VISOKA POSLOVNA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA

NOVI SAD

SOCIOLOGIJA

Novi Sad, 2020. godina

 dr Gordana Vuksanović

SOCIOLOGIJA

Izdavač:
Visoka poslovna škola strukovnih studija, Novi Sad

Za izdavača:
dr Jelena Damnjanović

Recenzent:
dr Radoš Radivojević

Elektronsko izdanje – pomoćna udžbenička građa (skripta)

CIP - Каталогизација у публикацији

Библиотеке Матице српске, Нови Сад

316(075.8)

ВУКСАНОВИЋ, Гордана, 1961-

Sociologija [Elektronski izvor] / Gordana Vuksanović. - Novi Sad : Visoka poslovna škola
strukovnih studija, 2020

Način pristupa (URL): http://vps.ns.ac.rs. - Opis zasnovan na stanju na dan 29.10.2020. - Nasl. s
naslovnog ekrana. – Bibliografija.

ISBN 978-86-7203-156-0

а) Социологија

COBISS.SR-ID 24507657
 PREDGOVOR
Skripta iz predmeta SOCIOLOGIJA namenjena je studentima Visoke
poslovne škole strukovnih studija u Novom Sadu. S obzirom na to da
sociologija ne predstavlja njihovo osnovno opredeljenje, cilj predočenog
sadržaja je da ih upozna sa pojmovima koji se najčešće koriste u sociologiji, a
koji su postali sastavni deo šireg obrazovanja, da ih uputi u teme koje su
najčešće predmet sociološkog teorijskog i empirijskog izučavanja društva, kao
i da ih osposobi da uoče spone između sociološke i ekonomske profesije.
Skriptu čini osam tematskih celina: pojam i predmet sociologije; metod
sociologije; društvena delatnost; podela rada; porodica; naselja, etničke
zajednice; profesije. U svakom od navedenih poglavlja ukazuje se na osnovne
termine, odnose i procese koji ih određuju. Preko ponuđenih nastavnih jedinica
studenti treba da: upotpune opšte obrazovanje; prošire svoja znanja o
različitim oblastima društvenog života, društvenim procesima i odnosima u
okviru kojih se mogu javiti kao akteri, oni koji utiču na druge, ili na koje se
utiče; da se upoznaju sa potrebom da povežu znanja iz ekonomije sa znanjima
iz sociologije i drugih društvenih nauka. Pored definicija osnovnih pojmova,
ukazuje se i na istorijski razvoj i najčešće klasifikacije predmeta istraživanja.
U zavisnosti od teme, skripta uključuje i primere empirijskih istraživanja. Na
osnovu iskustvenih podataka stiče se uvid u praktičnu primenljivost
sociološkog znanja.
SADRŽAJ

1. Pojam i predmet sociologije

1. 1. Različita tumačenja predmeta sociologije

1. 2. Sociologija i druge društvene nauke

1. 3. Istorijski razvoj sociologije

1. 3. 1. Teorijski pluralizam

1. 3. 2. Klasične sociološke teorije

1.3. 3. Savremene sociološke teorije

REČNIK POJMOVA

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

POPIS REFERENCI

2. Metod sociologije

2. 1. Određnje pojma

2. 2. Metodi za prikupljanje i analizu podataka

2.2.1. Posmatranje

2.2.2. Naučni eksperiment

2.2.3. Naučni razgovor

2.2.4. Analiza sadržaja

2.2.5. Uporedni metod

2.2.6. Istorijski metod

2.3. Metodi za sređivanje podataka

REČNIK POJMOVA
PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

POPIS REFERENCI

3. Društvena delatnost

3.1. Određenje pojma

3.2. Akteri društvenog delovanja

3.3. Potrebe i interesi

3.4. Vrednosti

3.5. Društvene norme

3.6. Društvene uloge

3.7. Društveni položaj

3.8. Društvena stratifikacija

3.9. Društvena pokretljivost

REČNIK POJMOVA

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

POPIS REFERENCI

4. Društvene grupe: PORODICA

4.1. Uvod

4.2. Brak

4.3. Porodica

4.4. Prirodno kretanje stanovništva

REČNIK POJMOVA
PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

POPIS REFERENCI

5. Društvene grupe: NASELJA

5.1.Određenje pojma

5.2. Depopulacija i njeno prevazilaženje

REČNIK POJMOVA

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

POPIS REFERENCI

6. Društvene grupe: ETNIČKE ZAJEDNICE

6.1. Predmoderne etničke zajednice

6.2. Moderne etničke zajednice

REČNIK POJMOVA

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

POPIS REFERENCI

7. Podela rada

7.1. Odeređenje pojma

7.1.1. Podela rada prema polu

7.1.2. Društvena podela rada

7.2. Uključivanje u društvenu podelu rada

7.2.1.Sociološki aspekti zaposlenosti

7.2.2.Sociološki aspekti nezaposlenosti
7.3. Samozapošljavanje kao strategija za prevazilaženje nezaposlenosti
7.4. Migracije – Srbija u međunarodnoj podeli rada
7.4.1. Mehaničko kretanje stanovništva
7.4.2.Obim spoljnih migracija
7.4.3.Posledice odlaska na rad u inostranstvo - Posledice po zemlje emigracije
7.5. Deindustrijalizacija i međunarodna podela rada
7.5.1. Određenje pojma
7.5.2. Pojava mešovitih domaćinstava
REČNIK POJMOVA
PITANJA ZA PROVERU ZNANJA
POPIS REFERENCI

8. Društvene grupe: PROFESIJE

8.1. Zanimanja i profesije
8.2. Društvene institucije i društvene organizacije
8.3. Društveni razvoj i društveni rast
REČNIK POJMOVA
PITANJA ZA PROVERU ZNANJA
POPIS REFERENCI
 1.POJAM I PREDMET SOCIOLOGIJE

U poglavlju Pojam i predmet sociologije ukazuje se na etimologiju reči

sociologija, preovlađujuća određenja predmeta, kao i na različita teorijska
stanovišta, klasična i savremena. S obzirom na sličnosti i razlike u pogledu
predmeta istraživanja između sociologije i drugih društvenih nauka, ispituju se
i mogućnosti njihove saradnje, naročito u domenu empirijskih istraživanja.
Cilj predočenog nastavnog gradiva je da ukaže na potrebu kako teorijske tako i
praktične komunikacije između nauka. Otvorenost za znanja iz drugih oblasti,
spremnost da se sarađuje, pozitivno utiču na razvoj naučnog znanja i rešavanje
različitih radnih zadataka.

1.1.RAZLIČITA TUMAČENJA PREDMETA SOCIOLOGIJE

Sociologija se pojavljuje u Francuskoj sredinom 19. veka, u vreme prelaza iz
tradicionalnih – agrarnih u moderna – industrijska i građanska društva. Naziv
sociologija potiče od latinske reči societas (društvo) i grčke reči logos (pojam,
nauka). Rukovodeći se poreklom reči, sociologiju možemo najopštije
definisati kao nauku o društvu. U pogledu preciznijeg određenja njenog
predmeta, uočavaju se razlike između predstavnika različitih teorijskih
pravaca.
Ogist Kont (Auguste Comte, 1798 – 1857), predstavnik pozitivističke
sociologije, prvi je upotrebio termin sociologija. Nauku o društvu je u početku
nazivao “socijalnom fizikom”. Kao zastupnik evolucionističkog razvoja
društva, Kont se protivi revolucionarnim prevratima. Prema njegovom
stanovištu, naučno znanje treba da omogući otklanjanje nepravilnosti u razvoju
društva. U tome se ogleda i uloga sociologije u društvu, sociološka saznanja
treba da pomognu u rešavanju društvenih kriza i u uspostavljanju društvene
harmonije. U Kontovoj klasifikaciji nauka (matematika, astronomija, fizika,
hemija, biologija, sociologija) sociologija se nalazi na samom vrhu (Conte,
1989; Milić, 1978; Fijamengo, 1987).
Herbert Spenser (Herbert Spencer, 1820 – 1903), predstavnik organicističkog
i biologističkog shvatanja društva, smatra da je predmet proučavanja
sociologije “rašćenje, razvitak, struktura i funkcija društvene skupine kao
proizvoda uzajamne akcije ljudi čija priroda sadrži osobine zajedničke celom
čovečanstvu, zatim posebne odlike svojstvene određenoj rasi i individualne
osobine” (Supek, 1965, str. 41).
Emil Dirkem (Emile Durkheim, 1858-1917) ističe da je sociologija nauka o
društvenim institucijama, njihovoj genezi i njihovom funkcionisanju. Pod
institucijama Dirkem podrazumeva “sve načine delanja, mišljenja i osećanja
koje pojedinac nalazi unapred ustanovljene u obliku vladajuće kolektivne
svesti i koji se prenose putem socijalizacije” (Popović, 1966, str. 31.).
Maks Veber (Max Weber, 1864-1920) je smatrao da je zadatak sociologije da
razume društveno delanje i da na osnovu toga uzročno objasni njegov tok i
njegove posledice. Smatra se začetnikom sociologije razumevanja ili
razumevajuće sociologije (Đurić, 1990).
Ferdinand Tenis (Ferdinand Tönnies, 1855 - 1936), Georg Zimel (Georg
Simme, 1858 - 1918) i Leopold fon Vize (Leopold von Wiese, 1876 – 1969),
predstavnici formalne sociologije, sociologiju nazivaju geometrijom
društvenih oblika. Prema njima, predmet sociološkog izučavanja su, na prvom
mestu, društveni oblici, forme. Izučavanje društvenog sadržaja u domenu je
posebnih društvenih nauka (Lukić, 1987; Barnes, 1982).
Gabriel Tard (Gabriel Tarde, 1843 – 1904), Gistav le Bon (Gustave Le Bon,
1841 – 1931), Vilijam Mek Dugal (William McDougall, 1871 – 1938),
zagovornici individualno-psihološkog shvatanja društva, kao predmet
sociologije određuju ispitivanje interpersonalnih/međuljudskih odnosa
(Barnes, 1982; Haralambos & Holborn, 2002).
Džordž Landberg (George Andrew Lundberg, 1895 – 1966), predstavnik
bihehejviorističke orijentacije, sociologiju određuje kao nauku o društvenom
ponašanju ljudi. Prema Landbergu, kvantitativnom metodološkom pristupu
treba dati prioritet prilikom izučavanja društva (Barnes, 1982).
Mihailo Popović (1925 – 2011), jedan od prvih predavača na Odeljenju za
sociologiju u Beogradu, smatra da je sociologija opšta, teorijska i
fundamentalna nauka o društvu. Kao teorijska nauka ima za cilj da pruži
uopšteno znanje o društvu kao totalitetu, a kao osnovna (fundamentalna) nauka
ona otkriva osnovne određujuće veličine i činioce na području društva.
Sociologija proučava celinu svih društvenih pojava: društvenih delovanja,
društvenih odnosa i kolektivne društvene tvorevine. (Popović, 1966, str. 58)
Uočava se da, iako se sociologija određuje kao najopštija nauka o društvu,
pojedini autori izdvajaju neki od njegovih konstitutivnih elemenata. Pored
pojma društvo, kao predmet sociologije pominju se: društvene pojave,
društveni procesi, društveni odnosi, društvene grupe, društvene ustanove,
društveno ponašanje, to jest, elementi svakog društva. Navedeni pojmovi često
se poistovećuju sa pojmom društvo i koriste kao njegovi sinonimi. Analiza
njihovog određenja ukazuje na znatno uže značenje. Društvo je skup
pojedinaca koji žive na određenom prostoru u određenom vremenu, a povezuju
ih zajednički interesi i potrebe koje zadovoljavaju kroz različite društvene
institucije. Društvene pojave su proizvod ponašanja pojedinaca ili društvenih
grupa radi ostvarivanja nekog cilja. Sveobuhvatnost društvenih pojava čini
društvene procese. Povezanost ljudi u društvenom procesu predstavlja
društvene odnose. Društvene grupe su formalne ili neformalne skupine ljudi
koje povezuju zajednički interesi, potrebe, vrednosti i osećaj pripadnosti grupi.
Društvene ustanove su usvojeni oblici ili načini obavljanja neke društvene
delatnosti. Društveno ponašanje je interakcija između dve ili više osoba.
Društveni sistem je pravno, političko, ekonomsko, kulturno regulisanje
određene zajednice. Društvena struktura je relativno stabilan sistem odnosa
između elemenata koji čine jednu pojavu ili oblast.
U pogledu predmeta sociologije, u savremenoj sociologiji postignut je visok
stepen saglasnosti. Sociologija se određuje kao opšta, teorijska i
fundamentalna nauka o društvu koja proučava sveukupnost društvenih odnosa
i delovanja.

1.2. SOCIOLOGIJA I DRUGE DRUŠTVENE NAUKE

(Vuksanović, 2003, str. 163 - 175)
Ako je sociologija najopštija nauka o društvu, pitanje je da li se jedan metod ili
jedna teorija mogu odrediti samo kao sociološki? Sociologija izučava društvo,
ali društvo je predmet izučavanja i drugih nauka. Sopstveni identitet
sociolozi/sociologija izgrađuju u interakciji sa drugim naukama/naučnicima, a
ne izolovanim bitisanjem koje, kao takvo, predstavlja negaciju principa
naučnog saznanja. Ako objektivnost definišemo kao „proverljivost naučnog
saznanja“, pitanje koje moramo postaviti je: Da li smo postali kriterij sebi
samima? Kumulativnost naučnog saznanja kao nezaobilazna pretpostavka
objektivnosti podrazumeva otvorenost saznanja prema novim iskustvenim
podacima. Naglasak je na saznanju uopšte, a ne na saznanju jedne nauke, u
ovom slučaju sociologije.
Treba imati u vidu da približavanje zamisli i metodologija različitih disciplina
ne znači automatski i konstituisanje interdisciplinarne analize. Marilyn
Stember (Seipel, 1998) ukazuje na različita značenja termina:
intradisciplinarnost, krosdisciplinarnost, multidisciplinarnost,
interdisciplinarnost i transdisciplinarnost. Intradisciplinarnost odnosi se na rad
unutar jedne discipline (na primer, biolog istražuje strukturu ćelije
pojedinačnog organizma). Krosdisciplinarnost znači da se jedna disciplina
posmatra kroz perspektivu druge (na primer, principi fizike se koriste za
razumevanje akustike u muzici). Multidisciplinarna analiza približava znanja
nekoliko disciplina, od kojih svaka obezbeđuje različit pogled na problem (na
primer, ženske studije, ili etničke studije, uključuju različite discipline kao što
su: jezik, istorija, sociologija, umetnost, komunikacija, filozofija, religija itd.).
U multidisciplinarnom pristupu svaka disciplina doprinosi razumevanju
predmeta, ali prvenstveno na dopunski način, kao različit doprinos različitih
disciplina predmetu istraživanja. Multidisciplinarni pristup predstavlja
mehaničko povezivanje saznanja različitih disciplina. Interdisciplinarni pristup
predstavlja integraciju znanja disciplina koje „se bave“ jednim problemom.
Znanja pojedinih disciplina, zamisli, tehnike i pravila istraživanja se
razmatraju, suprotstavljaju i kombinuju na takav način da je razumevanje koje
proizilazi šire u odnosu na celokupno znanje pojedinačnih disciplina.
Ukazivanje na integraciju znanja ne podrazumeva nužno i prevazilaženje
suprotnosti između alternativnih disciplina. Transdisciplinarna analiza „se
predstavlja kao jedinstvo intelektualnih mreža izvan disciplinarnih
perspektiva“ (na primer, filozofska pitanja o prirodi realnosti). (Stember,
prema Seipel, 1998, str. 2-4)
Interdisciplinarni pristup, koji podrazumeva integraciju i sintezu, gradi se na
intradisciplinarnoj, krosdisciplinarnoj i multidisciplinarnoj analizi.
Kada se raspravlja o interdisciplinarnom pristupu, pitanje koje se najčešće
postavlja je: Koliko različite treba da budu discipline da bi se projekat smatrao
interdisciplinarnim? Nažalost, nema odgovora na ovo pitanje. Ono što
povezuje discipline je sličnost epistemološke prirode. Naučnici treba da dele
osnovne pretpostavke o prirodi sveta, ubeđenja oko toga šta predstavlja
zanimljivo pitanje za istraživanje, koji su postupci za prikupljanje i analizu
iskustvenih podataka najrelevantniji, koja pravila određuju najpouzdanije
dokaze.
Ako sociologija predstavlja najopštiju nauku o društvu, a obrazovanje
sociologa pretpostavlja znanje različitih nauka, onda je teško razlučiti njen
disciplinarni od interdisciplinarnog pristupa. Ono što sociologiju čini
specifičnom je potreba za, u većini radova, interdisciplinarnim pristupom u
individualnom radu, individualna interdisciplinarnost. Individualna
interdisciplinarnost nije proizvoljno navođenje činjenica iz drugih nauka, već
napor da se savladaju znanja ovih nauka kako bi se postigao celovitiji uvid u
ispitivani sadržaj. I sam interdisciplinarni razvoj sociologije ukazuje na njene
teorijsko – metodološke korene u drugim naukama. Ako bi se koreni iščupali,
teško da bi se stablo održalo, a sa njim i ideja o najopštijoj nauci o društvu.
Ovo, sigurno, ne navodi na zaključak da se znanje i uloga sociologa može
nadomestiti angažovanjem predstavnika drugih nauka, niti da su sociolozi
zamena za ove druge. Svojom osposobljenošću (ili bi bar tako trebalo da bude)
za celovit pristup, sociolozi bi mogli da doprinesu temeljnijem izučavanju
izabranih sadržaja. Problem interdisciplinarnog pristupa je u komunikaciji onih
koji predstavljaju različite discipline. Predimenzioniranje značaja sopstvene
discipline postaje snažna barijera interdisciplinarnom.
Stiče se utisak da sociolozi, polazeći od odredbe sociologije kao najopštije
nauke o društvu, smatraju sebe dovoljnim da odgovore na sva pitanja koja
postavljaju u svome radu. Odsustvo interdisciplinarnog pristupa ogleda se ne
samo u zanemarivanju saradnje sa kolegama iz drugih profesija, već i u
nekorišćenju nesociološke literature.
Interdisciplinarni pristup kako u individualnom, tako i u grupnom radu
pretpostavka je sopstvenog intelektualnog razvoja, ali i unapređenja teorija i
postupaka. Negovanjem ovog pristupa sociologija postaje praktično korisnija,
a sociolozi intelektualno snažniji i potrebniji zajednici u kojoj delaju. Na ovaj
način, stvaraju se preduslovi za učešće sociologije i sociologa u
interdisciplinarnim i internacionalnim projektima.
1.3. ISTORIJSKI RAZVOJ SOCIOLOGIJE

1.3.1. Teorijski pluralizam

U 18. i 19. veku razvoj društvenih nauka odvija se pod snažnim uticajem
razvoja prirodnih nauka. U vreme metodološkog i saznajnog procvata
prirodnih nauka javlja se sociologija. Tokom vremena, došlo je do grananja
unutar sociologije.
Razvoj sociološke misli, kako klasične tako i savremene, odlikuje teorijski
pluralizam. Naučna teorija je „niz međusobno povezanih opštih principa o
odnosima između pojmova koji imaju iskustveno značenje“ (Đurić, 1962, str.
51, 52). Sociološke teorije su celovita učenja o društvenim pojavama. Na
osnovu obima problema kojima se bave, razlikuju se globalne sociološke
teorije i teorije srednjeg obima. Globalne sociološke teorije povezuju znanja o
tipovima globalnih društava, društvenoj strukturi, društvenim grupama,
institucijama i organizacijama, društvenim promenama. U pogledu saznajnog
dometa, znatno su šire u odnosu na teorije srednjeg obima. Sintagmu teorije
srednjeg obima uveo je Robert Merton (1979). Teorije srednjeg obima
najčešće se temelje na podacima empirijskih istraživanja i odnose se na neke
posebne društvene pojave. One predstavljaju osnovu za razvoj globalnih
socioloških teorija. Na osnovu saznanja o posebnim društvenim pojavama
mogu se preformulisati ili odbaciti pojedina stanovišta u okviru globalnih
socioloških teorija.
Različiti pogledi na društvo, mogućnosti i način njegovog izučavanja,
izražavaju se kroz: naturalističke, psihološke, formalističke, funkcionalističke,
strukturalističke teorije itd (Barnes, 1982).
U okviru naturalističkih teorija razvijaju se: mehanicizam, biologizam i
geografski determinizam.
Mehanicizam društvene pojave objašnjava po analogiji sa fizičkim pojavama.
Kao najznačajniji predstavnik pominje se H. Keri (1793 – 1879).
Biologizam izučava društvo po analogiji sa biološkim organizmom. U okviru
biologizma razlikuju se organicizam i socijaldarvinizam. Najistaknutiji
predstavnik organicizma, Herbert Spenser (Herbert Spencer, 1820 – 1903),
smatra da je društvo organizam. Socijaldarvinizam utemeljenje nalazi u učenju
Ludviga Gumploviča (Ludwig Gumplowicz, 1838 – 1909). Prema njemu, kao
što je neminovna među ostalim živim bićima, borba za opstanak je neminovna
i između naroda.
Geografski determinizam društvene pojave tumači uticajem geografske
sredine. Najuticajniji predstavnik je Frederik le Plej (Frederic le Play, 1806 –
1882).
Nastojanje da se društvene pojave objasne čovekovim psihičkim životom
razvija se u tri pravca: individualno-psihološke, kolektivno-psihološke i
socijalno psihološke teorije.
Individualno – psihološke teorije utemeljili su Gabrijel Tard i Vilijam Mek
Dugal. Gabrijel Tard (Gabriel Tarde, 1843 – 1904), ljudsko ponašanje
objašnjava imitacijom. Imitacija se širi od manjine prema masi. Vilijam Mek
Dugal (William McDougall, 1871 – 1938) ljudsko ponašanje objašnjava
nasleđenim instiktima.
Kolektivno – psihološke teorije proizilaze iz nastojanja da se društvo shvati
kao integrisan sistem. Najistaknutiji predstavnik ovog pravca je Emil Dirkem.
On društvo objašnjava kolektivnim načinom ponašanja i mišljenja koji postoji
nezavisno od pojedinca i kome se on potčinjava. Kolektivni način ponašanja i
mišljenja Dirkem naziva društvenom pojavom.
Socijalno – psihološko stanovište razvija Žorž Gurvič (Georges Gurvitch, 1894
– 1965). Gurvič nastoji da poveže individualno – psihološko sa kolektivno
psihološkim stanovištem tvrdeći da je individualno prisutno u kolektivnom i
obrnuto.

1.3.2. Klasične sociološke teorije

 Pozitivizam
Prema pozitivističkom stanovištu metode prirodnih nauka mogu se primeniti
na proučavanje društva. Na taj način, društvene nauke će dostići isti nivo
objektivnosti i egzaktnosti u svojim istraživanjima.
Sen Simon (Saint Simon, 1760 - 1825) je prvi istakao potrebu za stvaranjem
posebne nauke koja bi se bavila problemima društva. Nazvao je socijalna
fiziologija. On se zalaže za društvo koje će, ističući opšti interes, voditi
industrijalci. Industrijski razvoj, to jest industrijalizacija, dovešće do nestanka
ratova i siromaštva (Fijamengo, 1987).
Ogist Kont (Auguste Comte, 1798 - 1857)
I pored toga što je mnoge teorijske stavove preuzeo od Sen Simona, osnivačem
pozitivističke sociologije smatra se Ogist Kont. Smatrao je da sociologija, to
jest naučno znanje, može da pomogne ljudima da upoznaju svoje društvo i
otklone slabosti u njegovom razvoju. Kao protivnik revolucionarnih promena,
zalagao se za postepeno otklanjanje slabosti u razvoju društva uz pomoć
naučnog znanja. Prema Kontu, sociologija, pozitivna nauku o društvu, treba da
omogući očuvanje postojećeg društva, otklanjanje patoloških stanja u
njegovom razvoju i uspostavljanju socijalne harmonije. U njegovom
teorijskom sistemu razvoj teče u pravcu stabilnog društva u kome vladaju
naučnici koji primenom naučnih metoda otklanjaju probleme sa kojima se
društva suočavaju (Conte, 1989; Fijamengo, 1987).
Emil Dirkem (Emile Durkheim, 1858 – 1917)
Pod uticajem prirodnih nauka, smatrao je da sociologija treba da teži
objektivnom saznanju. Ona se bavi izučavanjem društvenih institucija, to jest,
kolektivnim načinima delanja, mišljenja i osećanja. Kolektivna svest prenosi
se putem socijalizacije, uvođenja u društveni život. Posebnu pažnju Dirkem je
posvetio empirijskom istraživanju različitih oblika društvenog života. U studiji
„Samoubistvo“ stopu samoubistava u nekom društvu objašnjava intenzitetom
problema sa kojima se to društvo suočava (Dirkem, 1997; Durkheim, 1972).
 Istorizam
Za razliku od pozitivista koji su smatrali da se metode prirodnih nauka mogu
primeniti na izučavanje društva, istorizam ističe suštinske razlike između
prirode i društva, prirodnih i društvenih nauka. Prema predstavnicima ovog
pravca, osnovna odlika društvenih pojava je neponovljivost. Usled toga,
društvene nauke su istorijske, a ne teorijske.
Maks Veber (Max Weber, 1864 – 1920)
U najznačajnije predstavnike istorizma u sociologiji svrstava se Maks Veber.
Nasuprot marksističkom stanovištu, on nastoji da pokaže da uzroci društvenih
dešavanja nisu ekonomske prirode. Razvoj kapitalizma objašnjava uticajem
etičkih i religijskih ideja protestantizma. Za razliku od marsitičkih teoretičara
koji se zalažu za revolucionarno angažovanje inteligencije, Veber sociologiju
određuje kao vrednosno neutralnu nauku.
Veber se smatra i začetnikom sociologije razumevanja. Pored objektivnog
objašnjenja spoljnih odnosa, sociološko saznanje treba da uključi i
razumevanje unutrašnjeg značenja istraživanih društvenih pojava. Poznat je i
po svom metodu idealih tipova koji, na osnovu izučavanja društvenih pojava u
njihovom čistom obliku, treba da olakša naučni pristup izučavanju društva. Na
primer, polazeći od mogućih podsticaja, on razlikuje četiri tipa društvenog
delanja: ciljno-racionalno, vrednosno-racionalno, afektivno, tradicionalno
(Đurić, 1990; Veber, 1976).
 Marksizam
Predstavnici marksističkog pristupa od društvene teorije očekuju da
predstavlja kritičku analizu suprotnosti postojećeg društva i putokaz za njihovo
prevazilaženje.
Karl Marks (Karl Marx, 1818 - 1883) je zajedno sa Fridrihom Engelsom
utemeljio marksističi pristup koji je po njemu i dobio ime. U središtu
Marksovog interesovanja nalaze se prvobitna akumulacija kapitala, uslovi u
kojima se ona odvija, i klasna podela koja iz nje proizilazi. Uzroci društvenih
dešavanja po njemu su prevashodno ekonomske prirode. Rastuće klasne
suprotnosti i konfliktni odnosi proizilaze iz stvaranja viška vrednosti. Nastale
protivrečnosti mogu se razrešiti samo temeljnim društvenim promenama,
revolucionarnim prevratima. U klasnoj podeli i eksploataciji najsiromašnijeg
stanovništva, Marks vidi pokretačku snagu društvenih promena (Marks, 1976;
Korać, 1982; Engels, 1951) .

1.3.3. Savremene sociološke teorije

 Funkcionalizam
Prema funkcionalnoj teoriji uočava se analogija između društva i organizma.
Kao što u organizmu svaki deo ima svoju funkciju, tako i u društvu svi njegovi
delovi izvršavaju svoje funkcije i doprinose očuvanju skladnih odnosa u
okviru celine.
Robert Merton (1910 – 2003)
Prema Mertonu, funkcionalizam se temelji na tri postulata koji ujedno
predstavljaju i njegove glavne mane.
a) Postulat funkcionalnog jedinstva društva. Prema ovom postulatu, sve
društvene uloge doprinose stabilnom funkcionisanju društvenog sistema kao
celine. Merton, za razliku od ovog shvatanja, naglašava postojanje disfunkcija.
Nisu sva društva skladne zajednice.
b) Postulat univerzalne funkcionalnosti. Merton opovrgava i ideju da svaki deo
u sistemu ima pozitivnu ulogu, odnosno da su sve funkcije pozitivne. One
mogu biti funkcionalne za neke grupe ljudi, dok su za druge disfunkcionalne.
c) Postulat funkcionalne neophodnosti. Neke uloge mogu da vrše različite
institucije tako da je teško odrediti koje su neophodne društvu a koje ne.
Merton u sociologiju uvodi izraz teorije srednjeg obima. Ove teorije se nalaze
između naučnih pretpostavki i opšte teorije.
On razvija i koncepte latentne (skrivena) i manifestne (vidljiva, otvorena)
funkcije. Manifestni su otvoreni ciljevi neke društvene ustanove, dok su
latentni skriveni. Latentne funkcije mogu biti pozitivne i negativne. Pozitivne
latentne funkcije su nenamerne pozitivne posledice. Na primer, manifestna
funkcija obrazovnih institucija je obrazovanje, dok je latentna pozitivna
posledica sticanje prijatelja. Negativne latentne funkcije Merton naziva
disfunkcijama. Različiti oblici diskriminacije tokom školovanja mogu
prouzrokovati asocijalna ponašanja. Zadatak sociologa je da razotkriva
latentne disfunkcije (Merton, 1979).
Na funkcionalističkoj tradiciji krajem 60 – tih godina 20. veka razvija se
sistemska teorija. Najistaknutiji predstavnik ove teorije je nemački sociolog
Niklas Luman (Niklas Luhmann, 1927 - 1998). Nasuprot značaja funkcije
delova u sistemu, on ističe uticaj sistema na delove (Luman, 2001).
Talkot Parsons (Talcott Parsons, 1902 – 1979) ljudsko društvo posmatra kao
kolektivno organizovane individue podređene jedinstvenom sistemu
institucionalizovanih vrednosti i normi. Osnovu unutrašnjeg organizovanja
društva čini normativni poredak. Normativni poredak omogućava održavanje
društva putem zakona. Parsons je razvio opštu teoriju za istraživanje društva
poznatu kao teorija akcije. Polaznu kategoriju za objašnjenje društva
predstavlja individualno delanje. Individualno delanje čine: akter koji dela, cilj
prema kome usmerava delanje, situacija i normativna orijentacija. U skladu sa
ovim shvatanjem, konstitutivni elementi društvenog sistema su: delovanje
pojedinaca, kolektivno delovanje, vrednosti i norme. Društveni sistem čine
četiri podsistema: kulturni poredak, pravni poredak, politički poredak,
privredni poredak. Parsons naglašava značaj kulturnih i moralnih vrednosti u
društvenom sistemu. Prema njegovom stanovištu, promene u društvu dovode
ili do uravnoteženja društvenog sistema ili do strukturalnih promena (Parsons,
1988; Parsons, 2009).
 Strukturalizam
Za razliku od funkcionalista koji ističu funkciju, ulogu delova u strukturi
društva, strukturalisti polaze od strukture kao celine. Oni zastupaju sociološku
perspektivu zasnovanu na stavu da je društvo ispred pojedinaca. Teoretičari
strukturalizma smatraju da postoji skup društvenih struktura koje se ne mogu
opaziti, ali koje određuju uočljive društvene pojave. Kao najdosledniji
predstavnik strukturalizma izdvaja se Klod Levi Stros (Claude Lévi – Strauss,
1908 – 2009). Prema Strosu, kulturni obrasci, naročito oni prisutni u mitovima,
su nepromenljive konstrukcije ljudske svesti. Pojedini marksisti, posebno Luj
Altiser (Louis Althusser, 1918 – 1990), usvojili su strukturalistički okvir u
pokušaju da objasne društvene pojave pozivanjem na strukturne karakteristike
načina proizvodnje. Strukturalističko stanovište je kritikovano kao
neistorijsko, neproverljivo, to jest, kao stanovište koje zanemaruje ljudske
kreativne mogućnosti (Abercrombie, Hill i Turner, 1994, str. 415, 416).
 Fenomenološke teorije
Fenomenološke teorije (grč. phainómenon – pojava; grč. logos – nauka) u
sociologiji predstavljaju reakciju na pozitivističko shvatanje društva. U
savremenoj sociologiji fenomenologija označava stanovište koje ne ostaje
samo na nivou spoljašnjeg doživljaja fenomena (pojava) već se bavi i njihovim
smislom, suštinom. Fenomenolizi ističu značaj čula u saznavanju spoljašnjeg
sveta. Oni se usmeravaju prema suštini pojava. Ljudi razvrstavaju svoja čulna
iskustva u fenome, to jest klasifikuju ih na osnovu pretpostavljenih zajedničkih
karakteristika.
Fenomenološki pristup prepoznaje se i u Veberovom metodu idealnih tipova,
misaonih konstrukcija koje olakšavaju izučavanje društvene stvarnosti.
Alfred Šic (Alfred Schütz, 1899-1959) je jedan od istaknutijih predstavnika
fenomenološke teorije. On razvija koncept tipifikacije prema kome ljudi sami
stvaraju iluziju o redu u društvu. Stvarnost je gomila doživljaja (Šic, 2012).
Fenomenološki pristup primenjuje i Džordž H. Mid (George Herbert Mead,
1863 – 1931) koji zasniva simbolički interakcionizam. Prema ovom pristupu
društvo se tumači kao mreža individualnih položaja i uloga (Haralambos i
Heald, 1989).
 Kritička teorije društva
Kritička teorije društva razvija se 30-tih godina 20. veka. Ona služi kao idejna
potpora alternativnim društvenim pokretima: studentskom, mirovnom,
ekološkom. Utemeljivači kritičke teorije su: Maks Horkhajmer, Teodor
Adorno i Herbert Markuze, a kasnije su je razvijali Erih From, Jirgen
Habermas i dr.
Maks Horkhajmer (1895 – 1973) je poznat i kao osnivač frankfurtskog kruga,
frankfurtske škole, koga čini grupa intelektualaca koja stvara pod uticajem
marksističke kritike društva i Frojdove koncepcije društva i čoveka, pre svega
psihoanalitičke kategorije nesvesnog. Predstavnici ove škole kritikuju
savremeno društvo predstavljajući ga kao manipulativno i depersonalizujuće.
Prema Horhajmeru, kritička teorija treba da predstavlja intelektualnu osnovu
emancipacije proletarijata. U skladu sa Marksovim stanovištem, i on u
inteligenciji vidi snagu koja treba da predvodi proletarijat. Pod uticajem
marksističke teorije, kritička teorija društva predstavlja kritiku privatne svojine
(Horkhajmer, 1976).
Herbert Markuze (Herbert Marcuse, 1898 – 1979). Prema Markuzeu, ljudske
potrebe su istorijska kategorija. Savremeno industrijsko društvo nameće nove
potrebe, te se, usled toga, postavlja i pitanje kriterijuma na osnovu kojih će se
razlikovati istinske od lažnih potreba. Potreba se nameću i, samim tim, ljudi
žive život koji im je nametnut. Otuđenje je objektivna zakonitost modernog
građanskog društva. U industrijskom društvu čovek je zagospodario prirodom,
ali je, pokoravajući prirodu, pokorio i sebe, otuđio je svoju pravu ljudsku
prirodu. Čovek se gubi, otuđuje, u nametnutoj, otuđenoj egzistenciji. On se
može osloboditi od otuđenja i nametnutih potreba samo ukoliko se razviju
istinske ljudske potrebe, potrebe za mirom, slobodom, smerenošću, lepotom,
solidarnošću i srećom. Poput Horkhajmera, i Markuze od kritičke inteligencije
očekuje da prosvećivanjem stanovništva pomogne u odbacivanju nametnutih
potreba. Otuđenost čoveka u savremenom građanskom društvu opisuje kroz
sintagmu čovek jedne dimenzije (Markuze, 1989).
Erih From (Erich Fromm, 1900 - 1980) ispituje psihološke aspekte
egzistencije čoveka u savremenom društvu. U savrenom društvu, prema
Fromovom stanovištu, mašine su zavladale ljudima. Oslobađanje od nesloboda
karakterističnih za društva koja su prethodila savremenom građanskom
društvu dovelo je do odsustva pozitivnog ostvarenja slobode i izražavanja
sopstvene individualnosti. Čovek traži nove spone ili se povlači u potpunu
ravnodušnost. From ukazuje na nekoliko oblika bekstva od slobode: bekstvo
ka autoritarizmu, rušilaštvu ili konformizmu. Prema njemu, konformizam je
najrašireniji oblik bekstva od slobode, izražavanja čovekove nemoći pred
društvenim silama. Čovek, smatra From, ima pet osnovnih potreba koje utiču
na njegovo mentalno zdravlje. To su potrebe za: udruživanjem, stvaranjem,
ukorenjenje u rodu, sticanjem sopstvenog identiteta, okvirom orijentacije i
verovanja. Svako osujećenje u pogledu zadovoljenja neke od ovih potreba
narušava njegovo mentalno zdravlje. Mašine uništavaju čovekov rad i
inteligenciju. Pozitivno razrešenje može se očekivati samo humanizovanjem
industrijskog društva (Fromm, 1986).
 Kritička sociologija
Kritička sociologija usmerena je na kritiku jednostranosti preovlađujućih
teorijskih i metodoloških orijentacija. Kritičku sociologiju su utemeljili neki
od najznačajnijih sociologa 20. veka, Rajt Mils, Alvin Guldner, Tom Botomor
i dr.
Rajt Mils (Wright Mills, 1916 – 1962) smatra da je sociološka mašta
(sociološka imaginacija) glavno misaono oruđe za objašnjenje i razumevanje
savremenih oblika društvenog života. Svoje shvatanje društva bazira na analizi
američkog društva polovinom 20. veka. Smatra se savremenim teoretičarem
elita. Pod uticajem Marksovog modela otuđenja, Mils razvija ideju o otuđenju
nemanuelnih radnika u američkom društvu (Mils, 1964; Mils, 1999).
Alvin Guldner (Alvin Gouldner, 1920 -1980) je prepoznatljiv po delu
Dolazeća kriza zapadne sociologije iz 1970. godine. On tvrdi da sociološko
znanje nije nezavisno, već da je tesno povezano sa postojećim socio-kulturnim
kontekstom, pre svega političkim. Izloženi ovim uticajima sociolozi, kao i
intelektualci uopšte, postaju nova klasa nesposobna da dođe do objektivnog
znanja o društvu. Guldnerovo stanovište pruža snažnu potporu refleksivnoj
sociologiji u smislu zahteva da se nauka okrene samoj sebi, da sagleda svoj
saznajni diskurs, preispita mogućnosti povezivanja sa praksom, odnosno, da
preispita doprinos koji pruža društvu. On kritikuje stanovište o vrednosnoj
neutralnosti nauke i zahteva od sociologa da napusti ulogu neutralnog
posmatrača jer odnosi u društvu utiču i na njega i na predmet proučavanja.
Zadatak sociologa je da taj uticaj sazna (Gouldner, 1980).
Tom Botomor (Thomas Bottomore, 1920 – 1992), pored Rajta Milsa,
predstavlja jednog od istaknutijih savremenih teoretičara elite (Bottomore,
1977).
 Teorije o industrijskom i postindustrijskom društvu
Teorije o industrijskom i postindustrijskom društvu javljaju se početkom 60-
tih godina 20. veka.
Industrijsko društvo je tip društva koji nastaje sa širenjem industrijske
proizvodnje. Odlikuju ga: proizvodnja u industrijskim pogonima, porast
podele rada, preseljavanje stanovništva iz sela u gradove, promene u kvalitetu
života ( pojava novih sredstava za transport i njihova dostupnost većem broju
stanovnika, veća dostupnost obrazovnih, zdravstvenih, kulturnih i dr.
institucija). Industrijalizacija se odnosi na ekonomski rast nakon primene
neživih izvora energije za mehanizaciju proizvodnje. Industrijalizacija je u
početku imala oblik fabričke proizvodnje, a kasnije se proširila i na
poljoprivredu i usluge. U poređenju sa predindustrijskom organizacijom,
podrazumevala je: podelu rada; nove društvene proizvodne odnose između
vlasnika kapitala, menadžera i radnika; urbanizaciju; geografsku koncentraciju
industrije i stanovništva; promene u strukturi zanimanja (Abercrombie, Hill i
Turner, 1994, str. 214-215).
Rejmon Aron (Raymond Aron 1905 – 1983) izdvaja najvažnije karakteristike
industrijskog društva: odvojenost preduzeća od porodice; visoko razvijena
tehnološka podela rada; usmerenost industrijskog preduzeća isključivo na
akumulaciju kapitala; dominacija racionalnog interesa u poslovanju preduzeća;
velika koncentaracija radnika na radnom mestu.
Postindustrijsko društvo je tip društva koje se zasniva na uslugama i
informatičkom znanju. Sa intelektualnim tehnologijama pojavila se i nova
klasa nemanuelnih radnika, beli okovratnici. Prema nekim izvorima, koncept
postindustrijsko društvo prvi je upotrebio 1962. godine Danijel Bel, a potom
ga je razradio u delu The Coming of Post-industrial Society 1974. godine
(Abercrombie, Hill i Turner, 1994, str. 325). Isti termin 1969. godine koristi i
Alen Turen (Alain Touraine, 1925-) u delu La societe post-industrielle
(Touraine, 1969).
Daniel Bel (Daniel Bell, 1919 – 2011) je teorijski razvio ideju o
postindustrijskom društvu.On ukazuje na neminovnu pojavu novog društva
koje se temelji na informatici, kibernetici i biotehnologiji i u kome će
dominirati inteligencija. Razvijena industrijska društva, nezavisno od
ideoleške orijentacije, postepeno prelaze u postindustrijsko društvo. U privredi
se to odražava na pad proizvodnje i prerađivačke industrije kao glavnih oblika
ekonomske aktivnosti i njihova zamena uslugama. U pogledu klasne strukture,
dolazi do prevlasti profesionalnih i tehničkih zanimanja. Danijel Bel je ukazao
na promene u odnosu plavih i belih okovratnika, manuelnih i nemanuelnih
radnika. U svim sferama - ekonomskoj, političkoj i socijalnoj - na donošenje
odluka presudno utiče nova intelektualna klasa. Smatrajući da se moderno
društvo sve više oslanja na eksperte, a ne na ideologije, razvio je ideju o kraju
ideologije. Njegov koncept postindustrijskog društva uključuje: prelaz od
proizvodnje materijalnih dobara na stvaranje raznovrsnih usluga; smanjuju se
manuelni poslovi i broj plavih okovratnika, a uvećava se društveni značaj
stručnjaka, naročito istraživača; umesto tehnologije industrijskog društva,
stvara se nova “intelektualna tehnologija” (razvoj informatike, kibenetike);
univerziteti i istraživački insituti dobijaju na značaju, a obrazovanje počinje da
zauzima sve značajnije mesto (Bell, 2000; Bell, 1974).
REČNIK POJMOVA
Društvo je skup pojedinaca koji žive na određenom prostoru u određenom
vremenu, a povezuju ih zajednički interesi i potrebe koje zadovoljavaju kroz
različite društvene institucije.
Društvene pojave su proizvod ponašanja pojedinaca ili društvenih grupa radi
ostvarivanja nekog cilja.
Društveni procesi podrazumevaju sveobuhvatnost društvenih pojava.
Društveni odnosi predstavljaju povezanost ljudi u društvenom procesu.
Društvene grupe su formalne ili neformalne skupine ljudi koje povezuju
zajednički interesi, potrebe, vrednosti i osećaj pripadnosti grupi.
Društvene ustanove su usvojeni oblici ili načini obavljanja neke društvene
delatnosti.
Društvene institucije prema Dirkemu su svi načini „delanja, mišljenja i
osećanja koje pojedinac nalazi unapred ustanovljene u obliku vladajuće
kolektivne svesti i koji se prenose putem socijalizacije”.
Društveno ponašanje je interakcija između dve ili više osoba.
Društveni sistem je pravno, političko, ekonomsko, kulturno regulisanje
određene zajednice.
Fenomenologija (grč. phainómenon – pojava; grč. logos – nauka) u
savremenoj sociologiji označava stanovište koje ne ostaje samo na nivou
spoljašnjeg doživljaja fenomena (pojava) već se bavi i njihovim smislom,
suštinom.
Funkcionalizam označava teorijsko stanovište koje ukazuje na analogiju
između društva i organizma. Poput organizma, svi delovi društva su
funkcionalno povezani i doprinose očuvanju skladnih odnosa u okviru celine.
Geometrija društvenih oblika je naziv koji su sociologiji dali predstavnici
formalne sociologije.
Globalne sociološke teorije povezuju znanja o tipovima globalnih društava,
društvenoj strukturi, društvenim grupama, institucijama i organizacijama,
društvenim promenama.
Industrijsko društvo je tip društva koji nastaje sa širenjem industrijske
proizvodnje.
Interdisciplinarni pristup predstavlja integraciju znanja disciplina koje „se
bave“ jednim problemom.
Intradisciplinarnost odnosi se na rad unutar jedne discipline.
Istorizam u sociologiji označava teorijsko i metodološko stanovište koje ističe
suštinske razlike između prirode i društva, prirodnih i društvenih nauka.
Osobenost društvenih pojava ogleda se u njihovoj neponovljivosti i
individualnosti.
Krutička teorija društva razvija se 30-tih godina 20. veka. Ona predstavlja
idejnu potporu alternativnim društvenim pokretima koji se suprotstavljaju
različitim vidovima diskriminicaje i zalažu za ljudsku emancipaciju.
Kritička sociologija je utemeljena tokom 20. veka (Rajt Mils, Alvin Guldner,
Tom Botomor i dr.) kao kritika jednostranosti preovlađujućih teorijskih i
metodoloških orijentacija
Krosdisciplinarnost znači da se jedna disciplina posmatra kroz perspektivu
druge.
Makrosociologija proučava globalne društvene strukture i promene.
Marksizam je sociološka teorija i politička ideologija u okviru koje se razvija
konfliktna vizija društva, stanovište o klasnoj podeli društva ustanovljenoj na
osnovu odnosa prema sredstvima za proizvodnju.
Mikrosociologija proučava odnose između ljudi u okviru malih društvenih
grupa.
Multidisciplinarna analiza približava znanja nekoliko disciplina, od kojih
svaka obezbeđuje različit pogled na problem. Multidisciplinarni pristup
predstavlja mehaničko povezivanje saznanja različitih disciplina.
Ogist Kont (Auguste Comte, 1798 - 1857) je bio francuski sociolog koji je prvi
upotrebio termin sociologija.
Postindustrijsko društvo je tip društva koje se zasniva na uslugama i
informatičkom znanju.
Pozitivizam je teorijsko i metodološko stanovište prema kome se metode
prirodnih nauka mogu primeniti na proučavanje društva, a to će dovesti do
povećanja objektivnosti i egzaktnosti u izučavanju društvenih pojava.
Predmet sociologije čini sveukupnost društvenih odnosa, delovanja i
ponašanja.
Sociologija je opšta, teorijska i fundamentalna nauka o društvu.
Socijalna fizika je naziv za nauku o društvu koji je prethodio nazivu
sociologija.
Sociologija razumevanja ili razumevajuća sociologija ima za zadatak da
razume društveno delanje i da na osnovu toga uzročno objasni njegov tok i
njegove posledice. Začetnik sociologije razumevanja je Maks Veber.
Sociološke teorije su celovita učenja o društvenim pojavama.
Sociološki zakon je jezički precizan i logički ispravan iskaz o objektivno
postojećim, opštim, nužnim, suštinskim i relativno stalnim vezama i odnosima
među društvenim pojavama.
Strukturalizam (lat. structura — sastav, građa) je teorijsko i metodološko
stanovište koje polazi od strukture kao celine, elementi čine celinu, ali i zavise
od osobina te celine.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Kada i gde se pojavljuje sociologija?
Ko je prvi upotrebio termin sociologija?
Objasni ulogu sociologije u društvu prema stanovištu Ogista Konta.
Navedi i objasni različita shvatanja o predmetu sociologije.
Koja dva metodološka pristupa se uočavaju u sociologiji?
Šta je sociološki zakon i koja je njegova osnovna funkcija?
Koja dva analitička nivoa se prepoznaju u sociološkom pristupu izučavanju
društva?
Objasni pojmove: intradisciplinarnost, krosdisciplinarnost,
multidisciplinarnost, interdisciplinarnost, transdisciplinarnost.
Ko je u sociologiju uveo sintagmu „teorije srednjeg obima“ i šta se pod njima
podrazumeva?
Koji pravci se javljaju u okviru naturalističkih teorija i koje su njihove
karakteristike?
Koji pravci se javljaju u okviru psiholoških teorija i koje su njihove
karakteristike?
Ko su predstavnici pozitivističke sociologije i koja je osnovna karakteristika
njihovog shvatanja društva?
Ko je najznačajniji predstavnik istorizma u sociologiji i koja je osnovna
karakteristika njegovog shvatanja društva?
Ko su najznačajniji predstavnici marksističkog teorijskog stanovišta i koja je
osnovna karakteristika njihovog shvatanja društva?
Ko je najznačajniji predstavnik funkcionalizma u sociologiji i koja je osnovna
karakteristika njegovog shvatanja društva?
Ko je najznačajniji predstavnik strukturalizma u sociologiji i koja je osnovna
karakteristika njegovog shvatanja društva?
Ko je najznačajniji predstavnik fenomenološkog pristupa u sociologiji i koja je
osnovna karakteristika njegovog shvatanja društva?
Ko su najznačajniji predstavnici kritičke teorije društva i koja je osnovna
karakteristika njihovog shvatanja društva?
Ko su najznačajniji predstavnici kritičke sociologije i koja je osnovna
karakteristika njihovog shvatanja društva?
Ko su najznačajniji predstavnici teorije o industrijskom i postindustrijskom
društvu i koja je osnovna karakteristika njihovog shvatanja društva?

