Professional Documents
Culture Documents
به يفا كورد و كوردستان
به يفا كورد و كوردستان
كوردولوجى ///
بةرهةفكرن///
سطوان صالح طيب
سةر ثةرشتيار///
م.حكمت رسول
ناظةروك
ثيَشةكى 2 ......................................................................................
طوتيوم ...............................................................
كورتى ..............................................
كاردؤخى 4 .............................................................................................................
كارداك ..................................................
كوردوئني/كورديا5 .....................................................................................................
كاردو/قاردو............................................................
ليستا ذيَدةران9..................................................................................
ثيَشةكى:
كوردستان ذ كةظندا و هةتا سةدىَ سيَزدىَ ز .ب ناظىَ خويىَ نوكة نة دهاتة نياسني ،بةىلَ ب هندةك ناظيَن دى
دهاتة نياسني ،ئانكو هةر ثارضةيةكا كوردستانىَ ب ناظةكىَ د هاتةنيا سني ذاليىَ طةل نةتةويَن جريان ظة يان
ذاليىَ دةولةتيَن دةستهةالتداريَن ل كوردستانىَ ،ذبةر هندىَ طةلةك بو ضونيَن جودا لسةر رةه و ريشاليَن ثةيظا
كورد هاتينة طوتن وةكى ((كاردا/طوتى/كاردوخى /كوردوئني /قاردو....هتد)) بةىلَ لديظ ظةكولينيَن كو
لسةر ديَروكا كوردى ديار بو ية كو كورستان وةالتىَ (سؤبارى /لؤلؤيى /كاشى /خؤرى /ميتانى /ئورارتى /ميدى
/كاردوخى )يانة ،دظىَ راثوَرتيَدا من نةظيَت ب دريَذاهى بةحسىَ ظان وةالتان بكةم ب تنىَ مةرة مامن ذظىَ
راثورتى دياركرنا وان ناظ و ثةيظانة كو لسةر رةطةزىَ كورد هاتية دانانبنظيسم و نة ل ديف هزر و بو جونيَن خؤ
بةلكو ب ثشت بةسنت لسةر ذيَدةريَن ميَذوويى و وان ظةكولينيَن كو ل ظان دومياهيان لسةر ثةيظا كورد هاتينة
نظيسني ،كو من دظىَ راثورتيَدا مفاذىَ وةرطرتية.ناظةروكا ظىَ راثورتىَ ذي يا دابةشكرى لسةر هندةك ثةيظان و
ئةو ثةيظ كال كيذ ذيَدةريَن و ل كيذ سةر دةمان هاتية دياركرن و ئةظ ثةيظ ذي ئةون ئةويَن كو دطةلةك
ذيَدةران ئاماذة ثيَداية و من هندةك ثةيظ كا سنورىَ وان هةتا كيظةية يان دكةزيتة دياركرينة .هةروةسا من
هندةك ذي تةرخان كرية بو ثةيظا كوردستان كا كةنطى و ذاليىَ كىَ وكيذ سةردةمى هاتية بكارئينان و دكيذ
ذيَدةران بة حسى ىلَ هاتية كرن و هةروسا بابةتةك ذي هاتيية تةرخانكرن بو رامانا ثةيظا كورد و ل دوماهيىَ
ذي ئةجنامىَ كو ذظىَ راثورتىَ من وةرطرتى و ئةو ذيَدةرن كو من بكارئيناى ،و هيظيية بيتة جهىَ مفاوةرطرتنىَ
و ببورن بو هةرشاشيةكىَ .
2
ثةيظيَن ب ناظىَ كورد هاتية دياركرن :
كاردا:
ئةظ ثةيظة ئيَكةم جار ل سةردةمىَ سومةريان ودةمىَ بنةماال ئور ياسيىَ (2005_2113ب.ز) ب ثاشايةتيا شاه
((شو—شني )) ل ( )2028—2036كو د نظيسينيَن وان داهاتية دينت .ئةو ذي ب زمانىَ (ميخى) بزمارى و ل سةر
لةوحةكىَ ئاخىَ هاتية دينت و ثةيظا (كاردا) لسةر نظيساية و وةكو ديار ئةظ ناظة وةك ناظةكىَ جوطرافى بو
ئاخا كوردستانىَ هاتية بكارئينان كو دكةظيتة روذئاظا و باشورىَ طوال وانىَ .
