ktüel

Mart - Nisan 2015 / 44 / 13 TL / Kıbrıs 15 TL

Özgürlükten

7876$./,ï$
HAYVANLAR

0òVòU·òQ.HGL0XP\DODUò
Anadolu Arkeoloji ve Kültürel Miras
Enstitüsü Gaziantep’te Kuruluyor... 44
ISSN 1307-5756

9 771307 575003

2 Aktüel Arkeoloji

YENİKAPI’NIN ATLARI - HAYVAN SEMBOLİZMİ VE MİTOLOJİSİ - HAYVANIN EVCİLEŞTİRİLMESİ - MAĞARA RESİMLERİ

Aktüel Arkeoloji 3
Editörden... ktüel

Türkiye ve Arkeoloji Enstitüsü ?

1- Osman Hamdi Bey’den beri Anadolu’da arkeolojinin yaklaşık 110 yıllık bilimsel bir geçmişi
var. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile birlikte yurtdışına arkeoloji eğitimi alması için gönde-
Dergisi
rilen ilk kuşak arkeologların ardından bugün dördüncü kuşak üniversitelerde öğretim görevlisi.
Dördüncü kuşakla birlikte arkeoloji, nitelik ve nicelik bakımından önemli ölçüde yetişmiş insan AKTÜEL ARKEOLOJI BASIN
YAYINCILIK TURIZM ORG. LTD. ŞTI
kaynağına sahip. www.aktuelarkeoloji.com.tr
2- Anadolu, insanlık tarihinin neredeyse tüm safhalarını zengin bir biçimde içinde barındıran bir Yazı İşleri Müdürü Murat NAĞIŞ
coğrafya. Bu coğrafyada 15 milyon yıllık fosil yatakları da var, Bizans ve Osmanlı kalıntıları da... muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr

Yani uygarlık tarihi açısından çok önemli bir kültür tabakalanmasına sahip. Özellikle kendine has Yayın Koordinatörü Ayşe TATAR
aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr
kültürel dokuları, dünyada Anadolu’nun diğer benzerlerinden birkaç adım öne çıkmasına neden
oluyor. Örneğin: Hitit, Likya, Karya ve Urartu gibi uygarlıkların geride bıraktıklarının ne Mısır’da Editör Deniz GENCEOLU
denizgenceolu@aktuelarkeoloji.com.tr
ne İtalya’da ne de Yunanistan’da bir örneği var.
Görsel Yönetmen İsmail YILDIZ
3- Türkiye’de Japon – Amerikan – İngiliz – Hollanda – Fransız – Alman Avusturya gibi doğrudan grafik@aktuelarkeoloji.com.tr
“Anadolu Araştırmaları” Enstitüsü olarak uzun yıllardır faaliyet gösteren kurumlar var. Bunla- Fotoğraf Editörü Aykan ÖZENER
rın bir kısmı kendi ülkelerinin Dışişleri Bakanlığına bağlı olarak çalışıyor. Yani neredeyse tüm fotograf@aktuelarkeoloji.com.tr
Avrupa’da Anadolu’yu araştıran bir enstitü var. Bilişim Danışmanı JBM İnteractive
internet@aktuelarkeoloji.com.tr
4- Türkiye’de son yıllarda Akdeniz Araştırmaları Enstitüsü, Kilikia Sualtı Araştırma Enstitüsü ve
Sualtı Arkeoloji Enstitüsü gibi bölgesel çalışan bazı enstitüler kuruldu. Ayrıca Koç Üniversitesi Asistan Özge DEMİRCİ
ozgedemirci@aktuelarkeoloji.com.tr
bünyesinde kurulan ANAMED ise enstitü kapasitesiyle çalışan önemli kurumlardan.
Çeviriler Ayşe TATAR
Deniz GENCEOLU

Nasıl Bir Arkeoloji? ARKEOLOJİ TRAVEL

www.aktuelarkeolojitravel.com
Öncelikle arkeolojik zenginliği, uzun bir bilimsel tarihi ve yetişmiş insan yapısı göz önüne
alındığında Anadolu’da neden çok daha önce ulusal ve uluslararası bir arkeoloji enstitüsü- Turizm Projeleri
info@aktuelarkeolojitravel.com
nün kurulmadığı konusu üzerinde uzun uzun tartışılması gereken bir konu.
Türkiye’nin arkeoloji sorunlarına bakarsak birkaç başlıkta şöyle toparlayabiliriz. ARKEOLOJİ DÜKKANI
www.arkeolojidukkani.com
1- Arkeoloji ve kültürel mirasa yönelik Türkiye’nin bir kültür politikasının olmaması.
Proje Koordinatörü Gülfem ORANER
2- Modern çağ ve inşaata dayalı büyüme karşısında arkeolojik alanların kamu ve özel sektör tarafından gulfemoraner@arkeolojidukkani.com
her gün yok edildiği gerçeği.
AKTÜEL ARKEOLOJİ YAYINLARI
3- Sit alanı kavramının belirsiz ve değişikliğe açık olması. Yani 1. Derece sit alanları korunur ama 3. De- www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
rece sit alanlarına istenen yapılabilir. Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar
Prof. Billie Jean Collins, Prof. Linda Kalof, Prof. Nerissa Russell,
4- Arkeolojik alanların korunması için arazi teşkilatlanmasının olmaması. Prof. Dr. Oğuz Tekin, Prof. Salima Ikram, Prof. Dr. Vedat Onar, Doç. Dr. Ali Umut
Türkcan, Yrd. Doç. Dr. Altan Armutak, Yrd. Doç. Dr. Gülçin İlgezdi Bertram,
5- Arkeoloji bilgi bankasının olmaması. Yani 50- 60 yıl önceki kazı ve araştırma çalışmalarının görsel ve Yrd. Doç. Dr. Hasan Peker, Dr. Benjamin S. Arbuckle, Deniz Gezgin,
Firdevs Sayılan
yazınsal arşivi yok. Kısaca bilginin kaybolması...
Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü,
6- Yetişmiş insan kaynaklarının değerlendirilememesi. British Museum, Gaziantep Büyükşehir Belediyesi

7- Koruma Kurullarının Koru’ma’ma Kurulu olarak çalışması. Kapak Görseli

Mumyalanmış buzağı. Teb, Mısır, British Museum, Londra
8- Arkeolojik alanların kazılması yeterli bütçelerin olmaması, hep kısıtlı ve küçük bütçeler ile çalışılması.
Yönetim Yeri
9- Laboratuvar ve analizlerin Türkiye’de yapılamaması, analiz için örneklerin yurt dışına gönderilmesi... Şehit Muhtar Mah. İstiklal Caddesi Bekar Sokak No: 18 Kat: 4
34440 Beyoğlu İstanbul - TÜRKİYE (+90) 212 244 25 02
Ve daha birçoğu... www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.arkeolojidukkani.com
info@ aktuelarkeoloji.com.tr
Gaziantep Anadolu Arkeolojisi ve Kültürel Miras Enstitüsü yukarıdaki sorunlara ne kadar cevap
verecek ve bu sorunların önünü açarak Anadolu Arkeolojisini nasıl hem bilimsel zemin oturta- ISSN 1307 5756
cak hem nasıl korumaya alacak hem de insanı yanına nasıl katacak soruları ise henüz belirlenmiş
Dağıtım YAYSAT
değil. Başlanan iş saygıya değer ve biz de bunu göstermek için tanıtım toplantısına katıldık.
Basım Yeri
Umudumuz; hedefleri çok iyi belirlenmiş güçlü ama bu gücü insanlara ve kazılara karşı değil, Stil Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
projeler ve hedeflere doğru yönlendirmiş, herkesin içinde olacağı ve destekleyeceği bir kurum www.stil.com.tr
İbrahimkaraoğlanoğlu Cad. Yayıncılar Sok. Stil Binası
olarak gelişecek olan bir arkeoloji enstitüsü. Başlangıç takdire değer! Devamının şekillenmesinde Seyrantepe 4. Levent İstanbul
geniş tabanlı bir danışma kurulu olması ve birçok farklı kesimin fikri, talepleri ve hedeflerinin Tel: (+90) 212 281 92 81
göz önünde tutulması, Anadolu Arkeoloji Enstitüsüne büyük bir güven sağlayacak ve Anadolu Yazıların tüm sorumluluğu yazarlara aittir. Derginin Dili Türkçedir 2 aylık
Arkeolojisi için yeni bir dönem olacaktır. süreli yayınlanır, basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kültür Sanat Arkeoloji,
konularında yayınlanır. Yayın çalışmaları ve yönetim- idari çalışmalar kişilerin
MURAT NAĞIŞ gönüllü katılımı ile gerçekleşmektedir. “Aktüel Arkeoloji Dergisi’nin yayın
projesi TÜPRAŞ’ın desteği ile sürdürülmektedir”

4 Aktüel Arkeoloji
 İÇİNDEKİLER
8 HABERLER
Hellenikos Philologikos Syllogos
Yazıtlar Corpus’u
Kanlıtaş Höyük
Hayvan Mitosları
24 ALTAN ARMUTAK
Özgürlükten Tutsaklığa Hayvan
Her şey hayvanın evcilleştirilmesiyle başlar. İlk kez insan ve
köpek arasında Neolitik Dönemde kurulan bu çok yönlü ilişki,
tarihsel süreçte daha da karmaşıklaşarak günümüze ulaşır.
36 LINDA KALOF
Paleolitik Mağara Sanatında Hayvan
İnsanın diğer hayvanlarla olan ilişkisi, sanatın her döneminde
yerini almıştır ancak insanın hayvana duyduğu önem,
Paleolitik mağara sanatında olduğu kadar hiçbir dönemde
daha etkileyici bir biçimde ortaya çıkmamıştır.
46 BENJAMIN S. ARBUCKLE
Hayvan Sembolizmi
Hayvan, insanlık deneyiminin onunla birlikte var olan,
ayrılmaz bir parçasıdır. Tarih boyunca evcil hayvan
olarak insan yaşamın bir parçası olan hayvanlar, eğlence
amaçlı da kullanılmış, ayrıca dinî inanç ve uygulamalarda
merkezi roller oynamışlardır.
56 GÜLÇİN İLGEZDİ BERTRAM
Anadolu’da Hayvan Evcilleştirme
Hayvan ve bitkilerin evcilleştirmesi, insanlık tarihinin en
önemli gelişmelerinden biridir. Günümüzde insanları
hayvanları evcilleştirmeye iten nedenlerin çevresel
faktörler, nüfus, kültürel seçimler gibi çeşitli nedenleri
olduğu düşünülür.
68 NERISSA RUSSELL
Çatalhöyük’te Hayvan
İnsan, bitki ve hayvanları evcilleştirdikçe doğayı farklı bir biçimde
algılamaya başlamış, ilk defa yabani ve evcil kategorilerini yaratmış, ilk
defa hayvanlara ve araziye sahip olunabilecek şeyler olarak bakmıştır.
80 SALIMA IKRAM
Antik Mısır’ın Hayvan Mumyaları
İnsan mumyalarının uzun zamandır bilinmesine ve insanlığı derinden
etkilemesine rağmen, hayvan mumyalarına karşı olan ilgi yeni gelişen
bir olgudur.
90 BILLIE JEAN COLLINS
Hitit Dünyasında Hayvanlar
Hititlere yasaları hayvan dünyasını iki değişik grupta toplamıştı:
Suppala yani insan kontrolünde yaşamış evcilleştirilmiş hayvanlar ve
Huitargimras “arazi hayvanı” yani insanların yaşadığı yerlerden uzakta,
insan kontrolünde olmadan yaşayan yabani hayvanlar.
102 VEDAT ONAR
Köpekler
İnsan ve köpek arasındaki ilişki, farklı yönde gelişen ve en ilgi çekici
ilişki olmuştur. Bu birliktelik, acaba köpeklerin bir isteği mi yoksa
insanoğlunun bir çabası sonucu mu oluşmuştur?
110 VEDAT ONAR
İstanbul’un Atları
Roma İmparatorluğu’nda olduğu gibi Bizans İmparatorluğu’nda da
atlar süvari, binicilik, araba yarışı ve nadiren de araba çekme işlerinde
kullanılmıştır.
118 OĞUZ TEKİN
Kedi: Bir Zamanlar Tanrıydılar
Kedinin yeryüzünde ilk ortaya çıktığı tarihi kesin olarak söylemek
mümkün olmasa da, bu tarih binlerce yıl öncesine götürülebilir.
Aktüel Arkeoloji 5
6 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 7
8 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 9
 Mayıs’ta cemiyeti faaliyete geçirmişlerdir. Derne-
ğin kurucuları arasında Aleksandros Zoeros Paşa,
Aleksandros Karatheodori (Karatodori) Paşa,
Spyridon Maurogenios (II. Abdülhamit’in dokto-
ru), Aleksandros Maurogenios (Sypridon’un oğlu),

Hellenikos Konstantinos Kalliadis (Babıâli Basın Bürosu Di-

rektörü), Herokles Vassiadis (doktor ve edebiyat-
çı) ile Aristeides Palaiologos (İstanbul’daki Yuna-

Philologikos nistan Büyükelçisi) gibi isimler yer alır. Böylece Ὁ

Ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἑλληνικὸς Φιλολοηικὸς
σύλλογος adıyla kurulan bu yeni dernek, Osmanlı
İmparatorluğu’nda yaşayan Rumların eğitim ve en-

Syllogos telektüel hayatında önemli bir rol oynamaya başlar.

Derneğin amacı, bilim ve eğitim konusundaki ça-
lışmalardır. Bu nedenle derneğin çalışma alanı içine

Yazıtlar Helen kültürü ve edebiyatının yanı sıra ticaret, tıp,

fizik, biyoloji ve arkeoloji gibi birçok türden alan
girmiştir. Kurulduktan sonra dernek, çok güçlü bir

Corpus’u eğitim gücü olmuştur. Çeşitli konularda araştırma-

ları artırmak için ödüller vermiş; okullar kurmuş ve
onları desteklemiştir. Kuruluşundan itibaren, kütüp-
hane ve yayın hayatına da önem veren dernek, ilk

S
Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü
yıllarda 1.900 ciltten oluşan bir kütüphane oluştur-
muştur. İçinde elyazması na-
una ve İnan Kı- dide eserlerin de bulunduğu
raç Vakfı İstan- bu önemli kitaplık ve arşiv,
bul Araştırmaları 25 Mayıs 1870’de Beyoğlu
Enstitüsü Semavi yangınında kül olmuş; ancak
Eyice Kitaplığın- 1873’te üyelerinin girişimiyle
da, Hellenikos Philologikos Galatasaray’da bir başka bina-
Syllogos, diğer bir deyişle ya taşınarak yeni bir kütüpha-
Hellen Edebiyat Derneği adlı ne oluşturulmuştur. Dernek,
bir cemiyet tarafından kayıt I. Dünya Savaşı’nın başlama-
altına alınmış, MÖ 4. - MS 10. sıyla birlikte, gücünü ve üye-
yüzyıllar arasına tarihlenen, lerini kaybetmeye başlamış ve
içinde yaklaşık 1.270 yazıtın küçülmüştür. Savaşın sonla-
yer aldığı önemli bir elyazma- rında ise politikaya karışmış-
sının nüshası bulunmaktadır. tır. Politikaya karışan dernek
19. yüzyılın sonuna doğru, üyeleri, 1922 yılının sonuna
Anadolu ve Trakya’da eğitim, doğru İstanbul’u terk etmiş-
fikir hayatı ve kültürel konu- ler ve Syllogos yeni kurulan
larda birçok dernek kuruldu- Türkiye Cumhuriyeti tarafın-
ğu bilinir. 1870’lerde sadece dan kapatılmıştır. Yaklaşık 50
İstanbul’da bu tür derneklerin bin kitap olduğu düşünülen
sayısı otuzdur. Bunların içinde en önemlisi Helleni- kütüphanesi ise başta Ankara’da yeni kurulan Türk
kos Philologikos Syllogos Konstantinoupoleos’dur. Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu ve Milli Kütüpha-
3 Mart 1861 yılında doktor, avukat, edebiyatçı ve ne olmak üzere, İstanbul’daki Süleymaniye Kütüp-
Osmanlı paşalığı yapmış önde gelen İstanbul Rum- hanesi ile farklı birçok kütüphaneye dağıtılmıştır.
ları bir araya gelerek bir eğitim cemiyeti kurulması Günümüzde ise, kütüphaneye ait birçok kitap, arşiv
konusunda görüşme yapmışlar ve bu toplantıdan belgesi, elyazmasının akıbeti ve yeri tam olarak bili-
bir ay sonra, bu derneği kurmaya karar vererek, 4 nememektedir.

10 Aktüel Arkeoloji
Syllogos, 1863–1914 yılları arasında ΕΛΛΕΝΙΚΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ adlı bir dergi de ya-
yımlar. Sadece 23 sayı yayımlanabilen dergide; ede-
biyat, eğitim, ekonomi, felsefe, coğrafya, tarih ve
arkeoloji gibi konulara yer verilmiştir. Bu 23 cildin
bazılarında, günümüzde artık birçoğu kaybolmuş
veya yıkılmış antik yapılara ve yazıtlara ilişkin araş-
tırmalar da mevcuttur. Syllogos üyeleri yalnızca söz
konusu dergiyi çıkarmakla kalmamışlar, bir seri ha-
linde A. Mordtmann, Molybdoboulla ton Komne-
non (Hellenikos Philologikos Syllogos Konstantino-
upoleos 13, Suppl.) gibi önemli monografik eserler
de yayımlayarak, o günkü Osmanlı coğrafyası içinde
yer alan arkeolojik ve tarihi eserlere daha fazla yer
vermeye çalışmışlardır. Sadece arkeolojik anıtları
veya tarihi eserleri kayıt altına almakla kalmamışlar,
aynı zamanda yazıtları da envanterlemişlerdir. Bun-
lardan biri, günümüzde belki de tek kopyası olan ve
İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Bizans Araştırma-
ları Bölümü Semavi Eyice Kitaplığına kayıtlı, 1270
yazıttan oluşan bir elyazmasının nüshasıdır. Syllogos
Kütüphanesine ait diğer eserlerin günümüzde artık
ulaşılamaz olduğu varsayılırsa, bu elyazmasının ne
denli önemli olduğu açıkça ortadadır.
Söz konusu elyazması, Prof. Dr. Semavi Eyice ta-
rafından 20. yüzyılın ortalarında İstanbul’daki bir
sahafta keşfedilmiş ve uzun yıllar şahsi kitaplığında
korunmuştur. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü-
nün Prof. Dr. Eyice’nin kitaplığını satın almasıyla
birlikte, elyazması enstitünün Bizans Araştırmala-
rı Bölümüne kazandırılmıştır. Enstitü ile ortaklaşa
bir proje geliştirme kararının ardından, elyazması
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Sami Öztürk (Mimar Sinan
Güzel Sanatlar Üniversitesi) ve Yrd. Doç. Dr. Filiz
Dönmez-Öztürk (Marmara Üniversitesi) tarafından
incelenmiş, ilk etapta birçoğu Hellence olmak üze-
re, Latince ve İbranice yazıtların 19. yüzyıl Osmanlı
İmparatorluğu’nun o günkü coğrafyası içinde yer
alan, batıda Illyria (Arnavutluk), Köstence (Roman-
ya), Oniki Adalar ve doğuda Suriye’nin de dâhil ol-
duğu bölgelerden kayıt altına alındığı saptanmıştır.
Nadir de olsa, bazı yazıtlar Hellence-İbranice gibi
çift dillidir. Bunun yanı sıra, yazıtlar zamansal olarak
Geç Klasik-Erken Hellenistik Dönemden Ortaçağın
içlerine kadar uzanmakta; konu olarak da büyük bir
çeşitlilik göstermektedir. Örneğin, Hellenistik Pon-
tos ve Trak kralları onuruna yapılmış yazıtlar, kent
devletlerinin dekretleri, Hellenistik kararnameler,
Roma imparatorları için yapılan onurlandırma ya
da kararnameler, kent için onurlandırmalar, mimari
yazıtlar, tanrı ve tanrıçalar için yapılan adak yazıt-
ları, mezar yazıtları ve şiir gibi her türden konuyu
kapsayan zengin bir içeriğe sahiptir.
Söz konusu yazıtların bir kısmının 19. ve 20. yüzyı-
lın önemli yazıt corpusları başta olmak üzere, çeşitli
kitap ve dergilerde yayımlandığı anlaşılmış; ancak,
yayımlanmayan yazıtlar olduğu da tespit edilmiştir.
Bu nedenle, ilk olarak elyazmasında yer alan yazıt-
ların her birinin kütüphane çalışmasıyla kontrolden
geçirilerek hangisinin yayımlanmış, hangisinin ya-
yımlanmamış olduğu belirlenecektir. Bu değerli
koleksiyona önem kazandıran noktalardan biri,
yayımlanmamış yazıtlar içermesi; diğer bir nokta
ise günümüzde artık çoğu kaybolmuş birçok yazıta
ait eldeki nadir belgelerden biri olmasıdır. Nitekim
elyazmasında yer alan ve daha sonra yayımlanmış
yazıtların bir kısmı incelenip, karşılaştırmalar yapıl-
dığında, addendum ya da corrigendum yapılması
gereken durumlar olduğu görülmüştür. Dolayısıyla
söz konusu proje, yayımlanmamış yazıtların bilim
dünyasına kazandırılmasından başka, daha önceki
araştırmacılar tarafından eksik yahut hatalı olarak
yayımlanmış yazıtların revizyonu ve yeniden değer-
lendirilmesine de olanak sağlayacağı için ayrıca bir
öneme sahiptir.

** Elyazmasının araştırılması ve sonuçlarının bilim dünyasıyla paylaşılması için Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü yönetiminde, Yrd. Doç. Dr.
Hüseyin Sami Öztürk (MSGSÜ) ile Yrd. Doç. Dr. Filiz Dönmez-Öztürk (MÜ) başkanlığında 2013 yılı Haziran ayından itibaren Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araş-
tırmaları Enstitüsü, Hellenikos Philologikos Syllogos Yazıtlar Corpusu adlı bir proje başlatılmıştır. Bu projeyi kabul edip, çalışmamıza olanak ve her türlü desteği sağlayan
Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsüne teşekkür ederiz.

Aktüel Arkeoloji 11
ArkeoHaber
Anadolu Arkeolojisi ve Kültürel Miras Enstitüsü
100 yıllık bekleyişin ardından Gaziantep’te kuruluyor...
G
aziantep Belediyesi, Türkiye arkeoloji
camiasının 100 yıllık bekleyişine çare ol-
mak için son bir yıldır Avrupa Birliği ile
Gaziantep arasında mekik dokuyor.
Zenginliğin herkese göre değişebileceği-
ni ifade eden Şahin, bazılarına göre petrolün, bazılarına
göre doğalgazın, bazılarına göre ise altının zenginlik ol-
duğunu ifade ederek, “Aslında insan mutluluğu dediği-
miz şey geçmişine sahip çıkmaktır. Bir medeniyet proje-
siyle toprağın altındaki geçmişi iyi analiz etmek, kültürel
mirasa sahip çıkmaktır. Bu bakımdan çok zengin bir top-
rak üzerindeyiz. Anadolu’nun bereketi işte bu topraklar-
da, Fırat’ta, Zeugma’da ve Mezopotamya’da değer bulmuş”
şeklinde konuştu.
12 Aktüel Arkeoloji
Yaklaşık bir yıl önce arkeolog ve kazı başkanlarının kendi-
sine bir enstitü kurulması yönünde taleplerde bulunduğu-
nu aktaran Başkan Şahin, Gaziantep’te 5 antik kentin bu-
lunduğunu, aynı zamanda Gaziantep’in Şanlıurfa, Mardin,
Adıyaman, Hatay, Kahramanmaraş ve Kilis gibi çevre kent-
lerle birlikte bölgesel bir hazine oluşturduğunu söyledi.
Zeugma’dan çıkartılan eserlerin 50 katının da toprak al-
tında bulunduğunu aktaran Şahin, Zeugma’nın yanı sıra
Karkamış, Yesemek ve Doliche (Dülük Baba Tepesi) antik
yerleşimlerindeki kazı çalışmalarının da devam ettiğini
ifade etti.
Bütçesinin yüzde 77’lik kısmı (10 milyon Euro) Avrupa
Birliği fonundan karşılanacak olan enstitünün, yaklaşık
3 yıl içerisinde tamamlanması planlanıyor. Gaziantep
Büyükşehir Belediyesi, Avrupa Birliği Bakanlığı, Kültür
ve Turizm Bakanlığı tarafından enstitünün kurulmasına
yönelik her türlü desteğin verileceğini bildiren Şahin,
enstitünün bilimsel yapısına ve işleyişine karışmayacak-
larını, belediye olarak tüm sorumluluğu bilim insanlarına
devredeceklerini açıkladı. Kurulacak olan enstitünün ya-
pısı ve içeriği, önümüzdeki aylarda toplanacak olan geniş
katılımlı bir bilim kurulu ile şekillenecek. Bu süre içeri-
sinde yapılacak en önemli çalışma ise enstitü binasının
kurulması olacak.
Aktüel Arkeoloji 13
ArkeoHaber

KANLITAŞ FRİGYA’DA
TARİH ÖNCESİ
HÖYÜK YENİ İZLER
Mermer bileziklerle birlikte bulunan keskiler, vurgaçlar ve özel delici aletler üretim
sürecinin her aşamasını yansıtmakta, Kanlıtaş Höyük’ün Kalkolitik Dönemde mermer
bilezik işlemede özelleşen bir merkez olduğunu ortaya koymaktadır.
ortasında yükselen, bağımsız kayalığa yaslanan,
yaslandığı bu kayalıktan itibaren genişleyerek,
eteklerindeki tarla arazileri üzerinde konuşlanan
bir yerleşmedir. Höyük, bu yerleşim şekli ile Eskişe-
hir Orman Fidanlığı, Asmainler, Keskaya gibi diğer
Kalkolitik Dönem Porsuk yerleşimlerinin içinde
bilinen en geniş ve en iyi korunmuş yerleşmedir.
Kanlıtaş Höyük, ilk olarak Prof. Dr. Turan Efe’nin
1988-1992 yılları arasında Eskişehir, Bilecik, Kütah-
ya illeri arasında gerçekleştirdiği yüzey araştırma-
sı çalışmaları sırasında saptanmıştır. Daha sonra,

G
Ali Umut TÜRKCAN 1992-1995 yılları arasında Eskişehir Arkeoloji Mü-
zesi ile ortaklaşa yürütülen Eskişehir Orman Fidan-
üneyde Kütahya’dan doğarak kuzeye
lığı Höyüğü kazıları ile bu bölgede Kalkolitik Döne-
ve Eskişehir Ovası’na ulaşan Porsuk
me ait Porsuk kültürü adında yeni kültürün varlığı
Çayı, meyilli arazisi ile Yukarı Porsuk
ortaya konmuştur. Anadolu’da daha önce bilinme-
Vadisi’nde çağlayarak doğuya dönen
yen bir çanak çömlek grubunun saptanması ile ar-
ve Polatlı’da Sakarya’ya kavuşan 250
keoloji yazınına geçirilmiş ve daha sonra Eskişehir
Kanlıtaş kilometrelik uzunluğu ile Anadolu’nun önem-
Höyük üretim Orman Fidanlığı kazıları ile ortaya çıkan bulguların,
li akarsu havzalarından biridir. Bu havza önemli
aşamasındaki Balkanlar’daki Erken Kalkolitik Vinça kültürünün
mermer bilezik yabani bitki ve hayvan türlerinin bol bulunduğu
parçaları şekillenmesinde etkili olduğu ortaya konmuştur.
besin kaynakları, ekilebilen sulak vadi yatakları ve
Höyükte bulunan arkeolojik malzemenin genel
hammadde kaynakları açısından zengindir. Por-
değerlendirmesinde, burada en erken MÖ 6. binyıl
suk Çayı’nın geçtiği bölgelerde yoğun tarihöncesi
sonu Erken Kalkolitik Dönemden başlayarak kesin-
dönem yerleşimleri kurulmuş, Neolitik ve Erken
tisiz olarak Orta Kalkolitik, Geç Kalkolitik, İlk Tunç
Kalkolitik dönemlere ait olanları özellikle Yukarı
Çağının sonuna kadar yaklaşık 3 bin seneye ulaşan
Porsuk Vadisi’nde konumlanmıştır. Bir kayaüstü
bir yerleşimin varlığı saptanmıştır.
yerleşimi olarak Kalkolitik Dönem Porsuk kültü-
rünün en iyi korunmuş ve olasılıkla en büyük yer-
leşmesi olan Kanlıtaş Höyük’te yürütülen bilimsel
çalışmaların amacı, bu dönemde Kuzeybatı Anado-
lu ve Orta Anadolu arasında kalan bölgede, MÖ 6.
ve 5. binyıllardaki kültürel yapının ve çevre ile olan
ilişkisinin ortaya çıkarılmasıdır.
Kanlıtaş Höyük, Eskişehir il merkezinin batısın-
da İnönü ilçesine bağlı Aşağı Kuzfındık köyünün
doğusunda yer alır. Daralan Kuzfındık Vadisi’nin

14 Aktüel Arkeoloji
Kanlıtaş Höyük’te başlayan sistematik kazıla-
rın Kuzeybatı Anadolu’nun az bilinen Kalkolitik
Dönemine, MÖ 6. ve 5. binyıllara ait tarihöncesi
Porsuk kültürüne ışık tutması hedeflenmektedir.
Kanlıtaş Höyüğü’nün Anadolu tarihöncesi kül-
türleri içinde sahip olduğu yer ve bu yerleşme-
nin kültür tarihimize yaptığı katkının anlaşılması
amacıyla ilk olarak 2008-2009 yıllarında gerçek-
leştirilen yüzey araştırması sırasında, Kanlıtaş
Höyüğü merkez alınarak yaklaşık 6 kilometre ya-
rıçapında, kuzeyde İnönü Ovası’nı da içine alacak
şekilde belirlenen bir alan yoğun bir şekilde taran-
mış ve belgelenmiştir.
2012 yılında haritalama ve jeoradar çalışmaları
yapılmıştır. Ankara Üniversitesi Yerbilimleri Uy-
gulama ve Araştırma Merkezinin gerçekleştirdiği
Yer Radarı (GPR) ile belirlenen alan, kazı öncesi
görüntülenmiş ve yapıların konumları ile höyük-
teki arkeolojik dolguların derinlik bilgileri anlaşıl-
maya çalışılmıştır.
Yüzey araştırmalarında elde edilen bilimsel bulgu-
ların daha da ileriye götürülmesi amacıyla başlatı-
lan kazı çalışmalarında (2013), höyüğün üst örtü-
sünün Kalkolitik Dönemden daha geç bir döneme
ait bulgular içermediği görülmüştür. Ancak tepe
kesiminde, yüzeyin hemen altında Kalkolitik Dö-
neme ait dolgular ve mimari öğelere ulaşılmıştır.
Yerleşmenin tepe kesiminde kayaların kesilerek
doğrudan mekânlar oluşturulduğu görülür. Etrafı-
nın yer yer kalın teras duvarları ile çevrelenmesi,
yerleşmenin beklediğimizden daha derin olduğu-
nu gösterir. İlk çalışmalarda üst dolgunun geniş
bir alanda küllü ve hatta toz halinde gelmesi, duvar
döküntülerinin üst kesimde dağılmamış bir görün-
tü vermesi en geç evrede yapıların bir yangınla terk
edildiği izlenimini verir. Özellikle bir alanda (N 15
açmasında) yüzey altında büyük bir fırın ve dü-
şerek üzerinde patlamış büyük bir boyunlu çöm-
lek ve buluntuların yoğunluğu yangın sürecinin
aniden ortaya çıkmış olabileceği görüşünü güç-
lendirmiştir. Bu evrede, bazı yerlerinde kuru taş
örgü üzerine yassı kumtaşları ile set yapılarak olası
bir kerpiç üstyapı ile yükseltilmiş duvarlara sahip
dörtgen planlı ve yamaçta ön avlusu olabilecek yapı
planları ortaya çıkarılmıştır. Düz olan tepe kesimi-
nin dış çemberinde duvarların, yerleşmenin eğimli
topografyasına oturdukları ve ana kaya uzantıları
üzerinde yapıldıkları söylenebilir. Bir diğer yan-
dan, bitişik yassı taşlarla kaplanan ve bazılarının
üzerinde net bir şekilde görülen direk delikleri ile
bir taş döşeme ele geçmiştir. Bu yerleşim örgüsü ile
Kanlıtaş Höyük’teki bu yerleşmenin komşusu Or-
man Fidanlığı yerleşmesi ile çağdaş olabileceği ve
yine kaya üstüne kurulan Orta Kalkolitik Dönem
Kapadokya Bölgesi Güvercinkayası (Aksaray) ile
benzer biçimde, kaya üstü bir yerleşme karakteri
gösterdiği ortaya çıkarılan sonuçlardandır.
Ayrıca, son dönem kazı çalışmalarında taş duvarlı
mekânların alt evresinde doğuya doğru uzanan taş
temelsiz kerpiç bloklardan yapılmış dörtgen yapı-
lar, farklı dokuda bir mimari ve dokunun olduğu-
nu ortaya koymuştur. Yan yana bulunan, birinde
küçük dörtgen depolama alanları ve diğerinde
bulunan ocak ile birbirine yakın büyüklükteki iki
kerpiç yapının, daha büyük bir yapının mekânsal
elemanları olduğu düşünülmektedir. Bu evrede,
Neolitik Orta Anadolu geleneğinde somutlaşan
bir mimari dokunun gelmesi dikkat çekicidir.
Yüzey araştırmaları esnasında da dikkati çeken Kanlıtaş Höyük
2013 kazı sezonu
bulgulardan bir tanesi, mermer malzemeden ya çalışmaları
Aktüel Arkeoloji 15

Kanlıtaş Höyük pılan halka biçimli bilezikler veya yapım aşamasını
2014 O17
gösteren düzinelerce disk olmuştur. Bunların çoğun-
açmasında ele
geçen başı kırık luğunun işlenme aşamasında bulunması, olasılıkla
pişmiş toprak kadın
yerleşmede bu malzemenin yerel olarak üretildiğine
heykelciği
işaret eder. Mermer buluntular ile beraber bulunan
yassı cilalı taş bir balta ile çeşitli boylarda keskiler ve
vurgaçlar, çeşitli ebatlarda öğütme taşlarının, işle-
me özelliklerinin her aşamasını yansıtması, Kanlıtaş
Höyük’ün Kalkolitik Dönemde mermer bilezik işle-
mede özelleşen bir merkez olduğunu ortaya koyar.
Kompakt içeriği olmayan levha şeklindeki mermer
hammaddenin İnönü ilçesinde yoğun olarak bulun-
ması, bu üretimin gerekçesi olarak görülebilir. Bu bul-
gulara dayanarak Anadolu’da bilinen en eski mermer
bilezik atölyesinin Kanlıtaş’ta olduğunu söyleyebiliriz.
Hacettepe Üniversitesinden Yrd. Doç. Dr. Neyir
Kolankaya-Bostancı’nın ilk gözlemleri ışığında, Kan-
lıtaş Erken Kalkolitik Çağ yontmataş endüstrisi başta
çakmaktaşı olmak üzere çört, opal, kuvars ve radyo-
larit gibi yerel kayaçların kullanıldığı bir endüstri ola-
rak yorumlanmıştır. Çeşitli tipte kayaçların taş alet
üretiminde kullanılmış olması bölgenin değişik kayaç
tipleri bakımından zengin olduğunu ve Kanlıtaş sa-
kinlerinin de yakın çevrelerini çok iyi tanımış olduk-
larını göstermektedir. Yapılan incelemeler sonucunda,
Kanlıtaş Höyük yontmataş endüstrisinin yoğunluklu
olarak dolaylı vurma tekniği ve direkt vurma tekniği
ile daha az olmak üzere baskılama tekniğinin kullanıl-
dığı bir dilgi endüstrisi olduğu söylenebilir. Endüstri-
de geniş dilgilerin yanısıra sayıları az da olsa dolaylı
vurma tekniği ya da baskılama tekniği ile çıkarılmış
olan dilgi ve dilgiciklerin varlığı iki farklı geleneğin ve
farklı ustaların söz konusu malzeme üzerinde çalışmış
16 Aktüel Arkeoloji
olduklarını göstermektedir. Diğer taraftan, Kanlıtaş
yontmataş endüstrisinin gerek hammadde kullanımı,
gerekse tekno-tipolojik ve alet tipleri bakımından daha
gelişkin ve zengin bir endüstri olduğu anlaşılmaktadır.
Yerleşmenin dönemsel özellikleri ile daha çok tarımcı
yerleşme karakterine sahip olduğu öngörülse de, çok
fazla ok ucunun bulunması, bir taraftan da avcılığın
hala devam ettiğini göstermektedir. Özellikle Geç
Neolitik Çağda Anadolu genelinde uç kullanımının
azalmasına rağmen Kanlıtaş’ta Erken Kalkolitik Çağ
alet topluluğunda yüksek oranda olması, büyük bir ih-
timalle bu toplumun ekonomisinde avın hala önemli
bir yere sahip olduğunu göstermektedir.
Kanlıtaş Höyük’teki kazı çalışmalarında ele geçen altı
figürin dikkat çekici bir buluntu grubunu oluşturur.
Boyutları birbirinden farklı olan bu figürinlerin ortak
özellikleri, hepsinin kafalarının koparılmış olması ve
mekânların içindeki atık dolgulardan ele geçmesidir.
Bu dolguların hepsinin de küllü tabakalar olduğunu
belirtmek gerekir. Figürinlerin bu şekilde bulunmala-
rı, sonrasında mekânların kapatıldığı bir ritüelde kul-
lanılmış olduğunu düşündürür. Özellikle son dönem
çalışmalarında ele geçen, kireçtaşı boncuklarla süslen-
miş olan figürin ilk defa karşılaşılan ünik bir örnektir.
Ayrıca günümüzde de benzer örneklerine rastlanan
yüzeyi delikli peynir kapları ele geçirilmiştir. Peynir
basılması için oluşturulmuş olan bu kaplar, MÖ 6.
binyıl sonunda yavaş yavaş ortaya çıkan Anadolu’nun
erken örneklerindendir. Bu da bize Kanlıtaş’ın MÖ
6. binyıl sonunda Balkanlarla birlikte eş zamanlı süte
bağlı yan ürünlerin kullandığı bir yerleşme olabilece-
ğini göstermektedir. İlerde şüphelenilen bu çanaklar-
da yapılacak lipit protein analizinden sonra, bu görüş
ile ilgili daha detaylı bilgiler elde edebileceğiz. Bunun
haricinde, yerleşmede bazalttan yapılan düzinelerce
öğütme taşının yanı sıra çeşitli havanelleri ve derin
havanlar höyükte zengin bir sürtme taş grubunun var-
lığını da ortaya koymuştur. İki örnek üzerinde görülen
aşı boyası izleri ve bir kabın içindeki boya katmanı,
yerleşmede boya üretiminin de olduğunu ortaya ko-
yar. Tarih öncesi Porsuk kültürüne ait az bilinen veya
hiç bilinmeyen mimari, yerleşim örgüsü gibi etmenle-
rin arkeo-zoolojik ve arkeo-botanik veriler ile zengin-
leştirilmesi yoluyla bu kültürün yayılım alanı, doğal
çevre ve geçim ekonomisinin anlaşılması mümkün
olacak. Sonuç olarak, önümüzdeki yıllarda genişletil-
mesi düşünülen kazılar ile Kanlıtaş Höyüğe ilişkin or-
taya konan bu görüntünün daha derin ve net bir biçim
kazanacağı kesindir.
Bu proje (Proje No 1306E239) Anadolu Üniversitesi Proje Birimi tarafın-
dan desteklenmektedir.
Aktüel Arkeoloji 17
ArkeoKitap
ESKI ÇAĞ ANADOLU TOPLUMLARINDA KADIN ANAYANLI BİR HİTİT
KRALİÇESİ PUDUHEPA VE ZAMANI

Yazar, yaklaşık 3 bin 250 sene önce Anadolu’nun tam ortasındaki topraklarda yaşamış,
Eski Anadolu ve Yakındoğu’nun yetiştirdiği ender büyük şahsiyet ve kadınlardan biri olan
Puduhepa’nın, tüm yönleriyle hayatını anlama, sadece kendisini ilgilendiren olayları değil,
coğrafyası dâhil onun etrafındaki tüm olay ve oluşumları araştırma ve aydınlatma çabaları,
uzun yıllar önce yaşamış bu tarihî şahsiyeti canlandırmayı, ona gerçekten et, kan ve ruh
vermeyi ve ortaya çıkan sonuçları okuyucuyla paylaşmayı sağlamıştır.

Eser yazılırken tüm mevcut belge ve bilgiler, filoloji, arkeoloji ve tarih açısından büyük bir
titizlikle derlenmiş, araştırılmış, değerlendirilmiş, modern literatürde Puduhepa ile ilgili
görüşler de gerekli eleştiri süzgecinden geçirilmiştir.

Ahmet Ünal
Hitit Üniversitesi Rektörlüğü Yayını

SİMGESEL DÜŞÜNCENİN DOĞUŞU

Alan Barnard bu kitapta dilsel karmaşıklık ile kültürel karmaşıklık ilişkisine ve sosyal
antropolojinin görkemli sorularından birisi olan simgesel düşünmenin kökenlerini, insanların
simgelerle düşündüğü, tahminen son 130 binyılın kısa bir tarihçesini ortaya koymaya çalışıyor.

Yazara göre insan olmanın anlamı; demir, buhar, elektronik çağlarındaki toplumsal yaşam
kadar avcı-toplayıcıların toplumsal yaşamında saklıdır. Avlanmak, meyve ve bitki toplamak
türümüzün “doğal” geçim yollarıdır ve simgesel düşüncenin doğuşunda da mevcuttular.
İnsanlık durumu, başka insan toplumu türlerine kıyasla en berrak haliyle avcı toplumlarda
görülmektedir. Simgesel Düşüncenin Doğuşu, avcı-toplayıcı düşünce biçiminin kökenine ve simge
marifetiyle doğayla, dünya ruhuyla ve insanlarla iletişimin başlangıcına göz atmaya çalışıyor.

Alan Barnard
Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi

CONSTANTINOPLE

Yazar ve tarihçi Edwin A. Grosvenor’un siyasi tarih doğrultusunda kronolojik olarak olayları
sıraladığı Constantinople; İstanbul’un arkeolojik, sanat ve mimari tarihini içeriyor.

Kitap ayrıca şehrin fiziksel yapısını, caddelerini, meydanlarını, semtlerini ele alıyor. Şehrin
başlıca camilerinin dekoru üzerinden tarih, mitoloji ve sanatın da konu edildiği 600 sayfalık
kitap çok sayıda fotoğraf ve illüstrasyon da içeriyor.

Edwin A. Grosvenor
Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi

Bu kitaplara arkeoloji dükkanından ulaşabilirsiniz. www.arkeolojidukkani.com

18 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 19

Şarkı Söyleyen Kâhin
Ağustosböceği
Söylenceye göre esin perileri, sanatın temsilcileri Mousalar henüz doğmamışken, insanlar şarkı
söylemeyi bilmezlerdi. Ne zaman ki Mousalar ortaya çıkıp şarkıyı da getirdiler insanların bir kısmı
soluk dahi almamacasına, yemeden içmeden kesilerek kendilerini şarkı söylemeye kaptırdılar.
A
Şarkıya gönül veren bu insanlar sonradan ağustosböceklerini oluşturdular.
Çanakkale
bölgesinde
ğustosböceğinin yu-
bulunan altın murtadan larvaya, lar-
yapraklı taç
üzerinde vadan böceğe olan ya-
bir arı ve iki
ağustosböceği şam döngüsü Antikçağ
görülüyor.
MÖ 350-300, düşünürlerinin ilgisini
Hellenistik
Dönem
çekmiş, Aristoteles, Platon, Thukydides
British gibi yazarların eserlerinde yer bulmuş-
Museum,
Londra tur. Platon’un Phaedra’da aktardığı bir
mite göre ağustosböceğinin kökeni, ya-
ratılış hikâyesi ve sanatla ilişkisi dikkat
çekicidir. Söylenceye göre esin perileri,
sanatın temsilcileri Mousalar henüz
doğmamışken, insanlar şarkı söyleme-
yi bilmezlerdi. Ne zaman ki Mousalar
ortaya çıkıp şarkıyı da getirdiler insan-
ların bir kısmı soluk dahi almamaca-
sına, yemeden içmeden kesilerek ken-
dilerini şarkı söylemeye kaptırdılar.
Şarkıya gönül veren bu insanlar sonra-
dan ağustosböceklerini oluşturdular.
Buna karşın mitlere Platon kadar iti-
bar etmeyen Aristoteles ve Plinius gibi
yazarlar da ağustosböceğinin biyolojik
yapısı üzerine çalışmış, Thukydides
gibi kimi yazarlar ise ağustosböceği-
nin doğumdan ölüme olan döngüsü-
nün onu ölümsüzlüğün sembolüne
dönüştürdüğünü aktarmıştır zira ünlü
bilici Sibylle ile ağustosböceğinin öz-
20 Aktüel Arkeoloji
deştirildiği mit, bunun en güzel ör-
neklerindendir. Sibylle evvel zaman
önce fani bir rahibeymiş, kusursuz bir
güzelliğe de sahipmiş. Fakat masalla-
rın, efsanelerin pek çoğunda olduğu
gibi güzelliği Sibylle’nin de başına dert
olmuş. Olympos’un aklıyla, ışığıyla en
önde gelen tanrısı Apollon, Sibylle’nin
kendisine ait olmasını arzulamış.
Her şeyin, geleceğin dahi bilgisine sa-
hip olan Apollon elbette bilicinin ettiği
rahibelik yemininin dönüşsüz olduğu-
nu da bilir ancak Sibylle’nin onu geri
çeviremeyeceği kurnazca planı uygu-
lamaktan geri durmaz. Ne de olsa tan-
rıların en yücelerindendir. Sibylle’nin
karşısına dikilir ve ona şartsız koşul-
suz “Dile benden ne dilersen” der.
Sibylle bu beklenmedik lütuf karşısın-
da o kadar heyecanlanır ki hiç düşün-
meksizin kendince en üstün şeyi, tıpkı
tanrıçalarınki gibi ölümsüz bir hayatı
olmasını diler. Dilediği de olur; Apol-
lon sözünü tutar ve Sibylle’ye sonsuzca
bir ömür verir. İşte böylece evvelden
bir fani olan Sibylle sonsuzluk neymiş
anlar. Zaman bir türlü tükenmez ve
gün gelir Sibylle aynalarda kendini ta-
Deniz Gezgin
Hayvan
MITOSLARI
nıyamaz olur, geçen fakat asla sonlan-
mayan zaman gençliğini ve güzelliğini
alıp götürmektedir. Küçülür, teninin
rengi solar, adeta can suyu çekilir, öl-
meyen değil de ölemeyen kara kuru
bir yaratığa dönüşür. İşte tam da böyle
dehşet duyduğu bir zamanda Sibylle
Apollon’u bir kez daha karşısında bu-
lur. Bir tanrı arzusuna kavuşmak için
yüz yıl beklese nedir ki, Apollon bu
günün geleceğini bilerek her şeyi daha
en başından planlamıştır. Bu ikinci
karşılaşmalarında Sibylle’ye son bir
şans daha verir fakat bu defa bir şartı
vardır. Sibylle bir dilek daha dileyebi-
lecek buna karşılık olarak kendisini
Apollon’a adayacaktır. Sibylle hiç bek-
lenmedik bir cevap verir, çektiği kor-
kunç acılara rağmen Apollon’dan hiç
bir şey istemez ve rahibelik yeminini
bozmaz. Günden güne kuruyup ufala-
rak bir böceğe, ağustosböceğine dönü-
şür. Sonunda çocukların eline düşer,
onu yakalayıp bir kafese kapatırlar ve
alayla ne dileği olduğunu sorup durur-
lar. Sibylle her sorulduğunda ölmek is-
tediğini haykırır. Sonsuz yaşamında en
büyük pişmanlığı ölümsüzlük isterken
gençlik istemeyi unutmuş olmasıdır.
 Ölüm mü Yaşam mı?