POPIS REFERENCI
Abercrombie, N., Hill, S. & Turner, S. (1994). Dictionary of Sociology.
London: Pengiun Books.
Barnes, H. E. (1982). Uvod u istoriju sociologije. Beograd: BIGZ.
Bell, D. (2000). The End of Ideology. Massachusetts: Harvard University
Press.
Bell, D. (1974). The Coming of Post-industrial Society. London: Heinemann.
Bottomore, T. B. (1977). Sociologija kao društvena kritika. Zagreb: Naprijed.
Conte, A. (1989). Kurs pozitivne filozofije. Nikšić: Univerzitetska riječ –
Centar za istraživačko-izdavačku delatnost RKSSO Crne Gore.
Dirkem, E. (1997). Samoubistvo. Beograd: BIGZ.
Durkheim, E. (1972). O podjeli društvenog rada. Zagreb : Hrvatsko
sociološko društvo, Jesenski i Turk.
Durkheim, E. (1999). Pravila sociološke metode. Zagreb : Hrvatsko sociološko
društvo, Jesenski i Turk.
Đurić, M. (1990). Sociologija Maksa Vebera. Zagreb: Naprijed.
Engels, F. (1951). Položaj radničke klase u Engleskoj. Beograd: Kultura.
Fijamengo, A. (1987). Sen Simom i Ogist Kont. Zagreb: Naprijed.
Fomm, E. (1986). Bekstvo od slobode. Zagreb: Naprijed.
Giddens, A. (2007). Sociologija. Zagreb : Globus.
Goričar, J. (1980). Sociologija. Beograd: Izdavačko preduzeće “Rad”.
Gouldner, A. (1980). Za sociologiju. Zagreb: Globus.
Haralambos, M. & Heald, R. (1989). Uvod u sociologiju. Zagreb : Globus.
Haralambos, M. & Holborn, M. (2002). Sociologija, teme i perspective.
Zagreb: Golden marketing.
Horkhajmer, M. (1976). Tradicionalna i kritička teorija. Beograd: BIGZ.
Korać, V. (1982). Marksovo shvatanje čoveka, istorije i društva. Beograd:
BIGZ.
Kuvačić, I. (1990). Funkcionalizam u sociologiji. Zagreb: Naprijed.
Lukić, D. R. (1987). Formalizam u sociologiji. Zagreb: Naprijed.
Luman, N. (2001). Društveni sistemi: osnovi opšte teorije. Sremski Karlovci –
Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
Marks, K. (1973). Kapital: prilog kritici političke ekonomije. Beograd:
Prosveta.
Marks, K. (1976). Prilog kritici političke ekonomije. Beograd: BIGZ.
Markuze, H. (1977). Kultura i društvo. Beograd: BIGZ.
Markuze, H. (1989). Čovjek jedne dimenzije. Sarajevo: Veselin Masleša.
Merton, R. K. (1968). Social Theory and Social Structure. New York: Free
Press.
Merton, K. R. (1979). O teorijskoj sociologiji. Zagreb: Naklada CDD.
Milić, V. (1978). Sociološki metod. Beograd: Nolit.
Mils, R. (1964). Sociološka imaginacija. Beograd: Savremena škola.
Mils, R. (1999). Elita vlasti. Beograd: Plato.
Parsons, T. (1988). Društva: evolucijski i poredbeni sistem. Zagreb: August
Cesarec.
Parsons, T. (2009). Društveni sistem i drugi ogledi. Sremski Karlovci – Novi
Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
Popović, M. (1966). Predmet sociologije. Beograd: Institut društvenih nauka.
Popović. M. (1974). Problemi društvene strukture. Beograd: BIGZ.
Popović, M. (1978). Osnovi opšte sociologije. Beograd: Vojnoizdavački
zavod.
Seipel, M. (1998). Interdisciplinarity: an Introduction. Kirksville, Missouri:
Truman State University.
Supek, R. (1965). Herbert Spenser i biologizam u sociologiji. Zagreb: Matica
Hrvatska.
Šic, A. (2012). Problemi društvene stvarnosti. Novi Sad: Mediterran
Publishing.
Touraine, A. (1969). La société post-industrielle. Paris: Denoël.
Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.
Vuksanović, G. (2003). Sociologija u Srbiji i interdisciplinarni pristup. U:
Jedinstvo nauka danas knjiga 4. Banja Luka: Filozofski fakultet u Banjoj
Luci.
Vuksanović, G. (2019). Engels’ Contribution to the Methodology of Research
of Social Status of
Industrial Working. U: Corporations as Multidimensional Actor/Entities.
University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, Novi Sad, 2017.
Weber, M. (1989). Protestantska etika i duh kapitalizma. Sarajevo: Veselin
Masleša – Svjetlost.
Mills, W. (1979). Bijeli ovratnik. Zagreb: Naprijed.
 2.METOD SOCIOLOGIJE

U poglavlju Metod sociologije analiziraju se metodi za prikupljanje i analizu

podataka koji se najčešće primenjuju u sociološkim istraživanjima. Ovi metodi
su zastupljeni i u drugim društvenim naukama i, samim tim, olakšavaju
komunikaciju između onih koji se bave različitim sferama društvene
stvarnosti, ili istim oblastima pristupaju na sebi svojstven način.
Cilj navedenih tematskih jedinica je upoznavanje studenata s različitim
pristupima u prikupljanju i analizi podataka. Ponuđeni sadržaj predstavlja
osnovu za teorijsko i praktično produbljivanje znanja, na času i van njega, u
radnom okruženju.

2.1.ODREĐENJE POJMA
Nauke se međusobno razlikuju po predmetu i po metodu, po tome šta
proučavaju i kako proučavaju. Metod (grč. methodos – način, put) je način
istraživanja, put kojim se dolazi do saznanja.
Put koji treba da prođe neko sociološko istraživanje čini više faza (Supek,
1961):
I faza: Odabiranje i definisanje predmeta istraživanja. Predmet istraživanja
može proisteći iz proučavanja prethodnih empirijskih i teorijskih saznanja o
nekom društvenom problemu. Na ovaj način produbljuju se i dopunjuju već
postojeća znanja. Pored relevantnih empirijskih i teorijskih radova, u ovoj fazi,
u zavisnosti od predmeta istraživanja, prikuplja se i ostala neophodna građa
(statistički podaci, dokumenta, vizualni izvori itd.). Na osnovu prethodnih
pokazatelja formulišu se hipoteze. One predstavljaju osnovu za planiranje
daljeg toka istraživanja. Hipoteze se određuju kao pretpostavke ili skup
pretpostavki formulisanih za empirijsko testiranje (Abercrombie, Hill, i
Turner, 1994, str. 204).
II faza: Pravi se detaljan plan istraživanja. Plan istraživanja uključuje izbor
uzorka, izradu instrumenta i realizaciju probnog istraživanja, a sa ciljem da se
proveri instrument na osnovu koga će se vršiti prikupljanje podataka. .
III faza: Terensko istraživanje. Prikupljanje iskustvenih podataka vrši se na
osnovu prethodno pripremljenog instrumenta koji je u skladu sa odabranim
metodom i predmetom istraživanja. U ovoj fazi prikuplja se i ostala relevantna
građa.
IV faza: Sređivanje i obrada prikupljene građe.
V faza: Analita i tumačenje prikupljenih iskustvenih podataka.
Na osnovu postojećih saznanja, a koja usmeravaju naučni rad, razlikuju se tri
tipa istraživanja (Supek, 1961):
a) Orijentaciona (eksplorativna) istraživanja: problem koji se istražuje još
uvek nije predstavljao predmet šireg naučnog interesovanja. Cilj ove vrste
istraživanja je da se prikupi što veći broj različitih obaveštenja o predmetu
istraživanja, stvori što bogatija baza podataka i na taj način omogući potpuniji
uvid u pojave koje izučavamo.
b) Deskriptivna (dijagnostička) istraživanja: pružaju nam uvid u
rasprostranjenost nekih društvenih pojava, kao i o njihovim karakteristikama,
u određenom vremenskom trenutku ili razdoblju u nekoj društvenoj grupi,
celom društvu ili u više društava. Iako se pretežno zasnivaju na kvantitativnim
podacima, u deskriptivnim istraživanjima primenjuje se i kvantitativna i
kvalitativna metodologija.
c) Eksperimentalna istraživanja: pretpostavljaju bogate baze podataka o
predmetu istraživanja, jasan uvid u njegovu rasprostranjenost i osobenosti,
precizno definisane pojmove i jasno utvrđene hipoteze. Cilj ovih istraživanja je
da podvrde, modifikuju ili odbace hipoteze koje se proveravaju u okviru
istraživanja, to jest, da utvrde postojanje zakonitosti u društvenom životu. U
ovim istraživanjima ispoljava se krajnji cilj sociologije, a to je otkrivanje i
objašnjavanje uslova u kojima jedna vrsta pojava utiče na drugu vrstu. Za
razliku od istorijske nauke koja odgovara na samo prva tri pitanja, sociologija
objašnjava kada, gde, kako i zašto su nastale neke društvene pojave.
U okviru sociologije uočavaju se dva metodološka pristupa, kvantitativni i
kvalitativni (Haralambos i Holborn, 2002). Celovit sociološki pristup
pretpostavlja povezivanje kvantitativnih i kvalitativnih metoda. Primena ovog
pristupa omogućava da se uspostavi veza između prošlosti, sadašnjosti i
budućnosti. Povezivanje sve tri vremenske dimenzije predstavlja osnovu za
izvođenje zakonitosti društvenog razvoja.
Sociološki zakon se definiše kao jezički precizan i logički ispravan stav (iskaz)
o objektivno postojećim, opštim, nužnim, suštinskim i relativno stalnim
vezama i odnosima među društvenim pojavama. Svaki naučni zakon je „opšti i
apstraktan stav o nekom nužnom odnosu; opšti, jer se pretpostavlja da važi za
sve pojedinačne slučajeve u kojima postoje uslovi sadržani u njegovoj
formulaciji, a apstraktan, jer se ti uslovi izdvajaju iz konkretne stvarnosti“
(Milić, 1978, str. 289). Naučni zakoni predstavljaju osnovu za celovito
sagledavanje društvenih pojava, uočavanje protivurečnosti i prepoznavanje
načina za njihovo prevazilaženje. Osnovna funkcija socioloških zakona je
objašnjenje i predviđanje društvenih pojava.
U sociološkom pristupu izučavanju drušva prepoznaju se dva analitička nivoa:
mikrosociologija i makrosociologija. Mikrosociologija proučava odnose
između ljudi u okviru malih društvenih grupa. Makrosociologija proučava
globalne društvene strukture i promene.
Pored navedenih istraživačkih pristupa, usvojena su još dva modela
istraživanja, makroskopski i mikroskopski. Osnovna odlika makroskopskog
pristupa je „u tome što društvo shvata kao sistem međusobno povezanih
delova i što pokušava da objasni postojanost i menjanje društvenih struktura u
globalnoj ravni...Zadatak istraživanja sastoji se, dakle u tome da stvori jednu
što je mogućno više obuhvatnu sociološku teoriju, to jest da u najopštijim
crtama naznači najvažnije društvene činioce čije međusobne odnose treba bliže
ispitati, da razgraniči pojedine institucionalne oblasti društvenog života i
utvrdi njihove strukturne pravilnosti, kao i da pruži izvesna opšta tumačenja o
prirodi, mehanizmu održavanja i menjanju različitih tipova društvene
organizacije“ (Đurić, 1962, str. 63).
Za razliku od makroskopskog, mikroskopski tip istraživanja je naučno manje
zahtevan. On se iscrpljuje u „prikupljanju statističkih podataka o pojedinim
društvenim pojavama ili odnosima između njihovih apstraktno izdvojenih
obeležja, bez upuštanja u objašnjenje širih implikacija i značenja ovih odnosa.
Umesto težnje za uopštavanjem velikog stila, koja je karakteristična za prvi tip
istraživanja, ovde se pretežno ostaje na nivou obične, mada vrlo precizne
deskripcije činjenica“ (Đurić, 1962, str. 63). Može se zapaziti da mikroskopska
istraživanja odgovaraju deskriptivnim, dijagnostičkim istraživanjima, dok se
makroskopska istraživanja podudaraju sa eksperimentalnim istraživanjima.
Navedene tipologije zasnivaju se na saznajnim dometima istraživačkih
pristupa. Izolovane, bez međuuticaja neće doprineti razvoju sociologije.

2.2.METODI ZA PRIKUPLJANJE I ANALIZU PODATAKA

U zavisnosti od toga da li je izvorna građa nastala kao rezultat istraživanja ili u
toku svakodnevnih aktivnosti ljudi, razlikuju se metodi za prikupljanje
podataka nastalih nezavisno od istraživanja i metodi za stvaranje naučnih
podataka na osnovu prethodno definisanog predmeta istraživanja i u skladu sa
njim pripremljenog instrumenta.

2.2.1.Posmatranje
Posmatranje je prikupljanje podataka o pojavama putem njihovog
neposrednog čulnog opažanja. Kao naučni metod, posmatranje se odvija prema
unapred pripremljenom planu. Može da se primenjuje kao samostalan metod
ili u kombinaciji sa drugim metodama.
Pre razvoja informacionih tehnologija, primena naučnog posmatranja
podrazumevala je suočavanje se sa određenim ograničenjima. Prema Miliću
(1978, str. 433, 434), nedostaci posmatranja su: prostorna i vremenska
ograničenost opažajnog polja; podaci o dužim razvojnim procesima
prikupljaju se veoma sporo; opažanje je podređeno spontanom ritmu događaja;
osujećenost u pogledu prikupljanja obaveštenja koja se tretiraju kao poverljiva,
tajna i privatna; teškoće prilikom prikupljanja podataka o unutrašnjim
manifestacijama društvenog života. Tehničko-tehnološki razvoj, razvoj
informacionih tehnologija otklanja ili umanjuje ove nedostatke.
-S obzirom na to da se posmatranje zasniva na primeni čula vida, ukoliko se
isključe tehnička pomagala i uključivanje većeg broja posmatrača, osnovni
nedostatak predstavlja prostorna i vremenska ograničenost opažajnog polja.
Usled toga, primena posmatranja od strane jednog posmatrača na širem
prostoru i na vremenski razvojne društvene pojave zahteva uzorkovanje u
prostoru i vremenu. Izbor prostornih i vremenskih sekvenci onemogućava
istraživača da stekne celovit uvid u posmatranu pojavu. Uočeni problem može
se otkloniti angažovanjem većeg broja istraživača, ili, u savremenim uslovima
snimanjem dešavanja čiji sadržaj predstavlja predmet naučnog interesovanja.
Audiovizuelni zapisi omogućavaju: vraćanje snimljenom sadržaju i proveru
ličnih zapažanja; proveru zapažanja jednog ili više posmatrača; poređenje
zapažanja većeg broja posmatrača; posmatranje društvenih dešavanja iz bliže
ili dalje prošlosti.
- Audiovizuelni zapisi otklanjaju još jedan nedostatak karakterističan za
klasičan način posmatranja, a koji se ogleda u tome da se podaci o dužim
razvojnim procesima prikupljaju veoma sporo.
- U savremenim uslovima diskutabilno je još jedno ograničenje, opažanje je
podređeno spontanom ritmu događaja. Ako je neka društvena pojava manje
regularna, teže je unapred se pripremiti za njeno posmatranje. Tehničko-
tehnološki razvoj, kao i sve veća raznovrsnost kanala za elektronsku
komunikaciju, omogućavaju predviđanje različitih društvenih pojava i
obaveštavanje o njima.
- Obaveštenja o ponašanjima iz domena poverljivog, tajnog ili privatnog ne
mogu se dobiti putem posmatranja ukoliko se ne dobije pristanak. Ovo
ograničenje može se prihvatiti samo ukoliko se posmatranje primenjuje kao
jedini istraživački postupak i ako se ne koriste elektronska pomagala.
-Problematična je i tvrdnja da se posmatranjem ne mogu prikupljati podaci o
unutrašnjim manifestacijama društvenog života, te da je ono samo „prikladno
za prikupljanje podataka o spoljašnjim manifestacijama društvenog života“
(Milić, 1978, str. 433). Na primer, istovremena primena posmatranja i naučnog
razgovora omogućava da se, barem delimično, prevaziđe i ovaj nedostatak.
Neverbalne reakcije ispitanika koje se mogu uočiti posmatranjem tokom
razgovora predstavljaju, takođe, značajan izvor podataka. Na osnovu njih
može se proceniti odnos ispitanika, njegov unutrašnji doživljaj, prema nekoj
društvenoj pojavi.
Jahoda, Dojč i Kuk (Milić, 1978, str. 439) razlikuju tri tipa posmatranja:
-Posmatranje s učestvovanjem
-Sistematsko posmatranje
-Posmatranje u eksperimentalnim uslovima
U navedenoj klasifikaciji mešaju se tri kriterija: odnos posmatrača i
posmatranih, broj ispitanika koji se posmatraju i standardizacija procesa
posmatranja.
U okviru posmatranja s učestvovanjem, Gold i Džanker razlikuju četiri tipa
odnosa između posmatrača i onih koje posmatra (Milić, 1978, str. 440):
-Potpuni učesnik
-Učesnik – posmatrač
-Posmatrač – učesnik
-Čist posmatrač
Posmatranje se najčešće primenjuje istovremeno sa jednim ili više drugih
metoda za prikupljanje podataka. Koliko god da se elektronika razvije, zapisi
na koje se primenjuje posmatranje traže ljudsko čulo. Zbog toga, posmatranje
se određuje kao najstariji i najsavremeniji metod za prikupljanje podataka.

2.2.2.Naučni eksperiment
Naučni eksperiment povezuje posmatranje i od strane istraživača izazvane
reakcije ispitanika. Usled toga, naučni eksperiment se definiše kao naučno
posmatranje u precizno određenim i strogo kontrolisanim uslovima. Naučnim
eksperimentom proveravamo hipotezu o postojanju uzročnog odnosa (Milić,
1978, str. 680 – 682).
Eksperiment u društvenim naukama čine sledeći elementi:
a) eksperimentalni činilac: nezavisna promenljiva, to jest ono čime delujemo
na eksperimentalni objekat, zavisnu promenljivu;
b) eksperimentalni objekat: zavisna promenljiva, ispitanici koji učestvuju u
eksperimentu; ispitanici na koje se deluje eksperimentalnim činiocem nazivaju
se i eksperimentalna grupa,
c) eksperimentalna situacija: dejstvo eksperimentalnog činioca na
eksperimentalni objekt odvaja se od uticaja drugih činilaca;
d) kontrolna grupa: ima ujednačena socio-demografska obeležja kao i
eksperimentalna grupa, ali se u nju ne uvodi eksperimentalni činilac. Na
osnovu toga, razlike koje se nakon delovanja eksperimentalnog činioca uoče
između eksperimentalne i kontrolne grupe pripisuju se dejstvu
eksperimentalnog činioca.
U društvenim naukama primenjuju se nekoliko vrsta eksperimenta (Milić,
1978, str. 689 – 698):
a) laboratorijski eksperiment: izvodi se s manjim grupama,
b) eksperiment u prirodnim uslovima: izvodi se u sredini koja predstavlja
prirodno okruženje za učesnike eksperimenta; na primer, eksperimenti u
oblasti sociologije rada;
c) prirodni eksperiment: eksperimentalna situacija nastaje nezavisno od
istraživača; na primer, ispitivanje uticaja socijalnog okruženja na razvoj
kulturnih potreba (poređenje kulturnih potreba neke društvene grupe pre i
posle preseljavanja);
d) ex post facto eksperiment: statističko proučavanje nekih društvenih procesa
pošto su se oni već dogodili.

2.2.3.Naučni razgovor
Naučni razgovor (intervju) je „prikupljanje podataka putem govornog opštenja
s ciljem da se dobijena obaveštenja upotrebe u naučne svrhe“(Milić, 1978, str.
478). Prikupljanje podataka vrši se na osnovu delimično ili u potpunosti
unapred pripremljenog instrumenta, upitnika. U zavisnosti od vrste naučnog
razgovora razlikuju se i tipovi upitnika. Upitnik je pismeni obrazac, niz pitanja
na osnovu kojih se traže obaveštenja o predmetu istraživanja. Razlikuju se dve
osnovne grupe pitanja: pitanja otvorenog tipa i pitanja zatvorenog tipa, to jest
pitanja sa ponuđenim odgovorom. Kako je veoma teško odgovorima
obuhvatiti sva moguća iskustva i stavove ispitanika, često se kombinuju ove
dve vrste pitanja. Ukoliko se pitanje zatvorenog tipa odnosi na socio-
demografske karakteristike ispitanika o kojima već postoje standardizovane
tipologije, treba prihvatiti postojeće podele kao potencijalne odgovore (na
primer, školska sprema, delatnost, zanimanje i sl.). Ovim pristupom širi se
delokrug poređenja, preciznost i pouzdanost zaključivanja.
Različiti tipovi naučnih razgovora zahtevaju i različite tipove upitnika. U
zavisnosti od toga koliko su broj, redosled i sadržaj pitanja obavezujući,
upitnici mogu biti: strukturisani, polustrukturisani i nestrukturisani. Na osnovu
vrste kontakta koji ispitivač uspostavlja sa ispitanicima, razlikuju se: naučni
razgovori licem u lice (lični), razgovori koji isključuju vizuelni kontakt
(polulični, npr. telefonski intervju), naučni razgovori koji isključuju i audio i
vizuelni kontakt (bezlični, npr. poštanski upitnik, e-mail upitnik). Sa razvojem
elektronike omogućeno je da se razgovor licem u lice realizuje i u uslovima
prostorne udaljenosti ispitivača i ispitanika. Kao sinonim za naučni razgovor
često se koristi termin anketa. Anketa je istraživački pristup kojim se obuhvata
veći broj ispitanika, sadržaj upitnika je jednostavniji, a vreme prikupljanja
podataka relativno kraće. U okviru anketnog pristupa, u zavisnosti od ljudskih
i finansijskih mogućnosti, mogu se primeniti različiti tipovi naučnog
razgovora.
Kao prednosti naučnog razgovora u odnosu na posmatranje navode se:
-aktivno stvaranje naučnih obaveštenja
-reprezentativnost uzorka; izbor ispitanika u skladu sa statističkom teorijom
uzorka.
-proširuje se sadržaj na koji se podaci odnose, naročito kod onih tipova
naučnog razgovora koji pružaju veću slobodu ispitivaču;
-velika brzina prikupljanja podataka.
-širina istraživačkog zahvata; sa upotrebom savremenih sredstava za
komunikaciju omogućeno je realizovanje naučnog razgovora sa ispitanikom u
bilo kom delu sveta ukoliko za to postoje tehnički uslovi.
Najčešće pominjani nedostaci naučnog razgovora su (Milić, 1978, str. 481 -
485):
-Koriste se obaveštenja dobijena posmatranjem i samoposmatranjem ljudi koji
nemaju stručne kvalifikacije za naučno posmatranje.
-Pojave o kojima se traže obaveštenja imaju različitu ulogu u životu ispitanika,
tj. oni su imali različite mogućnosti i želje da se o njima obaveste.
-Teškoće prilikom ispitivanja iskrenosti ispitanika.
-Psihičko stanje ispitanika u trenutku prikupljanja podataka.
-Stepen obrazovanja ispitanika.
-Različita sposobnost ispitanika da razumeju verbalne simbole i da se verbalno
izraze.
-Različita sposobnost ispitanika da se pismeno izraze.
-Osobine pamćenja i zaboravljanja.
-Podela obaveštenja na javna, poverljiva, tajna i privatna.
Pogrešno je identifikovati pojmove naučni razgovor i anketa. Anketa je
istraživački pristup. Odlikuje je velika sistematičnost i brzina u prikupljanju
podataka od velikog broja ispitanika. Anketna istraživanja mogu se zasnivati
na različitim tipovima naučnih razgovora. Kao pogodni metodi za anketna
istraživanja javljaju se poštanski upitnik, telefonski intervju, intervju putem
savremenih elektronskih sredstava za komunikaciju. Ukratko, anketa je
istraživački pristup koji podrazumeva veći broj ispitanika, jednostavniji
instrument i sadržaj istraživanja, prikupljanje podataka u kraćem vremenskom
periodu.

2.2.4.Analiza sadržaja
Analiza sadržaja je „način sređivanja kvantitavnih podataka o najrazličitijim
vrstama društvenog opštenja“ (Milić, 1978, str. 571). Analiza sadržaja se
odnosi na sadržaj poruke. Ona opisuje učestalost i sadržaj poruka, njen oblik i
stil u procesu komunikacije. Elementi procesa društvene komunikacije su:
odašiljač poruke, sadržaj poruke, kanali kojima se poruka širi i primalac
poruke. Analiza sadržaja se primenjuje na različite, najčešće pisane sadržaje
društvene komunikacije. Najviše se oslanja na dokumentarne izvore: arhivsku
građu, biografije, autobiografije, dnevnike, izveštaje, memoare itd. Kao oblasti
primene analize sadržaja izdvajaju se: ispitivanje političke propagande,
proučavanje stila nekog književnog dela, proučavanje školskih udžbenika,
naročito iz istorije, sređivanje podataka dobijenih putem pitanja otvorenog tipa
itd. Iako se najčešće primenjuje na pisane izvore, analiza sadržaja se može
primeniti i na vizuelne izvore. Kao sociološki postupak javlja se tek kada se
„opštenje, koje je neposredni predmet proučavanja, posmatra kao jedan od
elemenata nekih društvenih delatnosti, odnosa i stanja“ (Milić, 1978, str. 576).

2.2.5.Uporedni metod
Uporedni ili komparativni metod se često primenjuje istovremeno sa
istorijskim metodom. Usled toga, govori se i o istorijsko – uporednom metodu.
Zbog etičkih ograničenja vezanih za primenu eksperimenta u društvenim
naukama, uporedni metod se smatra za njegovu zamenu. Osnovne funkcije
uporednog metoda su (Milić, 1978, str. 759):
opisna funkcija – uporednim metodom se utvrđuju sličnosti i razlike između
elemenata posmatranja;
otkrivanje uzročnih odnosa – ako u različitim situacijama isti pretpostavljeni
uzročni činilac izaziva iste posledice, tvrdi se da je reč o uzročnom odnosu.
Za primenu uporednog metoda u sociološkim istraživanjima zaslužan je Emil
Dirkem. On razlikuje tri nivoa uporednih istraživanja:
1. nivo istog društva (npr. Vojvodina – Centralna Srbija);
2. nivo različitih društava istog istorijskog tipa (poređenja različitih
socijalističkih/ postsocijalističkih društava);
3. nivo svih istorijski poznatih tipova društava.

2.2.6.Istorijski metod
Zadatak istorijskog metoda je da na osnovu postojećih istorijskih izvora
otkriva pravilnosti u razvoju društava. Primena istoriografskih metoda u
sociološkim istraživanjima omogućava da se izvrši istorijska rekonstrukcija
nekih prošlih dešavanja i, samim tim, upotpuni sociološko objašnjenje istih. U
istorijske izvore ubrajaju se: materijalni ostaci neke delatnosti; pisani izvori;
likovni izvori; zvučni izvori. S obzirom na to da predstavljaju izraz
individualnih i grupnih mišljenja i osećanja, pisani izvori se smatraju
najznačajnijim istorijskim izvorima. Prema prvobitnoj društvenoj funkciji,
razlikuju se: normativni izvori; programski izvori; zabeleške; dokumenta;
ekspresivni istorijski izvori. Za celovit sociološki pristup, što potpuniji uvid u
predmet istraživanja, značajna su i saznanja pomoćnih istorijskih nauka:
arheologija, numizmatika, paleografija, diplomatika, sfragistika (sigilografija),
epigrafija, istorijska filologija, muzeologija, arhivistika.
Arheologija (grč. αρχαίος – стар i λόγος – nauka) je nauka koja proučava
materijalne ostatke ljudske delatnosti.
Numizmatika (grč. νόμισμα [nómisma]; lat. numisma – kovani novac) je
pomoćna istorijska i arheološka disciplina koja proučava novac.
Diplomatika (franc. diplomatique; grč. δίπλωμα - isprava, povelja) je
pomoćna istorijska disciplina koja proučava način sastavljanja dokumenata i
isprava sa ciljem da utvrdi njihovu autentičnost i istorijsku vrednost.
Sfragistika (grč. σφραγις [sfragis] – pečat) ili sigilografija (lat. sigillum —
pečat) je pomoćna istorijska disciplina koja proučava pečate.
Epigrafija ili epigrafika (grč. ἐπıγραφή - natpis) je pomoćna istorijska i
arheološka disciplina koja proučava natpise iz prošlosti ispisane na čvrstom
materijalu.
Istorijska filologija (grč. Φιλος [filos] - ljubav); λογος [logos] – reč: ljubav
prema reči) je pomoćna istorijska nauka koja proučava razvoj jezika.
Muzeologija (grč. museion; lat. museum – sveto drvo posvećeno muzama
ispod koga se ostavljaju male skulpture) je pomoćna istorijska nauka o
prikupljanju, konzerviranju, katalogiziranju, čuvanju i izlaganju različitih
istorijskih izvora.
Arhivistika (lat. archium [archivum]; grč. ἀρχεῖον [arkheion] - javna zbirka,
većnica) je pomoćna istorijska nauka o konzerviranju, katalogiziranju, čuvanju
i davanju na korišćenje različitih pisanih istorijskih izvora.

2.3.METODI ZA SREĐIVANJE PODATAKA

Klasifikacija je unošenje reda među pojavama, sistematizovanje postojećeg
saznanja. To je logička radnja kojom se jedna grupa (vrsta) pojava deli na
podgrupe (podvrste) međusobno srodnih pojava. Na osnovu klasifikovanja
uočavamo da između pojava postoje neke veze i pravilnosti. Do otkrivanja
nepoznatih osobenosti klasifikovanih pojava i veza sa drugim pojavama dolazi
se samo ukoliko je klasifikacija dosledna, potpuna, iscrpna, ukoliko se
klasifikacijske grupe na istom nivou klasifikovanja međusobno isključuju i ako
ima razvijenu diskriminacijsku oštrinu, sposobnost za razlikovanje pojava koje
se klasifikuju.
Merenje se određuje kao pridavanje brojčanih vrednosti predmetima ili
pojavama s obzirom na neko njihovo obeležje na osnovu precizno utvrđenih
pravila.Naučno saznanje za razliku od drugih oblika saznanja, pre svega
zdravorazumskog, treba da zadovolji sledeće kriterijume: objektivnost,
pouzdanost, preciznost, opštost i sistematičnost. U procesu formulisanja
naučnih hipoteza i teorija, kao i prikupljanja iskustvenih podataka, pouzdanost
i preciznost obezbeđuju se merenjem. Kao tehnike merenja u sociologiji se
primenjuju različiti tipovi skala, sociometrijski testovi, statistike.

REČNIK POJMOVA
Analiza sadržaja je način sređivanja kvantitavnih podataka o najrazličitijim
vrstama društvenog opštenja.
Arheologija (grč. αρχαίος – стар i λόγος – nauka) je nauka koja proučava
materijalne ostatke ljudske delatnosti.
Arhivistika (lat. archium [archivum]; grč. ἀρχεῖον [arkheion] - javna zbirka,
većnica) je pomoćna istorijska nauka o konzerviranju, katalogiziranju, čuvanju
i davanju na korišćenje različitih pisanih istorijskih izvore.
Diplomatika (franc. diplomatique; grč. δίπλωμα - isprava, povelja) je
pomoćna istorijska disciplina koja proučava način sastavljanja dokumenata i
isprava sa ciljem da utvrdi njihovu autentičnost i istorijsku vrednost.
Epigrafija ili epigrafika (grč. ἐπıγραφή - natpis) je pomoćna istorijska i
arheološka disciplina koja proučava natpise iz prošlosti ispisane na čvrstom
materijalu.
Istorijska filologija (grč. Φιλος [filos] - ljubav); λογος [logos] – reč: ljubav
prema reči) je pomoćna istorijska nauka koja proučava razvoj jezika.
Klasifikacija je logička radnja kojom se jedna grupa (vrsta) pojava deli na
podgrupe (podvrste) međusobno srodnih pojava.
Metod (grč. methodos – način, put) je način istraživanja, put kojim se dolazi do
saznanja.
Merenje se određuje kao pridavanje brojčanih vrednosti predmetima ili
pojavama s obzirom na neko njihovo obeležje na osnovu precizno utvrđenih
pravila.
Muzeologija (grč. museion; lat. museum – sveto drvo posvećeno muzama
ispod koga se ostabljaju male skulpture) je pomoćna istorijska nauka o
prikupljanju, konzerviranju, katalogiziranju, čuvanju i izlaganju različitih
istorijskih izvora.
Naučni eksperiment je naučno posmatranje u precizno određenim i strogo
kontrolisanim uslovima.
Naučni razgovor (intervju) je prikupljanje podataka putem govornog opštenja
s ciljem da se prikupljeni podaci upotrebe u naučne svrhe.
Numizmatika (grč. νόμισμα [nómisma]; lat. numisma – kovani novac) je
pomoćna istorijska i arheološka disciplina koja proučava proučava novac.
Posmatranje je prikupljanje podataka o pojavama putem njihovog
neposrednog čulnog opažanja.
Sfragistika (grč. σφραγις [sfragis] – pečat) ili sigilografija (lat. sigillum —
pečat) je pomoćna istorijska disciplina koja proučava pečate.
Upitnik je instrument za prikupljanje podataka, niz pitanja na osnovu kojih se
traže obaveštenja o predmetu istraživanja.
Anketa je istraživački pristup kojim se obuhvata veći broj ispitanika, sadržaj
upitnika je jednostavniji, a vreme prikupljanja podataka relativno kraće.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Objasni pojam metod.
Navedi i objasni faze koje čine jedno sociološko istraživanje.
Šta se podrazumeva pod orijentacionim istraživanjima?
Šta se podrazumeva pod deskriptivnim istraživanjima?
Šta se podrazumeva pod eksperimentalnim istraživanjima?
Kako se definiše posmatranje i koja ograničenja se javljaju prilikom primene
ovog postupka?
Koji su osnovni tipovi posmatranja?
Kako se definiše naučni eksperiment i koji elementi čine eksperiment u
društvenim naukama?
Koje vrste ekspeimenta se primenjuju u društvenim naukama?
Kako se definiše naučni razgovor i koji se nedostaci uočavaju prilikom
primene naučnog razgovora?
Koje su prednosti naučnog razgovora u odnosu na posmatranje?
Kako se definiše analiza sadržaja i na koje izvore se oslanja?
Na koje oblasti se najčešće primenjuje analiza sadržaja?
Koje su osnovne funkcije uporednog metoda?
Koja tri nivoa uporednih istraživanja razlikuje Emil Dirkem?
Šta predstavlja osnovni zadatak primene istorijskog metoda u sociološkim
istraživanjima?
Koji izvori se ubrajaju u istorijske izvore?
Kako se definiše klasifikacija i koje su njene karakteristike?
Kako se definiše merenje i koje su njegove karakteristike?
POPIS REFERENCI
Đili, Đ. A. (1974). Kako se istražuje. Zagreb: Školska knjiga.
Đurić, M. (1962). Problemi sociološkog metoda. Beograd: Savremena škola.
Haralambos, M. & Holborn, M. (2002). Sociologija,teme i perspective.
Zagreb: Golden marketing.
Milić, V. (1978). Sociološki metod. Beograd: Nolit.
Supek, R. (1961). Ispitivanje javnog mnjenja. Zagreb: Naprijed.
Bo, S. &Veber, F. (1998). Vodič kroz terensku anketu. Beograd: Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva.
 3. DRUŠTVENA DELATNOST

Cilj poglavlja Društvena delatnost je da upozna studente sa nekim od osnovnih

socioloških pojmova čije određenje olakšava razumevanje društvenih odnosa i
procesa. Među bazične pojmove sociologije ubraja se društvena delatnost, a
samim tim i njeni konstitutivni elementi (akteri, vrednosti, norme, uloge,
položaji). Pored navedenih, razumevanju društva, promena koje se u njemu
dešavaju, slojnog diferenciranja, činilaca koji utiču na individualna
pozicioniranja, doprinose i pojmovi društvena stratifikacija i društvena
pokretljivost koji su, takođe, obrađeni u ovom poglavlju.

3.1. ODREĐENJE POJMA

Analiza društvene delatnosti omogućava da se razumeju i objasne “različiti
vidovi i grupisanja ljudi u društvu kao i formiranje posebnih socijualnih
struktura” (Popović, 1974, str. 87). Istražujući određenje procesa društvena
delatnost, Popović (1974, str. 88 – 91) poredi stanovišta Karla Marksa, Talkota
Parsonsa i Roberta Mertona, teoretičara koji su razvili kompleksna učenja o
ljudskom društvu. Prema Marksu elemente društvene delatnosti čine: čovek,
onaj koji dela; predmeti, ono na šta se deluje, uključujući ne samo materijalne
stvari već i druge ljude; sredstva, ono čime se dela, fizička i duhovna sredstva
(politički slogani, verski simboli i sl.). Talkot Parsons razlikuje tri vrste
elemenata u socijalnoj akciji. To su: društveni objekti (akter koji nosi akciju i
druga lica); fizički objekti (sredstva i uslovi u kojima se akcija obavlja);
kulturni objekti (ideje, vrednosti i norme). Prema stanovištu Roberta Mertona,
društvenu delatnost čine: individualni akteri, ciljevi, sredstva, uslovi i norme.
Na osnovu analize navedenih gledišta, Mihailo Popović (1974, str. 99)
zaključuje: “Društvena delatnost je manje ili više svesna čovekova aktivnost,
tj. process trošenja čovekove psiho-fizičke energije u cilju zadovoljenja neke
ljudske, individualne ili društvene potrebe; ovim procesom postiže se određeni
efekat, bilo a) na nekom predmetu b) na drugoj individui ili grupi individua ili
c) ne nekom delu društvene strukture (organizaciji grupe, ustanove i sl.).”
Strukturu društvene delatnosti čine: akteri, potrebe i interesi, vrednosti, norme,
statusi i uloge.