هةروةسا توروداجنني شوينوار ناسىَ ئةملانى لةوحةكىَ بزمارى دبينيت و ظىَ ثةيظىَ لسةر دبينيت كو بظى شيَوةى
يا نظيساى ( KI )KAR_DA_KIدبيتة ثاشطر ئانكو جه دزمانىَ سؤمةرى دا .
طوتيوم:
ئةظ ثةيظةذى هةر دطةل ثةيظا ((كاردا)) كول سةردةمىَ سومةريان لسةر وى لةوحىَ هاتية دينت .بوىلَ ئةظ
دةظةرة ذاليىَ سنورانظةيا ديار نينة،ىلَ دهيَتة زانني كو دكةظيتة ناظةراستا كوردستانىَ ،طوتيوم دنظيسينةكا
سةردةمىَ دةستهةالتداريا ((لوطال ئانى موندوم)) كو سةركردايةتيا باذيَرىَ (ئاداب) دكر ميَذويا وىَ نظيسينىَ
ظةدطةرينتةظة بؤ 3000ب.ز كو دةظةرا طوتيوم ل طورنظيسينا ناظربى،دكوظيتة دناظبةرا باذيَرىَ كرمانشانىَ يا
ئةظرو،طوالوانىَ و خابورى ل دجيلة و بلنداهييَن ضياييَ محرين.
كورتى:
ميَذو نظيسىَ يونانى ثوىل بيوس ((120-200ب.ز)) ناظىَ كورتى دثةرتووكا خودا ئيناية كو دخزمةتا واليىَ
ميديا بوون و ئةوذى تري هلظيَذبوون.د بو ضونا سرتابو كورتى ثشكةك ببون ذ ميديا ،ذ بةهندىَ ل ثرانيا ئاخا
ئريانيَدا دذيان و كارىَ ثرتيا وان ل ديف طوتنا وى شةر و تاالنكرن بوو .كو ئةظة دطةل بو ضونا زةينةفون يا
جيَوازة.
3
كاردوخى :
كاردوخى ناظةكة ديَروكظانىَ يونانى زةينةفون د ثرتوكا خودا ((ئةناباسيس)) داناية سةر خوجهيَن كوردستانآ
،زةينةفون دطةل لوشكةرىَ خو يىَ يونانى ل ساال ((4001ب.ز)) دوةالتىَ كوردستانيَدا بوريبوو .و دياركرية كو
ئةو مللةتىَ دنظدا بورى دطوتنىَ كاردوخى كو ل دةظةريَ ،دةشتىَ دذيان و ل تةنشتا ضييان خو جهن و ملةتةكىَ
قةهرمان بوون .و بةرةظانى ذ طونديَن خو دكرن و دياردكةت كو ئةو لة شكةرىَ خو دضيايىَ بيَخيَرىَ ييَن بورى
دريَكا دةشتا سيَميَلىَ و زاخو دا ،طةلةك سةربازيَن خو ذ دةست دانة هةروةسا دبيَذيت كاردوخى ضظاكةكىَ
ضاندنىَ و خو جهى ببون .و ب تايبةت ضاندنا ميَوان ،و زمانىَ وان ذى يىَ جودا بوو.مللةتةكىَ خو جه بن و حةز
ذضاندنىَ دكر و طوند هةبوون .و ديارة كو زةينةفون ئةظ ناظة يىَ ذكةسةكىَ ظة كورد طوه ىلَ بووى .ئةطةر
نيشانيَن بيانى لسةر ظىَ ثةيظىَ را دمينيت (كاردو يان كردو) ئانكو كورد،ضونكى ثيتا (خ) لدةف يونانيان بو كؤ
مىَ دهيَتة بكارئينان.
كارداك:
ئةظ ثةيظة ل سةردةمىَ ئةسكةندةرىَ مةقدونى هاتيية دياركرن ل ساال ((331ب.ز)) د شةرىَ دناظبةرا وى و
داريوشىَ سيىً ئيَكةم جار هيَرش كرة لسةر كارداك كو دةستةكا تري هاظيَذان بوودناظ سوثايىَ هةخامة نشيدا ،و
ئةظ ناظة بوو دوستةكا تايبةت يا لةشكرى ب كار دهات كو كورد بوون ،ئةظةذى ذ بةر طوتنا زينةفونى كو ضةكىَ
وان تريو كظان ببونة .هةروةسا سرتابو جوطرافى ناسىَ يونانى دبيَذيت :الويَن ثارسى دناظ سةرمايىَ و طةرمايىَ
و تةنطاظييا دهاتنة ثةروةردةكرن .دا دزيرةك و ضةلةنط بن و زيَرةظانيا تةرشو و كةواىل بكةنو بورو بومىَ
ضوىل خبون وةكى ( بةريا) كو دبيَذنة ظان كارداك .ئانكو مرييَن شةر كةر و دايَرئةظة دناظ ئاخا ئريانيَدا دذيان.