YILAN
Yılan ve şifa tıpkı bu mitos gibi
Lokman Hekim ve Şahmeran’da da
işlenmiştir. Ayrıca Girit kralı Minos’un
ölen oğlu Glaukos’un, bir yılanın
taşıdığı sihirli otla diriltilmesi, yılan
saçlı Medusa’nın kanının ölüme çare
oluşu, tıp tanrısı Asklepios’un bu
bilgiyle donanması da mitoslardaki

B
ilinir ki şeytanın mitolojide
en çok özdeştirildiği hayvan
yılandır. Cennetten kovul-
ma mitosunda ‘İyilikleri ve
Kötülükleri Bilme’ ağacının
gövdesine sarılmış olan yılan, Havva ve
Adem’i kandıran şeytanın temsilidir. Bu
kadim hikâye, yılanın tarım kültürüyle
olan ilişkisi düşünülerek okunduğunda
özellikle bu kültürden doğan mitoslarda-
ki yılan sembolizasyonu da anlaşılacaktır.
Öte yandan yılanın ölümsüzlük ve şifa-
cılıkla ilgisi de mitoslarda çokça işlenir.
Yılan ölümü olduğu kadar ölümsüzlüğü
hatta sonsuz gençliği de simgeler. Yılan,
Mezopotamya mitolojisinde Uruk kralı
Gılgamış mitosunda da karşımıza çıkar.
Tarihin gelmiş geçmiş en görkemli şe-
hirlerinden birine kral olmak, zenginlik
ve iktidar, Gılgamış’a faniliğini hatırlatır
ve onu korkutur. Yoldaşı, kardeş saydığı,
birlikte savaştığı Enkidu öldüğündeyse
Gılgamış’ın ölüm korkusu daha da artar
ve kral her şeyi bırakıp bir yolculuğa çık-
maya karar verir; ölümsüzlük arayışına.
Sorup soruşturur, ölümsüzlüğün sırrına
ancak Dilmun ülkesine giderse ulaşabi-
leceğini öğrenir. Dilmun, bir anlamda
cennettir. Vaktiyle tanrılar ölümlülere
yılan-şifa ilişkisinin örneklerindendir.
olan öfkesini bir tufan ile çıkarma kararı
aldıklarında içlerinden birini bu cezadan
muaf tutmuşlardır.
Utnapiştim (Ziusudra), tıpkı semavi ina-
nışların Nuh’u gibi bir gemi yapmış tüm
tohumları, her hayvandan bir çifti ve eşini
de alarak gemiye binmiştir. Tufan gelmiş
geçmiş, yaşam bir kez daha çoğalarak
serpilmiş Utnapiştim ise karısıyla birlik-
te Çok Uzak Ülke Dilmun’a yerleşmiştir.
Burada ölümden uzak huzurlu bir ömürle
mükâfatlandırılmıştır. İşte Gılgamış kim-
senin varamayacağı kadar uzak bu ülkeye
türlü zorlukları aşarak ancak neredeyse
bir hayvana dönüşerek varmayı başar-
mıştır. Utnapiştim’in karşısına çıktığında
yorgun, aç, uykusuz ve kir içindedir. Ona
tüm hikâyesini anlattıktan sonra ondan
da ölümsüzlüğün hikâyesini duymak ister.
Utnapiştim ne dese ne yapsa Gılgamış’ı bu
gayesinden yıldıramaz, sonunda onu bir
sınava tabi tutar. Madem istediği sonsuz-
luktur öyleyse hiç değilse yedi gün yedi
gece uykudan feragat edecek, sırra ermek
için gözleri açık bekleyecektir. Ancak
ne mümkün Gılgamış yolların yorgunu,
Utnapiştim’in şartını heyecanla kabul
ettiyse de uykuya yenik düşmekten geri
duramaz. Uyandığındaysa az kalsın yine
uyuya kalacağını sanır. Utanpiştim, ne de Özel bir
koleksiyonda
olsa ölümsüzlüğü bilgeliğiyle edinmiştir; bulunan taş ağırlık
üzerinde bulunan
Gılgamış uyurken sakince beklemiş ve sahnede efsanevi
kahraman
onun uyuduğu her gün için karısından Gılgamış iki yılan
bir ekmek pişirip önüne koymasını ister. ile dövüşmektedir.
MÖ 3. binyıl,
Böylece Gılgamış’ın inkâr ettiği uykusu Sumerler Dönemi
© De Agostini / G.
önüne sıralanmış bayat ekmeklerle ispat- Dagli Orti
lanmış olur.
İradesizliği Gılgamış’a büyük pişmanlık
ve hayal kırıklığı yaşatmış, onu kedere
boğmuştuR fakat Utanapiştim yine de
onu Çok Uzak Ülke’den eli boş gönder-
mez. Ölümsüzlüğün değilse de sonsuz
gençliğin sırrını taşıyan otu Gılgamış’a
armağan eder. Mitos bu ya, Gılgamış bu
sırrı ülkesinin tüm ihtiyarlarıyla paylaşma
heyecanıyla dönüş yoluna koyulmuş, yo-
lun bir yerinde gördüğü suyla kirlerinden
arınmak istemiştir. Sırlı bitkiyi heybesine
heybeyi de kayığa bırakıp suya atlamış,
sudan çıktığındaysa heybenin ağzından
süzülen yılanı ağzında otla fark etmiştir.
Gılgamış yüzüp de tekneye çıkana kadar
yılan otu yutmuş yutar yutmaz da derisini
soyunup yüzerek gözden kaybolmuştur.
İşte bundan böyle yılan gençliğin ve sağ-
lığın sırrına kavuşmuş, Gılgamış ise görüp
geçirdiği bunca şeyle sadece hikâyesini
ölümsüz kılmıştır.

Aktüel Arkeoloji 21
 Ejderha
Mitolojik Hayvan
Çin mitolojisinde ejderhanın yeri bambaşkadır. Suların sahibi ve koruyucusu olduğuna
B
inanılan ejderhalar kışı suların derinliklerinde uyuyarak geçirirler.
iz hayal gücü zengin in-
sanlar ‘Evvel zaman için-
de bir ejderha varmış...’
gibi cümlelerle, böyle gü-
zelim gerçekdışı şeylerle,
kendi tuhaf tarzımızda hakikate ulaşı-
rız” der Ursula Le Guin. Ejderha ger-
çekte var olmayan bir hayvan olmakla
birlikte mitoslarda, masallarda hayat
bulmuş, gerçeğin mitosu değilse de
mitosun gerçeği olmuştur. Ağzından
Bangkok’ta alevler çıkartabilen, kanatlı, kuyruklu,
bulunan bir Çin
Tapınağı’ndan hem yere hem göğe ait bu hayali hay-
ejder heykeli.
van, mitoslarda bazen kötücül güçleri
Bangkok,
Tayland temsil eder bazen de iyi kahramanlara
yardım eder.
22 Aktüel Arkeoloji
Çin mitolojisinde ejderhanın yeri
bambaşkadır. Suların sahibi ve koru-
yucusu olduğuna inanılan ejderhalar
kışı suların derinliklerinde uyuyarak
geçirirler. Her su kaynağının bir de
koruyucu ejderhası vardır. İnanışa
göre ejderhalar uykudayken hiç yağ-
mur yağmaz çünkü tüm sular gibi yağ-
murun sözcüsü de onlardır. Ancak ba-
harla birlikte ejderhalar da uyanır ya
da ejderhaların uyanışıyla bahar gelir
ve ejderhalar sudan çıkıp göğe çıkar
orada savaşırlar. Onların savaşıyla gök
gürler yağmurlar başlar tüm doğa da
uyanıp canlanır.
Ejderhaların çenesinin altında parlak
bir inci vardır, göğe çıkıp savaştıkla-
rında bu incileri düşürürler, güçlü
parlak ışığıyla yeryüzüne be-
reketi getiren de bu ejderha
incileridir. Bazen ejder-
haların savaşı gereğin-
den fazla uzar ki bu
sele, su baskınlarına
yol açar, bazen de
ejderhalar uykudan
uyanmak bilmez
bu da kuraklığa ne-
den olur. Baharın
gelişi geciktiğinde
Çinliler su kaynak-
larının başında ej-
derhaları uyandırmak
için gürültü yaparlar. Ejderhalar su
kaynaklarının olduğu gibi uzak ada-
ların da sahibi kabul edilirler. Bu ada-
larda ejderhaların şifalı su kaynakları
bulunur ve onlardan içen binyıllarca
uzun ve sağlıklı bir ömre kavuşacaktır
yine de Çinliler bir ölümlünün bir ej-
derhayla karşılaşamayacağını ve böyle
bir istek duyulmasının bile uğursuzluk
getireceğine inanırlar. Mitosların bu
sıra dışı hayvanı aslında birçok hayva-
nın birleşiminden meydana gelmiştir.
Ejderha, bir devenin başını, ineğin ku-
laklarını, geyiğin boynuzlarını, cana-
varın gözlerini, yılanın boynunu, kap-
lanın ayaklarını, kartalın pençelerini,
sazan balığının pullarını almıştır. Hat-
ta Çin felsefesinin temelinde yer alan
Yin Yang ejderhalarının pullarında da
görülür. Bir ejderha 117 pula sahiptir
bunun 81’i iyilikleri, 36’sı da kötülük-
leri simgeler.
Hem bereketi, yaşamı hem de ölümü
temsil edişleri de böyle açıklanabilir.
Elbette boynuzlu ve bıyıklı deyince
tüm ejderhaların erkek olduğu düşü-
nülmemeli, örneğin Japon mitolojisin-
de denizkızlarıyla benzeşen dişi ejder-
halar vardır ki kimi zaman korkunç
olarak betimlenseler de hastalıkları
iyileştiren iyicil güçlerinden de bahse-
dilmiştir.
Tanrılar denizleri
karıştırmak için bir dağı ters
çevirmişlerdir fakat yaşamın
koruyucusu tanrı Vişnu, bu
dağın sivri ucunun dünyanın
dibini delmesinden, yaşamın
son bulmasından endişe
duyarak kendisini bir
kaplumbağaya dönüştürür.
Kaplumbağa Vişnu, denizin
dibine dalar, kabuğunu
dağın sivri ucuna dayar ve
yaşamı güvene alır.

T
anrı insanları cezalan-
dıracağı tufan felake-
tini göndermeden ev-
vel bir temsilci seçer,
ondan bir gemi yapıp
hayvanları ve bitkileri korumasını is-
ter. Elçi, gemiyi yapar ve hayvanları
olacaklardan haberdar edip gemisine
davet eder. Ne var ki kaplumbağa bu
gemiye binmeyi kabul etmediği gibi
insanların günahı yüzünden zorluk
yaşamaya da itiraz eder. Zaman geçer,
tufan suları yeryüzünü kasıp kavurur,
gemidekiler gibi o gemiye binmeyi
reddeden kaplumbağa da yüzme yete-
neği sayesinde hayatta kalmayı başarır,
fakat sular çekilince tüm yer balçıkla
kaplanmıştır. Kaplumbağa bu balçığa
saplanıp kalır; şaşkın ve öfkeliyken
karşısında akbabayı bulur. O da ge-
miden gönderilmiş, dünyanın halini
kontrole çıkmışken bulduğu leşleri
yemeye dalmıştır. Kaplumbağa, ak-
babanın kanatlarına bakınca tanrıyla
yüz yüze konuşabilmek için bir fırsat
ele geçirdiğini anlar. Akbabadan ken-
disini tanrının huzuruna götürmesini
ister. Öyle çok yalvarır ki sonunda
akbaba çaresiz onu havalandırmayı
kabul eder ve böylece yolculukları
başlar. Bir zaman sonra kaplumbağa
başını kabuğuna da soksa, nefesi-
ni de tutsa akbabanın leş kokusuna
dayanamaz hale gelir ve söylenmeye
başlar. Hem ona yardım edip hem de
aşağılanmaya içerleyen akbaba sabrı
taşınca geveze kaplumbağayı taşı-
maktan vazgeçip bırakır. Kaplumbağa
onca yüksekten yere düşünce kabuğu
parça parça dağılmış, ölmekten beter
olmuştur. Tüm bunları gören tanrıysa
kaplumbağaya acımış, üstelik onun
itirazında haklı olduğunu da düşün-
müş ve parçaları tek tek toplayıp bir-
leştirip kaplumbağayı iyileştirmiştir.
O gün bugündür kaplumbağa kabu-
ğunda bu badirenin izlerini taşır.
Bu Latin Amerika söylencesinde ol-
duğu gibi diğer mitoslarda da kap-
lumbağa en eski hayvanlardan biri
olarak görülür.
O kadar eskidir ki örneğin Afrika ya- Mühür olarak
kullanıldığı
ratılış mitoslarında ilk yaratılan canlı düşünülen ve
alt kısmında
olarak kabul edilir. Orta Asya mitos- çentilmiş bir işaret
bulunan minyatür
larında ise dünyayı dev bir kaplumba- kaplumbağa
figürü.
ğanın taşıdığına inanılır. Bir söylen- Göbekli Tepe,
Şanlıurfa Müzesi
ceye göre gün gelecek bir gün güneş
her şeyi yakıp kavuracak kadar çok
ışık verecek ve dünyayı sırtlanan dev
kaplumbağa buna dayanamayıp kabu-
ğunda ters dönecek böylece kıyamet
kopacaktır. Dünyanın kaplumbağa ka-
buğunda durduğuna inanan çok sayı-
da kültürün yanı sıra Hint mitolojisin-
de dünyayı kaplumbağa taşımaz ama
dünyanın kurtuluşu yine bir kaplum-
bağa sayesinde olur. Tanrılar denizleri
karıştırmak için bir dağı ters çevirmiş-
lerdir fakat yaşamın koruyucusu tanrı
Vişnu, bu dağın sivri ucunun dünya-
nın dibini delmesinden, yaşamın son
bulmasından endişe duyarak kendisi-
ni bir kaplumbağaya dönüştürür. Kap-
lumbağa Vişnu, denizin dibine dalar,
kabuğunu dağın sivri ucuna dayar ve
yaşamı güvene alır.

Aktüel Arkeoloji 23
 KEÇİ
Kırların PAN
Yabanıl Ruhu
Doğanın sarhoş edici, şehvet kabartıcı sesine kulak
vermenin vücut bulmuş halidir keçi... Abartılı cinsel
organlarıyla bilinen ve bir çeşit kır cini olan Satyrler ya
da onlarla çokça benzeşen orman cinleri Faunuslar, keçi

H
bedenleriyle aslında doğayı temsil eder ve korurlar.
Pompeii’de er ne kadar evcilleşti- ların onu unutuşuyla Pan yeryüzün- âlemini tümüyle kapsayan bir ilahtır.
bulunan Pan ve
Dafne heykeli. rilerek kültüre dahil deki varlığını da yitirir. Çünkü inanıl- Öte yandan bambaşka bir coğrafya-
MÖ 2. yüzyıl
tarihli heykelin edilmiş hayvanlar- mayınca yok olan ölen bir tanrıdır Pan. da ve farklı bir kültürün ürünü olan
Rodoslu
heykeltıraş dan biri de olsa çetin Onu çağıran olmadıkça varlığının da Slav mitolojisinde de orman ruhları
Heliodoros
tarafından
yamaçların yol bili- anlamı olmayacaktır. Bu imgeyle Pan Ljeschieler yine keçi görünümleriyle
yapılmış MS 2. cisi, dikenli çalılara, uçurum otlarına ile insan arasındaki mesafe, doğayla dikkat çekerler. Boylarını istedikleri
yüzyıl tarihli
kopyası. Pan iştahı kabaran, kokusu ve görünümüyle kültür arasındaki mesafenin tam kar- gibi uzatıp kısaltabilen Ljeschieler, bir
Dafne’ye pan
flüt çalmayı hep kırlara ait olan keçi, bu özellikle- şılığıdır. Pan varoluşuna uygun olarak çalının ardında saklanabilecek kadar
öğretiyor.
Napoli riyle mitoslara da konu olmuştur. Pan Dionysos kültüne dair olan bir tanrıdır kısalabilir, ormanlarda ise dev ağaç-
Arkeoloji
Müzesi
belki de bunun en güzel örneğidir. Kır- yani “ayak takımındandır”. Tıpkı şara- lara uzanacak kadar boylanabilirler.
© Deniz ların, çobanların sevgili tanrısı olmakla bın ve esrimenin tanrısı Dionysos gibi İskandinav mitolojisinde söylenceye
Genceolu
birlikte, Pan, arzuyu, kontrolsüz cinsel ve tabii onun başlıca müridi Satyrler- göre vaktiyle tanrıların en yücesi olan
isteği, şehveti ve doğanın karanlığını da dir. Dionysos da Pan gibi pek çok defa Thor’un göksel arabasını keçiler çeker.
simgeler. Mitoslarda terbiyeden, edep- keçi ayaklı resmedilmiştir. Onun adına Thor ne zaman acıksa arabasını çeken
ten yoksun, dizginlenemez cinsel işta- düzenlenen bayramlarda kırlarda bir keçileri yer, fakat doyar doymaz onları
hıyla tasvir edilen Pan, keçi görünümlü araya gelenler şarap içip kendilerinden tekrar canlandırabilir. Bu işin sırrıysa
yarı hayvan yarı insan ilahlardandır. kesip pişirdiği keçilerin kemiklerine
geçerlerken, dağlardaki keçiler gibi ev-
Kokar, terler, arzusu uğruna komik ve derisine asla el sürmemeleridir. Bir
cilliği de terk ederler.
durumlara dahi düşer, hatta ölür. Di- gün Thor, bir köy evinde misafirken
ğer tanrıların dokunulmaz tasvirlerine Doğanın sarhoş edici, şehvet kabartıcı yine keçiler kesilip pişirilir ancak köy-
karşın Pan’ın tüm kusurlarıyla ortalıkta sesine kulak vermenin vücut bulmuş lünün çocukları bilmeden kemikteki
dolaşması, yabana ait oluşunun sonu- halidir keçi. Abartılı cinsel organlarıyla iliği de mideye indirince işler tersine
cudur. O süslenip giydirilemez, yıkanıp bilinen ve bir çeşit kır cini olan Satyrler döner. Thor iki keçiyi canlandırabilir
paklanamaz, kıllı, toynaklı bir kır hay- ya da onlarla çokça benzeşen orman ama onları sakat kalmaktan kurtara-
vanıdır, lakin tanrıdır. Tom Robbins’in cinleri Faunuslar, keçi bedenleriyle maz. Böylece keçiler doğaya salınır,
Parfümün Dansı romanında dünya aslında doğayı temsil eder ve korurlar. köylünün çocukları da onların yerine
işlerine, hırsa ve maddiyata kendini Pan’ın Roma mitolojisindeki karşılığı Thor’un arabasını çekmekle yükümlü
kaptıran, süslü ilahlara aldanan insan- Faunus, adından mülhem hayvanlar kılınır.

24 Aktüel Arkeoloji

Mısır’da skarabe sembolizasyonu oldukça önemlidir. Kendi kendini doğuran skarabe
güneşin gökyüzünde hareketini kumanda eden Kheper’in hiyeroglif işareti olarak bilinir,
B
ayrıca Güneş tanrısı Ra’nın da önemli sembolleri arasındadır.
ok böceği bir diğer adıyla
skarabe, çok eski ve ilginç
bir hayvandır. Bir skarabe
yumurtadan çıkınca ilk
olarak bir bok topunun
içine gözlerini açar, dışkı topu içerisin-
deki larva zamanla solucana dönüşür.
Pupa evresi adı verilen süreçte skarabe
bu yuvada tıpkı bir ölü gibi kıpırtısızdır,
bu evrenin sonunda yetişkin skarabe dış-
kı topunu yuvarlayarak yeraltından çıka-
rır ve suya götürür. Eriyen dışkı topunun
içinden yavru skarabeler serbest kalır,
yaşamla tanışırlar. Bok böceği dışkıyı çok
sayıda elini kullanarak bir top haline ge-
tirebilmesiyle nadir bir yeteneğe sahiptir,
fakat asıl ilginç olanı bu topları daima
doğuya doğru yuvarlamasıdır ki bu da
onun gelişmiş bir yön duygusuna sahip
olduğunu gösterir.
Ekolojik olarak çok faydalı bir hayvan
olan bok böceğinin dünyaya geliş dön-
Bok
Böceği
Yeniden
Hayat
güsü hem de yön bilgisi, dahası güneşle
kurduğu ilişki ona başka anlamlar yük-
lemiştir.
Bunların başında yeniden doğum ge-
lir. Mısırlılar skarabelerin pupa evresini
gözlemleyerek ölülerini tıpkı bir koza
gibi mumyalamaya başlamışlardır. Eski
Mısır inanışında ölüler de skarabeler ve
güneş gibi bir pupa evresi geçirirler. Koza
ya da mumya içerisindeki bu evre sonun-
da ikinci yaşama uyanılacaktır. Bundan
dolayı ölen kişinin bedeni mumyalanır-
ken kalp kısmına onu korumak amaçlı
bir “kalp skarabesi” konulur. İnanışa
göre her ölüm devamında dirilişi de ge-
tirecektir.
Mısır’da skarabe sembolizasyonu olduk-
ça önemlidir. Kendi kendini doğuran
skarabe güneşin gökyüzünde hareketini
kumanda eden Kheper’in hiyeroglif işa-
reti olarak bilinir, ayrıca Güneş tanrısı
Ra’nın da önemli sembolleri arasındadır.
Bok böceği biçiminde mühür ve amu-
letler bugün dahi şans ve uğur getirecek Üzerinde
Tutankamon’ın
tılsımlar olarak itibar görürler. skarabesi olan
bilezik. Yeni
Skarabe bereketin, sonsuz yaşam döngü- Krallık, 18.
Hanedan, Mısır
sünün, güneşin olduğu gibi erkek üreme Müzesi
gücünün de temsili olarak Mısır’ın feo-
dal kültürüne katkı sağlamıştır.
Bok böceği, Mısır mitolojisinde bu kadar
itibar görmesine karşın çingene mitosla-
rında bambaşka bir anlamla ortaya çıkar.
Söylenceye göre Melalo adlı hastalık cini,
annesinin sürekli ona yeni kardeşler do-
ğurmasına isyan eder ve annesine dokuz
gün boyunca bir gübre yığınının içinde
yatmasını salık verir. Kadın denileni yap-
tığında Melalo onun üzerine derin bir
uyku salar.
Anne uykudayken bok böceği onun içi-
ne yuva yapar ve Minceskre’nin (Kadının
bacak arasından gelen) doğumuna ne-
den olur. Minceskre insanları ayartarak
onların çoğalmasına engel olan, kötücül
bir güç olarak hayal edilir.
Aktüel Arkeoloji 25
 ÖZGÜRLÜKTEN
TUTSAKLIĞA
HAYVAN
Altan ARMUTAK

26 Aktüel Arkeoloji
Assur kralı III. Şalmaneser tarafından yaptırılan Kara Dikilitaş. Dikilitaş üzerinde III. Şalmaneser’in askeri başarıları, topladıkları haraç
Aktüel Arkeoloji 27
ve vergiler, İrail kralı Yehu’nun haraç ödemesini canlandıran sahneler yer alır. Toplanan haraçlar arasında develer, maymunlar, bir fil
ve bir gergedan görülür. MÖ 858-824, Yeni Assur Dönemi, Nimrud, Kuzey Irak, British Museum, Londra © World History Archive
 Neolitik Çağda günümüzden yaklaşık 15 binyıl önce ilk kez
köpeğin evcilleştirilmesiyle başlayan serüven; keçi, koyun, sığır ve
domuz ile kanatlı hayvanların günümüzden yaklaşık 10 binyıl önce
evcilleştirilmeleriyle sürmüş ve günümüzden 5 binyıl önce kedi ve

Fransa’nın D’Arudy
bölgesindeki St. Michel
Mağarası’nda bulunan,
üzeri kazıma tekniği ile
işlenmiş kemikten at
başı. © Don Hitchcock
Musée d’Archeologie
Nationale et Domaine,
St-Germain-en-Laye
Antik Mezopotamya’da
önemli bir Sumer kenti
olan Ur’da kraliyet
mezarlarında bulunan
ve Ur Standardı olarak
bilinen üzeri mozaik
kakmalı eserin iki yüzü,
üzerlerinde yer alan
sahneler dolayısıyla
‘Savaş’ ve ‘Barış’ olarak
adlandırılır. Barış
yüzünde yer alan
sahnede düzenlenen
şölene katılan konuklar,
müzisyenler ve şölen
için getirilen yiyecekleri
taşıyan kişiler ile
koyun, keçi, sığır, inek
gibi çeşitli hayvanlar
betimlenmektedir.
British Museum, Londra
H
4 binyıl önce de atın evcilleştirilmesiyle sona ermiştir.
er şey hayvanın evcilleştirilmesiyle
başlar. İlk kez insan ve köpek arasın-
da Neolitik Dönemde kurulan bu çok
yönlü ilişki, tarihsel süreçte daha da
karmaşıklaşarak günümüze ulaşır.
Ancak insan-hayvan birlikteliğinin temellerinin çok
daha eski dönemlere uzandığı da bir gerçektir. Ev-
cilleştirme, var olan bu ilişkinin –belki de- daha çok
insan çıkarlarına göre yeni baştan oluşturulmasıdır.
Hayvanlar; gerek sınır tanımaz güçleri, gerek yürekle-
re korku salan cesaretleri ve gerekse büyüleyici renk-
lerle bezenmiş görünümleriyle, insan zihnini harekete
geçiren önemli birer enerji kaynağı olmuşlardır. İnsan
düş gücü, hayvanların bu korkutucu cazibesine kayıt-
sız kalamamış ve yazılı tarihten çok önceki dönem-
lerde hayvanlardan köken alan zengin mitoslar üret-
miştir. Animizm ve totemizm olarak sonraları bilim
adamlarınca üzerlerinde çok durulacak kavramların
başrollerinin çoğunlukla hayvanlara ait olduğu söy-
lenebilir.
Önce gücünden ve yırtıcılığından korkulan hayvanla-
rın fiziki bedenleri içerisinde gizlenmiş güçlü tanrıların
varlığı “zoomorfizm” adı verilen hayvan biçimli tanrı-
lar dönemini başlatmıştır.
Bu aşamayı, avladıkları hayvanları daha yakından tanı-
yan ve yer yer bazı hayvan türlerini evcilleştirmeye baş-
layan insanlarca ortaya konulan “yarı hayvan-yarı in-
san tanrılar (sfenks) dönemi” izlemiştir. En son olarak
da insanın hayvan üzerindeki egemenliğinin iyice arta-
rak bazı hayvan türlerinin tamamiyle evcilleştirilmesi
ve insan eliyle üretilmesi, hayvandan çok daha akıllı,
kurnaz ve insan biçimli tanrıların varlığını gündeme
getirmiş ve bu süreç “antropomorfizm” adını almıştır.
Hayvanların evcilleştirilme öncesi ile evcilleştirilme pe-
riyotlarının, insan düşüncesi ile inanç sistemlerinin zen-
ginleşerek gelişimleri üzerine önemli etkileri olmuştur.
Dinler tarihinde çok tanrıcılık ya da politeizm/paganlık
adlarıyla anılan bu aşamaların hayvanlarla ilişkisi yadsı-
namaz. Başta yırtıcı ve güçlü hayvanlar olmak üzere bir-
çok hayvan türünün, tanrıların ruhunu taşıdığı ve insan
biçimli tanrıların yer yer hayvan biçimine bürünerek, o
hayvanın gücünden ve kuvvetinden kısa sürelerle de olsa
yararlandıkları hayal edilmiştir. Bu noktada, evcilleşti-
rilen yaklaşık sekiz hayvan türünün, evcilleştirilmeyen/
evcilleştirilemeyen hayvanlara oranla mitolojik önemle-
rinin daha az olduğu ya da zamanla bu önemi yitirdik-
leri yolunda bir yaklaşım, evcil hale getirilen hayvanların
tılsımlarını yitirmeleriyle açıklanabilir.

28 Aktüel Arkeoloji
Osman Hamdi Bey tarafından 1877 yılında
Sayda’daki kral mezarlarında bulunan
Likya Lahdi’nin kemer biçimli kapağı
üzerinde 2 tane kanatlı sfenks
betimlenmiştir. Aslan vücudu,
kadın yüzü ve göğüslerine
sahip kanatlı sfenkslerin
mezarı koruduğuna
inanılmaktadır.
MÖ yaklaşık
5. yüzyıl İstanbul
Arkeoloji
Müzeleri
©Aykan
Özener

Aktüel Arkeoloji 29
 Mısır mitolojisinde
evreni ve diğer her şeyi
yarattığına inanılan
tanrı Ptah’ın dünya
üzerindeki temsilcisi
olduğuna inanılan kutsal
Apis boğası ve önünde
eğilen kral. Antik
Mısır’daki diğer kutsal
hayvanların aksine, tek
bir seferde yalnızca
bir tane Apis boğası
olurdu. Bir Apis boğası
öldüğünde, ölen boğa
mumyalanır ve cenaze
töreni gerçekleştirilirdi.
Rahipler onun yerine
geçecek Apis boğasının
bulunması için tüm
ülkede arama çalışmaları
başlatırdı. Serapis
Tapınağı, Memfis
MÖ 600 sonrası, Geç
Dönem, British
Museum, Londra

Sürüdeki bir evcil koyun ya da köpeğin; dağlarda öz-
gür ve uzak yaşayan gizemli bir ayı ya da kurt kadar
etkili olamayacağı açıktır.
İnsan biçimli tanrılar dönemi yani insanın hayvanla-
rı çok iyi tanıdığı, evcilleştirdiği ve ürettiği bu süreç,
hayvanların insanlar tarafından kullanılmaya baş-
lamalarına yol açacak ve bir süre sonra hayvanların
tamamiyle insanların yararına yaratıldığı yolunda
mesajlar verecek olan “Tek Tanrılı İlahi Dinler”in fi-
kirsel alt yapısının oluşturulmasına da önemli katkı-
lar sağlayacaktır.
Bu algı, zamanla yaratıcı adına “hayvanların kâhyası
insan” modeli için de felsefi bir zemin oluşturacaktır.
Böylesi bir yaklaşım, daha sonraki yüzyıllarda hay-
vanlarla ilgili verdiği her türlü kararı, tanrıdan aldığı
yetki ile açıklayan ve hayvanları dilediğince sömüre-
rek buna hiç bir sınır getirmeye yanaşmayan insan
topluluklarının oluşumuna neden olacaktır ki, bun-
lar kısa sürede dünyayı hayvanlar için bir cehenneme
çevireceklerdir.
Tarım ve hayvancılık toplumu olan Eski
Mezopotamya’dan Sumerler’de hayvanlar; ba-
lıklar, eklemliler, yılanlar, kuşlar ve
dört ayaklılar olmak üzere sınıf-
landırılmış; hayvan hastalıkları
ile ilgilenen veteriner hekimle-
re “Monai-Su” adı verilmiştir.
Çiftlik hayvanlarının yaygın
Mısır’da bulunan ve olarak yetiştirilerek üretildi-
mumyalanmış bir kır ği, yavrularına özenle bakıldığı,
faresine ait tabut.
MÖ 664-332, sütlerinden yararlanıldığı, sağılan sütlerin bir perde
Geç Hanedan ile ayrılan bölmelerde bulunan dar boyunlu toprak
Dönemi,
kaplara doldurularak dağıtımlarının yapıldığı böylesi
Brooklyn Museum,
New York hayvancılıkla yaşamını sürdüren bir toplumda, hasta
hayvanlar için hazırlanan ilaçların bütünüyle büyü ve
sihir etkisinde hazırlanması, bu toplumda dini dü-
şüncenin etkisini göstermesi açısından ilginç bir ör-
nektir. Ayrıca Sumerlerde, domuz çok yaygın olarak
bakılıp beslenir ve eti tüketilir.
Mezopotamya’ya Sumerlerden sonra yerleşmiş olan
Babillilerde de yine hayvan hastalıklarının tedavisi
din ve büyünün etkisi altında kalmış, ancak bu kül-
türde Kral Hammurabi (MÖ 1728-1688) zamanında
yürürlüğe giren “Hammurabi Kanunları”nda veteri-
ner hekimlerin alacakları ücretlere değin detaylara
inilmiş, bunun da ötesinde ilk kez teşhis ve tedavi-
de başarılı olamayan bir veteriner hekimin ödemesi
gereken cezalara değinilmiş ve bu şekilde dünyanın
yazılı olarak ilk hayvan haklarını korumaya yönelik
hükümleri uygulamaya konulmuştur. Hasta bir hay-
vanı tedavide başarılı olamayan bir veteriner hekimi,
hasta hayvan sahibine, hayvanın değerinin dörtte bi-
rini ödemeye mahkûm eden Hammurabi Kanunları;
hayvan haklarını korumaya yönelik olarak hazırlan-
mış dünyanın en eski metinleridir.
Mezopotamya’da büyü uygulamalarının bir uzantı-
sı da “hepatoskopi” yani karaciğer fallarıdır.
Karaciğer yaşamın merkezi olarak
kabul edildiğinden, bu organın
incelenerek muayene edilmesi
tıpkı bir ayna gibi, sunulan kur-
banı kabul eden tanrının fikir ve
amacını gösterir. Karaciğer ara-
cılığı ile kehanette bulunabilmek
için kurban edilmek üzere lekesiz bir hayvan bulmak
gerekir. Tanrıların en çok hoşuna gidecek hayvan ko-
yun olduğundan ve koyunun insanın vekili olduğuna
inanıldığından, lekesiz bir koyun tan yeri ağarırken

30 Aktüel Arkeoloji
Önemli bir krala ait olduğu düşünülen Aslantaş Mezar Odası.
Ön yüzüne oyulmuş kapı boşluğunun her iki yanında kükreyen iki
aslan ve ayakları altında birer yavru aslan ile kapı üzerinde aslanları
içine alan hayat ağacı kabartması yer almaktadır. MÖ 7. yüzyıl
İhsaniye/Kayıhan Kasabası Göynüş Vadisi Örenyeri, Frig Vadisi

Aktüel Arkeoloji 31

© İrfan Altınay
 Yeni Babil Devleti’nin
başkenti Babil’in iç
ve dış sur duvarlarını
birleştiren ve Tanrıça
İştar adına yaptırılmış
olan anıtsal çifte kapı,
Tanrı Adad’ın kutsal
hayvanı boğa ve Babil’in
baş tanrısı Marduk’un
kutsal hayvanı ejder
‘Muşuşu’nun kabartmaları
ile süslenmiştir. İştar
Kapısı’ndan geçen Anıtsal
Tören Yolu’nun her iki
yanında ise Tanrıça İştar’ın
kutsal hayvanı olan
aslan kabartmaları yer
almaktadır. MÖ 6. yüzyıl
sonları, II. Nabukadnezar
Dönemi, İstanbul Arkeoloji
Müzeleri © İsmail Yıldız

Hindistan’ın Mamallapuram bir zigguratta, kâhin-rahip tarafından gelecekten ha- leri görkemli ve süslü tapınaklarda gerçekleştirilir.
kentinde bulunan 7.-8.
yüzyıllara tarihlendirilen ber almaya niyet edilerek kesilir. Kurban edilen koyu- Ayrıca oğlak, boğa, piliç, ördek ve daha az olarak da
tapınaklar, heykeller ve nun karaciğeri çıkartılarak bu organdaki bazı belirti- domuzun kurban edildiği görülür.
açık hava kabartmaları,
Hint mitolojisinden
ler ya da işaretler aranır ve bulunan ipuçları, konuyla Dünyanın değişik yörelerinde köpeklerin öte dünya-
çeşitli sahneleri ilgili kitaplara ya da koyun karaciğerinin kilden ya da da da insanları koruyacağına inanılır ve bu nedenle
canlandırmaktadır. taştan yapılmış maketlerine bakılarak değerlendirilir. insanlarla beraber gömülürler. Özellikle Ortado-
Mamallapuram’daki eserler
UNESCO Dünya Miras Bununla beraber, Mezopotamya toplumlarında en ğu’daki evlerde pet olarak beslenen köpeklerin çocuk-
Listesi’nde yer almaktadır. değerli kurbanlık hayvan kuzulardır. Kurban tören- lar ile beraber gömülmeleri dikkat çekicidir. Tarım ve
hayvancılık toplumları olan Sumer ve Babillilerde de
büyük hayvan sürülerinin kontrol ve idaresinde insa-
na yardımcı olan köpeklerin, bir yandan da mitolojik
olarak şifa verici ve koruyucu olduklarına inanılır.
Hammurabi Kanunlarında atlardan söz edilmemesi,
Mezopotamya’ya atın çok geç getirildiğinin sağlam
bir kanıtıdır.
Mezopotamya toplumlarıyla hemen hemen çağ-
daş olan Antik Mısır, yaşayan ve ölmüş hayvanların
cennetidir. Gerçek anlamda bir ölüler imparator-
luğu olan Antik Mısır’da birçok hayvana tanrılık ya
da tanrıçalık verildiği görülür. Bazı tanrıların hay-
van biçimli oldukları ya da biçimden biçime geçişler
yaptıkları izlenir. Mısır ve Habeşistan, günümüzden
yaklaşık 5 binyıl önce kedinin evcilleştirildiği top-
raklardır. Sıcak iklimin bu çekici canlısı önce doğal
bir tahıl deposu olan Mısır’daki evlerin kilerlerindeki
fareleri yakalamış ve bir süre sonra da bu toplumda
sevilen ve sayılan kutsal bir canlı haline gelerek ev-
cilleştirilebilmiştir. Özellikle Bast bölgesinde kutsal

32 Aktüel Arkeoloji
Avladıkları hayvanları daha yakından tanıyan ve yer yer bazı
hayvan türlerini evcilleştirmeye başlayan insanlarca ortaya
konulan “yarı hayvan-yarı insan tanrılar (sfenks) dönemi”
izlemiştir. İnsanın hayvan üzerindeki egemenliğinin iyice artarak
bazı hayvan türlerinin tamamiyle evcilleştirilmesi ve insan
eliyle üretilmesi, hayvandan çok daha akıllı, kurnaz ve insan
biçimli tanrıların varlığını gündeme getirmiş ve bu süreç
“antropomorfizm” adını almıştır.
sayılan “Bastet” adlı kedi tanrıçanın heykelleri evleri
süslemiş ve bu heykellerin içinde bulunduğu düşünü-
len kedi tanrıçanın ruhunun bulunduğu eve bolluk ve
bereket getirdiğine inanılmıştır. Bu inanışa bağlı ola-
rak evlerde kedi beslenmesi yaygınlaşmış ancak, ev-
deki kedi doğal bir şekilde öldüğünde o evin Bastet’in
lanetini çekeceğine inanılmıştır. Kedisi ölüp, evlerine
uğursuzluk ve bereketsizlik çökeceğine inanan kişi-
lerin kaşlarını kazıtarak acılarını ve endişelerini dile
getirdikleri görülmüştür. Ayrıca, ölen kedilerin ayrı
bir mezarlığa mumyalanarak gömülmeleri de dikkat
çekicidir. Kediler alevden çok korktuklarından Mısır-
lılar yangınlarda ortamda bulunan kedilerin çevresi-
ne etten bir duvar örerler. Bu şekilde panik içindeki
kedilerin alevler içerisine dalmalarına engel olan Mı-
sırlılar, kedilerin canlarını kurtarırlar ve dolayısıyla
Bastet’in hoşnutluğunu kazanırlar.
Antik Mısır’da köpek de sevilen ve evlerde pet amaç-
lı olarak beslenen hayvanlardandır. Köpeklerin de
mumyalarına rastlanır. Köpekleri ölen kişilerin üzün-
tüden gövdelerindeki tüm kılları kazıttıkları anla-
tılmıştır. Bu hayvanlar kadar önemli olan bir diğer
hayvan da “Apis boğası”dır. Bu ritüel; tapınaklardaki
rahiplerin, yılın belirli günlerinde kutsal anlatılara
uygun bir genç boğa bularak bu hayvanı tapınağa ge-
tirmeleri ve tam bir yıl özenle baktıktan sonra kut-
sal günde büyük bir törenle bu hayvanı kesmeleri ve
içinde taşıdığı tanrısal ruhu açığa çıkarmaları uygula-
masına dayanır. Tapınakta rahiplerce kesilen boğanın
etleri halka dağıtılır ve tanrısal ruhun özgürlüğüne
kavuşması kutlanır. Ertesi gün rahipler, yeni bir Apis
boğası bulmak üzere yeniden yola koyulacaklardır.
Sığır bu toplumda bir yerde, halkın zenginliğini oluş-
turduğundan, bazen bir ineğin ölümü ailede küçük
bir çocuğun ölümünden daha üzüntü vericidir. Gerek
kutsal hayvanlar, gerek vahşi ve yırtıcı hayvanlar ve
gerekse çiftlik hayvanları hatta fareler, tıpkı insanlar
gibi mumyalanırlar. Mumyalama; ölümden sonra açı-
ğa çıkan ruhun, daha önce yaşadığı bedene bir gün
mutlaka döneceğinden, bedenin muhafaza edilme-
si kaygısına dayanan dini bir ritüeldir ve ne yazık ki
hiçbir bilimsel yaklaşım içermediği gibi anatomik bir
bilgi birikimine de temel oluşturmamıştır.
Antik Dönemde Mısır
toplumunda domuzun
pek sevilmediği görülür.
Yılda bir-iki kez dışın-
da domuz eti yenmez; o
günlerde de tanrılara domuz
kurban edilir. Domuz çoban-
larının toplumda saygınlıklarının
olmadığı, bu kişilere kız verilmedi-
ği ve kötü kokmaları nedeniyle ancak Nil
Nehri’nde yıkanarak temizlenebildiklerine
inanılır. Yine evlerde timsahın bir pet hayvanı olarak Tavşan biçimli
törensel içki kabı.
bakıldığı, sevildiği ve timsahlara yüzük, kolye gibi Kültepe/Kaniş
takıların yanı sıra tasma takıldığı da belirlenmiştir. Assur Ticaret
Bunların dışında kuzu ve oğlağın da kurban edildiği Kolonileri Çağı
Kültepe Kazı Arşivi
görülür. Hasta hayvanların tedavilerinde kullanılan
ilaçlar, Mezopotamya’da kullanılanlar kadar iğrenç ve
büyü amaçlıdır.
Mısır hayvancılığı ile ilgili günümüze ulaşan fresk-
lerden; kazlar, sığırlar ve keçilerin insanlar tarafın-
dan lokma haline getirilmiş hamurlarla beslendikleri
görülür. Yine bu fresklerde, ineklere doğum anında
yapılan yardım, yatırılan, tedavi edilen, çiftleşen ve
otlatılan hayvanlar çarpıcı görüntülerle izleyiciye
sunulur. Tavukçuluğun da çok yaygın olduğu Mısır-
lıların, gübre gibi ısı sağlayan ortamlara yumurtaları
gömerek tarihte ilk suni kuluçka uygulaması yaptık-
ları saptanmıştır. Mısır’a da tıpkı Mezopotamya’ya
olduğu gibi at çok geç getirilmiş ama kısa sürede bir
savaş hayvanı olarak dikkati çekmiş ve firavuna bağ-
lı binlerce süvariden oluşan atlı birlikler ve silahlı at
arabaları Mısır ordusunun başarılarında büyük oran-
da söz sahibi olmuştur.
İbranilerde, başta domuz olmak üzere kabuklu de-
niz hayvanları, ölü hayvan eti, kan, sakatat ve yağ
yenilmesi, kutsal kitap Tevrat tarafından kesinlikle
yasaklanmıştır. Kesilecek hayvanlarla ilgili temel bil-
gilerden çok, nasıl kesileceği konusundaki yaklaşım,
çağdaşı olan diğer toplumlara göre çok daha insancıl-
dır. Diğer din ve toplumlarca yapılan kafasına baltay-
la vurararak, boğarak ya da yakarak gerçekleştirilen
kurban kesim yöntemleri Yahudiler’in kesim yönte-
mine göre çok acımasızdır. İbraniler, büyük koyun
Aktüel Arkeoloji 33
 Frig Dönemine
ait pişmiş toprak
kaplama levhası
üzerinde dağ
keçileri ve
hayat ağacı
betimlenmektedir.
Pazarlı Höyük
Ankara Anadolu
Medeniyetleri
Müzesi

Hayvanlar; gerek ve sığır sürülerine sahiptir. At genellikle avcılıkta
sınır tanımaz güçleri, kullanılmış, İsrail topraklarında at yetiştiriciliği
Mısır’a dönmeyi önlemek amacıyla yasaklanmış-
gerek yüreklere korku tır. Bir süre sonra köpek de lanetlenmiş ve insanla
salan cesaretleri ve arkadaşlık yapması uygun bulunmamıştır.
gerekse büyüleyici İsrailoğullarının bu eğilimleri zaman içerisinde
renklerle bezenmiş kendi içlerinden doğan Hristiyan dinini de etkile-
görünümleriyle, insan miş ve İncil’de de gerek köpek gerekse domuz için
zihnini harekete son derece alçaltıcı ifadeler kullanılmıştır. Bu yak-
geçiren önemli laşımın altında, özellikle domuzların diğer hay-
vanlardan farklı olan beslenme özelliği ve iklim
birer enerji kaynağı faktörü gibi birçok nedenin yattığı sanılmaktadır.
olmuşlardır. İnsan düş Her iki dinde de insan ve hayvan eşitliği kabul
gücü, hayvanların bu edilmeyip, insan merkezli bir dünya kurulması-
korkutucu cazibesine Hayvan biçimli törensel içki kapları. Kültepe / Kaniş
kayıtsız kalamamış Assur Ticaret Kolonileri Çağı, Kültepe Kazı Arşivi
nın gerekliliği, hayvanların insanın ihtiyaçlarını
karşılamaktan başka görevleri olmadığı, daha
doğrusu bunun için yaratıldıkları ısrarla vurgu-
lanmıştır.
Eski İran’da köpek özellikle sevilen ve kutsal ka-
bul edilen bir hayvandır. İnsanı ya da köpeği ya-
ralamak eşit ceza gerektirir; hatta bazen köpeği
yaralamak daha ağır bir cezaya çarptırılmaya ne-
den olabilir. Köpeklere bozuk ya da yiyemeyece-
ği, uygun olmayan sıcak yemek verenler de ağır
bedeller ödemek zorunda kalırlar. Bu toplumda,
hayvan-insan eşitliği hep göz önünde tutulur.
Öyle ki; insan ve hayvan hekiminin aynı kişi olu-
şu, bir başka deyişle aynı hekimin hem insanı hem

ve yazılı tarihten çok

önceki dönemlerde
hayvanlardan köken
alan zengin
mitoslar
üretmiştir.

34 Aktüel Arkeoloji
Germanicia Yaşam Mozaiği’nde orta panoda bir çoban ve etrafında bir köpek ile üç boğa, üst panoda ise su içen bir keçi, köpekler, kuşlar ve
avcılar betimlenmektedir. MS 4.-5. yüzyıl Germanicia, Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi

hayvanı muayene ve tedavi etmesi, Antik İran’da ait pasajlara yer vermiştir. Fil hekimliği bölümünün
(Pers) insan-hayvan eşitliğinin mükemmel bir gös- yazarı Palakapya; at hekimliği bölümünün yazarı ise
tergesidir. Hayvancılığa çok önem verilen Perslerde Salihotriya adlı kutsal kişilerdir ve bu bilgileri Tanrı Atina Akropolisi’nde
hayvan yetiştiriciliği ile hayvanların bakım ve teda- Brahma’dan almışlardır. Hayvanlara inançlarında bulunan Parthenon
Tapınağı’nın güney
vilerinin özenle yapıldığı söylenebilir. Antik İran’da bu kadar önemli bir yer veren bu toplumda bir süre frizinde betimlenen
Zerdüşt’ten önce at, sığır ve koyunların kurban edil- sonra hasta hayvanların şifa bulabilecekleri tarihin sahnede Panathenaia
me törenleri çok yaygınken, Zerdüşt inancıyla bera- en büyük ilk yerleşik hayvan hastaneleri kurulmuş; Şenlikleri’nde kurban
verilecek genç bir inek
ber kötülük tanrısının ve şeytanların kurban edilen bu hastanelerin yakınlarında da Hindistan’ın dört ve onu götüren çobanlar
hayvanlardan yükselen buğu ile beslendiğine ina- bir yanından getirtilmiş şifalı otlar yetiştirilmiştir. görülmektedir.
MÖ 5. yüzyıl,
nılmış ve bu nedenden ötürü kurban kesimi ve sığır Bu hayvan hastanelerinde at, fil, sığır, av kuşları British Museum, Londra
eti yenmesi yasaklanmıştır. Antik İran’da atçılık çok ve balıklar bile tedavi edilir. Bir süre
güçlüdür. Süvari birlikleri hem savunmada rol alırlar sonra hayvan kurban etmenin ya-
hem de ülkenin bir ucundan öbür ucuna süratle yol saklandığı Hindistan’da önce
alarak alınan bilgi ve haberleri ulaştırırlar. ineklerin eti tüketilirken daha
İlkçağ tarihinde hiç şüphesiz hayvanların en konfor- sonra bu hayvanlara yönelik
lu yaşam sürdürdükleri yer Antik Hindistan’dır. Bu olarak öldürme ve bu hayvan-
ülkede MÖ 3000’li yıllardan kalma mühürler üze- lardan elde edilen ürünleri
rinde boğa, manda, fil, gergedan, kaplan ve timsah tüketme yasağı (purdah gele-
gibi hayvanların resimleri bulunur. Bu mühürler as- neği) getirilmiştir. Hindistan
lında Hindistan’ın farklı hayvan türleri yönünden ne her çağda doğal bir hayvanat
kadar zengin olduğunun da ifadesidir. Hint Tanrısı bahçesidir ve Hint mitolojisi
Brahma, dünyaya yol göstermek için yarattığı kut- hayvan motifi yönünden son
sal kitabı Vedalar’ında, özellikle at ve fil hekimliğine derece zengindir.