3.2. AKTERI
Akteri su preduslov društvenog delanja. Bez njih nema ni ostalih elemenata ni
društvenog delanja uopšte. Karakter delanja aktera određuju:
-potrebe koje su razvili i interesi koji ih pokreću;
-vrednosni sistem usvojen u procesu socijalizacije;
-norme, pisana i nepisana pravila ponašanja koja oblikuju njihovo delovanje;
-društveni položaj i društvene uloge.
Svesna i svrsishodna delatnost razlikuje čoveka od drugih životinja. Potrebe i
interesi podstiču razvoj ljudskog društva, dok više ili manje stabilan vrednosni
i normativni sistem reguliše odnose među ljudima. Da bi zadovoljili svoje
potrebe i realizovali interese, akteri predizumaju različite društvene uloge.
Uspešnost u njihovom realizovanju, pre svega radnih uloga, određuje njihov
društveni položaj. I obrnuto, društveni položaj utiče na ostale elemente
društvenog delanja.
Iz svesne i svrsishodne delatnosti čoveka proizišla su i velika otkrića. U
revolucionarne pronalaske ljudskog roda, a koji su unapredili process
proizvodnje, ubrajaju se: izum parne mašine, izum motora s unutrašnjim
sagorevanjem, otkriće mikročipa.
Izum parne mašine, 1769. godine je patentirana, označava se kao prva
industrijska revolucija. Njen pronalazač, Džejms Vat (James Watt, 1736 -
1819), zajedno sa Boltonom osnovao je 1782. godine u Sohu prvu
fabriku parnih mašina u svetu, Vat Bolton.
Izum motora s unutrašnjim sagorevanjem poznat je kao druga industrijska
revolucija. Motor s unutrašnjim sagorevanjem 1826. godine je patentirao
američki pronalazač Samjuel Mori. Međutim, tek 50 godina kasnije počela je
njegova masovna proizvodnja što je označilo i početak revolucije u saobraćaju.
Otkriće mikročipa 1971. godine u firmi Intel (Robert Noyce, 1927 – 1990)
prepoznaje se kao treća tehnološka revolucija. Prvobitna namena mikročipa
bila je ugradnja u kalkulatore.
Odnos prema tehnološkom razvoju izražava se kao tehnolatrija i tehnološki
pesimizam. Tehnolatrija (grč. tékhnē - umeće, veština; latrija – klanjanje,
obožavanje) se odnosi na prenaglašavanje uloge tehnologije, shvatanje
tehnologije kao sredstva za rešavanje svih društvenih problema. Tehnološki
pesimizam izražava strah od širenja novih tehnologija.

3.3. POTREBE I INTERESI

Potrebe pokreću na društveno delovanje. One su društveno i kulturno određene
i razvijaju se kroz proces socijalizacije. Socijalizacija, podruštvljavanje,
uvođenje u društveni život, odvija se tokom celog života kroz različite
društvene grupe. Sve one utiču na razvoj potreba pojedinca. Porodica,
primarna društvena grupa, nastoji da kod pojedinca razvije potrebe koje su u
skladu sa njenim mogućnostima. Odrastajući, dete se uključuje u raznovrsne
društvene grupe. Neke od njih mogu podstaći potrebe koje u datom trenutku
pojedinac ne može da zadovolji. Usled toga, govori se o skladu i sukobu
potreba. Sklad potreba označava stanje u kome su potrebe usaglašene sa
mogućnostima. Sukob potreba ukazuje na sučeljavanje potreba i mogućnosti
da se one zadovolje. U savremenom društvu, sredstva masovnih komunikacija
podstiču različite vidove potrošnje. Usled toga, savremeno društvo se određuje
kao potrošačko društvo, a čovek kao homo consumens – potrošač.
Na osnovu prioriteta, potrebe se dele na primarne i sekundarne. Primarne su
egzistencijalne potrebe (potrebe za hranom, pićem, zaštitom od suviše visoke
ili niske temperature, odmorom). Sekundarne potrebe predstavljaju viši vid
potreba. U većini, sekundarne potrebe će se u potpunosti ispoljiti i realizovati
u zavisnosti od toga da li su zadovoljene primarne potrebe i kolike su, na
prvom mestu, preostale materijalne mogućnosti izvan primarnih potreba.
Za razliku od navedene podele koja primarne potrebe svodi na održavanje
ljudskog organizma, Abraham Maslov (1982, str. 92 – 102) ukazuje na pet
osnovnih potreba:
Fiziološke potrebe (glad, žeđ, seksualna želja itd.)
Potrebe za sigurnošću (potrebe za sigurnom egzistencijom)
Potrebe za pripadanjem i ljubavlju;
Potrebe za cenjenjem
Potreba za samoostvarenjem
O odnosu osnovnih i viših potreba Maslov piše: „Iako je, opšte uzev, tačno da
na potrebe višeg reda prelazimo tek pošto smo podmirili niže potrebe, ipak se
može uočiti fenomen da kad se jednom dostigne viši nivo potreba, vrednosti i
ukusa koji idu zajedno sa njima, onda one mogu da postanu autonomne i više
ne zavise od podmirenja nižih potreba. Takve osobe mogu čak i da potcenjuju
i preziru podmirenja nižih potreba koja su omogućila njihov ’uzvišeniji život’,
otprilike na isti način kao što se treća generacija bogataša stidi prve generacije
bogataša, ili kao što se obrazovana deca emigranata stide svojih prostih
roditelja“ (Maslov, 1982, str. 126).
Nezavisno od toga kojoj ćemo se tipologiji prikloniti, analiza društvenih
okolnosti pokazaće nam dâ da li će se javiti neka sekundarna potreba zavisi od:
- Razvijenosti potrebe tokom procesa socijalizacije. Ako, na primer, roditelji
ne odlaze u pozorište i ne nastoje da približe detetu ovu vrstu kulturnog
sadržaja, kod deteta se neće razviti potreba za praćenjem pozorišnih predstava.
- Svesti o objektivnoj nemogućnosti da se potreba zadovolji. Ako neko živi u
sredini u kojoj ne postoji pozorište i, samim tim, nema mogućnost da prati
pozorišne predstave, svest o odsustvu objektivnih mogućnosti potiskuje
potrebu čak i ako je bila razvijena.
- Odnosa socio-kulturnog okruženja prema određenoj potrebi. Na primer, ako
se u nekoj sredini ne prihvata klasična muzika, onaj ko ima potrebu za ovom
vrstom muzike, ili će potisnuti svoju potrebu ili je neće zadovoljiti u obimu u
kome bi to želeo. Potiskivanje sopstvenih potreba, a sa ciljem da se bude
prihvaćen, samo je jedan vid sukoba potreba. Ova vrsta osujećenja može se
razrešiti promenom mesta boravka.
- Svest o materijalnoj nemogućnosti da se potreba zadovolji. Putem medija, na
primer, može se razviti potreba za putovanjem. Zbog odsustva materijalnih
sredstava, pojedinac zna da tu potrebu ne može da zadovolji. Sagledavanjem
situacije na racionalnom nivou, izbegava se sukob potreba. Potrebe koje ne
mogu da se zadovolje mogu predstavljati snažan impuls postignućima koja će
to omogućiti. Ako neko nema dovoljno novca za putovanja, potražiće bolje
plaćeno radno mesto, školovaće se da bi sebi omogućio veće mogućnosti za
izbor zaposlenja i sl.
Kada se raspravlja o potrebama, obično se ukazuje na razliku između
primarnih i sekundarnih potreba. Iako uslovna, ova podela može poslužiti kao
pogodan teorijski model njihovog izučavanja. Opšte je poznato da sukob
potreba, u odnosu na njihovu harmoniju, predstavlja stanje znatno bliže
realnosti. Međutim, postavlja se pitanje: možemo li govoriti o odsustvu
potreba i kada? Koje je to stanje u kome egzistencijalne potrebe, potrebe za
hranom, odećom, obućom prestaju da budu predmet čovekovog interesovanja?
Koje je to stanje u kome sekundarne potrebe ne postoje ni kao misao, a
primarne, poput blede senke, vrzmaju se po ljudskoj glavi? Čovek jede jer to
od njega traži njegov želudac. Unosi hranu da bi se održao, a održava se da bi
ponovo uzeo malo hrane. Ništa drugo, nikakva interesovanja, nikakvi ciljevi
kojima stremi za njega ne postoje. (Vuksanović, 1994)
Ljudske potrebe nalaze se u osnovi interesa (lat. interesum – učestvovati) koji
pokreću i usmeravaju ljudsko delovanje. „Interesi uopšte, a posebno slojni
interesi kao jedan vid grupnih interesa, su društveno – psihološki oblikovani
pravci aktivnosti individua i grupa, kojima one zadovoljavaju svoje biološke,
lične i društvene potrebe“ (Popović, 1974, str. 233). Popović, takođe, smatra
da na formiranje i oblikovanje interesa utiču: ljudske potrebe, grupni (slojni)
položaj individue, sistem društvenih vrednosti i političke ideologije. Interesi se
mogu posmatrati na nivou pojedinca, društvenih grupa, globalnog društva.
Usled toga, klasifikuju se na: opšte i posebne (lične). Nezavisno od toga o
kojoj vrsti interesa se radi, oni se oblikuju pod uticajem karakteristika nekog
sociokulturnog okruženja.

3.4. VREDNOSTI
Vrednosti usmeravaju ponašanje ljudi. „Vrednostima se određuje šta treba
činiti, šta ceniti, čemu težiti“ (Popović, 1974, str. 111). Preciznije, „društvene
vrednosti su prihvaćeni društveni standardi kojima se opravdavaju određeni
sistemi društvenih odnosa, a time i određene strukture društvenih, opštih i
grupnih (slojnih, klasnih) interesa, koji su uključeni u postojeći sistem
društvenih odnosa“ (Popović, 1974, str. 235). Skup vrednosti čini vrednosni
sistem.Vrednosni sistemi mogu se razlikovati na nivou konkretnog društva,
društvenih grupa unutar jednog društva, pojedinaca. Na globalnom nivou
govori se o univerzalnim vrednostima. One prevazilaze vremenske i prostorne
granice, poštovale su se i poštuju se u različitim društvima tokom njihovog
razvoja. Univerzalne vrednosti su: mir, sloboda, istina itd. U vrednosnim
sistemima, u zavisnosti od toga kojim vrednostima se daje prioritet, vrednosti
su hijerarhijski organizovane. Vrednosne hijerarhije razlikuju se od društva do
društva i menjaju se tokom vremena u okviru jednog društva. Na primer, u
određenom trenutku na vrhu vrednosne hijerarhije nekog društva nalazi se
poštenje. Vremenom, poštenje može zameniti materijalno bogatstvo, bez
obzira na to kako se do njega došlo, na pošten ili nepošten način. Pod uticajem
individualnih promena i promena u socio-kulturnom okruženju, menjaju se i
vrednosti. Prema Pavićeviću, vrednosti se javljaju „tek u odnosu čoveka kao
društvenog bića prema nekoj stvari, postupku ili drugom licu“ (Popović, 1974,
str. 113).
Vrednosti se javljaju u parovima: istina – laž; lepo – ružno; dobro – loše itd.
Ova pojava poznata je kao vrednosna dihotomija.
U odnosu na to da li su uključene u normativni sistem ili ne, vrednosti se dele
na normativne i stvarne (empirijske). Ono što je proklamovano ne mora biti i
prihvaćeno. Empirijska analiza ljudskog ponašanja ukazuje na moguća
odstupanja od prihvaćenog vrednosnog sistema.
Na osnovu mesta u vrednosnoj hijerarhiji, vrednosti su podeljene na finalne i
instrumentalne. Instrumentalne vrednosti omogućavaju dosezanje finalnih
vrednosti. Na primer, do lepote, skladne figure tela, dovodi upornost u
vežbanju.

3.5. DRUŠTVENE NORME

Najkraće, norme (lat. norma – pravilo, propis) se određuju kao pravila o
ponašanju. „Normama se reguliše kako, na koji način postupati u realizaciji
vrednosti, kako se uopšte ponašati“ (Popović, 1974, str. 111). Prema istom
izvoru, norme se javljaju u tri povezana oblika: a) kao karakteristike
praktičnog ponašanja ljudi; b) kao vladajući kulturno – idejni standardi; c) kao
shvatanja grupa i individua.
Norme su recepti koji služe kao smernice za društveno delovanje. Ljudsko
ponašanje pokazuje određene pravilnosti, koje su proizvod pridržavanja
zajedničkih očekivanja ili normi. U tom smislu, ljudska akcija je „vođena
pravilima pravila“. Budući da se termin odnosi na društvena očekivanja o
„korektnom“ ili „pravilnom“ ponašanju, norme podrazumevaju prisustvo
legitimiteta, pristanka i propisa (Abercrombie, Hill, i Turner, 1994, str. 287-
288).
Norme se dele na autonomne i heteronomne. Autonomne norme, moral
(lat.mōrālis – manir, pravilo ponašanja) čini skup pravila koja su prihvatili
pojedinci i kojima se reguliše njihovo ponašanje i odnosi prema drugim
ljudima. Iz ugla sopstvenih moralnih načela, ljudi procenjuju i svoje i tuđe
postupke. Autonomne norme su unutrašnje, lične. Heteronomne norme, pravne
norme, su spoljšnje u odnosu na pojedince.
Svaku normu, pisanu ili nepisanu, čine dva elementa, dispozicija i sankcija.
Dispozicija ukazuje na ono što se smatra poželjnim u društvu i usmerava
ponašanja u tom pravcu. Sankcija (lat. sancire – učiniti svetim, nepovredivim)
upozorava na moguće reakcije društva ukoliko se ne ispoštuje dispozicija. Što
je sankcija oštrija, veća je verovatnoća da će se pojedinci u svome ponašanju
rukovoditi dispozicijom. Sankcije se dele na pozitivne i negativne. Pozitivne
sankcije sadrže nagradu i uslediće ukoliko društvo odobrava određene načine
ponašanja. Negativne sankcije sadrže kaznu i primenjuju se kada društvo ne
odobrava neka ponašanja.
Ukoliko se kao kriterijum podele izdvoji institucionalizacija, sankcije se dele
na neformalne i formalne. Neformalne sankcije se izražavaju kroz različite
vidove reagovanja okruženja: pohvale, verbalne osude, ismejavanja i sl.
Formalne sankcije su institucionalizovane, primenjuje se kada se prekrši
dispozicija kao pisano pravilo ponašanja. Na primer, novčana kazna zbog
narušavanja javnog reda i mira.
Primer: Neformalne sankcije – verbalne osude (Vuksanović, 1994, str. 90, 91)
Sticanjem ekonomske samostalnosti mladi su se udaljili od svojih roditelja.
Okupirani vlastitim problemima zaboravljaju da je onima koji su im pomogli
da stanu na noge sada potrebna pomoć. Okrenuti svojoj deci koja „ulaze“ u
život, ne vide one koji iz njega izlaze. Ne vide, ili ne smeju da vide. Plate su
suviše niske da bi se od njih izdvajalo i za roditelje, stanovi mali da bi ih
doveli kod sebe. A da se sa svojom porodicom vrate na selo, u roditeljsku
kuću? Pa tamo nema ni vodovoda, ni grejanja. Morali bi da putuju, oni na
posao, a deca u školu. Imali bi još veće troškove. Potomstvo koje živi u istom
naselju moglo bi da ih dovede kod sebe, ali svako se navikao na svoju kuću. I
dok se traži neko rešenje, većina staraca ostaje i umire sama. Izgubivši onu
unapred zagarantovanu sigurnost u starosti, seljak ne može a da se ne seti
prošlosti: ’Onda nije bilo toga, ostajali su kod oca i matere pa ih i sahrane.
Dobro ćerke, one moraju, ali sinovi...Sad i sinovi odma naprave kuću i odu.’

3.6. DRUŠTVENE ULOGE

Društvena uloga je ponašanje koje se odvija na očekivan način. U procesu
socijalizacije usvajaju se kulturni obrasci koji nas uče kako da se ponašamo u
skladu sa očekivanjima vezanim za različite uloge. Svaki čovek u svakom
trenutku obavlja više uloga. Na primer, neki muškarac je brat, otac, muž,
radnik, sportista itd. Tokom života može doći do nesklada u vršenju pojedinih
uloga. Na primer, neko ko je autoritativan na poslu, ili u bilo kojoj drugoj
grupi van porodice, može biti brižan i blag u kontaktu sa članovima svoje
porodice.
Kada ljudi zauzimaju socijalne položaje, njihovo ponašanje se uglavnom
određuje onim što se od njih očekuje, a ne njihovim individualnim
karakteristikama - uloge čini skup društveno definisanih atributa i očekivanja
povezanih sa socijalnim položajima. Sociolozi koriste uloge kao jedinice iz
kojih se izgrađuju socijalne institucije. Na primer, škola kao socijalna
institucija predstavlja skup uloga nastavnika i učenika koji su uobičajeni u
svim školama (Abercrombie, Hill, i Turner, 1994, str. 360-361).
Primer: Promena uloga tokom života (Vuksanović, 1994, str. 99 )
Sticanjem ekonomske samostalnosti slabe emocionalne veze između roditelja i
dece. Izolovanost starih od porodice, ali i od društva, pogoršava njihovo
fizičko i psihičko zdravlje. Staro lice nekada je vršilo ulogu roditelja, supruga,
komšije, potrošača i slično. Većina tih uloga sada mu je uskraćena. Stare uloge
su napuštene, a da se nove nisu izgradile. Usled toga, kod mnogih staraca
javlja se osećaj usamljenosti, nepoželjnosti. I dok su nekada mlađi odmah
ustajali kad stariji, naročito otac, ulazi, danas bi mnogi starci rado ustupili
svoju stolicu samo da im neko dođe.
Starost više nije ni sinonim za mudrost. Njihovo znanje ne može se porediti sa
znanjem mladih, jer mladi završavaju visoke škole. Zaboravlja se da nije isto
“proći” kroz školu i kroz život, da se životno iskustvo ne može izučiti u
učionici. Ono u sebi nosi život i smrt, radost i bol, pobede i poraze, sve ono što
je mladost tek dotakla, što treba da proživi i da se sa njim saživi.

3.7. DRUŠTVENI POLOŽAJ

Društveni položaj, status (lat. status – položaj, stanje) je mesto koje pojedinac
zauzima u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog
ugleda. Analiza društvenog položaja zahteva njegovo posmatranje u sklopu
uloga koje pojedinac obavlja. Posebnu pažnju treba posvetiti radnim ulogama,
mestu u društvenoj podeli rada. Često, društveni položaj predstavlja ocenu
značaja te uloge. Viša ocena značajnosti povlači veća materijalna primanja,
veći ugled i veći uticaj na donošenje odluka.
S obzirom na promenljivost elemenata koji ga čine (bogatstvo, moć, ugled),
tokom života može doći do promene društvenog položaja. Na osnovu načina
na koji se ostvaruje, društveni položaj se deli na pripisani i stečeni. Pripisani
društveni položaj se prenosi nakon rođenja sa roditelja na decu. U većini
društava, izuzev kastinskog, on se može promeniti tokom života. Stečeni
društveni položaj predstavlja rezultat ličnog postignuća. Promena se ispoljava
u napredovanju ili nazadovanju u odnosu na pripisani društveni položaj.
Mihailo Popović bavi se odlikama klasnog položaja. U nastojanju da ga
teorijski odredi, on piše: “…postoje statusi koje čovek ‘nosi’ tako reći stalno
sa sobom i koji su aktivno prisutni u svakoj značajnijoj društvenoj situaciji. To
je, pre svega, klasni status (položaj) koji se manifestuje u životnom standardu
porodice i načinu vaspitanja dece, u radnim odnosima, u poltičkoj
angažovanosti itd” (Popović, 1974, str. 239). Sa rečju stratum označavaju se
“sve socijalno-ekonomske grupacije koje zauzimaju različita mesta u strukturi
društvenog sistema, između kojih postoje odnosi bitne društvene nejednakosti”
(Popović, 1974, str. 186).
Društveni položaj određuje društvenu moć pojedinaca i društvenih grupa.
Terminom društvena moć Veber (Đurić, 1990, str. 253) određuje “svaki stepen
verovatnoće da se nametne svoja volja u jednom društvenom odnosu, uprkos
otporu, bez obzira na čemu počiva ova verovatnoća.” Oni koji imaju moć
koriste je za ostvarivanje sopstvenih interesa. Dok za marksiste politička moć
proističe iz ekonomske moći, Veber odbacuje ovo stanovište ukazujući na
značaj slične „statusne situacije“. Pojedinci koji zauzimaju isti društveni
položaj imaju i zajedničke interese. Različiti društveni položaji podrazumevaju
i različit društveni ugled. Najrazvijeniji oblik statusne grupe prepoznaje se u
Indiji, u podeli društva na kaste. Kao društvenu grupu posebno zainteresovanu
za sticanje društvene moći, Veber izdvaja političke partije.
Parsons (1951, str. 121) definiše moć kao „sposobnost subjekta da utiče na
akcije drugih lica u interesu postizanja svog pozitivnog cilja.“ Za Parsonsa
moć ne služi ostvarivanju posebnih interesa. U skladu sa funkcionalističkim
stanovištem, moć je „mogućnost da se mobilizuju resursi društva za postizanje
ciljeva za koje se javnost opredelila“ (Haralambos i Heald, 1989, str. 105). Što
je vrednosni konsenzus u društvu veći, društveni sistem je delotvorniji i,
samim tim, veća je moć sadržana u njemu. Razlike u moći služe za
ostvarivanje zajedničkih ciljeva. Ljudsko društvo se bazira na jedinstvenom
sistemu institucionalizovanih vrednosti i normi. Prema Parsonsu, društveni
sistem čine četiri podsistema: kulturni poredak (osnova duhovnog jedinstva),
pravni poredak (osnova integracije društva), politički poredak (motiviše na
ostvarivanje zajedničkog cilja), privredni poredak (osnova prilagođavanja
društva prirodi i drugim društvenim sistemima).
Prema marksističkom stanovištu, nejednaka raspodela moći proizilazi iz
ekonomskih nejednakosti, razlike u odnosu prema sredstvima za proizvodnju.
Vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju predstavlja izvor moći vladajuće
klase. Iz sfere ekonomije, njena dominacija se širi na sve oblasti života. Tek
kada se uspostavi zajedničko vlasništvo nad sredsvima za proizvodnju,
uspostaviće se i jednaka raspodela moći.
Sa sociološkog aspekta „društvena moć je manje ili više strukturisan
(institucionalizovan) sistem nejednakih mogućnosti učestvovanja u donošenju
relativno značajnih odluka“ (Popović, 1974, str. 194). Društvena moć se
ispoljava u svakoj grupi u kojoj postoje hijerarhijski odnosi između članova.
Svako nametanje sopstvene volje ne predstavlja društvenu moć. Pored
društvene moći koja se zasniva na razlikama u odnosu prema sredstvima za
proizvodnju, vlasništvu i nevlasništvu, izvor uticaja na pojedince i društvene
grupe može biti i lična moć. Lična moć proističe iz lepote, fizičke snage,
obrazovanja, inteligencije i sl.
Moć je ekonomske, političke i socijalne prirode. Navedene dimenzije moći
međusobno se prožimaju i predstavljaju jedna drugoj uporište. Ekonomska
moć izražena kroz materijalne mogućnosti tesno je povezana sa političkom
moći. Visoke pozicije u jednoj sferi društva olakšavaju dobro pozicioniranje u
drugoj. Iako se obrazovanje i znanje izdvajaju kao socijalni aspekti moći,
stvarnost nas često demantuje.
Tumačenje prirode i karaktera moći uslovljeno je teorijskim konceptom.
Psihologističke teorije moć shvataju kao ljudski nagon. Za funkcionaliste vlast
je nosilac moći. Koncentrisanje moći u vlasti doprinosi ostvarenju zajedničkih
ciljeva i očuvanju integriteta društva. Marksistička teorija ukazuje na izvore i
domete ekonomske moći. U skladu sa konfliktnom vizijom društva, za
marksističke teoretičare vladajuća klasa je apsolutni nosilac moći. Nejednaka
raspodela moći predstavlja izvor nejednakosti i konflikata u društvu.
Nejednakosti se ne uočavaju samo na nivou globalnog društva. Na društvo se
reflektuje ono što je duboko ukorenjeno u porodici, što se prenosi s generacije
na generaciju i oblikuje socijalno okruženje koje opravdava i podržava
različite nejednakosti. I u porodici, ekonomska moć podupire starosnu i polnu
segregaciju. U tradicionalnim poljoprivrednim društvima izvori moći su:
zemlja, stoka, oruđa za rad. Vremenom, osnov moći postaju primanja,
uključivanje muškarca u društvenu podelu rada.
Primer: moć muškarca nad ženom, starijih nad mlađima (Vuksanović, 1997,
str. 130)
U tradicionalnim društvima u kojima dominira poljoprivredna proizvodnja,
zemlju nasleđuje sin, a zajedno sa njom nasleđuje i moć nad svojom ženom
koja, bez ikakve imovine, dolazi u njegovu kuću, kuću njegovog oca, da bi
svoju očevinu ostavila bratu. Žena dolazi u domaćinstvo muža donoseći sa
sobom stvari za ličnu upotrebu, najčešće samo odeću. Ovim činom potvrđuje
se njena bespomoćnost da opstane izvan zajednice sa muškarcem. U uslovima
patrijarhalnog višeporodičnog domaćinstva ključan muškarac u njenom životu
je svekar, a ne muž. Uporedo egzistiranje asimetričnosti prema polu i starosti
koncentriše svu moć odlučivanja u ličnosti najstarijeg muškarca. Raspodela
autoriteta jasno je razgraničena i po horizontali i po vertikali, to jest, među
pripadnicima iste i različitih generacija. Žene slušaju muškarce, mlađi starije, a
svi skupa najstarijeg muškarca. Da je žena pokušala da se suprotstavi
autoritetu svekra tražeći pri tome podršku svoga muža ne bi je dobila. Ni njen
muž, kao ni ona, nije imao kontrolu nad zemljištem i oruđima za rad. Do smrti,
sva pokretna i nepokretna imovina pripada njegovom ocu, ostali muškarci i
žene pristupaju joj kao obična radna snaga. Kao što upravlja oruđima za rad,
najstariji muškarac upravlja i radnom snagom određujući joj svakodnevna
zaduženja.

3.8. DRUŠTVENA STRATIFIKACIJA

Pojam društvene stratifikacije odnosi se na društvene grupe koje zauzimaju
različito mesto u društvenoj hijerarhiji usled nejednake raspodele materijalnog
bogatstva, moći i ugleda. Društvena stratifikacija proizilazi iz nejednakih
mogućnosti odlučivanja. Na vid društvene stratifikacije utiču i razvijenost
sredstava za rad, razvijenost podele rada, društvene institucije koje regulišu
odnose među ljudima i njihove delatnosti.
Različita teorijska stanovišta razvijaju i različit odnos prema društvenoj
stratifikaciji. Parsons (1951; 2009), predstavnik funkcionalističkog stanovišta,
smatra da stabilnost društva počiva na vrednosnoj saglasnasnosti. Pripadnici
društva treba da se dogovore oko zajedničkih vrednosti. Na osnovu usvojenog
vrednosnog sistema vrši se rangiranje pojedinaca u društvu. Parsons dokazuje
da iz usvojenog vrednosnog sistema proizilaze nejednakosti u moći i ugledu,
kao i da te nejednakosti koriste svim članovima društva. Društva zasnovana na
nejednakosti su funkcionalna jer omogućavaju integraciju različitih grupa u
društvo. Vrednosni sistem je osnova društvene stratifikacije. Različita društva
imaju različite sisteme vrednosti. Mesto u društvenoj stratifikaciji određuju
vrednosti koje se u društvu cene. Na primer, prema Parsonsu, položaj u
američkom društvu određuje poslovni uspeh. On, takođe, smatra da u
društvima sa visoko razvijenom podelom rada dolazi do pojave nejednakosti u
pogledu moći i ugleda. Zbog veće odgovornosti, oni koji preuzimaju
upravljačke funkcije imaće viši društveni status od onih kojima upravljaju.
Međutim, bez obzira na društveni status, nijedna grupa nije sama sebi
dovoljna. Između društvenih grupa razvijaju se odnosi reciprociteta.
Nasuprot funkcionalističkom, marksističko stanovište društvenu stratifikaciju
ne smatra funkcionalnom. U svim klasnim društvima postoje dve velike
društvene grupe, vladajuća klasa i podređena klasa. Pod klasama
podrazumevaju se društvene grupe čiji članovi imaju jednak odnos prema
sredstvima za proizvodnju. Vladajuća klasa eksploatiše podređenu klasu.
Njena moć proizilazi iz vlasništva nad sredstvima za proizvodnju. Iz
ekonomske moći proizilazi politička moć. Marks smatra da je zapadno društvo
prošlo četiri razdoblja u svom razvoju: primitivni komunizam, drevno društvo,
feudalno društvo i kapitalističko društvo. Primitivni komunizam je besklasno
društvo, dok su ostala društva podeljena na po dve glavne klase: drevno
društvo (gospodari i robovi), feudalizam (feudalno plemstvo i kmetovi),
kapitalizam (kapitalisti i najamni radnici). Prema Marksu (1976; 1978), do
društvene promene može doći samo klasnom borbom.
Prema Veberu (Veber, 1976; Weber, 1989; Đurić, 1990), izvorište klasa je u
tržišnoj privredi. I on, poput Marksa, osnovu klasne podele vidi u posedovanju
i neposedovanju. Za razliku od marksista, on odbacuje ideju o proleterskoj
revoluciji. Veber tvrdi da se sa razvojem kapitalizma uvećava činovništvo koje
pripada srednjoj klasi, jer kapitalizam zahteva brojnu birokratsku
administraciju. Klasu čine pojedinci koji imaju sličan položaj u tržišnoj
ekonomiji. Njihova klasna pripadnost određuje njihov ekonomski položaj, a
time i mogućnosti da steknu ono što se visoko vrednuje u društvu u kome žive.
Analiza razvoja ljudskog društva ukazuje na nekoliko sistema društvene
stratifikacije. U svakom sistemu nejednakosti su najviše izražene između onih
koji se nalaze na vrhu društvene lestvice i onih koji su na njenom dnu. U
robovlasničkom sistemu to su robovlasnici i robovi; u feudalnom poretku
razlikuju se feudalci i kmetovi; u kapitalističkom sistemu na polovima
društvene hijerarhije nalaze se kapitalisti i radnici/proleteri; u društvu
podeljenom na kaste nejednakosti su najizraženije između najviše i najniže
kaste. Na primer, u indijskom društvu to su bramani (sveštenstvo) i parije
(rade nečiste poslove). Između njih nalaze se: kšatrije (ratnici i vladari), vajšije
(poljoprivrednici, trgovci), šudre (obavljali su teške fizičke poslove, danas su
to radnici).
Ekstremni oblik nejednakosti predstavlja ropstvo. Robovlasnici poseduju
robove, poput robe prodaju ih i kupuju.
Iako osnovu društvene stratifikacije najčešće čine ekonomski elementi, novac i
imovina, nailazi se i na kulture u kojima se cene starost, mudrost, neke veštine.
Na osnovu mogućnosti kretanja pojedinca iz jednog stratuma u drugi, razlikuju
se zatvoreni i otvoreni sistemi društvene stratifikacije. Zatvoreni sistemi, poput
kastinskog, ne dozvoljavaju promene u društvenom položaju. Ovi sistemi ne
prihvataju socijalnu interakciju između pripadnika različitih društvenih
slojeva. Za razliku od njih, otvoreni sistemi društvene stratifikacije tolerišu
socijalnu interakciju između različito pozicioniranih pojedinaca, a samim tim i
prelazak iz jednog sloja u drugi.
Prema teoriji elita sva društva su podeljena na vladajuću manjinu i većinu
kojom se vlada. Teoriju elita razvijaju italijanski sociolozi Pareto (Vilfredo
Pareto, 1848 – 1923) i Moska (Gaetano Mosca, 1858 – 1941). Razlikuju se
klasična i savremena teorija elita. Predstavnici klasične teorije su njeni
osnivači, Pareto i Moska. Prema Paretu (Haralambos i Heald, 1989; Barnes,
1982), biopsihičke osobine elite su superiornije u odnosu na neelitu. Elitu čine
oni koji se najviše ističu u oblasti svoga rada. U okviru elite razlikuju se
vladajuća i nevladajuća elita. Vladajuću elitu čine dva tipa, lavovi i lisice.
Lavove odlikuje akcija i oni, najčešće, vladaju pomoću sile. Lavovi su skloni
uspostavljanju diktatura. Lisice vladaju koristeći lukavost, manipulaciju.
Vremenom, jedna elita menja drugu. Za Pareta, istorija je kontinuirana
“cirkulacija elita”, “groblje aristokratije”. Cirkulacija elita onemogućava
kontraelitu da se organizuje i preuzme vlast. Trajna vladavina elite omogućena
je njenim popunjavanjem superiornim pojedincima iz nevladajuće elite, ili iz
neelite. Kada se formira kontraelita, dolazi do revolucija. Kontraelita smenjuje
elitu na vlasti. Prema teoriji elita, onaj ko je na vlasti taj je predodređen da
vlada.
I prema Moski (Haralambos i Heald, 1989), oni koji vladaju su uvek u manjini
u odnosu na masu kojom se vlada. Elita je materijalno i intelektualno
superiornija. Osobine na osnovu kojih se stiče privilegovan položaj menjaju se
od društva do društva. Nekada je to veština sticanja bogatstva, nekada hrabrost
i sl. U osnovi, superiornost elite je u njenom društvenom statusu i
privilegijama koje on pruža. Kvaliteti elite se razvijaju od najranijeg
detinjstva, oni uče znanja i veštine potrebne za vladanje. Najveću moć ima
politička elita koja upravlja više ili manje legalno ili samovoljno.
Rajt Mils, predstavnik savremene teorije elita, smatra da vladavina elite nad
masom nije neophodna. Analizirajući američko društvo polovinom 20. veka,
on pojavu elita tumači na osnovu strukture institucija. Oni koji se nalaze na
vrhu institucionalne hijerarhije monopolišu moć. Mils (1999) uočava tri tipa
elite, vojnu – ekonomsku – političku, koje se međusobno podržavaju i prelaze
iz jedne društvene oblasti u drugu. Ove tri vrste elite Mils naziva elitom moći,
elitom vlasti. Zajednička obeležja elite čine: slično društveno poreklo i stil
života, uzajamno povezivanje, lako prelaženje sa jednog položaja na drugi u
sve tri hijerarhije moći (privreda, politika, vojska), svest o pripadnosti
društvenoj grupi. Svoje stanovište Mils je izneo u kultnom delu „Elita vlasti“.
Tom Botomor (Thomas Bottomore, 1920 – 1992), savremeni teoretičar elita, je
u bivšium komunističnim zemljama prepoznao čisti tip elite moći oličen u
vladavini organizovane manjine nad neorganizovanom većinom (Haralambos i
Heald, 1989).
Uočene nejednakosti prevazišle bi se u meritokratskom društvu. Meritokratija
(lat. meritum - zasluga, vrednost) je stvaranje upravljačke elite na osnovu
znanja i sposobnosti. Najsposobniji ljudi treba da se nalaze na najodgovornijim
mestima. Meritokratsko društvo omogućiće obrazovni sistem dostupan svima,
a ne samo bogatima, kao i davanje prioriteta najsposobnijima prilikom
zapošljavanja Termin meritokratija upotrebio je 1958. godine britanski
sociolog Majkl Jang (Michael Young, 1915 – 2002) u delu Uspon
meritokratije (The Rise of the Meritocracy).

3.9. DRUŠTVENA POKRETLJIVOST

Sa razvojem podele rada menjaju se društveno-ekonomski odnosi. Promena u
društveno-ekonomskim odnosima dovodi do promene u društvenoj
pokretljivosti. U širem smislu, sintagma društvena pokretljivost odnosi se na
promene uloga u društvenoj podeli rada, promene društvenog statusa i mesta
stanovanja. Preduslov za društvenu pokretljivost je društvena stratifikacija.
Društvena pokretljivost obuhvata promenu društvenih uloga i položaja, kako
pojedinaca tako i društvenih grupa, u okviru neke društvene strukture.
Za razliku od teritorijalne pokretljivosti, migracija, društvena pokretljivost je
širi pojam. Migracije mogu uključivati promenu uloga u društvenoj podeli rada
i promenu društvenog položaja, ali i ne moraju. Prostorna pokretljivost:
- može prethoditi društvenoj pokretljivosti, to jest, može predstavljati njen
uslov;
- može se javiti kao posledica društvene pokretljivosti;
- prostornu pokretljivost ne prati društvena pokretljivost;
- prostorna pokretljivost je posledica društvene pokretljivosti.
Na osnovu toga da li dolazi samo do promene uloge u društvenoj podeli rada,
ili se menjaju i društvena uloga i društveni položaj, razlikuju se horizontalna i
vertikalna društvena pokretljivost.
Horizontalna društvena pokretljivost se odnosi na promenu tipa društvene
uloge, dok se društveni položaj ne menja, pojedinac i dalje ostaje na nivou
istog društvenog sloja. Može se uočiti promena u veličini prihoda, ali društveni
ugled i uticaj se ne menjaju. Iako označava manje pomake u životu pojedinca,
treba imati u vidu da horizontalna pokretljivost može predstavljati
napredovanje ili nazadovanje. I mada su marginalne za društvo, za pojedinca
ove promene mogu biti od sudbinskog značaja. U slučaju pozitivnih promena,
napredovanja, viša primanja mogu podstaći dalje školovanje, visa školska
sprema omogućava prestižnije i bolje plaćeno radno mesto, mogućnost
napredovanja u upravljačkim strukturama i, na kraju, promenu slojne
pripadnosti.
Vertikalna društvena pokretljivost izražava promenu društvenog statusa,
veličine prihoda, društvenog ugleda i uticaja. S obzirom na to da li
pokretljivost podrazumeva napredovanje ili nazadovanje na društvenoj
lestvici, vertikalna društvena pokretljivost može biti uzlazna i silazna. Uzlazna
vertikalna pokretljivost podrazumeva pokretanje naviše u okviru istog sloja ili
u odnosu na trenutnu slojnu pripadnost. Silazna vertikalna pokretljivost odnosi
se na pokretanje naniže u okviru istog sloja ili u odnosu na trenutnu slojnu
pripadnost. Što je pomeranje naglašenije, uticaj na kvalitet života pojedinca je
veći.
Društvena pokretljivost se može izraziti u odnosu na pojedinca,
unutargeneracijska pokretljivost, ili u odnosu na generacije iste porodice,
međugeneracijska pokretljivost. Unutargeneracijska pokretljivost predstavlja
promenu društvenog položaja pojedinca u toku njegove životne i profesionalne
karijere. Međugeneracijska pokretljivost ukazuje na promenu društvenog
položaja pojedinca u odnosu na jednu ili više prethodnih generacija iste
porodice. Izražava se upoređivanjem društvenog položaja roditelja i dece,
baba/deda i unuka.
Činioci koji uslovljavaju društvenu pokretljivost nazivaju se kanalima
društvene pokretljivosti. Kao kanali društvene pokretljivosti javljaju se:
obrazovanje, materijalno bogatstvo (stečeno, nasleđeno, dobijeno u igrama na
sreću), sklapanje braka, politička aktivnost, veze.
Analiza društvene pokretljivosti pokazuje da se visok stepen samoreprodukcije
uočava kod najviših i najnižih društvenih slojeva. Najviši društveni slojevi teže
očuvanju društvenog statusa i, kada je u pitanju brak, “mešaju” se sa sebi
sličnima. Najniži društveni slojevi imaju nepovoljne početne pozicije što
dovodi do njihove nametnute samoreprodukcije.
Primer: Međugeneracijska pokretljivost (Vuksanović, 1994, str. 14)
Prilikom razmatranja nastajanja staračkih poljoprivrednih domaćinstava
navode se obično tri grupe uzroka. U prvoj bi se našli pad nataliteta,
mortaliteta i pad prirodnog priraštaja. Drugu grupu uzroka činila bi
disproporcija u zastupljenosti pojedinih generacija u ukupnom stanovništvu, to
jest, narušena starosno-polna struktura, nesrazmerno učešće dece, odraslog i
starog stanovništva. Kao poseban uzrok pominje se i povećanje prosečne
starosti. Ovi uzroci su zapravo posledice jednog industrijalizovanog i
urbanizovanog načina života koji je sa boljim uslovima doneo i socijalnu i
prostornu mobilnost stanovništva. U ovoj mobilnosti poseban akcenat stavlja
se na odlazak omladine iz sela i poljoprivrede. Prema tome, osnovni uzrok
nastajanja velikog broja staračkih poljoprivrednih domaćinstava predstavlja
izlazak mlađih članova iz domaćinstva. Međutim, postavlja se pitanje: Šta je
uslovilo migraciju najvitalnijeg kontigenta? Obično se napuštanje sela i
poljoprivrede objašnjava industrijalizacijom. Industrijalizacija je samo povod,
ona je utrla put kojim će poći nezadovoljni seljaci. Do masovnog prelaska u
nepoljoprivredne delatnosti došlo je usled agrarne prenaseljenosti, nestabilne
agrarne politike, nerešene penzijske i zdravstvene zaštite, potcenjivačkog stava
prema selu i prema seljacima.
Prelaz iz poljoprivrede u nepoljoprivredne delatnosti uslovio je vertikalnu
međugeneracijsku pokretljivost dece u odnosu na roditelje.
Primer: Unutargeneracijska pokretljivost (Vuksanović, 1994, str. 14, 15)
Kako je mali broj bivših seljaka u mogućnosti da u inostranstvu radi u oblasti
poljoprivrede, nakon odlaska zanimanje menjaju uglavnom poljoprivrednici
migranti. Usled toga, nakon povratka mnogi nastoje da se zaposle u
nepoljoprivrednom sektoru što znači da migracije poljoprivrednika podstiču
brže napuštanje poljoprivrednih gazdinstava i sela, to jest, socijalno-
ekonomsku transformaciju stanovništva.
Zapošljavanje u nepoljoprivrednim delatnostima uvećava primanja bivših
poljoprivrednika, dovodi do promene mesta stanovanja, stila života, što se,
kako na nivou pojedinca tako i društva uopšte, prepoznaje kao vertikalna
uzlazna slojna pokretljivost.
REČNIK POJMOVA
Autonomne norme, moral (lat.mōrālis – manir, pravilo ponašanja) čini skup
pravila koja su prihvatili pojedinci i kojima se reguliše njihovo ponašanje i
odnosi prema drugim ljudima.
Dispozicija ukazuje na ono što se smatra poželjnim u društvu i usmerava
ponašanja u tom pravcu.
Društvena delatnost je manje ili više svesna čovekova aktivnost, tj. process
trošenja čovekove psiho-fizičke energije u cilju zadovoljenja neke ljudske,
individualne ili društvene potrebe; ovim procesom postiže se određeni efekat,
bilo a) na nekom predmetu b) na drugoj individui ili grupi individua ili c) ne
nekom delu društvene strukture (organizaciji grupe, ustanove i sl.). (Mihailo
Popović, 1974, str. 99)
Društvena moć prema Veberu je svaki stepen verovatnoće da se nametne svoja
volja u jednom društvenom odnosu, uprkos otporu, bez obzira na čemu počiva
ova verovatnoća.
Društvena pokretljivost obuhvata promenu društvenih uloga i položaja, kako
pojedinaca tako i društvenih grupa, u okviru neke društvene strukture.
Društvena stratifikacija odnosi se na društvene grupe koje zauzimaju različito
mesto u društvenoj hijerarhiji usled nejednake raspodele materijalnog
bogatstva, moći i ugleda.
Društvena uloga je ponašanje koje se odvija na očekivan način.
Društveni položaj, status (lat. status – položaj, stanje) je mesto koje pojedinac
zauzima u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog
ugleda.
Heteronomne norme, pravne norme, su spoljšnje u odnosu na pojedince.
Homo consumens je potrošač.
Horizontalna društvena pokretljivost se odnosi na promenu tipa društvene
uloge, dok se društveni položaj ne menja.
Iinteresi (lat. interesum – učestvovati) pokreću i usmeravaju ljudsko delovanje.
Međugeneracijska pokretljivost ukazuje na promenu društvenog položaja
pojedinca u odnosu na jednu ili više prethodnih generacija iste porodice.
Meritokratija (lat. meritum - zasluga, vrednost) je stvaranje upravljačke elite
na osnovu znanja i sposobnosti.
Norme (lat. norma – pravilo, propis) su pravila o ponašanju.
Sankcija (lat. sancire – učiniti svetim, nepovredivim) upozorava na moguće
reakcije društva ukoliko se ne ispoštuje dispozicija.
Socijalizacija je podruštvljavanje, uvođenje u društveni život.
Tehnolatrija (grč. tékhnē - umeće, veština; latrija – klanjanje, obožavanje) se
odnosi na prenaglašavanje uloge tehnologije, shvatanje tehnologije kao
sredstva za rešavanje svih društvenih problema.
Tehnološki pesimizam izražava strah od širenja novih tehnologija.
Unutargeneracijska pokretljivost predstavlja promenu društvenog položaja
pojedinca u toku njegove životne i profesionalne karijere.
Vertikalna društvena pokretljivost izražava promenu društvenog statusa.
Vrednosti su prihvaćeni društveni standardi kojima se opravdavaju određeni
sistemi društvenih odnosa, a time i određene strukture društvenih, opštih i
grupnih (slojnih, klasnih) interesa, koji su uključeni u postojeći sistem
društvenih odnosa. (Popović, 1974, str. 235)
Vrednosni sistem je skup vrednosti.
Vrednosna dihotomija je pojava vrednosti u parovima.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Kako se definiše društvena delatnost?
Koji elementi čine strukturu društvene delatnosti?
Objasni pojmove tehnolatrija i tehnološki pesimizam.
Kada dolazi do sukoba potreba?
Kako se dele potrebe na osnovu prioriteta?
Koje su osnovne potrebe prema Abrahamu Maslovu?
Šta su interesi i kako se klasifikuju?
Koje vrednosti se smatraju univerzalnim?
Kako se dele vrednosti u odnosu na to da li su uključene u normativni sistem
ili ne?
Kako se dele vrednosti na osnovu mesta u vrednosnoj hijerarhiji?
Šta su norme i kako se dele?
Navedi i objasni elemente koji čine normu.
Kako se dele sankcije na osnovu toga da li su institucionalizovane ili ne?
Objasni pripisani i stečeni društveni položaj.
Objasni Veberovo shvatanje društvene moći.
Objasni Parsonsovo shvatanje društvene moći.
Objasni marksističko shvatanje društvene moći.
Objasni društvenu stratifikaciju prema funkcionalističom stanovištu.
Objasni društvenu stratifikaciju prema marksističkom stanovištu.
Objasni društvenu stratifikaciju prema Veberovom stanovištu.
Ko su predstavnici klasične teorije elita i koje su glavne odlike njihovog
stanovišta?
Ko su predstavnici savremene teorije elita i koje su glavne odlike njihovog
stanovišta?
Objasni horizontalnu i vertikalnu društvenu pokretljivost.
Šta su kanali društvene pokretljivosti?