4
كوردوئني :كورديا
سرتابو (064ب.ز ــ 23ز)) ناظىَ وةالتىَ كوردوئني /كورديا دطةل ناظيَن هندةك باذيَرن دى وةكى ( ساريسا ،
ساتالكا ،ثيناكا ) ئيناية وةالتىَ كوردوئني /كورديا دكةظيتة ذيَريا باذيَرىَ ئاميد /ئاميدا ئانكو دياربةكرا
نوكة .ئةظ وةالتة هةر ذ حةسن كيف حةتا جزيرا بوتان ل هةردووالييَن رويبارىَ دجيلة دريَذدبيت باذيَرى
ساريسا ئةوىَ سرتابو ناظ ىلَ ئيناى ناظىَ دةظةرا سريش يانوكة كو دكةظيتة باشورىَ حةسن كيف و ثينكا باذيَرىَ
فنكا كوردية دكةظيتة لسةر روبارىَ دجيلة ل باكورىَ جزيرا بوتان .و وةالتىَ كوردوئني /هةمان دةظةرا كاردا
/كةردا ئةو شاه شوسني د ((300ب.ز))ناظىَ وىَ ئيناى كو دكةظيتة باشور و باشورىَ روذئاظا طوال وانىَ و ل ديف
نة خشةيا ميَذ و نظيسىَ ئريانى ((عبدالعزيم رزايى )) بو وةالتىَ كوردوئني كيَشاى ئةو وةالت دكةظيتة دناظبورا
ئازرباجيان ذاليىَ روذ هةالتَ ظة و باذيَرىَ حةران ذاليىَ روذ ئاظاظة وئةرمينيا ذاليىَ باكوريظة و هوليَر ذاليىَ
باشوريظة .
دزمانيَت سةنسكريت دا ،ثةيظا ( )KURATAئانكو :دةستة ،يان هؤزةك بكارهاتيية .د (ظيدا ) يىَ
ثةرتووكا ثريوزا هنديياندا ،ئةظ ثةيظة برةنطىَ ( )Krtat(، )Krataئانكو :ئةويَن زيرةك و خوراطر و
خودان شيان بكارهاتيية .و دزمانىَ ثةهلةوى دا ،دسةر دةمىَ ساسانيدا ب رةنطىَ ( كورت /كورتان )
بكاردئينيت كو دظى زمانيدا ل شينا ثيتا (د) ثيتا (ت) دهيَتة بكار ئينان .و دزمانىَ (ئاظيَستايىَ ) دا ض
ثةيظةك لسةر خوجهىَ كورد تيَدا نينة كو نيَزيكى وىَ بيت.
6
ئةجنام لسةر ثةيظا كورد :
بو مةدياردبينت كو ثةيظا كورد ب طةلةك شيَوازان هاتية طوتن و دوبارةكرن و ئةظةذى بو اليةنىَ زمانى دزظرينت
كو وان كةسيَن ئةظ ناظة ئيناى ب زاراظىَ خويىَ نظيسى و ذ سةردةمةكىَ بو سةردمةكىَ هاتية طوهرين و بووية
(كورد) ئةظا نوكة دهيَتة بكارئينان.و ئةم دشييَن دابةش كوين لسةر ظان خاليَن ل خوارىَ كو (حممد امني زكى
بةط) دثةرتووكا خوداية دياركرن.