Aktüel Arkeoloji 35
 Zengin hayvancılık birikimine sahip
olan Uzakdoğu’da ise Çin’de hayvan has-
talıklarının tedavisinde geleneksel akupunktur
yöntemleri kullanılırken, Japonya’da atların ayakla-
rının kaymaması için sazlardan yapılan nal benzeri
yapılar kullanılagelmiştir. Antik Çin ve Japonya’da
süvarilerden oluşan güçlü birlikler ve özellik-
le Çin’de yüz binlerce baştan oluşan devasa
hayvan sürüleri çok dikkat çekicidir. Antik
Japonya’da bir köpeği yaralamak büyük bir
suç olarak kabul edilirken, bir hayvanı ne-
densiz yere öldürmenin cezası ölümdür. Bu
yaklaşımın Budizm’in Japonya’ya girişiyle yay-
gınlaştığı ileri sürülmektedir. Yine Japonya’da
nedeni anlaşılamadan ölen bir hayvanın sa-
hibi ya ölümle ya da sürgünle cezalandırılır.
Antik Anadolu’nun en iyi atlara sahip olan
ve biniciliği en iyi bilen toplumu hiç şüphesiz Hitit-
lerdir. Günümüzden yaklaşık olarak 4 binyıl önce
Maveraünnehir’de evcilleştirildiği düşünülen atı
Anadolu’ya getirenler de yine Hititlerdir. Hitit Kanun-
Atmaca figürini.
Amulet. Pişmiş larında hayvanlarla ilgili 34 madde tespit edilmiştir ve
toprak üzeri cam bu maddeler daha çok, hayvanların çalınması ya da
kaplama.
MÖ 6.-5. yüzyıl sakatlanması durumlarında uygulanan cezalarla ilgi-
Çandarlı, İzmir lidir. Hititler; at yetiştiriciliği, beslenmesi ve özellikle
Antik Yunan’da ilk kez din dışı bilimsel laik
düşünce de yeşermeye başladığından,
çok sayıda yeni bilim alanının kuruluşuna
ve çok sayıda bilim adamı ile filozof ve
yazarın yaşamına tanıklık ederiz. Tanıklık
edeceğimiz bir diğer olay da bu bilim
adamlarının öncelikli olarak anatomi ve
fizyoloji alanındaki bilimsel çalışmalarda
hayvanları da kullanmaya başlamalarıdır.
Beyaz zemin üzerine siyah ve kırmızı boya ile stilize bir erkek figürü hayvanları güderken
betimlenmektedir. MÖ 695-547 , Geç Frig Dönemi Gordion, Ankara Gordion Müzesi
36 Aktüel Arkeoloji
eğitimi alanlarında bir ekoldür. Atlara koşu ve savaş eği-
timlerinin mükemmel şekilde verildiği bu ülkede, yine he-
patoskopiye rastlanır. İş alanında en çok kullanılan hayvan
sığırlardır. Kurban edilen hayvanlar sığır, koyun ve keçiler
arasından seçilir. Ayrıca arıcılık da çok yaygındır. Köpek,
kirli bulunduğundan çok sevilmez ama özellikle tavşan bir
totem olarak kabul görür ve eti tüketilmez.
Orta Asya Türklerinde en önemli hayvan hiç şüphesiz at-
tır. Mitolojik önemi Türk toplumunda bozkurtla eşdeğer-
dir. Gerek günlük yaşamda, gerek savaşta ve gerekse tören-
lerde atın önemi büyüktür. Atın etini yiyen, sütünü içen
Türkler atın üzerinde doğar ve üzerinde ölürler. Atları ko-
nun edinen sayısız efsane ve masal vardır. Kurban olarak
da atı tercih eden Türkler, hakanlarını ve ünlü kumandan-
larını atlarıyla beraber gömerler. Attan sonra bu toplumda
en sevilen hayvanlar koyun ve sığırdır. Çok sayıda koyun
ve sığır besleyen Türklerin kümes hayvanlarından da ya-
rarlandıkları bilinir. Türk mitolojisinin ilahı bozkurttur.
Türkler atalarının boz renkli bir kurt olduğuna inanırlar.
Türk kavimlerinde ayıya da çok önem verilir. Türklere ait
“12 Hayvanlı Türk Takvimi”nde her yıl bir hayvanla temsil
edilir ve bu takvim eski Türklerin hayatında hayvanların
ne kadar önemli bir yer işgal ettiğinin de kanıtıdır. Hay-
vanlar, Orta Asya Türklerinin yaşamlarında çok önemli rol
oynamışlardır. Tarıma pek elverişli olmayan Orta Asya’da-
ki topraklarında hayvancılıkla yaşayan Türk kavimleri,
besledikleri sürülerinin sık sık yerlerini değiştirmişlerdir.
Hayvanların çoğunu at, sığır, koyun ve eşekler oluşturur.
Türklerin sürülerindeki hayvan sayısı yüz binlerle ifade
edilir. Orta Asya Türklerinde hayvan sevgisi çok yaygındır.
Hekimlik uygulamaları ise şamanlar tarafından yürütülür.
Hayvancılığın yaygın olduğu ve domuz, keçi, koyun ile sı-
ğırın yetiştirildiği Antik Yunan toplumunda köpek, tanrı-
lar ve tanrıçalar ile beraber betimlenir. Ayrıca, Homeros’un
destanlarında köpek vefalı bir eski dost olarak anlatılırken
bir yandan da cehenneme bekçilik yaptığına inanılır. Kö-
pek, Karia’da da önemli bir kurban hayvanıdır. Bu toprak-
larda, tanrılar ve tanrıçalar adına her tür hayvan kurban
edilir. Dünyanın en zengin mitolojilerinin başında gelen
Yunan mitolojisinde de hayvan motifinin çok zengin bir
şekilde yer aldığı görülür. Özellikle yarı at-yarı insan, yarı
keçi-yarı insan gibi sfenks tanrılar ile insan biçimli tanrı-
lara ve zaman zaman hayvan biçimine bürünen tanrılara
da çok rastlanır. Antik Yunan toplumunda etleri yenmese
de at ve eşeğin gücünden yararlanılır; domuz, koyun, keçi,
sığır ve balıklar ise mutfak malzemesi olarak kullanılır.
Ordularının vurucu gücünü ise, atlı arabalar ile süvari bir-
likleri oluşturur.
Antik Yunan’da ilk kez din dışı bilimsel laik düşünce de
yeşermeye başladığından, çok sayıda yeni bilim alanının
kuruluşuna ve çok sayıda bilim adamı ile filozof ve yaza-
rın yaşamına tanıklık ederiz. Tanıklık edeceğimiz bir diğer
olay da bu bilim adamlarının öncelikli olarak anatomi ve
fizyoloji alanındaki bilimsel çalışmalarda hayvanları
da kullanmaya başlamalarıdır. İnsanın önce kendi
bedenini tanımak uğruna başlattığı ve daha sonraki
yüzyıllarda artarak sürecek olan hayvan deneyleri,
hayvanların insanlar tarafından kullanılmasına yeni
ve farklı bir boyut ekler. Özellikle Aristoteles ve Hip-
pokrates; araştırmalarını hayvanlar üzerinde gerçek-
leştirirler. Hayvanlar, Antik Yunan kültüründen önce,
sadece avlanarak ve kurban olarak can verirken; An-
tik Yunanların elinde bilimsel araştırmaların temel
materyali olarak değerlendirilir.
Dünyanın en büyük imparatorluklarının başında
gelen Roma İmparatorluğu; sahip olduğu olağanüs-
tü büyüklükteki topraklarında tarım ve hayvancılığı
çağının en ileri tekniklerine göre gerçekleştirir. Bilim,
kültür ve sanat yönünden Antik Yunan toplumunun
mirasına konan imparatorluk, sahip olduğu hayvan
varlığıyla da döneminin zirvesindedir. Zengin Roma-
lıların evlerinde mutlaka minyatür bir hayvanat bah-
çesi bulunur ki burada, farklı iklim ve coğrafyalardan
getirtilmiş hayvanlar gururla sergilenir. Romanın
kuruluş efsanesinde yer alan ve Savaş Tanrısı Mars’ın
oğulları olan Romus ve Romulus’u, Tiber nehri kıyı-
larında bulup emziren de dişi bir kurttur.
Romalılar tarım ve hayvancılığa daha doğrusu çift-
lik hayatına çok düşkündürler. Özellikle uzun yıllar
asker olarak imparatora hizmet etmiş emekli asker-
lere, imparatorun bağışladığı toprak parçası üzerin-
de çiftliklerini kuran Romalılar, başta sığır olmak
üzere koyun, keçi ve domuz yetiştiriciliği yaparlar.
Hayvancılık ve tarımdan zengin olan bu insanlar, ge-
nellikle hayvan sever kişilerdir. Hayvan ve bitki yetiş-
tiriciliği üzerine incelemeler yapar; kitaplar yazarlar.
Bu arada, döneminin en güçlü ordusuna sahip olan
Roma İmparatorluğu’nda iri ve yüksek Roma atları ve
bu atlardan oluşan ürkütücü süvari birlikleri, dünya-
nın altını üstüne getirirler. Bu süvari birliklerinin yanı
sıra, üzerinde savaşçıları taşıyan at arabaları da çok
ihtişamlıdır.
Antik Yunan’ın bilimsel mirasını sürdürmeye ça-
lışan Roma İmparatorluğunda, başta Galen olmak
üzere birçok araştırmacı, hayvanları araştırma ma-
teryali olarak kullanmaya devam ederler. Roma
İmparatorluğu’nda kurban önemli bir ibadettir. Özel
tapınaklarda sığır, domuz, keçi, koyun ve hatta güver-
cin gibi hayvanları kurban ederler. Kurban edilecek
hayvanların daha çok beyaz olmasına özen gösterilir.
Kurban edilen hayvanların bağırsaklarının biçimin-
den geleceğe yönelik kehanetlerde de bulunulur.
Genel olarak Neolitik Çağda günümüzden yaklaşık
15 binyıl önce ilk kez köpeğin evcilleştirilmesiyle baş-
layan serüven; keçi, koyun, sığır ve domuz ile kanatlı
hayvanların günümüzden yaklaşık 10 binyıl önce ev-
cilleştirilmeleriyle sürmüş ve günümüzden 5 binyıl
önce kedi ve 4 binyıl önce de atın evcilleştirilmesiyle
sona ermiştir. Karşılıklı çıkarlar üzerinde yükselen in-
san-hayvan ilişkilerinin en ilginç süreci hiç şüphesiz
ilkçağdır. Bu çağda hüküm sürmüş devletlerin bazı-
larında ya yasalar yolu ile ya dinsel kurallar gereği ya
da ahlaki kurallara göre hayvanların da hakları oldu-
ğu göz ardı edilmemiş ve bir yerde farkında olmadan
insan-hayvan eşitliği korunmaya çalışılmıştır. Ancak
bu çok narin dengeyi önce Antik Yunan’da başlayan
ve hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen bilimsel araş-
tırmalar ve deneyler sarsmış ama esas darbeyi İbrani
ve Hristiyan dinlerinin masum hayvanları, insanların
insafına terk eden yaklaşımları indirmiştir. Bu o ka-
dar ağır bir darbedir ki; etkisi bütün ortaçağ, yeniçağ
Roma kentinin kuruluş
ve yakınçağlar boyu devam etmiş ve bu yaklaşık 1600 efsanesine göre Alba
yıllık süreç, hayvan hakları ihlalleri, hayvan refahı te- Longa kralı Numitor’un
kardeşi Amulius tahtı ele
cavüzleri, hayvan katliamları, hayvan soykırımlarıyla geçirince, Numitor’un tüm
sürmüş ve günümüze ulaşmıştır. Bilimsel araştırma- erkek varislerini öldürmüş,
kızı Rhea Silvia’yı ise Vestal
ların zirveye ulaştığı aydınlanma çağı ve öncesinde rahibesi olmak üzere tapınağa
hayvanların ruh taşımadıkları, dolayısıyla acı duyma- kapatarak çocuk yapmasını
yacakları ileri sürülerek acı veren bilimsel deneyler yasaklamıştı. Rhea Silvia, Savaş
başta olmak üzere birçok işkence hayvanlar üzerinde
Tanrısı Mars’tan ikiz erkek
çocuk sahibi olunca Amulius,
gerçekleştirilmiştir. Neolitik Çağda insanların ürktü- Rhea Silvia’yı öldürerek ikiz
bebekleri Tiber Nehri’ne bırakır.
ğü hayvanlara, İlkçağda bir canlı varlık olarak sem- Bebekleri sudan çıkaran dişi
patiyle bakılmış ama ortaçağlar ve sonrasında ise bu kurt, ikiz kardeşler Romus ve
Romulus’u emzirir. Daha sonra
canlı varlıklara, cansız, duygusuz bir eşya muamelesi bir çoban ve karısı tarafından
yapılmıştır. İnsanlık tarihinde her şey ilerleyen zama- evlat edinilen kardeşler, Roma
na paralel bir gelişim gösterse de; hayvan hakları bu kentini kurmak üzere kurt
tarafından emzirildikleri yeri
tanımlamanın dışında kalmıştır. Sonuç olarak; Antik seçerler. MÖ 11.-12. yüzyıllarda
Yunan öncesi dünya, bilimsel gelişim yönünden ye- yapılmış olduğu belirlenen
tunç heykelin orijinali
tersiz bulunabilir ama hayvan hakları yönünden aynı bugün Roma’daki Capitoline
şeylerin söylenmesi mümkün değildir. Müzesinde sergilenmektedir.
Aktüel Arkeoloji 37
 Paleolitik Mağara Sanatında

Linda KALOF

38 Aktüel Arkeoloji
 Fransa’nın
güneybatısındaki
Ariège bölgesinde
bulunan Niaux
Mağarası’ndaki
mağara resimleri.
Üst Paleolitik,
Magdalaniyen
Dönemi
© Jean-Marc
Aktüel Arkeoloji 39Charles
 Tarihöncesi çağlarda yaşamış olan
insanlar, Avrupa’da yaklaşık 350 mağaraya
resimler yapmışlardır. Her mağara, resimlerin yapıldığı
dönemin kültürel ve psikolojik durumlarını yansıtan farklı bir
hikâye anlatmaktadır. Duvar sanatı ve taşınabilir sanatın binlerce yıllık
üretim süreci boyunca çizimler basitten karmaşığa ya da soyuttan doğallığa
doğru bir gelişim göstermez. Resmedilen hayvan davranışları aynı bölgede bulunan

İ
mağaralarda bile, mağaradan mağaraya büyük ölçüde değişiklik gösterir.
nsanın diğer hayvanlarla olan ilişkisi, sa-
Fransa’nın natın her döneminde yerini almıştır ancak
güneybatısındaki insanın hayvana duyduğu önem, Paleo-
Ariège bölgesinde
bulunan Mas D’Azil litik mağara sanatında olduğu kadar hiç-
Mağarası’nda ortaya
çıkarılan mızrak atıcı.
bir dönemde daha etkileyici bir biçimde
Dışkılayan bir ortaya çıkmamıştır. Mağaralarda yüzlerce hayvan
geyik biçimindeki
mızrak atıcı geyik
figüründen oluşan duvar resimleri ve taşınabilir
boynuzundan sanat eseri bulunmuş ve bunların çok eski oldu-
yapılmıştır.
Geyik arka tarafına ğu anlaşılmıştır. 2014’te bilim adamları en eski
doğru bakmaktadır. hayvan figürünün ‘babirusa’ olarak bilinen bir tür
Dışkı kısmının üzerine
tünemiş iki domuz-geyik olduğunu belirlemiştir. Bu hayvan
kuş yer alır. figürü günümüzden 35 bin 400 yıl öncesine tarih-
Üst Paleolitik,
Magdalaniyen lenmiş ve bir Endonezya adası olan Sulawesi’deki
Dönemi Leang Timpuseng Mağarası’nda bulunmuştur.
© Don Hitchcock
Le Musée National Fakat şimdiye kadar bulunan hayvan figürlerinin
de Préhistoire, Les
Eyzies-de-Tayac
büyük bir kısmı Avrupalı Paleolitik insanlar ta-
rafından üretilmiştir. Paleolitik mağara sanatının
geneline baktığımızda, konunun oldukça geniş ve
göreceli olarak yönetilmesinin zor olduğunu gö-
rürüz. Endonezya, Güney Afrika, Çin, Avustralya,
Arjantin, Hindistan ve Rusya gibi dünyanın birçok
bölgesinde devamlı olarak yeni mağara resimleri
keşfedilmekte ve önceden bulunanlar yeniden ta-
rihlendirilmektedir. Bu makalenin odak noktası
Franco-Cantabrian mağara sanatı olarak anılan ve
güneybatı Fransa ve kuzey İspanya’da ortaya çıkar-
tılan Avrupa mağara sanatıdır.
Tarihöncesi çağlarda yaşamış olan insanlar, Avrupa’da
yaklaşık 350 mağaraya resimler yapmışlardır.
Her mağara, resimlerin yapıldığı dönemin kül-
türel ve psikolojik durumlarını yansıtan farklı
bir hikâye anlatmaktadır. Örneğin, duvar sanatı
(art parietal) ve taşınabilir sanatın (art mobilier/
portable art) binlerce yıllık üretim süreci boyun-
ca çizimler basitten karmaşığa ya da soyuttan do-
ğallığa doğru bir gelişim göstermez. Resmedilen
hayvan davranışları aynı bölgede bulunan mağa-
ralarda bile, mağaradan mağaraya büyük ölçüde
değişiklik göstermiştir. Örneğin, Fransa’daki Cha-
uvet Mağarası’nda yer alan hayvan resimleri belirli
bir hareket, hız ve gücü yansıtır. Cosquer Mağara-
sı’ndaki resimlerde ise hayvanlar sabit ve hareketsiz
durmaktadır. Hayvanların zıplama, koşma ya da
beslenme gibi hareketlerine yer verilmemiştir. Çok
az hayvan ayakları havada kalacak şekilde ve dilleri
dışarıda hareketsiz bir şekilde resmedilmiştir. Bu
durum genellikle bu çizimlerin, ölümü temsil eden
ya da ölmekte olan hayvanlara ait olduğunu düşün-
dürmektedir. Örneğin, Altamira Mağarası’nın ta-
vanında bulunan ve kıvrılmış bir pozisyonda çizi-
len bizonun ölü olabileceği öne sürülmüştür. Diğer
yandan, genellikle, her araştırmacı aynı çizimde
birbirinden farklı şeyler görebilmektedir. Altamira
bizonunun ölü olmadığı, kokusunu bırakmak için
yerde yuvarlanıyor olabileceği de düşünülmüştür.
Randall White, Paleolitik mağara resimlerinde
hayvanların çok seyrek olarak acı çeker şekilde
gösterildiğini ve resimlerde gözle görülür bir şid-
det eksikliği olduğunu belirtir. Lascaux’da bulunan
‘kuyu sahnesi’ mağaradaki tek insan figürünü içe-
ren, ünlü bir acı çekme sahnesidir. İnsan figürü, ya-
ralanmış bir bizon tarafından saldırıya uğramış ve
büyük olasılıkla ölü olarak yerde yatmaktadır. Bi-
zon insanın etrafında dolaşmaktadır. Yan tarafında

40 Aktüel Arkeoloji
 Fransa’nın güneybatısındaki Ardèche Nehri vadisinde
yer alan Chauvet-Pont-d’Arc Mağarası’nda bulunan
mağara resimlerine ait replika. Mağaranın en önemli
panellerinden biri olan sahnede at, yaban öküzü,
gergedan gibi hayvanlar betimlenmiştir. Üst Paleolitik,
Orinyasiyen Dönemi © Clément Philippe

bir ok sallanmakta ve yarasından iç organları çık-

maktadır. Belli ki bu ‘ters gitmiş bir av’ sahnesidir. ?????
Mağara resimlerinde resmedilen hayvan türleri
genellikle toynaklı hayvanlardır (at, bizon, Avrupa
bizonu, geyik, dağ keçisi, mamut). Ayılar, kedigil-
ler ve gergedanlar çizimlerin yüzde onunu oluştu-
rur. At ve bizonlar diğer hayvan türlerinden daha
büyük boyutlu ve detaylı resmedilmiştir. Niaux
Mağarası’ndaki 12 binyıl öncesine tarihlenen ge-
lincik, Cosquer Mağarası’ndaki 18 bin 500 yıl ön-
cesine tarihlenen penguen ve Chauvet ve Le Portel
mağaralarındaki baykuşlar gibi bazı küçük hayvan
resimleri de vardır.
Duvar sanatının tarihlenmesi tartışmaya açık bir
konudur. Pek çok araştırmacı, Avrupa’daki en
eski çizimlerin Fransa’nın güneyindeki Chauvet
Mağarası’nda bulunan, günümüzden 32 binyıl
öncesine tarihlenen çizimler olduğuna inanır. rı gibi 420 hayvan figürünü (ve yalnızca 6 insan Hindistan’ın Madhya Pradesh
eyaletinde, Bhopal’ın güneyinde,
Chauvet Mağarası’nın duvarları birbirine meydan figürü) içeren karmaşık çizimlerle doludur. Cha- Obaidullaganj bölgesinde yer
okuyan gergedanlar, kükreyen aslanlar, mağaraya uvet ressamları, etçil hayvanları gerçek doğaların- alan Bhimbetka Mağaraları’nda
yer alan Paleolitik Dönem mağara
doğru hızla koşar şekilde çizilmiş hayvan grupla- daki gibi ve sanki canlılarmış gibi göstermek için resmi © Tony Waltham

Aktüel Arkeoloji 41
 Mağara sanatında hayvanların karşı karşıya gelme
sahneleri özellikle ilginçtir. Anne-Catherine Welté’nin
belirttiği gibi, karşı karşıya gelme sahnelerinde yer alan
hayvanların çoğu, aileler ya da sürüler halinde yaşayan
sosyal hayvanlardır. Bu nedenle duruşları genellikle
belirli davranışların simgesi olarak yorumlanmıştır.
Örneğin, zararsız bir ritüel mücadele sahnesi, kuyruğu
havada, sırtı kabarmış ve kasları gerilmiş olarak
betimlenen bizonlarla gösterilmiştir.
sofistike artistik teknikler kul- alan hayvanların çoğu, aileler ya da sürüler ha-
lanmışlardır. Hayvan figürlerini, linde yaşayan sosyal hayvanlardır. Bu nedenle
gölgeleme ve perspektif kullanarak ha- duruşları genellikle belirli davranışların simge-
reketli, hızlı, güçlü ve kuvvetli resmetmişlerdir. si olarak yorumlanmıştır. Örneğin, zararsız bir
Ayrıca kaya yüzeylerini üç boyutlu ve hacimli ritüel mücadele sahnesi, kuyruğu havada, sırtı
Fransa’nın Vienne çizimler yapabilmek için kullanmışlardır. kabarmış ve kasları gerilmiş olarak betimlenen
bölgesinde yer alan
bir Üst Paleolitik kaya Bazı türlere ait çizimlerde görülen dikkat çekici bizonlarla gösterilmiştir.
sığınağı olan Roc-au-
Sorciers’de bulunan at anatomik detaylar tarihöncesi insanların çev- Ayılar ve Paleolitik insanlar arasında benzersiz
başı biçimli kabartma.
relerinde yaşayan bazı hayvan türleri hakkında bir ilişki var olmuştur. Chauvet Mağarası’ndaki
© Don Hitchcock
donsmaps.com oldukça fazla bilgiye sahip olduklarının göster- ayı çizimlerinde gözler hiçbir zaman resmedil-
Musée d’Archéologie memiştir. Bunun ne anlama geldiğini bilmek
Nationale et Domaine,
gesidir. Örneğin, Pech-Merle Mağarası’nda bu-
St-Germain-en-Laye lunan ve 25 binyıl öncesine tarihlenen “benekli mümkün olmasa da ayıların mağarada önemli
at” figürü şüphesiz gerçek hayatta bu hayvanla bir rolü olduğu anlaşılmaktadır. Ayılara ait izler
yaşanan bir deneyim sonrasında çizilmiştir. her yerdedir: Mağaranın zemininde ayılara ait
Hayvanın çizimindeki renk seçimleri bile eski ayak izleri, duvarlarda ve mağaranın oyukların-
dönemde yaşamış atların genetik özellikleri ile da pençe izleri, yüzlerce ayı kemiği ve pati izleri
uyum göstermektedir. Bu benzerliğin, bir ölçü- korunmuştur. Mağarada bulunan ayı kalıntıla-
de, avcı insanlar ile avları arasındaki yakın mesa- rına ait mitokondriyal DNA analizleri, ayı nü-
feli ilişkiden kaynaklanıyor olması muhtemeldir. fusunun az ve çok yaşlı, 37-29 binyıl arasında,
Dolayısıyla, otçullarda olduğu gibi yakın mesa- olduğunu göstermiştir. Chauvet Mağarası’nda,
feden kolayca gözlemlenemeyen etçiller, Paleoli- bir ayı kültüne ait izler de mevcuttur. Bir ayı ka-
tik Dönem sanatında devamlı olarak yanlış tas- fatası, mağaranın ana odasında tavandan düşe-
vir edilmişlerdir. Paul Bahn ve Jean Vertut’a göre rek yerde düz yüzeyli bir yükselti oluşturan par-
etçil hayvan tasvirlerindeki en büyük yanlış, ayı çanın üzerine kasıtlı olarak yerleştirilmiş; siyah
ve kedigillere ait köpek dişlerinin hatalı olarak çizgilerle bezenmiş başka bir ayı kafatası ise iki
yerleştirilmesi, dolayısıyla hayvanın ağzı kapa- azı dişi ile birlikte kalsit taşının içindeki oyuk-
lıyken alt köpek dişlerinin üst köpek dişleri ile lara yerleştirilmiştir. İnsanlar büyük olasılıkla
üst üste gelecek şekilde resmedilmesidir (köpek ayıların form olarak insana benzemesi nedeniy-
dişi çizimlerde gösterilen tek diştir ve oldukça le -yürüme konusunda, iki ayak üzerinde dura-
abartılarak çizilmiştir). Chauvet ressamlarının, bilme yetisi, beş parmaklı bir avuç içleri olması,
hayvan anatomisi ve hayvanların karşı karşıya hem etçil hem otçul beslenme tarzı- onlara çok
geldikleri sahneleri tasvir etmeleri açısından fazla saygı duymuşlardır.
hayvan davranışı hakkında da gelişmiş bilgiye Büyük ve güçlü hayvanlara verilen önem, yak-
sahip oldukları anlaşılmaktadır. Mağara sana- laşık 25 binyıl önce, duvar sanatında ağırlıklı
tında hayvanların karşı karşıya gelme sahneleri olarak otçul hayvan ve az sayıda etçil hayvanın
özellikle ilginçtir. Anne-Catherine Welté’nin be- detaylı çiziminin yer almasından anlaşıldığı üze-
lirttiği gibi, karşı karşıya gelme sahnelerinde yer re, azalmıştır.

42 Aktüel Arkeoloji
 İspanya’nın Cantabria bölgesinde yer alan ve Üst Paleolitik Döneme tarihlenen Altamira Mağarası’ndan bir bizon resmi. © Melba

Aktüel Arkeoloji 43
 Ayılar ve Paleolitik insanlar arasında benzersiz bir Çizimlerdeki stil değişikliğinin daha erken dö-
ilişki var olmuştur. Chauvet Mağarası’ndaki ayı nemlerde hayvan türü çeşitliliğinin fazla olma-
sına bağlı olduğu ve bu çeşitliliğin çevrede sey-
çizimlerinde gözler hiçbir zaman resmedilmemiştir.
rekleşmesiyle birlikte, mağara sanatında da daha
Bunun ne anlama geldiğini bilmek mümkün az resmedildiği öne sürülmüştür. Ancak mağara
olmasa da ayıların mağarada önemli bir rolü sanatında etçillerden otçullara geçişin nedeni bi-
olduğu anlaşılmaktadır. Ayılara ait izler her yerdedir: linmemektedir. Otçullar, Paleolitik insanların ana
mağaranın zemininde ayılara ait ayak izleri, yiyecek kaynağını oluşturmuştur. Mağara sanatı
duvarlarda ve mağaranın oyuklarında pençe izleri, için 125 yılı aşkın bir süredir ortaya atılan teoriler
yüzlerce ayı kemiği ve pati izleri korunmuştur. arasında en yaygın olanı bu boyalı resim ve ka-
zıma resimlerin av sahneleri olduğudur. Bunun,
Chauvet-Pont-d’Arc
Mağarası’ndan avlanan hayvanların görsel temsilleri aracılığıy-
bir ayı resmi. la, diğer insanlara av bilgisinin bildirildiği, ileti-
şim sağlayan bir tür ritüel olduğu düşünülmüş-
tür. Fakat açıkça söylemek gerekirse, biz onların
Fransa’nın
güneybatısında
hayvan resimleri çizme, kazıma ya da boyamayla
bulunan Lascaux neden bu kadar çok uğraştıklarını bilmiyoruz.
Mağaraları’ndaki Hayvan resimlerinin avcılar tarafından yapıldığı-
en çok tartışılan
ve en önemli nı savunan teoriye ek olarak, bazı araştırmacılar
sahnelerden biri hayvan kaynaklarının az olabileceğini ve mağara
olan bu sahnede
karnı deşilmiş sanatının daha fazla hayvan “üretmek”, onların
bir bizon, bizon üremesine yönelik ihtiyacı göstermek ve yiyecek
tarafından yere
devrilen kuş kafalı
kaynağının devamlılığını sağlamak amacı taşı-
bir insan, bir yabileceğini öne sürmüştür. Hayvanlara duyulan
mızrak ve bir direk saygının bir göstergesi olarak kutlama yapma fikri
üzerinde duran bir
kuş yer alır. oldukça mantıklıdır. Erken dönemlere ait tarihin
© J.D. Dallet neredeyse tamamında insanlar avcı olmaktan çok

44 Aktüel Arkeoloji
av olmuşlar ve zaman zaman daha güçlü etçiller
tarafından öldürüldükten sonra öylece bırakılan
diğer hayvanlar ile beslenmişlerdir. İnsanların, be-
sin zincirinde yukarılarda olan etçillere saygı duy-
ması şaşılacak bir şey değildir. Birçok mağarada
duvar ve tavanlarda resmedilen hayvanlarla ma-
ğara içinde bulunan kemikler arasında doğrudan
bir ilişki kurulamaması dikkat çekici bir noktadır.
Bu durum resmedilen hayvanların, besin olarak
tüketilen hayvanlar olmadıklarını gösterir. Örne-
ğin, Altamira’da kızıl geyik besin olarak tüketilir-
ken, mağara duvarlarında bizon resmedilmiştir.
Lascaux’ta ise ağırlıklı olarak rengeyiği tüketilir-
ken, resimlerde yalnızca bir adet rengeyiği tespit
edilmiştir, buna karşın mağara büyüleyici tarihön-
cesi boğa ve at çizimleriyle doludur.
Taşınabilir sanattaki hayvan tasvirleri, Paleoli-
tik sanatçıların hayvan davranışlarını nasıl usta-
lıkla işleme girişiminde bulunduklarını da gös-
termektedir. 1999 yılında Almanya’daki Hohle
Fels Mağarası’nda üç küçük figür bulunmuştur.
2 santimetreden daha uzun olmayan ve mamut
dişinden oyulmuş olan bu figürler arasında bir Lascaux Mağaraları’ndaki
boğa salonu.
su kuşu, bir at başı ve insan ve kedigil özellikleri © RIEGER Bertrand
taşıyan bir yarı insan-yarı hayvan figürü yer alır.
Figüratif sanatın dünyadaki en eski temsilcileri
olarak görülen bu üç boyutlu yontuk tip heykel- Fransa’nın Montastruc
ler, hayvanın bütün fiziksel özelliklerini en detaylı bölgesindeki bir kaya
sığınağında bulunan,
biçimde gösterecek şekilde yontulmuş ve sürekli rengeyiği boynuzundan
elle tutulduğundan cilalanmıştır. 31-33 binyıl ön- yapılmış mamut
biçimli mızrak atıcı 12
cesine tarihlenen ve arkeolojik kayıtlardaki en eski bin 500 yıl öncesine
kuş tasviri olduğu düşünülen Hohle Fels kuşu, öne tarihlendirilmektedir.
© Werner Forman \ UIG
doğru uzanan, uçmayı ya da dalmayı çağrıştıran
bir boyna, gövdeye yakın duran kanat-
lara, gövdenin arkası boyunca
uzanan tüylere, açık bir şekilde
anlaşılan gözlere ve keskin bir
gagaya sahiptir.
30 binyıl öncesine tarihlenen Hoh-
le Fels atı koşmayı ya da dörtnala git-
meyi çağrıştıran uzanmış bir boyna, yüz
ve çene etrafında birbirini kesen ve paralel
çizgilere ve oldukça belirgin ağız, burun de-
likleri ve gözlere sahiptir. Büyük ölçekli ola-
Aktüel Arkeoloji 45
 İnsanlar büyük olasılıkla ayıların form
olarak insana benzemesi nedeniyle
-yürüme konusunda, iki ayak üzerinde
durabilme yetisi, beş parmaklı bir
avuç içleri olması, hem etçil hem
otçul beslenme tarzı- onlara çok
fazla saygı duymuşlardır.
rak yapılan ilk sanat eseri olduğu düşünülen ve 32
binyıl öncesine tarihlenen yarı insan-yarı hayvan
figürini, Almanya’da bulunan ikinci hayvan in-
san karışımı figürinidir. Birincisi, Hohlenstein-
Stadel’de bulunan aslan-adam (ya da aslan-kadın)
figürinidir. 30 binyıl öncesine tarihlenen ve 29,6
santimetre boyundaki bu büyük heykelcik, 1939
yılında Lone Valley’deki bir Orinrasiyen yerleşim
yerinde bulunmuştur. Hohle Fels’te bulunan daha
erken tarihli, küçük fildişi figür, belirgin omuz-
lar ve kafanın üzerindeki fark edilir kulaklarıyla
ayakta dik duran bir heykeldir. Figürün kısa kol-
ları ile benek ve dikey çizgi bezekleri kedigillere
ait özellikleri yansıtmaktadır. Birbirine benzer iki
yarı insan-yarı hayvan figürininin olması nede-
niyle bu tarz figürinlerin popüler olduğu ve büyük
olasılıkla toplu üretildiği düşünülmektedir.
Genellikle mızrak sapının yan kısmına kabart-
ma olarak işlenen, zıplayan at heykelleri ile süslü
mızrak atıcıları geyik boynuzundan yapılmıştır.
Le Mas d’Azil’de bulunan dağkeçisi biçimindeki
Almanya’nın Svabya mızrak atıcı taşınabilir sanatın ilginç örneklerin-
Alpleri bölgesinde
yer alan Hohlenstein- dendir. Dağkeçisi arka tarafına doğru, üzerinde iki
Stadel Mağarası’nda kuşun tünediği dışkısına bakmaktadır. Dışkılama
bulunan ve
günümüzden 40 sahnesinin tarihöncesi sanatta resmedilmesinin,
binyıl öncesine
tarihlendirilen aslan
avlanacak olan hayvanın dışkısının varlığının o
başlı insan figürini hayvanın av olduğuna dair kesin bir kanıt olabi-
dünyanın en eski
figüratif sanat eser-
leceği öne sürülmüştür. 16 binyıl öncesine tarih-
leri arasındadır. Üst lenen bu figürin, büyük olasılıkla yarı insan-yarı
Paleolitik Dönemin
ilk aşaması olan hayvan figürinine benzer şekilde toplu üretilmiş-
Orinyasiyen kültür tir. Ortaya çıkarılan aynı forma sahip on ayrı fi-
evresine ait olan
mamut dişinden gürin parçası, yüzlercesinin bu şekilde üretildiğini
yapılma figürin göstermektedir.
çakmaktaşından
yapılmış bir bıçak ile Figürinlerin büyük bir çoğunluğu sert kemiği işle-
şekillendirilmiştir.
Ulmer Museum, Ulm, mek çok zor olduğundan taştan ya da fildişinden
Almanya yapılmış olsa da, özellikle at başları olmak üzere,
kemikten yapılmış olağanüstü taşınabilir sanat
eserleri ele geçmiştir. Bazı araştırmacılar, erken
dönemde yaşamış insanların, bir zamanlar canlı
olan bir malzemenin, özellikle de sürekli büyü-
dükleri ve yıllık olarak düştükleri için boynuz-

46 Aktüel Arkeoloji
ların, üzerine yontma ya da kazıma tekniğiyle şekil
vermeyi gizemli bir olay olarak algıladıklarını öne
sürmüşlerdir. Rengeyiği boynuzundan yapılmış olan
ve 13 binyıl öncesine tarihlenen mamut biçimindeki
Montastruc mızrak atıcı ile yine rengeyiği boynu-
zundan yapılmış, üzerinde figüratif öğeler bulunan
bir alet bunlara en güzel örnektir. Mağara resimle-
rinde olduğu gibi, heykeli yapılan hayvanlarla Pale-
olitik sanatçıların besin olarak tükettikleri hayvanlar
arasında hiçbir bağ yoktur. Bu durum, tarihöncesi
hayvan tasvirlerinin, avlanan hayvanlara dair bir lis-
te olmadığına dair ek kanıttır.
Tarihöncesi mağara resimlerinin son örnekleri ağır-
lıklı olarak at ve bizonları (ve daha önce de bahse-
dilen küçük bir baykuşu) içerir. Bu resimler en genç
mağara olarak kabul edilen Fransa’daki 11 bin 600 yıl
öncesine tarihlenen Le Portel Mağarası’nın duvar-
larında yer alır. Steven Mithen hayvan resimleri ve
oyma hayvan figürinleri üretme geleneğinin küresel
ısınma nedeniyle çok kısa bir sürede ortadan kaybol-
duğunu öne sürmüştür. Buz Çağının soğuk iklimi bo-
yunca mağara sanatı, mitoloji ve dini ritüeller, av ile Erken dönemlere ait
ilgili bilgilerin ve sert iklimdeki zorlu yaşamın kesti- tarihin neredeyse
rilemeyen koşullarında hayatta kalma hikâyelerinin tamamında insanlar
akışını sağlamıştır. MÖ 9600 civarlarında havanın avcı olmaktan
biraz daha ısınması hayatın kısıtlamalarını kaldır-
çok av olmuşlar
mış, avcılık herhangi bir yerde, herhangi bir zaman-
ve zaman zaman
da ve herhangi biri tarafından yapılabilir bir hal al-
mış olmalıdır. Bu durumda avcılıkla ilgili bilgilerin
daha güçlü
aktarılmasına gerek kalmamıştır. Mağara sanatının etçiller tarafından
sonu, hayvanlar ve insanlar arasındaki ilişkinin uğ- öldürüldükten sonra
radığı büyük değişime işaret eder. Bu değişim, antik öylece bırakılan
dünyanın çeşitli sanat formlarına da yansır. Örneğin, diğer hayvanlar ile
MÖ 3500 civarında ortaya çıkan taş silindir mühür- beslenmişlerdir.
lerde, insanlar ve hayvanlar arasındaki vahşi çekiş- İnsanların
meyi gösteren motifler oldukça yaygındır. İnsanların resmettikleri
şehir yaşamına geçmesiyle birlikte zenginlik, ticaret hayvanların
ve savaş artış göstermiş ve insanlar vahşi, yırtıcı hay-
besin kaynağı
vanları mücadelenin, şiddetin, savaşçı krallıkların ve
olarak tükettikleri
gelişmiş olanla gelişmemiş olan arasında süregelen
savaşın simgesi olarak kullanmışlardır. Ancak tabii,
hayvanlar
bu başka bir makalenin konusudur. olmadıkları kesindir.

Lascaux
Mağaraları’nda
yer alan avlanma
sahnesinde
yaban öküzü, at
gibi hayvanlar
Aktüel Arkeoloji 47
betimlenmektedir.
© DEA / C SAPPA
 HAYVAN
SEMBOLİZMİ
Benjamin S. ARBUCKLE

Günümüzden 10 binyıl önce avcı-toplayıcı toplu-

luklar, bölgede bulunan yabani hayvanlar ile yakın
bir ilişkiye sahipti. Güçlü yabani sığırlar, çevik yaban
eşekleri ve ceylanlar, zarif kızıl geyikler ve tehlikeli ya-
ban domuzları ile düzenli aralıklarla etkileşimde bu-
lunuyorlardı. Gökyüzünde ise, su kuşları ve turnalar
mevsimler değiştikçe gidip geliyorlar, akbaba, kartal
ve şahinler ise tüm yıl boyunca tepede süzülüyorlar-
dı. Ayaklarının altındaki toprakta akrep ve engerek
yılanı gibi tehlikeler pusuda bekliyor, yiyecek arayan
zeki tilkiler ise alacakaranlık çöktüğünde yeraltındaki
inlerinden çıkıyorlardı.

48 Aktüel Arkeoloji
 Aktüel Arkeoloji 49

Geyik, kuş gibi hayvanlar ile çeşitli bitkilerin betimlendiği silindir mühür baskısı. Kültepe/Kaniş, Assur Ticaret Kolonileri Çağı, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Kültepe Kazı Arşivi
 Yırtıcı kuş biçimli törensel içki kapları.
Kültepe/Kaniş, Assur Ticaret Kolonileri
Çağı, Ankara Anadolu Medeniyetleri
Müzesi, Kültepe Kazı Arşivi
K
Anadolu’da ültürel antropoloji üzerine çalışan
Fransız antropolog Claude Levi-
yaşayan erken
Strauss ünlü bir sözünde hayvanla-
dönem avcı-
rın “düşünmek için iyi” olduklarını
toplayıcılarının, ifade ederek, insana ait dinî, sosyal
çevrelerindeki ve siyasal sistemler içerisinde zengin bir sembolik
hayvanları değere sahip olduklarını söyler. Hayvanlar, insan-
lık deneyiminin onunla birlikte var olan, ayrılmaz
karmaşık bir
bir parçasıdır. Yiyecek, giysi ve alet-edevat gibi
büyülü dünyaya
sosyal statü ve zenginlikle ilişkilendirilen ihtiyaçlar
dâhil eden için değerli kaynakları oluştururlar. Evcil hayvan
inançlara sahip olarak insan yaşamının bir parçası olan hayvanlar,
olduğu düşünülür. bunun yanı sıra eğlence amaçlı kullanılmış ve dinî
Bu büyülü dünya, inanç ve uygulamalarda merkezi roller oynamış-
lardır. Hayvanlar, kimi yönden insana benzeyen,
her biri kendine ait
kimi yönden ise insandan çok farklı canlılardır.
biyolojik özelliklerle Genellikle, güç, hız ve uçma gibi bizden oldukça
karakterize üstün fiziksel özelliklere sahiptirler. Türkiye coğ-
edilen ve ritüel rafyası üzerinde bulunan zengin arkeolojik kay-
uygulamalar naklar, hayvanların sembolik amaçlı kullanımı
üzerine sayısız örneği barındırır. Bilimsel arkeoloji
ile erişilir hale
insan-hayvan ilişkisini, genellikle hayvanların eko-
gelen çok çeşitli
nomik rolü bağlamında incelese de, hayvan sem-
karakterlerle bolizmi, yaklaşık 10 binyılı aşkın bir süreçte Ana-
doluydu. dolu kültürlerinde merkezi bir role sahipti.
50 Aktüel Arkeoloji
Günümüzden yaklaşık 10 binyıl önce, tarım eko-
nomilerinin ortaya çıkmasının öncesinde, bugün
Türkiye sınırları içerisinde yer alan bölgede ya-
şayan avcı-toplayıcı topluluklar, bölgede bulunan
yabani hayvanlar ile yakın bir ilişkiye sahipti. Güç-
lü yabani sığırlar, çevik yaban eşekleri ve ceylan-
lar, zarif kızıl geyikler ve tehlikeli yaban domuzları
ile düzenli aralıklarla etkileşimde bulunuyorlardı.
Gökyüzünde ise, su kuşları ve turnalar mevsimler
değiştikçe gidip geliyorlar, akbaba, kartal ve şa-
hinler ise tüm yıl boyunca tepede süzülüyorlardı.
Ayaklarının altındaki toprakta akrep ve engerek
yılanı gibi tehlikeler pusuda bekliyor, yiyecek ara-
yan zeki tilkiler ise alacakaranlık çöktüğünde ye-
raltındaki inlerinden çıkıyorlardı.
Bu erken dönemlerde, insanlar yiyecek ve giysi
gibi ihtiyaçları doğrultusunda yabani hayvanlara
dayalı bir yaşam sürüyor, aynı zamanda onları dinî
inançlarına dâhil ediyorlardı. Animizm (canlan-
dırmacılık) olarak bilinen inanç sistemi, insan ve
insan olmayan – hayvanların yanı sıra dağlar, ne-
hirler gibi olguların da dâhil olduğu - varlıkların
bir ruha sahip oldukları ve bunların hem fiziksel
hem doğaüstü dünyalarda yaşadıkları düşüncesi
ile tanımlanır. Doğaüstü dünyaya ait ruhlara ise,
ritüeller ve rüyalar aracılığıyla ulaşıldığına inanılır.
Anadolu’da yaşayan bu erken dönem avcı-toplayı-
cılarının, çevrelerindeki hayvanları karmaşık bir
büyülü dünyaya dâhil eden benzer inançlara sahip
olduğu düşünülür. Bu büyülü dünya, her biri ken-
dine ait biyolojik özelliklerle karakterize edilen ve
ritüel uygulamalar ile erişilir hale gelen çok çeşitli
karakterlerle doluydu. İnsan ile hayvan arasındaki
ilişki ve hayvanların dâhil edildiği uygulamaların
önemi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan
Körtik Tepe, Nevalı Çori ve özellikle Göbekli Tepe
gibi Erken Neolitik Dönem yerleşimlerinde (MÖ
yaklaşık 9000) bulunan görsel anlatımlar ile çarpı-
cı bir biçimde sunulmaktadır.
Urfa yakınlarında bulunan Göbekli Tepe’de avcı-
toplayıcı topluluklar, doğal bir tepe üzerinde yer
alan alanda devasa taş çemberler inşa ettiler.
 Göbekli Tepe’de ortaya çıkarılan dairesel formlu yapıları oluşturan T-biçimli dikilitaşlar üzerinde yılan, akrep, tilki, yaban domuzu, yaban sığırı, yaban eşeği, yabani koyun, ceylan, leopar, ayı, turna ve akbaba gibi çeşitli
hayvanlar betimlenmektedir. © DAI, Göbekli Tepe kazı arşivi