POPIS REFERENCI
Abercrombie, N., Hill, S. & Turner, S. (1994). Dictionary of Sociology.
London: Pengiun Books.
Barnes, H. E. (1982). Uvod u istoriju sociologije. Beograd: BIGZ.
Bottomore, T. B. (1977). Sociologija kao društvena kritika. Zagreb: Naprijed.
Đurić, M. (1990). Sociologija Maksa Vebera. Zagreb: Naprijed.
Haralambos, M. & Heald, R. (1989). Uvod u sociologiju. Zagreb : Globus.
Marks, K. (1976). Prilog kritici političke ekonomije. Beograd: BIGZ.
Marks, K. (1978). Kapital. Beograd: Prosveta.
Maslov, A. (1982). Motivacija i ličnost. Beograd: Nolit.
Mills, W. (1979). Bijeli ovratnik. Zagreb: Naprijed.
Mils, R. (1999). Elita vlasti. Beograd: Plato.
Parsons, T. (1951). The Social System. Glencoe, Illinois: The Free Press.
Parsons, T. (1988). Društva: evolucijski i poredbeni sistem. Zagreb: August
Cesarec.
Parsons, T. (2009). Društveni sistem i drugi ogledi. Sremski Karlovci – Novi
Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
Popović. M. (1974). Problemi društvene strukture. Beograd: BIGZ.
Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.
Vuksanović, G. (1994). Stari seljaci. Novi Sad: Feljton.
Vuksanović, G. (1997). Na putu do kuće. Novi Sad: Odsek za sociologiju,
Filozofski fakultet.
Weber, M. (1989). Protestantska etika i duh kapitalizma. Sarajevo: Veselin
Masleša – Svjetlost.
 4.DRUŠTVENE GRUPE: PORODICA

Kvalitet porodičnih odnosa utiče na psiho-somatsko zdravlje pojedinca, a

potom i na doprinos koji on pruža u okviru različitih društvenih grupa, pre
svega, na svom random mestu. Odsustva s posla, konflikti, nizak radni učinak,
često su posledica problema s kojima se zaposleni suočavaju u okviru
porodice. Porodični odnosi podstiču, ili koče uključivanje, u nacionalnu i
međunarodnu društvenu podelu rada.
Na osnovu izloženog gradiva, studenti će se upoznati sa sociološkim
određenjem pojmova brak i porodica, njihovim vrstama i karakteristikama,
promenama tokom istorijskog razvoja. Svako ko se nađe u poziciji
rukovodioca može doprineti uspostavljanju kvalitetne radne atmosfere ako ima
u vidu i probleme sa kojima sa zaposleni suočavaju, a od kojih mnogi potiču iz
porodice.

4.1. UVOD
Društvena grupa je relativno trajan skup manjeg ili većeg broja ljudi
međusobno povezanih sličnim potrebama, interesima i vrednostima. Društvene
grupe se mogu razvrstati u nekoliko kategorija: srodničke, funkcionalne,
statusne, prostorne i kulturno-istorijske grupe.
 Srodničke grupe čine: porodica, rod, bratstvo.
 Funkcionalne grupe nastaju na osnovu obavljanja istih ili sličnih
društvenih uloga. To su, na primer, profesionalne, političke, verske
grupe i sl.
 Statusne grupe čine pojedinci koji imaju sličan društveni položaj. To su
klase, slojevi, kaste.
 Prostorne grupe se određuju na osnovu “pripadanja” određenom
prostoru. Osnovne prostorne grupe su naselja, selo i grad.
 Kulturno-istorijske grupe su poznate i kao etničke zajednice (pleme,
narod, nacija). U literaturi se nailazi i na uključivanje roda u kulturno-
istorijske grupe. Čini se da je primerenije, s obzirom na povezanost
članova krvnim srodstvom, da se rod uključi u srodničke grupe.
Društvene grupe se mogu razvrstati na osnovu različitih kriterijuma.
Prema broju članova: velike i male grupe.
Prema trajanju: stalne i privremene.
Prema otvorenosti, mogućnostima za ulazak i izlazak članova iz grupe:
zatvorene i otvorene.
Prema strukturi moći, načinu rukovođenja: autoritarne i egalitarne.
Autoritarne grupe u procesu donosenja odluka odlikuje dominacija jednog
člana ili manjeg broja pripadnika grupe. Egalitarne grupe omogućavaju
svakom članu da iznese svoje mišljenje, učestvuje u donošenju odluka i
njihovoj realizaciji.
Prema stepenu formalizacije: formalne i neformalne. Osnivanje i delovanje
formalnih društvenih grupa je regulisano društvenim normama. Nasuprot
njima, neformalne društvene grupe deluju izvan institucionalnih okvira.
Prema stepenu prisnosti unutrašnjih odnosa između članova: primarne i
sekundarne.
Prema čvrstini veze, njenoj trajnosti i kvalitetu povezanosti članova, grupe se
dele na: skupove (površne, kratkotrajne veze među članovima) i zajednice
(prisne i relativno trajne veze među članovima).
Prema broju funkcija koje grupa obavlja: jednofunkcionalne i
višefunkcionalne.

4.2. BRAK
Sociološki pristup braku i porodici razvija sociologija porodice. “Sociologija
porodice proučava porodicu kao društvenu grupu u svim aspektima njenog
postojanja i funkcionisanja, kako u odnosu na društvenu strukturu tako i u
odnosu na strukturu ličnosti njenih članova” (Golubović, 1981, str. 17).
Osnova svake porodice je brak. Pretpostavlja se da institucija braka “nastaje
radi potrebe društvenog regulisanja seksualnih odnosa između suprotnih
polova i legitimnosti potomstva” (Golubović, 1981, str. 66). Sloboda u
izražavanju seksualnosti, samim tim i u izboru bračnog partnera istog ili
suprotnog pola, zahteva izmene u okviru postojećih definicija. Akcenat je na
društvenom priznanju veze, a ne na povezivanju suprotnih polova. Isticanje, u
prethodnim definicijama, polne razlike imalo je za cilj da ukaže na značaj
braka i porodice za biološku reprodukciju stanovništva. U skladu sa uočenim
promenama, brak se može odrediti kao društveno priznata i odobrena veza
između dve osobe, najčešće suprotnog pola.
Istorijski oblici braka su:
 grupni brak (grupa žena stupa u bračne odnose s grupom muškaraca);
 poligamija (grč. poli – mnogo; gamos – svadba) jeste oblik braka sa
više partnera; poligamija se javlja kao:
poliginija – brak jednog muškarca sa više žena,
poliandrija – brak jedne žene sa više muškaraca;
 monogamni brak (grč. monos – jedini; gamos – svadba) je oblik braka
između dva bračna partera istog ili različitog pola.
Na osnovu načina kojim se regulišu odnosi između supružnika razlikuju se:
  običajni brak
 crkveni brak
 civilni ili građanski brak
 kohabitacija (lat. cohabitation - zajedničko stanovanje).
Odnosi nadređenosti i podređenosti između supružnika regulisani su samim
činom venčanja. Na venčanju, sastavljanje ruku mladenaca (držanje za ruke,
sastavljanje dlanova, malih prstiju i sl. u zavisnosti od kulture) označava ne
samo početak njihovog braka, već mnogo više. Westermarck „primećuje da
sastavljanje ruku može imati i druga značenja. Sastavljanjem desnih ruku
(dextrarum iunctio) mlada je predavana mladoženji ili je dolazila pod njegovu
vlast. Sastavljanje ruku je, isto tako, od ranih vremena znak vere koju dve
osobe daju jedna drugoj. Ali je očevidno da je sastavljanje ruku pri sklapanju
braka vrlo često simbolilički akt bračne veze“ (Đorđević, 1930, str. 605).
Bračna veza izražava se ne samo preko sastavljanja ruku, već i njihovim
vezivanjem, ili prebacivanjem tkanine preko ruku što, takođe, simbolizuje
vezivanje (Više o ovom običaju videti u: Đorđević, 1930; Westermarck, 1921;
Bogišić, 1874). Čin vezivanja, nekada i sada, pretpostavlja neraskidivost
bračne veze, ma koliko bila neprijatna za supružnike, ili jedno od njih. Brak se
sklapa jednom za ceo život, dok nas smrt ne rastavi.
U periodu između dva svetska rata o sklapanju i razvodu braka starale su se
crkvene organizacije. Bračna pravila srpske pravoslavne crkve objavljena su
prvi put 7. septembra (25. avgusta) 1933. godine (Bračna pravila srpske
pravoslavne crkve, 1944, str.2). Godine 1945. donet je građanski zakon o
braku. Okončanje Drugog svetskog rata označilo je početak komunističke
etape na ovim prostorima i, samim tim, negativnog odnosa prema crkvi. Tip
braka predstavlja izraz vladajuće političke ideologije, a ne ličnog opredeljenja.
Tradicija je ustuknula pred ideologijom.
Kohabitacija označava zajednički život dve osobe koje nisu u formalnom
braku. Odnosi između supružnika nisu regulisani ni crkvenim ni građanskim
brakom. Kohabitacija je poznata i kao divlji brak, vanbračna zajednica. Ova
vrsta braka može se razviti u crkveni ili građanski brak, ali i ne mora.
I pored svesti o negativnim posledicama kohabitacije, pravno ne potvrđene
veze postaju sve učestalije. Na primer, krajem 60 – tih iskustvo kohabitacije,
pre sklapanja braka, imalo je 11% stanovnika Amerike. Početkom 80-tih
njihov udeo uvećan je četiri puta, 44%. Ranih 90 – tih više od ½ brakova
proizišlo je iz kohabitacije. Klasno-slojna struktura kohabitanata pokazuje da
su ove veze najviše prihvaćene od onih koji sebe određuju kao pripadnike niže
klase, zatim slede pripadnici radničke klase, srednje klase i, na kraju,
pripadnici više klase. Razvedene osobe, u odnosu na one koji još nisu bili u
braku, pokazuju znatno veću sklonost ka kohabitaciji (Kearl’s Guide …: Life-
Cycle Relationships). Međutim, i pored sve češće pojave kohabitacije, ne
može se govoriti o sumraku braka. Naprotiv, mnoge kohabitacije okončavaju
se pravno potvrđenim brakom.
Jedan deo stanovništva ostaje izvan braka. Za njih se kaže da su celibateri.
Celibat (lat. caelibatus – beženstvo, bezbračnost), prvobitno se odnosi na
zabranu ženidbe katoličkih sveštenika koju je 1074. godine uveo papa Grgur
VII (Mićunović, 1998). Početkom prošlog veka celibat se odnosio na kaluđere
kod pravoslavnih, sveštenstvo uopšte kod katolika, na bolesne, bezumne i
nesposobne za rad, na one koji ostaju izvan braka. Izvan braka ostajali su i
siromašni i sluge, “oni koji nemaju sredstava da podmire troškove oko ženidbe
i docnije održe porodicu”. Neodobravanje okoline ispoljavano je i prema
neoženjenom muškarcu i prema neudatoj ženi: “Momak koji ostane neženjen i
devojka koja ostane neudata svuda se gledaju sa sažaljenjem i smatraju se kao
patnici i mučenici” (Đorđević, 1923, str. 108-110).
Prema empirijskom istraživanju (Vuksanović, 2005), celibat je posledica
negativnog iskustva koje potiče iz roditeljske porodice, straha od braka i
obaveza u braku, razočarenja u prethodne veze, egoizma, nemogućnosti da se
pronađe odgovarajuća osoba, bolesti.
Izvan braka može da živi samo jedna grupa muškaraca i žena, zaposleni, ali
pod uslovom da mogu sami sebi da obezbede egzistenciju. Muškarac, ako su
mu primanja nedovoljna da izdržava porodicu, i nema drugog izbora, jer “bolje
je da ostane sam, nego da pati i sebe i druge”. Za razliku od muškaraca, žene
treba da ostanu u celibatu samo ako su zaposlene i ako mogu da priušte sebi
pristojnu egzistenciju, u suprotnom “uvek mogu da se udaju”.
Posledice celibata sagledavaju se samo na individualnom nivou, kao nemanje
potomstva i usamljenost u starosti. Sa više prekora, pa i omalovažavanja, gleda
se na ženu koja je izvan braka nego na muškarca. Ako se žena ne uda kaže se
“niko je nije hteo”, a ako se muškarac ne oženi “neće da se oženi”. Pritisak na
ženu da živi u braku može se tumačiti i kao izraz njenog poštovanja, uviđanja
značaja žene za biološku reprodukciju društva. Razlika u prihvatanju
neoženjenog muškarca i neudate žene ispoljava se i u njihovom
terminološkom određenju. Dok se ne oženi, muškarac je momak, čak i u
dubokoj starosti ređe se određuje kao usedelac. Nasuprot muškarcu, starija
neudata žena češće se naziva usedelicom nego devojkom.
Za veći deo stanovništva među osnovnim životnim ciljevima nalaze se brak i
potomstvo. Motivi za sklapanje braka razlikuju se u tradicionalnom i
savremenom društvu.
Prema shvatanju naroda, a kako ga je zabeležio Tihomir Đorđević, u brak se
stupa iz različitih razloga. Jedan od značajnih razloga je dobijanje dece. Težnju
za decom podstiču dva motiva, religiozni i ekonomski. Religiozni motiv potiče
iz verovanja “da je svaki čovek dužan da se postara da ostavi potomstvo,
naročito muško, koje će nastaviti njegov domaći kult i pobrinuti se za njegovu
dušu, pošto ode sa ovoga sveta” (Đorđević, 1923, str. 223). Ekonomski motiv
sadržan je u čenjenici da se sa decom dobija pomoć i odmena u radu. Čovek se
ženi i da bi ženidbom dobio radnika “koji će ga kroz ceo život pratiti i slušati.
Žena je u tom pogledu rada više nego sluga. Sluga može i napustiti svoga
gospodara; žena ostaje gde je celoga veka, pokorna i odana, radna i poslušna”
(Isto, str. 224). Žena se uzima i da “zadovolji prirodne potrebe čoveka, da mu
bude naslada i uživanje…” (Isto, str. 226). Ovaj razlog, zaključuje Đorđević,
“izgleda da, po pojmovima narodnim, dolazi na poslednje mesto” (Isto, str.
226).
Prema savremenim empirijskim istraživanjima realizovanim na ovim
prostorima (Vuksanović, 2005), položaj emocija, prilikom gradiranja motiva
za sklapanje braka, nije se bitnije promenio. Promenile su se uloge mlade i
mladoženje u periodu pre sklapanja braka. Žena postaje aktivni učesnik
prilikom izbora svog budućeg supruga. Ona nije objekat izložen tuđoj proceni,
već i sama procenjuje.
Ekonomski momenat, takođe, sve više dobija na značaju. Razlika je u tome što
sada biraju i on i ona, a žena nije više puka fizička radna snaga, već neko ko u
kuću može da donese i platu.
Promene se uočavaju i u shvatanju optimalne starosti prilikom sklapanja braka.
Prema odredbama rimskog prava, koje su dugi niz godina važile u mnogim
hrišćanskim zemljama, momak može stupiti u brak kada navrši četrnaest
godina, a devojka kada navrši dvanaest. Donja starosna granica za ženidbu,
odnosno udaju, u Srbiji je prvi put određena propisom iz 1837. godine. Te
godine, 4 aprila, knez Miloš je potvrdio “Pravila pri zaključivanju
supruženstva i svršavanju tajne braka”, koja je prethodno odredio mitropolit
Petar Jovanović. Prema ovim pravilima, “nijedan momak ne može se venčati
pre navršene sedamnaeste godine, ni devojka pre četrnaeste godine”
(Đorđević, 1928, str. 200). Godine 1844. dolazi do izmene ovih pravila.
Mladić i devojka ne mogu stupiti u brak “ako mladoženja nije navršio
sedamnaestu, a devojka petnaestu godinu, osim slučaja razrešenja od
nadležnog arhijereja učinjenog” (Isto, str., 200). Za narode koji su živeli pod
Austrijom i Ugarskom važili su propisi građanskih zakona ovih zemalja. Po
austrijskom Građanskom zakoniku, mladić i devojka mogu da sklope brak tek
ako su napunili četrnaest godina. Ugarski Građanski zakonik kao donju
starosnu granicu za mladića određuje osamnaest godina, a za devojku šesnaest.
Ovi zakonski propisi, primećuje Đorđević (1928, str. 200, 201) “nisu u
saglasnosti sa narodnim pojmovima o dobu za ženidbu i udaju, i, donekle ih
nije bilo, ženidbe i udaje su se vršile u mnogo ranijim godinama”. I dok, prema
istom autoru, crkveni i građanski propisi vode računa o fizičkoj zrelosti za
stupanje u brak, narod prioritet daje drugim razlozima: “Po njima je jedna od
glavnih stvari da se ženidbom dođe do žene, vredne i pouzdane radne snage. U
narodu je vrednost žene kao radne snage vrlo velika” (Isto, str. 201).
I mada je donja starosna granica za stupanje u brak nekada bila veoma niska,
opravdano je i stupanje u brak u kasnijim godinama. Prema iskustvenim
podacima, sklapanje braka u starijim godinama podrazumeva više tolerancije i
spremnost na kompromis.
Da li se, u savremenim uslovima, promenilo shvatanje o najpogodnijoj
životnoj dobi za stupanje u brak? Rezultati empirijskog istraživanja pokazuju
da se donja granica za sklapanje braka pomera naviše.
Prema iskustvenim podacima (Vuksanović, 2005), 54,2% žena smatra da treba
da sklopi brak od 25 do 29 godine života. Na primer, čak 60,0% Srpkinja –
potomaka kolonista iz Bosne kao optimalnu dob navodi 25 godina. U pogledu
zastupljenosti ostalih starosnih grupa uočavaju se značajne razlike među
ispitanicama. Dok 43,3% Rusinki i 60,0% Slovakinja smatra da je
najpogodnija starost za sklapanje braka uzrast od 20 do 24 godine, dotle 1/3
Mađarica (33,3%) daje prioritet starijoj životnoj dobi, tj. sklapanju braka posle
tridesete godine života.
Starost od 25 godina za žene i 29 godina za muškarce predstavlja najpogodniju
životnu dob za udaju, odnosno ženidbu. Do tada treba rešiti dva krucijalna
pitanja svakog pojedinca – školovanje i posao. Pored toga, u 25 godini života
žene su, prema ispitanicama, zrele za brak. Pod zrelošću se podrazumeva
biološka zrelost, sposobnost za rađanje potomstva. Ali, u zemlji u kojoj je broj
onih koji traže prvo zaposlenje iz godine u godinu sve veći, teško je obezbediti
jedan od najznačajnijih uslova za sklapanje braka.
Kada se zaposle i odluče da sklope brak, prema mišljenju ispitanica, i mladić i
devojka treba da vode računa o: a) individualnim osobenostima budućeg
bračnog partnera; b) kvalitetu odnosa sa mladićem/devojkom; c)
karakteristikama porodice iz koje budući supružnik potiče.
Individualne osobenosti mladića/devojke mogu se raščlaniti u nekoliko
podgrupa:
-Fizički izgled i karakterne crte ličnosti: On, to jest ona, treba da je lep,
pametan, dobar, uredan, pošten.
-Zdravstveno stanje. Zdravstveno stanje mladića ne pominje se kao preduslov
za biološku reprodukciju, pretpostavlja se da mladić može da ima potomstvo.
Zdravlje muškarca je osnova ekonomske reprodukcije porodice. Zdravlje žene
je preduslov produžavanja porodične loze. Rađanje dece javlja se kao najviši
oblik samorealizacije žene, ali ne i muškarca.
-Poželjnu materijalnu sigurnost izražava reč bogat. On treba da je bogat, a da
bi bio bogat mora da bude obrazovan i zaposlen. Da li? Naglašavanje
obrazovanja kao pokazatelja uspešnosti može se protumačiti kao nastojanje da
se preko obrazovanja ostvari promocija u odnosu na prethodne generacije.
Prema ispitanicama, mladić i devojka, ukoliko je to moguće, treba da imaju isti
nivo školske spreme
Kvalitet odnosa između budućih supružnika uključuje razumevanje, sličan
pogled na život, slaganje naravi. Ljubav kao motiv za sklapanje braka
spominje se uz napomenu da se “od ljubavi ne živi”. I pored toga što se,
očigledno, zalažu za racionalan izbor bračnog partnera, ispitanice ističu da je
na njihov lični izbor presudno uticala ljubav.
Preporučuje se da mladić, odnosno devojka, vodi računa i o porodici iz koje
budući supružnik potiče. Porodica treba da je ugledna, materijalno dobro
situirana, sa “zdravim” odnosima između članova. (Vuksanović, 2005,
str. 11 - 62)
Kada se rode deca, brak prerasta u porodicu, srodničku zajednicu.
Srodstvo je društveno – kulturna i istorijska tvorevina koja predstavlja vezu
između ljudi uspostavljenu posredstvom braka ili linije porekla. Srodstvo se
temelji na zabrani rodoskrvnuća (tzv. incest - tabu). Srodstvo može biti: krvno,
tazbinsko, adoptivno i duhovno.
Krvno srodstvo. Prema načinu računanja krvnog srodstva, razlikuju se dva
osnovna tipa srodničkih odnosa:
 matrilinearno srodstvo; srodstvo se računa po ženskoj liniji;
 patrilinearno srodstvo; srodstvo se računa po muškoj liniji.
Ukoliko se srodstvo računa i po muškoj i po ženskoj liniji, naziva se
bilinearno srodstvo.
Tazbinsko srodstvo (lat. affinitas – afinitet, svojta) zasniva se prilikom
sklapanja braka. To je odnos između dve porodice nastao posredstvom braka
Rodbina jednog supružnika predstavlja tazbinu drugom supružniku i njegovoj
familiji. U tradicionalnim društvima tazbina se poštuje koliko i krvni srodnici.
Adoptivno srodstvo (lat. adoption - usvojenje) nastaje nakon usvojenja.
Duhovno srodstvo (kumstvo, pobratimstvo, posestrimstvo) predstavlja znak
dodatnog zbližavanja dobrih prijatelja. Ono je potvrda iskrenosti i jačine
njihovog prijateljstva. Ova vrsta srodstva može predstavljati i znak zahvalnosti
za učinjenu uslugu, na primer, spasavanje života. U Srbiji se još uvek neguje i
porodično kumstvo. Kroz generacije, članovi jedne porodice venčavaju i krste
članove druge porodice. Porodično kumstvo je najčešće uzajamno.

4.3. PORODICA
Porodica je primarna, relativno trajna, višefunkcionalna srodnička zajednica
ljudi. Odnosi između članova porodice su društveno regulisani i sankcionisani.
Kao opšta obeležja porodice navode se:
 polni odnosi i biološka reprodukcija
 srodnički odnosi
  socijalni odnosi
 ekonomske delatnosti
Na osnovu veličine i prisustva pojedinih članova porodice, pre svega
supružnika, mogu se izdvojiti sledeći tipovi porodice:
 nepotpuna porodica
 mala (nuklearna porodica, porodično jezgro) porodica
 proširena porodica
 velika porodica ili porodična zadruga
Nepotpuna porodica je karakteristična za savremena društva. To je tip
porodice koju čini jedan od roditelja sa decom. Nastaje nakon smrti jednog od
roditelja, razvoda braka, rađanja izvan braka.
Malu, nuklearnu, porodicu čine roditelji i deca.
Proširena porodica nastaje proširenjem male porodice nekim od srodnika.
Najčešće su to roditelji supružnika.
Veliku porodicu čine roditelji i porodice njihove odrasle dece. Porodice više
generacija krvnih srodnika čine porodičnu zadrugu. Velike porodice, pre svega
porodične zadruge, javljaju se u tradicionalnim društvima u kojima još uvek
nije došlo do podruštvljavanja ekonomske funkcije porodice.
Prema mestu stanovanja mladog bračnog para, razlikuju se:
 matrilokalna porodica: par živi sa roditeljima mlade;
 patrilokalna porodica: par živi sa roditeljima mladoženje.
Na osnovu raspodele autoriteta i moći u porodici, razlikuje se više tipova
porodičnih odnosa:
 matrijarhat (lat. mater – majka), majka je dominantna ličnost u
porodici;
 patrijarhat (lat. pater – otac), otac je autoritet u porodici;
 egalitarna porodica (franc. égal – jednak), označava porodicu koju
odlikuje učešće oba supružnika u procesu odlučivanja.
U savremenim uslovima najčešće se ukazuje na razlike između tradicionalne i
savremene (moderne) porodice.
Tradicionalna porodica je karakteristična za patrijarhalna društva. Odnose u
ovim porodicama odlikuje dominacija muškaraca i starijih. Odlike
tradicionalne porodice su:
- To su velike porodice koje uključuju više generacija srodnika.
- U okviru porodične grupe vlada stroga hijerarhijska patrijarhalna
organizacija. Mlađi se pokoravaju starijima, žene muškarcima. Na čelu
porodice nalazi se najstariji muškarac.
- Unutrašnji odnosi regulisani su nepisanim pravilima, običajnim pravom.
- Porodica je samodovoljna višefunkcionalna zajednica.
Procesi industrijalizacije i urbanizacije uslovili su promene u porodici i pojavu
novog tipa koji je u literaturi poznat kao savremena ili moderna porodica.
Savremena porodica je prepoznatljiva po sledećim karakteristikama:
- Porodica je nuklearna. Smanjuje se broj članova. Porodicu čine roditelji i
deca, porodično jezgro.
- Redukuju se funkcije porodice. Proizvodnja „izlazi“ iz porodice. Izvan
porodice se zapošljavaju muškarci, a potom i žene. Porodica ne predstavlja
više samodovoljnu zajednicu.
- Odnose između članova porodice reguliše zakon o braku i porodici.
- Visoka je stopa razvoda braka.
Ako se porodica shvati kao grupa osoba u interakciji, možemo pretpostaviti da
je kvalitet interakcije odraslih članova porodice suštinski za održavanje
porodične grupe. U nuklearnoj porodici obim interakcije sužava se na bračni
par. Supružnici predstavljaju nosioce uloga autoriteta kao kohezionog činioca
porodice. U višeporodičnim zajednicama, kao i u proširenim porodicama,
obim i kvalitet interpersonalnih odnosa određuje interakcija svih odraslih
članova domaćinstva. Član koga svi ostali članovi porodice, bez obzira na
uzrast i pol, doživljavaju kao važnijeg od ostalih predstavlja osobu autoriteta.
Analiza prethodnih naučnih i stručnih radova ukazuje na muškarca i starije kao
nosioce autoriteta. Ispitivanje da li je došlo do transformacije tradicionalnih
odnosa u kome dominira muž – muškarac u egalitarni odnos pretpostavlja
teorijsko izdvajanje i iskustveno proveravanje nekoliko osnovnih tipova
autoriteta: muž je nosilac autoriteta, žena je nosilac autoriteta, i muž i žena su
nosioci autoriteta, neko drugi ima autoritet. U okviru kategorije neko drugi ima
autoritet neophodno je, imajući u vidu naglašenu transformaciju
međugeneracijskih odnosa, izdvojiti dve podkategorije: a) starija generacija,
njegovi ili njeni roditelji, ima autoritet; b) deca su nosioci autoriteta. Ako se
ima u vidu raznovrsnost sadržaja porodičnog života, realno je očekivati da će
se u pojedinim oblastima deca javiti kao nosioci autoriteta. Pitanje, da li se
radi o integracionom autoritetu ili iracionalnoj situaciji koju roditelji ne mogu
da kontrolišu, traži empirijsku proveru (Vuksanović, 2005, str. 65).
Na osnovu preovlađujućeg oblika autoriteta, prema podacima empirijskog
istraživanja (Vuksanović, 1997, str. 163), mogu se uočiti četiri tipa porodice:
 Patrijarhalni – sa izraženom polnom i generacijskom segregacijom.
Ovaj tip porodice karakterističan je za period pre raspada
višeporodične zajednice. Nosioci autoriteta nisu supružnici, ili samo
jedno od njih, već neko drugi, njegov otac.
  Patrijarhalni – sa izraženom polnom segregacijom. Javlja se u
jednoporodičnim domaćinstvima. Pravo odlučivanja među
supružnicima „pripalo“ je muškarcu. Bračni par reguliše međusobne
odnose pod uticajem tradicionalnih normi. Oni su se oslobodili uticaja
starije generacije, ali ne i vaspitanja koje im je ta generacija prenela. O
svim oblastima porodičnog života odlučuje muškarac. Kolika su prava
žene u jednoj takvoj zajednici? U narodu se kaže: „Čovek snuje, a Bog
odlučuje“, žene bi ovu izreku mogle da preinače u sebi odgovarajuću:
„Žena snuje, muškarac odlučuje“.
 Prelazni tip porodice. Preovlađuje deljeni tip autoriteta sa manje ili
više naglašenom ulogom muškarca. Muškarac odlučuje o raspodeli
ukupnih primanja, izgradnji kuće, gazdinstvu, to jest, o muškim
poslovima, da bi o svim ostalim pitanjima razmenio mišljenje sa
ženom. Žena je okupirana podizanjem i vaspitanjem dece, vođenjem
domaćinstva, ali ni u ovim oblastima odluke ne donosi samostalno.
 Savremeni tip porodice. I muškarac i žena ravnopravno učestvuju u
donošenju odluka.
Za savremenu porodicu vezuje se i kategorija razvoda braka. U našem društvu
još uvek postoji ambivalentan odnos prema razvodu. I razvod braka i njegovo
očuvanje opravdavaju se interesima dece. Neuspeo brak treba okončati
razvodom, da ne bi deca “trpela”. Nasuprot ovom mišljenju, u interesu je dece
da rastu pored oba roditelja, pa makar i odnosi bili narušeni. Zbog dece, žena
treba da pretrpi sve neprijatnosti, dok se odnosi ne stabilizuju. Dilema je
koliko dugo agonija neslaganja i protivrečnosti može da traje i podnosi se.
Na pozitivan uticaj braka i porodice, odnosno negativan uticaj razvoda,
ukazuju i medicinska istraživanja. Među licima izlečenim od kancera veći je
udeo onih koji su u braku. Longitudinalna istraživanja Lewis-a Terman-a
pokazala su negativan uticaj razvoda roditelja na dužinu života dece. Deca čiji
su se roditelji razveli pre njihove 21 godine života, kraće žive od onih čiji su se
roditelji kasnije razveli (Kearl’s Guide …: Marriage & Family Processes).
Empirijska istraživanja ukazuju i na visok koeficijenat korelacije ranga između
razvedenih brakova i broja maloletnih prestupnika.
Prema empirijskim istraživanjima, žena čuva brak i porodicu. One koje
odobravaju razvod braka, odnos sredine prema razvodu braka i razvedenim
ženama opisuju na sledeći način (Vuksanović, 2005, str. 47):
 Ne gleda se više na ženu kao pre. Nekada je razvedena žena bila
raspuštenica, bio je to pogrdan naziv.
 Razvedene žene ponekad su predmet muških podsmeha i aluzija, mada
ne mora da znači. Nisu više na stubu srama. Danas je to normalna
pojava.
  Odnos sredine prema razvodu je sasvim normalan. Ja sam dete
razvedenih roditelja. Sredina se odnosila prema meni kao prema
svakom drugom detetu, ali za mene lično razvod je veoma nenormalan.
Tek onda kada je u stanju da obezbedi sopstvenu egzistenciju, žena može,
ukoliko je nezadovoljna, da zahteva promene u odnosu supruga prema njoj.
Tek tada može da mu se suprotstavi, u krajnjem slučaju, i željom da prekine
bračnu zajednicu. Nezaposlena žena, u uslovima u kojima ne uživa podršku
rodbinske grupe, o tome ne sme ni da razmišlja. Ona nema gde da ode, nema
čime da zapreti. Ako bi napustila muža, morala bi da napusti i decu, bar dok se
ne snađe. Nepismenim, socijalno izolovanim ženama, snalaženje bi, bez
sumnje, teško pošlo za rukom. Pored toga, u patrijarhalnoj sredini žena
sopstvenu zavisnost prihvata kao nešto sasvim prirodnom. Njeno je da rađa,
kuva, sprema, pere, dok muž brine o tome od čega će živeti (Vuksanović,
1997, str. 150).
Odlika savremene porodice je i nizak natalitet. Broj rođene dece ne odražava
usvojene reproduktivne norme već materijalne mogućnosti porodice. Ono čega
se žene najviše plaše, i zbog čega se ne bi odlučile da rode, je iznenadni
gubitak zaposlenja.
Čak i kada nema mušku decu, bračni par odustaje od daljeg rađanja. Muško
dete, produžavanje loze, ne predstavlja više cilj braka. Ne može se više reći da:
“Ženska deca ne zadovoljavaju cilj braka. Ona samo privremeno ostaju u kući,
pa odlaze u svoju. Ona su, kako se u narodu kaže, ‘tuđa kost’, ‘tuđa večera za
suđenu kuću’, ‘tuđa sreća’, ‘tuđa streja’, i kako se rodi namenjuje se drugome”
(Đorđević, 1929, str. 524).
Ukoliko i dođe do neželjene trudnoće, između rađanja i prekida trudnoće
ispitanice se opredeljuju za prekid. Skoro polovina (48,4%) ispitanica imala je
jedan ili više prekida trudnoće. Prekidi trudnoće najmanje su prisutni kod
ispitanica katoličke veroispovesti, a najviše u kategoriji mešovitih brakova.
Visok procenat prekida trudnoće ukazuje na izostajanje kontrole začeća udatih
žena. Kontraceptivna sredstva ne koriste mnoge udate žene. Opšte je poznato
da je u manje razvijenim zemljama njihov udeo još veći, i obrnuto
(Vuksanović, 2005, str. 51).
Na negativan odnos prema rađanju ukazuju i druga istraživanja. Godine 1970.
Ann Landers, novinarka, sprovela je anketu među svojim čitaocima upitavši ih
da li bi, ako bi mogli da biraju, ponovo imali decu. Na postavljeno pitanje
odgovorilo je 50.000 roditelja. Od tog broja, 70% ne bi ponovo imali decu zato
što “to ne vredi” (Kearl’s Guide …: Parents and Children). Kako se o
roditeljima koji su odgovorili negativno ne zna ništa, ne može se prodreti do
motiva ovih odgovora. Da li se radi o narušenim međugeneracijskim
odnosima, velikim materijalnim izdvajanjima, ili nečem trećem, ostaće
dilemma.
4.4. PRIRODNO KRETANJE STANOVNIŠTVA
Promene u porodici, pre svega uključivanje žene u društvenu podelu rada,
odražava se na broj dece u porodici, kao i na kretanje stanovništva uopšte.
Stanovništvo je grupa ljudi koja u odeređenom vremenu živi na nekoj teritoriji.
Izučavanjem stanovništva bavi se demografija. Demografija (grč. demos –
narod i grč. grafein – opisivati) je nauka o stanovništvu. Ona proučava
promene u broju stanovnika, teritorijalni razmeštaj stanovništva, demografske
procese (sklapanje i razvod braka, doseljavanje i odseljvanje i sl.) i
demografske strukture (biološke, obrazovne, ekonomske, kulturno-
antropološke itd.).
Promena u broju stanovnika tokom određenog vremenskog perioda poznata je
kao kretanje ili porast stanovništva. Porast stanovništva se određuje kao:
pozitivan (uvećanje broja stanovnika), negativan (smanjenje broja stanovnika)
i kao stanje relativne stagnacije (nije došlo do značajnije promene u broju
stanovnika). Razlikuju se prirodno i mehaničko kretanje stanovnika.
Pokazatelji prirodnog kretanja stanovnika su: stopa nataliteta, stopa fertiliteta,
stopa mortaliteta i prirodni priraštaj. Stopa nataliteta (n) je broj živorođenih na
1000 stanovnika. Stopa fertiliteta (f) je broj rođenih na 1000 žena starih 15 –
49 godina. Žensko stanovništvo staro 15 – 49 godina čini fertilni kontingent,
žene u reproduktivnom uzrastu. Stopa mortaliteta (m) je broj umrlih na 1000
stanovnika. Sve ove stope mogu biti opšte i diferencijalne, mogu se izraziti
kako u odnosu na ukupan broj stanovnika tako i u odnosu na pojedine starosne
grupe. Navedeni pokazatelji najčešće se izražavaju za period od godinu dana.
Prirodni priraštaj (pp) je razlika između broja umrlih i rođenih. Ukoliko je
broj rođenih veći od broja umrlih, prirodni priraštaj je pozitivan i, obrnuto,
ukoliko je broj rođenih manji od broja umrlih, prirodni priraštaj je negativan.
Negativan prirodni priraštaj, ako ne dolazi do mehaničkog priliva stanovništva,
dovodi do depopulacije jednog područja, to jest do smanjenja broja stanovnika
na njemu.
Mehaničko kretanje stanovništva, migracije, označava njegovo pomeranje u
prostoru. U odnosu na jedno područje, razlikuju se dva pravca kretanja,
doseljavanje (imigracija) i odseljavanje (emigracija).
Kretanje stanovništva, sa svim odlikama starosno – polnih funkcionalnih
kontingenata, određuje obim i kvalitet lјudskog potencijala. Nјegove
osobenosti trebale bi da predstavlјaju osnovu razvojnih strategija u različitim
sferama društva.
Primer: Promene u kretanju stanovništva u Republici Srbiji (Tomić i
Vuksanović, 2014, str. 187-190).
Analiza kretanja stanovništva Republike Srbije u periodu od 1981. do 2011.
godine ukazuje na značajne promene u njegovom broju u periodu do i nakon
izbijanja građanskog rata. Godina 1991. je prekretnica, ali, nažalost, u
negativnom smislu. Do 1991. godine zabeležen je porast stanovnika. U
proseku, broj stanovnika se svake godine uvećava za 46.531,5. Stopa porasta
izražena u procentima iznosila je 0,49. Od 1991. do 2002. godine stanovništvo
Srbije se, na godišnjem nivou, umanjivalo za 207.362,7 lica. Negativan
prosečan apsolutni godišnji porast proizišao je iz karakteristika prirodnog i
mehaničkog kretanja stanovništva, ali i iz razlika u metodologijama popisa. Ne
postoji potpuna uporedivost definicija ukupnog stanovništva u popisu 2002.
godine i prethodnim popisima. U popisima stanovništva iz 1981. i 1991.
godine, pored stanovništva u zemlјi, u stalno stanovništvo su ubrajani i građani
na privremenom radu u inostranstvu, kao i članovi porodice koji su sa njima
boravili u nekoj stranoj zemlјi. Od 2002. do 2011. godine Republika Srbija, u
proseku, ostaje bez 34.571 stanovnika (SGS, 1993; PS’02, 2003; PS’11, 2012).
Ukoliko se iz ukupnog stanovništva isklјuče izbegla lica, kretanje stanovništva
ukazuje na naglašen proces depopulacije i u Centralnoj Srbiji i u Vojvodini.
Udeo izbeglica u ukupnom stanovništvu u Republici Srbiji iznosi 5,06 %, u
Centralnoj Srbiji 3,52 %, a u Vojvodini 9,18 %. (Dva veka...2008, str. 61) Bez
izbeglica, apsolutni porast u periodu od 1991. do 2002. godine iznosio je –
457.971 na nivou Republike Srbije, -333.305 u Centralnoj Srbiji i -124.666 na
nivou Vojvodine. Uvećanje stanovništva Vojvodine duguje se prilivu izbeglog
stanovništva koji je zaustavio kontinuirano opadanje broja lica u ovoj
pokrajini. Ako pođemo od zapažanja da je stanovništvo koje ima iskustvo
teritorijalnog pomeranja pokretlјivije od starosedelaca, tj. lakše se odlučuje na
promenu mesta boravka, možemo pretpostaviti da je pozitivan porast
kratkoročan.
Podaci Popisa stanovništva iz 2011. godine pokazuju da je prosečan apsolutni
godišnji porast stanovništva Vojvodine ponovo dobio negativan predznak. Iz
godine u godinu, od 2002. do 2011. godine, stanovništvo Vojvodine umanjuje
se za 11.131,4 lice.
Porast stanovništva Srbije nalazi se pod uticajem i mehaničkog i prirodnog
kretanja. U periodu od 1991. do 2002. godine doselјavanje izbeglog
stanovništva sprečilo je da nepovolјno kretanje vitalnih koeficijenata još više
dođe do izražaja. Kontinuirano opadanje broja živorođenih odvija se uporedo
sa porastom broja umrlih. Broj umrlih veći je od broja živorođenih i u Centra-
lnoj Srbiji i u Vojvodini. Na primer, podaci za 1981. godinu pokazuju da je
stopa nataliteta za stanovništvo Vojvodine iznosila 13,7 ‰, a stopa mortaliteta
11,5 ‰. Trideset godina kasnije natalitet je opao na 8,9 ‰, dok je mortalitet
porastao na 14,4 ‰. Opadajući prirodni priraštaj dobio je negativan predznak.
Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, stopa prirodnog priraštaja u
Vojvodini je iznosila – 5,5 ‰, a u “užem” delu Srbije – 5,0 ‰. Na nivou
opšteg proseka, prirodni priraštaj je – 5,2 ‰ (SGS, 1991; Saopštenje broj 167,
1993; Dva veka…, 2008; Saopštenje broj 184, 2012).
REČNIK POJMOVA
Adoptivno srodstvo (lat. adoption - usvojenje) nastaje nakon usvojenja.
Bilinearno srodstvo označava računanje srodstva i po muškoj (očevoj) i po
ženskoj (majčinoj) liniji.
Brak je društveno priznata i odobrena veza između dve osobe, najčešće
suprotnog pola.
Celibat (lat. – beženstvo, bezbračnost) označava ostajanje izvan braka.
Demografija (grč. demos – narod; grč. grafein – opisivati) je nauka o
stanovništvu.
Društvena grupa je relativno trajan skup manjeg ili većeg broja ljudi
međusobno povezanih sličnim potrebama, interesima i vrednostima.
Egalitarna porodica (franc. égal – jednak) označava porodične odnose koje
odlikuje učešće oba supružnika u procesu odlučivanja.
Fertilni kontingent obuhvata žensko stanovništvo staro 15 – 49 godina.
Incest – tabu označava zabranu rodoskrvnuća.
Kohabitacija (lat. cohabitation - zajedničko stanovanje) označava zajednički
život dve osobe koje nisu u formalnom braku.
Kretanje ili porast stanovništva je promena u broju stanovnika tokom
određenog vremenskog perioda.
Matrilinearno srodstvo je srodstvo po ženskoj, majčinoj liniji.
Matrijarhat (lat. mater – majka) označava porodične odnose u kojima je majka
dominantna ličnost u porodici.
Monogamni brak (grč. monos – jedini; gamos – svadba) je oblik braka sa
između dva bračna partera istog ili različitog pola.
Patrilinearno srodstvo je srodstvo po muškoj, očevoj liniji.
Patrijarhat (lat. pater – otac) označava porodične odnose u kojima je otac
dominantna ličnost u porodici.
Poligamija (grč. poli – mnogo; gamos – svadba) je oblik braka sa više
partnera.
Poliandrija je brak jedne žene sa više muškaraca.
Poliginija je brak jednog muškarca sa više žena.
Porodica je primarna relativno trajna višefunkcionalna srodnička zajednica
ljudi.
Prirodni priraštaj (pp) je razlika između broja umrlih i rođenih.
Srodstvo je društveno – kulturna i istorijska tvorevina koja predstavlja vezu
između ljudi uspostavljenu posredstvom braka ili linije porekla.
Stanovništvo je grupa ljudi koja u odeređenom vremenu živi na nekoj teritoriji.
Stopa fertiliteta (f) je broj rođenih na 1000 žena starih 15 – 49 godina.
Stopa mortaliteta (m) je broj umrlih na 1000 stanovnika.
Stopa nataliteta (n) je broj živorođenih na 1000 stanovnika.
Tazbinsko srodstvo (lat. affinitas – afinitet, svojta) zasniva se prilikom
sklapanja braka. To je odnos između dve porodice nastao posredstvom braka.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Šta se podrazumeva pod društvenom grupom i koje vrste društvenih grupa se
razlikuju?
Kako se dele društvene grupe prema strukturi moći unutar grupe?
Kako se dele društvene grupe prema stepenu formalizacije njihovog osnivanja
i delovanja?
Kako se dele društvene grupe prema kvalitetu povezanosti njihovih članova?
Kako se definiše brak i koji su istorijski oblici braka?
Na osnovu načina kojim se regulišu odnosi između supružnika, koje vrste
brakova se razlikuju?
Objasni pojam kohabitacija.
Objasni pojam celibat. Koji društveni činioci dovode do celibata?
Šta je srodstvo i koje vrste srodstva razlikujemo?
Kako se definiše porodica i koja su njena opšta obeležja?
Na osnovu veličine, koje tipovi porodica se razlikuju?
Koje tipove porodice razlikujemo na osnovu raspodele autoriteta i moći u
porodici?
Objasni razliku između tradicionalne i savremene porodice.

