữa các quốc gia dân tộc ngày càng
tăng đòi hỏi phải có sự điều tiết các quan hệ
kinh tế quốc tế thông qua vai trò của nhà nước
 *Bản chất của CNTB độc quyền nhà nước

Sức
mạnh
của độc
quyền tư Bản chất của CNTBĐQ nhà nước
nhân
Thành một là sự kết hợp giữa sức mạnh của
thiết chế và độc quyền tư nhân với sức mạnh
thể chế của nhà nước tư sản thành một thiết
thống nhất chế và thể chế thống nhất nhằm
Sức bảo vệ lợi ích của các tổ chức độc
mạnh của quyền và cứu nguy cho CNTB
nhà nước
tư sản
 4.1.1.2. Tác động của độc quyền trong nền
kinh tế thị trường

Tác động tích cực

ĐQ tạo ra khả năng ĐQ tạo ra sức mạnh
ĐQ có thể làm tăng
to lớn trong việc kinh tế góp phần
NSLĐ, nâng cao
nghiên cứu và triển thúc đẩy nền kinh tế
năng lực cạnh tranh
khai các hoạt động phát triển theo
của bản thân tổ hướng sản xuất lớn
KHKT, thúc đẩy sự
chức độc quyền hiện đại
tiến bộ kỹ thuật
Tác động tiêu cực
Độc quyền xuất hiện làm cho cạnh tranh không
hoàn hảo gây nên những tiêu cực trong xã hội

Độc quyền có thể kìm hãm sự tiến bộ của kỹ thuật

theo đó kìm hãm sự phát triển kinh tế xã hội

Độc quyền xuất hiện bị chi phối bởi các nhóm lợi
ích …gây nên hiện tượng phân hóa giàu nghèo
4.1.2. Quan hệ cạnh tranh trong trạng thái
độc quyền
Những biểu hiện của cạnh tranh trong
trạng thái độc quyền
Cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với
các DN ngoài độc quyền

Cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với

nhau. Có nhiều hình thức thường kết thúc…
Cạnh tranh trong nội bộ các tổ chức độc
quyền mục đích giành lợi thế trong HT…
 4.2. Lý luận của V.Lênin về các đặc điểm kinh tế của
ĐQ và ĐQNN trong nền kinh tế thị trường TBCN

4.2.1. Lý Các tổ chức độc quyền có quy mô TT và TT tư bản lớn

luận của
V.Lênin về Sức mạnh của các tổ chức độc quyền do tư bản tài chính và
các đặc hệ thống tài phiệt chi phối
điểm kinh Xuất khẩu tư bản trở thành phổ biến
tế cơ bản
của ĐQ Cạnh tranh để phân chia thế giới là tất yếu giữa các tổ chức
độc quyền
Lôi kéo, thúc đẩy các chính phủ vào việc phân định khu vực
lãnh thổ ảnh hưởng là cách thức để bảo vệ lợi ích ĐQ
4.2.1.1. Tổ chức độc quyền có quy
mô tích tụ và tập trung tư bản lớn
Các hình thức tổ chức độc quyền

Từ những
năm 60 của
Sau đó các TK XX xuất
TCĐQ phát hiện một kiểu
triển theo hình liên kết mới:
thức liên kết Liên kết đa
dọc dưới HT ngành
Khi mới hình
thành các TCĐQ côngxóocxiom
hình thành theo sự
liên kết ngang
dưới các hình
thức: cácten…
4.2.1.2. Sức mạnh của các tổ chức độc quyền do
tư bản tài chính và hệ thống tài phiệt chi phối
Sự phát triển của TBTC dẫn đến sự hình thành một nhóm nhỏ những
nhà TB kếch xù gọi là tài phiệt chi phối toàn bộ đời sống KT – CT trong
XHTB (hay đầu sỏ tài chính, trùm tài chính)
Chế độ tham dự: Chế độ khống chế của công ty lớn với tư cách là công
ty mẹ với các công ty con thông qua số lượng cổ phiếu khống chế

Công
ty cháu
Các
công
ty Công ty
con mẹ nắm
cổ phiếu
khống
chế
4.2.1.3. Xuất khẩu tư bản trở thành phổ biến
Các hình thức xuất
Khái niệm Nguyên nhân khẩu tư bản

• Mang tư • Xuất khẩu • XKTB

bản ra tư bản do dưới hình
nước hai thức đầu
nguyên tư
ngoài nhân chủ • XKTB
đầu tư yếu dưới hình
thức sở
hữu
Mục đích của xuất khẩu tư bản
 4.2.1.4. Cạnh tranh để phân chia thị
trường thế giới là tất yếu giữa các tập
đoàn độc quyền

Xuất khẩu
tư bản đòi
hỏi có thị Sự cạnh tranh khốc liệt tất yếu
trường V.Lênin dẫn đến xu hướng thỏa
nhận xét: hiệp…từ đó dẫn tới sự hình
“Bọn TB thành các tổ chức độc quyền
chia nhau
TG…để quốc tế dưới dạng: Các
Thị trường kiếm lời” ten…quốc tế.
nước
ngoài có ý
nghĩa
4.2.1.5. Lôi kéo, thúc đẩy các chính phủ vào việc
phân định khu vực lãnh thổ ảnh hưởng là cách
thức để bảo vệ lợi ích độc quyền
4.2. Lý luận của V.Lênin về …CNTBĐQ nhà
nước trong nền kinh tế thị trường TBCN