Aktüel Arkeoloji 51
 İnsan ile hayvan arasındaki ilişki ve
hayvanların dâhil edildiği uygulamaların önemi,
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Körtik Tepe, Nevalı
Çori ve özellikle Göbekli Tepe gibi Erken Neolitik Dönem yerleşimlerinde
(MÖ yaklaşık 9000) bulunan görsel anlatımlar ile çarpıcı bir biçimde sunuluyor.
Hayvan betimli 3,5 metre uzunluğunda T-biçimli dikilitaşlarla
taş kap.
Körtik Tepe, çevrili yapıların ortasında, anakaya üzerindeki
Diyarbakır zemin içerisine açılan yuvalara yerleştirilmiş bir
Müzesi
çift anıtsal (her biri 15 ton ağırlığında) dikilitaş
yer alır. Bu dikilitaşların çoğunun üzerinde, özenli
biçimde kazınmış natüralist havyan tasvirleri yer
alır. Göbekli Tepe’de tasvir edilen hayvanlar arasın-
da yılan, akrep, tilki, yaban domuzu, yaban sığırı,
yaban eşeği, yabani koyun, ceylan, leopar, ayı, tur-
na ve akbaba gibi hayvanlar yer alır. Dikilitaşların
bazılarında yalnızca tek bir hayvan yer alırken (ör-
neğin bir tilki, yaban domuzu veya leopar), bazı-
larında çeşitli karakterlerin birbirleriyle etkileşim
içinde tasvir edildiği sahneler bulunur. Örneğin
bir dikilitaşta (P43 numaralı) yer alan karmaşık
sahnede çeşitli kuş tipleri, bir akrep ve üç adet be-
lirsiz yaratık, yapı olduğu anlaşılan bir zemin üze-
rine yerleştirilmiştir. Dikilitaşların insanları temsil
ettiği düşünülür, öyle ki bazı örneklerde kollar tas-
vir edilmiştir. B yapısında bulunan merkezi dikili-
taşlarda kolye ve kemer ile birlikte tilki derisinden
bir peştamal tasvir edilmiştir (P18).
Göbekli Tepe’deki hayvan tasvirlerinin, ‘yemekte
ne var’ sorusuna yanıt veren basit bir menü olmak-
52 Aktüel Arkeoloji
tan çok, sembolik bir amaca hizmet ettiği açıkça
ortadadır. Yakın zamanda kaybettiğimiz, Göbekli
Tepe kazılarının başkanı Klaus Schmidt, Göbekli
Tepe’de ortaya çıkarılan yapıların dünyanın ilk ta-
pınaklarını temsil ettiğini ileri sürmüştü. Göbekli
Tepe’deki hayvan kalıntılarını inceleyen arkeozoo-
log Joris Peters ise bu hayvan tasvirlerinin, totem
veya bölgedeki önde gelen sosyal grupları temsil
eden hayvan sembolleri olabileceğini öne sürmüş-
tü. Bu tasvirlerde ifade edilen belirli inançların,
aradan binyıllar geçtikten sonra yeniden oluştu-
rulması zor olsa da, hayvanların, antik çağda yaşa-
yan bu avcı-toplayıcı toplulukların dünya görüşle-
rini oluşturan en önemli sembolik unsur olduğunu
açıkça anlıyoruz. Bu anıtsal hayvan sembolleri ve
onların ritüel yapılar içerisindeki konumu, antik
çağda yaşayan bu avcı-toplayıcı toplulukların, do-
ğaüstü (ve doğal) dünya ile, ve bu dünyada yaşayan
insan ve hayvan ruhları ile etkileşimde bulunma ve
onu kontrol etme amaçlı yaptıkları bir girişim ol-
ması muhtemeldir. Çeşitli hayvan karakterlerinin
birbirleriyle etkileşim halinde oldukları kompo-
zisyonlardan bazılarının karmaşıklığı göz önünde
bulundurulduğunda, bu tasvirlerin çoktan unutul-
muş eski sözlü geleneklere ait yaratılış mitleri ve
kahramanlıkları betimleyen anlatılar olabileceğini
düşünebiliriz.
Hayvanlara ait sembolik tasvirlerin yanı sıra, Gö-
bekli Tepe’de yapılan kazı çalışmalarında yaba-
ni sığır, yaban eşeği ve ceylan gibi örneklerin de
aralarında bulunduğu çok sayıda hayvanın, alan-
da veya alan yakınlarında avlandığı ve tüketildiği
anlaşıldı. Göbekli Tepe’de bulunan hayvan kalın-
tıları, bu önemli dinî toplanma yerinde bir araya
gelen kitlelerin beslenmesi için ihtiyaç duyulan çok
miktarda etin üretimi için mevsimsel avlanma ak-
tivitelerinin düzenlendiğine işaret eder. Antik çağ
Anadolu’sunda hayvanların sembolik kullanımına
dair bir başka örnek bu tür ziyafet aktiviteleridir.
Bu durumda, hayvanların dağılımı ve tüketimi,
dinî inançları temsil etmektense, insanlar arasın-
daki sosyal ilişkilerin sembolik bir tasviri olarak
görülebilir.
Etin dağılımı, genellikle sosyal ilişkileri kurnazca
yönlendirme, statü kazanma ve eşitsizlik ile sosyal
hiyerarşileri güçlendirme gibi amaçlara hizmet
ediyordu. Göbekli Tepe’de avlanan ve tüketilen
av hayvanları büyük olasılıkla, alanda ve alandaki
‘tapınaklar’da temsil edilen güçlü ruh birliklerine
sunulan adaklardı. Ancak, yüksek değeri olan et
ve hayvansal yağ dağılımı aynı zamanda, olasılık-
la karmaşık sosyal yapıya sahip bu avcı-toplayı-
cılar arasındaki sosyal eşitsizlikleri güçlendirme
amacı da taşıyordu. Av partilerinin düzenlenmesi
ve başarılı avlardan elde edilen büyük miktarlar-
da hayvan ürünlerinin dağılımı üzerinde kontrol
sağlanması, sosyal eşitsizliklerin gelişiminin art-
masına ve şef benzeri bireylerin ortaya çıkmasına
katkı sağlıyor olabilirdi. Batman yakınlarındaki,
Göbekli Tepe çağdaşı Körtik Tepe’de bulunan,
içerisinde taş topuz başları, takı ve üzerinde kuş,
keçi, yılan ve böcek türü hayvanların tasvir edil-
diği oymalı taş kaplar gibi değerli mezar eşyaları
yer alan özel gömütler, bu tür özel statülerin var-
lığını gösterir. Bu bağlamda, ister tanrılara, ister
insanlara hediye olarak verilsin, yabani hayvanlar
sembolik olarak sosyal sermayeye dönüştürül-
müştür.
Yabani hayvanla-
rın sembolik anlam-
daki etkileri, Neo-
litik Dönemde çiftlik
hayvanlarının evcilleş-
tirilmesinin (yaklaşık
MÖ 8000-6000) sonra-
sında da devam etti. Daha sonraki
dönemlerde de ikonografide güç ve prestij sem-
bolleri olarak yabani hayvanlar sık sık temsil edil-
meye devam etti. Bunun çok iyi bilinen bir ör-
neği Konya yakınlarında bulunan geç Neolitik
yerleşmesi Çatalhöyük’tür. Evcil çiftlik hay-
vanlarının var olduğu bilinen Çatalhöyük’te
yabani büyükbaş hayvan kalıntılarına rast-
lanmıştır. Çoğunlukla evlerin içerisine alçı ile
sıvanarak yerleştirilmiş boynuzlu kafataslarının
yanı sıra, evlerin iç duvarlarında çeşitli yabani
hayvanların yer aldığı sahneler tasvir edilmiştir.
Çatalhöyük’e yakın bir bölgede bulunan Niğde’de,
nispeten daha geç tarihli Köşk Höyük ve Tepe-
Yırtıcı hayvan başı. Göbekli
cik-Çiftlik yerleşmelerinde yabani hayvanların Tepe - Şanlıurfa Müzesi
avlanması ve bu hayvanların ürünleri ile yapılan
Göbekli Tepe’de
ziyafetler, evcil çiftlik hayvanlarının varlığına kar-
şın, sembolik aktivitelerin odağı olmaya devam
avlanılan ve
etti. Avlanmanın sosyal ve ritüel önemine yapılan tüketilen av
vurgu, her iki yerleşmede bulunan yabani sığır, at hayvanları büyük
ve eşek gibi yabani hayvan kalıntılarından ve üze- olasılıkla, alanda
rinde av sahnelerinin tasvir edildiği bölgeye özgü ve alandaki
seramiklerden anlaşılır. Bu tür büyük av hayvan- ‘tapınaklar’da temsil
ları avlanarak, olasılıkla sosyal statü ile ilişkili ko- edilen güçlü ruh
münal ziyafetlerde dağıtılması amaçlanan büyük birliklerine sunulan
miktarlarda et elde ediliyordu. Böylelikle, bu er- adaklardı. Ancak,
ken dönemlerde bile, hayvan sembolizmi sosyal
yüksek değeri olan
konum ve sosyal statü kazanma amaçlı yapılan
bitmek bilmeyen rekabet döngüleriyle ilişkilen-
et ve hayvansal
yağ dağılımı aynı
dirilir.
zamanda, olasılıkla
Tunç Çağında (yaklaşık MÖ 3000-1200) hay-
karmaşık sosyal
vanların, eşitsizlik ve siyasi güç sembolleri olarak
kullanımı daha belirgin hale geldi. Yabani sığır yapıya sahip bu
popülâsyonundaki düşüş ve Anadolu’ya özgü yabani avcı-toplayıcılar
at ve eşeklerin neslinin tükenmesiyle birlikte, Ana- arasındaki sosyal
dolu’daki Tunç Çağı kültürleri, sembolik teşhirlerini eşitsizlikleri
oluştururken, bölgede neslini sürdüren güçlü ve teh- güçlendirme amacı
likeli hayvanlar üzerine odaklandı. da taşıyordu.
Aktüel Arkeoloji 53

Pişmiş topraktan
törensel içki
kapları Fırtına
Tanrısı Teşup’un
iki boğasını
simgelemektedir.
Eski Hitit Dönemi
Ankara Anadolu
Medeniyetleri
Müzesi
Hitit Döneminde öküz sıklıkla, yüce Fırtına Tanrısının
doğrudan bir sembolü olarak kullanılıyordu. Bu
ilişkilendirme ayrıca Antik Yunan’da da -Zeus’un sık
sık öküze dönüşmesiyle- devam etmiştir. Antik Yunan
Döneminde, değerli metallerden yapılma öküz
heykelleri ayrıca tapınaklar içerisinde saklanmıştır (ve
buralardan çalınmıştır). Hitit mitolojisinde de,
Hurri Fırtına Tanrısı Teşup’un arabasının yine bir
çift öküz tarafından çekildiği bilinir.
Bunlar arasında öküz, kızıl geyik, yaban domuzu ile
leopar, aslan gibi büyük kediler yer alıyordu. Öküz
ve kızıl geyik Orta Anadolu’da özellikle önem taşı-
yan dinî ve siyasi semboller haline gelirken, aslan
neredeyse evrensel bir siyasi güç ve kraliyet gücü
sembolü haline geldi.
54 Aktüel Arkeoloji
Hayvan sembolizmi üzerine yapılan bu
yeni vurgulama, Göbekli Tepe ve Çatal-
höyük gibi yerleşimlerdeki daha erken
tarihli animist (canlıcı) veya totemik temsil-
lerden farklıydı. Bu yeni sistem, avı veya yabani
hayvanlarla ilişkilendirilen ruhsal varlığı vurgu-
lamak yerine, hayvan sembolizmini açıkça siyasi
ve dinî güçle ve belki de belirli ilahi varlıklar veya
tanrılara ait temsiller ile ilişkilendirir. Bunun bir
örneğini Çorum’da-Alaca Höyük’te ortaya çıkarı-
lan MÖ geç 3. binyıla tarihlendirilen kral mezar-
larında görüyoruz. Yüksek statüye işaret eden bu
mezarlarda gösterişli prestij objeleri ele geçmiştir.
Bunlar arasında çeşitli metal malzemelerden ya-
pılmış öküz ve geyik heykelleri ile ne anlama gel-
diği tam olarak anlaşılamayan ve ‘törensel sembol’
veya ‘güneş kursu’ olarak adlandırılan ünlü obje-
ler yer alır. Bu sembolik eserlerin kesin olarak ne
anlama geldiğini bilmek zor olsa da, Tunç Çağı-
nın daha geç dönemlerinde, Hitit İmparatorluğu
Döneminde, geyiğin ‘geyik tanrısı’nı simgelediğini
veya kırsal bölgeleri temsil eden önemli bir sem-
bol olarak kullanıldığını ve geyik heykellerinin
(ve canlı geyiklerin) bu tanrı adına düzenlenen
festivallerde düzenli olarak geçit törenlerinde yer
aldıklarını biliyoruz. Bunun yanı sıra, Hitit Dö-
neminde öküz sıklıkla, yüce Fırtına Tanrısının
doğrudan bir sembolü olarak kullanılıyordu. Bu
ilişkilendirme ayrıca Antik Yunan’da da -Zeus’un
sık sık öküze dönüşmesiyle- devam etmiştir. Antik
Yunan Döneminde, değerli metallerden yapılma
öküz heykelleri ayrıca tapınaklar içerisinde sak-
lanmıştır (ve buralardan çalınmıştır). Hitit mito-
lojisinde de, Hurri Fırtına Tanrısı Teşup’un araba-
sının yine bir çift öküz tarafından çekildiği bilinir.
Alaca Höyük’teki kral mezarlarında, mezar içe-
risine gömülü olarak bulunan öküz çiftlerine ait
kalıntılara rastlanmıştır. Alaca Höyük’te bulu-
nan elitlere ait mezarlarda bulunan öküz ve geyik
temsilleri, açık bir şekilde bu hayvanlar ile siyasi
güç arasında kurulan ilişkiyi yansıtmaktadır. Bu
mezarların ayrıca, öküz ve geyik ile daha sonra-
ları siyasi liderlik ile ilişkilendirilen ve Hitit inanç
sistemi bünyesine dahil edilen belirli yerel (Hatti)
Anadolu tanrıları arasında kurulan daha spesi-
fik bir ilişkiye işaret ettiği düşünülebilir. Öküz ve
geyik sembolizminin hangi noktada, belirli güçlü
tanrılarla ve siyasi konumlarla ilişkilendirildiğini
 dirilir. Aslan ve leopar Neolitik Dönemden itibaren,
Göbekli Tepe ve Çatalhöyük gibi yerleşmelerde Ana-
dolu coğrafyasının bir parçası olarak ikonografide tas-
vir edilmiştir. Ancak, büyük kedilere ait temsiller ve bu
hayvanlara ait iskelet kalıntıları özellikle, ilk karmaşık,
devlet düzeyinde toplumların ve medeniyetlerin ortaya
çıktığı Kalkolitik ve Tunç çağlarında yaygınlaşmıştır. Büyük
kedilerin temsil edilmesi ile elitlerin ortaya çıkışı arasındaki
ilişki tesadüfî değildir. Bu ilişki, aslan ve leopar semboliz-
minin elitler tarafından yaygın olarak, kendi siyasi güçle-
rinin bir metaforu olarak kullanılması gerçeği ile yansıtılır.
Kendilerini bu coğrafyadaki en güçlü ve yırtıcı etoburlarla
Geyik biçimli gümüş karşılaştıran Anadolu liderleri, kendilerini sembolik olarak,
törensel içki kabı
New York, Norbert
Schimmel
koleksiyonu Anadolu’daki Tunç Çağı kültürleri, bölgede
Metropolitan Sanat
Müzesi neslini sürdüren güçlü ve tehlikeli
hayvanlar üzerine odaklandı. Bunlar
arasında öküz, kızıl geyik, yaban domuzu
ile leopar, aslan gibi büyük kediler
yer alıyordu. Öküz ve kızıl geyik, Orta
Anadolu’da özellikle önem taşıyan dinî
tespit etmek imkânsız olsa da, bu iliş-
kinin Orta Anadolu’da, belki de MÖ
ve siyasi semboller haline gelirken,
4. binyıla kadar uzanan tarih öncesi aslan neredeyse evrensel bir siyasi
çağlarda köklü bir geçmişe sahip ol- güç ve kraliyet gücü sembolü
duğunu düşünebiliriz.
haline geldi.
Anadolu’da bulunan Tunç Çağına ait
eserlerdeki hayvan sembolizminin ka-
lıcı etkisi ve görkemi, hayvan semboliz-
minin, bugün Türkiye Cumhuriyeti’nde
de kullanılmaya devam ediyor olmasın-
dan anlaşılır. Alaca Höyük’te bulunan, bir
erkek kızıl geyik ile her iki yanında du-
ran iki öküzün yer aldığı ‘güneş kursu’na
(çoğunlukla hatalı bir şekilde Hitit güneş
kursu olarak anılan) ait anıtsal bir rekons-
trüksiyon, Ankara’nın Sıhhiye ilçesindeki
Atatürk Bulvarı’nı süslemektedir. Alaca
Höyük güneş kursu ayrıca, Ankara Üniver-
sitesi ve bir Türk markası olan Eti’nin logosu
olarak kullanılmaktadır.
Antik Çağda Anadolu’da, dinî ve siyasi otorite-
yi birleştirmek için kullanılan öküz ve geyik
sembolizmine karşın, aslan ve leopar gibi bü-
yük kedileri kapsayan sembolizm, krala ait,
militarist güç gibi daha dar bir alan ile ilişkilen-

Aktüel Arkeoloji 55
 biri olan “Aslanlı Kapı”yı süsler. Yakınlarda yer
alan Hitit Tapınağı Yazılıkaya’da yer alan kabart-
malarda Güneş Tanrısı ve ona eşlik eden bir diğer
tanrı, büyük kedilerin, olasılıkla leoparların, sır-
tında ayakta durur vaziyette tasvir edilmiştir. Kral
I. Hattuşili, bir kral olarak davranışlarını aslanınki
ile karşılaştırır. Örneğin, Kral I. Hattuşili’ye ait yıl-
lıklar olduğu bilinen belgelerde, “Ceyhan Nehri’ni
geçtiğini ve bir aslan gibi pençeleriyle Aşşuwa [ken-
tini] yerle bir ettiğini” yazmıştır.
Anadolu krallarının büyük kedilere olan ilgisi ne
Hititler Döneminde başlar, ne de bu dönemde
biter. Hitit öncesi Anitta metninde aslanlara dair
çeşitli sembolik referanslar yer alır. Daha geç dö-
nem Hitit krallarıyla benzer şekilde, büyük kral
Ünlü ‘Maraş Aslanı’. doğal hiyerarşinin en tepe noktasına yerleştirdi- Anitta askeri zaferlerini kedigillere dair bir meta-
Kahramanmaraş
Arkeoloji Müzesi ler. Böylece lider rollerini meşrulaştırdılar, aske- for ile anlatır: “Ve bir aslan gibi ülkelerin üzerine
ri hünerlerini ve fiziksel niteliklerinin önemini saldırdım”. Anitta metni ayrıca şöyle anlatır; bir
vurguladılar. dizi başarılı çarpışmanın ardından kral “…ava git-
Geometrik süslerle
bezenmiş aslan biçimli
ti. Bir günde, ben ([Anitta] kentim Nešşa’ya 2 aslan,
Anadolu’nun en güçlü Tunç Çağı imparatorluğu
törensel içki kabı. 70 domuz, 60 yaban domuzu ve 120 diğer yaratık
Kültepe/Kaniş, Assur olan Hititler, krallık ikonografisinde aslanı sık sık
Ticaret Kolonileri Çağı, getirdim…”. Bu belge, elitlerin kendilerini yalnızca
kullandılar. Aslanlar, bugün Boğazkale olarak bili-
Kayseri Müzesi sembolik olarak aslanlarla ilişkilendirmediklerini,
Kültepe Kazı Arşivi nen, Hitit başkenti Hattuşa’nın şehir kapılarından
ayrıca kraliyet güçlerinin canlı teşhirleri olarak
bu hayvanları aktif olarak avladıklarını ve olası-
lıkla avlarını saraylarının yakınlarındaki zoolo-
jik bahçelerde teşhir etme amaçlı yakaladıklarını
gösterir. Arkeolojik kazılarda ele geçen aslan ve
leoparlara ait iskelet kalıntıları, bu varsayımların
basit abartılar olmadığını, gerçekten de büyük ke-
dilerin avlanarak Anadolu kentlerine getirildiğini
gösterir. Büyük kedilere ait kalıntıların Hitit baş-
kenti Hattuşa’da en fazla yoğunlukta bulunması
sürpriz değildir. Anadolu’da Hitit sonrası dönem-
de, aslan sembolizmi elitler tarafından popüler
olarak kullanılan bir motif olmaya devam etti. As-
lanların, arabalarla mızrak atılarak ve vurularak
avlandığı kraliyet avları, Demir Çağı Geç-Hitit
krallıklarında da popüler konular olarak tasvir
edilmeye devam etti. Ünlü ‘Maraş Aslanı’ heykeli,
MÖ 9. yüzyılda, Kral III. Halparunda tarafından,
hükümdarlığının anısına dikilmiştir.
Kuşkusuz, Anadolu’nun sahip olduğu zengin ar-
keolojik kaynaklar, hayvan sembolizminin Ana-
????? dolu kültürlerinin her döneminde var olan bir
parçası olduğunu gösterir. Yiyecek ve hammadde
gibi ihtiyaçlar yönünden hayvanlara bağımlı avcı

56 Aktüel Arkeoloji
Maraş’ta bulunan ve MÖ 9. yüzyıla
tarihlendirilen bazalt kapı aslanlarının saray
yapısının veya kentin kapı girişlerinde
kullanıldığı düşünülmektedir. III. Halparunda
Dönemine ait ünlü ‘Maraş aslanı’ heykeli
üzerinde yer alan hiyeroglif yazılarla Gurgum
krallarının soy ağacı ve yaptıkları işler
sıralanmaktadır. 1886 yılından beri İstanbul
Arkeoloji Müzelerinde sergilenen ‘Maraş
aslanı’ heykeli, 30 Ağustos 2013 tarihinde
Kahramanmaraş Müzesine getirilmiştir. İstanbul
Arkeoloji
Diğer aslan heykeli İstanbul Arkeoloji Müzeleri
Müzelerinde sergilenmektedir. © İsmail
Yıldız

toplumlarda, hayvanlar hem yaşadıkları dünya-

nın hem de doğaüstü dünyanın bir parçası olarak
görülüyorlardı. Daha geç dönemlerde yaşamış
olan çiftçi toplumlarda, çeşitli büyük av hayvan-
larının neslinin tükenmesinin ardından, hayvan
sembolizmi insana ilişkin sosyal düzeni yansıt-
mak amacıyla daha sık kullanıldı. İlk karmaşık
medeniyetlerde ise elitlerin sahip olduğu dinî ve
siyasi otoriteyi meşrulaştırmak ve güçlendirmek
amacıyla kullanılmıştı. Zaman içerisindeki tüm
bu değişikliklere karşın, kendi dünyamızı tanım-
lamak ve ona bir anlam vermek için hayvan dün-
yasına olan daimi dayanağımızın bir göstergesi
olarak hayvanlar her dönemde zengin ve önemli
sembolik anlatım kaynakları oldu.

Aktüel Arkeoloji 57
 ANADOLU’DA
HAYVAN
EVCİLLEŞTİRME
Gülçin İLGEZDİ BERTRAM

58 Aktüel Arkeoloji
 Aktüel Arkeoloji 59
Kurbanağa Mağarası’nda bulunan bir kayaüstü
resminde keçi figürleri. Çamışlı, Kağızman, Kars
 H
ayvan ve bitkilerin evcilleştirme-
si, insanlık tarihinin en önemli
gelişimlerinden biridir. Holose-
nin başlangıcında avcı toplayıcı-
lıktan çiftçiliğe geçilmiştir. Geçiş
döneminin doğasını anlayabilmek için arkeolog-
lar ve diğer bilim insanları bir yüzyıl boyunca bu
konuda araştırmalarını sürdürmektedirler. Geçim
ekonomileri ve toplumsal örgütlenmede oluşan
dikkat çekici değişimleri açıklayabilmek için sayı-
sız hipotez ileri sürülmüştür.
Önerilen bazı modeller tarım ve hayvancılığın or-
taya çıkışında Genç Dryas’ın başlangıcında oluşan
iklimsel değişimlerin, bazıları ise nüfus artışı ve
doğal kaynakların kısıtlı hale gelmesini neden ola-
rak göstermiştir. Günümüzde insanları hayvanları
evcilleştirmeye itenin, çevresel faktörler, nüfus,
kültürel seçimler gibi çeşitli nedenler olduğu dü-
şünülmektedir. Aynı dönem içinde yerleşik oldu-
ğu halde halen evcil hayvanı bulunmayan kültür-
lerin varlığı nedeniyle bu olguyu tek bir nedene
Neolitik
Dönem bağlamanın doğru olmadığı anlaşılmıştır.
buluntu
yerlerini Breasted evcilleştirilen hayvanların çiftlik hayvan-
gösteren larının ata babalarının yaşadığı hilal şeklinde bir
Verimli Hilal
haritası. hat çizmiş (Verimli Hilal) ve ilk evcilleştirmenin
bu bölge içerisinde bir yerde olabileceği savını or-
Çoban ve taya atmıştır. Söz konusu alan tarıma alınabilecek
sürüsü.
© Zeynep
yabani bitkilerle, evcilleştirilebilecek hayvanların
Genceolu doğal yaşam bölgeleri olarak da tanımlanır. Bra-
60 Aktüel Arkeoloji
idwood, Breasted’in “Verimli Hilal” teorisini sı-
namak için ilk defa Zagros Dağları’nın eteğindeki
Jarmo’da kazılara başlamış ve kazı ekibine zoo-
logları da dâhil etmiştir. Dört ana çiftlik hayvanı
içinde en erken hangisinin evcilleştirilmiş olduğu
tartışmalı olmakla birlikte koyun ve keçinin (özel-
likle de keçinin) sığır ve domuza göre daha önce
evcilleştirilmiş olduğu önceleri kabul görmüştür.
Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi de ilk
üretime geçilen bu çekirdek bölgenin içinde yer
alır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Neolitik Dö-
nemde Yakındoğu ile kültürel birlik gösterir. Böl-
gede hayvan kemikleri üzerindeki ilk incelemeler
Çayönü yerleşmesi ile başlamıştır. Özellikle son
dönemlerde kazılan önemli yerleşmeler insan-
lık tarihinin bu önemli döneminde Anadolu’nun
oynadığı rolü anlamamız için bize önemli bilgi-
ler verir. Fakat buna rağmen ilk üretime geçiş ile
ilgili veriler elde edebileceğimiz kazı sayısı halen
komşu ülkelere göre azdır. Hayvanların ne zaman
hangi şartlarda ne tür gerekçelerle evcilleştirilme-
ye başlandığını anlayabilmek için avcı toplayıcılık-
tan üretime geçişi bize veren uzun silsileye sahip
yerleşmelerdeki araştırmaların önemi büyüktür.
Bu nedenle Güneydoğu Anadolu’da hayvan evcil-
leştirilmesi sürecindeki yerini anlayabilmek için
Çayönü (Diyarbakır), Mezraa-Teleilat (Urfa) gibi
yerleşmelerde yürütülen zooarkeolojik çalışmalar
büyük önem taşır.
Hayvanları Evcilleştirme Sürecinde
Neler Yapıldı?
İlk zooarkeolojik araştırmaları yapan bilim insanla-
rı hayvan evcilleştirilmesinin tespiti için bazı kriter-
ler belirlemişlerdir. Boynuz morfolojisinin değişimi,
boyut, demografik profil, türlerin rastlanma oran-
ları ve zoo-coğrafya bu ilk çalışmalarda belirlenen
kriterlerdir. İlk araştırıcılar çoğunlukla boyutlardaki
küçülmeyi kıstas olarak almışlardır. Boyutlarda kü-
çülme ve diğer morfolojik değişimler (kafatası, boy-
nuzlar vb.) hayvan evcilleştirmenin ileri aşamala-
rında uzun bir süre sonra ortaya çıkan olgulardır ve
hayvanların evcilleştirilmesinin ileri safhasında be-
lirginleşmiştir. Bu nedenle bu veriler insanların hay-
vanları kontrol altına almaya başladıkları evcilleştir-
menin ilk aşamasını anlamamıza yardımcı olmaz.
70’li yıllarda insanların hayvanlar üzerindeki kont-
rolünün anlaşılmasını sağlayan demografik profiller
kullanılmaya başlanmıştır. Hayvancılı-
ğın bu erken evrelerinin anlaşılabilmesi için
en etkili metotlardan biri cinsiyet ve yaşa bağlı
bir hayvan kullanımı stratejisinin olup olmadığının
araştırılmasıdır. Mesela genç erkeklerin üzerine yo-
ğunlaşmış bir hayvan tüketim stratejisinin, hayvan-
ların insanlar tarafından kontrol altına alınmasının
ilk aşamasında görülen bir kriter olarak kabul edilir.
Böyle bir modelde erkek bireyler çoğunlukla genç
yaşlarda kesilirken, dişiler doğurganlıkları nedeniy-
le ergin yaşlara kadar tutulurlar. Avcılık yapanlarda
ise et kapasitesinin fazlalığı nedeniyle öldürülme Uzun bir eşek veya at başı.
Nevalı Çori, Şanlıurfa Müzesi
eğilimi ergin erkek bireylere yönelmektedir. Fakat
bu veriler zaman zaman yanıltıcı sonuçlar verebilir.
Açık renk kil sıva üzerine
Daha çok genç erkeklerin öldürülmesi avcılık stra- kırmızı ve siyah renkler
tejisi (genç hayvanların daha kolay yakalanabilmesi kullanılarak oluşturulan
av sahnesinde bir geyik ve
vb.) ya da kültürel seçilim ile de alakalı olacağı için etrafında kadın ve erkek
figürler görülüyor.
evcilleştirmeye geçiş sürecini irdelemekte tek başına Çatalhöyük, Ankara Anadolu
kullanılması doğru değildir. Herhangi bir arkeolojik Medeniyetleri Müzesi
Aktüel Arkeoloji 61
 Körtik Tepe’de bir mezar içerisinde ölü
armağanı olarak bulunan dekoratif
kemik eser üzerinde kazıma çizgilerle
oluşturulmuş, alt alta sıralanmış iki dağ
keçisi figürü görülüyor. Körtik Tepe’de Çanak
Çömleksiz Neolitik Dönemde bulunan
yüzlerce mezar içerisinden yalnızca ikisinde
rastlanan ölü armağanları, bu mezarlarda
yatan kişilerin sosyal statüleri ve rollerine
dikkat çekiyor. Diyarbakır Müzesi
yerleşmede evcilleştirilmenin varlığı ve hangi aşa-
mada olduğunun anlaşılabilmesi için günümüzde
demografik, biyometrik, izotopik ve paleo genetik
araştırmalar yapılmakta ve elde edilen bütün veri-
ler birlikte yorumlanarak bir sonuç elde edilmeye
çalışılmaktadır.

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Bo-

yunca Hayvan Tüketimi
Hayvan evcilleştirme sürecini anlayabilmek için
bölgede yer alan yerleşmelerde Neolitiğin erken
dönemlerinden (Çayönü   Yuvarlak   Planlı Yapı-
lar Evresi ve Izgara Planlı Yapılar Evresinin erken
dönemleri - PPNA) Çanak Çömleksiz Neolitiğin
sonuna kadar hayvan türlerinin beslenme eko-
nomisindeki yerinin ayrıntılarıyla incelenmesi
önemlidir. Neolitiğin erken dönemlerine tarihle-
nen Hallan Çemi (Batman) yerleşmesinde koyun,
kızıl geyik ve domuz geçim ekonomisinde önemli
rol oynamışlardır. Çayönü’nde Yuvarlak ve Izga-
ra Planlı Yapılar Evresi boyunca domuzlar yoğun
olarak ele geçmiştir. Buna karşın sığır, kızıl geyik
ve koyun/keçi daha az tüketilmiştir. Körtik Tepe’de
(Diyarbakır) ise daha farklı bir durum gözlenir. Bu-
rada en sık koyun/keçi tercih edilmiştir (özellikle
de koyunlar). Kızıl geyik ve sığır da beslenme eko-
nomisinde önemli bir yer tutar. Yerleşmede tüketi-
len diğer türler; domuz, kızıl geyik, ceylan, tavşan,
köpekgiller, kuşlar ve balıklardır.
Çayönü Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemi boyun-
ca en çok karşılaşılan hayvan domuzlardır ve yer-
leşmenin en erken üç evresinde yaklaşık yüzde 40
civarındadır. Koyun ve keçiler erken evrelerde çok
azdır, fakat oranları (özellikle de koyunların) gide-

62 Aktüel Arkeoloji
rek artar. Erken tabakalarda kızıl geyik, ceylan, ka-
raca, Asya yabani eşeği, kahverengi ayı, leopar, kızıl
tilki, tavşan, kuşlar, kaplumbağa ve birkaç adet de
küçük memeli türü avlanmıştır. Az olmakla birlikte
balık kalıntıları da vardır. Bu çeşitli av hayvanları
Kanallı Yapılar Evresinden sonra belirgin bir şekil-
de azalma gösterirken koyun keçi, sığır ve domuz-
lar zaman içinde artar. Daha geç yapı evrelerinde
koyun ve keçiler özellikle belirgin bir şekilde artış
göstererek Geniş Odalı Yapılar Evresi (PPNB) so-
nunda yüzde 50 oranına ulaşır.
Çayönü’nde zaman içinde hayvan kullanımında
iki önemli eğilim tespit edilmiştir: Birincisi çeşitli
yabani türlerin oranlarının MÖ 8 bin 300 civa-
rından itibaren azalması, ikincisi ise Hücre Planlı
Yapılar Evresinde (Geç PPNB) koyun ve keçilerin
dereceli olarak artış göstermesidir. Bu iki eğilim
Güneydoğu Anadolu’da genel bir durumdur. Gü-
neydoğu Anadolu’da Yuvarlak Planlı Yapılar Ev-
resi erken dönemlerinde (PPNA) ve Izgara Planlı
Yapılar Evresi (Erken PPNB) boyunca çevrede en
fazla bulunan tek tür üzerine özelleşme görülür.
Bu ana hayvan Çayönü’nde yabani domuz, Hallan
Çemi’de koyun, Toros Dağları’nın yüksek kesimle-
rine yakın yerleşen Cafer Höyük’te (Malatya) keçi,
Harran ovasına yakın yerleşmelerde ise ceylandır.
Birçok yerleşmede koyun ve keçi kemikleri erken
evrelerde, Kanallı Yapılar Evresinde (orta PPNB
başları) yaklaşık yüzde 10 civarındadır. Buna kar-
şın Hallan Çemi ve Cafer Höyük’te yabani koyun
ve keçiye buluntu topluluğu içinde sık rastlanır.
Baskın görülen türün avlanması bazı yerlerde
yüzde 60 oranında göze çarparken, aynı zamanda
çeşitlilik gösteren yabani hayvanlar da avlanmış-
tır. Geçim ekonomisinde evcilleştirme öncesi dört
ana türe doğru (koyun, keçi, sığır, domuz) artan
bir eğilimin görülmesi Kanallı Yapılar Evresi civa-
rına rastlar. Bazı yerleşmelerin erken evrelerinde
önemsiz olan koyun ve keçiye, Hücre Planlı Yapı-
lar Evresine (geç PPNB) tarihlenen daha sonraki
evrelerde sıkça rastlanır. Bu fenomen büyük bir
olasılıkla evcil hayvanların ilk tutulmaya başla-
dıkları dönem ile ilişkilendirilmektedir. Bölgedeki
arkeolojik yerleşmelerde hayvan kullanımı mo-
dellerinde görülen bir diğer eğilim ise, koyun ve
keçinin Geniş Odalı Yapılar Evresinde (geç PPNB
sonları (PPNC)) birden bire artmasıdır. Hayaz
Höyük, (Adıyaman) Gürcütepe II (Urfa), Çayönü
(Geniş Odalı Yapılar Evresi ve Çanak Çöm-
lekli Neolitik) ve Gritille’de (Adıyaman)
sayıca artar. Kemik boyutları ve öldürül-
me modelleri bunların büyük oranda
evcil olduklarını gösterir. Çayönü’nde
Çanak Çömleksiz Neolitik boyunca
avlanmış olan yabani sığırlar ve kızıl
geyik, orman ortamına uyumlu türler-
dir. Bunlardan sığır, Yuvarlak Planlı
Yapılar Evresinde (PPNA) yüzde 20
civarında avlanmışken, Izgara Plan-
lı Yapılar Evresinde (erken PPNB)
ve Kanallı Yapılar Evresinde (Orta
PPNB’nin başlarında) daha az sayıda
sığırın öldürüldüğü tespit edilmiş-
tir. Kanallı Yapılar Evresinde yabani
türlerin sayısında genel olarak bir
düşüş gözlemlenir. Sadece kızıl ge-
yiklerde beklenmedik bir artış var-
dır. Bölgenin en büyük memeli türü
olan yabani sığırların yerleşmenin
çevresindeki bölgenin çevresel de-
ğişimlerinden ve avcılıktan etki-
lenmiş oldukları düşünülmektedir.
Bölgede insan faaliyetleri sebebiyle
ormanlık alanların azalması buna
gerekçe olarak gösterilmektedir.
Bu etkenler, Izgara Planlı Yapılar
Evresi ve Kanallı yapılar Evresi
Koyun yetiştiriciliğinin
en erken geliştiği
bölgelerin
Güneydoğu/Doğu
Anadolu, Kuzeydoğu
Irak ve
Kuzeybatı İran’ı
kapsayan alan olduğu
düşünülmektedir.
Bu bölgelerde yaşayan
insanların doğal
ortamında yaşayan
yabani koyunları
kontrol altına almanın
tekniklerini geliştirmiş
oldukları sanılmaktadır. Körtik Tepe’de bulunan hayvan kabartmalı oval taş levha.
Aktüel Arkeoloji 63

Çatalhöyük’te bulunan (erken ve orta PPNB’nin erken dönemleri) bo-
bir hayvan figürini.
yunca buluntu topluluğunda sığır sayılarının be-
Çatalhöyük Kazı Arşivi
lirgin bir şekilde düşüşünün nedeni olabilir. Taş
Döşemeli Yapılar Evresinde sığırlarda birdenbire
yeniden artış görülmesi, yerleşmede evcil sığırla-
rın tutulmaya başlamasının bir işareti olarak ka-
Çayönü’nde bulunan bul edilir.
ve bir koyunu andıran
hayvan figürini.
Diyarbakır Müzesi
KOYUN
Türler üzerinde gerçekleştirilen genetik araştır-
malar koyunun ilk evcilleştirilen hayvanlar-
dan biri olduğunu göstermektedir. Evcil
koyun (Ovis aries) Asya muflonundan
(Ovis orientalis) evcilleştirilmiştir. Ko-
yun evcilleştirilmesinin ilk delillerin-
den birinin Yakındoğu’da MÖ 10.
binin başlarında Kuzey Zagros’ta
yer alan Shanidar Mağarası ve yine
64 Aktüel Arkeoloji
onun yakınlarında yer alan açık hava yerleşmesi
Zawi Chemi Shanidar’da olduğu belirtilmiştir. Bu-
rada 2 yaşın altındakilerin öldürülmesinin tercih
edildiği görülmüş ve bu eğilim insanların koyun-
ları kontrol altına aldığına dair delil olarak sayıl-
mıştır. Fakat yıllar sonra tekrar aynı malzemenin
yeniden elden geçirilmesi sonucunda bunun ev-
cilleştirmenin başlangıcının bir göstergesi değil
de bir avcılık stratejisini yansıttığı sonucuna va-
rılmıştır. Koyun yetiştiriciliğinin en erken geliştiği
bölgelerin Güneydoğu/Doğu Anadolu, Kuzeydo-
ğu Irak ve Kuzeybatı İran’ı kapsayan alan olduğu
düşünülmektedir. Bu bölgelerde yaşayan insan-
ların doğal ortamında yaşayan yabani koyunları
kontrol altına almanın tekniklerini geliştirmiş ol-
dukları sanılmaktadır.
Körtik Tepe, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem
yerleşmeleri içinde yoğun koyun kullanımı gös-
teren ender yerleşmelerden biridir. Güneydoğu
Anadolu’da Holosenin erken dönemlerine tarihle-
nen diğer yerleşmelerde insanlar ceylan ve domu-
za odaklanmışlardır. Bölgedeki yoğun koyun/keçi
kullanımı gösteren bir diğer yerleşme olan Hallan
Çemi’de de yabani koyuna buluntu topluluğu için-
de yoğun olarak rastlanır. Yukarı Fırat havzasında
Toros Dağları’nın kuzey eteklerinde yer alan Cafer
Höyük’te ise keçiler sayıca daha baskındır.
Körtik Tepe’de morfolojik ve biyometrik veriler ko-
yunların yabani olduklarını göstermektedir. Boyut
ve yaş analizleri birlikte değerlendirildiğinde ko-
yunlar üzerinde karmaşık ve yoğun bir avlanma
stratejisi uygulandığı görülür. Körtik Tepe’de ko-
yunların büyük çoğunluğu 1-3 yaşları arasında öl-
dürülmüştür. Sadece yüzde 20 oranında hayvanın,
3 yaşını tamamlayabildiği tespit edilmiştir. Fakat
kemik ölçüleri burada evcil bir koyun grubunun
bulunduğuna dair herhangi bir sonuç vermemek-
tedir. Yerleşmede koyunların sürüldüğüne dair
herhangi bir delil yoktur. Genç ve yarı ergin hay-
vanların sayısının fazla olması, genç ve yarı ergin
dişilerin oluşturduğu sürülerin avlandığına işaret
edebilir. Hallan Çemi ve Cafer Höyük’te de ben-
zer sonuçlar gözlenir. Hallan Çemi’de son yapılan
çalışmalar ise yoğun olarak 2-3 yaşlarındaki erkek
koyun/keçilerin öldürülmesinin tercih edildiği bir
avlanma stratejisinin varlığına işaret eder.
Cafer Höyük’te genç bireylerin tercih edilmesi ise
yaşa ve belki de cinsiyete bağlı seçimli bir avcılık
yöntemine dayanıyor olabilir. Yukarı Fırat’ın dağlık
bölgesinde yer alan Cafer Höyük (MÖ 9. bin-8. bin)
yerleşmesinde, yabani koyunların güdüldükleri ve
aynı zamanda avlanmaya da devam edildiği belir-
tilmektedir. Fakat bu avcılık ve hayvan gütme bir-
leşiminden oluşan strateji, yerleşmede MÖ 8. binin
sonlarında daha açık bir şekilde tanımlanabilir.
Koyun evcilleştirilmesi ile ilgili daha kesin veriler,
yaklaşık MÖ 9. binin ortalarında karşımıza çıkar.
Çayönü yerleşmesinin Kanallı Yapılar Evresinde
(MÖ 8.400-8.200) küçük boyutlu koyunlar ile bir-
likte ergin dişilerin sayılarının fazlalaştığı tespit
edilmiştir. Bu evreyi takip eden Taş Döşemeli Yapı-
lar Evresinde (MÖ 8.200-7.600) ise koyun sayısında
bir artış olduğu görülür. Bu verilerden yola çıkıla-
rak yerleşmede MÖ 9. binin ortalarından sonları-
na doğru koyun evcilleştirilmesi ile ilgili adımların
atılmaya başladığı düşünülmektedir.
Benzer bir görüntü Nevali Çori’de de gözlemlenmiş-
tir. Evcil olarak tanımlanmış koyunlarla birlikte genç
bireylerin öldürülmesinin tercih edildiği görülmekte-
dir. Fakat yerleşmenin geçim ekonomisinde evcil ko-
yunlar fazlaca yer edinmemiştir. Söz konusu buluntu
yerlerinden elde edilen veriler izotop çalışmaları ile de
desteklenmiştir. İzotop araştırmaları sonuçları boyutla-
rı küçük olan koyunların (olasılıkla evcil) diyetlerinin
morfolojik olarak yabani olarak tanımlanmış bireyler-
den farklı olduğunu göstermiştir. MÖ 7 bin 500’lerde
bölgede genel olarak evcil koyunların oranlarında artış
gözlemlenir. Gritille, Mezraa-Teleilat ve Gürcütepe’de
nerdeyse yüzde 50-60 oranında evcil koyun besin eko-
nomisinde yer almıştır. Bu bölgede birçok yerleşmede
karşımıza çıkan bir durum da evcilleştirme başlamasına
rağmen yoğun avcılık faaliyetlerinin de devam etmesi-
dir. Olasılıkla evcilleştirmenin ilk evrelerinde insanlar
ellerindeki kaynakları korumak için avlanmaya devam Boğazköy
civarında
etmişlerdir. Çevrede bol miktarda yabani koyunun var otlatılan keçi
sürüsü.
olması ya da kültürel bazı seçilimler de avcılığın aynı © Firdevs
zamanda devam etmesinin nedenlerinden olabilir. Sayılan

Çayönü’nün Taş Yapılar Evresi ve bunu takip eden evrelerinde olasılıkla orman
açma ve uzun süreli insan yerleşiminin etkileri olarak yabani sığırların doğal yaşam
alanlarında bozulma olduğu düşünülür. Muhtemelen evcilleşme öncesi bazı yabani
sığırlar ormanların kenarına yakın daha açık alanlarda yaşamaya başlamış ve bu
durum da yerleşmede evcilleştirme için uygun bir zemin hazırlamıştır.

Aktüel Arkeoloji 65

Kurbanağa
Mağarası’nda bulunan
bir kayaüstü resminde
keçi figürleri. Çamışlı,
Kağızman, Kars
©Aykan Özener
Evcilleştirme başlamasına rağmen yoğun avcılık
faaliyetlerinin de devam etmesi, olasılıkla evcilleştirmenin
ilk evrelerinde insanların ellerindeki kaynakları korumak
için avlanmaya devam etmiş olduklarını gösterir.
Çevrede bol miktarda yabani koyunun var olması ya da
kültürel bazı seçilimler de avcılığın aynı zamanda
devam etmesinin nedenlerinden olabilir.
66 Aktüel Arkeoloji
KEÇİ
Genetik araştırmalar evcil keçinin (Capra hircus)
Asya yaban keçisinden (Capra aegagrus) evcilleş-
tirildiğini gösterir. Yabani keçiler, koyunlardan
farklı olarak doğal yaşam alanları olan, “Verimli
Hilal”in yüksek kısımlarında yoğun olarak avlan-
mışlardır. MÖ 9. binden itibaren de giderek artan
bir şekilde birçok bölgede evcil olarak karşımıza
çıkmaktadırlar. Arkeolojik yerleşmelerden gelen
hayvansal verilere bakıldığında, keçilerin kont-
rol altına alınmalarının başlangıcının yaklaşık 10
binyıl önce Zagros Dağları’nın kuzey kısımlarında
gerçekleştiği ileri sürülmektedir.
Güneydoğu Anadolu’yu içine alan Verimli Hilal’in
orta bölgesinde, MÖ 10. binlerde keçiler beslen-
me ekonomisinde önemli bir yere sahip değildir.
Hallan Çemi, Körtik Tepe ve Çayönü’nün Yuvar-
lak Planlı Yapılar Evresinde keçilerin oranı yüzde
5’lerin altındadır ve yoğun olarak da avcılık faa-
liyetlerinin gerektirdiği gibi ergin erkek bireyler
avlanmıştır. Kanallı Yapılar Evresinde (MÖ 8300)
keçilerin sayısında bir artış gözlemlenir. Genç er-
keklerin sayıca artması ve boyutlarda küçülmenin
izlenmeye başlaması ilk defa Taş Döşemeli Yapılar
Evresinde (MÖ 9.200/7.800-7.500) ortaya çıkar.
Yüksek bir arazide konumlanan Cafer Höyük’te
MÖ 9. binden 8. bine kadar geçim ekonomisi
yoğun olarak yabani keçiler üzerinde ağırlık ka-
zanmıştır. MÖ 8. binin ortalarında morfolojik
olarak halen yabani olan keçilerin denetim altına
alındıkları fakat aynı zamanda avcılığın da devam
ettiği iddia edilmektedir. Fırat kıyısı çevresindeki
yerleşmelerde MÖ 9. binin sonu ve 8. binin baş-
larında yavaş fakat istikrarlı bir şekilde keçilerin
sayısının arttığı izlenmektedir. Göbekli Tepe’de
MÖ 9. binin başlarında keçi kemiklerine rastlan-
mamakla birlikte Nevalı Çori’de MÖ 9. binin orta-
larında yaklaşık yüzde 5 oranında tespit edilmiş-
tir. MÖ 8. binin ortalarında bu oran yüzde 11’lere
çıkar. Bu tabaka ile çağdaş Gritille (C-D tabakası)
yerleşmesinde bu oran yüzde 16 iken Mezraa-Te-
leilat yerleşmesinin Kanallı Yapılar Evresinde (V.
Tabaka) yüzde 11 civarındadır. Bu yerleşmelerden
biraz daha geç bir döneme tarihlenen Gürcütepe
II’de ise yaklaşık olarak yüzde 13 oranında keçi ele
geçmiştir. Bahsi geçen buluntu yerlerinde kemik-
ler içinde genç erkeklerin sayıları fazladır ve keçi-
ler morfolojik olarak evcil olarak tanımlanmıştır.
SIĞIR
Evcil sığır (Bos taurus) Pleistosen ve Holosenin Taş Yapılar Evresi ve bunu takip eden evrelerde Göbekli Tepe A
Yapısı’ndaki merkez
başlarında Güneybatı Asya’nın geniş bir bölü- olasılıkla orman açma ve uzun süreli insan yer- dikilitaş üzerinde üst
münde görülen yabani sığırdan (Bos primigenius) leşiminin etkileri olarak yabani sığırların doğal üste sıralanmış üç
hayvan betimlemesi
evcilleştirilmiştir. Son yabani sığır, 17. yüzyılda yaşam alanlarında bozulma olduğu düşünülmek- bulunmaktadır. En
Polonya’da öldürülmüştür. Soyu tükendiğinden tedir. Muhtemelen evcilleşme öncesi bazı yabani üstte dövüşe hazır
boynuzlu bir boğa,
yaşadığı habitat, davranış biçimleri ve beslenme- sığırlar ormanların kenarına yakın daha açık alan- ortada bir tilki,
en altta ise büyük bir
si hakkında çok az bilgiye sahibiz. Yabani sığır, larda yaşamaya başlamışlardır ve bu durumun da kuş, olasılıkla
Yakındoğu’da Holosende geniş bir dağılım göste- yerleşmede evcilleştirme için uygun bir zemin turna yer alıyor.
© DAI, Göbekli Tepe
rir ve genellikle orman ve orman bozkırını tercih hazırladığı sanılmaktadır. Çayönü sığır izotop ve- kazı arşivi
ettikleri sanılmaktadır. rileri hayvanların dereceli olarak ormanlık alanla-
rın dışına çıktıklarını ve daha açık alanlara doğru
Yukarı Dicle havzasında yer alan Çayönü yerleş-
geçiş yaptıklarına dair deliller sunmaktadır.
mesinin Yuvarlak Planlı Yapılar Evresinde (MÖ
yaklaşık 10.200-8.500) yoğun olarak yabani sığır-
lar avlanmıştır. Çayönü’nün bu evresi ile çağdaş
olan Körtik Tepe’de de yüzde 15 oranında sığır av-
lanmıştır. Hallan Çemi’de bir yapının girişinde bir
adet yabani sığır kafatası dışında sığır kemiğine
rastlanılmamıştır. Yerleşmede sığır tüketilmeme- ?????
sinin kültürel bir seçilim olduğu düşünülmektedir.
Körtik Tepe’de hem genç hem de yaşlı dişi ve erkek
bireyler öldürülmüştür. Metrik veriler de sığırla- ?????
rın morfolojik olarak yabani olduklarına işaret
etmektedir.
Çayönü’nün en eski tabakalarını veren Yuvarlak
Yapılar Evresinde sığır boyutları yabani akrabaları
ile benzer özellikler gösterir. Yerleşmede boyutlar-
da küçülme ilk defa Kanallı Yapılar Evresinin er-
ken evrelerinde görülmeye başlanır. Geniş Odalı
Yapılar Evresi ve Çanak Çömlekli Neolitik Dönem
tabakalarındaki kemiklerin çoğunluğu evcil sığır-
ların boyut aralığında yer alır.
Yuvarlak Planlı Yapılar Evresi hem genç hem de
yarı ergin bireylerin yüksek oranda öldürüldük-
leri görülür. Bunu izleyen Izgara Planlı Yapılar
Evresinde ise sığırların yüzde 60’ı ergin yaş se-
viyesine kadar hayatta kalabilmiştir. Kanallı Ya-
pılar Evresinde ise genç ve yarı ergin yaşlardaki
bireyler çoğunlukla öldürülmüşlerdir. Sadece
Hücre Planlı Yapılar Evresinde tüm yaş grupla-
rından hayvan kemiklerine rastlanılmaktadır.
Geniş Odalı Yapılar Evresi ve Çanak Çömlekli
Neolitik Dönem tabakalarında daha genç yaşta
sığırların öldürülmesine doğru bir eğilim açık-
ça izlenebilmektedir. Bu dönemde sadece yüzde
30-35 oranlarında ergin yaşa kadar ulaşabilmiş
bireyler gözlemlenmiştir.