POPIS REFERENCI
Bogišić, V. (1874). Zbornik sadašnjih pravnih običaja u Južnih Slovena :
Građa u odgovorima iz različnih krajeva slovenskog juga. Zagreb:
Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti.
Bračna pravila srpske pravoslavne crkve (1944). Beograd: Sveti arhijerejski
sinod.
Dva veka razvoja Srbije (2008). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Đorđević, T. (1923). Celibat i brak u našem narodu. Srpski književni glasnik,
10 (1), 108 – 112.
Đorđević, T. (1928). Doba za ženidbu i udadbu u našem narodu. Srpski
književni glasnik, 25 (3), 200-208.
Đorđević, T. (1929. Položaj žene u našem društvu. Srpski književni glasnik, 27
(7), 523-532.
Đorđević, T. (1930). Nekoliki svadbeni običaji u našem narodu. Srpski
književni glasnik, 29 (8), 604-610.
Golubović, Z. (1981). Porodica kao ljudska zajednica. Zagreb: Naprijed.
Kearl’s Guide to the Sociology of the Family: Life-Cycle Relationships. The
Life-Cycle of Familial Retionships http://www.trinity.edu/~mkearl/fam-
life.html pristup: 2004.; 11. 09. 2020.
Kearl’s Guide to the Sociology of the Family: Marriage & Family Processes.
http://www.trinity.edu/~mkearl/family.html pristup: 2004.; 11. 09.
2020.
Kearl’s Guide to the Sociology of the Family: Parenting and Children. Parents
and Children. http://www.trinity.edu/~mkearl/fam-kids.html pristup:
2004.; 11. 09. 2020.
Mićunović, Lj. (1998). Savremeni leksikon stranih reči. Novi Sad: KZNS
Univerzitetska reč.
Saopštenje broj 167 (1993). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Saopštenje broj 184 (2012). Beograd: Republički zavod za statistiku.
SGS (1993). Statistički godišnjak Srbije 1993. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
PS’02 (2003). Stanovništvo knjiga 2. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS’11 (2012). Stanovništvo knjiga 2. Beograd: Republički zavod za statistiku.
Vuksanović, G. (1997). Na putu do kuće. Novi Sad: Odsek za sociologiju,
Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (2005). Porodica u Vojvodini na početku trećeg milenijuma.
Novi Sad: Filozofski fakultet.
Westermarck, E. (1921). The History of Human Marriage. London:
MacMillan.
 5.DRUŠTVENE GRUPE: NASELJE

Cilj predočenog gradiva je upoznavanje studenata sa različitim tipovima

naselja i njihovim karakteristikama. Kao dva osnovna tipa izdvojeni su selo i
grad. Proces depopulacije seoskih naselja do koga dolazi, pre svega, usled
kretanja stanovništva iz ruralnih u urbana područja, je najuočljiviji pokazatelj
osobenosti ova dva socio-kulturna konteksta, grada i sela.
Upoznavanje sa njihovim prednostima i nedostacima može podstaći studente
na razmišljanje o pokretanju poslova preko kojih će realizovati ideju o
samozapošljavanju i profesionalnom razvoju.

5.1. ODREĐENJE POJMA

Naselja su prostorne, relativno trajne multifunkcionalne društvene grupe koje
nastaju naseljavanjem ljudi na određenoj teritoriji, a sa ciljem zadovoljavanja
svakodnevnih potreba. Anri Lefevr za naselja kaže da se “svojevrsna
projekcija društva i kulture u prostoru“.
Izučavanjem naselja kao društvene grupe bavi se sociologija naselja. Ona
proučava uticaj vrste naselja na pojedinca i društvo uopšte, kao i uticaj društva
na naselje. U okviru sociologije naselja razvile su se sociologija sela (ruralna
sociologija) i sociologija grada (urbana sociologija). Urbanizacija (lat. urbs –
grad) označava transformisanje seoskih karakteristika nekog područja u
gradske.
Dva osnovna tipa naselja su selo i grad. Pored njih, mogu se izdvojiti još i
suburbija (predgrađe) i privremena naselja (pojate, kampovi, vikend naselja i
sl.). Ova vrsta naselja traje sve dok se ne zadovolji potreba zbog koje je
nastala.
U zavisnosti od rasporeda zgrada, naselja delimo na tri tipa: razbijeni, linijski i
zbijeni.
 Razbijeni tip naselja: kuće su udaljene jedna od druge, često okružene
obradivim zemljištem, pašnjacima. Gustina naseljenosti je mala. Ovaj
tip naselja karakterističan je za brdske i planinske predele.
 Linijski tip naselja: kuće se podižu pored puteva.
 Zbijeni tip naselja: javlja se u gusto naseljenim sredinama. Zgrade su
zbijene jedna do druge.
Između sela i grada uočava se više razlika. Istorijski, selo je nastalo pre grada,
sela se ne grade planski, manja su po broju stanovnika, a stanovništvo se
mahom bavi poljoprivrednom proizvodnjom. Selo odlikuje i bogatija prirodna
sredina. Društveni odnosi na selu su neposredniji, srodničke i susedske veze
čvršće. U selu, kao i u gradu, masovna kultura utiče na oblikovanje kulturnih
potreba.
Kao najprepoznatljive socio – demografske karakteristike sela u Srbiji treba
navesti (Vuksanović i Nađ, 2017, str. 96, 97; Vuksanović, 2011, str. 134):
-Depopulacija seoskih naselja, smanjenje broja stanovnika.
-Senilizacija, visok udeo starog stanovništva.
-Deagrarizacija, napuštanje poljoprivredne proizvodnje.
-Napuštanje seoskih sredina i koncentracija stanovništva u urbanim sredinama.
-Visok udeo stanovništva koje zahteva kontinuiranu zdravstvenu zaštitu.
-Visok udeo stanovništva ograničene pokretljivosti.
-Nedovoljno razvijena infrastruktura (dotrajali putevi, ili njihovo otsustvo;
neizgrađeni ili dotrajali vodovod i kanalizacija…)
-Ne ulaže se u postojeću infrastrukturu.
-Usled depopulacije, prestaju sa radom različite institucije, npr. zatvaranje
obrazovnih i kulturnih institucija.
-Kao posledica navedenih promena, javlja se problem ljudskog faktora.
Ljudski potencijal čini malobrojno sredovečno i starije stanovništvo.
-Pojava napuštenih kuća i okućnica.
-Stambeni objekti propadaju usled neodržavanja.
-Neobrađene i zarasle travom njive.
-Mehanizacija stari, ne obnavlja se i gubi funkciju.
-Loša materijalna situacija većine domaćinstava.
Na selima je sve više staračkih domaćinstava. Vremenom, mnoga od njih
postaju i samačka. Ne samo da potomstvo ne želi da ostane na selu, već ih
roditelji i ne zadržavaju.
Do toga su dovele dve grupe razloga: objektivni i subjektivni. Pod prvim misli
se na sveopštu zaostalost naših sela. Mnoga su još uvek bez vodovoda i
kanalizacije, bez grejanja i telefona. Ni asvalt nije „stigao“ u sve ulice.
Kulturne potrebe ne mogu se zadovoljiti na način koji bi odgovarao mladima.
U selu je teže doći i do posla tako da, i kada bi ostali u njemu, morali bi da
putuju do radnog mesta. Ipak, čini se da su teškoće subjektivne prirode te koje
ne dozvoljavaju da se pronađe zajedničko rešenje. Sticanjem ekonomske
samostalnosti, izgubio se osećaj zavisnosti od roditelja. Poznato je da je kod
seljaka glava kuće, njen najstariji član, do smrti upravljao imanjem. Od čeljadi
vlasništvo nad zemljom imao je samo on. Raspolagao je i zemljom i
primanjima. Njegova reč bila je zakon. Zapošljavanjem u društvenom sektoru,
vlastita primanja jačaju osećaj sigurnosti. Niko više ne pristaje da neko drugi
kreira njegov život, da mu raspoređuje vreme. Pod pritiskom vlastitih obaveza
većina mladih ne želi ni da pokuša zajednički život. Ako neko nakon ulaska u
brak ostane sa roditeljima, to zajedništvo traje dok se ne izgradi kuća ili
obezbedi stan. Drugačije navike i shvatanja isprečili su se između njih. Ovi,
stariji, ustaju rano i rano ležu. Nisu navikli da se druže, da im je kuća puna.
Svu razonodu predstavljaju im radio i televizor, ako ih imaju. Njihova muzika
je iz nekog drugog vremena, iz vremena u kome se živelo mnogo sporije, bez
neuroza. Oni imaju svoju prošlost, svoja sećanja u kojima se zna ko je zadužen
 za razmišljanje, a ko za poslušnost. Da neko drugi, mlađi, „vodi“ njihovu
kuću, teško bi im palo. Zato, mada nemoćni, ne trude se mnogo da vrate decu
nazad. Neki bi i prešli preko svojih ubedjenja, ali šta mogu kada im se ne
pruža prilika. I druga strana bi da živi životom na koji je navikla (Vuksanović,
1994, str. 94 - 95).
Gradovi se grade planski, ili bi tako trebalo da bude, u njima se koncentriše
veliki broj ljudi koji se bave različitim nepoljoprivrednim delatnostima.
Veličina gradova kreće se i do nekoliko miliona ljudi. Gradovi sa 10 i više
miliona stanovnika nazivaju se megalopolisi. Megalopolis (grč. mέγας - velik;
πόλις - grad) je veliko urbano područje sa 10 i više miliona stanovnika.
Termin megalopolis prvi je upotrebio Osvald Špengler u delu Sumrak Zapada
(The Decline of the West, 1918.).
Podizanjem gradova narušava se prirodno okruženje. Odnosi između
stanovnika u gradu su manje bliski. Uočava se zatvaranje u sopstvenu
porodičnu grupu, socijalna izolacija. Gradsko stanovništvo oblikuje svoj odnos
prema različitim aspektima društvenog života pod uticajem masovnih medija.
U većini, potrebu za kulturnim sadržajima gradi i uspunjava masovna kultura.
Karakteristike grada na opštem nivou su:
- Koncentracija velikog broja stanovnika. Gradovi sa 10 i više miliona
stanovnika poznati su kao megalopolisi.
- Koncentracija kulturnih, sportsko-rekreativnih, socijalnih,
zdravstvenih, obrazovnih, ekonomskih i drugih institucija.
- Razvijena infrastruktura.
- Ulaganje u postojeću infrastrukturu.
- Uništavanje dela zelenih površina.
- Veća zagađenost vode, vazduha, zemljišta.
- Visok udeo lica koja nisu rešila stambeno pitanje.
- Viši troškovi života.
- Nezaposlenost zbog velikog pritiska na tržište radne snage.
- Udaljavanje od srodničke grupe.
Ne treba sumnjati da grad, u odnosu na selo, omogućava zadovoljavanje
raznovrsnih potreba. Institucionalna raznolikost čini život lagodnijim i odvraća od
povratka u seosku sredinu. Kao što se stanovnici sela, i pored svih nedaća sa
kojima se suočavaju, vezuju za svoju sredinu, i stanovnici grada nerado menjaju
mesto stanovanja.
Gradske periferije, suburbije, predstavljaju socijalno značajne prostorne jedinice.
Neznatno udaljene od grada, one omogućavaju zadovoljavanje raznovrsnih
potreba, kulturnih, sportsko-rekreativnih, zdravstvenih i sl. U isto vreme, odnosi
između stanovnika gradske periferije znatno su prisniji od odnosa u gradu.
Konurbacija je vrsta naselja nastala povezivanjem više gradova i drugih urbanih
područja u jednu celinu. Izraz konurbacija nastao je 1915. godine kada ga je
upotrebio Patrik Gedes (Patricka Geddesa) u delu Cities in Evolution. On je
primetio da se pod uticajem tehničko-tehnološkog razvoja gradovi sire i povezuju.
Najpoznatiji primeri konurbacija su Midlandton u Engleskoj, Ruhr u Nemačkoj,
Tokio u Japanu, New York u SAD.
Usled istovremenog negativnog delovanja prirodnog i mehaničkog kretanja
stanovništva, depopulacija i starenje stanovništva najizraženiji su u seoskim
naseljima. Međuuticaji negativnog prirodnog priraštaja i odseljavanja iz godine u
godinu sve više dolaze do izrazaja. Pokazatelji depopulacije znatno su viši u
odnosu na prethodni period i sužavaju mogućnosti za revitalizaciju seoskih
sredina. Njihovu najnepoželjniju posledicu predstavljaju naselja bez stanovnika.
Sa ciljem da se spreči dalji odliv stanovništva, lokalne samouprave suočavaju se
sa problemima kao što su: loša infrastruktura, nezaposlenost, nezadovoljavajući
uslovi zbrinjavanja i školovanja predškolske i školske dece, nezadovoljavajuća
zdravstvena zaštita, siromašan kulturni život ili njegovo potpuno odsustvo,
nezbrinuta staračka domaćinstava, neobrađena polja, zapostavljanje pojedinih
poljoprivrednih grana… (Tomić i Vuksanović, 2014).

5.2. DEPOPULACIJA I NJENO PREVAZILAŽENJE

(Tomić i Vuksanović, 2014, str. 196 - 198)
- Neophodno je pokrenuti donošenje Deklaracije o razvoju sela i poljoprivrede
koja bi predstavljala osnov za donošenje Nacionalne strategije razvoja sela i
poljoprivrede. Time bi se projektovao i obezbedio put za nove agrarne i
sveobuhvatne socijalne reforme i omogućilo racionalno korišćenje prirodnih,
proizvodnih i aktiviranje ljudskih resursa.
Da bi se ovo realizovalo predlažemo sledeće mere:
- tehničko uređenje obradivog zemljišta i dobrovoljno ukrupnjavanje poseda gde
je to moguće (sa ili bez promene svojinskih odnosa, uz komasacije, arondacije,
melioracije, kao i druge mere);
- uređenje vodotokova (radi sprečavanja poplava i izgradnje preko potrebnih
sistema za navodnjavanje);
- horizontalno i vertikalno organizovanje poljoprivrednika (u zadruge, poslovna
udruženja, akcionarska društva i druge vidove udruživanja).
Pored osnovne delatnosti (proizvodnje i prometa), zadruge i drugi oblici
udruživanja treba da omoguće, ili pomognu u organizovanju aktivnosti kao što su:
seoski turizam, domaća radinost, usluge komunalnih preduzeća, pošte i sl.,
organizovanje prevoza seoskih učenika do škola, otvaranje obdaništa, zanatstvo,
organizovanje kulturnih i sportskih aktivnosti i drugo.
- Merama agrarne politike stimulisati razvoj stočarstva kao ključnog faktora u
privrednom razvoju sela. Intenzivirati podsticajima razvoj visoko akumulativnih
proizvodnji, kao što su: proizvodnja povrća i cveća na otvorenom i u zatvorenom
prostoru, voća, grožđa, vina itd. Podsticati otvaranje malih i srednjih preduzeća za
proizvodnju finalnih proizvoda u opštinskim i seoskim sredinama, kako bi se
stvorili preduslovi za zapošljavanje mladih generacija i njihov ostanak na selu.
- Obrazovati seosko stanovništvo za usvajanje novih tehnologija koje će omogućiti
proizvodnju kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane i zaštitu životne sredine
(ekosistema).
- Obezbediti brži razvoj primenjenih nauka koje će putem poljoprivrednih
stručnih službi doprineti razvoju sela.
- Formirati i jačati društvenu svest i odgovornost o značaju, mestu i ulozi lokalne
samouprave u razvoju sela, i obrnuto, ulozi sela u razvoju nacionalne ekonomije i
društva u celini.
- Odgovorni na nivou lokalnih samouprava treba da usvoje konkretne razvojne
programe prilagođene prirodnim, klimatskim i ljudskim potencijalima u svojim
sredinama. Treba razraditi mere i instrumente za finansijsku podršku ovim
programima. Podrazumeva se da programi moraju biti tržišno, izvozno i
profitabilno usmereni. Pored proizvodnih projekata, lokalnu samoupravu treba
uključiti u izradu infrastrukturnih projekata.
- Za realizaciju napred navedenih programa, neophodna je sinergija između
prirodnog, fizičkog, finansijskog i intelektualnog kapitala. Posebnu pažnju treba
posvetiti namenskom, racionalnom i ekonomski opravdanom korišćenju
finansijskog kapitala.
- Prisutna je neophodnost formiranja budžeta za razvoj sela na lokalnom nivou.
Takođe, neophodno je formirati ekspertske timove za snimanje prirodnih i ljudskih
resursa, tzv. mapiranje, na nivou lokalnih samouprava.
- Pored lokalnog, neophodna je materijalna podrška republičkog budžeta, fondova,
banaka, domaćih i međunarodnih institucija. Depopulaciju seoskih naselja treba
prevazići povećanim opštim ulaganjima u seoska područja.
- Potrebno je pokrenuti inicijativu za formiranje razvojne agrarne banke
DIJASPORE, u kojoj bi dijaspora imala ključnu ulogu, nadzor i kontrolu, vodila
poslovnu politiku i vršila izbor projekata za finansiranje, zajedno sa
predstavnicima lokalne samouprave.
- Neophodan je razvoj klastera i udruživanje subjekata po fazama proizvodnje,
odnosno jačanje horizontalne i vertikalne koordinacije.
- Stimulisati zasnivanje brakova i povećanje nataliteta.
- Značajnu ulogu u realizaciji napred zacrtanih ciljeva ima lična inicijativa
meštana u seoskim naseljima i u lokalnim samoupravama i njihov preduzetnički
duh, a što se mora prepoznati i podsticati.
- Zakonskom regulativom omogućiti realizaciju predloženih mera. Kvalitet
saradnje između lokalnih samouprava i republičke administracije odrediće
dinamiku i obim prevazilaženja uočenih problema, tj. perspektivu razvoja sela.

REČNIK POJMOVA
Deagrarizacija označava napuštanje poljoprivredne proizvodnje.
Depopulacija označava opadanje broja stanovnika.
Konurbacija je vrsta naselja nastala povezivanjem više gradova i drugih urbanih
područja u jednu celinu.
Megalopolis (grč. μέγας - velik; πόλις - grad) je grad sa 10 i više miliona
stanovnika.
Naselja su prostorne, relativno trajne multifunkcionalne društvene grupe koje
nastaju naseljavanjem ljudi na određenoj teritoriji, a sa ciljem zadovoljavanja
svakodnevnih potreba.
Senilizacija, starenje stanovništva, označava visok udeo starog stanovništva u
nekoj populaciji.
Sociologija naselja je sociološka disciplina koja se bavi izučavanjem naselja kao
društvene grupe.
Sociologija sela (ruralna sociologija) je sociološka disciplina koja se bavi
izučavanjem sela kao društvene grupe.
Sociologija grada (urbana sociologija) je sociološka disciplina koja se bavi
izučavanjem grada kao društvene grupe.
Suburbija je predgrađe, gradska periferija.
Urbanizacija (lat. urbs – grad) označava transformisanje seoskih karakteristika
nekog područja u gradske.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Kako Anri Lefevr definiše naselja?
Kako se zove sociološka disciplina koja se bavi izučavanjem naselja?
Navedi osnovne tipove naselja.
Kako delimo naselja u zavisnosti od rasporeda zgrada?
Koji su najprepoznatljive socio – demografske karakteristike sela?
Koji su najprepoznatljive socio – demografske karakteristike grada?

POPIS REFERENCI
Tomić, D. & Vuksanović, G. (2014). Kretanje stanovništva i uloga lokalne
samouprave u razvoju sela. U: Perspektive razvoja sela knjiga 5. Beograd:
Srpska akademija nauka i umetnosti.
Vuksanović, G. & Nađ, I. (2017). Prirodne katastrofe u svesti stanovništva i
spremnost za suočavanje sa njima/ Natural disasters in the awareness of the
population and their readiness for facing them. Novi Sad: Matica srpska.
Vuksanović, G. (2011). Poplave: uzroci, posledice i postupci za njihovo
istraživanje. Novi Sad: Filozofski fakultet.
 6. DRUŠTVENE GRUPE: ETNIČKE ZAJEDNICE

U naučnim radovima, kao i u svakodnevnoj komunikaciji, često se koriste

termini kojima se određuju različite etničke grupe i njihovi međusobni odnosi.
U poglavlju Etničke zajednice analiziraju se sličnosti i razlike između
predmodernih i modernih etničkih zajednica. Najviše pažnje posvećeno je
nacijama i nacionalnim odnosima. Upoznavanjem sa terminima koji opisuju
različite međunacionalne odnose, studenti proširuju svoje opšte obrazovanje,
uče se toleranciji, prihvatanju i poštovanju različitosti. Celovitije sagledavanje
karakteristika sopstvene etničke grupe može podstaći razvoj “etno biznisa” kao
vid individualnog i porodičnog samozapošljavanja.

6.1. PREDMODERNE ETNIČKE ZAJEDNICE

Etničke zajednice predstavljaju društvene grupe koje odlikuju zajednička
kulturno-istorijska obeležja: teritorija, zajednička kultura, istorija, osećaj
pripadnosti etničkoj zajednici.
Etničke zajednice se dele na:
a) Predmoderne (rod, pleme, narod)
b) Moderne (nacija)
Rod je najniži oblik etničke zajednice. Članovi roda su povezani krvnim
srodstvom. Rod nastaje prelaskom sa skupljačke privrede na zemljoradnju i
stočarstvo.
Pleme je zajednica predcivilizacijskog društva u kojem još ne postoji država
kao globalna organizacija. Pleme kao oblik grupisanja je nastalo u epohi
varvarstva i održalo se do savremene epohe. Analiza organizacije plemena u
savremenoj epohi omogućava istorijsku rekonstrukciju načina života
prvobitnih plemena. Plemena su nastala na dva načina: a) razvila su se iz roda
porastom broja njegovih članova b) udruživanjem dva ili više roda nastaje
pleme. Ukoliko se pleme razvilo iz roda, osnovu plemenske zajednice
predstavlja prošireno srodstvo. Rodovi ne moraju da su jedni sa drugima u
srodstvu. Njih povezuje plemenska organizacija koja im pomaže da se lakše
prehrane i odbrane od neprijatelja. Plemenske zajednice su imale zajedničku
teritoriju, jezik, običaje, srodničke veze. Na čelu plemena nalazio se plemenski
starešina ili plemenska skupština, veće staraca. Sa razvojem proizvodnih snaga
i sve većom podelom rada dolazilo je i do intenzivnijih kontakta između
pripadnika raznih plemena. Povezivanjem više plemena nastao je narod.
Narod je istorijski razvijenija etnička zajednica od plemena. Nastaje
zajedničkim životom većeg broja plemena na jednoj teritoriji. Narod se javlja
na prelazu iz varvarstva u civilizaciju, u epohi robovlasništva i feudalizma,
pojavom nadplemenske, državne vlasti.
Rod i pleme kao osnovu udruživanja imaju rodbinske veze, krvno srodstvo.
Sa nastankom države uvode se norme, pravila ponašanja koja su obavezujuća
za sve članove zajednice. Sistem normi čini pravo. Pravni sistem legalizuje
monopol države nad prinudom. Pokoravanje ustanovljenim pravilima
ponašanja obezbeđuje se putem aparata sile. Veoma često, naročito u
svakodnevnom govoru, pojam države identifikuje se sa pojmom društva.
Društvo je istorijska zajednica ljudi nastala kao izraz potrebe za opstankom.
Država nastaje u okviru društva, ona je institucionalni oblik organizovanja
društva.

6.2. MODERNE ETNIČKE ZAJEDNICE

Nacija (lat. nasci, natio - roditi se, pripadnost prema mestu rođenja) je
savremena etnička zajednica koja nastaje u okviru modernih institucija
građanskog društva i koju odlikuju: život na određenoj teritoriji, zajednički
književni jezik, kultura, jedinstveno nacionalno tržište, nacionalna država.
Nailazi se i na shvatanje da Marks i Engels nisu dali nekakav poseban
doprinos teoriji nacije, jer se kod njih ne može naći njena precizna definicija.
Surčulija ističe da Marks i Engels nisu ni bili skloni da se bave definisanjem
pojmova: "Za njih je nacija istorijska zajednica definisana specifičnim
načinom proizvodnje i razmene i njima odgovarajuće društvene podele rada,
karakteristične za epohu građanskog društva" (Surčulija, 1982, str. 24). Nacija
se, prema tome, javlja kao oblik prevazilaženja prirodnih zajednica koje su
počivale na krvnom srodstvu i pretkapitalističkim načinima proizvodnje.
Naciji, istorijski gledano, prethode rod, pleme i narod. Razvojem proizvodnih
snaga i društvene podele rada dolazi do imovinskog diferenciranja ljudi,
formiranja društvenih klasa i pojave prvih naroda. I za narod, kao teritorijalnu
zajednicu, karakterističan je manje ili više jedinstven jezik, kultura, običaji
itd., ali ne i čvršće ekonomsko i političko ujedinjavanje. Ta nova ekonomski,
politički i kulturno znatno više integrisana zajednica je nacija. Stavovi Marksa
i Engelsa u pogledu nacije i nacionalnog pitanja nisu u potpunosti istovetni, s
obzirom da je Engels znatno "tvrđi u slikanju vanistorijske uloge 'neistorijskih
nacija'". Engels ističe četiri komponente nacije: jezik, nacionalni osećaj,
teritorija i broj pripadnika nacije. Marks određuje naciju kao "istorijskim
radom stvorenu zajednicu, koja u sebi nosi snagu održavanja i reprodukcije
nezavisno od trenutnih društvenih konstelacija u kojima se može naći. Nacija
čak može i vlastiti jezik zameniti jezikom drugog naroda, a da ne izgubi
vlastiti identitet zajednice " (Lerotić, 1983, str. 161).
Lenjin ukazuje na dva razdoblja u razvoju nacije. Prvo se odnosi na stvaranje
nacionalnih pokreta u borbi za političku, kulturnu, ili ekonomsku
samostalnost. U prvom periodu stvara se samostalna država. Drugo razdoblje
karakteriše proširivanje tržišta u svetskim razmerama, koncentracija kapitala,
nauke, politike itd. Iz ovoga sledi da "nacija u kasnom kapitalizmu ustupa
mesto internacionalnoj organizaciji kapitala, opštečovečanskoj kulturi,
zajedničkim velikim drţavnim celinama i postupnoj jezičkoj nacionalnoj
asimilaciji" (Lerotić, 1983, str. 203).
Polazeći od pomenutih stavova, Kardelj definiše naciju kao specifičnu narodnu
zajednicu koja je "nastala na osnovu društvene podele rada epohe kapitalizma,
na kompaktnoj teritoriji i u okviru zajedničkog jezika i bliske etničke i
kulturne srodnosti uopšte" (Kardelj, 1973, str. 101). Nacije se, ističe Kardelj,
ne mogu stvarati veštački. One postoje čim postoje bitni elementi koji ih
karakterišu. Izraz tog postojanja je njihova svest.
Ostale definicije nacije date od strane autora sa prostora bivše SFRJ ne
predstavljaju ništa drugo do varijacije Kardeljeve odredbe. Nacionalna
zajednica se, po društveno - istorijskom razvoju, određuje kao najmlađa, ali i
najrazvijenija zajednica. Nastala na prelazu iz feudalnog u kapitalističko
klasno društvo, kao rezultat više društvene podele rada. Prethodnu tvrdnju
potkrepljuje i Pašićeva (1973, str. 85) odredba nacije: "Nacija kao specifična
narodna zajednica i istorijski uslovljeni oblik zajedništva i kompleksne
integracije društvenog života u ekonomskoj, političkoj, kulturnoj i idejnoj
sferi, nastaje u onoj epohi društvenog razvoja kada, usled dostignutog stepena
društvene podele rada, tešnja unutrašnja povezanost društvenih delova postaje
bitan uslov daljeg razvoja materijalnih proizvodnih snaga društva." I određenja
nacije prisutna u našoj udžbeničkoj literaturi ne odstupaju od napred
pomenutog.
Kao bitne oznake nacije Goričar (1977, str. 314) navodi: "Nacija je istorijska
tvorevina koja je nastala pod uticajem kapitalističkih društveno - ekonomskih
odnosa. Nacija je ekonomska zajednica, a ona se ne izražava samo u tehničko -
ekonomskoj povezanosti, već i u svestranoj društvenoj povezanosti
stanovništva na datoj teritoriji. Uglavnom, zbog ekonomske povezanosti masa
u privrednom životu zemlje, iz narodnog govornog jezika nastao je jedinstveni
književni jezik koji omogućuje učešće masa u kulturnom životu, a to je uslov
za formiranje posebne psihičke konstitucije kod tih masa koja se izražava u
zajednici kulture i u zajedničkoj nacionalnoj svesti." Lukić (1979, str. 302)
ističe da "S razvojem proizvodnje i saobraćaja, mešavinom raznih naroda, od
stanovništva koje je sjedinjeno teritorijalnim i ekonomskim vezama tako da
predstavlja jedno društvo stvara se postupno nacija. Nacija je teritorijalna
zajednica, ali mnogo čvršća od naroda, a ljudi koji je čine nisu istog porekla.
To je čvrsta zajednica s istovetnom kulturom i jasno izdvojenom nacionalnom
svešću." Znatno ranije, u udžbeniku "Osnovi nauke o društvu", raspravljajući o
naciji i nacionalnom pitanju, Stanojčić (prema: Pečujlić, 1963, str. 347) je
zapisao: "Na savremenom stepenu svoga naučnog razvoja marksistička
sociologija (bilo opšta, bilo politička) uspela je da pitanje društvenih uslova i
determinanti formiranja nacije naučno razjasni. Ta činjenica je omogućila, sa
svoje strane, da se dođe do same suštinske definicije nacije kao istorijske i
socijalnoekonomske i kulturno - političke pojave koja je nastala u određenim
uslovima društvene podele rada."
Primećuje se da su postojeće definicije nacije deskriptivne. Sve one svode se
na nabrajanje konstitutivnih elemenata nacije: teritorija, jezik, nacionalna
kultura, nacionalna svest. Stipe Šuvar smatra da je teškoća marksističkog
shvatanja i definisanja nacije posledica toga što se nacija shvata samo kao
proizvod kapitalističkog razvitka i što marksistička proučavanja nacije polaze
od istorijskog iskustva Evrope. I definicija Kardelja, primećuje Šuvar (1983,
str. 17), "naciju smešta u epohu kapitalizma, odnosno u društvenu podelu rada
te epohe. No, i iz ovakve definicije kao da proizilazi da nacija ne može nastati
i u socijalizmu."
U odnosu na pomenute autore, Pašić znatno više pažnje i prostora posvećuje
formiranju nacija na Balkanu, te se jedino analizom njegovog dela može steći
potpuniji uvid u faktore koji su uslovili nastajanje nacija na našem tlu. Pašić
ukazuje na značaj stvaranja državnih organizacija, na ulogu etničke i jezičke
bliskosti, ulogu religije, ideoloških i kulturnih činilaca.
Rasprava o nacionalnom pitanju pretpostavlja i raspravu o nacionalizmu.
Nacionalizam se manifestuje u društveno - ekonomskoj i u idejnoj sferi, tj. kao
ograničavanje ili sprečavanje zadovoljavanja potreba i interesa druge nacije i
kao nipodaštavanje drugih nacija. Pojavu nacionalne netrpeljivosti, saglasni su
naši autori, mogu usloviti regionalne nejednakosti u ekonomskom razvoju,
nejednaka politička prava, kulturno - istorijske razlike, kao što su razlike u
tradiciji, mentalitetu, jeziku. (Vuksanović, 2004, str. 4–7)
U uslovima kada na istorijsku scenu isplivaju krupna pitanja društvene
egzistencije iznova se aktuelizuje nacionalno pitanje. Pašić uviđa da u tom
"sukobu klasa i društvenih grupa koje se bore za dušu svoje nacije" velika
uloga pripada organizovanim oblicima delovanja na društvenu svest, pre svega
sistemu školstva i političkim institucijama. Međutim, analiza udžbenika je
pokazala da su sadržaji posvećeni naciji mogli samo da podstaknu
međunacionalnu komunikaciju. I pored kritike nacionalizma/šovinizma, XX
vek je na prostorima bivše SFRJ završen međuetničkim sukobima, a početak
XXI veka nastojanjima da se međuetnička trvenja prevaziđu.
Na osnovu primene Bogardusove skale socijalne distance ne mogu se uočiti
individualni razlozi međuetničke netrpeljivosti, kao ni vreme nepoželjnih
dešavanja. Treba imati u vidu da "Vremenska distanca, ne retko, uslovljava
gledanje na prošlost kroz prizmu sadašnjosti. Socijalna distanca i vremenska
distanca u odnosu na ključna međuetnička dešavanja kreću se u suprotnom
smeru. Sa uvećavanjem vremenske distance, socijalna se umanjuje, animoziteti
se ublažavaju, ali samo na nivou opšteg proseka. Naglašavajući opšti profil,
Bogardusova skala u potpunosti zapostavlja mogućnost izrade individualnih
profila koji omogućavaju da se temeljnije sagleda osobenost međuetničkih
odnosa. Ukazivanje na opšti prosek, tj. ograničavanje na kvantitativnu obradu
podataka, ispitivanje etničke distance svodi na ispitivanje grupne distance,
zapostavljajući varijatete unutar svake grupe" (Vuksanović, 2004b, str. 315).
Istraživanje etničkih zajednica, njihove pojave i razvoja, zahteva poznavanje
niza pojmova kojima se određuju odnosi između pripadnika različitih grupa,
kao i odnos prema sopstvenoj etničkoj grupi. .
Dijaspora (grč. – rasuto seme) označava pripadnike jednog naroda koji žive
izvan matične države.
Asimilacija (lat. similis - slično) doseljenog stanovništva podrazumeva
odricanje od sopstvenog jezika, običaja, vrednosti i kulture i preuzimanje onih
koji pripadaju zemlji domaćinu.
Patriotizam (lat. patria - otadžbina, domovina, zavičaj) je osećaj ljubavi i
odanosti prema domovini.
Nacionalizam označava privrženost određenoj naciji. Nacionalizam može
predstavljati sredstvo ideološke, političke i vojne borbe među narodima.
Etnocentrizam je izraz koji je uveo američki sociolog William Graham
Sumner. Etnocentrizam je procena drugih etničkih grupa ili pojedinaca iz
perspektive vlastite kulture. Ispoljava se u veličanju sopstvene etničke grupe.
Kulturni relativizam predstavlja suprotnost etnocentrizmu. Ispoljava se u
tvrdnji da svaku kulturu treba razumeti i vrednovati u skladu sa njenom
vlastitom perspektivom.
Ksenofobija (grč. xeno – stranac; fobia - strah) označava strah od stranaca.
Šovinizam izražava odbojnost i mržnju prema drugoj naciji.
Separatizam (fr. separatism; lat. separus - odvojen, odeljen) je sklonost za
otcepljenjem iz neke zajednice (državne, verske i sl.), otpadništvo.
Separatistički pokreti teže odvajanju iz celine.
Iredentizam (ital. irredento – neoslobođen) je vrsta separatističkog
nacionalizma. Prema shvatanju irendentista, nacija čiji pripadnici žive i na
teritoriji druge države ima pravo da pripoji te delove teritorije. Naziv dolazi
od italijanskog izraza Italia Irredenta pod kojim su se u drugoj polovini 19.
veka podrazumevala područja sa italijanskom manjinom koja su nakon
ujedinjenja Italije ostala van novoformirane države.
Revanšizam (fr. revanchisme - osveta) je politika koja podstiče osvetu, revanš,
nastojanje da se povrate izgubljene pozicije.
REČNIK POJMOVA
Asimilacija (lat. similis - slično) doseljenog stanovništva podrazumeva
odricanje od sopstvenog jezika, običaja, vrednosti i kulture i preuzimanje onih
koji pripadaju zemlji domaćinu.
Etničke zajednice predstavljaju društvene grupe koje odlikuju zajednička
kulturno-istorijska obeležja: teritorija, zajednička kultura, istorija, osećaj
pripadnosti etničkoj zajednici.
Dijaspora (grč. – rasuto seme) označava pripadnike jednog naroda koji žive
izvan matične države.
Društvo je istorijska zajednica ljudi nastala kao izraz potrebe za opstankom.
Država nastaje u okviru društva, ona je institucionalni oblik organizovanja
društva.
Etnocentrizam je procena drugih etničkih grupa ili pojedinaca iz perspektive
vlastite kulture. Ispoljava se u veličanju sopstvene etničke grupe.
Iredentizam (ital. irredento – neoslobođen) je vrsta separatističkog
nacionalizma.
Ksenofobija (grč. xeno – stranac; fobia - strah) označava strah od stranaca.
Kulturni relativizam predstavlja suprotnost etnocentrizmu. Ispoljava se u
tvrdnji da svaku kulturu treba razumeti i vrednovati u skladu sa njenom
vlastitom perspektivom.
Nacija (lat. nasci, natio - roditi se, pripadnost prema mestu rođenja) je
savremena etnička zajednica koja nastaje u okviru modernih institucija
građanskog društva i koju odlikuju: život na određenoj teritoriji, zajedničkim
književni jezik, kultura, jedinstveno nacionalno tržište, nacionalna država.
Nacionalizam označava privrženost određenoj naciji. Nacionalizam može
predstavljati sredstvo ideološke, političke i vojne borbe među narodima.
Narod je etnička zajednica nastala na prelazu iz varvarstva u civilizaciju,
pojavom nadplemenske, državne vlasti.
Patriotizam (lat. patria - otadžbina, domovina, zavičaj) je osećaj ljubavi i
odanosti prema domovini.
Pleme je zajednica predcivilizacijskog društva koja je nastala u epohi
varvarstva i održala se do savremene epohe.
Revanšizam (fr. revanchisme - osveta) je politika koja podstiče osvetu, revanš,
nastojanje da se povrate izgubljene pozicije.
Rod je najniži oblik etničke zajednice. Nastaje prelaskom sa skupljačke
privrede na zemljoradnju i stočarstvo.
Separatizam (fr. separatism; lat. separus - odvojen, odeljen) je sklonost za
otcepljenjem iz neke zajednice (državne, verske i sl.), otpadništvo..
Šovinizam izražava odbojnost i mržnju prema drugoj naciji.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Šta su etničke zajednice?
Kako se dele etničke zajednice?
Šta je rod i koje su njegove karakteristike?
Šta je pleme i koje su njegove karakteristike?
Šta je narod i koje su njegove karakteristike?
Definiši pojam nacija i objasni karakteristike nacije.
Objasni razliku između države i društva.