4.2.2. Lý Sự kết hợp về nhân sự giữa

luận của tổ chức ĐQ và nhà nước
V.Lênin về
Sự hình thành và phát triển
đặc điểm sở hữu nhà nước
kinh tế của
ĐQNN trong ĐQNN trở thành
CNTB công cụ để nhà nước
điều tiết nền kinh tế
 4.3. Một số biểu hiện mới của ĐQ, ĐQNN trong
điều kiện ngày nay, vai trò lịch sử của CNTB
Xuất hiện nhiều tổ chức độc quyền lớn
hơn
4.3.1.1. Biểu
hiện mới của ĐQ cũng xuất hiện ở những nước đang
4.3.1. phát triển
tích tụ và tập
Những trung TB Sự xuất hiện của các doanh nghiệp vừa
biểu và nhỏ bên cạnh các công ty đa quốc
hiện Sự xuất hiện
gia
mới của nhiều Các DN vừa và nhỏ dễ dàng thay đổi
của độc doanh nghiệp
vừa và nhỏ bên Biểu hiện của sự phát triển tập trung
quyền bên cạnh xu hướng phi tập trung
cạnh các công
ty xuyên quốc Đây là một hình thức mang tính hiệu
gia là do: quả
4.3.1.2. Biểu hiện về vai trò của tư bản tài
chính trong các tập đoàn độc quyền
Từ cuối TK XX đến nay, TBTC đã có sự thay đổi
và những biểu hiện mới:
Sự biến đổi phạm vi Cơ chế tham dự của
liên kết và tham TBTC cũng có nhiểu
nhập vào nhau được Nội dung liên kết đa biến đổi
mở rộng ra nhiều dạng hơn, tinh vi hơn
ngành dưới các hình và phức tạp hơn Hình thành các tập
thức tổ hợp đa đoàn, các ngân hàng
dạng… đa quốc gia…
4.3.1.3. Biểu hiện mới của xuất khẩu tư bản
Thứ nhất: Thay đổi về luồng tư bản xuất khẩu:
Trước kia – giờ đây…

Thứ hai: Chủ thể xuất khẩu tư bản cũng có thay

đổi lớn: Trước – giờ

Thứ ba: Hình thức xuất khẩu tư bản rất đa dạng,

có sự đan xen giữa xuất khẩu tư bản và xuất
khẩu hàng hóa.
Thứ tư: Sự áp đặt mang tính thực dân trong xuất
khẩu tư bản đã được gỡ bỏ dần và nguyên tắc cùng
có lợi trong đầu tư được đề cao.
1.3.1.4. Biểu hiện mới của sự phân chia thị
trường thế giới giữa các liên minh độc quyền
Xu hướng QTH,
TCH ngày càng tăng
bên cạnh xu hướng
khu vực hóa nền
Sức mạnh và kinh tế Hình thành liên
phạm vi bành minh kinh tế khu
trướng của các vực: EU, NAFTA,
Cty xuyên QG ASEAN…các liên
tăng lên… minh khu vực…
4.3.1.5. Biểu hiện mới về sự phân chia lãnh thổ ảnh
hưởng dưới sự chi phối của các tập đoàn độc quyền
Sự phân chia thế giới về lãnh thổ giữa các cường
quốc tư bản vẫn tiếp tục dưới những hình thức cạnh
tranh và thống trị mới

Vào nửa cuối thế kỷ XX các cường quốc tư bản vẫn

tranh giành phạm vi ảnh hưởng bằng cách thực hiện
“chiến lược biên giới mềm”…

Sang thế kỷ XXI vẫn tiềm ẩn nguy cơ chạy đua vũ

trang…sự phân chia lãnh thổ được thay bằng chiến
tranh thương mại, màu da, sắc tộc…
4.3.2. Biểu hiện mới của độc quyền nhà nước
dưới chủ nghĩa tư bản
4.3.2.1. Những biểu hiện mới về cơ chế
quan hệ nhân sự

4.3.2.2. Những biểu hiện mới về sở hữu

nhà nước

4.3.2.3. Biểu hiện mới trong vai trò công cụ

điều tiết kinh tế của độc quyền nhà nước
 4.3.3. Vai trò lịch sử của CNTB

4.3.3.1.Vai Thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển

trò tích cực nhanh chóng
của CNTB
Thực hiện xã hội hóa sản xuất

Chuyển nền sản xuất nhỏ thành nền sản

xuất lớn hiện đại
4.3.3.2. Những giới hạn phát triển của CNTB

Mục đích phát triển của nền sản xuất TBCN vì lợi ích
của thiểu số giai cấp TS. Sự phát triển của CNTB gắn
liền với áp bức bóc lột người lao động
CNTB đã và đang tiếp tục gây ra chiến tranh và xung
đột nhiều nơi trên thế giới với mục đích tranh giành thị
trường, thuộc địa đã để lại những hậu quả nặng nề
Sự phân hóa giàu – nghèo trong lòng các nước tư bản có
xu hướng ngày càng sâu sắc.
 4.3.2. Vai trò, hạn chế và xu hướng
vận động của CNTB

4.3.2.1. Xu hướng vận động của CNTB

Những thành tựu và hạn chế của CNTB bắt nguồn từ

mâu thuẫn cơ bản của CNTB: Mâu thuẫn giữa tính
chất và trình độ XHH ngày càng cao của
LLSX><QHSH tư nhân TBCN về TLSX

CNTB sẽ tiêu vong và bị thay thế bằng PTSX

mới – PTSX Cộng sản chủ nghĩa
 Tài liệu tham khảo

1. Giáo trình môn Những nguyên lý cơ

bản của chủ nghĩa Mác - Lênin

2. Giáo trình môn kinh tế chính trị

3. Bài giảng của giảng viên

Xin trân trọng cảm ơn các em đã chú ý
lắng nghe!