Aktüel Arkeoloji 67
 Morfolojik olarak boyutlarda küçülmenin iz- varlığından ve sığırların kontrol altına alındığı-
lendiği Kanallı Yapılar Evresinde hayvanların nın göstergesi olan bazı patolojilerin varlığın-
diyetlerindeki çeşitlenmelerde bu evrede insan dan bahsedilmektedir (MÖ 8.300-7.500). Aynı
ve sığırlar arasındaki ilişkilerde değişikliklerin zamanda yerleşmede yabani sığır avcılığının da
olduğu savını destekler ve evcilleştirmenin or- devam ettiği düşünülmektedir.
taya çıktığını gösterebilir. Güneydoğu Anadolu
da Kanallı Yapılar Evresi boyunca evcil sığırların
olduğu tezini Nevalı Çori kalıntılarının izotop DOMUZ
analizleri de destekler. Analiz sonuçları hayvan- Evcil domuz (Sus scrofa domesticus) Güney-
ların insanlar tarafından beslendiğine dair ipuç- batı Asya’da nehir vadilerindeki yabani otlak-
ları vermektedir. larda yaşayan yabani domuzdan (Sus scrofa)
Çayönü’nde Izgara Planlı Yapılar Evresinin son- evcilleştirilmiştir. Yapılan genetik araştırmalar
larında dişi bireylerin sayıca arttığı ve sığırların Yakındoğu’nun domuz evcilleştirilmesinin ger-
daha erken yaşlarda öldürüldükleri görülmekle çekleştirildiği merkezlerden biri olduğunu gös-
birlikte evcilleştirme ile ilgili daha kesin delillere terir.
boyutlarda küçülme ile birlikte izotop oranların- İnsanlar tarafından ilk defa kontrol altında tu-
daki değişikliklerin de görüldüğü Kanallı Yapılar tulmaları büyük bir ihtimalle Yakındoğu’da meşe
Evresinde rastlanılır. Çayönü yerleşmesinden ormanları ile kaplı dağ eteklerinde gerçekleş-
elde edilen sonuçlar bölgedeki diğer yerleşme- miştir. Bu ilk aşamada, çobanların domuzların
lerle karşılaştırıldığında, Yukarı Dicle Bölgesin- üremesi, beslenme ve hareketliliği üzerinde çok
Evcil sığır (Bos de Izgara Planlı Yapılar Evresinin sonlarında az kontrolleri bulunmaktadır ve kendi yiyecek-
olasılıkla ve daha kesin olarak da Kanallı Yapılar lerini bulmalarına ve yabani domuzlarla çift-
taurus) Pleistosen ve
Evresinin başlarında evcil sığırların var olduğu- leşmelerine izin vermişlerdir. Yemlemenin ve
Holosenin başlarında nu söyleyebiliriz. yabani türdeşleriyle izole edildikleri daha yoğun
Güneybatı Asya’nın
MÖ 7 bin 500’lerde (Kanallı Yapılar Evresi) ev- hayvancılık uygulamaları ile karşılaştırıldığında,
geniş bir bölümünde
cil sığırlar Mezraa-Teleilat (Tabaka V) ve Gritille bu tür hayvancılık stratejileri Neolitik Dönem
görülen (Alt seviye) yerleşmelerinde de izlenmektedir. domuzlarında fenotipik değişimlerin nispeten
yabani sığırdan Cafer Höyük’te boyutlarda küçük bir azalmanın daha yavaş gelişmesine neden olmuştur.
(Bos primigenius)
evcilleştirilmiştir.
Son yabani sığır (Bos
primigenius) 17.
yüzyılda Polonya’da
öldürülmüştür. Soyu
tükendiğinden
yaşadığı habitat,
davranış biçimleri
ve beslenmesi
hakkında çok az
bilgiye sahibiz. Yabani
Sığır, Yakındoğu’da
Holosende geniş bir
dağılım gösterir ve
genellikle orman ve
orman bozkırı tercih
ettikleri sanılmaktadır. Evcil domuz. © İsmail Yıldız

68 Aktüel Arkeoloji
Her ne kadar Hallan Çemi yerleşmesinde yabani
domuzların Pleistosen sonlarında kontrol altın-
da tutuldukları ileri sürülse de, son dönemlerde
yapılan çalışmalar domuz evcilleştirilmesinin
Toroslar bölgesinde MÖ 9. binin ortalarında Su-
riye ovasında ve Toroslar’ın eteklerindeki tepe-
liklerde gerçekleştiğini göstermektedir.
Yukarı Dicle’de hem Hallan Çemi hem de
Çayönü’nün erken evrelerinde yoğun olarak av-
lanmışlardır. Özellikle Hallan Çemi yerleşme-
sinde MÖ 10. binin başlarında üst tabakalarda
nerdeyse yüzde 40’a varan oranlarda genç birey-
lerin varlığı tespit edilmiştir. Bu verilerin ışığın-
da önceleri domuzun yerleşmede kontrol altına
alındığı ve bölgede belki de en erken evcilleşti-
rilen hayvanın domuz olduğuna dair görüşler
ileri sürülmüş fakat kemikler üzerinde yürütü-
len daha sonraki çalışmalarda, önceki yıllarda
iddia edilenin aksine domuzlarda herhangi bir
morfolojik değişim gözlenmemiştir. Evcilleştir-
me sürecinin en iyi örneğini, dereceli olarak gi-
derek daha genç bireylerin öldürüldüğü ve aynı
zamanda boyutlarda da küçülmenin (hem uzun
kemiklerde hem de dişlerde) izlendiği, Yukarı
Dicle drenaj bölgesinde yer alan Çayönü yerleş-
mesi verir.
Çayönü’nde Yuvarlak ve Izgara Planlı Yapılar Ev-
relerinde (büyük boyutlu) yabani domuzlar yak-
laşık yüzde 50 oranındadırlar. Bu evrelerde genel-
likle ergin hayvanların avlandığı tespit edilmiştir.
Boyutlarda küçülme kesin olarak Kanallı Yapılar
Evresinde tanımlanmıştır. MÖ 8. binin ortala-
rından sonlarına doğru yerleşmede boyutlarda
küçülmenin yanı sıra, genç hayvanların sayıca
artması gelişmiş bir domuz kontrolünün olduğu
izlenimini vermektedir. Morfolojik değişimlerin
tespit edildiği en erken evcil domuzlar Anadolu’da
Yukarı Dicle ve Orta Fırat bölgelerinde belgelen-
miştir. Yabani domuzların yoğun olarak avlandığı
Çayönü yerleşmesinde dereceli bir şekilde yetiş-
tiriciliğe doğru bir dönüşüm olmuştur ve MÖ 8.
binin başlarından ortalarına doğru küçük evcil
bireylerin sayısı göreceli olarak artmıştır.
Fırat havzasında yer alan Nevalı Çori’de de do-
muzların kontrol altına alındığına dair delillerle
karşılaşılır. MÖ yaklaşık 7 bin 500’e tarihlenen
tabakada (IV. tabaka), sayılarındaki artış ile
birlikte küçük boyutlu bireyle-
rin yerleşme içinde görülmeye
başlandığı gözlemlenir. Kemikler
üzerinde yapılan izotop analizleri de
bu dönemde domuzların insanlar tarafından
beslendiklerine dair deliller sunmuştur. Söz
konusu verilerden yola çıkılarak burada domuz-
ların izole edildikleri ve yoğun kontrol altında
tutuldukları iddia edilmektedir. Biraz daha
geç bir tarihte yerleşim gören Gürcütepe
yerleşmesinde ise yüzde 20 oranında do-
muz görülmektedir ve fenotip değişimler
de gözlemlenmiştir. Bölgede morfolojik
olarak ilk evcil domuzların yaklaşık MÖ
8. binin ortalarında görüldüğü belirtilmektedir.
Fırat boyunca evcil domuzlar MÖ 7 bin 500’ler- Küçük kulaklı
ve geniş
de Gritille’nin alt tabakalarında ve Mezraa-Tele-
yassı ağızlı
ilat yerleşmesinin (Urfa Birecik) Kanallı Yapılar bir hayvan
heykelinin
Evresinde (V. tabaka) tespit edilmiştir. başı ve ön
bacağı. Nevalı
Cafer Höyük’te MÖ 9. binden 8. bine doğru do- Çori, Şanlıurfa
muzların sayısında artış tespit edilmiştir. Son Müzesi
evrede (I-IV) yüzde 90’lar civarında birey bir
yaşından önce kesilmiştir. Bu tablo bize MÖ 8.
binin ortalarında domuzlar üzerinde yoğun bir
kontrolün olduğunu göstermektedir. Dış gö-
rünüş olarak yaban türdeşlerine benzerler yani
morfolojik değişim gözlenmemiştir, fakat aynı
durum Çayönü yerleşmesinde de görülmekte-
dir. Bu durum büyük olasılıkla yabani domuzla-
rın yoğun olarak bulunduğu nehir vadilerindeki
yerleşmelerde, yabani ve kontrol altında tutulan
grupların birbirinden kesin olarak tecrit edilme-
mesi ve aralarında çiftleşmeye izin verilmesin-
den kaynaklanmaktadır.
Yakındoğu’da sürdürülen yeni araştırmalar dört
Ayı başı
önemli çiftlik hayvanının evcilleştirilmesinin biçiminde
hayvan
yaklaşık aynı zamanlarda Izgara Planlı Yapılar
figürini. Nevalı
Evresi ve Kanallı Yapılar Evresi boyunca “Verim- Çori, Şanlıurfa
Müzesi
li Hilal”in doğu ve kuzey kısımlarında bir süreç
içinde gerçekleştiğini göstermektedir. Güneydo-
ğu Anadolu Bölgesi bu süreç içinde tartışmasız
önemli bir rol oynamaktadır. Bölgede gerçek-
leştirilen zooarkeolojik çalışmaların, insanlık
tarihinin halen en büyük sorunsalların-
dan biri olan hayvan evcilleştirilmesi-
nin başlangıç ve gelişim aşamalarının
anlaşılabilmesinde büyük katkısı olaca-
ğı kuşkusuzdur.
Aktüel Arkeoloji 69
 Çatalhöyük’te
HAYVAN Nerissa RUSSELL

Çatalhöyük’te besin olarak en fazla tüke-

tilen hayvanlar arasında olan evcilleştiril-
miş koyun ve keçi, ritüel yaşamda büyük
bir rol oynamazdı. Sembolik olarak, ya-
bani öküz ve diğer yabani hayvanlar çok
daha fazla önem taşıyordu. Sık resmedi-
len bir hayvan olan leoparın ise, Çatal-
höyük halkı tarafından öldürülmesi veya
besin olarak tüketilmesi yasaktı.

70 Aktüel Arkeoloji
 50 No.lu yapıda
bulunan kuzu
gömütünün
rekonstrüksiyon
çizimi © John-
Gordon Swogger
Çatalhöyük
Aktüel Arkeoloji
Araştırma71Projesi
 Yaban domuzu, hayvan figürlerinde
ve mimari öğelerde öküzden sonra en
çok görülen hayvandır. Erkek yaban
domuzlarının dişleri alet yapımında,
özellikle de balık oltası yapımında
kullanılmıştır. Özenle hazırlanmış
yakalar da genellikle insan mezarlarında
N
bulunan eserler arasındadır.
Çatalhöyük’te
bulunan ve eolitik Dönem, insan-hayvan ve
kurban kesiminde insan-insan ilişkilerinin köklü
kullanıldığı
düşünülen bir değişikliklere uğradığı bir dö-
bıçak örneği. nemdir. İnsan, bitki ve hayvan-
Ankara Anadolu
Medeniyetleri ları evcilleştirdikçe doğayı farklı
Müzesi bir biçimde algılamaya başlamış, ilk kez yabani ve
evcil kategorilerini yaratmış, ilk kez hayvanlara ve
araziye sahip olunabilecek şeyler olarak bakmıştır.
Mülkiyet duygusu mirasla ilgili soruları ortaya çı-
karmış ve aile yapısını değişime uğratmıştır. Top-
rağı işleme ve hayvanları otlatma, iş bölümünün
düzenlenmesinde bazı değişikliklerin yapılmasını
gerektirmiş, zenginlik ve sosyal statünün ortaya
çıkmasında yeni yollar açmıştır. İnsanlar, hay-
van takası ile yeni ilişkiler kurmuş, hayvansal ve
tarımsal ürünlerin yabanıl kaynaklara göre daha
kolay elde ediliyor olması büyük ziyafetlerin dü-
zenlenmesini, böylelikle ev sahibinin şöhret elde
etmesini sağlamıştır.
Bu değişim süreci ilk olarak Çatalhöyük’te başla-
masa da, bu yerleşim, sürecin nasıl işlediğine dair
özel bir pencere açar. 10 hektardan büyük bir alan
üzerine kurulmuş olan Doğu Höyük, bilinen en
geniş Neolitik yerleşim yerlerinden biridir. Yan
yana dizilmiş ve birleştirilmiş kerpiç evlerden olu-
şan höyük, kalibre edilmiş hali ile MÖ 7400-6000
arasına tarihlendirilmektedir. Eserlerdeki ve mi-
marideki birçok değişim MÖ yaklaşık 6500’lerde
gerçekleşmiştir. Geçiş dönemleri üzerindeki çalış-
72 Aktüel Arkeoloji
malar hala sürmektedir. Şu an için, çalışmaların
odak noktasının ev ve aile üzerinde olmaktan çok
yeniden oluşturulmuş sosyal yapıya da biraz de-
ğinerek birey üzerine olduğunu söylemek müm-
kündür. Büyüklüğü dolayısıyla bir kent olarak
nitelendirilebilecek olsa da, Çatalhöyük kamu bi-
naları gibi şehir hayatıyla bağdaştırdığımız hiçbir
öğeye sahip değildir. 
Çatalhöyük zooarkeoloji (hayvan kemiği) ekibi
yeni projedeki çalışmada bir milyondan fazla ke-
miğin kaydını yapmıştır (bu kazılarda çıkarılan
malzemenin çok az bir kısmıdır, ayrıca kazılan
alan da yine bütün alanın çok az bir bölümüdür).
Bu, Çatalhöyük’te yaşamış olan toplumların bura-
ya yerleşirken evcilleştirilmiş koyun ve keçilerini
(daha çok koyunlarını)  yanlarında getirdiklerine
işaret eder. Yerleşimdeki hayvanların çok büyük
bir kısmını bu hayvanlar oluşturur: Erken tabaka-
larda yaklaşık yüzde 70 (MÖ yaklaşık 6500 önce-
si) ve geç tabakalarda yüzde 80, 85. Evcilleştirilmiş
köpekler en başından beri yerleşimde bulunmuş,
fakat diğer bütün hayvanların erken dönemlerde
hala yabani oldukları anlaşılmıştır. Diğer başlıca
türler arasında öküz (yaban öküzü, evcilleştirilmiş
öküzün soyu tükenmiş atası), yabani eşek, kızıl
geyik ve yaban domuzu bulunur. Boyut olarak ko-
yun ve keçiden büyük olan bu yabani hayvanlar
avlandığında, en az evcilleştirilmiş hayvanlar ka-
dar et sağlamıştır. Evcilleştirilmiş öküz geç evre-
lerde az sayıda görülmüştür.
1960’larda yapılan kazılarda, Çatalhöyük’ün bir
zamanlar öküz evcilleştirmenin merkezi olduğu
düşünülmüştür. Bugün, evcilleştirilmiş öküzün
Güneydoğu Anadolu’da ve Kuzey Suriye’de daha
erken dönemlerde görüldüğü bilinmektedir. Bu
nedenle Çatalhöyük’ün daha geç evrelerinde bulu-
nan evcilleştirilmiş öküzün burada evcilleştirilmiş
olmasından çok, Güneydoğu Anadolu’da ve Kuzey
Suriye’de evcilleştirilmiş olan ilk öküzlerin soyun-
Çatalhöyük’te bulunan
ayı biçimindeki bir damga
mühürdeki figür yayvan bir
pozisyonda elleri -ön patileri-
kırılmış, kafa ve ayaklar sağlam
haldedir. Küçük bir kuyruğu
olan figürün ayı olduğu
düşünülse de, belirgin göbek
deliği insana özgü bir özelliktir.
Bu nedenle yayvan pozisyonda
duran bu tür figürlerin ayı-insan
ve olası bir mitolojik atayı ya
da şekil değiştiren bir şamanı
temsil ediyor olabileceği
düşünülür.

Ayı biçimli mühür.

MÖ yaklaşık 6400,
Çatalhöyük, Konya
Arkeoloji Müzesi
Çatalhöyük
Araştırma Projesi

Aktüel Arkeoloji 73
 Öküz boynuzları ve diğer gövde parçaları evlerin
temellerinde çok sık karşılaşılan öğelerdir. Öküz
boynuzları, düzenlenen avları ve onları takip eden
şölenleri anma amacıyla sergilenmiş olabilir ancak
gizlenmiş öküz kalıntıları, yaban öküzlerinin besin
kaynağı olmaktan daha fazla bir anlama sahip olduğunu
da göstermektedir. Ölümden sonra da gücünü korumuş
olmasını ve bu gücün ev halkını korumuş ve onlara
iyi şans getirmiş olmasını simgeliyor olabilir.
dan geldiği ve Çatalhöyük’e dışarıdan getirildiği
düşünülmektedir. Son dönemlerde, Ben Arbuckle
Neolitik Dönem Anadolu’suna ait tüm zooarkeo-
lojik veriyi bir havuzda toplamaya öncülük etmiş-
tir. Bu çalışma, Çatalhöyük’ün temelleri atıldığı
Çatalhöyük’te
bir evin içerisini sırada, evcilleştirilmiş koyun, keçi, öküz ve domu-
gösteren zun bu bölgede yer almasına karşın, Çatalhöyük
rekonstrüksiyon
çizimde ve Orta Anadolu’daki diğer merkezlerde yaşayan
yaban öküzü halkın yalnızca koyun ve keçi yetiştirmeyi tercih
boynuzlu seki ve
dikmeler, duvara etmiş olduğunu ortaya koymuştur. Evcilleştiril-
yerleştirilmiş miş öküz ve domuzlar Orta Anadolu’yu es geçerek
boğa kafatasları
ve duvar resimleri batıya ve en sonunda Avrupa’ya yayılmışlardır:
görülüyor.
Birkaç yüzyıl öncesinde Çatalhöyük’ün batısında
Çatalhöyük
Kazı Arşivi ortaya çıkmışlardır. Çatalhöyük’ün sakinleri so-
74 Aktüel Arkeoloji
nunda evcilleştirilmiş öküze sahip oldularsa da,
yaban öküzü avlamaya devam etmişlerdi ve evcil
ya da yabani olması fark etmeksizin, tükettikleri
öküz sayısında değişim olmamıştır. Bu dönemde
koyun yetiştiriciliği hızla artış göstermiş ve öküz
koyuna oranla çok daha ufak bir rol oynamıştır.
Çatalhöyük ve Orta Anadolu’da yaşayan toplu-
luklar neden ilk başta evcilleştirilmiş öküze kar-
şı direnmişler ve sonrasında neden onları kabul
etmişlerdir? İlk sorunun cevabının Yakındoğu
Neolitik kültürlerinde yaban öküzünün oynadığı,
özellikle Çatalhöyük’te çok öne çıkan sembolik
rolün etkili olduğunu düşünüyorum: Öküz, bu
bölgedeki Neolitik ideolojisinin merkezinde, bir
tür mitolojik ata olarak görülmüş olabilir. Öküz,
Yakındoğu Neolitik figürinlerinde ve Göbekli
Tepe’deki kabartmalı dikilitaşlar gibi başka form-
larda da oldukça öne çıkan bir hayvandır. Hallan
Çemi ve Jerf el-Ahmar’da duvarlara yerleştirilen
yaban öküzü kafatasları ile Mureybet, Halula, Tell
‘Abr 3 ve Ginnig’de sekilerin ve duvarların ya da
zeminin altına gizlenen boynuzlarda görüldüğü
gibi öküz kafatasları ve boynuzları büyük önem
taşımıştır. Öküz, Çatalhöyük’te bulunan hayvan
kalıntılarının yalnızca küçük bir kısmını oluş-
77 No.lu bina içerisinde bulunan
yaban öküzü boynuzlu dikmeler.
© Çatalhöyük Araştırma Projesi

tursa da (erken seviyelerde yüzde 15, daha geç

seviyelerde yüzde 10) bu tür uygulamalar olduk-
ça fazladır. Çatalhöyük’te en çok dikkati çeken fi-
gürinler insan biçimli olanlar olsa da, alanda ele
geçen figürinlerin büyük çoğunluğunu hayvan
figürinleri oluşturur. Bunların arasında öküz tas-
viri en çok karşılaşılandır. Erken seviyelere ait ve
ne olduğu tam olarak anlaşılamayan bir resim ile 52 No.lu yanmış binada çökmüş durumda bulunan yaban öküzü boynuzlu seki
üzerinde çalışmalar devam ederken. Çatalhöyük Araştırma Projesi
iki geç seviye örneği dışında Çatalhöyük’ün ünlü
Çatalhöyük’te açık renk kil sıva
duvar resimlerinde öküze çok sık rastlanmaz. An- üzerine kırmızı boya kullanılarak
cak öküzün yer aldığı örneklerde, oldukça büyük oluşturulan kompozisyonlarda boğa,
geyik avı gibi sahneler yer alıyor.
boyutlu ve başka hayvan ve insan figürlerinin de Çatalhöyük Kazı Arşivi

yer aldığı sahnenin tümüne hâkim bir şekilde res-

medilmiştir. Öküz boynuzları gözle görünür ve
çarpıcı bir şekilde sekilerin, sütunların ve kilden
yapılmış öküz kafalarının içine yerleştirilmiştir.
Öküz boynuzları ve diğer gövde parçaları evlerin
temellerinde çok sık karşılaşılan öğelerdir. Öküz
boynuzları, düzenlenen avları ve onları takip eden
şölenleri anma amacıyla sergilenmiş olabilir an- Çatalhöyük’te ele geçen figürinlerin büyük çoğunluğunu
cak gizlenmiş öküz kalıntıları, yaban öküzlerinin
hayvan figürinleri oluşturur. Bunların arasında öküz tasviri en
besin kaynağı olmaktan daha fazla bir anlama sa-
hip olduğunu da göstermektedir. Ölümden sonra
çok karşılaşılandır. Çatalhöyük’ün ünlü duvar resimlerinde öküze
da gücünü korumuş olmasını ve bu gücün ev hal- çok sık rastlanmaz ancak öküzün yer aldığı örneklerde, oldukça
kını korumuş ve onlara iyi şans getirmiş olmasını büyük boyutlu ve başka hayvan ve insan figürlerinin de yer
simgeliyor olabilir. aldığı sahnenin tümüne hâkim bir şekilde resmedilmiştir
Aktüel Arkeoloji 75

Sergilenen ve gizlenen öküz boynuzları ve diğer
gövde parçalarına ait kalıntılar, erken seviyeler-
Leopar biçimli den geç seviyelere geçiş sürecinde, evcilleştirilmiş
mühür MÖ 7.
binyıl öküzün de ortaya çıktığı dönemde en yüksek ora-
Çatalhöyük
nına ulaşmıştır. Çatalhöyük’te yaşayan insanlar
Konya Arkeoloji
Müzesi yüzlerce yıl boyunca öküz yetiştirmeyi reddetmiş
Çatalhöyük
Araştırma Projesi
olduğundan, en sonunda bu durumu benimsemiş
olmaları, onlar için gergin ve tartışmalı olmuş
olmalıdır. Yaban öküzüne ait kalıntıların evlerin
Çatalhöyük’te içine dahil edilişi ve avlanan hayvanı ve avın ken-
geyik de yaban disini kutlamak için yapılan seremoniler yaban
öküzünün devam eden gücü ile bağlantılı olarak
domuzununkine
artış göstermiştir.  karmaşık bir sembolik rolü olması ve evcilleştiril-
benzer bir tablo Evcilleştirilmiş öküz neden en sonunda kabul
göstermektedir. edildi? Geçiş dönemi, büyük hayvanların avlan-
Etli olan kısımlar ması, şölenler yapılması ve daha önce küçük öl-
yine yerleşimin çekli olarak var olan ritüel gösteriler düzenlenmesi
konusundaki yarışın şiddetlendiği bir dönemdir.
dışında ve
Koyun sürülerinin genişlemesi ve öküz yetiştirici-
kafalar, ayaklar ve liğinin başlaması (belki de yaban öküzü sürüleri
özellikle boynuzlar azalmaya başlamıştı) daha verimli ziyafetlerin
yerleşimin içinde verilmesine yardımcı olmuş olabilir. Ancak aynı
bulunmuştur.  zamanda daha büyük sürüler, statü yarışının avcı-
lıkla ilgili öğelerinin önemini, ziyafetlere büyük av
Ancak bu ayrım
hayvanlarının katılımını azaltarak ziyafetler için
daha az belirgin daha fazla iş çekişmesi yaratarak katkıda bulun-
olmakla birlikte, muştur. Daha geç dönemlerde, ziyafetler ve avla-
içerisinde geyiğin rın sergilenmesi daha önemsiz olmaya başlamış
de yer aldığı ve avlanma sıklığı azalırken, avlanma sembolizmi
daha da güçlenmiştir: Bu bizim diğer hayvanlarla
ziyafet kalıntıları,
birlikte büyük öküzler içeren av sahneleri resim-
höyükte bölgesel lerini ve sivri uçlu obsidiyen aletler ile hayvan bi-
depozitler halinde çimi verilmiş kemik saplı taş hançerleri görmeye
bulunmuştur. başladığımız dönemdir.
76 Aktüel Arkeoloji
Evcilleştirilmiş öküzü benimsemenin başka bir
nedeni de süt olabilir. Daha geç dönemlere ait se-
ramik kaplar üzerinde yapılan kimyasal analizler,
alanda süt kullanımının varlığını göstermiştir. Şu
anki teknoloji sütün inek mi yoksa koyun ve keçi
gibi başka bir hayvandan mı olduğunu belirleye-
mediği için Çatalhöyük’te ineklerin sağıldığı ya
da koyun ve keçinin sağılmadığından emin olmak
mümkün değil. Richard Evershed ve meslektaş-
ları, Yakındoğu ve Avrupa’da Neolitik Dönemde
geviş getiren hayvanlardan elde edilmiş süt ka-
lıntılarının evcilleştirilmiş öküz ile büyük çapta
bağlantıları olduğunu ortaya çıkararak inek sütü-
nün daha çok tercih edildiğini öne sürmüşlerdir.
Süt üretimi, küçük ölçekli olsa da, evcil inekle çok
yakın bir ilişki gerektirmektedir. Bu, çok büyük
boyutlu yabani boğaları avlamaktan çok farklıdır.
Evcilleştirilmiş öküze dair olan kararsızlığın bir
nedeni de bu olabilir.
Sembolik anlamda öküz öne çıkmış olsa da,
Çatalhöyük’te başka hayvanlar da vardır. Ancak
yabani hayvanlar ritüel aktivitelerde ve sembolik
anlamda günlük besin kaynağı olmaktan daha bü-
yük bir role sahiptir. Anadolu’da yaşayanlar için ev-
cilleştirilmiş domuzu benimsemek daha da uzun
zaman almıştır. Bu ise Neolitik Çatalhöyük’ün çok
sonrasında olan Geç Kalkolitik’e kadar gerçekleş-
memiştir. Bunun nedeninin yaban domuzunun
miş domuzdan süt üretimi gibi çeşitli açılardan bir
avantaj sağlanamıyor olmasından kaynaklanıyor
olabilir. Yaban domuzu avlayan figürler Çatalhö-
yük’teki duvar resimlerinde görülmektedir. Yaban
domuzu, hayvan figürlerinde ve mimari öğeler-
de öküzden sonra en çok görülen hayvandır. Er-
kek yaban domuzlarının dişleri alet yapımında,
özellikle de balık oltası yapımında kullanılmıştır.
Özenle hazırlanmış yakalar da genellikle insan
mezarlarında bulunan eserler arasındadır.
Açıkça görülmektedir ki yaban domuzları dikkate
alınacak bir güce sahip olmuşlardır. Ancak yaban
öküzleri başlıca ziyafet yemeği olurken, yaban do-
muzlarının etli kısımları Çatalhöyük’te oldukça az
bulunmuştur. Daha çok, büyük olasılıkla derileri
ile birlikte kafa ve ayak kısımları bulunmuştur. Bu
garip bir durumdur çünkü doğal çevre yaban do-
muzu için oldukça elverişlidir ve Pınarbaşı A ve
Boncuklu gibi daha erken döneme ait yakın yer-
leşim alanlarında oldukça fazla yaban domuzu ka-
lıntısı bulunmuştur.

Etli kısımlarına ait kalıntılar Çatalhöyük’teki yer-
leşimin en ucundaki alanda bulunmuştur. Modern
insan üzerindeki araştırmalar böyle durumların
hayvanların belirli parçaları üzerine olan tabulardan
kaynaklanabileceğini göstermiştir. Bazı hayvanların
yaşına, cinsiyetine, üreme durumuna, ya da bir ka-
bileye ve ya başka herhangi bir gruba ait olmasına
bağlı olarak belirli grup insanlara tamamen yasak
olması sık karşılaşılan bir durumdur. Bazı insanlar
için bu hayvanların etleriyle ya da ölüleriyle bir iliş-
kilerinin olması bile tehlikeli olabilir. Bu durumda,
bu eti tüketebilen kişiler bunu yerleşimden uzakta
ya da en ucunda ve sadece bazı hayvan parçalarını
yerleşim alanına getirerek yapmaktadır. Vahşi yaban
domuzunun evcilleştirilmiş domuzla aynı hayvan
olduğuna inanıldığını varsayarsak, ki erken dönem
domuzları büyük olasılıkla hala yabani atalarına
benziyorlardı, bu tür bir tabu, evcilleştirilmiş do-
muzların alanda yetiştirilmesini, imkansız kılmasa
da, oldukça zorlaştırmış olabilir.
Çatalhöyük’te geyik de yaban domuzununkine ben-
zer bir tablo göstermektedir. Etli olan kısımlar yine
yerleşimin dışında ve kafalar, ayaklar ve özellikle
boynuzlar yerleşimin içinde bulunmuştur. Ancak bu
ayrım daha az belirgin olmakla birlikte, içerisinde
Turnalar, cüsselerinin büyük olması ve grup halinde
dans etmeleri nedeniyle dünya çapında bir hayranlık
uyandırmaktadırlar. İnsanlar genellikle turnaların
danslarını taklit etmiş ve onları ritüellerine dâhil
etmişlerdir. Çatalhöyük’te bulunan turna ve akbaba
resimleri, bu hayvanlara ait dans performanslarının
gerçekleştiğini göstermektedir.
geyiğin de yer aldığı ziyafet kalıntıları, höyükte böl- Turna dansının
hayali canlandırması
gesel depozitler halinde bulunmuştur. Hayvanların © John-Gordon
belirli parçalarına karşı olan tabu yaban domuzun- Swogger Çatalhöyük
Araştırma Projesi
dan farklı bir şekilde yorumlanmıştır: Akraba grup-
larına bağlı olarak bazı hane halklarının geyik eti
yiyebiliyor, bazılarının yemiyor olabileceği düşünül-
müştür. Geyik, av sahnelerinin yer aldığı resimlerde
ve figürinlerde ortaya çıkar. Geyik boynuzları ise
özel depozitler halinde karşımıza çıkmaktadır. Boy-
nuzlar alet yapmak için kullanılmıştır. Geç evrelere
tarihlenen evlerde, bazı örneklerde kısmen işlenmiş
boynuzların istiflendiği noktalar bulunmuştur.
Pek çok farklı dönem ve yerde olduğu gibi,
Çatalhöyük’te de özel geyik dişlerine değer veril-
miştir. Kızıl geyik ve ona yakın türler, soğan taçlı ve
düz köklü, işlevini kaybetmiş, üst köpek dişlerine
sahiplerdir. Delinmek için çok uygun olan bu diş-
ler, fildişine benzer cilalı bir yüzeye sahiptir ve uzun
bir zaman boyunca boncuk olarak değerlendirilmiş-
tir. Bu dişler her hayvanda yalnızca iki tane olduğu
için çok değerlidir. Dişilere ait köpek dişleri boncuk
olarak çok nadir kullanılmıştır çünkü bunlar daha
küçük ve üst yüzeyi daha az soğanlıdır. Belki de çok
az bulunuyor olmalarından ve şekilleri bir tür bon-
cuk için uygun olduğundan, insan mezarlarında sık
Aktüel Arkeoloji 77
 Çatalhöyük’ün bir
zamanlar öküz
evcilleştirmenin
merkezi olduğu
düşünülmüştür.
Bugün,
evcilleştirilmiş
öküzün Güneydoğu
Anadolu’da ve Kuzey
Suriye’de daha
erken dönemlerde
görüldüğü
bilinmektedir.
Bu nedenle
Çatalhöyük’ün
daha geç
evrelerinde bulunan
Yaban domuzu ve insan figürlerinin yer aldığı bir av sahnesi Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi
evcilleştirilmiş
sık kolye, bilezik, halhal olarak bulunmuş; birçok ikonografisinde oldukça fazla görünen bir öğe
öküzün burada tarihöncesi toplumda kemikler, kızıl geyik köpek olmuştur: Hallan Çemi ‘de taş kaplar üzerinde,
evcilleştirilmiş dişlerine benzetilerek işlenmiştir. Daha yakın dö- Tell ‘Abr 3 ve Jerf el-Ahmar’da plakalara işlenmiş
olmasından çok, nemlerde bu imitasyonlar seramikten, reçineden olarak, Göbekli Tepe’de dikilitaşların üzerinde ve
Güneydoğu ve hatta plastikten de yapılmıştır. Bu “sahte”lerin, heykel formunda. Leopar derileri Çatalhöyük’teki
karşıdaki insanı kandırma amaçlı olup olmadığı geç dönem resimlerinde giysi ya da ok kılıfı ola-
Anadolu’da ve
bilinmemektedir. Bazıları oldukça gerçekçi olup rak ortaya çıkmaktadır. Bazı insan biçimli figü-
Kuzey Suriye’de bazıları da stilize edilmiştir. Çatalhöyük’te bulu- rinler de leopar derisi kıyafet giyerler ve leoparla
evcilleştirilmiş nan tüm kızıl geyik köpek dişleri boncuk olarak çeşitli şekillerde iletişim içindedirler. Erken sevi-
olan ilk öküzlerin delinmiştir fakat aralarında çok azı gerçekten ge- yelerdeki üç evin duvarlarında leopar kabartma-
soyundan geldiği yik dişidir. Sahte olanlar ise çok gerçekçi olanlar- ları bulunmuştur. Evlerden bir tanesi haricinde
dan çok fazla düzlenmiş ve stilize edilmişine kadar bütün örneklerde iki tane yüz yüze bakan leopar
ve Çatalhöyük’e
geniş bir çeşitlilik göstermektedir. vardır. Hepsi ayaktadır ve sırtlarına doğru kıvrılan
dışarıdan getirildiği Yabani etçiller de Çatalhöyük’te yaşayan insanları bir kuyrukları vardır. Daha geç dönemlerde odak
düşünülmektedir. bir hayli etkilemiştir. Leopar Yakındoğu Neolitik noktasının ev halkından ve evden bireye kaydığı-
nın göstergelerinden biri de kuyruğu arkaya kıv-
Kilden yüksek kabartma
tekniği ile yapılmış yüz yüze
rılmış bir leopar motifli taşınabilir damga mührün
bakan çift leopar figürü. bulunması olmuştur.
Çatalhöyük Kazı Arşivi
Leopar tasvirleri, Yakındoğu Neolitiğinde bu bü-
yük kedinin manevi bir gücünün olduğunu gös-
terir. Bu güce dayalı daha fazla ipucu, bu hayva-
nın Çatalhöyük’te diğer yerlerde olduğundan
çok daha güçlü bir tabu olmasından gelmektedir.
Kaydedilmiş olan milyonlarca kemiğin arasında,
yalnızca bir tane leopar türü vardır. Bir hayvanı
öldürmek ve yemek toplumun tamamı için yasak

78 Aktüel Arkeoloji
olduğunda o hayvanın gövde parçalarının yalnızca
çok küçük bir oranı yerleşime taşınmış (doğal yol-
larla ölen hayvanların parçaları toplanmış) ve bu
parçalar da değişime uğratılmış ve özel işlemden ge-
çirilmiştir. Çatalhöyük’te bulunan tek leopar parçası
bir pençedir. Kolye ucu olarak delinmiş olan bu pen-
çe, alandaki tek sıva ile kaplanmış kafatasının çıktı-
ğı bir insan mezarından bulunmuştur. İlginç olan,
erken seviyelerde bu kolye ucuna çok benzeyen bir
başka kolye ucunun bulunmuş olmasıdır. Bu kemik
parçası koyun ya da keçi bacak kemiğinin bir parça-
sı olup bir köpek tarafından yutulmuştur. Köpeğin
mide asidi kemiği eritmiş ve kemik leopar pençesine
benzemiştir. Köpekten dışkı olarak atıldıktan sonra
bu kemiği birisi bulmuş ve içine bir delik açmıştır.
Bu daha önceki dönemlerde de leopar pençesin-
den yapılmış kolye uçlarının oluğunu ve bu örneğin
bunlardan esinlenerek yapıldığını göstermiştir.
Ayılar dünyanın birçok yerinde özel bir hürmet gör-
müşlerdir çünkü saygı duyulan fiziksel güçlerinin
yanı sıra dik durabilmeleriyle ve hem etçil hem otçul
olmalarıyla insanı andırmaktadırlar. Pençeler hari-
cinde, ayının ayakları gözle görülür bir şekilde insan
el ve ayaklarına benzemektedir. Bu, kalıntı parçala-
rını tanımlamaya çalışan adli bilimciler için de bir
sorun teşkil eder. Ayılar Çatalhöyük’te de önemli
bir yere sahip olmuşlardır. Çok az sayıda ayı kemi-
ği bulunmuş ve bunlar da kafa ve ayaklarla sınırlı
olmuştur. Bu, yerleşime yalnızca ayının kürkünün
getirildiğini göstermektedir. Bu, ya ayıya karşı olan
tabunun leoparda olduğu kadar güçlü olmadığını,
ya da ayının yerleşime yakın bir yerde yaşamadığını
göstermektedir. Ayı kalıntıları genellikle özel depo-
zitlerde bulunmuştur: deriyi duvara tutturmak için
parmakların arasına sıva sürülmüş bir ayı patisi gibi.
Daha önce bir çanak içinde muhafaza edildiği düşü-
nülen ve bir insan mezarında bulunan iki ayı dişi, bu
koleksiyonun parçaları arasındadır. Bunlar büyük
olasılıkla amulet niyetine insanların yanlarında ta-
şıdığı güçlü olduğuna inanılan objelerdi.
Çatalhöyük’te yalnızca bir adet ayı resmi olsa da,
ayılar duvar kabartmalarında en çok gösterilen hay-
vanlardır. Yayvan figürler şeklinde olup Mellaart
tarafından doğum yapan tanrıça olarak yorumlan-
mışlardır (hayvan olabilecekleri olasılığını da dü-
şünmüştür). Eski Çatalhöyük insanları, figürinleri Çatalhöyük’ten bir
diğer çift leopar
kullandıktan sonra onların kafalarını, ellerini ve kabartması.
ayaklarını kırmışlar, bu nedenle de bunların insan Çatalhöyük Kazı Arşivi
Aktüel Arkeoloji 79

Yabani etçiller de Çatalhöyük’te yaşayan insanları bir hayli
etkilemiştir. Leopar Yakındoğu Neolitik ikonografisinde
oldukça fazla görünen bir öğe olmuştur: Hallan Çemi ‘de
taş kaplar üzerinde, Tell ‘Abr 3 ve Jerf el-Ahmar’da plakalara
işlenmiş olarak, Göbekli Tepe’de dikilitaşların üzerinde ve
heykel formunda. Leopar derileri Çatalhöyük’teki geç dönem
resimlerinde giysi ya da ok kılıfı olarak ortaya çıkmaktadır. Bazı
insan biçimli figürinler de leopar derisi kıyafet giyerler
ve leoparla çeşitli şekillerde iletişim içindedirler.
1960’lı yıllardaki mı hayvan mı olduğu tam belli olmamaktadır.
Mellaart dönemi
kazılarında bulunan Ancak figürinlerin, dizlerden itibaren kalkık bir
ve ‘Ana Tanrıça şekilde yükselen bacak duruşunun insana ait ol-
Heykelciği’ olarak
adlandırılan kil ması çok güçtür (dört ayaklılarda bu aslında ayak
figürin. Doğuran bir bileği olmaktadır). Desenlerin, duvarlardan taşı-
kadını betimlediği
düşünülen oturan nabilen objelere kaymasına başka bir örnek olan
şişman kadının bir damga mühür bütün bu tartışmayı sonlandır-
her iki yanında bir
leopar yer alır. mıştır. Mühürdeki figür diğerleri gibi yayvan bir
Ankara Anadolu
Medeniyetleri
pozisyonda elleri – ön patileri- kırılmış, kafa ve
Müzesi, Çatalhöyük ayaklar sağlam haldedir. Bir de küçük bir kuyru-
Kazı Arşivi
ğu vardır ve bu figürün ayı olduğunu açıkça ka-
nıtlamaktadır. Bazı kabartmalarda olduğu gibi,
damga mühürdeki figürün göbek deliği vardır.
Tüm plasentalı memelerin göbek deliği vardır,
ancak insan haricindeki canlılarda çok belirgin
değildir. Figürlere bunun eklenmiş olması belki
de onların insan olduğunu kesin olarak göster-
mek için yapılmıştır. Bu nedenle bu yayvan pozis-
yonda duran figürlerin ayı-insan olma ve olası bir
mitolojik atayı ya da şekil değiştiren bir şamanı
temsil ediyor olma olasılığı vardır.
80 Aktüel Arkeoloji
Çatalhöyük’te yumurta kabuğu kalıntıları fazla
olmasına karşın, kuş kalıntıları memelilerden bile
azdır. Çok sayıda kaz ve ördeğin de dahil olduğu
kuşlar ağırlıklı olarak su kuşlarıdır. Kuşların ço-
ğunlukla tüyleri kullanıldığından yerleşime yal-
nızca kanatları getirilmiş, ancak bazen etleri de
tüketilmiştir. Kuşlar, Çatalhöyük sembolizminde
de yer alır. Yakındoğu Neolitiğinin yaşandığı di-
ğer bütün yerlerde olduğu gibi, sanatta ve özel
depozitlerde akbabalar da görülmektedir (Ça-
talhöyük duvarlarındaki akbaba kafaları gibi).
Çatalhöyük’te akbabaların, kafası olmayan insan
figürleriyle resmedilmesi Göbekli Tepe’deki bir
dikilitaş üzerinde resmedilenin bir kopyasıdır
ve ortak bir mitolojiyi çağrıştırmaktadır. Ancak
Mellaart’ın öne sürdüğü gibi insan vücutlarının
gömülmelerinden önce akbabalara sunulduğu
fikri artık kabul görmemektedir. Bazı boyalı ak-
babalar insan ayaklarına sahiptir (stilize edilip
edilmediklerini söylemek oldukça zordur). Eğer
öyleyse, bu insanların öldükten sonra akbabaya
dönüşmesiyle ilgili bir mitoloji olabilir ya da bun-
lar kuşa dönüşen şamanlar veyahut yeni ölüyü
karşılamaya gelen atalar olabilir.
Turnalar, Çatalhöyük resimlerinde, Göbekli Te-
pe’deki dikilitaşlardan birinde ve Bouqras’taki bir
resimde görülmektedir. Turnalar, cüsselerinin
büyük olması ve grup halinde dans etmeleri ne-
deniyle dünya çapında bir hayranlık uyandırmak-
tadırlar. İnsanlar genellikle turnaların danslarını
taklit etmiş ve onları ritüellerine dâhil etmişlerdir.
Çatalhöyük’te bulunan iki kemik arasındaki boş-
luğa bir delik açılmış ve üzerinde buna bağlı kesik
izleri bulunan bir turna kanadı, bu hayranlığın
Çatalhöyük’te de gerçekleştiğini göstermektedir.
Kesiklerin yerlerine bakılırsa kanat bir şeye, bü-
yük olasılıkla bir kostüme, tutturulmuştur. Olası
insan ayakları ile resmedilen akbabalar ve turna
resimleri, Çatalhöyük’te her iki hayvana ait dans
performanslarının gerçekleştiğini göstermektedir.
Ancak bazı hayvanlar ritüel alanına çok fazla dâhil
edilmemiştir. Koyun ve keçi kalıntıları yerleşimde
oldukça fazladır. Çatalhöyük’te yaşayan insanlar
bu hayvanları yetiştirmek için oldukça fazla za-
man harcamış olmalıdırlar. Belki de bu hayvanlar
sembolik anlamlar yüklemek için fazla tanıdık-
lardır. Evcilleştirilmiş hayvanlar genelde özel bir
bağlamda kullanılmasa da, Çatalhöyük’te bazı özel
depozitlerde yabani koyun ve keçi boynuzlarına
rastlanmıştır. Daha geç evrelerde, koyun ve keçi
eti ziyafetlerde sunulmuştur. Keçi ve ağaçların yer
aldığı bir resim bulunmasına karşın, resimdeki ke- merkezi yönetimi az olan böylesine büyük bir Çatalhöyük’te bulunan
çilerin evcilleştirilmiş mi yoksa yaban keçileri mi toplulukta hayatın stresiyle baş edebilmek için tek leopar parçası bir
olduğu bilinmemektedir. En çarpıcı örnek, Çatal- ritüel ve inancı ifade eden bu öğeler daha faz-
pençedir. Kolye ucu
höyük’teki tek hayvan mezarı olan ve bir insanla la ve daha ayrıntılı olarak kullanılmış olabilir.
birlikte gömülmüş olan bir kuzudur. Yaşı çok genç
olarak delinmiş olan
Hayvan kemiklerinin de iyi korunmuş ve dik-
olduğu için yabani mi yoksa evcilleştirilmiş mi ol- katlice kurtarılmış olduğunu hesaba katarsak,
bu pençe, alandaki
duğu anlaşılamasa da büyük olasılıkla evcilleştiril- bu bize Neolitik toplumlardaki hayvanların tek sıva ile kaplanmış
miş olduğu düşünülmektedir. Bu mezar, kuzunun karmaşık rolleri hakkında zengin bilgiler sunar.  kafatasının çıktığı bir
insan mezarına konulup konulmaması üzerine insan mezarından
büyük bir kararsızlık yaşandığını göstermektedir. bulunmuştur. İlginç
Bir parça deri ya da kumaş kuzuyu insandan ayır- **Çatalhöyük ilk olarak 1960’larda James Mel- olan, erken seviyelerde
makta, kuzunun bacakları havaya doğru düz bir laart tarafından kazılmış ve ün kazanmıştır. Ye- bu kolye ucuna çok
şekilde tutulmuş ve aradaki çukur doldurulmuş; niden başlayan kazılar, 1993’e kadar Ian Hodder
tarafından yönetilmiş, bu dönemde kazıya yeni
benzeyen bir başka
görünüşe göre kuzunun insanın üzerine düşme- kolye ucunun bulunmuş
teknikler getirilmiş ve alandaki insan-hayvan
mesi için çaba sarfedilmiştir. Bu kuzu, mezarın sa- ilişkisini daha iyi anlamamızı sağlayan daha sis- olmasıdır. Bu kemik
hibi yetişkin erkekle onun evcil hayvanı ya da sürü tematik bir kemik koleksiyonu oluşturulmuştur. parçası koyun ya da keçi
başı olarak eğitilen hayvanı olarak oldukça yakın Hayvan kalıntıları üzerinde çalışan ve farklı za-
manlarda Louise Martin, Katheryn Twiss, Jacqui
bacak kemiğinin bir
bir ilişki içinde olmalıdır.
Çatalhöyük’te yaşayan insanların, köpekleri evcil Mulville ve benim tarafımdan yönetilen büyük bir parçası olup bir köpek
hayvan ya da arkadaş olarak görmedikleri düşü- ekip oluşturulmuştur. tarafından yutulmuştur.
nülür. Köpekler çok nadir olarak besin kaynağı Çatalhöyük kazı alanından genel görüntü. Çatalhöyük Araştırma Projesi
olarak tüketilmiş, öldüklerinde gömülmekten
çok oraya buraya atılmış ve asla bir insanla birlik-
te gömülmemişlerdir. Bu durum köpeğin en çok
gömülen hayvan olduğu başka dönem ve başka
yerlere göre bir tezatlık yaratmaktadır. Çatalhö-
yük duvar resimlerinde köpek cinsinden olduğu
kesin olarak belli olan bir adet figürün yanı sıra
birçok olası figür vardır. Ancak bunların köpek
mi yoksa kurt mu olduğu tam anlaşılamamakta-
dır. Kalın kuyruğu olmayan bu hayvanlar tilkiye
benzememektedir. Doğu Anadolu’da ve Levant’ta
oldukça sık rastlanan bir figür olması ve Ürdün’de
bulunan Epipaleolitik dönem mezarlığında insan-
larla birlikte gömülen örneklerin olması nedeniy-
le Çatalhöyük’te tilkilerin yoksunluğu ya da tilki
kalıntılarının özel bir işlemden geçmemesi şaşır-
tıcı bir durumdur. Çatalhöyük’te tilki kemiklerine
köpeklerinki kadar sık rastlanmaktadır. Tilkiler,
zaman zaman besin kaynağı olarak tüketilmiş ve
kürkleri kullanılmıştır. Yerleşimde kurtlar oldukça
az rastlanan bir tür olmuştur ve kürkleri için kul-
lanılmışlardır. Bir kurt kemiğinin alet yapımında
kullanılması dışında büyük olasılıkla çivi olarak
kullanılmış bir grup kemik duvarın içine yerleşti-
rilmiş olarak ve iki yarım kurt patisi de temel de-
pozitlerinde bulunmuştur. 
Çatalhöyük’te gördüğümüz insan-hayvan ilişkisi-
ne ait modellerin çoğu Yakındoğu Neolitik dün-
yasının tamamında var olan modellerdir. Fakat,

Aktüel Arkeoloji 81
 Bir Ebedi
Hayvanat Bahçesi
Antik Mısır’ın
Hayvan
Mumyaları
Salima IKRAM

Mısırbilimciler hayvan mumyalarına Mısır dininin

garip bir belirtisi olarak yaklaşmışlar ve bu disiplinin
ilk zamanlarında hiçbir Mısırbilimci bu konuya
bağlı çalışmalar yapmak istememiştir. 20. yüzyılın
sonlarında, yazar ve N. Iskander tarafından yönetilen
ve Tuna el-Gebel ve SAN’da yapılan araştırmaların
sonuçlarının yayınlandığı ve medyatik ilginin oluştuğu
döneme rastgelen Kahire Müzesi Hayvan Mumyaları
Projesi ile Mısırbilim dünyasının ve halkın ilgisini
çekmiş ve önemli bir parçası olmuştur.