POPIS REFERENCI
Goričar, J. (1977). Sociologija. Beograd: Rad.
Kardelj, E. (1973). Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja. Beograd:
Komunist.
Lerotić, Z. (1983). Nacija. Zagreb: Globus.
Lukić, R. (1979). Osnovi sociologije. Naučna knjiga: Beograd.
Pašić, N. (1973). Nacionalno pitanje u savremenoj epohi. Beograd: Radnička
štampa.
Pečujlić, M. (1963). Osnovi nauke o društvu. Beograd: Rad.
Surčulija, Ž. (1982). Osnovi marksističke teorije nacije i nacionalnog pitanja:
Marks, Engels, Lenjin. u: Nacionalno pitanje i socijalizam. Beograd:
Rad.
Šuvar, S. (1983). Osnove marksističkog shvatanja nacije. u: Razvoj
međunacionalnih odnosa, Beograd: Komunist.
Vuksanović, G. (2004b). Bogardusova skala socijalne distance - prednosti i
ograničenja. Sociološki pregled, 38 (1-2), 309-320
 7. PODELA RADA

Gradivo sadržano u poglavlju Podela rada treba da upozna studente sa:

sociološkim određenjem pojma podela rada; odlikama podele rada prema polu
i društvene podele rada; društvenim aspektima uključivanja u nacionalnu i
međunarodnu podelu rada. Posebna pažnja posvećena je međunarodnim
migracijama, njihovom obimu, karakteristikama i posledicama po zemlju
emigracije. Imajući u vidu rasprostranjenost međunarodne mobilnosti radne
snage, kao i da među migrantima dominiraju oni koji se nalaze na vrhu svog
reproduktivnog i radnog potencijala, izučavanju spoljnih migracija treba
posvetiti više pažnje u sociološkim istraživanjima.
U okviru istog poglavlja izučavaju se i sociološki aspekti deindustrijalizacije.
Naglasak je na njenim negativnim posledicama po manje razvijene zemlje.
Kao posebna tematska jedinica izdvojena su mešovita domaćinstva koja, u
savremenim uslovima, predstavljaju izraz individualnih i porodičnih strategija
u suočavanju sa nemaštinom.

7.1. ODREĐENJE POJMA

Rad je svasna i svrsishodna delatnost ljudi usmerena na stvaranje dobara
kojima može da se zadovolji neka potreba. Usled ovih karakteristika, čovek se,
za razliku od dugih životinja, smatra svesnim (lat. homo sapiens) i
proizvodnim (lat. homo faber) bićem.
Razlikuju se:
- Prirodna podela rada
- Istorijska (društvena) podela rada
- Tehnička podela rada.
Prirodna podela rada je podela na osnovu bioloških karakteristika ljudi kao
što su pol, starost, visina i sl. Najčešće se ukazuje na podelu prema starosti i
polu. Pretpostavlja se da je prirodna podela rada postojala još u prvobitnoj
zajednici, ali se zadržala do današnjih dana, naročito u tradicionalnim
društvima.
O podeli rada među polovima razvila su se dva teorijska stanovišta:
- podela rada prema polu je biološki uslovljena
- različite uloge među polovima su socio-kulturno uslovljene.
7.1.1. Podela rada prema polu
(Vuksanović, 1997, str. 113– 90; Vuksanović, 2005, str. 108-113)
Još 1949. godine u delu “Društvena struktura” Murdok (George Peter
Murdock, 1897 - 1985) ukazuje na podelu rada prema polu kao na opštu
karakteristiku svih poznatih ljudskih društava. Postojeća podela, prema njemu,
ukorenjena je u reproduktivnim razlikama muškaraca i žena. Da li i u kojoj
meri različita predodređenost za biološku reprodukciju uslovljava podelu na
muške i ženske poslove može se ustanoviti samo na empirijskom nivou.
Učešće muškarca/žene u obavljanju poslova u domaćinstvu i na gazdinstvu
jedan je od pokazatelja egalizacije odnosa među polovima. Prema
patrijarhalnom shvatanju, podela rada u okviru porodice ustanovljena je s
aspekta muškarca, ali ne i žene. Muškarac ne obavlja poslove u domaćinstvu,
ali je žena prisutna i u domaćinstvu i na gazdinstvu. Pojava muškarca kao
hranioca porodice, kao jedinog uključenog u društvenu podelu rada, opravdava
ovaj vid polne segregacije. S obzirom da je isključena iz sfere javnog, ženi,
samim tim, ostaje znatno više vremena za domaćinstvo i gazdinstvo.
Uključivanje žena u društvenu podelu rada zahteva prevazilaženje
tradicionalnih referentnih okvira u oblasti podele poslova među supružnicima.
Ali, možemo se zapitati: Ako se u okviru društvene podele rada zahteva visoka
specijalizacija, zbog čega se onda ne bi tolerisala i u okrilju porodice? Zbog
toga što specijalizacija postoji, ali samo za muškarce, ne i za ženu. Dok žena
podjednako obavlja i ženske i većinu muških poslova, muškarac je stameno u
svom referentnom okviru.
Opterećenost žene radnim obavezama u okviru porodice predstavlja predmet
interesovanja naučnika, kao i drugih obrazovanih savremenika, još tokom
devetnaestog veka. Tako, na primer, Đorđević ukazuje na Natoševićevu kritiku
odnosa prema ženi. Prema njemu, u Vojvodini, koja je još i u XIX veku slovila
za napredniji kraj, odnos prema ženi nije se razlikovao od odnosa u zaostalim
krajevima: “Mnogi naš prostak, veli Đ. Natošević za Srbe u Vojvodini, kako
uopšte ženu drži gore nego roba, tako je onako izmučenu, odmah, drugi ili
treći dan po porođaju, vija na posao; ako je leto i na najtežu poljsku radnju;
nijednog joj dana odmora neda. Što ih se u polju na radnji porodi, pa s detetom
u naručju po sat hoda peške kući, a sutra opet na rad ići mora” (Đorđević,
1929, str. 529).
Ako uključivanje žene u društvenu podelu rada dovodi do diferencijacije
društvenih uloga na drugim osnovama, a ne na polnoj pripadnosti, onda bi iste
promene trebalo očekivati i u okviru porodice, to jest, nestajanje podele
porodičnih uloga na tradicionalno muške i ženske i njihovu demokratizaciju.
Egalizacija žene i muškarca izvan porodice može se, ali i ne mora, u svom
povratnom delovanju preneti i na porodicu. Demokratizacija unutar porodičnih
odnosa ne nastupa samim zapošljavanjem žene, već delovanjem čitavog niza
činilaca kao preduslova i posledica zapošljavanja. To su: ekonomska
samostalnost, više obrazovanje, veća informisanost, učenje novih uloga. Kao
što zapošljavanje žene može uticati na egalizaciju međusupružničkih odnosa,
isto tako i zapošljavanje muškarca, ako ni jedan od supružnika nije radio,
može usloviti pozitivne promene u smislu demokratizacije odnosa u porodici. I
muškarac, kao i žena, uči nove uloge i uviđa nove relacije među polovima
bitno različite od onih sadržanih u tradicionalnom vaspitanju. Smatra se da su
se tokom društvenog razvoja, prelaza od ruralno-agrarne prošlosti u urbano-
industrijsku sadašnjost, uloge muža i žene promenile od polno segregiranih
obrazaca u egalitarne obrasce. Da li je i u kojoj meri došlo do promene odnosa
u kojem tradicionalno dominira muž u egalitarni odnos ne može se pokazati
bez sociološke analize empirijskih podataka.
Ako se porodica shvati kao grupa osoba u interakciji, možemo pretpostaviti da
je interakcija odraslih članova porodice suštinska za održavanje porodične
grupe. Odrasli članovi su nosioci uloga autoriteta kao kohezionog činioca
porodice. Usled toga, primarnu jedinicu analize predstavlja bračni par,
regulator interpersonalnih odnosa u jednoporodičnom domaćinstvu, odnosno
interakcija odraslih članova u višeporodičnim zajednicama. Član koga odrasli
članovi porodice, bez obzira na uzrast, percipiraju kao važnijeg od ostalih
predstavlja osobu autoriteta. Istraživanje porodičnog autoriteta predstavlja
izdvajanje njegovih osnovnih konstelacija: muž je nosilac autoriteta, žena je
nosilac autoriteta, i muž i žena su nosioci autoriteta, neko drugi ima autoritet.
Ako se ima u vidu raznovrsnost sadržaja porodičnog života, na čiste oblike je
veoma teško naići.
Podela poslova prema polu je shvaćena kao podela primenjena samo na
muškarca, nikako ne i na ženu. Tradicionalno shvatanje zna šta muškarac treba
da radi, a šta ne. Selekcija ženskih obaveza nije izvršena, njima pripada sve
ono što muškarac ne zna i što im naredi da urade. I pored velike
preopterećenosti, žene ni danas, posmatrajući svoj raniji položaj iz jedne druge
perspective, ne opisuju prethodno stanje kao diskriminaciju. U potrazi za
odgovorom na postavljeno pitanje, ispitanice razlikuju dve grupe žena, one
koje rade i one koje ne rade. Ako samo muškarac radi, onda je podela na
muške i ženske poslove, ustanovljena iz perspective muškarca, održiva i
opravdana. Ženi “vezanoj” samo za kuću ne preostaje ništa drugo nego da
obavi sve poslove, kako u njoj tako i izvan nje. Na taj način, podela poslova
prema polu javlja se kao mehanizam zaštite zaposlenog muškarca. Ispitanice
su zaboravile, možda i svesno, da njihovi muževi nisu imali stalno zaposlenje,
a da je neravnopravna podela poslova ipak egzistirala. Lično iskustvo, po
svemu sudeći, izostavljeno je promišljeno. Ono se u odgovorima ne spominje,
ali je, bez sumnje, uticalo na njihovu formulaciju. Ispitanice ističu
preopterećenost žena protiveći se postojećoj podeli poslova. Potisnuto i još
sigurno neartikulisano nezadovoljstvo sopstvenim životom ispoljava se kroz
zahteve za ravnopravnim položajem nekih drugih, imaginarnih žena. Njihovo
opšte obeležje je da su zaposlene, da rade, da izlaze iz kuće kao što izlaze i
muškarci. Radno angažovanje traži novu preraspodelu poslova. Ako se uključi
i ekonomski momenat, onda se mišljenje ispitanica može izraziti jednostavno:
podela na muške i ženske poslove opravdana je samo ako žena “ne radi”, ako
je ekonomski zavisna od muškarca, svaka žena koja ima svoju platu trebala bi
da se izbori za ravnopravan položaj u podeli rada. Pod ravnopravnošću
podrazumeva se rasterećenje žene, a ne jednaka raspodela zaduženja.
Malo je žena koje se mogu pohvaliti da im je muž pomogao u obavljanju
“ženskih” poslova. Život u zajednici, kao i bavljenje poljoprivredom,
predstavljaju osnovu polne diskriminacije u oblasti podele rada. Česta
izbivanja iz kuće usled sezonskog rada, teranje stoke na pašu, udaljili su, i
fizički, mnoge muževe od svojih životnih saputnica.
Patrijarhalno vaspitana žena ne očekuje od supruga da radi u kući. Postavljeno
pitanje kod nje izaziva čuđenje: “Šta će raditi on u kući?” Dva ključna razloga
za ovo protivpitanje su: nezaposlenost i veliki broj žena u kući. Zanemarene su
dve činjenice: prvo, broj muškaraca nije bio ništa manji i drugo, ni oni, takođe,
nisu bili zaposleni. Veće vrednovanje rada muškarca i potcenjivanje
sopstvenog proizašlo je, verovatno, iz vlasništva muškarca nad zemljom kao
osnovnim izvorom egzistencije. Isti uzrok koji je uslovio asimetričnu
starosno-polnu raspodelu autoriteta proizveo je i nejednakosti u okviru podele
rada. Onaj ko ima zemlju i stoku ima i autoritet, on određuje kada će ko i šta
da radi. Pravdanje isključenosti muškarca iz obavljanja poslova u domaćinstvu
velikim brojem žena u kući ukazuje da one, žene, na postojećem stupnju
svesti, nisu u stanju da razdvoje sudbinsku predodređenost svoga položaja od
polne diskriminacije. Da je u to vreme, i u tim uslovima, neko pokušao da ih
“oslobađa”, one ne bi znale od čega treba da se oslobode, protiv koga da se
bore. Na stupnju nasleđene tradicionalne svesti žene treba osloboditi od njih
samih.
Ako muškarac nije imao nikakvih zaduženja u okviru domaćinstva, onda su
sve obaveze, neminovno, pripale ženi. Žena pere, pegla, tka, kuva, donosi
vodu, loži vatru…Prikladnije bi bilo umesto jednine – žena koristiti množinu –
žene. Sve žene, snajke, svekrve, zaove, jetrve, rade zajedno. Na čelu ove
ženske rodbinske skupine nalazi se najstarija žena – svekrva. Ona deli poslove
u domaćinstvu. Mlade žene imaju, u odnosu na starije, manje zaduženja u
kući, ali zato pomažu muškarcu u polju i u toru. Žene pomažu muškarcima, ali
ne i muškarci ženama. I žene i muškarci rad na gazdinstvu smatraju težim,
složenijim i značajnijim. Pranje veša, donošenje vode sa udaljenosti od po
nekoliko kilometara, nije ništa lakše od kopanja ili košenja, ali od ženskih
poslova se ne živi. Oni samo unose red u monotonu svakodnevnicu, i baš zbog
toga što se ponavljaju iz dana u dan, čine se manje vrednim, jednostavnijim,
lakšim.
Očigledno je da se ne može govoriti o polnoj diferencijaciji uloga povezanoj
sa biološkim razlikama u sposobnosti i snazi, već samo o društveno
uspostavljenim i održanim razlikama. Ekonomska podređenost žene muškarcu
uslovljava podelu uloga prema polu, ali samo onda ako se radi o poslovima
koji se obavljaju u kući. S obzirom da su žene odgovorne za najveći deo
socijalizacije u detinjstvu i ranoj mladosti, one same reprodukuju ideologiju
polne neravnopravnosti. Majke uče decu određenim polnim ulogama
usmeravajući devojčice prema “ženskim”, a dečake prema “muškim”
poslovima. Njeni sinovi ne kuvaju, ne peru, ne sklanjaju čak ni svoje lične
stvari, jer oni su muškarci, njih očekuje rad na njivi, u dvorištu. Iste obaveze,
povrh postojećih, imaju i devojčice, ali se one tretiraju samo kao pomoć
muškom prezaposlenom delu domaćinstva.
Muškarci ne rade poslove u domaćinstvu ne zato što su biološki predodređeni
za “naporniji” rad, već što njihove majke prenose strukturu polnih uloga,
vrednujući muške poslove kao teže i značajnije od onih koje same obavljaju.
Sopstveno uključivanje u sfere muških aktivnosti žene doživljavaju kao
potvrdu njihove lične sposobnosti i doprinosa razvoju domaćinstva, jer kuću
gradi i decu podiže rad muškarca, a ne žene. Zahvaljujući svojoj tržišnoj
vrednosti, dobra koja muškarci stvaraju omogućavaju reprodukciju svih
članova domaćinstva, uključujući i žene. Reprodukcija golog života
reprodukuje moć muškarca nad ženom. Šema je veoma jednostavna: muškarac
je vlasnik zemlje, zemlja daje dobra, dobra daju život, zemlja je izvor i temelj
moći muškarca nad ženom. Kada bi kuvanje, kepljenje, pranje, peglanje,
čišćenje, imali svoju cenu, bilo bi znatno teže ubediti žene da ih muškarac
izdržava. Očigledno je da se polna segregacija u oblasti podele rada odnosi
samo na muškarce, ali ne i na žene. Muškarci ne rade “ženske” poslove, ali su
zato žene angažovane i u domaćinstvu i na gazdinstvu.
Ne mali broj žena nastoji da istakne uviđajnost sebe kao supruge. Opterećenost
velikim brojem obaveza koje mora da obavi u toku dana potisnuta je željom da
je muž i okolina vide kao dobru suprugu. Izjava “sve ja to sama uradim” ne
izražava “probuđenost” i nezadovoljstvo, već ponos, likovanje pred
sopstvenom izdržljivošću. Prihvatanje što većeg broja obaveza rezultat je
nastojanja da se, bar malo, približi vrednost njihovog, ženskog roda, radu
zaposlenog muškarca. I dok se značaj muškarčevog rada potvrđuje platom,
osnovnim izvorom egzistencije, žena-domaćica priznanje sopstvenog rada vidi
u izvršavanju što većeg broja obaveza. Ona još uvek čvrsto drži varjaču i
metlu u svojim rukama čuvajući ih kao dva najznačajnija materijalna dokaza
sopstvenih vrednosti.

7.1.2. Društvena podela rada

Društvena podela rada označava opredeljivanje ljudi da se trajno, ili za duži
vremenski period, bave određenom vrstom delatnosti. Začeci društvene podele
rada prepoznaju se u: odvajanju stočarstva od zemljoradnje, izdvajanju
zanatstva, pojavi trgovine koja povezuje zanatstvo, stočarstvo i zemljoradnju.
U savremenom svetu društvena podela rada svodi se na: opštu, posebnu i
pojedinačnu.
Opšta podela rada je podela na privredne delatnosti (poljoprivreda, industrija,
trgovina, saobraćaj i dr.).
Posebna podela rada je podela privrednih delatnosti na uže grane (na primer,
poljoprivreda se deli na: ratarstvo, povrtarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo,
stočarstvo, hortikulturu itd.).
Pojedinačna podela rada je podela užih privrednih grana na privredne jedinice
na nivou jednog privrednog subjekta. Što je podela rada razvijenija, veća je
potreba za saradnjom između privrednih subjekata. Podela rada dovodi do
novih delatnosti, grana i zanimanja. Sve više se smanjuje udeo primarnih
(poljoprivreda) i sekundarnih (industrija i zanatstvo) delatnosti, a uvećava se
udeo tercijarnih (usluge i trgovina) delatnosti.
Opšte je pravilo ekonomskog razvoja da je poljoprivreda izvor radne snage za
druge delatnosti. Brzina prelaska iz poljoprivrede u nepoljoprivredne
delatnosti uslovljena je brzinom privrednog razvoja. Navedeno kretanje
poznato je pod terminom deagrarizacija. Deagrarizaciju najopštije možemo
odrediti kao slabljenje zavisnosti privrede i stanovništva od zemlje, to jest,
kao napuštanje poljoprivrede i zapošljavanje u drugim oblastima. Pokazatelj
deagrarizacije je smanjenje broja poljoprivrednog stanovništva.
U procesu deagrarizacije (Vuksanović, 1994, str. 9, 10) uočavaju se tri etape.
Prva etapa traje od 1921. do 1938. godine, to jest od formiranja Jugoslavije do
izbijanja Drugog svetskog rata. Druga etapa započinje okončanjem rata i traje
do 1961. godine kada nastupa treće razdoblje deagrarizacije.
Početnu etapu odlikuje porast apsolutnog broja poljoprivrednika i smanjenje
njegovog procenta u ukupnom stanovništvu. Nastale promene mogu se
objasniti znatno bržim porastom ukupnog stanovništva, posebno njegovog
nepoljoprivrednog dela.
U drugoj etapi, pored pada procenta poljoprivrednog stanovništva dolazi i do
stagnacije ili blagog opadanja njegove brojnosti. Na smanjenje broja
poljoprivrednika deluje društvena pokretljivost, prelaz iz poljoprivrede u
industriju, a zatim u ostale nepoljoprivredne delatnosti, kao i smanjenje stope
prirodnog priraštaja.
U trećoj etapi ubrzan pad broja poljoprivrednika odvija se uporedo sa
ubrzanim opadanjem njihovog učešća u ukupnom stanovništvu.
Prelazak aktivnih poljoprivrednika u nepoljoprivredne delatnosti, u početku,
ne predstavlja istovremeno i napuštanje individualnih gazdinstava.
Poljoprivrednici i njihovi potomci zapošljavaju se u nepoljoprivrednim
delatnostima, ali još uvek stanuju na gazdinstvu. Prema tome, posleratnu
transformaciju našeg sela obeležava delimična deagrarizacija. Kao proizvod
polovične deagrarizacije javljaju se mešovita domaćinstva. Formiranje
mešovitih domaćinstava, to jest dualiteta u sticanju dohotka, podstaknuto je
željom da se uvećaju primanja. Do 1961. godine intenzivnije je napuštanje
poljoprivrede, da bi se, nakon te godine, intenziviralo napuštanje gazdinstva.
Delimična deagrarizacija zamenjena je potpunom. Oni koji napuštaju
poljoprivredu napuštaju i gazdinstvo. Socijalnu pokretljivost prati prostorna
pokretljivost.
Tehnička podela rada se vrši u okviru jedne proizvodne jedinice (preduzeća).
Jedinstven proizvodni proces deli se na operacije koje se dodeljuju radnicima
na izvršavanje. Radnik ne proizvodi ceo proizvod već se specijalizuje samo za
jednu operaciju. Rezultat rada je proizvod angažovanja većeg broja
proizvođača. Cilj tehničke podele rada je da radnik, što je moguće više, ovlada
jednom operacijom u proizvodnom procesu, da bude što efikasniji i kvalitetniji
u svome radu. Tehnička podela rada dovodi do uske specijalizacije radnika što,
ukoliko se ukaže potreba, umanjuje njihovu mogućnost da nađu novo
zaposlenje. Radnici su prinuđeni da se prekvalifikuju, a to uvećava i njihove
troškove i troškove društva.

7.2. Uključivanje u društvenu podelu rada

(Vuksanović, 2012, str. 128-137 )

7.2.1.Sociološki aspekti zaposlenosti

Želja i mogućnost radno sposobnog stanovništva da se uključi u društvenu
podelu rada utiče na udeo zaposlenih i nezaposlenih u random kontigentu.
Radni kontingent čine lica u radn
om uzrastu, to jest, radno sposobno stanovništvo. Ova kategorija najčešće
obuhvata stare od 15 do 65 godina. Obim radnog kontigenta nalazi se
neposredno pod uticajem prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva, kao i,
posredno, pod uticajem činilaca koji na njih utiču.
Zaposlenost stanovništva izražava se preko: stope zaposlenosti, stope
neformalne zaposlenosti, stope nezaposlenosti.
Stopa zaposlenosti predstavlja procenat zaposlenih u ukupnom stanovništvu
starom 15 i više godina.
Stopa neformalne zaposlenosti predstavlja procenat lica koja rade „na crno“ u
ukupnom broju zaposlenih.
Stopa nezaposlenosti predstavlja učešće nezaposlenih u ukupnom broju
aktivnih stanovnika (zaposleni i nezaposleni).
Primer: Zaposlenost u Vojvodini
Godine 1990. zaposleno je preko 628 hiljada stanovnika Vojvodine, a 2002.
godine samo 493 hiljade. U toku 2000. godine, na primer, broj zaposlenih
nalazi se na nivou iz 1977. Iste godine, na 1000 stanovnika dolazi svega 259
zaposlenih (Opštine u Srbiji 2001, 2002, str. 101). Dve godine kasnije, 2002.,
od 1000 stanovnika Vojvodine zaposleno je 243. Istovremeno, broj zaposlenih
u privatnom sektoru beleži porast do 1997. godine kada je registrovano oko
97.000 zaposlenih lica. Već sledeće godine njihov broj je umanjen na 94
hiljade. Godine 2002. u privatnom sektoru je zaposleno 111 hiljada stanovnika
što čini 22,5 % od ukupnog broja zaposlenih. U novembru 2011. godine stopa
zaposlenosti u Vojvodini iznosi 35,1 % (Anketa o..., 2011, str. 2). Prema
podacima Privredne komore Vojvodine (Informacija o stanju..., 2018, str. 5), u
toku 2017. godine stopa zaposlenosti je uvaćana na 46 %. Treba imati u vidu
da su pod pojmom zaposleni podrazumevana » 1) lica koja su najmanje jedan
sat u posmatranoj sedmici obavljala neki plaćeni posao (u novcu ili naturi),
kao i 2) lica koja su imala zaposlenje, ali su u toj sedmici bila odsutna sa
posla.« (Anketa o..., 2011, str. 3)
Prema podacima Ankete o radnoj snazi iz 2011. godine, a koji se odnose na
Republiku Srbiju, u sivoj ekonomiji je angažovano oko 700.000 lica. U
novembru iste godine stopa neformalne zaposlenosti iznosi 17,8 % ( Anketa
o..., 2011, str. 2) Neformalna zaposlenost, tj. rad na crno, uključuje sve one
koji su zaposleni u neregistrovanim firmama, zaposlene u registrovanim
firmama, ali bez radnog ugovora, bez socijalnog i penzionog osiguranja.
Visoka neformalna zaposlenost otežava sociološko istraživanje
(ne)zaposlenosti. Disbalans između realnih i iskazanih primanja stvara
iskrivljenu sliku o mogućnostima uključivanja pojedinca, porodica, pa i drugih
društvenih grupa, u različite sfere života. Pristupačnost umetničkih, sportsko
rekreativnih, obrazovnih i drugih sadržaja ne može se precizno proceniti bez
uvida u ukupna primanja.

7.2.2.Sociološki aspekti nezaposlenosti

Prema Zakonu o zapošljavanju… (2017), nezaposleni “jeste lice od 15 godina
života do ispunjavanja uslova za penziju, odnosno najkasnije do 65 godina
života, sposobno i odmah spremno da radi, koje nije zasnovalo radni odnos ili
na drugi način ostvarilo pravo na rad, a koje se vodi na evidenciji nezaposlenih
i aktivno traži zaposlenje.”
Primer: Nezaposlenost u Vojvodini
U Vojvodini među nezaposlenima sve je veći broj onih koji prvi put traže
zaposlenje. Možemo pretpostaviti da je među njima najveći broj mladih koji su
završili školu i pokušavaju da ostvare svoje pravo na rad. Od 1990. do 2002.
godine njihov broj je uvećan sa 54.309 na 156.088. Godine 1990. lica koja prvi
put traže zaposlenje čine 42,4 % ukupnog broja nezaposlenih, a 2002. godine
56,7 %. Prema podacima iz 2000. godine, na 1000 stanovnika Vojvodine
dolazi 117 nezaposlenih (Opštine u Srbiji 2001, 2002, str. 117). Podaci Ankete
o radnoj snazi sprovedene u novembru 2011. godine pokazuju da stopa
nezaposlenosti u Vojvodini iznosi 24,2 % (Anketa o..., 2011, str. 1). Prema
informaciji Privredne komore Vojvodine (Informacija o stanju..., 2018, str. 5),
stopa nezaposlenosti opala je na 12,2 %.
Transformacija kolektivne u privatnu svojinu u bivšim socijalističkim
zemljama, kao što je, na primer, bila Srbija, praćena je i zatvaranjem
industrijskih pogona. Usled toga, među nezaposlenima visoko je učešće lica
koja su već bila u radnom odnosu. Na primer, u aprilu 2002. godine, na
početku svojinske transformacije, nezaposlena lica koja su bila u radnom
odnosu čine 41,4 % ukupnog broja nezaposlenih na području Vojvodine.
Godinu dana kasnije, aprila 2003, njihovo učešće je uvećano na 44,7 %. Ako
je u periodu od 2002. do 2011. godine privatizovano 2.381 preduzeće, a u
njima je bilo zaposleno 333.831 lice, možemo očekivati uvećanje broja onih
koji su bili u radnom odnosu (Vuksanović, 2003a, str. 70).
I pored navedenih negativnih promena, pojava formalne zaposlenosti stvara
iskrivljenu sliku i o stvarnom broju nezaposlenih, a samim tim i o
rasprostranjenosti siromaštva u zemlji. U Republici Srbiji za merenje
siromaštva se koriste apsolutna i relativna linija siromaštva. „Ispod apsolutne
linije siromaštva nalaze se punoletna lica čija je potrošnja na mesečnom nivou
niža od minimalnog iznosa neophodnog za hranu (nutricionistički minimum –
2.288 kilokalorija dnevno) propisanog od strane UN organizacije za hranu i
poljoprivredu – FAO) i druge izdatke u koje spadaju odeća i obuća,
stanovanje, zdravstvo, obrazovanje, transport, rekreacija i kultura i izdaci za
ostala dobra i usluge. Inputirana renta i izdaci za trajna dobra nisu uključeni u
analizu“ (Socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva).
„Relativna linija siromaštva definiše siromaštvo u odnosu na nacionalni nivo
životnog standarda i određena je kao 60 % prosečne potrošnje po potrošačkoj
jedinici“ (Socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva).
Pored apsolutnog i relativnog siromaštva, uvedena je i kategorija
administrativno siromašni. Administrativno siromašni su lica koja ostvaruju
pravo na socijalnu pomoć i druga socijalna davanja koja se dodeljuju na
osnovu provere materijalnog stanja. Na osnovu navedenog izvora, prema
podacima za 2017. godinu, na području Republike Srbije evidentirano je
260.759 administrativno siromašnih lica. Iste godine, apsolutno siromašni
obuhvataju oko 7,1 % stanovnika, 492.306 stanovnika.
7.3. SAMOZAPOŠLJAVANJE KAO STRATEGIJA ZA
PREVAZILAŽENJE NEZAPOSLENOSTI
(Pušić i Vuksanović, 2002, str. 133-228 )
Činjenica da svako novo vreme nosi sa sobom niz novih pojmova kojima se
ono objašnjava, često može da unese zabunu, pogoto kod onih koji se ne bave
profesionalnim izučavanjem društva i društvenih promena. Svedoci smo da se
u našem društvu, u vremenu veoma gustih i brzih promena, desilo mnogo toga
što ni jedna nauka, ma koliko bila angažovana, objektivno nije u mogućnosti
da “savlada”. Istovremeno, čini se da su sve promene koje se dešavaju nove,
što takođe stvara određenu konfuziju, kako za istraživače društvene zbilje,
tako i za one koji, budući “samo” obični ljudi, u svemu tome manje ili više
(ne)voljno učestvuju. Kada je reč o novim pojmovima, onda su oni od
prvorazrednog značaja za razumevanje procesa promena. Tu nastaju i problem
jer se suočavamo sa novo-starim procesima i pojavama koji već sadrže
relativno poznate pojmove i koji se, opet, u novim vremenima razumeju na
nove načine. Tako je i sa preduzetnicima. Ako kažemo da je u sociologiji
pojam preduzetništva i preduzetnika elaboriran, tada nam ne preostaje ništa
drugo nego da određene definicije prihvatimo. Tu se, međutim, suočavamo sa
dosta razuđenim definicijama, s obzirom na to da je sociološko interesovanje
za ovu pojavu staro bar dve stotine godina (Drucker, 1991, str. 46). Takođe,
kao i kod mnogih drugih društvenih procesa koji imaju univerzalna značenja,
njihovo razumevanje ponekad veoma teško dopire do realnosti jer se na tom
putu izgubi nužni kontakt: vremenski, istorijski, kulturni, ekološki. To znači da
bismo sa dosta teškoća povezali prvobitna tumačenja značaja i društvene
funkcije preduzetnika u jednom rano “kapitalizovanom i indistrijalizovanom”
društvu i ovom našem.
Naučna saznanja o preduzetništvu imaju za cilj da izdvoje one osobine
preduzetnika koje omogućavaju njihovo uopštavanje u različitim društvenim
kontekstima i/ili u različitim periodima istorije datog društva. Uprkos znatne
naučne aktivnosti usmerene na preciziranje preduzetništva, ono se i dalje
vezuje za različita osnovna svojstva.
Vrlo često se preduzetnikom smatra onaj koji počinje svoj sopstveni novi i
“mali posao”. Ali, kako primećuje Draker (Drucker, 1991, str. 46), svaki novi
“mali posao” nije istovremeno i preduzetnički posao.
U mnoštvu pojavnih oblika valjalo bi izdvojiti osobine koje dovoljno jasno
izdvajaju preduzetnika od drugih socijalnih aktera koje nalazimo u datoj
oblasti delovanja.
Zahvaljujući Šumpeteru (Schumpeter, 1961), preduzetnik je viđen kao
inovator u sferi privređivanja i to ne nužno onaj koji dolazi do samih
“pronalazaka”, već onaj koji uočava ekonomsku stranu pronalazaka i unosi te
pronalaske u datu oblast delovanja. Kako ističe Draker (Drucker, 1991),
preduzetnik traži promene, odgovara na njih i koristi ih kao mogućnost.
Preduzetnik je osoba koja donosi i “rizične” ekonomske odluke, koja
procenjuje rizik, nastoji kontrolisati rizik i preuzeti rizik u poslovanju.
Moglo bi se reći da je preduzetnik motorna snaga preduzeća u kome se (u
preduzeću) i opredmećuje preduzetničko delovanje. To delovanje se iskazuje u
uspostavljanju i dinamiziranju preduzeća, u nalaženju adekvatne “kombinacije
proizvodnih faktora”, u donošenju ekonomskih relevantnih inovacija u
poslovni život i preuzimanju rizika za takve odluke. U različitim konkretnim
situacijama neke od tih dimenzija preduzetnika mogu biti više naglašene,
obeležavajući jednom preduzetnika kao promotora poslovnih poduhvata, drugi
put kao poslovnog inovatora, treći put kao kreativnog organizatora poslovnih
aktivnosti, a uvek kao onog aktera koji bira specifičnu poslovnu aktivnost u
koju će biti uložena sredstva i koji prosuđuje i odgovara za rizik datog
poslovnog poduhvata.
Preduzetnici se često poistovećuju sa vlasnicima i menadžerima. Kod “malih
preduzeća” ove uloge “nosi” jedna osoba. U očevidno veoma važnom i
uporedo složenom poslu definisanja pojmova koji se koriste u sociološkim
istraživanjima, postoji i ona druga strana bez koje nema istinskog razumevanja
društvenih pojava – konkretna prostorna i kulturna stvarnost ili u nešto
slobodnijem, ali ne i netačnom smislu, svakodnevica. Šta to znači? Znači da su
se u uslovima tranzicije i preduzetništvo i preduzetnički duh oblikovali na
posve “nestandardan” način i tom okolnošću zadobili mnoga značenja sa
prefiksom “takozvana” ili “novokomponovana”. Obe ove odrednice upućuju
na nešto što stoji sa druge strane ozbiljnosti. Sasvim jasno se prepoznaje
činjenica da se proces društvenog preobražaja u nas dogodio u okolnostima
drugačijim od onih u zemljama na ovom geopolitičkom prostoru. Dugotrajna
politička nestabilnost, ekonomska nekonzistentnost koja ide čak do
destruktivnosti i nacionalna karakterologija, učinili su da rečene odrednice
zbilja postanu ogledalo našeg oblika tranzicije i preduzetništva. Savremeni
društveni procesi koji su iz temelja potresli ono što bi se moglo smatrati da
predstavlja nasleđen sistem vrednosti, istovremeno su izazivali dubinske
strukturalne i funkcionalne poremećaje. Otud nije neobično da se u
svakodnevnom životu srećemo sa izrazima takozvana tranzicija, burazerski
kapitalizam, ozakonjena otimačina, kvazidemokratski put u nigde i slično.
Društveni milje izmenjenih vrednosti, spoljni uslovi koji praktično iznuđuju
promene i unutrašnja društvena kriza koja je eskalirala do neslućenih granica,
nisu bili produktivno tle za preduzetništvo kakvo se u smislu definicija, ma
kakve one bile, sreće u literaturi, ili kako se manifestovalo u jednom broju
zemalja Istočne i Centralne Evrope (Češkoj, Poljskoj i Mađarskoj, pre svega,
mada i tu u različitim oblicima). U takvom društvenom kontekstu i moglo se
desiti da su preduzetništvo i preduzetnici postali vlasnici pežorativnih značenja
koja nisu samo obeležja laičkog razumevanja njihove društvene uloge, već
često veoma ozbiljno ocrtavaju društvenu zbilju i pred istraživače postavljaju
ozbiljne probleme. S obzirom na to da ih je nametnuo sam život, oni su često
vredniji i jasnije opisuju društveno stanje nego što je to u stanju bilo koja
nauka. Ono što se u sociologiji označava navodnicima u smislu “novih
preduzetnika”, u životu se izgovara kao novokomponovani bogataši i slično. U
kulturnom ključu tu prepoznajemo niz osobina koje prate društva u slomu:
subkulturne modele čiji kreatori mogu da budu neke grupe preduzetnika,
graditelje malograđanskog mentaliteta, podupirače intelektualne inferiornosti i
tome slično. Da bi se sve ovo razumelo, bilo bi neophodno posegnuti za
snažnim analitičkim aparatom. Tek tada bi se otkrilo koji oblik svesti oblikuje
preduzetnike i koji su dominantni vrednosni sudovi. To bi van svake sumnje
pretpostavljalo snažna socio-kulturna, socio-antropološka i socio-psihološka
istraživanja.
Primer: Preduzetništvo kao tradicija
Poznato je da je Novi Sad pre Drugog svetskog rata slovio kao jedan od
velikih i razvijenijih trgovačkih i zanatskih centara, pre nego što se utopio u
trend socijalističke egalizacije i unifikacije... Čak tri četvrtine preduzetnika
nikada u familiji nisu imali nikog ko se bavio sličnim poslovima. Grubo
govoreći, proizilazi da preduzetništvo koje se poslednjih godina razvija u
Novom Sadu nema velikog oslonca u porodičnoj tradiciji. To bi moglo da
znači da je za otvaranje privatnih firmi u poslednjoj deceniji iskorišćena
povoljnost tranzicijskog trenutka. Tu činjenicu učvršćuje i podatak da je čak
87,19 % firmi u kojima trenutno rade preduzetnici, osnovano nakon 1990.
godine. Privatna inicijativa preuzima mesto koje su u okvirima državnog
modela socijalizma zauzimala društvena preduzeća. Međutim, treba imati u
vidu da skoro četvrtina ispitanika iza sebe ima tradicijski oslonac. Za razvoj
preduzetništva ove grupe ljudi su izuzetno važne jer, osim trenutka pogodnog
za poslovanje, oni nose sa sobom i jedan značajan kvalitet – verovanje da
privatno preduzeće može da odoli iskušenjima društvenih promena.