1ـ ل دةف سومةريان ( طوتى ،جوتى ،جودى)
7
دياربوونا ثةيظا كوردستان د ذيَدةريَن ميَذوويدا:
ناظىَ (كوردستان) جهىَ كوردان ،وةالتىَ كوردان دذيَدةر و نظيسينيَن ضةرخيَن دةستثيَكآ دا نةهاتية و ئةو جهيَن
ىلَ ئاكنجى ب ناظةكىَ طشتطري بو هةمى وان ثارضان نة هاتية نياسني بةلكو تنىَ ب ناظىَ هةريَميَن كار طرييني
دناظدا دذيان هاتية دياركرن.ميَذوو نظيس و جوطرافيناسىَ فارسى (محداللة املوستفى القزوينى) ئةظة ئيَكةمني
كةسة ناظىَ كوردستان د ثةرتوكا خودا بناظىَ (نزهة القلوب) دا توماركرية .بةىلَ د تيَكستيَن ميَذوويدا بو مة
دياردبن كو هندةك طةرؤك و ميَذوو نظيسيَن دى بةرى (محد الللة املوستفى)) كو ناظىَ كوردستانىَ دطةريانا خودا
بومة ظةطوهاستى وةكى طةرؤكىَ ئيتاىل(ماركوثولو) .هةروةسا ميَذوونظيسىَ مةسيحى (ابن العربى) كو ب كةسيَن
دةستثيَكىَ كو ناظىَ كوردستان د ثةرتوكا خودا (جامع التواريخ) ئيناية هةروسا ثةرتوكا (جتربة االحصار)
شهاب الدين شيدانى وى ذي ئاماذة داية ناظىَ كوردستان.و ثةيظا كوردستان ثةيظةكا داريَذراوة ،ذ دو ثةيظيَن
(كورد+ستان) كو ثةيظا كورد مؤرفيمةكىَ سةرخبوية ئانكو رامان دارة بةىلَ (ستان) ثاشطرةكةكو بتنىَ ض رامان
نينة و بكارناهيَت وستان ذي ذ ثةيظةكا (سةجلوقية) كو دزمانىَ سةجلوقى دا زؤر يا ديارة و ل سااال 995ز هاتية
بكارئينان و رامانا خوذى هةبووية كو رامانا وىَ ئانكو وياليةت يان ثاريَزطا دهيَت ذ بةرهندىَ ضونكى
سةجلوقيان بؤ هةرهةريَمةكا كو سةرخبويىَ دايىَ ئةظة ل سةر زيَدة دكر .لةورا ناظىَ (كوردستان) دسةدىَ دازدىَ
زاينى و ل سةردةمىَ سؤلتانىَ سةجلوقى سةجنةر كورىَ مةلكشاة ( 1117ــ 1167ز) دةستهةالت كرية ،اليىَ روذ
ئاظا ميديا كةظن ذيَظةكر ،ناظىَ كوردستان دانة سةر و حكومرانيا خو دا برازيىَ خو سليَمان شاه .و هاتية
دياركرن لدويف ميَذوونظيسىَ فارسى (محد اللة املوستفى ) دبيَذيت ئةو هةريَماهاتية دابةشكرن ذ شازدة
وياليةتا ثيَكهاتبوو كو ثايتةختىَ وىَ (قةلعا بهار) بوو .كو دكةظيتة باكورىَ روذهةالتىَ هةمةدان ئةظ هةريَمة
وان دةظةران ظةدطريت كو دكوظنة دناظبةرا (ئازرباجيان خورستان ) دطةل هةمةدان و رةينةوة روكرمانشاه و سنةل
روذهةالتىَ زجنريا ضياييَن زاطروس .و هةروةسا شارةزورو ذ روذئاظا ضيايىَ زاطروس .هةتا نوكةذى لسةر نةخشىَ ئريانىَ ناظىَ
كوردستان وةك ثاريَزطوهك ياديارة كة بةحسىَ باذيَرىَ سنةية.
8
ليستا ذيَدةران:
ا/ثةرتووك:
1ـ د.عةىل تةتةرنيَروةيى ،كورد و ميَذوو ،بةرطىَ ئيَكىَ ،ضاثخانا سثرييَز،دهوك 2010
2ـ حازم هاجانى ،رةسةنيا طةىلَ كورد كوردستانىَ دا ،ضاثخانا ئازادى ،دهوك .2008
3ـ هشيار ريَكانى و ئةزور توظى ،ديَروكا كوردستانىَ ،ضاثخانا خانى ،دهوك .2011
4ـ حةسةن ئةرفةع ،كوردةكان ،وةرطيَران:حاميد طةوهةرى ،ضاثخانا منارة ،هةوليَر .2007
5ـ د.عةبدولرةمحان قامسلوو ،كوردستان و كورد وةرطيَران :عبداللة حسن زادة ،ضاثخانا روذهةالت ،هةوليَر
.2012
6ـ سةعيد مةموزينى ،بةركؤ ليَك لة ميَذووى كوردستان ،ضاثخانا منارة ،هةوليَر .2007
7ـ ن.الزاريف ،ميَذووى كوردستان ،وشيار عبدواللة سةنطاوى ،ضاثخانا روذهالت ،هةوليَر .2008
8ـ د.مارف خةزنةدار ،ميَذووى ئةدةبى كوردى ،بةرطى يةكةم ،ضاثخانا وةزارتا ثةروةردىَ ،هةوليَر .2001
http://www.historyofkurd.com/
9