82 Aktüel Arkeoloji
 Mumyalanmış
buzağı.
MÖ 30 sonrası,
Roma Dönemi,
Teb, Mısır,
British Museum,
Londra

Aktüel Arkeoloji 83
 Hayvan mumyası üzerinde çalışan birinin, insan mumyası üzerinde çalışan
birinden çok bir farkı yoktur. Her iki durumda da ana bilgi kaynağı mumyanın
kendisidir. Buna ek olarak, mumyaların mumyalama işlemine tabi tutuldukları
yerler de hayvan mumyalaması hakkında bilgi verir. İlk adım görsel makroskobik
muayene yapılmasıdır. Daha sonra X-Ray ve CT taramalarını da kapsayan radyoloji
uygulanmaktadır. İkinci aşama, mumyanın kendisi,
farklı sargı katmanları ve yumuşak doku
kalıntıları hakkında daha detaylı bir bilgi
sunar.

lerdir. Ger-
çekten de, çoğun-
lukla Delta’daki Bubastis’ten
gelen yüzlerce kedi mumyası, 19. yüzyılda
İskenderiye’den Avrupa’ya seyahat eden gemilerde
safra ağırlığı olarak kullanılmıştır. Avrupa’ya va-

İ
Mumyalanmış krokodil. nsan mumyalarının uzun zamandır bilin-
MS 1.-2. yüzyıllar
Kahire Mısır Müzesi mesine ve insanlığı derinden etkilemesine
© DEA / S. Vannini
rağmen, hayvan mumyalarına karşı olan
ilgi yeni gelişen bir olgudur. 16. yüzyılda,
“bir kolunda timsah, bir kolunda mum-
ya” ile dönülmediği sürece kimsenin Mısır’ı ziya-
ret ettiğine inanılmazdı. Hayvan mumyaları, suni
yollarla korunan hayvan vücutları, dünyanın ne-
redeyse bütün müzelerinde var olan kır faresinden
timsaha kadar birçok hayvan çeşidini kapsar. Tıpkı
insanlarda olduğu gibi, hayvanlar da ruhlarının
(ba ve ka) sonsuza kadar yaşayabilmesi amacıyla
mumyalanmıştır. Mumyalama ile hayvanlar son-
suza kadar yaşayabilecek olan kutsal bir varlığa
dönüştürülmüştür. Hayvan mumyaları beş ayrı
kategori altında toplanır: Evcil hayvan mumyala-
rı, yiyecek mumyaları, kutsal hayvan mumyaları,
adak hayvan mumyaları ve çeşitli yorumlamaları
olan “diğer” mumyalar.
Uzun bir süre, sayıca ve çeşitçe oldukça fazla ol-
malarına rağmen, uzmanlar hayvan mumyalarını
Şahin mumyası. antik Roma’da da yapıldığı gibi büyük oranda göz
MÖ 330-20, Ptolemaioslar ardı etmişler ve bunları ilgi çekici bir tuhaflık ve
Dönemi, Mısır, British
Museum, Londra Mısır dininin garip bir özelliği olarak kabul etmiş-
rıldığında ise mumyalar kırılıp gübre olarak kul-
lanılmıştır. Nihayet, 19. yüzyılın sonunda ve 20.
yüzyılın başlarında bu eserlere karşı ciddi bir ilgi
oluşmuştur. Fakat koleksiyonu, çalışmayı ve hay-
van mumya kataloglarını hazırlayan kişiler Mı-
sırbilimcileri değil doğabilimcileri olmuştur. Bu
konudaki bilgimizin büyük bir kısmı, dünyanın
en büyük hayvan mumyası koleksiyonlarına sahip
olan Kahire Müzesi ve Lyon Doğal Tarih Müzesin-
deki hayvan mumyası koleksiyonlarının temelleri,
Louis Lortet (doğabilimci ve Lyon Doğal Tarih
Müzesi Direktörü), Claude Gaillard (doğabilimci)
ve Georges Daressy (Mısırbilimci)’nin girişimci
ruhlarına ve sıkı çalışmalarına dayanır. Genele
bakıldığında, Mısırbilimciler hayvan mumyala-
rına Mısır dininin garip bir belirtisi olarak yak-
laşmışlar ve bu disiplinin ilk zamanlarında hiçbir
Mısırbilimci bu konuya bağlı çalışmalar yapmak
istememiştir. Tuna al-Gebel’deki Ibis ve Babun
ile 1970’lerde Sakkara’da bulunan Kutsal Hayvan
Nekropolü’nde olduğu gibi hayvan mumyalarının
bulunduğu yeraltı mezarlarında yapılan çalışmalar
bazı uzmanların hayvan kültüne ilgisini arttırmış
olsa da, genelde hayvan mumyaları hem Mısırbi-
limciler hem de halk tarafından büyük oranda göz

84 Aktüel Arkeoloji
ardı edilmeye devam etmiştir. Hayvan mumyaları
ancak 20. yüzyılın sonlarında, yazar ve N. Iskander
tarafından yönetilen ve Tuna el-Gebel ve SAN’da
yapılan araştırmaların sonuçlarının yayınlandığı
ve medyatik ilginin oluştuğu döneme rastgelen Ka-
hire Müzesi Hayvan Mum-
yaları Projesi ile Mısırbilim
dünyasının ve halkın ilgisini
çekmiş ve önemli bir parçası
olmuştur.
Şu anda hayvan mumyaları
üzerine yapılan çalışmalar bir
çeşit merak olduğu için değil,
antik Mısır’ın değişik yönle-
rini ortaya çıkaran bir bilgi kaynağı olduğu dü-
şünüldüğü için çalışılmaktadır. Değişik türlerin
belirlenmesi ve çalışılması ile antik dönemde var
olan iklim ve bitki örtüsü ve bunun zamanla nasıl
değiştiği üzerine daha gelişmiş bir anlayışa sahip
olmak mümkündür. Bazı hayvanlar hastalık ya da
travma belirtileri gösterir. Bunların nasıl tedavi
edildiğine dair edinilecek bilgilerin veterinerlik
uygulamalarını daha iyi anlamamıza yardımcı ola-
caktır. Açıkçası, çok miktarda hayvan mumyasının
26. Hanedan ile nerdeyse Hristiyanlığın devlet
dini olduğu zamana kadar olan zaman dilimine
ait olması, bu zaman dilimindeki kültürel ve dinsel
inançlar hakkında geniş bilgiler sunar. Mumyala-
rın yapılış şekilleri antik Mısır’daki kimya ve bilim
bilgisi hakkında da bilgi verir. Ayrıca
mumya yapımında kullanılan
malzemeler, ticaret bağlantı-
ları ve antik Mısır’ın ekono-
misi hakkında bilgi sunar.
Hayvan mumyası üzerinde
çalışan birinin, insan mumyası üzerinde çalışan
birinden çok bir farkı yoktur. Her iki durumda
da ana bilgi kaynağı mumyanın kendisidir. Buna
ek olarak, mumyaların mumyalama işlemine tabi
tutuldukları yerler de hayvan mumyalaması hak-
kında bilgi verir. İlk adım görsel makroskobik
muayene yapılmasıdır. Daha sonra X-Ray ve CT

Mısır’da 3 binyılı aşkın süredir değişik mumyalama şekilleri var olmuştur. Bu nedenle hayvanların
muhafazasında çeşitli yöntemler uygulanmıştır. Bu yöntemler hayvanın kürkü, tüyleri ya da
yüzgeçleri olup olmamasına bağlı olarak türden türe değişiklik göstermiştir. Mumyalama
işlemindeki esas kural, gövdenin şeklini olabildiğince tam tutmak adına yapılan kurutmadır.
Bu iç organların tamamen çıkarılması, vücut boşluğunun su ve palmiye şarabıyla
arındırılması ve bakteri oluşumunu önlemek amaçlı
temizlenmesi ile başarılmıştır.

Mumyalanmış
ceylan.
Ptolemaioslar
Dönemi, Mısır.

Tanrı Thoth’un
kutsal hayvanı olan
ibis mumyası.
MÖ 30 sonrası,
Roma Dönemi,
Abidos, Mısır,
British Museum,
Londra

Kutsal ibis
mumyasının
konulduğu ahşap
tabut. Tuna el
Gebel, Mısır
© Werner
Forman \ UIG

Aktüel Arkeoloji 85
 Mumyalamanın taramalarını da kapsayan radyoloji uygulan-
değişik maktadır. İkinci aşama, mumyanın kendisi,
farklı sargı katmanları ve yumuşak doku ka-
aşamalardan
lıntıları hakkında daha detaylı bir bilgi sunar.
geçmiştir. Aslına bakılırsa bu tarz bir görüntüleme tekni-
Önce mumya ğindeki gelişmeler sargılarıyla birlikte iskeletin
içi boşaltılmış, ya da mumyayı süsleyen amuletlerin 3 boyutlu
kurutulmuş, daha (3-D) bir çiziminin yapılabilmesine olanak
sonra sargılama sağlar. Mumyalamada kullanılan malzemeler
üzerinde yapılan kimyasal testler bu malze-
aşamasına
melerin tam olarak neler olduğunu gösterme-
geçmeden önce
si açısından yardımcı bir etkendir. D N A
eritilmiş yağa
analizi türlerin gelişimini anlamak için
ve reçineye giderek daha çok kullanılan bir
batırılmıştır. Balık
teknik halini almıştır. Son zaman-
mumyalarında
larda, 1897’de Fransız doğabilimci
sargılanmadan Geoffrey St. Hilaire tarafından da
önce gövde mumyalanmış hayvanların kafatası
yüzeyinde daha az morfolojisine bakarak belirtildi-
miktarda yağ ve ği gibi, Nil Nehri’nde iki fark-
lı tür timsahın yaşadığı fikri
reçine kullanımının
kabul görmeye başlamıştır.
olduğu Buna bağlı araştırmalar Evon
gözlenmişse de Hekkala ve ekibi tarafından
bu miktar yine kuş DNA incelemelerine dayandı-
ve bazı memeli rılarak yapılmıştır. Araştırma-
hayvanlarda lar gerçekten de tarihsel olarak
değişiklik Mısır’da iki ayrı timsah türü ol-
duğunu göstermiştir: Crocody-
göstermektedir.
lus niloticus ve C. Suchus. İkin-
Bunlara ek olarak, cinin C. Niloticus’dan daha sakin
hayvanın evcil ve daha az vahşi bir canlı olduğu
hayvan, yiyecek, ve dolayısıyla tapınak şartlarında
kutsal ya da adak daha kolay muhafaza edilebildiği-
hayvanı olmasına ni göstermiştir.
bağlı olarak Deneysel çalışmalar da mumyaların
mumyalama işlemi nasıl yapıldığını, hangi çeşit tekno-
değişikliklere lojinin ve malzemenin nasıl sonuçlar
uğramaktadır. yarattığını ve hangi metotların mumya
yapımı için en etkili yöntem olduğunu
anlamak açısından oldukça yararlı bir
yöntemdir. Bu deneysel çalışmalar aynı
zamanda üreme ve hayvan mumyala-
ma ile bağlantılı olan arkeolojik alanla-
Kedi mumyası.
MS yaklaşık 1. yüzyl, rın tanımlanmasında ve bu alanlardan yola çıka-
Roma Dönemi, Abidos, rak daha detaylı araştırılması gereken konuların
Yukarı Mısır, British
Museum, Londra belirlenmesinde arkeologlara da yardımcı olur.
86 Aktüel Arkeoloji
Mısır’da 3 binyılı aşkın süredir değişik mum-
yalama şekilleri var olmuştur. Bu nedenle
hayvanların muhafazasında çeşitli yöntemler
uygulanmıştır. Bu yöntemler hayvanın kürkü,
tüyleri ya da yüzgeçleri olup olmamasına bağ-
lı olarak türden türe değişiklik göstermiştir.
Mumyalama işlemindeki esas kural, gövdenin
şeklini olabildiğince tam tutmak adına yapılan
kurutmadır. Bu iç organların tamamen çıkarıl-
ması, vücut boşluğunun su ve palmiye şarabıyla
arındırılması ve bakteri oluşumunu önlemek
amaçlı temizlenmesi ile başarılmıştır. Daha
sonra vücut doğal sodyum karbonatın
(tuz ve karbonatın karışımı olan ve do-
ğal yolla oluşan öz) içine konulmaktadır.
Doğal sodyum karbonat, Luksor’un gü-
neyinde Kahire’den 60 kilometre uzaklık-
ta olan ve El-Lab bölgesinde bulunan Vadi
Natrun’dan çıkarılmaktadır. Bu metot,
vücudun kurumasını ve yağlarından
arınmasını sağlar. İnsan vücudu
için gerekli kuruma süresi 40 gün
iken, hayvanlar için bu süre değiş-
mektedir. Küçük hayvanlar için ge-
rekli süre daha kısa iken sığır gibi
büyük hayvanlar için daha uzun
bir zaman dilimi gerekli olmuştur.
Kurumanın ardından hayvan, sı-
vazlama ya da tarama yöntemiyle
karbonattan temizlenmekte ve daha
sonra kutsal yağlarla, muhtemelen
aromalı reçinelerle ovulmaktadır.
Sürülen bu yağlar vücudun az bir
miktar rehidre olmasını ve dolayısıyla
hayvanın pozisyonun ayarlanabilmesi
için gerekli esnekliği kazanmasını sağ-
lamaktadır. Reçineler bakteri oluşumu-
nu durdurucu etken olarak işlev görür.
Vücudun yağlanmasının dualar eşliğin-
de yapılmasının ardından yine dualar
eşliğinde yapılan mumyalama aşaması
gelir. Tam bir insan vücudunun sargı bez-
leriyle sarılmasının 30 gün süreceği tahmin
edilirken, hayvanlardaki zaman dilimi yine
hayvanın büyüklüğüne ve mumyalamanın
türüne göre değişmektedir. Mumyalar üze-
rinde yapılan incelemeler daha önce de belirtil-
diği gibi mumyalamanın değişik aşamalardan
geçtiğini göstermiştir. Buna göre mumya içi
boşaltılmış, kurutulmuş, daha sonra sargılama
aşamasına geçmeden önce eritilmiş yağa ve reçi-
neye batırılmıştır. Balık mumyalarında sargılan-
madan önce gövde yüzeyinde daha az miktarda
yağ ve reçine kullanımının olduğu gözlenmişse
de bu miktar yine kuş ve bazı memeli hayvan-
larda değişiklik göstermektedir. Bunlara ek ola-
rak, hayvanın evcil hayvan, yiyecek, kutsal ya da
adak hayvanı olmasına bağlı olarak mumyalama
işlemi değişikliklere uğramaktadır.
Anlaşılması en kolay hayvan mumyası evcil
hayvan mumyalarıdır. Bugün günümüzde bile
insanlar evcil hayvanlarına oldukça bağlıdırlar
ve öldüklerinde onları gömmek için para harca-
maktan kaçınmazlar. Mısırlılar da bundan farklı
davranmamışlardır. Kedi, köpek, maymun ve
ceylan gibi evcil hayvanlar dikkatlice mumyalan-
mış ve sahipleriyle öbür dünyada bir araya gele-
bilmeleri için kendilerine ait tabutlara konmuş-
lardır. Çok sık olamamakla birlikte sahipleriyle
gömülen evcil hayvanlar da vardır. Muhtemelen
MÖ 300 dolaylarında yaşamış olan Hapi-Min
adındaki bir adamın köpeği, tabutunun içinde,
ayak ucunda yatar şekilde bulunmuştur. Köpe-
Kutsal Apis
boğası. Tanrı
Ptah’a adanan
tunç heykel.
MÖ 600 sonrası,
Geç Dönem,
Aşağı Mısır, British
Museum, Londra
ğin sahibinin ölümünden kısa bir süre sonra
üzüntüden öldüğü ve bu nedenle mumyalana-
rak sahibinin yanına sonsuza kadar birbirlerine
arkadaşlık etsinler diye gömüldüğü düşünülebi-
lir. Maatkare adında bir rahibe belinin yanına
bohçalanarak konmuş bir mumya ile birlikte
bulunmuştur. İlk bakıldığında, onu bulan Mı-
sırbilimciler mumyalanmış hayvanın bir bebek
olduğunu, büyük bir skandala yol açtığı ve gayri
meşru bir çocuk dünyaya getirdiği için rahibe-
nin öldürüldüğünü düşünmüşlerdir. 1960’larda
Maatkare ve mumya bohça X-Ray’den geçirildi-
ğinde, bohçanın aslında yüksek Apis Boğasına adanan kireçtaşından
yapılmış boyalı stel.
rahibenin evcil hayvanı olan Serapeum, Sakkara, 26. Hanedan
bir eski dünya maymunu ol- Dönemi, Musée du Louvre, Paris
© De Agostini / G. Dagli Orti
duğu ortaya çıkmıştır. Bunun
sonucunda, 100 yıldan sonra
Maatkare’nin itibarı kurtarıl-
mış ve aynı zamanda onu
ilk inceleyen Mısırbilimci-
lerin o zamanki bakış açı-
sına dair bir fikir edinilmiş
olmuştur.
Yiyecek hayvan mumyaları
Mısır için oldukça tipiktir
ve “yanına her şeyi alabilirsin”
ve “öbür dünya bu dünyaya çok
benzer bir dünyadır” gibi bir fikri
destekler. Bunlar ölüye diğer
yaşamda yiyecek kaynağı olarak
hazırlanmış kaburga, dana
eti, sığır omuzu ve hatta
ciğer gibi et adaklarından
oluşmaktadır.
Aktüel Arkeoloji 87
 Geç Dönem kedi mumyası.Musée du
Louvre, Paris © DEA / G. Dagli Orti
Her tanrının kendine ait, karakteristik
özellik bakımından benzediği düşünülen,
bu nedenle de totem ya da sembol olarak
kullanılan bir hayvanı vardır. Kediler tanrıça
Bastet adına kutsal kabul edilmiş olup
kutsal ibisler tanrı Thoth’a adanmıştır.
Bu hayvan mumyaları hacılar
tarafından satın alınıp tanrılara
adanan tapınaklara sunulmuştur.
Mumyalanmış hayvan, hacının
tanrıya olan dualarını sonsuza
kadar temsil edecek bir araçtır.
Krallar Vadisi’ndeki bir mezardan büyük
olasılıkla Firavun III. Amenhotep ya da
Horemheb’in evcil hayvanları olan bir ba-
bun ve bir av köpeği mumyası çıkartılmıştır.
Bu bağlantı, mumyaların bu iki firavuna ait
mezarlara yakınlığından dolayı kurulmuş-
tur. Kraliçe Isetemkheb D’nin de evcil bir
ceylan sahibi olduğu bilinmektedir. Bu ev-
cil ceylan yine ceylan şeklinde oyulmuş bir
tabuta konulmuş ve sahibinin mezarına yer-
leştirilmiştir.
Yiyecek hayvan mumyaları Mısır için oldukça
tipiktir ve “yanına her şeyi alabilirsin” ve “öbür
dünya bu dünyaya çok benzer bir dünyadır” gibi
bir fikri destekler. Bunlar ölüye diğer yaşamda yi-
yecek kaynağı olarak hazırlanmış kaburga, dana
eti, sığır omuzu ve hatta ciğer gibi et adakların-
dan oluşmaktadır. Kümes hayvanları kısmı daha
çok ördek, kaz ve güvercinleri kapsar. Tavuklar ise
MÖ 2. ya da 3. yüzyıla kadar Mısır’da çok yaygın
bulunan bir kümes hayvanı olmamıştır. Kümes
hayvanları, tüyleri yolunup temizlendikten, etle-
rin birleşme yerlerinden derisi yüzüldükten ve ye-
meye hazır hala getirildikten sonra mumyalanıp
paketlenmiştir. Bu esnada büyük olasılıkla evcil
hayvanların ya da diğer hayvan mumyalarının
hazırlanışında okunan dualar okunmamaktadır.
Bütün bu aşamalardan sonra hazırlanan paketler
et parçasını ya da kümes hayvanını temsil eden şe-
killerde yapılmış olan küçük tabutlara yerleştirip
mühürlenmiştir ki ölü kişi bunların tadını sonsu-
za kadar çıkarabilsin.

88 Aktüel Arkeoloji
Genç bir çocukken ölen Tutankhamun’un meza-
rında kırkı aşkın yiyecek mumyası bulunmuştur.
Bu genç firavunun öbür yaşamda oldukça iyi bes-
lendiğine işarettir. Bu yiyecek mumyaları, hangi
yiyeceğin daha özel ve sonsuza kadar tadı çıkar-
tılabilecek kadar lezzetli olduğunu göstermekte
olup kasaplık ve etlerin birleşim yerleri hakkında
da bilgi verir. Bu çeşit bir adak türü Yeni Krallık’a
(MÖ 1549-1069) ait elit mezarlarında çok rastla-
nan bir uygulama olmamasına rağmen mumya-
lanmamış yiyecek adaklarının varlığı daha erken
dönemlerden de bilinmektedir.
Kutsal hayvan mumyaları tanrıların dünyadaki
görünümleri olduğuna inanılan ve bu nedenle
tapılan hayvanları kapsar. Belirli tanrıların özle-
rini dikkatle seçilmiş bir hayvan vücuduna gön-
derdiklerine inanılmıştır. Bu hayvanlar, özünü
taşıdığı tanrıya hizmet eden rahipler tarafından
fark edilebilmesi için belirli bir desen ya da renk-
le diğer canlılardan ayrılır. Hayatı boyunca bu
hayvana tapılmış ve tanrı muamelesi yapılmış-
tır. Ölümünden sonra ise mumyalanmış ve bü-
yük bir ihtişamla yeraltı mezarına gömülmüştür.
Bu hayvan kültlerinden en eskisi yaratıcı tanrı
olan ve Sakkara’daki Serapeum’da gömülü Mem-
fis Ptah (usta ve mimarların tanrısı) için kutsal
Apis boğası kültüdür. Diğer kutsal boğa tanrılar
Armant ve Heliopolis’ten bilinmektedir. Khnum
(iktidar, yaratılış ve tufan tanrısı) için kutsal olan
koçlar Elefantin’de gömülüdür. Bubastis’te ise
Tanrıça Bastet’e adanmış bir kedi vardır. Birçok
hayvan gördükleri ilgiden ve bakımdan dolayı
her zaman rastlanmayan muhteşemlikte bir ha-
yat sürmüşler ve yaratıcı tanrı Khnum’un özünü
taşıdığına inanılan koçların büyük bir kısmı 20
yılı aşkın bir süre yaşayarak ve yaşlılıktan dişleri
döküldüğünde püre ile elle beslenerek normal bir
koç ömründen çok daha uzun yaşamışlardır. Ne
yazık ki kutsal hayvanlara ait oldukça az mum-
ya bulunabilmiştir. Diğer yeraltı mezarları yağ-
malandığından bulunan mumyaların çoğunluğu
Khnum’un koçlarına aittir.
En yaygın hayvan mumyası adak olarak sunu-
lanlardır. Dünya genelinde müzelerde bulunan
hayvan mumyalarının çok büyük bir kısmı bu
kategoride yer alır. Koleksiyonlar belirli tanrıla-
ra adanmış mumyalanmış hayvanlardan oluşur.
Anlaşılması en kolay hayvan mumyası evcil hayvan
mumyalarıdır. Bugün günümüzde bile insanlar evcil
hayvanlarına oldukça bağlıdırlar ve öldüklerinde onları
gömmek için para harcamaktan kaçınmazlar. Mısırlılar da
bundan farklı davranmamışlardır. Kedi, köpek, maymun
ve ceylan gibi evcil hayvanlar dikkatlice mumyalanmış
ve sahipleriyle öbür dünyada bir araya gelebilmeleri
için kendilerine ait tabutlara konmuşlardır. Maatkare
adında bir rahibe belinin yanına bohçalanarak konmuş
bir mumya ile birlikte bulunmuştur. İlk bakıldığında, onu
bulan Mısırbilimciler mumyalanmış hayvanın bir bebek
olduğunu, büyük bir skandala yol açtığı ve gayri meşru
bir çocuk dünyaya getirdiği için rahibenin öldürüldüğünü
düşünmüşlerdir. 1960’larda Maatkare ve mumya bohça
X-Ray’den geçirildiğinde, bohçanın aslında
yüksek rahibenin evcil
hayvanı olan bir eski
dünya maymunu
olduğu ortaya çıkmıştır.
Her tanrının kendine ait,
karakteristik özellik ba-
kımından benzediği dü-
şünülen, bu nedenle de
totem ya da sembol ola-
rak kullanılan bir hayvanı
vardır. Kediler tanrıça
Bastet (zevk, sevgi ve
güzellik tanrıçası-bir
kedide beklenen özel-
likler) adına kutsal ka-
bul edilmiş olup kutsal
ibisler tanrı Thoth (öğrenme
tanrısı- gagalarının kaleme ben-
zemesi ve her zaman çamurun içinde
eşelenmeleri nedeniyle)’a adanmıştır. Bu
hayvan mumyaları hacılar tarafından sa-
tın alınıp tanrılara adanan tapınaklara su-
nulmuştur. Mumyalanmış hayvan, hacı-
nın tanrıya olan dualarını sonsuza kadar
temsil edecek bir araçtır. Bu işlem, kilise
içinde mum alınıp yakılması ile büyük
benzerlik göstermektedir.
Aktüel Arkeoloji 89
 Adaklar bir kez tapınağa sunuldu
mu yıllık ya da yılda iki kez olan
ve muhtemelen çok sayıda hacının
katıldığı törenlere kadar
tapınak sınırları için-
de kalmakta, törenler
sırasında ise tapınak-
la bağlantısı olan bir
yeraltı mezarına taşın-
maktadır.
Apis boğası gibi hayvan kült-
leri firavunlar Mısır’ının (MÖ
3000) ortaya çıkışından beri biliniyor olsa da,
MÖ 600 yılında adak mumya yapılarıyla bir-
likte çok daha yaygın bir hale gelmiş ve bu MS
350 yılına kadar devam etmiştir. Bu bilincin
oluşmasının ana sebeplerinden biri antik Mı-
sırlıların yabancı akıncılar tarafından işgal
altında olmasından dolayı yabancı kurallara
karşı birleşme yolunu izleyerek kendi dinsel
geçmişlerine daha bağlı hale gelmeleri ve
eşsiz birer Mısırlı olarak kültürel ve dinsel
kimliklerini açıkça dile getirmek istemiş
olmaları olabilir.
Köpek veya çakal mumyası. MÖ 30 sonrası, Roma Dönemi, Thebes, Mısır, British Museum, Londra
Kutsal hayvan mumyaları
tanrıların dünyadaki görünümleri
olduğuna inanılan ve bu nedenle
tapılan hayvanları kapsar. Belirli
tanrıların özlerini dikkatle
seçilmiş bir hayvan vücuduna
gönderdiklerine inanılmıştır.
Bu hayvanlar, özünü taşıdığı
tanrıya hizmet eden rahipler
tarafından fark edilebilmesi
için belirli bir desen ya da
renkle diğer canlılardan ayrılır.
Hayatı boyunca bu hayvana
tapılmış ve tanrı muamelesi
yapılmıştır. Ölümünden sonra
ise mumyalanmış ve büyük
bir ihtişamla yeraltı mezarına
gömülmüştür.
90 Aktüel Arkeoloji
Buna ek olarak, bir tanrının fiziksel olarak var
olabilir olması Mısırlılara tanrılarıyla daha derin
bir bağ kurmalarına ve ihtiyaçları olduğunda tan-
rıların onları yatıştıran ve hayatlarını etkileyen ra-
hatlatıcı varlığını hissetmelerine neden olmuştur.
Adak olarak sunulan hayvanlar çeşitlilik gösterir:
kediler, köpekler, timsahlar, ceylanlar, kedi balığı
ve Nil levreğini de kapsayan değişik tür balıklar,
babunlar, yırtıcı kuşlar, ibisler, kır fareleri, bokbö-
cekleri. MÖ 200 yılı itibariyle bütün Mısırda mil-
yonlarca adağın yapıldığı bu tarz mezarlıklar or-
taya çıkmıştır. Adak olarak sunulan hayvanların
yaş dağılımı yavru köpekler ye da yavru kediler-
den yumurtalara ya da yetişkin hayvanlara kadar
değişim göstermekte ve bu bir kısım hayvanların
özellikle bu amaç için yetiştirildiğini işaret etmek-
tedir. Birçoğunun röntgenleri, bu hayvanların
özellikle boğularak ya da yavru köpek ve kediler-
de yapıldığı gibi kafaya keskin bir darbe vurula-
rak öldürüldüğünü göstermiştir. Günümüz has-
sasiyeti için şok edici görünen bu metotlar, antik
insanların gözünden bakıldığında o kadar da sert
görünmez. Sonuç olarak bu hayvanlar özellikle
kutsanmış bir noktada sonsuza kadar tanrılarının
yanlarında kalmak için kurban edilmişlerdir.
Adak mumyalar arasında bazı mumyalama iş-
lemi bitirilmemiş örneklere de rastlanmıştır. Bu
tamamlanmamış mumyalar “sahte” ya da “yan-
lış” mumyalar olarak adlandırılır. Bir hayvana
benzeyecek şekilde sargılandığı ve yeraltı meza-
rına gömüldüğü halde sargılar değişik türlerin
kemiklerini, bir avuç tüy gibi bir ya da farklı bir-
kaç hayvana ait kalıntıları saklar. Bu durum için
çeşitli açıklamalar vardır. Alaycı olan açıklama
rahiplerin hacıları kandırdığı yönündedir. Buna
rağmen, daha cömert olmak adına Mısırlıların bir
parçanın bütünü temsil edebileceğine inandıkları
bilinir. Eğer bir kişi bunun belirli bir parça oldu-
ğu hakkında konuşmuş ya da yazmışsa, o parça
bir anda duaya ve söze dönüşmüş olabilir. Buna
ek olarak, bu hayvanlar mumyalanarak kutsanmış
ve adaklara dönüştürülmüştür. Bu nedenle o hay-
vandan gelen herhangi bir parça da ayrıca kutsal
sayılmalı, saygıyla sarılmalı ve yeraltı mezarına
gömülmelidir.
Son tür hayvan mumyası bundan önceki hiçbir
gruba tam olarak dahil olamadığı için genel bir
başlık olan “diğer” kategorisine girer. İnsan ve
hayvan mumyalarının (genellikle köpek) bir- Adak mumyalar
likte bulunduğu karma mezarlar buna güzel bir
arasında bazı
örnektir. Bazı durumlarda bir kısım uzmanın
da tanımladığı gibi hayvan mumyaları bek- mumyalama işlemi bitirilmemiş
çi ya da amulet olarak kullanılmıştır. Fakat bu örneklere de rastlanmıştır.
durum bu çeşit mumyaların diğer dört gruba Bu tamamlanmamış mumyalar “sahte” ya Mumyalanmış balık.
uymamasının bir sebebi olarak görülmemeli- da “yanlış” mumyalar olarak adlandırılır. Ptolemaioslar
Dönemi, Musée du
dir. Bazı durumlarda mezar alanlarının değişik
zamanlarda başka türler için kullanılmış olması
Bir hayvana benzeyecek şekilde Louvre, Paris
© DEA / G. Dagli Orti

sebebi tartışmaya açık bir şekilde karşılaşılan sargılandığı ve yeraltı mezarlarına

bir durumdur. Diğer durumlarda hayvanlar, bü- gömüldüğü halde sargılar değişik türlerin
yük olasılıkla ahşaptan, taştan ya da seramikten kemiklerini, bir avuç tüy gibi bir ya da
daha güçlü olduğuna inanıldığı için heykellerin
farklı birkaç hayvana ait kalıntıları saklar.
yerine konmuştur.
Alaycı olan açıklama rahiplerin
Hayvan mumyaları sadece antik Mısır’ın inanç
hacıları kandırdığı yönündedir.
sisteminde önemli bir rol oynamakla kalmamış,
aynı zamanda antik Mısırlıların milliyetçi duygu-
Etraftaki köyler ve hanlar ve küçük oteller hay-
larına ve ekonomilerine de katkıda bulunmuştur.
vanların defnedilme festivallerine gelen çok sayı-
Adak mumyalara karşı olan ilgiyi karşılayabilmek
da efendiye ev sahipliği yapmış olmalıdır.
için yetiştirilen hayvan sayısı muazzam bir nok-
tada olmuştur. Hor’un Arşivi’nde bulunan bel- Açıkça görülmektedir ki hayvan mumyaları üze-
gelere göre, birçok rahip bu yetiştirmenin, besle- rindeki çalışmalar ve onların bize anlattıkları daha
menin ve tanrı Thoth’a adanan mumyalamış ibis yeni başlamaktadır. Gelecekte yapılacak olan araş-
sürülerinin bakımının parçası olmuştur. Bunlara tırmalar bu objelerin antik Mısırlıların ekonomi,
ek olarak başka kuş çeşitlerinin de tapınağa ya- din ve duygusal yaşamları üzerindeki karmaşık
kın yaşayan köylüler tarafından para kazanmak rolleri üzerine daha çok ışık tutacaktır.
amacıyla yetiştirilmiş olması oldukça olasıdır. Bu
durumun tanrılara adak olarak verilen kediler ve
köpekler ve hatta belki yırtıcı kuşlar ve timsahlar
için de geçerli olması olasıdır. Ek olarak, büyük
olasılıkla yüzlerce mumyayı yapmak için gerekli
olan mumyalayıcı sayısı yerel ekonomide önem-
li bir rol oynamıştır. Mumyalamada kullanılan
karbonat, yağ ve ithal reçine gibi Yakın Doğu’dan
ve büyük olasılıkla Afrika’nın başka yerlerinden
Koç mumyasına ait
getirilen malzemelerin ise ulusal ve uluslararası tabut. Yaratılış ve
ticareti ve ekonomiyi geliştirmiş olması yadsına- suların tanrısı koç
başlı Khnum’un
mayacak bir durumdur. Gerçekten de maymun kutsal hayvanı.
ve babun gibi bazı mumyalanmış hayvanlar ulus- Asvan (Elefantin)
Adası, Ptolemaioslar
lararası ticaretin bir parçası olarak ortaya çık- Dönemi, Musée du
Louvre, Paris
maktadır. Tapınaklar tamamlanmış mumyaların © De Agostini
satın alınmasından oldukça yararlanmıştır. / G. Dagli Orti

Aktüel Arkeoloji 91
Bazalt ortostat üzerinde
betimlenen sahnede tanrı ve
tanrıçaların kutsal hayvanlarını
tutmakta olan bir erkek figürü
görülüyor. Bukleli sakalları ve
tam ortadan ikiye ayrılmış düz
saçları ile betimlenmiş bu figür
Önasya mitolojisinde hayvanlar
hakimi olarak tanımlanır.
Geç Hitit92Beylikleri
Aktüel Arkeoloji
Dönemi,
Karkamış, Gaziantep, Ankara
Anadolu Medeniyetleri Müzesi
HİTİT DÜNYASINDA
HAYVANLAR
Billie Jean COLLINS

Aktüel Arkeoloji 93
 Yabani hayvanların bolluğuna karşın, 2. binyıl so-
nunda avlanma artık ana besin bulma yöntemi
değildi. Bölgedeki köylerde ve kent merkezlerin-
de yaşayanlar besin kaynağı olarak sığır, koyun
ve keçi yetiştiriyordu. Hayvancılık ve tarım Hitit
ekonomisinin bel kemiğini oluşturuyordu. Çiftlik
hayvanlarının yanı sıra, köpek ve domuzlar da ev
ekonomisinin bir parçasıydı. Bir kaynakta Tanrıça
Kamrusepa’nın, bir kişinin evini ve ocağını, arazisi-
ni ve ona bağımlı olanları, sığırlarını ve koyunlarını
ve hatta yavru domuz ve köpeklerini arındırdığın-
dan bahsedilmektedir. Ağırlıklı olarak askeri işler-
de kullanılan atlar, zenginlerin mülkiyetindeydi.
Evcilleştirilmiş kedi ve tavuklar ise Anadolu’da he-
nüz bilinmiyordu.
Hitit yasalarında, hayvancılık üzerine, özellikle
hayvanların çalınması ve sakatlanması durumunda
ciddi para cezalarını içeren maddeler yer alıyordu.
Hititlere ait bu yasalar ve diğer belgeler hayvan
dünyasını iki değişik grupta toplamıştı: Suppala
yani insan kontrolünde yaşamış evcilleştirilmiş
hayvanlar ve Huitargimras “arazi hayvanı” yani
insanların yaşadığı yerlerden uzakta, insan kontro-
lünde olmadan yaşayan yabani hayvanlar. Bu temel
ayrım sadece hayvanların nasıl kullanıldığına göre
değil -biri besin kaynağı olarak, diğeri değil- insan-
lar tarafından nasıl görüldüklerine göre de oluş-
maktaydı. Bir şenliğe ait metinde belirtildiği gibi ve
Hititlerin dini ideolojilerinde sahip oldukları özel
rollere göre yabani hayvanlar “tanrıların hayvanla-
rı” (siunashuitar) idi.

Hayvanlar ve Krallar
Bu döneme ait bilgilerimizin tamamı, Hitit saray-

A
larının kalıntılarından (ikonografik ve arkeolojik)
Kireçtaşından yapılmış nadolu’nun yüksek arazileri, Tunç ve yazılı kaynaklardan edinilmektedir. Bu nedenle
stel üzerinde bir tabure
Çağının sonunda (yaklaşık MÖ Anadolu’daki Geç Tunç Çağı yaşamını anlamak ve
üzerinde oturan bir
kadın ve kucağında 1600-1200) hayvan çeşitliliği ba- cevaplar bulmak için Hititlerin dünya görüşlerini
ayakta duran bir çocuk kımından günümüze göre daha anlamak ve onların bakış açısıyla bakmak gere-
figürü betimlenmektedir.
Erkek çocuk figürü sol zengindi. Aslanlar, leoparlar, ayı- kir. Hitit tarihinin başından beri kullanılan krallık
elinde bir atmaca veya lar, kurtlar, yaban domuzları, dağkeçileri, cey- simgeleri olan aslan ve kartalın Hitit ideolojisinde
şahin türü olan bir
lan ve özellikle geyik, Geç Tunç Krallığı Hitit önemli bir yeri vardır. MÖ 17. yüzyılda özellikle I.
kuşun ayağına bağlı ipi
tutmaktadır. İmparatorluğu’nun merkezi olan Orta Anadolu’da Hattuşili kendini büyük bir aslan olarak tanımla-
Geç Hitit hala gezinmekteydi. Kartal ve doğanların da içinde mıştır. Kendi emri altındaki bir krala yazdığı bir
Beylikleri Dönemi,
bulunduğu çok çeşitli kuş türleri de bu bölgede ya- mektupta onu “aslanın (Hattuşili’nin) tarafını tut ve
Kahramanmaraş,
Musée du Louvre, Paris şamaktaydı. tilkinin (düşmanın) tarafını tutma” diye uyardığı

94 Aktüel Arkeoloji
 Hattuşa yakınlarındaki Hitit Açık Hava Tapınağı Yazılıkaya’da - A Odasında yer alan tanrı ve tanrıçalar geçit törenini betimleyen kabartmada Güneş Tanrısı ve ona eşlik eden bir tanrı büyük kedilerin,
olasılıkla leoparların, sırtında ayakta durmaktadır.