7. 4. MIGRACIJE – SRBIJA U MEĐUNARODNOJ PODELI RADA

(Vuksanović, 1997, str. 1-52; Vuksanović, 2017, str. 7-14)
7.4.1. Mehaničko kretanje stanovništva
Reč migracija (lat. migration) označava seljenje, seobu. Tipologije migracija
izvode se na temelju sledećih kriterija: državnih granica (spoljne i unutrašnje
migracije), vremena trajanja migracije (definitivne i privremene migracije),
motiva migracije (ekonomske i neekonomske migracije), dobrovoljnosti
(dobrovoljne i prisilne migracije) i organizovanosti migracije (organizovane i
neorganizovane).
Pored reči gastarbajter, da bi se označili radnici na radu u inostranstvu koriste
se različiti termini: strain radnici (“foreign worker”, “le travailleur etranger”),
imigranti, emigrant, migrant, ekonomski emigrant, radnici na privremenom
radu u inostranstvu. Možda nešto češće od navedenih upotrebljavaju se termini
emigrant i imigrant. Reč emigrant (lat. emigrans) odnosi se na onoga koji se
iseljava; emigrirati (lat. emigrare) znači iseliti se, izbeći iz svoje zemlje.
Imigrant (lat. immigrans) je doseljenik, useljenik, a imigracija (immigration) je
useljavanje, doseljavanje u cilju stalnog boravka.
Primećuje se da su klasifikacije spoljnih migracija ujednačene po pitanju
kriterijuma na osnovu kojih je podela izvršena, ali i da još uvek ne postoji
jedinstvena tipologija u koju bi se uključili i “radnici na privremenom radu u
inostranstvu”, niti postoji saglasnost po pitanju terminološkog određenja ove
skupine. Možda je zato za izučavanje spoljnih migracija najprikladnija
najjednostavnija tipologija, tj. podela spoljnih migracija prema kriterijumu
vremena na: trajne (iseljenja) i privremene (dnevne, nedeljne, sezonske i
migracije “potencijalnih” povratnika, odnosno privremene migracije u užem
smislu). U poslednjoj kategoriji nalazili bi se radnici na “privremenom” radu u
inostranstvu za koje verovatnoća da će se vratiti u zemlju porekla nije ništa
manja od verovatnoće da će ostati u zemlji prijema. Usled toga, prikladnije je
umesto izraza “radnici na privremenom radu” koristiti termine emigrant i
imigrant, u zavisnosti od toga da li se o njima govori sa stanovišta zemlje
porekla ili prijema, jer ni jedan od ova dva naziva, u savremenoj upotrebi, ne
sadrži u sebi vremensku dimenziju. Naravno, uvek treba imati u vidu da se svi
oblici privremenih migracija mogu pretvoriti u stalne (Chatelain, 1963).
Da li će se privremene migracije pretvoriti u trajne zavisi od niza momenata:
da li su oba supružnika migrirala, da li su poveli decu sa sobom, da li su deca
pošla u školu, situacija u zemlji porekla i sl. Imajući to u vidu, možemo
govoriti samo o licima na radu u inostranstvu, bez pokušaja da se naglasi
vremenski aspekt njihovog boravka, to jest, svesnim izostavljanjem odredbe
privremen. Nema sumnje da ono što je privremeno u životu pojedinca, nije
privremeno i za državu kojoj se vraća ostarelo, bolesno, istrošeno ljudstvo.
Neki autori smatraju da je konstitutivni element spoljnih migracija
ekonomskog karaktera, te da je termin ekonomska migracija prikladan za
određenje ove grupe stanovništva. Prihvatanje ovog stanovišta prenaglasilo bi
značaj ekonomskih motiva u odnosu na ostale. Odlazak na rad u inostranstvo
treba posmatrati u teorijskom okviru koji bi povezao pristup o dominantnim
ekonomskim činiocima i demografskoj prenaseljenosti sa političkim faktorom.
Spoljne migracije, u većini, bile su i još uvek su demografsko-ekonomsko-
političke.
Emigracija s prostora bivše Jugoslavije, uključujući i Srbiju, javila se još
krajem 19. i početkom 20. veka. U naseljavanju “Novog” kontinenta
učestvovalo je stanovništvo krajeva koje je opterećivala privredna zaostalost,
agrarna prenaseljenost i snažna demografska struktura. Godine 1931. na 100
ha obradive površine živelo je 114 stanovnika (Knežević, 1973, str. 293). U
evropske zemlje emigrirali su oni koji su kao sezonski radnici bili angažovani
na poljoprivrednim poslovima u određenoj zemlji. Uoči svetske ekonomske
krize oko 130.000 jugoslovenskih radnika boravilo je u Nemačkoj, Francuskoj,
Belgiji, Holandiji i drugim evropskim zemljama (Polić, 1973, str. 275).
Mobilnost stanovništva u obliku spoljnih migracija u današnjem smislu, a ne
iseljavanja, primećena je, takođe, tokom 19. i početkom 20. veka. Još pre
Krimskog rata (1854. godine) seljaci iz niškog, vranjskog, pirotskog i
timočkog kraja provodili su vreme na poljoprivrednim i drugim radovima u
Dobrudži i okolini Carigrada (Tanić, 1974). Odlazilo se s proleća, a vraćalo s
jeseni, kada se završe poljoprivredni poslovi. Iz Timočke krajine bilo je po
nekoliko hiljada ljudi, mahom mlađih muškaraca, starosti između 20 i 30
godina (Prvanović, 1963).
I pored postojanja sezonskog rada, migracije, ranije, imale su prvenstveno
karakter trajnog iseljavanja. Veze emigranata sa domovinom vremenom su
prekidane. Jedino unutar porodice, bar izvesno vreme, negovali su se pismo,
jezik, običaji, vrednosni sistem zemlje porekla. U drugoj i trećoj generaciji već
bi se gubio nacionalni i kulturološki identitet.
Posle Drugog svetskog rata, u pogledu emigracije zauzet je negativan stav.
Mislilo se da se svakom radno sposobnom čoveku može osigurati posao. Čak
se težilo ka tome da se raniji migranti vrate u zemlju. Nakon 1953. godine
dolazi do naglašenijih iseljavanja iz zemlje. Ove migracije, najčešće, nisu bile
ekonomske prirode. Među iseljenicima dominirali su pripadnici turske
nacionalnosti koji su iz Makedonije odlazili za Tursku. Posle 1966. godine
iseljavanja su znatno smanjena, a zamenile su ih “privremene” migracije u
razvijene evropske zemlje.
Prvi veliki talas emigracije krenuo je preko naših granica 1968. godine kada se
više od 57.000 radnika uputilo ka inostranstvu. Broj emigranata svoju
kulminaciju dostigao je 1970. godine kada je oko 240.000 ljudi otišlo iz zemlje
(Bilten SZS br. 679, 1971, str. 9).
O posledicama spoljnih migracija počelo se razmišljati tek s nastupanjem
naftne krize 1973. god. na energetsku krizu u industrijski razvijenim
državama zapada nadovezala se ekonomska kriza. Došlo je do obustave
zapošljavanja stranaca i otpuštanja jednog dela radnika. Na udaru su se najpre
našli strani državljani izvan zemalja EEZ.
Posledice odlaska na rad u inostranstvo mogu se posmatrati preko prožimanja
dve ravni. Na jednoj se sučeljavaju sfere privatnog i društvenog, na drugoj
pozitivnog i negativnog. Kako se sve ono što je pozitivno, odnosno negativno
za pojedinca odražava i na društvo, dejstvo spoljnih migracija, prvenstveno,
treba sagledati kako iz ugla zemlje emigracije, tako i iz ugla zemlje imigracije.
7.4.2.Obim spoljnih migracija
Prema podacima Popisa stanovništva iz 2011. godine, na radu u inostranstvu
se nalazi 167.492 lica i članova njihovih porodica. Njihov udeo u ukupnom
stanovništvu iznosi 2,3 % (Posebna obrada podataka Popisa stanovništva
2011., po zahtevu).
U toku 1981. godine u istoj kategoriji nalazi se 308.446 lica, što čini 3,3 % od
ukupnog stanovništva (PS’81 MF T – 040). Prema popisu iz 2011. godine, kao
i trideset godina ranije, najviše emigranata posao traži u Austriji, Nemačkoj,
Švajcarskoj. Poslednjih godina uočava se porast interesovanja za druge
evropske zemlje. U njima trenutno živi čak 16,8 % emigranata iz Republike
Srbije (PS’81 MF T – 039).
Prema poslednjem Popisu stanovništva, najveći je udeo lica koja su zemlju
napustila u periodu od 2002. do 2011. godine (55,8 %), a zatim slede oni koji
su emigrirali nakon izbijanja građanskog rata na prostorima bivše SFRJ, kao i
u godinama posle potpisivanja mirovnog sporazuma, tj. od 1991. do 2001.
godine. U odnosu na ukupan evidentiran broj lica na radu u inostranstvu, ova
grupa čini 28,6 % (Stanković, 2014, str. 114).
U vreme popisa iz 2011. godine, među emigrantima dominiraju oni čiji
boravak u inostranstvu ne traje duže od četiri godine (42,3 %), zatim, prema
dužini boravka, slede lica sa boravkom od 5 do 9 godina (13,6 %) i od 10 do
14 godina (12,9 %) (Stanković, 2014, str. 112). Prema podacima iz 1981.
godine, na radu u inostranstvu od 10 do 15 godina boravi više od 2/5 (41,5 %)
lica (PS’81 MF T – 045).
Poređenjem radnih migracija iz 60 – tih i 70 – tih godina 20. veka sa
migracijama iz prvih godina 21. veka uočava se naglašena razlika u školskoj
spremi. U prvom analiziranom talasu emigranata većinu čine lica bez školske
spreme, ili sa nepotpunom osnovnom školom, više od 2/5 (43,4 %). (PS’81
MF T – 042) Na osnovu podataka iz 2011. godine uočava se da ovoj kategoriji
pripada 4,7 % emigranata.
Ukratko, migranta sa kraja 60 – tih i sa početka 70 – tih godina možemo
opisati kao “mladog, zdravog, slabo kvalifikovanog, neoženjenog muškarca
seoskog porekla koji se, ‘trbuhom za kruhom’, uputio prema zemljama
zapadne Evrope. Mnogi od njih unapred su odredili dužinu svoga boravka.
Veze sa zavičajem i porodicom veoma su jake i još više utiču na privremenost
njegovog boravka” (Vuksanović, 1997, str. 12).
Kontigentu savremenih lica na radu u inostranstvu pripadaju, u približno
jednakom broju, i muškarci i žene. Većinom, oni poseduju srednjoškolsko ili
visoko obrazovanje, a njihovi planovi o razvoju profesionalne karijere odnose
se na zemlju prijema. Ukoliko su u braku, u inostranstvo odlaze sa bračnim
drugom, ili sa celom porodicom. O povratku u domovinu mnogi i ne
razmišljaju.
Na osnovu analize sličnosti i razlika između ove dve grupe migranata, ukazaće
se na neke od posledica odlaska na rad u inostranstvo po zemlju emigracije.

7.4.3.Posledice odlaska na rad u inostranstvo - Posledice po zemlje

emigracije
 Pozitivne posledice
* Odlaskom na rad u inostranstvo smanjuje se nezaposlenost u zemlji porekla.
Krajem 1967. godine broj nezaposlenih na jedno slobodno radno mesto iznosio
je u Srbiji 18,9 (Wertheimer – Baletić, 1969, str. 707). Posao traže i dobijaju
lica bez školske spreme ili sa nižim stepenom školske spreme. Podaci popisa
stanovništva iz 1981. godine pokazuju da je najviše radnika na radu u
inostranstvu bilo bez školske spreme i sa nepotpunom osnovnom školom (43,4
%), ili sa osnovnom školom. (32,4 %). Oni obuhvataju ¾ emigranata. U isto
vreme, udeo lica sa višim, odnosno visokim obrazovanjem iznosio je 0,8 % i
1,8 % (PS’81 MF T – 042). U većini, emigranti napuštaju seoska područja
koja ne pružaju mogućnost zapošljavanja izvan poljoprivrede. Sticanjem
zarade, oni rešavaju pitanje egzistencije, poboljšavaju se uslovi života i njih i
njihovih porodica.
Početkom 21. veka zapošljavanje u inostranstvu predstavlja pozitivnu
posledicu za one koji odlaze, ali ne i za državu, jer na rad u inostranstvo odlazi
mlado, visokoobrazovano stanovništvo. Prema poslednjim raspoloživim
podacima 2/5 (41,8 %) lica na radu u inostranstvu ima srednju školu, 4,3 % je
završilo više, a 13,3% visoko obrazovanje. Bez školske spreme je svega 0,3 %
lica (Posebna obrada podataka Popisa stanovništva 2011., po zahtevu).
* Migranti koji su pre odlaska imali zaposlenje u mogućnosti su da više
zarade. Isto zapažanje odnosi se na oba posmatrana perioda. Odlaze jer su
nezadovoljni primanjima, a ekonomski i socijalni status u zemlji porakla često
ne odgovara njihovom obrazovnom nivou.
* “Radnici na privremenom radu stiču nova znanja i kvalifikacije. Nažalost, o
ovoj posledici se u drugoj polovini 20. veka ne može govoriti u širim
razmerama. Obrazovanje stranaca u industrijski razvijenim zemljama svodi se,
najčešće, na period od nekoliko dana. Toliko traje obuka za izvršavanje
najjednostavnijih poslova, onih koji ne samo što ne proširuju znanja već i ne
zahtevaju nikakav intelektualni napor” (Vuksanović, 1997, str. 46).
Na početku trećeg milenijuma imigrantima se sve više pruža mogućnost da
rade poslove za koje su se obrazovali, kao i da se školuju u okviru profesije za
koju su se opredelili.
* Za prvi posmatrani talas emigranata učenje stranog jezika predstavlja jednu
od pozitivnih posledica rada u inostranstvu. Na primer, polovinom osamdestih
godina prošlog veka skoro svaki peti Jugosloven u SR Nemačkoj je tečno
govorio nemački (Milojević, 1976, str. 342). “Znanje jezika utiče na radnu
poziciju i stepen integrisanosti u stranu zemlju” (Vuksanović, 1997, str. 46).
Početkom trećeg milenijuma većina stanovnika na rad u inostranstvo odlazi sa
dobrim poznavanjem stranog jezika. U zavisnosti od željene destinacije, jezik
se uči pre napuštanja zemlje. Često, poznavanje jezika zemlje prijema
predstavlja uslov da se dobije zaposlenje. Intenzivnije učenje započinje u toku
studija, ili posle prvih razočarenja u traganju za poslom. Nezaposlenost i
nezadovoljstva na random mestu deluju kao snažni podsticaji da se pristupi
sistematskom učenju jezika.
* Do osamdesetih godina 20. veka zapaža se porast deviznih doznaka spoljnih
migranata. Posle tog perioda dolazi do pada doznaka i devizne štednje
građana. Nastala promena objašnena je: manjim brojem aktivnog stanovništva
i većim brojem izdržavanih članova u zemlji prijema, ograničavanjem
podizanja devizne štednje u zemlji porekla (Vuksanović, 1997, str. 47).
Vremenom, kretanje deviznih doznaka postaje negativna posledica za zemlju
porekla. U uslovima kontinuirane ekonomske nestabilnosti, doznake se ne
čuvaju u zemlji porekla.
 Negativne posledice
* Tokom druge polovini 20. veka na rad u inostranstvo odlaze većinom
muškarci. Ukoliko su bili u braku, došlo je do stvaranja migrantske –
nepotpune porodice. Popis stanovništva iz 1971. godine pokazuje da je od
199.487 emigranata 131.545 bilo muškaraca. Koeficijenat feminiteta iznosio je
516 žena na 1.000 muškaraca. Deset godina kasnije, prema podacima popisa
stanovništva iz 1981. godine, od 308.446 lica koja su se nalazila na radu u
inostranstvu, 177.904 su muškarci. Vrednost koeficijenta feminiteta uvećana je
na 734, ali je razlika u zastupljenosti polova još uvek naglašena (Bilten SZS
br. 679, 1971; PS’81 MFT – 040).
Na početku trećeg milenijuma u inostranstvo odlaze mladi bračni parovi, ili
cele porodice. Sklapanje braka i formiranje porodice predstavlja snažan
podsticaj za odlazak iz zemlje. Može se pretpostaviti da se bračni parovi lakše
odlučuju na odlazak jer su jedno drugom podrška. Samim tim, razlika u
strukturi emigranata prema polu je manje naglašena. Od 313.411 evidentiranih
lica na radu/boravku u inostranstvu 167.322 su muškarci, a 146.089 žene.
Uočava se da je koeficijenat feminiteta znatno viši u odnosu na prethodni
period, 873. Članovi porodice čine više od 1/3 (36,4 %) emigranata. U toku
1981. godine od 308.446 lica na privremenom radu i članova njihovih
porodica, članovi porodice obuhvatali su 78.471 osobu, tj. 25,4 % (PS’81 MF
– 040). Odlaskom stanovništva koje je temelj društvene i biološke
reprodukcije postavljaju se temelji za dugotrajnu depopulaciju i senilizaciju
koje će za svoju posledicu dobiti krnje ili “prepunjene” starosno – polne
funkcionalne kontigente.
* Boravak u novoj sredini i odvojenost od članova porodice izaziva
akulturacioni stres, ili, u pojedinim slučajevima, usled dodatne
preopterećenosti na radnom mestu/mestima dovodi i do duševnih poremećaja
(Opalić, 1988, str. 115). Za mnoge emigrante 20. veka, odlazak na rad u
inostranstvo predstavlja i prvi boravak u nekoj stranoj zemlji (Vuksanović,
1997). Treba imati u vidu da je u to vreme saobraćajni transport na znatno
nižem nivou, kao ni da elektronska komunikacija još uvek nije zaživela.
Za većinu emigranata trećeg milenijuma odlazak na rad u inostranstvo nije
više i prvi odlazak u neku stranu zemlju. Zahvaljujući prethodnim iskustvima
teritorijalne pokretljivosti, kao i savremenim sredstvima za komunikaciju koja
omogućavaju audio i vizuelni kontakt, umanjena je mogućnost pojave
akulturacionog stresa.
* Istraživanja vršena tokom druge polovine 20. veka pokazala su da deca
spoljnih migranata pate od “emotivne preosetljivosti” (Katunarić, 1978, str. 61-
68). Do ove vrste poremećaja dolazilo je usled razdvojenosti dece i roditelja.
Ne retko, dok su roditelji radili u inostranstvu, decu su podizale babe i dede, ili
neko drugi od srodnika.
Migracije na početku 3. milenijuma ne odlikuju psihoneurotski poremećaji.
Deca i roditelji zajedno napuštaju zemlju porekla, a sa ciljem da se deci
obezbedi bolja budućnost, budućnost u zemlji prijema. Za razliku od njih,
starije generacije radnika na radu u inostranstvu pokušavale su da deci
obezbede kvalitetnije uslove života u zemlji porekla. Ukoliko su ih i poveli sa
sobom, vraćaju se u domovinu pre njihovog polaska u školu. U domovini
čuvaju ušteđevinu, podižu i opremaju kuće, gazdinstvo. Novi emigranti
razvijaju suprotan model ponašanja u pogledu odnosa prema zemljama porekla
i prijema. Od dece zahtevaju da što bolje nauče jezik zemlje prijema. Bolje
poznavanje jezika omogućava upis u bolje škole, a potom i dobijanje boljeg
zaposlenja. Naravno, planovi se odnose na zemlju prijema. Za bračne parove i
rođenje deteta predstavlja deo emigrantske strategije. Rođenje deteta u
inostranstvu pojednostavljuje proceduru dobijanja državljanstva.
* U prvom posmatranom periodu, odsustvo roditelja nije uticalo samo na
mentalno zdravlje dece, već i na odnos prema školi i školski uspeh (Burić,
1973).
Na opštem nivou, usled zajedničkog boravka u inostranstvu, kod savremenih
gastarbajtera ova posledica je izgubila na značaju.
* Za migrante druge polovine 20. veka karakteristično je ulaganje zarade u
zemlju porekla. Kupovina stana podizanje i opremanje kuće, ulaganje u
gazdinstvo, ukazuju na pripreme za povratak, makar i posle više decenija rada
u inostranstvu. Poučena pozitivnim iskustvom roditelja, na rad u inostranstvo
odlaze i deca. Njihove aspiracije često su se svodile na ista zanimanja
(Katunarić, 1978, str. 31). Uzor uloga roditelja dovela je do pojave lančanih
migracija.
Savremeni migranti profesionalnu karijeru grade u zemlji prijema. Neizvesno
je da li će se i oni vratiti, a ne njihova deca. Od potomstva se može očekivati
da prekinu vezu sa zemljom porekla, ili da je svedu na retke posete.
* Zbog visokog udela poljoprivrednika među emigrantima 60–tih i 70–tih
godina 20. veka, smanjena je obrađenost poljoprivrednih površina. Među
licima na radu u inostranstvu poljoprivrednici učestvuju sa 54,9 % u toku
1971. godine, odnosno sa 46,2 % prema podacima popisa stanovništva za
1981. godinu (Statistički bilten 679, 1971; PS’81 MF T - 043).
Proces deagrarizacije na području Republike Srbije umanjio je udeo
poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu, 2,9 % u 2011. godini. Usled toga, ne
može se očekivati njihova veća zastupljenost među emigrantima. Zanimljivo
bi bilo ispitati koliko emigranata kupuje zemlju u zemlji porekla radi veće
sigurnosti nakon povratka.
* Odlazak na rad u inostranstvo predstavlja gubitak troškova školovanja. Ako
se ima u vidu da u drugoj polovini 20. veka u Srbiji ne postoje privatne
obrazovne institucije, troškove školovanja je u potpunosti snosila država.
Srećom, lica sa najvišim obrazovanjem 1981. godine čine svega 2,6 %
emigranata (PS’81 MF T - 042).
Udeo lica sa visokim obrazovanjem među aktuelnim licima na radu u
inostranstvu znatno je viši u odnosu na prethodni period, 12,0 % prema
podacima za 2011. godinu. Uticaj svojinske transformacije na pojavu privatnih
obrazovnih institucija, troškove školovanja, na svim nivoima, prenosi i na
porodicu. I pored toga, dominacija državnih osnovnih i srednjih škola, kao i
visok udeo budžetskih studenata, pokazuju da mnogima, i dalje, školarinu
plaća država.
Sa promenom demografskih odlika emigranata, promenile su se i posledice
rada u inostranstvu. Pozitivne posledice koje se, kao i kod prethodnih talasa,
prvenstveno odnose na one koji odlaze, znatno su više naglašene. Savremeni
gastarbajteri u zemlji prijema dobijaju posao u oblasti profesija za koje su se
školovali, a pruža im se i mogućnost da napreduju.
Zajednički odlazak članova porodice potisnuo je tzv. nepotpunu migrantsku
porodicu i, istovremeno, onemogućio je, ili znatno umanjio, pojavu
psihoneurotskih poremećaja.
Za zemlju je najvažnije to da odlazi stanovništvo koje je još uvek u random i
reproduktivnom uzrastu i u čije školovanje je znatno više uloženo nego u
školovanje prethodnih migranata. Odlazak dece sa roditeljima, uz veliku
verovatnoću da će se asimilovati u zemlji prijema, još više uvećava gubitke
zemlje porekla. Vremenom, ova emigracija će će se odraziti na obim i ostale
demografske karakteristike starosno-polnih funkcionalnih kontigenata.

7.5. Deindustrijalizacija i međunarodna podela rada

(Vuksanović, 2013, str. 105-116; Vuksanović, 2018, str. 619-626)

7.5.1. Određenje pojma

Deindustrijalizacija se definiše preko udela industrijskih radnika u ukupnom
broju zaposlenih (Saeger, 1997, str. 582). Od početka sedamdesetih godina
udeo industrijskih radnika opada kontinuirano u većini ekonomski razvijenih
zemalja (Rowthorn i Ramaswamy, 1997, str. 7). To je proces društvenih i
ekonomskih promena uzrokovan smanjenjem industrijskih kapaciteta ili
aktivnosti, posebno u domenu proizvodne i teške industrije (Business
Dictionary). Suprotno industrijalicaciji, u obezbeđivanju posla i zarade jedna
zemlja ili područje sve manje i manje zavisi od industrije (British English
Dictionary..). Prema nekim autorima, deindustrijalizacija nije negativan
fenomen, već je prirodna posledica industrijskog dinamizma u već razvijenoj
ekonomiji (Rowthorn i Ramaswamy, 1997). Sa uvećanjem broja nezaposlenih,
prepoznaju se neželjene posledice deindustrijalizacije (Snyder, 2011).
Deindustrijalizacija razvijenih ekonomija je samo jedna od posledica
globalizacije (Saeger, 1997, str. 580). Tržište radne snage manje razvijenih
zemalja (Jug) utiče na tržište razvijenijih ekonomija (Sever). U toku poslednje
tri decenije dvadesetog veka dogodile su se tri značajne promene na tržištu
radne snage: a) porasle su razlike u primanjima između kvalifikovanih i
nekvalifikovanih radnika u anglo-američkoj ekonomiji; b) visok nivo
nezaposlenosti u Evropi; c) smanjenje apsolutnog i relativnog broja
industrijskih radnika u zemljama OECD – a (Saeger, 1997, str. 579). Prema
tome, deindustrijalizacija ekonomski razvijenih zemalja objašnjava se:
uvećanjem ekonomske zrelosti, širenjem ekonomskih veza između Severa i
Juga, razmenom resursa na bazi komparativnih prednosti (Saeger, 1997, str.
583). Najčešće, jedan od uobičajenih uzroka deindustrijalizacije razvijenog
Severa je premeštanje industrijskih pogona u zemlje sa jeftinijom radnom
snagom.
Rasprave o deindustrijalizaciji odnose se na ekonomski visoko razvijene
zemlje. Međutim, deindustrijalizacija se uočava i u ekonomski nerazvijenim
zemljama, kao što je, na primer, Republika Srbija. Posle industrijalizacije, tj.
transformacije iz poljoprivrednog u industrijsko društvo, usledio je proces
deindustrijalizacije, ali u potpuno različitim okolnostima, sa različitim
uzrocima, ali istovetnim posledicama po stanovništvo radnog uzrasta –
nezaposlenost. Problemi sa kojima se suočava nezaposleno stanovništvo
prevazilaze se u skladu sa finansijskim mogućnostima zemlje. U nerazvijenim
ekonomijama stanovništvo je u najvećem broju prepušteno samo sebi.
U uslovima svojinske transformacije, a potom i masovne deindustrijalizacije,
decentralizacije privrednog i vanprivrednog razvoja, došlo je i do
transformacije latentne nezaposlenosti, nezaposlenosti unutar postojeće
zaposlenosti, u manifestnu. Transformacija kolektivne u privatnu svojinu
praćena je i zatvaranjem industrijskih pogona. Usled toga, među
nezaposlenima visoko je učešće lica koja su već bila u radnom odnosu. Na
primer, u aprilu 2002. godine nezaposlena lica koja su bila u radnom odnosu
čine 41,4 % ukupnog broja nezaposlenih na području Vojvodine, dok je
godinu dana kasnije njihovo učešće je uvećano na 44,7 % (Vuksanović, 2003,
str. 70). Prema podacima za 2019. godinu, od ukupnog broja nezaposlenih
(412.200) zaposlenje je nekada imalo 309.000 lica. Većina (261.400) je
prestala da radi u poslednjih 8 godina. Kao razlozi prestanka radnog odnosa
navode se: privremeni ili sezonski karakter posla, otkaz ili likvidacija
preduzeća i sl. (SGS'19, 2019, 83).
Razrešenje situacije stanovništvo traži ili u povratku poljoprivredi, ili u sivoj
ekonomiji. Povratak poljoprivredi, uz mogućnost dvojnih izvora prihoda –
mešovita domaćinstva, predstavlja jedan od izlaza.

7.5.2. Pojava mešovitih domaćinstava

Mešovita domaćinstva smatrana su privremenom i prelaznom pojavom koja u
zemljama u razvoju prati proces industrijalizacije. Seljaci – radnici
predstavljali su neophodnu radnu snagu industrije u razvoju. U isto vreme,
njihova primanja i rad doprinose očuvanju i razvoju individualnih
poljoprivrednih gazdinstava.
I mada su mešovita domaćinstva tretirana kao prelazni oblik domaćinstva u
fazi industrijalizacije i urbanizacije jedne zemlje (Kostić, 1955; Livada, 1965;
Krašovec, 1965; Josifovski, 1973), analiza podataka Popisa stanovništva iz
2002. godine pokazuje da nije došlo do njihovog „izumiranja“. U fazi
deindustrijalizacije Srbije mešovita domaćinstva predstavljaju jedan vid
samoorganizovanja stanovništva u uslovima visoke nezaposlenosti. Ona su
značajna kako za pojedince, njihove porodice, tako i za celo društvo. U
uslovima nekontrolisane deindustrijalizacije, mešovita domaćinstva čuvaju
socijalni mir.
U razvoju mešovitih domaćinstava uočavaju se dve etape.
a) U prvoj etapi, period industrijalizacije, mešovita domaćinstva nastaju od
poljoprivrednih, uključivanjem poljoprivrednika u nepoljoprivredne delatnosti.
b) U drugoj etapi, poslednja decenija 20. veka i prva decenija 21. veka (period
deindustrijalizacije, intenzivne svojinske transformacije, otpuštanja radne
snage, pojave lica na prinudnom odmoru...), pojavu mešovitih domaćinstava
treba tražiti i u kretanju iz nepoljoprivrednih delatnosti ka poljoprivrednim. U
prvoj etapi motiv je uvećanje životnog standarda, u drugoj preživljavanje. U
uslovima otežanog zapošljavanja i niskih primanja, bez dvostrukih izvora
prihoda teško je obezbediti egzistenciju.
U fazi industrijalizacije, u selima u blizini gradskih centara stanovništvo brže
napušta poljoprivredu. Raspada se velika porodica, jednoporodična i samačka
domaćinstva postaju dominantan oblik porodične strukture. Ove promene
odrazile su se i na prosečnu veličinu domaćinstva. Od 1991. do 2002, u
mešovitim domaćinstvima je, na primer, prosečna veličina domaćinstva
umanjena sa 4,7 na 4,4. U odnosu na 1961. godinu, 2002. godine domaćinstva
sa dvostrukim izvorima prihoda imaju jednog člana manje, ali su još uvek
čuvari višeporodične zajednice (PS’91, 1994, str. 13; PS’02, 2005, str. 48).
Prema porodičnom sastavu mešovita domaćinstva nastala u etapi
deindustrijalizacije mogu se podeliti u nekoliko grupa: a) višeporodična
domaćinstva, b) jednoporodična - celovita, c) jednoporodična – rastavljena.
Podela na jednoporodična - celovita i jednoporodična – rastavljena
domaćinstva polazi od teritorijalne povezanosti članova porodice. Za
jednoporodična – rastavljena mešovita domaćinstva karakteristino je da jedan
od članova domaćinstva, najčešće muškarac, radi na gazdinstvu, dok drugi sa
decom živi u gradu. Zbog gubitka posla, izostajanja ličnog dohotka,
nemogućnosti da se posao dobije, neko od članova gradskog domaćinstva
odlazi na selo i radi na gazdinstvu. Mešovita domaćinstva postaju odlika ne
samo ruralnih već i urbanih naselja. Ona ne nastaju samo kretanjem iz sela
prema gradu, već i kretanjem iz grada prema selu.
Kao posebna kategorija mešovitih domaćinstava javljaju se kvazi – mešovita
domaćinstva. Mogu se izdvojiti dva oblika ovih domaćinstava: a) jedan
karakteriše zaposlenost jednog ili više članova domaćinstva u
nepoljoprivrednim delatnostima uz istovremeno isključivanje iz procesa rada,
ali bez dobijanja otkaza; zbog izostajanja redovnih primanja, rad na
gazdinstvu, porodičnom ili zakupljenom, predstavlja jedno od rešenja; b) drugi
tip kvazi – mešovitih domaćinstava karakteriše zaposlenost jednog ili više
članova domaćinstva u nepoljoprivrednim delatnostima uz izostajanje ličnog
dohotka; rad na gazdinstvu, kao i u prethodnom slučaju, predstavlja jedini
izvor egzistencije. I pored toga što ova domaćinstva povremeno mogu da
dobiju prihode iz nepoljoprivrede, osnovni izvor egzistencije predstavlja rad
na gazdinstvu. Dvostruki izvori prihoda predstavljaju retku pojavu. Sa
pojavom radnika na prinudnom odmoru, može se očekivati da je ova
kategorija mešovitih domaćinstava u porastu.
Za razliku od mešovitih domaćinstava čija je pojava zabeležena nakon Drugog
svetskog rata, odlaskom pojedinih članova seoskih domaćinstava na rad u
grad, uz istovremeno produžavanje stanovanja na selu, nova mešovita
domaćinstva nastaju kada zaposleni u nepoljoprivrednim delatnostima započnu
poljoprivrednu proizvodnju. Između starih i novih mešovitih domaćinstava
uočavaju se sledeće razlike:
  Stara mešovita domaćinstva su višeporodična, dok su nova
jednoporodična.
 Stara mešovita domaćinstva prethode cepanju na poljoprivredno i
nepoljoprivredno domaćinstvo/domaćinstva. Nova mešovita
domaćinstva mogu se, ako dođe do njihovog preseljavanja iz grada u
selo, spojiti sa domaćinstvom roditelja, što dovodi do uvećanja broja
članova mešovitog domaćinstva.
 Staro mešovito domaćinstvo nastaje kada se jedan ili više članova
domaćinstva zaposle i izvan poljoprivrede. Novo mešovito
domaćinstvo nastaje kada se članovi nepoljoprivrednog domaćinstva
zaposle i u poljoprivrednoj delatnosti. Dualne izvore prihoda
obezbeđuju iste osobe.
 Staro mešovito domaćinstvo locirano je na selu. Novo mešovito
domaćinstvo kao mesto stalnog boravka može imati i seosku i gradsku
sredinu. Do podmlađivanja seoskih naselja dolazi tek onda kada se
članovi mešovitog domaćinstva odluče na preseljenje iz grada u selo.
 Kod starog mešovitog domaćinstva poljoprivredna delatnost prethodi
nepoljoprivrednoj. Kod novog mešovitog domaćinstva
nepoljoprivredna delatnost prethodi poljoprivrednoj. Preciznije, staro
mešovito domaćinstvo nedovoljna primanja iz poljoprivrede dopunjuje
zapošljavanjem u nepoljoprivrednim delatnostima. Novo mešovito
domaćinstvo nedovoljna primanja iz nepoljoprivredne delatnosti
dopunjuje angažovanjem u poljoprivredi.
Umesto kategorije seljaci – industrijski radnici (Kostić, 1955) koja je
ukazivala na kretanje iz poljoprivrede u nepoljoprivredne delatnosti, danas se
može govoriti o industrijskim radnicima – seljacima, ili, preciznije, radnicima
– seljacima. Radnici različitih profila pokušavaju da preseljavanjem u selo i
bavljenjem poljoprivredom uvećaju svoja primanja i prošire stambeni prostor.
Za razliku od masovnog, često individualnog napuštanja poljoprivrede u
periodu industrijalizacije, ova kretanja su porodična. Za sada, njihov pozitivan
učinak može se uočiti samo na nivou pojedinačnih domaćinstava. Na nivou
društva, pozitivan efekat zapaziće se tek onda kada kretanje grad – selo
postane masovnije. Koliko god da su senilizacija i depopulacija seoskih
naselja uzele maha, kretanje se može usmeriti u suprotnom smeru. Neophodna
je naša dobra volja, pre svega onih koji su u prilici da odlučuju (Tomić i
Vuksanović, 2014). Ukoliko ih podržimo, migracije iz grada u selo postaće
naša realnost.
Povezivanje pojave mešovitih domaćinstava sa procesom industrijalizacije
svodi njihovo postojanje na jedan ograničen period i, samim tim, isključuje
potrebu za njihovim istraživanjem u savremenim uslovima. U uslovima kada
rad u državnim preduzećima, većinom, nije više privilegija, kada se posao
može pre izgubiti nego dobiti, kada su socijalne povlastice (plaćen odmor,
dečiji dodatak, zdravstvena zaštita...) postale simbolične i neizvesne, otkrivaju
se sve prednosti mešovitih domaćinstava i dvostrukih izvora prihoda.
Imajući u vidu visoku stopu nezaposlenosti u Srbiji nastalu zatvaranjem
industrijskih pogona, veći obim zapošljavanja može se obezbediti
reindustrijalizacijom, tj. industrijom koja bi kao sirovinu koristila domaće
poljoprivredne proizvode. Podsticanje poljoprivredne proizvodnje mora se
odvijati uporedo sa razvojem industrije koja će se bazirati na poljoprivrednoj
proizvodnji, jednoj od najznačajnijih komparativnih prednosti Srbije. U fazi
reindustrijalizacije mešovita domaćinstva se mogu javiti i kao proizvođači
sirovine i kao njeni prerađivači, u vidu porodičnog biznisa.

REČNIK POJMOVA
Administrativno siromašni su lica koja ostvaruju pravo na socijalnu pomoć i
druga socijalna davanja koja se dodeljuju na osnovu provere materijalnog
stanja.
Apsolutna linija siromaštva označava potrošnju na mesečnom nivou koja je
niža od minimalnog iznosa neophodnog za hranu (nutricionistički minimum –
2.288 kilokalorija dnevno) propisanog od strane UN organizacije za hranu i
poljoprivredu – FAO) i druge izdatke u koje spadaju odeća i obuća,
stanovanje, zdravstvo, obrazovanje, transport, rekreacija i kultura i izdaci za
ostala dobra i usluge.
Deagrarizaciju je slabljenje zavisnosti privrede i stanovništva od zemlje.
Deindustrijalizacija se definiše preko udela industrijskih radnika u ukupnom
broju zaposlenih.
Domaćinstvo je svaka porodična ili druga zajednica lica koja zajedno stanuju i
zajednički troše svoje prihode za podmirivanje osnovnih životnih potreba
(stanovanje, ishrana i dr.). (SGS’19, 2019, str. 28)
Društvena podela rada označava opredeljivanje ljudi da se trajno, ili za duži
vremenski period, bave određenom vrstom delatnosti.
Emigrant (lat. emigrans) je onaj ko se iseljava.
Emigrirati (lat. emigrare) znači iseliti se.
Imigrant (lat. immigrans) je doseljenik, useljenik.
Imigrirati (lat. immigrare) znači useliti se, doseliti se.
Mešovita domaćinstva su domaćinstva čiji članovi ostvaruju prihode iz
poljoprivrede i iz nepoljoprivrede.
Migracija (lat. migration) označava seljenje, seobu.
Neformalna zaposlenost uključuje sve one koji su zaposleni u neregistrovanim
firmama, zaposlene u registrovanim firmama, ali bez radnog ugovora, bez
socijalnog i penzionog osiguranja.
Nepoljoprivredna domaćinstva su domaćinstava sa prihodima iz
nepoljoprivrede.
Nezaposlena lica su lica stara od 15 do 65 godina sa opštom zdravstvenom
sposobnošću, a koja nisu u radnom odnosu, niti su na drugi način ostvarili
pravo na rad, a aktivno traže zaposlenje i kao takva se vode na evidenciji
nezaposlenih u Republičkom zavodu za tržište rada.
Opšta podela rada je podela na privredne delatnosti (poljoprivreda, industrija,
trgovina, saobraćaj i dr.).
Poljoprivredna domaćinstva su domaćinstava sa prihodima iz poljoprivrede.
Polјoprivredno gazdinstvo je tehnički i ekonomski samostalna proizvodna
jedinica koja ima jedinstveno upravlјanje i na kojoj privredno društvo,
zemlјoradnička zadruga, ustanova ili drugo pravno lice, preduzetnik ili
porodično polјoprivredno gazdinstvo obavlјa polјoprivrednu proizvodnju kao
primarnu ili sekundarnu delatnost. (SGS'19, 2019, str. 199)
Porodično polјoprivredno gazdinstvo je svaka porodična ili druga zajednica
lica koja zajedno stanuju i zajednički troše svoje prihode za podmirivanje
osnovnih životnih potreba(uklјučujući samačko domaćinstvo), čiji se
članovi(jedan ili više) bave polјoprivrednom proizvodnjom, bilo kao
primarnom bilo kao sekundarnom aktivnošću, koja ima jedinstveno
upravlјanje, zajednički koristi sredstva za proizvodnju(zemlјište, mašine,
objekte) i rad svojih članova, čiji je nosilac fizičko lice... (SGS'19, 2019, str.
200)
Posebna podela rada je podela privrednih delatnosti na uže grane (na primer,
poljoprivreda se deli na: ratarstvo, povrtarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo,
stočarstvo, hortikulturu itd.).
Pojedinačna podela rada je podela užih privrednih grana na privredne jedinice
na nivou jednog privrednog subjekta.
Prirodna podela rada je podela na osnovu bioloških karakteristika ljudi kao
što su pol, starost, visina i sl.
Rad je svasna i svrsishodna delatnost ljudi usmerena na stvaranje dobara
kojima može da se zadovolji neka potreba.
Radni kontingent čine lica u random uzrastu, to jest, stari od 15 do 65 godina.
Relativna linija siromaštva definiše siromaštvo u odnosu na nacionalni nivo
životnog standarda i određena je kao 60 % prosečne potrošnje po potrošačkoj
jedinici.
Stopa zaposlenosti predstavlja procenat zaposlenih u ukupnom stanovništvu
starom 15 i više godina.
Stopa neformalne zaposlenosti predstavlja procenat lica koja rade „na crno“ u
ukupnom broju zaposlenih.
Stopa nezaposlenosti predstavlja učešće nezaposlenih u ukupnom broju
aktivnih stanovnika (zaposleni i nezaposleni).
Tehnička podela rada se vrši u okviru jedne proizvodne jedinice (preduzeća).
Jedinstven proizvodni proces deli se na operacije koje se dodeljuju radnicima
na izvršavanje.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Kako se definiše rad i koje vrste podele rada se razlikuju?
Objasni prirodnu podelu rada.
Uporedi podelu rada prema polu u tradicionalnom i savremenom društvu.
Objasni društvenu podelu rada.
Šta su mešovita domaćinstva, kada se pojavljuju u našem društvu i koje su
njihove karakteristike?
Šta se podrazumeva pod izrazom neformalna zaposlenost?
Objasni razliku između apsolutne i relativne linije siromaštva.
Objasni karakteristike preduzetnika prema Šumpeteru i Drakeru.
Koje su pozitivne posledice odlaska na rad u inostranstvo po zemlje
emigracije?
Koje su negativne posledice odlaska na rad u inostranstvo po zemlje
emigracije?
Objasni razliku između industrijalizacije i deindustrijalizacije.
Šta su mešovita domaćinstva i koje su njihove karakteristike?

POPIS REFERENCI
Anketa o radnoj snazi - novembar 2011 (17. 01. 2012). Beograd: Savez
samostalnih sindikata - Odeljenje za ekonomska i socijalna pitanja.
Bilten SZS br. 679 (1971). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
British English Dictionary & Thesaurus. Dostupno na:
htpp://dictionary.cambridge.org Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Burić, O. (1973). Novi tip nepotpune porodice. Sociologija, 15 (2), 245-269.
Business Dictionary, Dostupno na: htpp://www.businessdictionary.com
Chatelain, A. (1963). Problemes de methods – Les migrations de population.
Revue Economique, 14 (1), 1-17.
Demographics of the European Union (2012). https: // en. Wikipedia.org/wiki/
Demographics _of_the_European_Union. Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Drucker, P. (1991). Inovacije i preduzetništvo. Beograd: Privredni pregled.
Dva veka razvoja Srbije (2008). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Economics, Dostupno na: htpp://economics.about.com
European population compared with world population (2012). Eurostat.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Informacija o stanju na tržištu rada u AP Vojvodini u 2017. godini (2018).
Novi Sad: Privredna komora Vojvodine.
Josifovski, I. (1973). Mešovita domaćinstva kao nosioci promena u selima
Pologa. Sociologija sela, 11 (1), 54-68.
Katunarić, V. (1978). Vanjske migracije i promjene u porodici. Zagreb: Centar
za istraživanje migracija.
Knežević, R. (1973). Neki problemi jugoslovenskih radnika zaposlenih u SR
Nemačkoj. Sociologija, 25 (2), 289-311.
Kostić Cvetko (1955). Seljaci industrijski radnici. Beograd: Rad.
Krašovec, S. (1965). Budućnost mješovitih gospodarstava. Sociologija sela, 3
(7–8), 5-23.
Kupovna moć stanovništva u Republici Srbiji (2012). Beograd: Savez
samostalnih sindikata Srbije (odeljenje za ekonomska i socijalna
pitanja).
Livada, S. (1965). Mješovita gospodarstva u Jugoslaviji. Sociologija sela, 3
(7–8), 25-43.
Marković, T. (1989). Uzroci i posledice migracije jugoslovenske tehničke
inteligencije u inostranstvo. Opredjeljenja, 17 (3).
Milenković, M. (1979). Razvoj male privrede i mogućnosti zapošljavanja.
Socijalna politika, 34 (2).
Milojević, A. (1976). Budućnost migracije u SR Nemačkoj. Naše teme, 20 (2 –
3), 329-345.
Murdock, G. P. (1949). Social Structure. New York: The MacMillan
Company.
Opalić, P. (1988). Egzistencijalistička psihoterapija. Begrad: Nolit.
Opštine u Srbiji 2001. (2002). Beograd: Republički zavod za informatiku i
statistiku.
Polić, V. (1973). Kadrovi i tehničko-tehnološki razvoj. Niš: Univerzitet u Nišu.
Popisni atlas 2011 (2014). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Population change at regional level (2011). Eurostat.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/. Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Projekcije stanovništva Republike Srbije 2011–2041. (2014). Beograd:
Republički zavod za statistiku.
Prvanović, S. (1963). Timok i Timočani. Zaječar: novinska ustanova “Timok”.
PS'61 (1961). Domaćinstva i stanovništvo prema karakteristikama
domaćinstva knjiga 9. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS'71 (1974). Stanovništvo knjiga 5. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS'91 (1994). Poljoprivreda knjiga 3. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS'02 (2004). Poljoprivreda knjiga 2. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'02 (2004). Stanovništvo knjiga 11. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'02 (2004). Poljoprivreda knjiga 3. Beograd: Republički zavod za statistiku
PS'02 (2005). Stanovništvo knjiga 18. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 039 (1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 040(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 042(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 043(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 045(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
Pušić, Lj., Vuksanović, G., Tripković, M., Milošević, B. & Koković, D.
(2002). Preduzetnici i grad. Novi Sad: Specijalističke akademske studije
– Centar za sociološka istraživanja, Filozofski fakultet.
Republički zavod za tržište rada – Filijala Novi Sad (stanje 31. 12. 2002.
godine).
Rowthorn, R. & Ramaswamy, R. (1997). Deindustrialization: Causes and
Implications, International Monetary Fund, Staff Studies for the World
Economic Outlook.
Saeger, S. S. (1997). Globalization and Deindustrialization: Myth and Reality
in the OECD. Weltwirtschaftliches Archiv, Vol. 133 (4).
Saopštenje broj 06/11 (2011). Prikaz osnovnih makroekonomskih pokazatelja
u Republici Srbiji u 2011. godini. Beograd: Savez samostalnih sindikata
Srbije.
Saopštenje broj 09/11 (2011). Prikaz osnovnih makroekonomskih pokazatelja
u Republici Srbiji u 2011. godini. Beograd: Savez samostalnih sindikata
Srbije.
Saopštenje broj 184 (2012). Beograd: Republički zavod za statistiku.
SGJ (1989). Statistički godišnjak Jugoslavije 1988. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGJ (1994). Statistički godišnjak Jugoslavije1994. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGJ (2000). Statistički godišnjak Jugoslavije 2000. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGS (1991). Statistički godišnjak Srbije 1991. Beograd: Republički zavod za
statistiku.
SGS (1993). Statistički godišnjak Srbije 1993. Beograd: Republički zavod za
statistiku.
SGS (2019). Statistički godišnjak Srbije 2019. Beograd: Republički zavod za
statistiku.
Schumpeter, J. (1961). The Theory of Economic Development. Chicago:
AldinCo.
Snyder, M. (2011). 19 Facts About the Deindustrialization of America That
Will Blow Your Mind. Dostupno na: htpp://www.opednews.com
Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva. Beograd: Vlada Republike
Srbije. http:// socijalnoukljucivanje.gov.rs/sr/socijalno-uključivanje-u-rs
Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Stanković, V. (2014). Srbija u procesu spoljnih migracija. Beograd:
Republički zavod za statistiku.
Stanovništvo knjiga 2 (2012). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Tabelarni prikaz zaposlenosti, zapošljavanja i nezaposlenosti na području AP
Vojvodine u oktobru 2002. (novembar 2002.). Novi Sad: Republički
zavod za tržište rada – Filijala Novi Sad.
Tanić, Ž. (1974). Seljaci na evropskim raskrsnicama – analiza ekonomskih
migracija . Beograd: Institut društvenih nauka – Centar za sociološka
istraživanja.
Tomić, D. & Vuksanović, G. (2014). Kretanje stanovništva i uloga lokalne
samouprave u razvoju sela Srbije. u: Perspektive razvoja sela. Beograd:
Srpska akademija nauka i umetnosti. 187-199.
Vuksanović, G. & Tomić, D. (1996). Mešovita domaćinstva/gazdinstva:
budućnost (?) seoskih naselja. Zbornik matice srpske za društvene nauke.
br. 101.
Vuksanović, G. (1989). Kretanje stanovništva i indikatori starenja. Zbornik
radova, Filozofski fakultet Novi Sad – Institut za filozofiju i sociologiju.
Novi Sad: Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (1994). Stari seljaci. Novi Sad: Feljton.
Vuksanović, G. (1994a). Stanovništvo Srbije u periodu od 1981. do 1991.
Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 23: 479–487.
Vuksanović, G. (1997). Na putu do kuće. Novi Sad: Filozofski fakultet, Odsek
za sociologiju.
Vuksanović, G. (2003). Struktura i razvoj (ne) zaposlenosti balkanskih
zemalja. U: Kultura u procesima razvoja, regionalizacije i
evrointegracije Balkana. Niš: Filozofski fakultet – Univerzitet u Nišu –
Institut za sociologiju.
Vuksanović, G.(2004). Sociološki aspekti nezaposlenosti i mogućnosti
međunarodne mobilnosti radne snage. U: Regionalni razvoj i integracija
Balkana u strukture EU – balkanska raskršća i alternative. Niš:
Filozofski fakultet – Univerzitet u Nišu – Institut za sociologiju.
Vuksanović, G. (2004). Stanovništvo Vojvodine u periodu od 1981. do 1991.
Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu knjiga 23.
Vuksanović, G. (2005). Porodica u Vojvodini na početku trećeg milenijuma.
Novi Sad: Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (2012). Nezaposlenost - siromaštvo – reforme. u: Socijalni
identitet u uslovima krize: zaposlenost i nezaposlenost. Novi Sad:
Univerzitet u Novom Sadu - Fakultet tehničkih nauka.
Vuksanović, G. (2013). Mixed Households/Estates in the Condition of
Deindustrialization, in: Deindustrialization: Phenomena, Consequences.
Novi Sad: University of Novi sad, Faculty of Technical Sciences.
Vuksanović, G. (2017). Persons working abroad - consequences in the coutry
of emigration. Has anythnih changed? In: Migration: Phenomena,
Consequences. Novi Sad: University of Novi Sad, Faculty of Technical
Sciences.
Vuksanović, G. (2017). Persons working abroad - consequences in the coutry
of emigration. Has anythnih changed? In: Migration: Phenomena,
Consequences. Novi Sad: University of Novi Sad, Faculty of Technical
Sciences.
Vuksanović, G. (2018). Migracije iz grada u selo: realnost ili utopija. Zbornik
Matice srpske za društvene nauke. 68 (3), 619–626.
Wertheimer – Baletić, A. (1969). Regionalne demografske implikacije
zapošljavanja u inozemstvu. Ekonomski pregled, 20 (7–8), 703-723.
World English Dictionary, http://dictionary.reference.com
Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti (2017). Službeni
glasnik RS broj 113. Beograd: Pravno-informacioni sistem RS.
 8. DRUŠTVENE GRUPE: PROFESIJE

U poglavlju o profesionalnim grupama ukazuje se na karakteristike zanimanja

i profesija i njihove promene tokom vremena. Saznanja o promenama u obimu
pojedinih zanimanja, njihovom odumiranju, čak i ako postoji potreba za, na
primer, određenom vrstom usluge, mogu poslužiti kao podsticaj mlađim
generacijama za njihovo oživljavanje. Oživljavanje starih zanimanja i
prilagođavanje savremenim uslovima života i rada doprinosi ne samo
zapošljavanju već i očuvanju tradicije.
Pored navedenog, studenti će se upoznati sa sličnostima i razlikama između
društvenih institucija i društvenih organizacija, kao i sa pokazateljima
društvenog rasta i razvoja.

8.1. Zanimanja i profesije

Zanimanje predstavlja konkretnu vrstu posla koju neko obavlja, skup sličnih ili
istih radnih zadataka čije su osnovne karakteristike: da se obavlja na ustaljen
način, da se na osnovu načina na koji se realizuje razlikuje od drugih
zanimanja, da predstavlja osnovni izvor prihoda osobe koja ga obavlja, da su
za njegovo obavljanje neophodna posebna znanja i veštine.
Prva zanimanja, stočarstvo i ratarstvo, nastala su kada su ljudi počeli da
pripitomljavaju životinje i seju žitarice. Sa izradom posuda od gline, novo
kameno doba, razvija se lončarstvo. Mešanje gline sa slamom ili trskom, a
zatim njeno pečenje, dovodi do pojave ciglarstva. Topljenje metala I njegovo
oblikovanje dovelo je do pojave kovača (Konatarević, 2020). Kontinuiran
tehničko-tehnološki razvoj praćen sve razuđenijom podelom rada dovodi do
uvećanja broja zanimanja. Do porasta broja zanimanja dovodi ne samo pojava
novih zanimanja već i specijalizacija unutar postojećih. Usitnjavanje radnih
zadataka uvećava produktivnost rada, ali i umanjuje mogućnost kreativnog
izražavanja radnika. Još u periodu prvobitne akumulacije kapitala, ukazuje se
na posledice razvijanja podele rada.
U pogledu razvijenosti podele rada, Emil Dirkem (Durkheim, 1972) u delu “O
podeli društvenog rada” razlikuje predindustrijska i industrijska društva. U
predindustrijskim društvima podela rada još uvek nije specijalizovana. Ljudi
imaju iste ili slične uloge. Solidarnost utemeljenu u sličnosti Dirkem naziva
mehanička solidarnost. Nasuprot mehaničkoj solidarnosti predindustrijskog
društva, u industrijskom društvu javlja se organska solidarnost, solidarnost
utemeljena na razlici. Podela rada je specijalizovana, članovi društva zavise
jedni od drugih što jača društvenu solidarnost. Bez pravila koja će pojedinci
poštovati, specijalizovana podela rada postaje pretnja organskoj solidarnosti.
Odsustvo zakonske regulative koja kontroliše pojedinca dovodi do anomije.
Anomija je odsustvo normi. Kao pokazatelje anomije u industrijskom društvu
Dirkem izdvaja: samoubistva, razvode, konflikte u industriji. Pojava anomije
može se preduprediti moralnim kodeksom koji ističe potrebe društva, a
individualnim željama nameće granice.
Marksovo shvatanje društva razvijeno je u njegovoj teoriji otuđenja (Korać,
1982). U okviru konfliktne vizije društva utemeljene u nejednakom odnosu
prema sredstvima za proizvodnju i podeli na eksploatatore i eksploatisane,
upravljački i izvršilački rad, Marks ukazuje na nekoliko oblika otuđenja:
otuđenje proizvoda od radnika; otuđenje čoveka od čoveka, radnika od
kapitaliste; otuđenje radnika od rada, rad se javlja kao kazna; otuđenje radnika
od svojih ljudskih mogućnosti; otuđenje radnika od sredstava za proizvodnju.
Marksov model otuđenja Rajt Mils (Mills, 1979) je primenio na bele
okovratnike, nemanuelne radnike koji na “tržištu ličnosti” prodaju ne samo
svoja znanja i iskustva, već i karakterne crte svoje ličnosti. Određen posao beli
okovratnici ne dobijaju samo zbog svog obrazovanja, već i zbog određenih
ličnih osobina. Kao trgovac zaposliće se onaj ko, pored odgovarajućeg
obrazovanja, pokaže strpljenje u radu s kupcima.
Sa razvojem industrijske organizacije rada dolazi do sve veće specijalizacije.
Specijalizacija obuhvata sve sfere rada, od manuelnog do upravljačkog. Za
svođenje radnih zadataka na jednostavne operacije zalaže se Frederik Tejlor
(Frederick Taylor, 1856 – 1915), tvorac naučne organizacije rada. Osnovne
karakteristike naučne organizacije rada su: specijalizacija, razdvajanje
izvršnog i upravljačkog rada, selekcija radnika prema sposobnosti za
obavljanje nekog radnog zadatka, nagrađivanje prema rezultatima rada.
Ideju specijalizacije razvija Henri Ford (Henry Ford, 1863 – 1947). Sa
uvođenjem pokretne trake, zbog brzine koju ona zahteva, rad se svodi na
najjednostavnije operacije.
U savremenom svetu broj zanimanja se konstantno uvećava. Na primer, 1836.
godine u Srbiji je bilo 58 različitih zanata. Na prelazu iz 19. u 20. vek, 1900.
godine, broj zanata uvećan je na 126 (Vesić, 1978, str. 36-37). Vremenom,
neka zanimanja nestaju, ali se pojavljuju i nova. Na području Srbije retko se
može naići na zanimanja kao što su: odžačar, tabadžija, sarač, ćurčija,
kalajdžija itd.
Odžačari čiste gar iz dimnjaka i cevi kod peći na čvrsto gorivo. Prepoznavali
su se po crnim odelima, kapicama i četkama koje su nosili preko jednog
ramena.
Tabadžija je zanatlija koji omekšava vunenu tkaninu. Posle tkanja vuna je
oštra i grebe. Da bi omekšala, tabadžija je potapa u vodu i “taba”, udara
drvenom lopatom.
Sarač je zanatlija koji ručno izrađuje različite predmete od kože, sedla, torbe,
novčanike, bičeve…
Ćurčija je zanatlija koji prerađuje kožu i od nje pravi različite odevne
predmete, bunde, šubare…
Kalajdžija je zanatlija koji vrši kalaisanje, pocinkovanje i bakarisanje žica,
cevi i sl.
U međunarodnim okvirima, među zanimanjima kojih više nema, ili su veoma
retka, pominju se i:
Kucači na prozore koji su budili ljude u Velikoj Britaniji. Zanimanje se
održalo do 70-tih godina 20. veka.
Pijanist u bioskopu. U vreme nemih filmova pijanista je, u skladu sa
događajima na filmu, pratio njegovu radnju.
Telefonist, osoba koja ručno spaja one koji telefoniraju. Telefonisti su
većinom bile žene.
Postavljači čunjeva. Postavljali su čunjeve u kuglanama pre njihove
automatizacije.
Nažigači, ljudi koji ručno pale i gase ulične lampe (10 nekad popularnih
poslova…, 2018).
Prema nekim predviđanjima, za oko 25 godina nestaće oko 40 % zanimanja.
Sa razvojem sredstava za elektronsku komunikaciju može se očekivati da će
nestati, ili će se znatno umanjiti njihov broj, turistički agenti, novinari u
štampi, kasiri, bankari, profesionalni vozači (40 odsto poslova…, 2018).
Profesije su zanimanja koja imaju monopol nad određenim znanjem i
praktičnim veštinama i za koje je potrebno, najčešće, visoko obrazovanje. Sa
porastom intelektualnih zahteva i inovativnosti, zanimanja se prerastaju u
profesije . Profesionalna grupisanja odlikuju:
-teorijska i tehnička razvijenost
- monopol nad stručnom ekspertizom
- prepoznatljivost u društvu
- organizovanost u vidu profesionalnog udruženja
- etički kodeks udruženja

8.2. DRUŠTVENE INSTITUCIJE I DRUŠTVENE ORGANIZACIJE

U savakodnevnom govoru, neretko i u nauci, pojmovi institucija i organizacija
se koriste kao sinonimi. Društvena institucija čini osnovu društvene
organizacije. S obzirom na to da su usklađene s određenim društvenim
normama, institucije se odnose na apstraktne aktere i predstavljaju obrazac
delovanja i međusobnih odnosa ljudi koji se konkretizuje u okviru
organizacije. Institucionalni obrazac je osnova na kojoj se razvijaju društvene
organizacije. Organizacije predstavljaju praktični izraz institucionalnog
modela. Prema Morisu Diveržeu, društvena insitucija je jezgro organizacije, a
organizacija spoljašnji omotač institucije. Mihailo Popović definiše društvenu
instituciju kao „usvojeni oblik ili način obavljanja neke društvene delatnosti,
koji ima određen značaj za održavanje i funkcionisanje društvenog sistema ili
nekog njegovog dela“ (Popović, 1974, str. 247). Na primer, obrazovne
institucije imaju precizno definisanu strukturu i odlike aktera kojima mora da
se povinuje svaka obrazovna organizacija. Obrazovna organizacija odnosi se
na konkretne aktere na određenom mestu i u određenom vremenskom
trenutku. Prema broju funkcija, organizacije mogu biti proste i
složene/višefunkcionalne. Prema načinu na koji se regulišu odnosi između
članova organizacije, dele se na demokratske i autoritarne.
Društvene institucije dele se na:
Privredne: domaćinstvo, gazdinstvo, preduzeća, tržište itd.
Političke: država (policija, sudstvo, vojska), političke partije itd.
Kulturne: obrazovno-vaspitne, sportsko-rekreativne, umetničke, naučno-
istraživačke, javno-informativne, verske itd.
Društvene institucije (ustanove) i organizacije u uslovima „određenog stepena
razvitka proizvodnih snaga, podele rada i nejednake podele društvene moći
predstavljaju glavne činioce globalnog društvenog sistema“ (Popović, 1974,
str. 248). Prema istom izvoru, pod globalnim društvenim sistemom
podrazumeva se relativno samostalna, organizovana celina „svih društvenih
delatnosti i odnosa, grupa, slojeva i ustanova“ koja može relativno nezavisno
da egzistira. Skup svih institucija i organizacija nekog globalnog društvenog
sistema čini institucionalni poredak (sistem). Institucionalni poredak čini
značajan aspekt društvene strukture. Društvena struktura podrazumeva
relativno stabilan sklop odnosa između elemenata jednog društva.

8. 3. DRUŠTVENI RAZVOJ I DRUŠTVENI RAST

Društvene promene određuju se kao promene obrazaca kulture, strukture i
ponašanja na određenom prostoru u određenom vremenu. U dosadašnjem
razvoju sociologije izdvaja se nekoliko teorijskih stanovišta o društvenim
promenama: evolucionističke teorije, ciklične teorije, funkcionalističke teorije,
konfliktne teorije.
Evolucionističke teorije razvoj društva tumače kao postepeno napredovanje.
Evolucionisti odbacuju radikalne društvene promene kao što su, na primer,
revolucije. Ogist Kont (Conte, 1989), jedan od utemeljivača sociologije,
zastupao je evolucionističko stanovište u pogledu društvenog razvoja. On se
zalagao za postepeni scijentistički reformizam, postepeno otklanjanje
nedostataka u društvu primenom naučnog znanja.
Ciklične teorije ističu da razvoj svakog društva prolazi kroz nekoliko etapa,
ciklusa (Tojnbi, 2002; Špengler, 2003). Poput biološkog organizma, razlikuju
se: rađanje, mladost, zrelost i nestanak. Kao uticajni predstavnici cikličnih
teorija pominju se Osvald Špengler (Oswald Spengler, 1880 – 1936) i Arnold
Tojnbi (Arnold Toynbee, 1889 – 1975).
Funkcionalističke teorije shvataju društvo kao dinamički sistem koji teži
funkcionalnom jedinstvu svojih delova. Vrednosni konsenzus omogućava
održavanje reda u društvu i integraciju njegovih delova. Istaknutiji
predstavnici ovog teorijskog stanovišta su Robert Merton (1968) i Talkot
Parsons (1951; 2009).
Konfliktne teorije društvene promene tumače kao proizvod sukoba društvenih
grupa koje imaju nejednak odnos prema sredstvima za proizvodnju. Konfliktne
teorije svoje radikalno uporište imaju u marksističkoj teoriji i njenom učenju o
revolucionarnim prevratima kao jedinom mogućem razrešenju klasnih
nejednakosti (Marks, 1976; Marks, 1978; Korać, 1982; Vuksanović, 2019).
Da li je došlo do društvene promene ili ne saznaje se na osnovu poređenja
društvenih pojava u dva vremenska trenutka. Društvene promene se razlikuju
kvantitativno i kvalitativno. Kvantitativne društvene promene odnose se na:
rast, opadanje i relativnu stagnaciju. Rast označava brojčano uvećanje neke
pojave između dva momenta posmatranja. Opadanje označava brojčano
umanjenje neke pojave između dva momenta posmatranja. Relativna
stagnacija ukazuje na odsustvo značajnijih kvantitativnih promena između dve
vremenske tačke posmatranja. Kvalitativno razvrstavanje društvenih promena
odnosi se na uticaj koji one vrše na kvalitet života. Primenom ovog kriterijuma
razlikuju se: evolucija, involucija i anomija. Evolucija označava postepene
pozitivne promene koje unapređuju kvalitet života u društvu. Suprotnost
evoluciji je involucija pod kojom se podrazmevaju negativne društvene
promene koje dovode do narušavanja društvenih odnosa i slabljenja društvene
integracije. Anomija se odnosi na stanje društvene dezintegracije, odsustvo
društvenih pravila.
Iako kvalitativne promene uključuju i vrednosnu dimenziju, vrednosni kriterij
se izdvaja prilikom razvrstavanja društvenih promena. Na osnovu njega
procenjuje se da li, prema usvojenom vrednosnom sistemu, neka promena
označava napredovanje (progres) ili nazadovanje (regres).
Društveni rast ne podrazumeva istovremeno i društveni razvoj, odnosno
društveni napredak. Društveni rast je uvećanje postojećih društvenih
tvorevina, društveni razvoj je stvaranje novih tvorevina, a društveni napredak
je stvaranje boljih društvenih tvorevina.
Društvene promene klasifikuju se i prema drugim kriterijumima:
- na osnovu primene ili odsustva sile: nasilne i mirne;
- na osnovu značaja: korenite i marginalne;
- na osnovu brzine: nagle i postepene;
- na osnovu organizovanosti: organizovane i spontane;
- na osnovu područja odvijanja (ekonomske, političke i kulturne).
Revolucije su, na primer, nasilne, korenite, nagle i organizovane društve
promene koje, prema marksističkom stanovištu, započinju u ekonomskoj
oblasti društva.
Društveni razvoj se odnosi na promene koje dovode do stvaranja novih
tvorevina u delu društva ili u društvu kao celini.

REČNIK POJMOVA
Anomija je stanje društvene dezintegracije, odsustvo društvenih pravila.
Ciklične teorije ističu da razvoj svakog društva prolazi kroz nekoliko etapa,
ciklusa.
Društvena institucija je „usvojeni oblik ili način obavljanja neke društvene
delatnosti, koji ima određen značaj za održavanje i funkcionisanje društvenog
sistema ili nekog njegovog dela“ (Popović, 1974, str. 247).
Društvena struktura je relativno stabilan sklop odnosa između elemenata
jednog društva.
Evolucija označava postepene pozitivne promene koje unapređuju kvalitet
života u društvu.
Evolucionističke teorije razvoj društva tumače kao postepeno napredovanje.
Funkcionalističke teorije shvataju društvo kao dinamički sistem koji teži
funkcionalnom jedinstvu svojih delova.
Involucija označava negativne društvene promene koje dovode do narušavanja
društvenih odnosa i slabljenja društvene integracije.
Institucionalni poredak (sistem) je skup svih institucija i organizacija nekog
globalnog društvenog sistema.
Konfliktne teorije društvene promene tumače kao proizvod sukoba društvenih
grupa koje imaju nejednak odnos prema sredstvima za proizvodnju.
Profesije su zanimanja koja imaju monopol nad određenim znanjem i
praktičnim veštinama i za koje je potrebno, najčešće, visoko obrazovanje.
Zanimanje predstavlja konkretnu vrstu posla koju neko obavlja.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA

Štaje zanimanje?
Objasni razliku između mehaničke i organske solidarnosti.
Šta su profesije?
Objasni sintagmu beli okovratnik.
Prema Frederiku Tejloru, koje su osnovne karakteristike naučne organizacije
rada?
Šta je društvena institucija i kako se dele društvene institucije?
Objasni razliku između društvenih institucija i društvenih organizacija.
Navedi i objasni osnovne teorije o društvenom razvoju.
Objasni kvantitativne društvene promene.
Objasni kvalitativne društvene promene.

POPIS REFERENCI
Conte, A. (1989). Kurs pozitivne filozofije. Nikšić: Univerzitetska riječ –
Centar za istraživačko-izdavačku delatnost RKSSO Crne Gore.
Durkheim, E. (1972). O podjeli društvenog rada. Zagreb : Hrvatsko
sociološko društvo, Jesenski i Turk.
Đurić, T. R. (1996). Stara i retka zanimanja u Srbiji od XII do XX veka.
Beograd: Republički zavod za tržište rada.
Karadžić, V. (1986). Srpski rječnik 1852. Beograd: Prosveta.
Vesić, M. Ž. (1978). Stanovništvo i migracije u istočnoj Srbiji. Beograd:
Srpska akademija nauka i umetnosti - Geografski institut “Jovan Cvijić”.
10 nekad popularnih poslova kojih više nema (2018). Indeks: 6. oktobar 2018.
https://www.index.hr/magazin/clanak/10-nekad-popularnih-poslova-
kojih-vise-nema-mozda-ni-ne-znate-da-su-postojali/2028587.aspx
pristup: 19. 08. 2020.
40 odsto poslova današnjice NEĆE POSTOJATI za 25 godina: Ova zanimanja
su prva na udaru (2018). Telegraf: 11. 03. 2018.
https://www.telegraf.rs/vesti/srbija/2941848-40-odsto-poslova-
danasnjice-nece-postojati-za-25-godina-ova-zanimanja-su-prva-na-
udaru pristup: 19. 08. 2020.
Konatarević, P. (2. februar 2020). Čovek i civilizacija – kako su nastala prva
zanimanja. https://zrnoznanja.com/covek-i-civilazacija-kako-su-nastala-
prva-zanimanja/ pristup: 19.
08. 2020.
Korać, V. (1982). Marksovo shvatanje čoveka, istorije i društva. Beograd:
BIGZ.
Merton, R. K. (1968). Social Theory and Social Structure. New York: Free
Press.
Marks, K. (1976). Prilog kritici političke ekonomije. Beograd: BIGZ.
Marks, K. (1978). Kapital: prilog kritici političke ekonomije. Beograd:
Prosveta.
Mills, W. (1979). Bijeli ovratnik. Zagreb: Naprijed.
Parsons, T. (1951). The Social System. Glencoe, Illinois: The Free Press.
Popović. M. (1974). Problemi društvene strukture. Beograd: BIGZ.
Šifarnik zanimanja (2020). Beograd: CEKOS IN privredno društvo za
izdavačku delatnost i ekonomski konsalting d.o.o.
http://www.cekos.rs/korisne-informacije/%C5%A1ifarnik-
zanimanja/2020, pristup: 19. 08. 2020
Špengler, O. (2003) Propast Zapada 1−2. Beograd: Utopija.
Tartalja, S. (1976). Skriveni krug: obnova ciklizma u filozofiji istorije.
Beograd: Kultura.
Tojnbi, A. (2002) Proučavanje istorije. Podgorica: Centar za izdavačku
delatnost.
Vesić, M. Ž. (1978). Stanovništvo i migracije u istočnoj Srbiji. Beograd:
Srpska akademija nauka i umetnosti - Geografski institut “Jovan Cvijić”.
Vindelband, V. & Hajmsot, H. (1957) Povijest filozofije. Zagreb: Kultura.
Vuksanović, G. (2019). Engels’ Contribution to the Methodology of Research
of Social Status of Industrial Working. U: Corporations as
Multidimensional Actor/Entities. Novi Sad: University of Novi Sad,
Faculty of Technical Sciences.

REFERENCE

Abercrombie, N., Hill, S. & Turner, S. (1994). Dictionary of Sociology.

London: Pengiun Books.
Anketa o radnoj snazi - novembar 2011 (17. 01. 2012). Beograd: Savez
samostalnih sindikata - Odeljenje za ekonomska i socijalna pitanja.
Barnes, H. E. (1982). Uvod u istoriju sociologije. Beograd: BIGZ.
Bell, D. (2000). The End of Ideology. Massachusetts: Harvard University
Press.
Bell, D. (1974). The Coming of Post-industrial Society. London: Heinemann.
Bilten SZS br. 679 (1971). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
Bo, S. &Veber, F. (1998). Vodič kroz terensku anketu. Beograd: Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva.
Bogišić, V. (1874). Zbornik sadašnjih pravnih običaja u Južnih Slovena :
Građa u odgovorima iz različnih krajeva slovenskog juga. Zagreb:
Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti.
Bottomore, T. B. (1977). Sociologija kao društvena kritika. Zagreb: Naprijed.
Bračna pravila srpske pravoslavne crkve (1944). Beograd: Sveti arhijerejski
sinod.
British English Dictionary & Thesaurus. Dostupno na:
htpp://dictionary.cambridge.org Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Burić, O. (1973). Novi tip nepotpune porodice. Sociologija, 15 (2), 245-269.
Business Dictionary, Dostupno na: htpp://www.businessdictionary.com
Chatelain, A. (1963). Problemes de methods – Les migrations de population.
Revue Economique, 14 (1), 1-17.
Conte, A. (1989). Kurs pozitivne filozofije. Nikšić: Univerzitetska riječ –
Centar za istraživačko-izdavačku delatnost RKSSO Crne Gore.
Demographics of the European Union (2012).
https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_European_Union.
Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Drucker, P. (1991). Inovacije i preduzetništvo. Beograd: Privredni pregled.
Dirkem, E. (1997). Samoubistvo. Beograd: BIGZ.
Dva veka razvoja Srbije (2008). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Durkheim, E. (1972). O podjeli društvenog rada. Zagreb : Hrvatsko
sociološko društvo, Jesenski i Turk.
Durkheim, E. (1999). Pravila sociološke metode. Zagreb: Hrvatsko sociološko
društvo, Jesenski
i Turk.
Đili, Đ. A. (1974). Kako se istražuje. Zagreb: Školska knjiga.
Đorđević, T. (1923). Celibat i brak u našem narodu. Srpski književni glasnik,
10 (1), 108–112.
Đorđević, T. (1928). Doba za ženidbu i udadbu u našem narodu. Srpski
književni glasnik, 25 (3), 200-208.
Đorđević, T. (1929). Položaj žene u našem društvu. Srpski književni glasnik,
27 (7), 523-532.
Đorđević, T. (1930). Nekoliki svadbeni običaji u našem narodu. Srpski
književni glasnik, 29 (8), 604-610.
Đurić, M. (1962). Problemi sociološkog metoda. Beograd: Savremena škola.
Đurić, M. (1990). Sociologija Maksa Vebera. Zagreb: Naprijed. Economics,
Dostupno na: htpp://economics.about.com
Đurić, T. R. (1996). Stara i retka zanimanja u Srbiji od XII do XX veka.
Beograd: Republički zavod za tržište rada.
Engels, F. (1951). Položaj radničke klase u Engleskoj. Beograd: Kultura.
European population compared with world population (2012). Eurostat.
Dostupno na: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Fijamengo, A. (1987). Sen Simom i Ogist Kont. Zagreb: Naprijed.
Fomm, E. (1986). Bekstvo od slobode. Zagreb: Naprijed.
Giddens, A. (2007). Sociologija. Zagreb : Globus.
Golubović, Z. (1981). Porodica kao ljudska zajednica. Zagreb: Naprijed.
Goričar, J. (1977). Sociologija. Beograd: Rad.
Gouldner, A. (1980). Za sociologiju. Zagreb: Globus.
Haralambos, M. & Heald, R. (1989). Uvod u sociologiju. Zagreb : Globus.
Haralambos, M. & Holborn, M. (2002). Sociologija, teme i perspective.
Zagreb: Golden marketing.
Horkhajmer, M. (1976). Tradicionalna i kritička teorija. Beograd: BIGZ.
Informacija o stanju na tržištu rada u AP Vojvodini u 2017. godini (2018).
Novi Sad: Privredna komora Vojvodine.
Josifovski, I. (1973). Mešovita domaćinstva kao nosioci promena u selima
Pologa. Sociologija sela, 11 (1), 54-68.
Karadžić, V. (1986). Srpski rječnik 1852. Beograd: Prosveta.
Katunarić, V. (1978). Vanjske migracije i promjene u porodici. Zagreb: Centar
za istraživanje migracija.
Kardelj, E. (1973). Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja. Beograd:
Komunist.
Kearl’s Guide to the Sociology of the Family: Life-Cycle Relationships. The
Life-Cycle of Familial Retionships.
http://www.trinity.edu/~mkearl/fam-life.html pristup: 2004.; 11. 09.
2020.
Kearl’s Guide to the Sociology of the Family: Marriage & Family Processes.
http://www.trinity.edu/~mkearl/family.html pristup: 2004.; 11. 09.
2020.
Kearl’s Guide to the Sociology of the Family: Parenting and Children. Parents
and Children. http://www.trinity.edu/~mkearl/fam-kids.html pristup:
2004.; 11. 09. 2020.
Knežević, R. (1973). Neki problemi jugoslovenskih radnika zaposlenih u SR
Nemačkoj. Sociologija, 25 (2), 289-311.
Konatarević, P. (2. februar 2020). Čovek i civilizacija – kako su nastala prva
zanimanja. https://zrnoznanja.com/covek-i-civilazacija-kako-su-nastala-
prva-zanimanja/ pristup: 19. 08. 2020.
Korać, V. (1982). Marksovo shvatanje čoveka, istorije i društva. Beograd:
BIGZ.
Kostić, C. (1955). Seljaci industrijski radnici. Beograd: Rad.
Krašovec, S. (1965). Budućnost mješovitih gospodarstava. Sociologija sela, 3
(7–8), 5-23.
Kupovna moć stanovništva u Republici Srbiji (2012). Beograd: Savez
samostalnih sindikata Srbije (odeljenje za ekonomska i socijalna pitanja).
Kuvačić, I. (1990). Funkcionalizam u sociologiji. Zagreb: Naprijed.
Lerotić, Z. (1983). Nacija. Zagreb: Globus.
Livada, S. (1965). Mješovita gospodarstva u Jugoslaviji. Sociologija sela, 3
(7–8), 25-43.
Lukić, R. (1979). Osnovi sociologije. Beograd: Naučna knjiga.
Lukić, D. R. (1987). Formalizam u sociologiji. Zagreb: Naprijed.
Luman, N. (2001). Društveni sistemi: osnovi opšte teorije. Sremski Karlovci –
Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
Marcuse, H. (1968). Čovek jedne dimenzije: rasprave o ideologiji razvijenog
industrijskog društva. Sarajevo: Veselin Masleša.
Marković, T. (1989). Uzroci i posledice migracije jugoslovenske tehničke
inteligencije u inostranstvo. Opredjeljenja, 17 (3).
Marks, K. (1976). Prilog kritici političke ekonomije. Beograd: BIGZ.
Marks, K. (1978). Kapital: prilog kritici političke ekonomije. Beograd:
Prosveta.
Markuze, H. (1977). Kultura i društvo. Beograd: BIGZ.
Maslov, A. (1982). Motivacija i ličnost. Beograd: Nolit.
Merton, R. K. (1968). Social Theory and Social Structure. New York: Free
Press.
Merton, K. R. (1979). O teorijskoj sociologiji. Zagreb: Naklada CDD.
Mićunović, Lj. (1998). Savremeni leksikon stranih reči. Novi Sad: KZNS
Univerzitetska reč.
Milenković, M. (1979). Razvoj male privrede i mogućnosti zapošljavanja.
Socijalna politika, 34 (2).
Milić, V. (1978). Sociološki metod. Beograd: Nolit.
Milojević, A. (1976). Budućnost migracije u SR Nemačkoj. Naše teme, 20 (2 –
3), 329-345.
Mils, R. (1964). Sociološka imaginacija. Beograd: Savremena škola.
Mills, W. (1979). Bijeli ovratnik. Zagreb: Naprijed.
Mils, R. (1999). Elita vlasti. Beograd: Plato.
Murdock, G. P. (1949). Social Structure. New York: The MacMillan
Company.
10 nekad popularnih poslova kojih više nema (2018). Indeks: 6. oktobar 2018.
https://www. Index.hr/magazin/clanak/10-nekad-popularnih-poslova-
kojih-vise-nema-mozda-ni-ne-znate-da-su-postojali/2028587.aspx
pristup: 19. 08. 2020.
40 odsto poslova današnjice NEĆE POSTOJATI za 25 godina: Ova zanimanja
su prva na udaru (2018). Telegraf: 11. 03. 2018.
https://www.telegraf.rs/vesti/srbija/2941848-40-odsto-poslova-
danasnjice-nece-postojati-za-25-godina-ova-zanimanja-su-prva-na-
udaru pristup: 19. 08. 2020.
Opalić, P. (1988). Egzistencijalistička psihoterapija. Begrad: Nolit.
Opštine u Srbiji 2001. (2002). Beograd: Republički zavod za informatiku i
statistiku.
Parsons, T. (1951). The Social System. Glencoe, Illinois: The Free Press.
Parsons, T. (1988). Društva: evolucijski i poredbeni sistem. Zagreb: August
Cesarec.
Parsons, T. (2009). Društveni sistem i drugi ogledi. Sremski Karlovci – Novi
Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
Pašić, N. (1973). Nacionalno pitanje u savremenoj epohi. Beograd: Radnička
štampa.
Pečujlić, M. (1963). Osnovi nauke o društvu. Beograd: Rad.
Polić, V. (1973). Kadrovi i tehničko-tehnološki razvoj. Niš: Univerzitet u Nišu.
Popisni atlas 2011 (2014). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Popović, M. (1966). Predmet sociologije. Beograd: Institut društvenih nauka.
Popović. M. (1974). Problemi društvene strukture. Beograd: BIGZ.
Popović, M. (1978). Osnovi opšte sociologije. Beograd: Vojnoizdavački
zavod.
Population change at regional level (2011). Eurostat.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/. Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Projekcije stanovništva Republike Srbije 2011–2041. (2014). Beograd:
Republički zavod za statistiku.
Prvanović, S. (1963). Timok i Timočani. Zaječar: novinska ustanova “Timok”.
PS'61 (1961). Domaćinstva i stanovništvo prema karakteristikama
domaćinstva knjiga 9. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS'71 (1974). Stanovništvo knjiga 5. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS'91 (1994). Poljoprivreda knjiga 3. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS'02 (2003). Stanovništvo knjiga 2. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'02 (2004). Poljoprivreda knjiga 2. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'02 (2004). Stanovništvo knjiga 11. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'02 (2004). Poljoprivreda knjiga 3. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'02 (2005). Stanovništvo knjiga 18. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS'11 (2012). Stanovništvo knjiga 2. Beograd: Republički zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 039 (1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 040(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 042(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 043(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
PS’81 MF T – 045(1981). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
Pušić, Lj., Vuksanović, G., Tripković, M., Milošević, B. & Koković, D.
(2002). Preduzetnici i grad. Novi Sad: Specijalističke akademske studije
– Centar za sociološka istraživanja, Filozofski fakultet.
Republički zavod za tržište rada – Filijala Novi Sad (stanje 31. 12. 2002.
godine).
Rowthorn, R. & Ramaswamy, R. (1997). Deindustrialization: Causes and
Implications, International Monetary Fund, Staff Studies for the World
Economic Outlook.
Saeger, S. S. (1997). Globalization and Deindustrialization: Myth and Reality
in the OECD. Weltwirtschaftliches Archiv, Vol. 133 (4).
Saopštenje broj 167 (1993). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Saopštenje broj 06 (2011). Prikaz osnovnih makroekonomskih pokazatelja u
Republici Srbiji u 2011. godini. Beograd: Savez samostalnih sindikata
Srbije.
Saopštenje broj 09 (2011). Prikaz osnovnih makroekonomskih pokazatelja u
Republici Srbiji u 2011. godini. Beograd: Savez samostalnih sindikata Srbije.
Saopštenje broj 184 (2012). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Seipel, M. (1998). Interdisciplinarity: an Introduction. Kirksville, Missouri:
Truman State University.
SGJ (1989). Statistički godišnjak Jugoslavije 1988. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGJ (1994). Statistički godišnjak Jugoslavije1994. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGJ (2000). Statistički godišnjak Jugoslavije 2000. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGS (1991). Statistički godišnjak Srbije 1991. Beograd: Republički zavod za
statistiku.
SGS (1993). Statistički godišnjak Srbije 1993. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
SGS (2019). Statistički godišnjak Srbije 2019. Beograd: Republički zavod za
statistiku.
Schumpeter, J. (1961). The Theory of Economic Development. Chicago:
AldinCo.
Snyder, M. (2011). 19 Facts About the Deindustrialization of America That
Will Blow Your Mind. htpp://www.opednews.com Pristupljeno: 28. 8.
2018.
Socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva. Beograd: Vlada Republike
Srbije.
http:// socijalnoukljucivanje.gov.rs/sr/socijalno-uključivanje-u-rs
Pristupljeno: 28. 8. 2018.
Stanković, V. (2014). Srbija u procesu spoljnih migracija. Beograd:
Republički zavod za statistiku.
Stanovništvo knjiga 2 (2002). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Stanovništvo knjiga 2 (2012). Beograd: Republički zavod za statistiku.
Surčulija, Ž. (1982). Osnovi marksističke teorije nacije i nacionalnog pitanja:
Marks, Engels, Lenjin. u: Nacionalno pitanje i socijalizam. Beograd:
Rad.
Supek, R. (1961). Ispitivanje javnog mnjenja. Zagreb: Naprijed.
Supek, R. (1965). Herbert Spenser i biologizam u sociologiji. Zagreb: Matica
Hrvatska.
Šic, A. (2012). Problemi društvene stvarnosti. Novi Sad: Mediterran
Publishing.
Šifarnik zanimanja (2020). Beograd: CEKOS IN privredno društvo za
izdavačku delatnost i ekonomski konsalting d.o.o.
http://www.cekos.rs/korisne-informacije/%C5%A1ifarnik-
zanimanja/2020, pristup: 19. 08. 2020
Špengler, O. (2003) Propast Zapada 1−2. Beograd: Utopija.
Šuvar, S. (1983). Osnove marksističkog shvatanja nacije. u: Razvoj
međunacionalnih odnosa. Beograd: Komunist.
Tabelarni prikaz zaposlenosti, zapošljavanja i nezaposlenosti na području AP
Vojvodine u oktobru 2002. (novembar 2002.). Novi Sad: Republički
zavod za tržište rada – Filijala Novi Sad.
Tanić, Ž. (1974). Seljaci na evropskim raskrsnicama – analiza ekonomskih
migracija . Beograd: Institut društvenih nauka – Centar za sociološka
istraživanja.
Tartalja, S. (1976). Skriveni krug: obnova ciklizma u filozofiji istorije.
Beograd: Kultura.
Tojnbi, A. (2002) Proučavanje istorije. Podgorica: Centar za izdavačku
delatnost.
Tomić, D. & Vuksanović, G. (2014). Kretanje stanovništva i uloga lokalne
samouprave u razvoju sela Srbije. u: Perspektive razvoja sela. Beograd:
Srpska akademija nauka i umetnosti. 187-199.
Touraine, A. (1969). La société post-industrielle. Paris: Denoël.
Young, M. (1958). The Rise of the Meritocracy. London: Thames & Hudson.
Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.
Vesić, M. Ž. (1978). Stanovništvo i migracije u istočnoj Srbiji. Beograd:
Srpska akademija nauka i umetnosti - Geografski institut “Jovan Cvijić”.
Vindelband, V. & Hajmsot, H. (1957) Povijest filozofije. Zagreb: Kultura.
Vuksanović, G. (1994). Stari seljaci. Novi Sad: Feljton.
Vuksanović, G. (1994a). Stanovništvo Srbije u periodu od 1981. do 1991.
Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 23: 479–487.
Vuksanović, G. & Tomić, D. (1996). Mešovita domaćinstva/gazdinstva:
budućnost (?) seoskih naselja. Zbornik matice srpske za društvene
nauke. br. 101.
Vuksanović, G. (1989). Kretanje stanovništva i indikatori starenja. Zbornik
radova, Filozofski fakultet Novi Sad – Institut za filozofiju i sociologiju.
Novi Sad: Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (1997). Na putu do kuće. Novi Sad: Odsek za sociologiju,
Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (2003). Sociologija u Srbiji i interdisciplinarni pristup. U:
Jedinstvo nauka danas knjiga 4. Banja Luka: Filozofski fakultet u
Banjoj Luci.
Vuksanović, G. (2003a). Struktura i razvoj (ne) zaposlenosti balkanskih
zemalja. U: Kultura u procesima razvoja, regionalizacije i
evrointegracije Balkana. Niš: Filozofski fakultet – Univerzitet u Nišu –
Institut za sociologiju.
Vuksanović, G.(2004). Sociološki aspekti nezaposlenosti i mogućnosti
međunarodne mobilnosti radne snage. U: Regionalni razvoj i integracija
Balkana u strukture EU – balkanska raskršća i alternative. Niš:
Filozofski fakultet – Univerzitet u Nišu – Institut za sociologiju.
Vuksanović, G. (2004a). Stanovništvo Vojvodine u periodu od 1981. do 1991.
Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu knjiga 23.
Vuksanović, G. (2004b). Bogardusova skala socijalne distance - prednosti i
ograničenja. Sociološki pregled, 38 (1-2), 309-320.
Vuksanović, G. (2005). Porodica u Vojvodini na početku trećeg milenijuma.
Novi Sad: Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (2011). Poplave: uzroci, posledice i postupci za njihovo
istraživanje. Novi Sad: Filozofski fakultet.
Vuksanović, G. (2012). Nezaposlenost - siromaštvo – reforme. u: Socijalni
identitet u uslovima krize: zaposlenost i nezaposlenost. Novi Sad:
Univerzitet u Novom Sadu - Fakultet tehničkih nauka.
Vuksanović, G. (2013). Mixed Households/Estates in the Condition of
Deindustrialization, in: Deindustrialization: Phenomena, Consequences.
Novi Sad: University of Novi Sad - Faculty of Technical Sciences. str.
105–116
Vuksanović, G. & Nađ, I. (2017). Prirodne katastrofe u svesti stanovništva i
spremnost za suočavanje sa njima / Natural disasters in the awareness
 of the population and their readiness for facing them. Novi Sad: Matica
srpska.
Vuksanović, G. (2017). Persons working abroad - consequences in the coutry
of emigration. Has anythnih changed? In: Migration: Phenomena,
Consequences. Novi Sad: University of Novi Sad, Faculty of Technical
Sciences.
Vuksanović, G. (2018). Migracije iz grada u selo: realnost ili utopija. Zbornik
Matice srpske za društvene nauke. 68 (3), 619–626.
Vuksanović, G. (2019). Engels’ Contribution to the Methodology of Research
of Social Status of
Industrial Working. U: Corporations as Multidimensional
Actor/Entities. Novi Sad: University of Novi Sad, Faculty of Technical
Sciences.
Weber, M. (1989). Protestantska etika i duh kapitalizma. Sarajevo: Veselin
Masleša – Svjetlost.
Wertheimer – Baletić, A. (1969). Regionalne demografske implikacije
zapošljavanja u inozemstvu. Ekonomski pregled, 20 (7–8), 703-723.
Westermarck, E. (1921). The History of Human Marriage. London:
MacMillan.
World English Dictionary, http://dictionary.reference.com
Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti (2017). Službeni
glasnik RS broj 113. Beograd: Pravno-informacioni sistem RS.