Aktüel Arkeoloji 95

Taprammi Çanağı olarak bilinen, IV. Tuthaliya dönemine tarihlenen tunç kap üzerinde kakma
tekniği ile oluşturulmuş iki ayrı av sahnesi görülüyor. Geyik, domuz, boğa, aslan gibi hayvanların
betimlendiği sahnelerde elinde mızrak tutan ve ok atan erkek figürleri de görülüyor.
MÖ 1450-1190, Hitit İmparatorluk Çağı, Kınık-Çankırı, Kastamonu Müzesi
görülür. Hattuşili’nin yönetimde olduğu süre bo-
yunca pek çok benzer aslan tasviri görülür. Hitit
tarihinin büyük bir kısmı boyunca büyük başkent
Hattuşa’nın girişinde bulunan Aslanlı Kapı, ziya-
retçileri etkilemek ve buranın krallık şehri oldu-
ğunu belirtmek için yapılmıştır.
Hitit saraylarında kartal önemli bir semboldür.
Hitit ritüelleri ve mitolojisinde, tanrılara ve krala
bağlı ikincil bir haberci tanrı olarak geçer. Yazı-
96 Aktüel Arkeoloji
lıkaya tapına-
ğında bulunan
çift başlı kar-
tal kabartma-
sı, Hattuşa’daki
resmi bir kültün
parçası olarak öne
çıkan ve başkent-
teki birçok mühür
baskısında görülen bir
krallık amblemidir. Bir
sembol olarak kartal, Geç
Tunç Çağı boyunca kaybolma-
yacak ve Bizans İmparatorluğu ve
sonrasında yeniden ortaya çıkacak
kadar etkileyici ve önemli bir sembol
olmuştur.
Krallar günlük hayatlarında çevrelerini hayvan-
larla kuşatmıştı. Hattuşa’daki krallık yerleşkesi, eski
uygarlıkların su kuşlarına (luliyaš MUŠEN) duyu-
lan ilgi nedeniyle insan yapımı göllerle donatılmış-
tı. Bu göller büyük olasılıkla avludaki keyif bahçe-
sinin en önemli noktasını oluşturuyordu. Devlet
görevlileri kendi yetkileri içindeki alanda bulunan
kuş habitatını korumakla yükümlüydü. Hitit ya-
salarına (§119) göre su kuşlarını çalanlara çok sert
cezalar verilirdi.
Kuşlar ve diğer hayvanlar, avcı ya da av olmaları
fark etmeksizin, aktif olarak tutsak edilmek için
avlanırlardı. Kral ve diğer görevliler arasındaki
mektuplaşmalar, krallığa ait hayvan stoklarında
kullanılmak üzere belirli hayvanların avlanması-
na yönelik seferler düzenlendiğini gösterir. Tutsak
alınan hayvanlar, diğer krallarla yapılan hediye
değiş tokuşunda egzotik objeler olarak da kulla-
nılmışlardır.
Hitit krallık ideolojisinde, Mezopotamya’da olduğu
kadar öne çıkmasa da, krallık avı yine de kutlanırdı.
Bilinen en erken tarihli Hititçe belge olan ve Hitit
öncesi döneme ait Anitta metinlerinde, bu avların
kralın yönetimde kalması için bir çeşit propaganda
olarak kullanıldığı görülür.
Yukarı Şehir’in güney suru üzerinde yer alan iki anıtsal kapıdan biri olan Aslanlı Kapı. Geç İmparatorluk Çağı, Hattuşa (Boğazköy), Çorum © Aykan Özener

Aslan, leopar, kurt

ve yılan gibi tehlikeli
hayvanlar kötülüğe
karşı koruyucu
efsunların içinde
yer alırlardı. Onların
koruma gücünün
tehditkâr ve şeytani
doğalarında saklı
olduğuna inanılırdı.
Aktüel Arkeoloji 97

Ağırlıklı olarak askeri işlerde kullanılan
atlar, zenginlerin mülkiyetindeydi.
Evcilleştirilmiş kedi ve tavuklar ise
Anadolu’da henüz bilinmiyordu.
Bazalt ortostat Kral Anitta, avdan dönerken şehre aslanlar, ya-
üzerinde betimlenen
sahnede sol elinde ban domuzu, ayılar, leoparlar, geyik ve ceylan ge-
kalkanı, sağ elinde tirmekle övünürdü. Av, törensel kutlamaların ve
atının dizginleri ve
sırtında okdanlığı festivallerin altmetni olarak kendi kutsal doğasını
ile bir erkek figür korumuştu. Antik KI.LAM festivalinin öne çıkan
süvari olarak
görüntülenmektedir. bir öğesi olan “tanrıların hayvanları” aslan, leopar,
Geç Hitit Beylikleri yaban domuzu, ayı, geyik, kurt, ceylan ve yaban ke-
Dönemi, Zincirli,
Gaziantep, İstanbul çisi, tanrıların etki alanını ve aynı zamanda avlanan
Arkeoloji Müzeleri hayvanları sembolize etmekteydi.
Kraliyet ideolojisinin bir parçası olarak, Hitit kral-
ları hayvanlar dünyası üzerindeki sembolik üstün-
lüğünü her zaman kutlamıştır. Kastamonu’da bu-
lunan ve IV. Tuthaliya’nın (MÖ 1237–1209) zama-
nında Taprammi tarafından adanmış bir tunç kap,
avcının bir geyik sürüsünü hedef aldığı (üst sıra) ve
boğalarla savaştığı (alt sıra) bir av sahnesini göster-
mektedir. İkonografi ve yazılı kaynaklar, hayvanlar
üzerindeki üstünlüğü iki hayvan üzerinden göste-
rir; boğa ve erkek geyik. KI.LAM festivalinde bu
hayvanlar tanrıların hayvanlarından ayrı bir yere
98 Aktüel Arkeoloji
konur ve festival boyunca ayrı bir hürmet görürdü.
Bu festivalle ilişkili olanlar dışındaki kaynaklar bo-
ğanın, boğa dansı ile birlikte törensel oyunların bir
parçası olduğunu göstermektedir. Hüseyindede’de
bulunan bir vazonun (MÖ 1500) üzerindeki Hitit
kabartmaları buna örnektir. Aynı yerde bulunan
başka bir vazonun üzerinde bir adak sahnesi vardır.
Fırtına Tanrısına sunulan boğalarla birlikte akroba-
tik gösteriler yazılı kaynaklarda yer alan bir kanıttır.
Her şekilde durum törenseldir ve kurban da bu ola-
yın temel öğesidir.
Diğer yandan, erkek geyik kültü avın merkezinde
yer almış ve Geyik tanrısı Kuruntiya’ya tapınmanın
odak noktasını oluşturmuştur. Özellikle 14. yüzyıl
kralı IV. Tuthaliya, kendi krallığı boyunca erkek
geyik tanrısını oldukça yüceltmiş ve propaganda-
sını yapmıştır. Ona ait Yalburt yazıtında “Fırtına
tanrısı sever(?), ve ben bütün ülkeleri ele geçirdim.
Erkek geyik tanrısı sever(?), ve ben Kahramanım,
Arazi Efendisiyim(?), Avcıyım(?), Büyük Kralım.”
demektedir. Diğer bir deyişle, (kutsal hayvanı boğa
olan) Fırtına Tanrısı tarafından kutsanmak politik
güç, Geyik Tanrısı (Kuruntiya) tarafından kutsan-
mak da kralın egemenliğindeki topraklarda yaşa-
yan vahşi hayvanlar üzerinde üstünlük anlamına
gelmiştir. Metaforik olarak, bu durum kralın hem
kendi topraklarında hem de onların ötesindeki yer-
lerde politik güce sahip olduğunu simgelemektedir.
Avcılıktan hayvancılığa geçiş KI.LAM festivalin-
de, kralın töreni başlatmak için kullandığı törensel
demir mızrağın, üzerinde Fırtına Tanrısı kabart-
ması bulunan demir bir balta ile değiştirilmesiyle
gerçekleşmiştir. Av aleti olan mızrak, adak kurban
etmenin simgesi olan balta ve mızraktan baltaya
geçiş, kralın hayvanlar dünyası üzerindeki üstün-
lüğünün simgesidir. Bu noktada yabani hayvanlar
erkek geyikle, evcilleştirilmiş hayvanlar ise boğa ile
temsil edilmiştir.
Hattuşa’da bulunan ve kraliyete ait olmayan bir me-
zarlık olan Osmankayası’nda, bazen hayvanlarla
birlikte (öküzler, domuzlar, koyun ve keçiler, ya da
katırlar ve benzerleri – ya tüm hayvan gövdesi ya
da sadece kafası ile) hem yakılmış hem de gömül-
müş kalıntılar içermektedir. Bu gelenek, sekizinci
gününde öküz ve koyun gibi birçok hayvanın kur-
ban edildiği ve öküz ya da at gibi bazı hayvanların
kafalarının ölüye eşlik etmesi için ölüyle birlikte gö-
müldüğü kraliyete ait ölü gömme ritüellerinde de
sürdürülmüştür. Ölüye okunan bir duada bu hay-
vanların kullanım amacı açıklanmıştır:
 Ritüel sırasında hayvan (keçi?) maskesi giyen bir müzisyen. (Özgüç 1965: 84 pl. XXIV:71)

Aktüel Arkeoloji 99
Hattuşa’nın ve
bir Hitit şehri
olan Alaca
Höyük’ün
anıtsal
kapılarının her
iki yanında
da bulunan
sfenksler
gibi fantastik
hayvanlar,
mitlerin başlıca
öğesiydi.

Karkamış kentinin
ortostatlarında yer
alan Gılgamış Destanı
tasvirlerinden iki başlı
sfenks kabartması.
Sfenksin kuyruğu da
kuş başı biçimindedir.
Ankara Anadolu
Medeniyetleri Müzesi

“Bu otlak (parçası), O Güneş Tanrısı,
hakkınca onun yaptı! Kimse onu bundan
mahrum etmesin, kimse itiraz etmesin,
öküzler ve koyunlar, atlar (ve) katırlar bu
otlak üzerinde onun için otlasın.” Otlağı(n
bir kısmını) atların kafalarının (ve) öküz-
lerin başlarının yakıldığı ve bunun üzeri-
ne geri döndükleri yere, buraya getirirler.”
Kraliyet ailesinden olanlar da olmayanlar da benzer
şekillerde kendi çiftlik hayvanlarından ölümde de
faydalanmaya devam etmişlerdir.
Hayvanlar ve Tanrılar
Hayvanlar tapılacak ‘objeler’ olmasa da, bazıları
belirli tanrılarla birlikte tanımlandıkları için o
tanrı adına kutsal sayılmışlardır. Hitit merkezle-
rinden biri olan Alaca Höyük’te bulunan ve kral
ve kraliçenin, üzerinde Fırtına Tanrısını simge-
leyen bir boğanın durduğu kaidenin önünde ta-
pınmalarını gösteren kapı kabartmaları buna en
güzel örneklerden biridir. Boğa, Fırtına Tanrısının
gücünü simgelemekte ve aynı zamanda onun dini
ikonografisini oluşturmaktadır.
Benzer şekilde, geyik, Geyik Tanrısını temsil et-
mekte ve onun avcı tanrı olarak doğasını açıkla-
maktadır. Bu tanrı genellikle bir kuş tutarken ve
bazen de elinde bir yabani tavşanla gösterilmiştir.
Bu hayvan kombinasyonu, vahşi doğayı simgele-
yen bir metafor olarak kullanılmıştır.
Arı, ana tanrıça Hannahanna’nın özel hayvanıdır.
Bir yabani keçi ya da koyun ile bir yırtıcı kuş da,
mühürler ve yerel kült resim örnekleri sunan yazı-
lı kaynaklardan da anlaşıldığı üzere bu sözde doğa
tanrıçasının hayvanlarıdır.

100 Aktüel Arkeoloji

Tanrılarla olan iletişim, gerek adak kurban ederek
Bir dağ bir geyiği yayıldığı alandan
ve tanrılar tarafından kutsanışı devam ettiren ziya-
fetler organize ederek ya da insanların tanrıların çıkardı ve geyik başka bir dağa
memnuniyetsizliklerinin nedenlerini anlamaları- gitti. Geyik şişmanladı ve bir
na yardımcı olan kehanetler aracılığıyla yine hay- yüzleşme aramaya başladı. Dağa
vanlar üzerinden yapılmaktaydı. Tanrılarla ilişkile-
lanet okumaya başladı: “Otladığım
ri iyi tutmak, adakların devam etmesine bağlıydı.
Tanrılara edilen dualarda, kral Arnuwanda onlara dağ ateşlerle yansa! Fırtına tanrısı
şöyle hatırlatır: şimşekleriyle çarpsa ve
“Siz tanrılar için sadece Hatti gerçek onu yaksa!” Dağ bunları
ve temiz yerdir ve sadece Hatti toprak- duyunca kalbinden
larında size sürekli temiz, büyük ve iyi hastalandı ve cevap
kurbanlar verilir. Sadece Hatti toprakla-
rında siz tanrılara saygı duyulur. Sadece
olarak geyiğe lanetler
kutsal kişiliklerinizle siz tanrılar bilirsi- yağdırdı: “Beslediğim
niz ki bizim tapınaklara baktığımız gibi geyik karşılık olarak
kimse bakmamıştır… kimse sizin için şimdi bana lanetler
her gün, her ay, her yıl mevsimsel festi-
valler ve ritüeller yapmamıştır.”
okuyor. Avcılar
onu avlasın! Avcı
Koyun en çok kurban edilen hayvandı, keçi ise
daha az tercih edilirdi. Önemli durumlarda daha kuşlar onu tutsak
değerli olan sığır kurban edilirdi. Tanrılarla birlikte alsın! Avcılar etlerini
ziyafet çekmek, ritüel adakların doruk noktasıydı. alsın ve avcı kuşlar
Hititlerde tüm fal teknikleri hayvanlara dayalıydı. da derisini!” O
Anadolu’daki kehanet ve falcılık aktivitelerindeki bir geyik değil bir
bir yenilik de, kuşların şarkılarının ve uçuşlarının
gözlemlenmesi olmuştur. Batı Anadolu’daki falcı- insan…
lar, bu kutsal mesajları okuma yetenekleriyle ün-
lüydü. Genellikle orduyla birlikte çalışan falcılar, bazı parçaları kullanılmıştır. Canlı hay-
düşmana ne zaman saldırılması gerektiği ile ilgili vanlar da hasta insanların yerine vekil
öğütler verirdi. İç organ falında koyunların iç or- olarak kullanılmıştır. Bu ritüellerde hay-
ganlarına bakılarak gelecek okunur, ender olarak vanlar, tanrının kızgınlığını insanın üzerinden
yapılan “yatak” falında ise hayvan kesilmek için Alaca Höyük
alıp başka yöne yönlendirmek prens
götürülürken davranışları gözlemlenirdi. Yılan fa- için kullanılırdı. Bilge kadın mezarlarından
lında çeşitli sürüngenlerin hareketleri izlenirdi. Hi- Mastigga’ya yapılan bir ritüel
metal geyik
heykelciği.
titlere ait fal teknikleri arasında en az anlaşılabileni için iki koyun -bir beyaz bir Ankara Anadolu
olan HURRI kuş falı, büyük olasılıkla kuşların iç siyah- şart koşulmuştu. “İşte bu-
Medeniyetleri
Müzesi
organlarına bakarak yapılırdı. rada senin için bir vekil, bir vekil
İnsanların ve tanrıların dünyaları arasında kurulan de insanların için. O dili ve laneti
köprüde, hayvanlar hem doğaüstünün tanımlan- (onun) ağzında kalsın.” Daha sonra
masına yardımcı olmuş, hem de insanların kutsal ritüeli yapanlar koyunun ağzına tükürür
olanla kurdukları bağı kolayca ifade etmelerine ve kirliliği ona geçirip kurtulduklarına
yardımcı olmuşlardır. inanırlardı. Bu vekil hayvanlar daha sonra
öldürülür ve içlerindeki kirlilikle birlikte yok
edilirlerdi.
Edebiyatta, Mitlerde ve
En ünlü ritüellerden birisi olan günah keçisi ritü-
Ritüellerde Hayvanlar elinde seçilmiş hayvanlar yer alırdı. Bu ritüellerin
Çeşitli tanrıların kültleri için yapılan ritüellere ek birçok çeşidi olmasına rağmen hepsinin ana nok-
olarak, şehir ve günlük hayatın problemlerini gös- tası aynıydı. Vekil ritüellerinde olduğu gibi, kirli-
termeyi amaçlayan bir takım ayinler de yapılmıştır. liğin vekil hayvana geçirilmesi şarttı. Vekil hayvan
Bu tür ritüellerde genellikle hayvanlar ve onların genellikle süslenirdi. Fakat günah keçisi ritüelle-

Aktüel Arkeoloji 101

 rinde hayvan öldü-
rülmez, kirliliği
düşman toprak-
larına yayması
için gönderilirdi.
Bir örnekte, bir
koç ve koyun,
taç şeklini alan
renkli yün ip-
liklerle süslen-
mişti. Yün iplik-
ler kralın ağzından
çıkartılmıştı, onun
üzerindeki kötü şansı
ve acı çeken askerlerini temsil
Hitit krallarından etmekteydi. Kirliliği tamamen üzerine almış olan
Muwatalli ve eşi
Danuhepa’nın hayvanlar düşman bölgesine gönderilerek, getir-
adlarının yer aldığı dikleri vebayı kaynağına geri götürmekteydi.
mühür üzerinde bir
boğa betimlemesi Ordu için yapılan ritüellerden bir tanesi hayvanla-
görülüyor.
rın ikiye kesilmesini -genellikle yavru bir köpek, ve
Boğazköy Çorum,
Çorum Arkeoloji bazı örneklerde domuz ya da keçi- gerektirirdi. İki
Müzesi
ayrı parça, kapının iki ayrı tarafına konur, ritüele
katılanlar kendilerini kuşatan zarardan kurtulmak
için bu iki parçanın arasındaki kapıdan geçerlerdi.
Aslan, leopar, kurt ve yılan gibi tehlikeli hayvan-
lar kötülüğe karşı koruyucu efsunların içinde yer
alırlardı. Onların koruma gücünün tehditkâr ve
şeytani doğalarında saklı olduğuna inanılırdı. Bu
nedenle, yeni doğmuş bir çocuğu korumak için
okunan ritüel duası şuydu: “Bu çocuk için kötü ola-
nı kim hazırlayacaksa, bu çocuk büyük cenneti gör-
sün. Genişleyen(?) dünyayı görsün… Aslanın sıçra-
masını da (görsün). Gezinen kurdu görsün. Yılanın
ayaklarını görsün. –kim bu çocuğa nazar değdirirse,
kim ona kötülük hazırlarsa!».
Ritüellerde bazen insanlar bile hayvan olurlardı.
Bu tür bir ritüelde birkaç genç erkek çocuğu keçi
derisi giyerler ve kurt gibi ulurlardı. Başka bir ör-
nekte, dansçılar “leopar gibi” çömelirlerdi. Hitit
kaynaklarında bahsi geçen kült görevlileri arasında
hayvanlar dünyasını temsil eden çok az sayıda kişi
profesyonel bir unvana sahipti. Aslan-adam, leo-
par-adam, ayı-adam, kurt-adam ve köpek-adam
belirli sıklıkta görülmekte ve dini görevlerde de
yer almakta olmalarına rağmen ritüllerdeki ana
görevleri, temsil ettikleri hayvan davranışlarını
içeren gösteriler sergilemekti. Gösterilerden bi-
rinde, “kadın okçu ayı-adama ok atar. Onu kaçırır
ama ikinci bir ok daha atar ve bu sefer onu vurur.
102 Aktüel Arkeoloji
‹awaiya, awaiya!’ diye bağırır.” Tanrıça Teteshapi
için yapılan festivalde leopar-adam dağlara kadar
kovalanır. Bu gösteri yalancı bir av ile mi yoksa sa-
vunmasız bir köyden orayı yıkan güçlerin törensel
bir şekilde çıkarılmasıyla mı alakalıydı? Bu hayvan
maskeli ve hayvan derisi giymiş kostümlü kişileri
koruma amaçlı mıydı? Bu tür bir “hayvan-adam”
örneği Hattuşa’da bulunan bir seramik parçasının
üzerinde yer alan hayvan (keçi) maskesi takan ve
tambur çalan bir müzisyendir.
Mitolojik edebiyat, hayvanlar ve hayvan figürleri
açısından oldukça zengindir. Kartal ve arı, Telipinu
mitinin ana hayvanlarıydı. Arı Hannahanna tara-
fından kayıp Telipinu’yu bulması için, kartal ise
daha önce Güneş Tanrısı tarafından gönderilmiş,
ancak başarısız olmuştu.
Güneş Tanrısı hızlı kartalı gönderdi:
[Git] Telipinu’yu ara. Kartal gitti. [su
kaynaklarını(?)] aradı. Nehirleri [aradı].
Ama onu bulamadı. Soit Güneş Tanrısı-
na bir rapor getirdi. : “Ben onu bulama-
dım.”
Hannahanna arıyı gönderdi: “sen git ve
[oğlum]Telipinu’yu bul. [onu] bulduğun-
da, ellerini ve ayaklarını sok ve ayağa kalk-
masını sağla. Sonra balmumu al ve ona
sür. Sonra onu arındır ve yeniden kutsal
yap. Sonraonu geri buraya bana getir.”
Fırtına Tanrısı Hannahanna’ya : “şimdi
yüce tanrılar ve daha az yüce tanrılar
onu arıyorlardı, ama bulamadılar. Yani
bu arı onu bulabilecek mi? Onun kanat-
ları küçük. Çok küçük. Daha da fazlası,
o tek başına(?)” dedi.
Hannahanna Fırtına tanrısına: “Vazgeç.
O onu bulmaya gidecek.” dedi.
Tanrıların büyüsüyle donanmış olan arı, Telipinu’yu
bulmakla kalmamış, onu Pantheon’daki yerine geri
getirmişti.
Hattuşa’nın ve bir Hitit şehri olan Alaca Höyük’ün
anıtsal kapılarının her iki yanında da bulunan
sfenks gibi fantastik hayvanlar, mitlerin başlıca
öğesiydi. Kaosun simgesi olan ejderha Illuyanka,
fırtına tanrısı ve oğlu tarafından yenilgiye uğratıl-
dığı iki ayrı mitte yer alır. Yılanların genellikle ye-
raltı bağlantıları olmuş ve kanunsuzluğu ve dışarda
kalmışı simgeleyen kurtlar gibi negatif bir varlık
olarak kabul edilmişlerdir. Bize tanıdık gelen di-
ğer hayvanlar düzenbaz tilki, doğurgan domuz ve
inatçı eşektir.
Aşağıda yer alan Hitit dünyasından örnekte de
gördüğümüz gibi, hikâyelerde genellikle hayvan-
lar yer alır:
(1) Bir dağ, bir geyiği yayıldığı alan-
dan çıkardı ve geyik başka bir dağa
gitti. Geyik şişmanladı ve bir yüzleşme
Hitit edebiyatı, dini ve sanatı, herkes tarafından Günah keçisi ritüelinde
anlaşılan imgelere başvurarak Geç Tunç Çağı kirliliğin vekil hayvana
Anadolu’sunu yansıtır. Hititlerin hayal gücünde geçirilmesi şarttı. Vekil
hayvanların ne kadar önemli bir yeri olduğunu
derinlemesine olmasa da kısmen göstermektedir.
hayvan genellikle
süslenirdi. Fakat günah
Bazalt ortostat üzerinde yer alan kompozisyonda keçisi ritüellerinde
bir erkek figürü kurbanlık/adak olduğu düşünülen
hayvan öldürülmez,
bir keçiyi ayaklarından tutarak omuzları üzerinde
taşımaktadır. Saçları ve sakalları bukleli olarak
kirliliği düşman
betimlenen figürün başında ayrıca ponponlu bir

aramaya başladı. Dağa lanet okuma-

takke vardır. Geç Hitit Beylikleri Dönemi, Zincirli,
Gaziantep, Antik Yakındoğu Eserleri Müzesi, Berlin
topraklarına yayması
ya başladı: “Otladığım dağ ateşlerle için gönderilirdi.
yansa! Fırtına tanrısı şimşekleriyle
çarpsa ve onu yaksa!” Dağ bunları du-
yunca kalbinden hastalandı ve cevap
olarak geyiğe lanetler yağdırdı: “Besle-
diğim geyik karşılık olarak şimdi bana
lanetler okuyor. Avcılar onu avlasın!
Avcı kuşlar onu tutsak alsın! Avcılar
etlerini alsın ve avcı kuşlar da derisi-
ni!”
O bir geyik değil bir insan… (masal
devam ediyor)
(2) Bir geyik var. Nehirlerin arka-
sındaki otlaklarda otluyor. Gözlerini
sürekli nehrin diğer yakasındaki ot-
laklara dikiyor ama o taraftaki otlara
asla ulaşamıyor. Onlara bakmadan
duramıyor.
O bir geyik değil bir insan... (masal
devam ediyor)
(4) Bir köpek fırından bir somun ek-
mek kaçırdı. Fırının içinden çekip çı-
kardı ve yağa batırdı, oturdu, yemeye
hazırlandı.
O bir köpek değil bir insan …(masal
davam ediyor)
(5) bir kemirgen(?) fırından bir somun
ekmek kaçırdı. Fırının içinden çekip
çıkardı ve yağa batırdı, oturdu, yeme-
ye hazırlandı.
O bir kemirgen değil bir insan …(ma-
sal davam ediyor)
Bu hikâyelerin her biri insan tarafından işlenmiş
suçları anlatan durumlarla bağlantılı gitmektedir.
Ahlak noktalarını oluşturmak için uydurulmuş
masallardır.

Aktüel Arkeoloji 103

 EVCILLEŞMELERINI BIZ MI ISTEDIK,
YOKSA ONLAR MI EVCILLEŞMEK ISTEDI?
KÖPEKLER
Vedat ONAR

104 Aktüel Arkeoloji

 Aktüel Arkeoloji 105
Yenikapı, Metro ve Marmaray kazılarında
ortaya çıkarılan köpek iskeleti

İ
nsan ve köpek arasındaki ilişki, farklı yön-
de gelişen ve en ilgi çekici ilişki olmuştur.
Bu ilişkinin tarihsel yolculuğuna çıkıldı-
ğında, bu yolculuğun başlangıcının her
zaman değişme yönünde olduğu, hala yeni
bulguların elde edildiği görülür.
İnsan ve köpek arasında başlayan ve gelişen bu
birliktelik, acaba köpeklerin bir isteği mi yoksa
insanoğlunun bir çabası sonucu mu oluşmuştur?
Her ne olursa olsun sonunda bu istek, belki de
sağlam temellere dayalı en iyi birlikteliğin ortaya
çıkmasını sağlamıştır. Tarihte ilk evcilleştirilen
hayvan türü olarak kabul edilen köpeğin evcil-
leştirilmesinde, istek ister köpeğin kendisinden
isterse insanoğlundan gelmiş olsun, her iki tara-
fın da menfaatine bir yaklaşım söz konusudur. Bu
ilişkinin, geçmişte yaşayan insanların, yemek ar-
tıklarını, özellikle de av hayvanlarının artıklarını,
yaşadıkları yerlerin etrafına bıraktıkları zaman kö-
Köpek dışında kalan diğer türler, eti
için evcilleştirilirken, eti ve derisi pek
kullanılmayan köpek, özellikle üstün
koku alma yeteneğiyle insan emri ve
denetimi altında avcılık ve bekçilik
görevlerini üstlenmiştir. İnsanoğlunun
avcılık ve bekçilik işlerinde kendine bir
arkadaş ararken, köpeğin besine kolay
ulaşmak için insanoğlunu kullanma
arzusu, bu ilişkinin başlamasında
muhtemel bir etkendir.
106 Aktüel Arkeoloji
Hayvan heykeli MÖ
8500-7900, Çanak
Çömleksiz Neolitik
B Nevalı Çori
Şanlıurfa Müzesi
peklerin bunları yemek için buralara kadar sokul-
ması sonucunda yavaş yavaş başladığı düşünülür.
Bugünkü davranışlar, vokalizasyon, morfolojik
ve moleküler biyolojik çalışmaların kombine so-
nuçları, köpeğin atasının kurt olduğunu gösterir.
Köpek dışında kalan diğer türler, eti için evcilleş-
tirilirken, eti ve derisi pek kullanılmayan köpek,
özellikle üstün koku alma yeteneğiyle insan emri
ve denetimi altında avcılık ve bekçilik görevlerini
üstlenmiştir. İnsanoğlunun avcılık ve bekçilik işle-
rinde kendine bir arkadaş ararken, köpeğin besine
kolay ulaşmak için insanoğlunu kullanma arzusu,
bu ilişkinin başlamasında muhtemel bir etken ol-
muştur.
Bu birlikteliğin ne zaman başladığına dair somut
kanıtlar, yapılan bazı arkeolojik çalışmalarla orta-
ya konulmaya çalışılmıştır. Köpeklerin ilk evcil-
leştirilmesinin, tarım devrimi öncesinde, Mezo-
litik Dönemde meydana geldiğine dair genel bir
kanı söz konusudur. Hatta birçok araştırmacı bu
konuda hiç şüphe olmadığını ileri sürer. Elimizde-
ki mevcut kanıtlara göre köpeklerin en eski kalın-
tıları, tüm beklentilerin aksine Kuzey Amerika’da
bulunmuştur. Bu kalıntılar sağ üst çene kemi-
ği parçası, bir çift alt çene kemiği ve sol alt çene
kemiği olmak üzere Idaho’da Birch Creek Vadi-
si’ndeki Jaguar Mağarası’nda ortaya çıkarılmıştır.
Elbette yapılan radyokarbon tarihlendirmeleri, bu
kalıntıların çok eski döneme ait olduğunu doğru-
lamakta ve bunların orijinlerinin MÖ 8400’e ait
olduğunu göstermektedir.
Avrupa’da ilk evcil köpek bulguları, Almanya’da-
ki Senckenberg bataklığı ve İngiltere’deki Starr
Carr’da keşfedilmiştir. Bu iki bulgu, aşağı yukarı
 Avrupa’da ilk evcil
köpek bulguları,
Almanya’daki
Senckenberg
bataklığı ve
İngiltere’deki
Starr Carr’da
keşfedilmiştir. Bu iki
bulgu, aşağı yukarı
eş zamanlıdır. Starr
Carr’daki buluntular
radyokarbon
analizi sonucu
MÖ 7538±350’e
tarihlendirilmektedir.
Almanya
Senckenberg
bataklığındaki
köpek, daha primitif
bir tip olup kurda
daha yakındır.

eş zamanlıdır. Starr Carr’daki buluntular rad-
yokarbon analizi sonucu MÖ 7538±350’e ta-
rihlendirilmektedir. Almanya Senckenberg ba-
taklığındaki köpek, daha primitif bir tip olup
kurda daha yakındır. Buna karşın Starr Carr kö-
peği Degerbøl’e göre gerçek evcil bir köpek gibi
görünür. Yakındoğu’nun ilk evcil köpek bulguları
ise çok daha sonraki bir döneme tarihlendiril-
miştir. MÖ 7000 yılına tarihlenen bu köpek bu-
luntuları, Anadolu’da Çayönü’nde bulunmuştur.
Bununla birlikte kutsal anlamda ilk köpek iskeleti Hayvan kabartmalı
oval taş levha.
kalıntıları ise Anadolu’da Değirmentepe’de ortaya MÖ 9500-8500,
çıkarılmıştır. Çanak Çömleksiz
Neolitik A,
İnsanın köpeklerle olan ilişkisi, sadece av ve Körtik Tepe
Diyarbakır Müzesi
bekçilik partneri olarak değil aynı zamanda ya-
şadıkları evlerini de onlarla paylaşacak yönde
olmuştur. Bunun en güzel örneği, Yakındoğu’da
(İsrail’de Yukarı Ürdün Vadisi’ndeki Huleh Gölü
yakınında Ein Mallah yerleşiminde) bir insan ile
beraber gömülmüş, yaklaşık 4-5 aylık evcilleşti-

Aktüel Arkeoloji 107

 rilmiş kurt ya da köpek yavrusu olduğu düşünülen
bir kalıntının ortaya çıkarılması olmuştur. Bu bu-
luntu, insan-köpek ilişkisinin farklı bir boyutunu
gösteren en önemli bulgu olarak değerlendirilmiş-
tir. Özellikle günümüzden yaklaşık 12 binyıl ön-
cesine tarihlendirilen bu yerleşimde yaşayan avcı-
toplayıcı insanların, köpekleri avcılık ve bekçilik
dışında evlerinde pet hayvanı olarak da yetiştirdik-
lerinin bir göstergesi olarak değerlendirilmiştir.
Bazı yazarlar, köpeklerin erken prehistorik zaman-
larda et hayvanı olarak da değerlendirildiklerinden
bahseder. Özellikle Neolitik insanın favori yiyeceği
olarak beyinden söz edilir. Hayvan kafataslarının
beyin çatısının açılmış ve kemikleri kırılmış ola-
Üzerinde kazıma
köpek motifi
bulunan taş kap
parçası
MÖ 9500-8800,
Çanak Çömleksiz
Neolitik A
Hallan Çemi
Diyarbakır Müzesi
rak bulunmasının, yerleşimlerde bunların insanlar
tarafından yenildiklerinin bir kanıtı olarak değer-
lendirilir. Günümüzde de bazı toplumlarda özel-
likle de Uzak Doğu toplumlarında benzer tüketim
alışkanlığının yer almasına rağmen, insan-köpek
arasındaki ilişkide bu durum çok sınırlıdır. Bu iliş-
kinin temeli daha sonraki zamanlarda tüketimden
ziyade birlikte yaşamı paylaşma yönünde olmuştur.
İnsan-köpek ilişkisinin diğer önemli bir boyutu
sadece yaşadıkları evlerle sınırlı kalmamış ölüm-
den sonra da birlikteliğin devam ettirilmesi yeni
gömü gelenekleriyle birlikte ortaya çıkmıştır.
MÖ 1. binyıl başlarına yani Erken Demir Çağına
tarihlendirilen Van-Yoncatepe Kalesi nekropol
buluntuları, insan ile birlikte gömülmüş köpek-
lerin varlığını gösterir. Aynı mezara girebilecek
kadar yakın bir ilişkinin var olmasının temelinde
acaba ne yatmaktaydı? Bu birlikteliği yansıtan
sadece karşılıklı menfaat ilişkisi miydi? Özellik-
le mezarlardan birinde (5 no.lu) ortaya çıkarılan
insan iskeletinin yanında, çömlek kap üzerine
özenle yerleştirilmiş olan köpek iskeleti sadece
menfaat ilişkisi olarak değerlendirilebilir miy-
di? İşte burada yatan en önemli etkenin “sevgi
ve bağlılık” olduğunu unutmamak gerekir. Bu
dünyadaki birlikteliğin burada kalması yerine
ölümden sonraki yaşamda da devam ettirilmesi
istenmiş olamaz mıydı? Geçmiş dönemdeki bu
örnek, bugün köpek sevgimizin ne kadar eskiye
dayandığını gösteren en önemli bulgulardan bi-
rini oluşturur.

Yaşam kalitesindeki değişim

ve ihtiyaçlar doğrultusunda
köpeklerin formlarının da
değişim gösterdiği, bu
değişimde de insanoğlunun
etken olduğu görülür.
Köpeklerin formlarındaki
köklü değişiklikler ilk olarak
Bronz Çağı boyunca
meydana gelmiştir.
108 Aktüel Arkeoloji
Evcilleştirilmenin kanıtı olarak bazı morfolojik
değişimler söz konusu olmuştur. Diş kemerlerinin
kısalması ve dişlerin ebatlarının azalması, alt diş-
lerin pozisyonu ve sıkışıklığı, kafatasının yüz kıs-
mının kısalması gibi bazı morfolojik değişimler,
evcilleştirilme sürecinin başlamasında evcil-yaba-
ni form ayrımında temel alınan noktalar olmuş-
tur. Bu değişim oldukça erken zamanlarda Neoli-
tik Dönemde bile gözlenebilmektedir. Ayrıca evcil
köpeklerin beyin boyutlarında %20-30 oranında
belirgin bir azalma vardır.
Bu azalma, özellikle beyincikte güçlüdür ki bura-
da görme, koku ve işitme merkezlerini oluşturan
alanlar hacimlerinin bir kısmını kaybeder. Bun-
ların önemi artık evcil köpeklerde vahşi hayvan-
lardaki gibi söz konusu olmamaya başlamıştır.
Evcilleştirme vücut ebatlarında bir azalmayla iliş-
kilendirilir ki bu durum evcilleştirmenin ilk saf-
halarında oldukça dikkat çekicidir. Genelde kısa
bacaklı ve geniş burunlu küçük köpekler olarak
nitelenen ilk evcil köpeklerin morfolojisi de bu
süreç ile değişmeye başlamıştır.
Köpeklerin kafatası biçimi üzerinde, günümüz
“Dikkat köpek var! Cave Canem!” Pompeii’de bir villanın giriş koridoru zeminine ait MS 1. yüzyıl
ırklarının doğrudan başlangıçlarını belirlemek tarihli mozaik üzerinde resmedilen bekçi köpeğinin pozisyonu ve yarı açık ağzı, sadece dekor amaçlı
için bazı çalışmalar yapılmış ve birçok farklı yazar olmadığını gösterir. Napoli Arkeoloji Müzesi

tarafından Avrupa prehistoryasından bazı köpek

tiplerinin tanımlanması yapılmıştır. Bu köpekle-
Köpek ırklarını fonksiyon ve kalitelerine göre
rin ayrıntıları hala tam olarak anlaşılmamış olsa sistematik olarak ilk sınıflandıran insanların Romalılar
bile belirli köpek tiplerinden söz edilmiştir. Sözü olduğu ileri sürülür. Roma İmparatorluğu’nun
edilen ilk köpek tipi, Rütimeyers’in “turbary kö- ikiye ayrılmasından sonra, Doğu Roma’nın
peği” (Canis familiaris palustris) olup ilk olarak
İsviçre Neolitik yerleşimlerinde bulunmuştur. Kü-
devamı olan Bizans İmparatorluğu’nda ise
çük spitz benzeri bir köpek olup (ayrıca turbary köpeklerin morfolojik karakterine ve
spitzi olarak da adlandırılır), geniş kubbeli beyin bunlarla ilgili bilgilere pek
çatısı ve sivrilmiş bir buruna sahip olduğu gözlen- rastlanılmamıştır.
miştir. Daha sonraki dönemlerde ise insanoğlu-
nun yetiştiricilik tercihine bağlı olarak birçok kö-
pek ırkının ortaya çıkması söz konusu olmuştur.
Bunlardan “Greyhound” temel ırkların en eskisi
olarak kabul edilmiştir.
Dar bir baş, zayıf gövde ve uzun bacaklara sahip
olan bu köpeklerin eski Mısır’da yaygın olarak ye-
Yenikapı’da bulunan
tiştirildiği görülmüştür. Ortadoğu’da birçok eski köpek iskeleti
ırkın değerlendirilmesi sonucu, bunların çoğunun
Saluki ya da Persian Greyhound olduğu ileri sü-
rülmüş, arkeolojik buluntulardan elde edilen bazı
kalıntılardan “Greyhound benzeri” canis familia-
ris assiatica genel isminden bahsedilmiştir.

Aktüel Arkeoloji 109

 Ya ş a m
kalitesin-
deki değişim
ve ihtiyaçlar doğ-
rultusunda köpekle-
rin formlarının da deği-
şim gösterdiği, bu değişimde de
insanoğlunun etken olduğu görülür.
Yenikapı, Köpeklerin formlarındaki köklü değişiklikler ilk
Metro ve
olarak Bronz Çağı boyunca meydana gelmiştir.
Marmaray
kazılarında Köpeklerin çok eski evcilleştirilmesinden bu yana,
bulunan
köpek insanların onları av arkadaşı olarak kullanmasıyla
kafatası başlayan birliktelik daha sonra köpeklerin sürüle-
ri yönetmesi ve bekçi köpeği olarak rol almasıyla
devam etmiştir. Köpeklerin formlarındaki değişi-
mi belirlemede en güzel örnek olarak Romalıların
uygulamaları gösterilir. Köpek ırklarını fonksiyon
ve kalitelerine göre sistematik olarak ilk sınıflan-
dıran insanların Romalılar olduğu ve seleksiyonda
(av köpeği, çoban köpeği v.s) köpeklerin görünüş-
leri yanında yetenek ve davranışlarının da etkin ol-
duğu ileri sürülür. Roma İmparatorluğu’nun ikiye
ayrılmasından sonra, Doğu Roma’nın devamı olan
Bizans İmparatorluğu’nda ise köpeklerin morfolo-
jik karakterine ve bunlarla ilgili bilgilere pek rast-
lanılmamıştır. Bizans kültüründe köpeklere sadece
mozaik ve tasvirlerde yer verilmiştir. Günümüzde
Yenikapı Metro ve Marmaray kazı çalışmaların-
da elde edilen köpek iskelet kalıntıları, bu dönem
köpeklerinin en güzel örneklerini oluşturur. Kafa-
tası formlarına göre çoğunluğu mesosefalik (orta
uzunlukta) tipte olan bu köpekler, yaklaşık 8 - 22
kilogram canlı ağırlıkta küçük ve orta büyüklükte-
ki köpeklerdi. Şehir yaşamında terrier ebadındaki
köpeklerin bakımının nispeten daha kolay oldu-
ğu düşünülürse, bu yapısal özellikler, muhtemelen
Konstantinapolis’te köpeklerin günlük yaşamdaki
rollerini göstermesi açısından önem taşır. Doliko-
sefalik (uzun kafataslı) tipte de köpeklere rastlanır
ancak henüz Bizans Dönemine ait olarak Brakisep-
halik (kısa kafalı, basık yüzlü-günümüz bulldogları
gibi) tipte köpek kafatasları görülmez. Günümüz
Dacshund ırkına bezer cüce ve Maltese ırkına ben-
zer minyon köpeklerin yanı sıra daha farklı form-
da köpeklere ait kalıntılar söz konusudur. O günkü
110 Aktüel Arkeoloji
şehir yaşamında küçük ve orta ebatta köpeklerin
varlığı yanında çok fazla olmamakla birlikte bazı
büyük ebatlı köpek kalıntılarıyla da karşılaşılması,
bunların varlığını da göstermekteydi. Ancak genel
bakış açısından hem evlerde bakımlarının kolaylığı
hem de şehir yaşamının yüksek standartları, bunla-
rın pet hayvanı olarak da kullanımını beraberinde
getirmekteydi. Bu iskelet kalıntıları üzerinde insan
eliyle bazı tedavi uygulamaları ki özellikle de kırık
tedavilerinin yapıldığı görülmekteydi. Prehisto-
rik dönemlerde rastlanan köpeklerin yenildiğine
dair bulgular, Bizans Dönemi köpeklerinde yoktu.
Bunlar insanlarla beraber ya meskenlerin içinde
ya da şehir hayatında yaşayan sokak köpekleriydi.
Kırık tedavilerinin yapılmış olması bu hayvanlara
gösterilen özen ve ilginin kanıtıydı. Kırsal yaşam
alanlarında daha büyük köpek ırklarına rastlan-
ması muhtemeldi ve şehir hayatında küçük ve orta
ebatta köpekler daha fazla ilgi görmekteydi. Köpek
ve insan arasındaki bu ilişki, standartları yüksele-
rek günümüzde de devam etmiyor mu? Ailemizin
bir ferdi olarak onlara da yaşamımızda yer vermek
geçmişten günümüze devam eden bir alışkanlıktı.
Kuşkusuz bu birliktelik insanoğlu var olduğu sürece
de devam edecektir.
Bu proje çalışması Tübitak (107O518) tarafından desteklenmiştir.
İtalya’nın güneyinde Napoli yakınlarında
bulunan Pompeii kenti 24 Ağustos 79 yılında
Vezüv Yanardağı’nın patlamasıyla lavların
altına gömüldü. 1863 yılında Pompeii kazılarını
devralan Giuseppe Fiorelli taşlaşmış küller
arasındaki boşlukların alçı ile doldurularak,
insan ve hayvanlara ait kalıpların ortaya
çıkarılabileceğini keşfetti. Pompeii’deki Orpheus
Evi’inde, sahipleri kaçan bu bekçi köpeği, evi
koruması amacıyla tasmasına bağlı olarak
terkedilmişti. Lavların yükselmesiyle
kaçmaya çalışan köpek küllerin
arasında boğularak
ölmüştü.
Prehistorik dönemlerde
rastlanan köpeklerin
yenildiğine dair
bulgular, Bizans
Dönemi köpeklerinde
yoktu. Bunlar insanlarla
beraber ya meskenlerin
içinde ya da şehir
hayatında yaşayan
sokak köpekleriydi. Kırık
tedavilerinin yapılmış
olması bu hayvanlara
gösterilen özen ve
ilginin kanıtıydı.

Roma Dönemine ait, MS 2. yüzyıl

tarihli mermer kesik kuyruklu
köpek heykeli, Hellenistik Dönem
tunç bir heykelin kopyasıdır.
İsmini, günümüzdeki ilk sahibinin
adından alan ‘Jennings Köpeği’,
ayrıca Duncombe veya Alcibiades
köpeği olarak da bilinir. Molossus
tipi olarak bilinen nesli tükenmiş
antik köpek ırkının, bugünkü
mastif tipi köpeklerin ve diğer
çeşitli köpek türlerinin atası
olduğu düşünülmektedir.
British Museum, Londra

Aktüel Arkeoloji 111

 Vedat ONAR

112 Aktüel Arkeoloji

 1200-1204
yılları arasında
gerçekleşen
Dördüncü Haçlı
Seferi sırasında
Konstantinopolis
Hipodromu’ndan
sökülerek
Venedik’e
götürülen bronz
dört atlı araba
(quadriga)
heykelleri
Venedik’teki
San Marco
Bazilikası’nda
muhafaza
edilmektedir.

Aktüel Arkeoloji 113

 M
etro raylı sistem ile Marma- birçok alanına ışık tutacak verileri içermekteydi.
ray tüp geçitinin Avrupa ya- Özellikle ulaşılan Neolitik tabaka, İstanbul’un tari-
kasındaki en önemli aktarma hinin ne kadar eskiye dayandığını göstermesi açı-
merkezini oluşturan Yenika- sından önemli bir bulguydu. Liman alanından elde
pı istasyonunda, Marmaray edilen bulgular içerisinde batıklar, çok sayıda arke-
projesi çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan Theo- olojik malzeme yanında inanılmaz boyutta arkeo-
I. Konstantin dosius Limanı alanı, ortaya koymuş olduğu özgün zoolojik malzemeler de ortaya çıkarıldı. Bu arkeo-
tarafından
Konstantinopolis’te bulgularla geçmişteki önemini bizlere hatırlatmak- zoolojik malzemeler içerisinde Yenikapı’nın Bizans
yaptırılan Büyük
Saray kompleksinde la kalmadı, aynı zamanda İstanbul’un tarihsel süre- atlarının fazlalığı dikkati çeken önemli noktalardan
bulunan mozaiklerde cine katkı sağlayacak önemli bilgilere de ulaşmamı- biriydi. Bu at iskeletleri şimdiye kadar elde edilen
at betimlemeleri.
© İsmail Yıldız zı sağladı. Öyle ki; elde edilen bulgular arkeolojinin en büyük Bizans atı malzemesini oluşturmaktaydı.

114 Aktüel Arkeoloji

Yenikapı kazılarında ortaya çıkarılan Bizans Dönemine ait at iskeleti.

2004 yılında başlayarak 58 bin

metrekarelik bir alana yayılan arkeolojik
kazı çalışmalarıyla elde edilen at iskeleti
kalıntılarında yapılan radyo karbon (14C)
tarihlendirmesi sonucu, at iskeletlerinin
Erken Bizans’tan (4.-7. yüzyıl) Geç
Bizans’a (15. yüzyıl) kadar değişen
zaman diliminden geldiği tespit edildi.
Bu bulgu, liman alanındaki arkeolojik
tarihlendirmeyi desteklemekteydi.
Aktüel Arkeoloji 115
 Roma İmparatorluğu’nun MS 395 yılında ikiye ayrıl-
masıyla, ortaya çıkan Doğu Roma İmparatorluğu’nun
devamı olan Bizans İmparatorluğu’nda, hayvanlar ve
hayvancılık ekonomisi de en azından geçmiş impa-
ratorlukların izini taşımaktaydı. Şöyle ki; Roma
İmparatorluğu zamanında atlar süvari, binicilik,
araba yarışı ve nadiren de araba çekme işlerinde
kullanılırken, katırların çoğunlukla yük ve yol
taşımacılığı ile askeri amaçlı çekim hayvanı ola-
rak kullanıldığı, eşeklerden de temel olarak yük
taşıma hayvanı olarak yararlanıldığı bilinmekte-
dir. Equidaelerden bu kullanma ve yararlanma
özellikleri aynı şekilde Bizans İmparatorluğu’nda
da devam ederek hem Roma hem de Bizans
İmparatorluğu’nun genişlemesi ve başarısında
bu hayvanlara büyük görevler düştüğü şüphesiz-
di. Özellikle askeri alanda sadece süvari birlik-
lerinin ihtiyacı olarak değil, piyade sınıfının da
bir yerden bir yere hareket etmesinde at, katır ve
eşeklere büyük ihtiyaç duyulmaktaydı. Bu aske-
ri kullanımları dışında ayrıca hem ticari yaşam
hem de sosyo-politik yaşamda eğlence unsuru
(at arabası yarışları) olarak da büyük katkıları
bulunmaktaydı. Politik ve sosyal yaşamdaki ka-
rışıklıkların aksine, Roma İmparatorluğu’nun
tüm kara taşımacılığı ve posta servisinin tama-
mıyla at, eşek, katır ve öküzlere bağlı olması;
imparatorluğun gücünün azalmasında da yine
116 Aktüel Arkeoloji
bunlardaki eksikliklerin önemli bir faktör oldu-
ğu kabul görmekteydi. Özellikle atçılığın büyük
önem taşıdığı ve süvari birliklerinin temelini şe-
killendirdiği Roma İmparatorluğu’ndan Bizans
İmparatorluğu’na kadar at hekimlerinin varlığı
ise diğer önemli bir konuydu. At ve katırların
hastalıklarının derlendiği “Mulomedicina” baş-
lıklı çalışma, atların sağlık ve bakım koşullarında
Bizans İmparatorluğu’na kadar sağlanan önemli
gelişmelere işaret etmekteydi. MS 4. ve 5. yüz-
yıllarda yaşayan Bizanslı veteriner hekimlerinin
yazıları “Hippiatrica” adı altında MS 10 yüzyıl ya
da diğer bir kaynağa göre MS 5.-6. yüzyılda der-
lenmiş ve bu metinlerde atlarla ilgili çok sayıda
hastalıklardan bahsedilerek muhtemel tedavi ve
ilaçları da sıralanmıştı. Ancak yazılı kaynaklar-
daki bu bilgiler ışığında Bizans dönemine ait bu
hayvanları daha iyi anlayabilmemiz, Marmaray
projesi çalışmasıyla daha ileri bir boyut kazan-
dı. Öyle ki; bu liman alanından elde edilen çok
sayıda at iskelet kalıntılarının incelenmesiyle
bunların hem görsel morfolojik karakterleri, ola-
sı patolojik hastalıkları, bakım ve beslenme ko-
şulları ile kullanım amaçları gibi birçok konuda
bilgilere ulaşmak mümkün oldu.
Hippiatrica’nın içerdiği metinlerde atların to-
pallık, öksürük, ruam, paraziter hastalıkları gibi
 Sicilya’da Piazza Armerina yakınlarında MS 4. yüzyıl başlarına tarihli bir Roma villasında (Villa Romana del
Casale) yer alan mozaikler üzerinde işlenen sahnede yanlarında köpekleri ve atlarıyla birlikte resmedilen
avcılar, av tanrıçası Diana’nın (Artemis) heykeli önündeki sunakta sunu yapmaktadır.

durumlarından sıkça söz edilmekte, bunların

muhtemel tedavi ve ilaçları hakkında bilgilere yer
verilmektedir. Hippiatrica’daki en tanınmış yazar
olan Apsyrtus, atlardaki kırıklar ve topallık gibi
hastalıklar hakkında önemli bilgileri anlatmak-
ta, özellikle bir mektubunda “atın ön bacağında,
coronetin başlangıcında, tırnağın (toynağın) iç
parçasında geniş, sert bir şişlik oluşmuş, bundan
dolayı hayvanın çok topalladığını” yazarak bir he-
kim gözüyle bu attaki tespitlerini ortaya koymuş-
tur. Bu hastalığın eski zamanlardan beri bilinen
bir hastalık olduğu özellikle Corpus Hippiatrico-
rum Graecorum (CHG)1 ve Chiron Mulomedici-
na Chironis (MC) (Chiron’un Mulomedicina)’dan
da rahatlıkla anlaşılmaktadır. Yenikapı atlarından
Hippiatrica’daki metinlerde geçen tespitlere ben-
zer bulgular dışında bu atların bakım ve kullanım
koşullarıyla ilgili önemli bilgilere ulaşılmaktaydı.
Yenikapı Bizans atlarının çoğunda özellikle lite-
ratürlerde rastlanılmayan sert damak defekti (Pa-
latal defekt) bulguları sıklıkla görülmekteydi. Bu
bulgu atlara uygulanan “acıdamak” gem türünden
kaynaklanan ve damağın delinmesine kadar giden
önemli bir rahatsızlıktı. Bu patoloji, ağız bölgesi
patolojilerinin % 67.38’ini oluşturmaktaydı. Ye- Yenikapı kazılarında
nikapı kazı alanından çıkarılan bir adet korrozif ortaya çıkarılan
Bizans Dönemine
gem demirinin “acıdamak” gem tipine benzerliği ait at iskeleti.
aşikârdı. Bu gem tipinin, atların binici tarafından

Aktüel Arkeoloji 117

 daha fazla kontrolünü ve hâkim olmasını sağla-
mak üzere kullanıldığı, buna bağlı olarak da sert
damak kısmında ulserasyonlara neden olduğu
görülmekteydi. Acıdamak gem uygulamasının
vermiş olduğu acı ile hayvanlar başlarını devamlı
dik tutmakta, bunun sonucu olarak sırt kaslarının
etkilendiği düşünülmektedir. Bu kasın gittikçe
kısalması, omurların dikensi çıkıntılarının birbi-
rine temas etmesine neden olmakta, dolayısıyla
da “spondylitis chronica deformans” adı verilen
rahatsızlıklarında ortaya çıkmasını tetiklediğine
inanılmaktadır. Bir diğer önemli etken ise kullanı-
lan semer ya da eyerin uygun olmayışıdır. Uygun
olmayan semer ya da eğerin hatalı pozisyonu bu
bölge üzerinde kronik irritasyonların oluşmasına
neden olabilmektedir. Bu ağız ve omurga prob-
lemleri dışında ön ve arka bacaklarda yaygın ke-
miksel problemler de görülmekteydi.
Bu atların Theodosius liman alanında bulunma-
sının nedeni neydi? Yapılan incelemeler sonucu
Büyük Saray Mozaikleri Müzesinden at betimlemeleri. © İsmail Yıldız

Acıdamak gem uygulamasının vermiş olduğu

acı ile hayvanlar başlarını devamlı dik tutmakta,
bunun sonucu olarak sırt kaslarının etkilendiği
düşünülmektedir. Bu kasın gittikçe kısalması,
omurların dikensi çıkıntılarının birbirine
temas etmesine neden olmakta, dolayısıyla
da “spondylitis chronica deformans” adı verilen
rahatsızlıkların ortaya çıkmasını tetiklemekteydi.
Yenikapı kazılarında ortaya çıkarılan Bizans Dönemine ait at iskeleti.
118 Aktüel Arkeoloji
Yenikapı kazı alanında bulunan at iskeletlerinin
burada bulunuşunu iki nedene bağlamamız müm-
kündür. Bunlardan birincisi, muhtemelen hastalık
veya yaşlılık sonucu ölen hayvanların, zaman-
la Lykos (Bayrampaşa) deresinin alüvyonları ile
dolan bu liman alanına atılmış olmasıdır. Ancak
bu şekilde atılan hayvanların muhtemelen derisi,
kuyruk kılları veya yelesi gibi kısımlarının alınmış
olduğunu tespit etmekteyiz. Hayvanın yaşamı bo-
yunca kullanımı dışında, ölümden sonra da yarar-
lılığının bir göstergesi olarak deri, kıllar gibi vücut
kısımlarından da yararlanılmaktaydı. Kazı alanın-
da tespit edilen çok sayıda tek at iskeleti üzerinde
bu kasaplık izlerin kanıtlarına rastlayabilmekteyiz.
İkinci olarak da kesilmiş at kalıntılarının bu alanda
bulunmasıdır. Yapılan incelemelerde atların ke-
silmiş oldukları, uzun kemiklerdeki kasaplık izler
dışında özellikle de kafatasının gövdeden ayrıldığı
noktada saptanan kesim izlerinden anlamaktayız.
Bu da atların insan insanlar tarafından tüketilip
tüketilmediği sorusu akla gelmektedir. Bu kadar
yaygın kasaplık izlerinin bulunması bu tüketim
alışkanlığının da var olduğunu düşündürmekte-
dir. Her ne kadar yazılı kaynaklarda at etinin pek
tercih edilmediği özelliklede Roma kaynaklarında
bahsedilse de Bizans Döneminde bunların tespitle-
ri mümkün olmaktadır. Özelikler bazı at kemikle-
rinin de işleme artığı olarak alanda bulunması, ka-
saplık aktivitenin varlığını bizlere göstermektedir.
Kazı alanından çıkarılan atların nasıl bir yapısal
özelliğe sahip olduğu ise kemiklerin incelenmesiy-
le ortaya konulabilmektedir. Elde edilen verilerin
değerlendirilmesi yapıldığında bu atların genelde
“orta” (cidago yüksekliği 136-144 santimetre) ile
“iri-orta” (cidago yükseliği 144-152 santimetre)
ebatındaki atlar oldukları görülmektedir. Bu hay-
vanların büyük kısmın (% 40) hafif ince yapılı
hayvanlar oldukları ise diğer önemli bir tespit idi.
Roma dünyasında önemli bir yere sahip olan at-
ların doğu stok tipinden türeyen Yunan ve Pers
atlarından etkilendiği, özellikle damızlık Roma
atlarının güçlü bir şekilde etkilenmesinden do-
layı muhtemelen büyük (iri) doğu atlarının tüm
Roma İmparatorluğu’na yayıldığı bilinmektedir.
İmparatorluk sınırları içerisinde farklı iş tipine
uygun (örneğin; yarış, av, transport gibi) atla-
rın varlığı söz konusu olup, genelde temel olarak
askeri atların ebatları ile alakadar olunmuştur.
Bizans Döneminde de bu uygulamanın devam Yenikapı kazılarında ortaya çıkarılan
Bizans Dönemine ait at iskeleti.
ettiği 112 santimetreden 148 santimetreye de-
ğişen geniş bir yelpazenin varlığından anlaşıl- Yenikapı Bizans
maktadır. Büyük çoğunluğu “orta” ve “iri-orta” atlarının çoğunda
vücut ebadında olan Yenikapı Bizans atlarının, özellikle literatürlerde
Roma periyodu atlarının cidago yükseklikleri
rastlanılmayan
sınırları içerisinde hatta Yenikapı iri-orta ebatlı
atların ise Roma askeri atları ebat ve biçimine sa- sert damak defekti
hip olduklarını görmekteyiz. Yapılan tespitlerde bulguları sıklıkla
Bizans atları ebatlarının, Demir Çağı atlarından görülmekteydi.
ve Orta Avrupa’daki daha sonraki dönemlerden Bu bulgu atlara
daha yüksek cidagoya sahip olduklarını ve Roma uygulanan “acıdamak”
at yetiştiriciliği geleneğinin etkilerinin bulundu-
gem türünden
ğunu hatta devam ettiğini anlamaktayız.
kaynaklanan ve
Kazı alanından çıkarılan atların genelde 10 yaş damağın delinmesine
altında bireylere ait olması muhtemelen bun-
kadar giden önemli
ların kullanım amacıyla ilişkiliydi. Çünkü sert
damağın delinmesine varacak kadar bir patoloji-
bir rahatsızlıktı. Bu
nin bulunması bu hayvanların yaşam süresini de gem tipinin, binici
kısaltmaktaydı. Yapısal özellikleri dikkate alındı- tarafından atların
ğında melezlemenin yaygın olduğu, binicilik ve kontrolünün daha
iş gücünden ise maksimum bir yararlanmanın fazla sağlanması ve
olduğu görülmektedir. İncelemelerin halen sür- atlara hakim olunması
dürülmesi özellikle de DNA çalışmalarının plan- amacıyla kullanıldığı,
lanarak devam ettirilmesi, bu atların soy geçmişi
buna bağlı olarak da
ve diğer özelliklerini anlamamıza yardımcı ola-
cağına inanmaktayız. Şüphesiz bu kadar çok Bi- sert damak kısmında
zans at iskeletlerinin varlığı, bunlarla ilgili yeni ulserasyonlara
verilerin alınmasına olanak sağlayacaktır. neden olduğu
Bu proje çalışması Tübitak (107O518) tarafından desteklenmiştir. görülmekteydi.
Aktüel Arkeoloji 119
 Oğuz TEKİN

120 Aktüel Arkeoloji

Kedi
formundaki
Mısır güneş
tanrısı Ra’nın
yılan Apophis’i
öldürme
sahnesi.
Inherkhau’nun
mezarı, Ölüler
Kitabı’ndan
canlandırmalar,
Deir el Medina,
Luksor, Mısır,
20. Hanedan
Dönemi
© Werner
Forman

Aktüel Arkeoloji 121

 K
edinin yeryüzünde ilk ortaya çıktığı
tarihi kesin olarak söylemek müm-
kün olmasa da, bu tarih binlerce
yıl öncesine götürülebilir. Kedinin
anayurdunun Kuzey Afrika olduğu
ise, artık kabul edilen bir görüştür. Kedi kemikleri
ve kafatası parçaları tarihöncesi devirlerden beri
arkeolojik kazılarda ele geçmektedir. Konya ya-
kınındaki Hacılar’da, İsrail’deki Jericho’da, Indus
Vadisi’ndeki Harappa’da ve Kıbrıs’ta Khirokitia’da
tarihöncesi döneme ait kedi kemikleri ve dişleri
bulunmuştur. Tunç çağlarına girdiğimizde ise bu-
luntu miktarı artmaktadır. Troia kazılarında, Erken
Tunç Çağına tarihlenen kedi kalıntıları ele geçmiş-
tir. Ancak, ilginçtir ki, evcil kedinin anayurdu ola-
rak kabul edilen Mısır’da tarihöncesi dönemden,
hatta Eski Krallık Döneminden (MÖ 2686-2118)
günümüze kalan kedi kalıntısı yoktur. Evcil kedi-
lerin eski Mısır sanatında resmedilmesi ise yaklaşık
olarak MÖ 2000 yılından itibarendir. Böylece, evcil
kedinin tarihini günümüzden 4 binyıl öncesine gö-
türebiliriz.
Kedinin Anayurdu Kuzey Afrika
Kediler (genus Felis), zoolojik olarak Felidae ailesi-
ne mensuptur. Felis sylvestris türü kediler dört cins
ya da ırka ayrılır:
Felis sylvestris libyca: Kısa tüylü, Kuzey Afrika ya-
bani kedisi,
Felis sylvestris ornata: Batı Asya yabani kedisi,
Felis sylvestris sylvestris: Uzun tüylü Avrupa yabani
kedisi,
Felis sylvestris catus: Evcil kedi. MÖ 2000’den itiba-
ren bilinmektedir.
Felis sylvestris libyca: (Libya yabani kedisi) tüm
evcil kedilerin atasıdır. Baş ve gövdesinin toplam
uzunluğu 75 santimetre, kuyruğu ise 30 santimetre
kadardır. Bacakları diğer evcil kedilere göre daha
uzundur. Günümüz libyca kedileri, antik çağdaki-
lere göre –kırma olduklarından- biraz daha ufaktır.
Rengi genetik ve çevreye uyumla ilişkili olarak de-
ğişebilmektedir.
122 Aktüel Arkeoloji
Genetik ve anatomik incelemeler, libyca’nın tüm ev-
cil kedilerin atası olduğunu göstermiştir. Hatta İran
ve Siyam kedilerinin çoğunun bile -ornata ile kırma
olarak- atasıdır. Bizim evcil kediden anladığımız, Fe-
lis sylvestris catus’tur.
Kedi Neden Önemli?
Genelde eski çağ toplumlarında kedinin neden
önemli ve kutsal sayıldığını anlamamız için, önce,
kediyi böylesine önemli yapan özellikleri bilmemiz
gerekir. Kediler, salgın hastalıkları taşıyan ve tahıl
ambarlarına zarar veren fare ve sıçan gibi kemir-
genler ile yılanlar ve böcekler için önemli bir silah-
tır. Doğuştan var olan avlanma hünerleri, yavruları
uğruna kendi canlarını feda etmeleri, insana göre
altı kat fazla olan etkili gece görüşleri, uzun mesa-
felere yolculuk ettikten sonra başladıkları noktaya
geri dönebilmeleri, nem ve hava basıncındaki de-
ğişiklikleri hissedebilmeleri, sarsıntıdan önce ser-
giledikleri davranışla depremi önceden sezmeleri
önemli özellikleridir.
Mısırlılar, kedilerin karanlıkta parlayan gözlerinin
güneş tanrıları Atum-Ra’yı simgelediğine inanırlardı.
Atum-Ra, güneşin batmasından sonra yeraltı dünya-
sının karanlığında parıldamaya devam ederdi.
Biyologlar, kediler ile sahipleri arasındaki ilişkinin,
yavru kediler ile anneleri arasındaki ilişkiyi andır-
dığını gözlemlemişlerdir. Kedi ile sahibi arasındaki
fiziksel oran, yavru kedi ile annesi arasındaki oran
gibidir. Kediler sahiplerini besin ve beslenme kay-
nağı olarak görürler. Kedilerin, sahiplerinin üzerin-
de otururken ön patileriyle “masaj yapma” hareketi,
yavru kedilerin annelerinden süt talepleri olduğun-
da yaptıkları hareketin aynısıdır. Kediler ayrıca
genetik olarak, insanlara primatlar dışındaki diğer
hayvan ailelerinden daha yakındır. Kedilerin özel-
likle yaşlı insanlara terapi özellikleri vardır. Hayvan
besleyenlerde kan basıncı düşüktür ve rahatlık hissi
vardır. Küçük kız çocukları veya genç kadınlar, ke-
dileri kucaklarında veya kolları arasında tuttukla-
rında, gelecekteki bebeklerini tutuyormuş hissine
kapılabilirler; yaşlı kadınlar da geçmişteki çocukla-
rını anımsarlar. Bütün bu faktörler kedileri kadın-
lara yakınlaştırmıştır.
Girit Adası’ndaki Tunç Çağı Minos Uygarlığı Dönemine ait Knossos Sarayı’nda bulunan Yılanlı Tanrıça heykelciği ve kafası üzerinde oturan kedi. MÖ yaklaşık 1600 Heraklion Arkeoloji Müzesi

Kuşkusuz eski çağda

kedilerin ömrü
günümüzdekinden
daha kısaydı.
Aelianus,
kedilerin kötü
kokulu şeylerden
iğrendiklerini, bu
yüzden dışkılarını
boşaltmadan önce
toprakta bir çukur
açtıklarını ve sonra
da toprakla üstünü
örttüklerini anlatır.

Aktüel Arkeoloji 123


Kedi tanrıça Bastet ayağının dibinde
dört yavrusu ile, bir elinde bir sistrum
çıkarılan, bir yandan kurban edilen, bir yandan
sallamakta ve diğer elinde bir aegis
tutmaktadır. Tunç figürin, MÖ
lanetlenerek katledilen, bir yandan da sevilerek
yaklaşık 664-30, Geç Dönem veya
Ptolemaioslar Dönemi, British
Museum, Londra
Erkek kediler, kendi egemenlik
alanlarındaki dişi kedilerin yav-
rularını, eğer onların babaları
olmadığından eminseler, öl-
dürebilir ama yemezler. Bu
durum daha ziyade yeni
bir erkek kedinin, önce-
ki hâkim erkek kedi ile
egemenlik mücadelesin-
de başarılı olduğunda vaki-
dir. Bu davranışın biyolojik nede-
ni orada yeni kedi ailesi yaratmaktır.
Gerçekten de anne kedi yavrularını kay-
bettiğinde, doğurma içgüdüsü nedeniyle
tekrar kızışacak ve erkek kediye yaklaşacaktır.
Kuşkusuz, anne kediler yavrularının yanında
olabildikleri süre içinde, onları yeni dominant
erkek kediye karşı koruyabilirler. Ancak avlanma
ya da yiyecek bulmak için onları yalnız bıraktık-
larında, yavrularını yara bere içinde bulabilirler.
Doğal seleksiyon acımasız gerçekleşir; doğanın,
insanoğlunun her zaman anlayamayacağı kendi
kuralları ve nedenleri vardır.
ANTİK MISIR’DA KEDİ
Mısır kedisine ilişkin bilgileri, o dönemde yapılmış
kedi resimlerinden ya da kedi heykelciklerinden
elde ettiğimiz gibi, özellikle Herodotos (Historia),
Diodorus Siculus (Bibliotheken) ve Claudius Aelia-
nus (De Natura Animalium) gibi eski çağ yazarla-
rından da elde etmekteyiz.
Antik Mısır’da kedi tasvirleri-
nin, Orta Krallıktan itibaren
görülmesine karşın, evcil kedi
tasvirleri Yeni Krallık (MÖ
1570-1070) ve Geç
Dönem (MÖ 1070-
332) sanatında sık
görülür. Bir kedi-
nin dinsel bir
bağlamda
görülmesi-
ne en erken
124 Aktüel Arkeoloji
Yüzyıllardır bir yandan tanrı mertebesine
beslenen kedinin başına gelenler herhalde
hiçbir hayvanın başına gelmemiştir.
örnek, bir dizi fildişi büyü bıçağında bulunur. Bu
bıçaklar MÖ 2000 – 1500 arasına tarihlenir. Bu bı-
çaklar, hayvanlar ve mitolojik yaratıklarla süslen-
miştir. Koruyucu işlevleri vardır, yani, onu taşıyan
insanı günlük tehlikelere karşı korur. Kedinin in-
sanlarla birlikte ilk görülmesi, Orta Mısır’daki Beni
Hasan’dadır. Burada bulunan III. Baket’in mezar
duvarında resmedilmiş kedinin evcil mi, yoksa eh-
lileştirilmiş mi olduğu açık değildir. Kedinin popü-
laritesinin doruk noktasına ulaşması ise Ptolemai-
oslar Döneminde (MÖ 332 – 30) olmuştur.
Günümüz kedisinin en yakın yabani akrabası olan
Felis silvestris libyca (Afrika yabani kedisi), sarım-
sı kahverengi, sarı–gri tüylü ve çizgilidir. Bugünkü
Mısır kedilerinden biraz daha büyüktür. Ancak
günümüz Mısır kedileri arasında hâlâ Antik Mısır
kedisini andıran kediler görülebilir. İlk köken tarihi
ne olursa olsun, MÖ 2. binyıl Mısır’ında kedi evcil
bir hayvandı ve Felis sylvestris libyca’dan türemişti.
Eski Mısırlılar evcil kediye “miu/miyu” diyorlardı ki
bu sözcüğün “miyav” ile benzerliği dikkat çekicidir.
Kedilerin resmedildiği çok güzel Mısır duvar resim-
leri ve bronz heykelcikler vardır. Kedinin sandalye
altında resmedilmesi daha çok, oturan ve hizmetçi-
leri ile çocuklarından hediyeler alan karı-kocanın
tasvir edildiği sahnelerde vardır. Kedi, daha ziyade
kadının sandalyesi altında oturur, erkeğin sandal-
yesi altında ise köpek vardır.
Diğer eski toplumlar gibi Antik Mısırlılar için de
önemli bir dinsel inanış animizmdi. Bu inanışa göre
tanrısal ruh, doğanın tümünü kapsıyordu. Doğa
kutsaldı ve doğanın farklı yanları farklı tanrılarda
toplanmıştı. Onlara göre her canlı, hem tanrı, hem
insan, hem de hayvanı ihtiva ediyordu. Bu nedenle
Antik Mısırlılar, doğrudan kedinin kendisine değil,
onda var olan tanrısal güce tapıyorlardı. Örneğin
eğer bir kedinin kutsal işaretleri varsa, onda, Tanrı-
ça Bastet’in vücut bulduğuna inanılırdı.
Nitekim geç dönemde (MÖ 1070 – 332) çoğu evcil
veya yabani hayvanın, tanrının görüntüsü oldu-
ğuna inanılıyordu. Özellikle MÖ 5. yüzyıldan MS
5. yüzyıla, yani ülkenin pagan döneminin sonuna
kadar olan dönemde bu gerçekten böyleydi. Bu dö-
nemde, kediler ve diğer hayvanlar, özellikle balıkçıl
kuşu (ibis) kutsal sayılırdı. Gerçekten bu dönem-
de hayvan kültlerinin popülaritesi artmıştı. Antik
Mısır’da kutsal hayvanlar üç tipteydi: Birincisi ve
ön önemlisi tapınak hayvanlarıydı. Bunlar, hayvan
formunda tanrılardı. Örneğin tanrıça Bastet kedi-
de vücut bulmuştu. Yukarıda da vurguladığımız
gibi tapınak kedisi ve diğer tapınak hayvanlarının
kendilerine tapınılmıyordu. Tapınılan, onların
içindeki tanrılardı; kedinin içindeki tanrıydı, yok- Pompeii’deki Pan Evi’nde
sa kedinin kendisi değildi. Aynı şekilde paganistler bulunan mozaikte üstte bir
kekliğe saldıran kedi, altta
de idollere tapmıyordu; taptıkları onların içinde ise ördekler, balıklar, çeşitli
bulunduğuna inandıkları tanrılardı. Tanrılar ken- deniz canlıları ve küçük
kuşlar betimlenmektedir.
dilerini başka suretlerde insanlara gösteriyordu. MÖ 2. yüzyıl - MS 79
Napoli Arkeoloji Müzesi
İkinci tip kutsal hayvanlar aynı türün üyelerini
kapsıyordu. Bir kült merkezinde tutuluyorlar, özel Güney Kıbrıs’ta, Limassol’a
olarak bakılıp besleniyorlardı. Fakat bu hayvanlar 6 km uzaklıktaki Parekklisia
yakınlarında bulunan bir Çanak
tanrıların görüntüsü değildi. Üçüncü tip, insanlar Çömleksiz Neolitik B yerleşmesi
arasında veya kırsalda yaşayan hayvanlardı. Bunla- olan Shillourokambos’ta insan ile
birlikte gömülmüş olarak bulunan
ra da aynı ihtimam gösterilirdi. 9.500 yıllık kedi iskeleti, şimdiye
dek bilinen en erken tarihli evcil
Ptolemaioslar (MÖ 323 – 30) ve Roma İmparator- kedi bulgusunu oluşturuyor.
luk (MÖ 30 – MS 330) dönemlerinde kedi tasvirli © Patrice Gérard

“koruyucu”, “nazar” ve “şans getirme” amuletleri

yoğun olarak kullanılırdı. Ayrıca bir kedinin rü-
Diğer toplumlar gibi
yada görülmesi hayra yorumlanır ve verimli bir
hasadın olacağına işaret ederdi. Buna ilişkin MÖ Antik Mısırlılar için
1980’lere kadar giden bazı yazılı örnekler vardır. de önemli bir dinsel
inanış animizmdi.
Güneş Tanrısı ve Kedi Bu inanışa göre
genişler. Horapollo, aynı zamanda, Heliopolis’in
Mısır’da erkek kedi güneş tanrısı ile özdeşleşti- Güneş Tanrısı Atum-Ra’nın, kedi formunda be- tanrısal ruh,
rilirdi. MÖ 1500 civarından itibaren Mısır’ın en timlendiğini de söylemektedir (ailouromorphos). doğanın tümünü
güçlü ilahı olan güneş tanrısı Ra’nın kendisini Güneş tanrısı Atum-Ra’nın batarak yeraltına se- kapsıyordu. Doğa
kedi formunda gösterdiğine inanılırdı. Her gece yahat etmesi, kedinin karanlıkta bile parlayan
yansıtıcı gözlerinde bulunabilir. Mısırlılar, kedile-
kutsaldı ve doğanın
Ra, Atum-Ra’da vücut bularak, yeraltı dünyasına
seyahat eder ve orada bir kedi formunda en büyük rin karanlıkta parlayan gözlerinin güneş tanrıları farklı yanları
düşmanı şeytan–yılan Apophis ile karşılaşır ve Atum-Ra’yı simgelediğine inanırlardı. Atum-Ra, farklı tanrılarda
güneşin batmasından sonra yeraltı dünyasının ka-
büyük bıçağıyla yılanı keserdi. Böylece ertesi sa- toplanmıştı. Onlara
ranlığında parıldamaya devam ederdi.
bah güneş tanrısı olarak dönüşünü emniyete almış göre her canlı, hem
olurdu. Bu sahnenin resmedilmiş olduğu sayısız
tanrı, hem insan,
Mısır papirüsü vardır. Ay Tanrıçası ve Kedi
hem de hayvanı
Antik Mısır’da kedinin güneşe bağlanması, muh- En uzun süreli ilişki, kedi ile ay arasındadır. Kedi-
temelen kedinin gözleriyle ilişkilidir. MS 4. veya nin gece alışkanlıkları tıpkı güneş tanrısı örneğin-
ihtiva ediyordu.
5. yüzyılda yaşamış olan Horapollo, erkek kedinin de olduğu gibi – gözbebeklerinin çizgi biçimin- Bu nedenle Antik
gözbebeklerinin, güneşin gün içindeki hareketi den yuvarlak biçime dönüşmesi- onun ay ile olan Mısırlılar, doğrudan
sırasında değiştiğini söyler. Biz bundan şunu an- kutsal bağını işaret ediyordu. Gerçekte, ay tanrı-
kedinin kendisine
layabiliriz: Sabahın az ışıklı erken saatlerinde ke- çasının kedide vücut bulduğuna inanılmaktaydı.
dinin gözbebekleri hemen hemen yuvarlak ve tam
değil, onda var
Buna ilişkin en erken örnekler Tanrıça Hathor ve
doludur. Güneş yükselirken, gözbebekleri darala- onun sistrumudur. Sistrum bronzdan bir müzik olan tanrısal güce
rak ince bir çizgiye dönüşür, güneş batarken tekrar aletidir; kıvrık bir çerçevesi vardır. Çerçevenin tapıyorlardı.
Aktüel Arkeoloji 125
 Herodotos Mısır Kedilerini Anlatıyor
Şüphesiz, (Mısır’da) evcil hayvan pek çoktur. Ama eğer kediler bazı kazalara kurban gitmeselerdi, bu daha da çok olacaktı. Dişi
kedi yavruladığı zaman erkek kediye sürtünmez; erkek kedilerse dişilere yanaşmak isterler, ama boşuna. O zaman erkek kedi-
ler dişilere bir oyun oynarlar; yavruları ya hile ile ya da zorla kaparlar, öldürürler; ama yemezler. Yavrusuz kalan dişi yeniden
yavrulamak ister, bunun için de erkeğe yanaşır; zira bu cins hayvanlarda analık içgüdüsü vardır. Ayrıca, yangın çıktığı zaman
kediler bir çeşit kutsal çılgınlığa tutulurlar: Mısırlılar onları korumak için, kedileri ortaya alıp bir zincir yaparlar; hatta yangını
söndürmeyi bile unuturlar, kediler aralarından kaçar, alevlerin içine atılırlar. Mısırlılar bunu büyük kayıp sayarlar. Eğer bir evin
kedisi doğal bir ölümle ölürse, o evde oturanların hepsi kaşlarını kazıtırlar; eğer ölen köpekse, kafa da beraber bütün gövde
kazınır. Kedi öldüğü zaman Bubastis’e götürülür ve mumyalandıktan sonra özel bir mezarlığa gömülür (II.66-67).

rolü anneliği, doğurganlığı ve bereketiydi. Bastet,

Ptolemaioslar ve Roma İmparatorluk Dönemin-
de popülerliğini sürdürdü. Çoğu Bastet’e adanan
binlerce bronz kedi ve Bastet heykelciği günümüze
ulaşmıştır.

Kedi Mumyaları
Ülkedeki kazılarda yüzlerce kedi mumyası bulun-
muştur. Mısırlılar kedileriyle birlikte gömülerek,
onların öteki dünyada kendilerine eşlik edecek-
lerine inanıyorlardı. Ölen kedi kutsal bir mekâna
götürülür ve orada insanınkine benzer şekilde
mumyalanırdı. Bazı kediler özenle dekore edilmiş
Tunçtan yapılma dişleri sapa birleştiği yerde bir veya birkaç kedi figürü,
ve oynar çenesiyle ahşap tabutlara gömülürken, diğerleri ahşap kedi for-
sapta ise Hathor tasviri bulunur. Sistrum sallan-
oyuncak kedi. munda tabutlara gömülmüştür. Bazılarının çok
Thebes, Mısır, dığında oldukça tiz bir ses çıkarır. Bu ses, kedi ile
MÖ 1550-1070, Yeni güzel bronz maskları vardır; hatta bronzdan kedi
sembolize edilen bereket ve yenilenme ile ilişkili-
Krallık Dönemi, formunda tabutlar da vardır. Fakat çoğu sarıp sar-
British Museum, Londra dir; çünkü kedinin böyle bir üretici gücü vardır.
malanarak mumyalanmış halde öylece bırakılır,
İsis de Bastet ile ilişkili olarak görülür. Kedi, Hel-
üzerleri özellikleri belirtecek şekilde boyanır ve
Mısırlılar, lenistik ve Roma İmparatorluk Döneminde İsis
süslenirdi.
kedilerin aracılığıyla Batı Avrupa’ya tanıtılmıştır. Edfu’daki
Horus Tapınağı’nda bulunan yazıtta şu ifade var-
karanlıkta
Kedi Kurbanı
dır: “İsis, Bastet’in ruhudur.” Bu demektir ki İsis de
parlayan kedide vücut bulmaktadır.
Kedi kurbanının da yoğun olduğuna ilişkin kanıt-
gözlerinin
lar vardır. Bu şaşılacak bir durum değildir; çünkü
güneş tanrıları çoğu evcil veya yabani hayvan pagan döneminde
Bastet ve Kedi
Atum-Ra’yı ve hatta eski Musevi döneminde kurban edilirdi.
simgelediğine 22. Sülale zamanında (MÖ 945-715) dişi kedi bir Pagan inancındaki hayvan kurbanı, daha sonraki
diğer tanrıça Bastet ile ilişkilendirildi. Bu tanrıçayı
inanırlardı. Yunanlar Artemis ile özdeşleştiriyordu. Bastet, MÖ toplumlara da geçmiştir. Koyunlar, keçiler, sığırlar,
Atum-Ra, 1. binyılda Mısır pantheonunun en gözde tanrıçası kuşlar ve diğer hayvanlar armağan olarak tanrılara
sunulurdu. Kurban edilen kediler genellikle iki ile
güneşin oldu. 22. sülalenin başkenti Per-Bastet’te (Tanrı- dört aylık arasındaydılar. Tanrıça Bastet’in ruhu-
batmasından ça Bastet’in evi) idi. Gerek şehir olarak Per-Bastet, nun onarımı için ona sunulurdu. Böylece o da yer-
sonra yeraltı gerekse tanrıça Bastet, Yunanlarca Bubastis olarak yüzündeki işlevlerini sürdürebilirdi. Kurban eden
dünyasının biliniyordu. Kedi, artık, Bastet’in görüntüsü ola- de bir anlamda takdis edilmiş oluyordu. Aslında
rak kabul ediliyordu. Aslan başlı Tanrıça Sekhmet “kurban” sözcüğü, “kutsallaştırma” anlamındadır.
karanlığında ile birlikte düşünülüyordu. Sekhmet, Mısır halkı- Kurban edilen hayvanın ölmediğine, fakat tanrıça-
parıldamaya nı ve devleti korurken, Bastet ev halkını, özellikle nın gücünü artırmaya yönelik ithaf edilmiş ruhsal
devam ederdi. kadınları ve çocukları korurdu. Onun en önemli gücün bir parçası olduğuna inanılırdı. Diğer hay-
126 Aktüel Arkeoloji
vanlar gibi kediler de kutsanmasına rağmen, onların
tanrıçaya kurban edilmesinin hayvanı onurlandıraca-
ğına inanılıyordu. Kedi kurbanı, Avrupa’da Ortaçağ ve
modern çağın başlarına kadar sürdürülmüş diğer bir
pagan uygulamadır.
Mumyalardan elde edilen kanıtların yanı sıra, antik
çağ yazılı kaynakları da Geç Dönem Mısırlılarının
kedi kurban ettiklerini gösterir. Herodotos, Bubas-
tis’teki Bastet festivali sırasında sayısız hayvanın kur-
ban edildiğinden söz eder. Bunların çoğu kedi olma-
lıdır. Bu kedilere ait kalıntılar, boyunları kırık olarak,
kurban mahalline yakın yerlerde bulunmuştur. Kur-
ban işi ciddiye alınıyor ve hayvanın tanrıçaya armağan
olarak sunularak, onurlandırıldığına inanılıyordu.
ANTİK YUNAN DÜNYASINDA KEDİ
Ege dünyasında, Geç Tunç Çağına (MÖ 1700-1200)
ait duvar resimlerinde ve diğer sanat eserlerinde bazı
kedi tasvirlerine rastlanır. Örneğin Thera (Santorini)
Adası’ndaki Akrotiri’de bulunan bir duvar resminde
yabani bir kedi ağaçların arasında ördekleri tutmaya
çalışmaktadır. Ancak buradaki hayvanın kedi mi yok-
sa kedigillerden başka bir hayvan mı olduğu açık değil-
dir. Keza bir kedinin ördek yakalarken tasvir edilmesi
Girit mühürlerinde de karşımıza çıkar. Yine Girit’teki
Mallia Sarayı’nda bulunmuş bir sürahi ve iki maşrapa,
kedi rölyefleri ile süslenmiştir. Ayia Triada ve Knossos
duvar resimlerinde çalılar arasında kuş avlamaya çalı-
şan kedi tasvirleri vardır. Doğu Girit’te Palaikastro’da
pişmiş topraktan bir kedi başı bulunmuştur.
Girit’ten Yunanistan’a geçtiğimizde, yine Geç Tunç
Çağına (MÖ 1700-1200) ait bazı kedi tasvirlerini
görürüz. En çarpıcı örneklerden biri Mykenai’daki
mezarlarda ele geçmiştir. Tunçtan bir hançer üze-
rinde ördek avlayan kediler resmedilmiştir. Kedinin
Yunanistan’dan ya da Ege’den Akdeniz’in başka bölge-
lerine gitmesinde Tunç Çağından sonra gerçekleşen
Ege göçlerinin ve MÖ 750-550 yıllarında gerçekleşen
“Büyük Kolonizasyon” hareketinin rolü önemlidir. Bu
kitlesel nüfus hareketlerinde kediler de insanlarla bir-
likte gemilerle uzak yerlere seyahat etmişlerdi. Güney
İtalya’daki koloni kentlerinden Rhegion ve Taras’ın
MÖ 5. yüzyıl ortalarına tarihlenen sikkelerinde kedi
tasvirleri yer alır. Her iki kentin sikkelerinde, kent ku-
rucusu, önündeki bir kedi ile oynamaktadır.
MÖ 8. yüzyıla tarihlenen Samos (Sisam) Adası’nda
bulunmuş bir dizi tunçtan kedi figürü vardır. Bu ke-
dilerin yabani mi evcil mi olduklarını -görünüşlerine
bakarak- söylemek zor olsa da, bir adada bulunmuş Mısır’da bulunan kedi mumyası
tabutu. MÖ 30 sonrası, Roma
olduklarından evcil olmaları daha olasıdır. Dönemi, Bubastis, Mısır, British
Lakonia’da bulunmuş olan ve MÖ Museum, Londra
yaklaşık 550’ye tarihlenen ünlü
Arkesilas vazosunda, Kyrene Kralı
Arkesilas iskemlesinin altında bir
kedi ile resmedilmiştir. Klasik
Dönemden başlayarak Helle-
nistik Dönem boyunca kediye
ilişkin malzeme biraz daha fazla
karşımıza çıkar. Önce şunu be-
lirtelim ki Antik Yunanca’da kedi
sözcüğü (gerek ev kedisi, gerekse
yabani kedi için) aiolos (hareket
etme) ve ouros (kuyruk) kelimele-
rinin birleşmesiyle oluşan ailouros
idi. Buna “hareketli kuyruk” ya da
“kuyruk sallayan” gibi bir anlam
yükleyebiliriz. Daha sonraları ai-
lourosun yanı sıra kattos da kulla-
nılmıştır.
Aisopos’un masalları Klasik ve
Hellenistik Çağda kedi dünyası
için oldukça ilginç bilgiler verir.
Her ne kadar Aisopos MÖ 6. yüz-
yılda yaşamış olsa da ona atfedilen
çoğu masal çok daha sonraları ya-
zılmıştı. Ayrıca münferit bir ma-
salın kesin tarihini saptamak da
kolay değildir. Yine de Klasik ve
Hellenistik dönemlerde yazılmış
kedi masalları mevcuttur ve hatta
bunlardan biri Aisopos’un kendisi
tarafından yazılmış olabilir.
Eski çağ yazarlarında da kedilere
ilişkin bilgiler bulabiliriz. Aristo-
teles, kedilerin 6 yıl yaşadıklarını
söyler. Kuşkusuz Eski çağda kedile-
rin ömrü günümüzdekinden daha
kısaydı. Aelianus, kedilerin kötü ko-
kulu şeylerden iğrendiklerini, bu
yüzden dışkılarını boşaltmadan
önce toprakta bir çukur açtıkla-
rını ve sonra da toprakla üstünü
örttüklerini anlatır. Plinius, bir-
çok gece avcısı hayvanda olduğu
gibi kedilerin de gözlerinin gece-
leyin parladığından ve bunun da
avlarını korkuttuğundan bahseder.
Aktüel Arkeoloji 127
 Kedinin, Klasik ve Hellenistik Dönem Antik Yu- Antik Yunan edebiyatındakilerle karşılaştırıldığın-
nan dinindeki yerine ilişkin doğrudan kanıt pek da, Cumhuriyet Dönemi Roma Latin yazınında
yoktur. Ancak, Yunan dünyasında Artemis ile kediye ilişkin pasajlar azdır; köpeklerden daha fazla
Roma dünyasında da Diana ile ilişkisi vardır. Nite- söz edilir. Romalılar köpekleri için şiirler dahi yaz-
kim Antik Yunanlar Mısır Tanrıçası Bastet’i kendi mışlardır. Hatta köpekler için dikilmiş çok sayıda
tanrıçaları Artemis ile eş tutuyorlardı. Artemis ile mezar taşı bilinmesine rağmen, kediler için dikilmiş
kedinin ortak yanları da vardı. Artemis’in hüner- mezar taşları yoktur. Latincede gerek evcil kedi ge-
lerinden biri de kedinin vücuduna girebilmesiydi rekse yabani kedi önceleri felis, sonraları cattus ola-
(metamorfoz). Bazı Yunan yazarlar kedinin, Athe- rak geçmektedir.
na Glaukopis (Parlayan Gözlü Athena/Kedi Athe- İmparatorluk Dönemine geldiğimizde Roma’da ke-
na) için kutsallığını vurgular. Bu arada kedilerin dilere ilişkin tasvirlere daha sık rastlarız. En çarpıcı
MÖ 5. yüzyıl Atina’sındaki mezar taşlarında da örneklerden biri Pompeii’de bulunan ve MS 1. yüz-
resmedilmiş olduğunu söylemeliyiz. yıla tarihlenen mozaiktir. Burada bir kedi çalılıklar
arasında kuş avlamaktadır. İmparatorluğun Latince
ROMA’DA KEDİ konuşulan bölgelerinde karşımıza çıkan ilginç bir
durum da, kişi adlarında karşımıza çıkar. Cognomen
Kuşkusuz, kedilerin İtalya’da görülmesi, Romalıların ya da lâkap olarak “küçük kedi” veya “yavru kedi”
Mısır’ı ele geçirdikleri MÖ 30 yılından itibaren olma- anlamına gelen Felicula veya Felicla adını da taşıyan
Aegina veya Salamis mıştır. Kedi, çok daha önceleri, MÖ 8. yüzyılda baş- kadınlar; keza “kedi” anlamına gelen Cattus ve Catta
adalarından birinde
layan Büyük Kolonizasyon hareketi döneminde, Eski
bulunan genç bir ile “küçük kedi” anlamına gelen Cattulus veya Cat-
erkeğe ait Pentelik Yunanlarla birlikte Güney İtalya’ya getirilmişti. Yuka-
mermerinden yapılmış tula adını taşıyan erkek ve kadınlar vardır. Bu arada
rıda da gördüğümüz gibi, İtalya’da kediye ilişkin en
mezar steli. Sol elinde kökeni Mısır’a dayanan İsis ve Bubastis (Bastet) kül-
bir kuş tutan genç, sağ eski kanıtlar, Güney İtalya’daki Rhegion ve Taras ken-
eliyle asılı duran kafese tünün Roma İmparatorluğu’nun topraklarında rağ-
tinin sikkelerinde vardı. Sikkeler dışında kedi tasvir-
uzanmaktadır. Stelin sol bet gördüğünü vurgulamamız da yerinde olacaktır.
alt köşesinde, üzerinde lerine Chiusi’de bulunmuş MÖ 6. yüzyıla tarihlenen
bir kedi duran sütuna
bir Etrüsk ayakla kâsede rastlamaktayız. Kâsenin ağız Erken Hıristiyanlık Döneminde Romalılar kedi-
yaslanmış bir genç köle
yas tutmaktadır. kenarı boyunca dizilmiş dört kedi başı vardır. Keza lere karşı iyi davranıyorlardı. Kilise, yaklaşık 300
MÖ 430-420 Heraklion yıl boyunca İsa’nın öğretilerine sadık kaldı. Pagan
Arkeoloji Müzesi
MÖ 5-4. yüzyıla ait Apulia ve Campania vazolarında
© World History Archive da kediler resmedilmiştir. komşularıyla barış içinde yaşayan Hıristiyanlar,
hayvan kurbanına karşıydılar ve çoğu kez de pagan
tanrılara kurban edilmiş hayvanların etlerini yemi-
yorlardı. Koyun ve sığır gibi bazı hayvanların kut-
Kedi, Hellenistik lamalar gibi bazı önemli olaylar vesilesiyle öldürü-
ve Roma lüp etleri yense de, kediler yalnızca kurban ediliyor
ama etleri yenmiyordu. Kedi eti, yalnızca kıtlık veya
İmparatorluk açlık döneminde yenilebilirdi. Denebilir ki Roma
Döneminde İmparatorluğu’nun ilk üç yüz yılında pagan inancın-
İsis aracılığıyla da olanlar ile Hıristiyanlar ve kediler, barış içinde bir
Batı Avrupa’ya arada yaşadılar. Bizans Döneminde de kediye kötü
davranıldığına – ya da sonraki dönemlerde olacağı
tanıtılmıştır. gibi – veya katliamına ilişkin bir kanıt yoktur.
Edfu’daki Horus
Tapınağı’nda ORTAÇAĞDA KEDİ
bulunan yazıtta şu Kedinin değerine ilişkin bir kayıt 10. yüzyıl ci-
ifade vardır: “İsis, varında yazılmış olan Gal Kralı Hywell Dda’nın
Bastet’in ruhudur.” ünlü kanunlarında yer alır. Burada kedinin değeri
Bu demektir ki İsis için şunlar yazılıdır: “Bir kedinin fiyatı dört peni-
dir. Özellikleri; görmesi, işitmesi, fare öldürmesi,
de kedide vücut pençelerinin eksiksiz olması, yavrularına iyi dav-
bulmaktadır. ranması ve onları yememesidir. Bu özelliklerinden

128 Aktüel Arkeoloji

herhangi biri kusurlu olduğunda, alınan ücretin üçte
biri iade edilmelidir.” Bu kayıt bize kedinin Ortaçağ-
daki önemini gösterir. Ancak, Hıristiyan kilisesinin
de kışkırtmasıyla, yaklaşık olarak 1000-1700 yılları
arasında kedilerin ve sahiplerinin başına gelenler,
önceki yüzyıllara göre kediler hakkındaki fikirle-
rin çok değiştiğinin kanıtıdır. Bu zaman dilimin-
de milyonlarca kedi ve onların sahibi olan yüzlerce
kadın zalimce davranışlara maruz kalmış ve öldü-
rülmüşlerdir. Özellikle 14 -17. yüzyıllar arası kedi
ve sahiplerinin katliama kurban gittikleri yıllardır.
İngiltere’deki ilk büyücü davası 1566’da, I. Elizabeth
döneminde görülmüştür. Evlerinde kedi besleyen
Agnes Waterhouse ile kızı Joan büyücülükle suçlanıp
idam edilmişlerdir. Avrupa’daki katliamların başlıca
nedeni, kedilerin ruhunda eski pagan tanrılarının
kalıntılarının bulunduğu ve şeytanla işbirliği içinde
olduklarının düşünülmesidir. Kedi besleyen yüzlerce
insan da büyücülükle suçlanmış ve bu yüzden öldü-
rülmüştür. 12. yüzyılda kilise, siyah kedinin şeytani
gücü simgelediğine inanıyordu. Şeytanın ve diğer
şeytani ruhların kedide, özellikle siyah kedide barın-
dığı düşünülüyordu. Yani şeytan, siyah pelerinini ke-
diden almıştı. Ürünün bereketini artıracağına ve şans
getireceğine inanıldığı için 19. yüzyılda dahi kedile-
rin kurban edildiklerini görüyoruz. Kedi kurbanında
en zalim yöntem, Kelt yöntemiydi. Buna göre, kediler
büyükçe bir sepete konuyor ve yüksekçe bir yerden
yanmakta olan ateşin üzerinde sallandırılıyordu.
Böylece kediler yavaş yavaş yanarak can veriyorlardı.
Kedilerin katledilmesinin şans getirdiğine ve katle-
dilme anındaki çığlıklarının da şeytanı kaçırdığına
inanılıyordu.
Kediler, meyve ağaçlarının dibinde kurban edilip gö-
mülüyordu ki bu da bereketin ve verimliliğin sağlan-
ması içindi. Ortaçağda İspanya, Fransa ve İngiltere’de
kediler, şans getirmesi için, örülen duvarların arasına
ya da döşeme altına konurdu. Bazen duvar arasına
yerleştirilen kedinin yanına bir de ölü fare bırakılırdı
ki bu da kedinin ruhunun fareleri uzaklaştıracağına
inanılmasından kaynaklanmaktaydı. Şeytanın kovul-
ması ve şans getirmesi için hayvanların yapıların döşe-
mesi altına gömülmesi eski bir Kelt âdetiydi.
Ortaçağ Hıristiyan dünyasında kediye karşı takınılan
bu olumsuz tavır, İslam dünyasında hiç görülmedi;
kedi, İslamiyette, temizliğin, iyiliğin, uğurun bir sim-
gesi olarak şefkat gördü. Günümüz Hıristiyan dünya-
sının tavrı da, Ortaçağ Hıristiyan dünyasından çok
farklıdır; kedi, köpekle birlikte insanın en yakın dostu
olarak görülmekte ve evlerde beslenmektedir. Yüzyıl-
lardır bir yandan tanrı mertebesine çıkarılan, bir yan-
dan kurban edilen, bir yandan lanetlenerek katledilen,
bir yandan da sevilerek beslenen kedinin başına gelen-
ler herhalde hiçbir hayvanın başına gelmemiştir.
** Yukarıdaki yazı
Şarap Fıçısındaki Fare esas olarak D.
Bir zamanlar farenin biri, mayalanma aşamasındaki bir şarap
Engels’in Classical
Cats (Londra, 1999)
fıçısının içine düşmüş. Oradan geçmekte olan bir kedi, farenin adlı yayınından
sesini duyup niye ciyakladığını sormuş. “Çünkü burada sıkışıp derlenmiştir.
kaldım, çıkamıyorum” diye cevap germiş fare. Kedi, “Seni fıçı-
dan çıkarırsam bana ne verirsin?” diye sormuş. Fare, “Ne ister-
sen veririm” diye cevap vermiş. Kedi, “Peki seni kurtarırsam,
Atina’daki Kerameikos
Mezarlığı’nda
bir gün çağırdığımda bana gelir misin?” demiş. Fare, yemin bulunan mermer
ederek geleceğine söz vermiş. Bunun üzerine kedi, fareyi çe- alçak kabartmada
kerek fıçıdan kurtarmış ve deliğine gitmesine izin vermiş. Bir tasmalarından tuttukları
gün kedinin karnı acıkmış ve farenin deliğine giderek onu ça- bir kedi ile bir köpeği
ğırmış; fakat fare delikten çıkmayı kabul etmemiş. Kedi, “Hani dövüştüren iki kişi ile
onların arkasında duran
çağırdığım zaman gelmeye yemin etmiştin, unuttun mu? “
iki figür görülmektedir.
demiş. Fare cevap vermiş: “Haklısın, kedi kardeş, ama yemin
MÖ 6. yüzyıl
ettiğimde ne dediğimi bilmiyordum, sarhoştum!”Aisopos Atina Arkeoloji Müzesi
© DEA / G. Nimatallah
Aktüel Arkeoloji 129
Aktüel Arkeoloji 131