Professional Documents
Culture Documents
Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας
Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας
Daniel W. Graham
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το ποίημα του Παρμενίδη αποτέλεσε ορόσημο στην ιστορία
της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας. Κανένας σοβαρός στοχαστής δεν θα ήταν δυνατόν να αγνοήσει το
έργο του το οποίο, όμως, θέτει δυσεπίλυτα προβλήματα στην κοσμολογία και την επιστημονική
έρευνα. Η πρώτη γενιά μετά τον Παρμενίδη περιλαμβάνει στοχαστές που επιθυμούσαν να συνεχίσουν
την παράδοση της θεωρητικής σκέψης των Ιώνων φιλοσόφων. Πώς, όμως, τον αντιμετώπιζαν; Ποια
επίδραση ασκούσε στο έργο τους η διδασκαλία του; Οι πρώτοι νεο-Ίωνες φιλόσοφοι,[1] όπως έχουν
αποκληθεί, ήταν ο Εμπεδοκλής και ο Αναξαγόρας.[2] Η προσέγγιση που επιχειρούν οι δύο φιλόσοφοι
παρουσιάζει ορισμένες έντονες διαφορές, αλλά και αρκετές ομοιότητες. Είναι σχεδόν σύγχρονοι[3]
και, όπως θα δούμε, επιχειρούν παρόμοιες κινήσεις στον τρόπο που πραγματώνουν την επιστημονική
θεωρητική τους σκέψη. Ας εξετάσουμε πρώτα τα φιλοσοφικά συστήματα του Εμπεδοκλή και του
Αναξαγόρα και ας συζητήσουμε στη συνέχεια την απάντησή τους στον Παρμενίδη.
1. ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ
Ο Εμπεδοκλής, αφού πρώτα μας προειδοποιεί να αναζητήσουμε μια ισόρροπη αξιολόγηση της
μαρτυρίας των αισθήσεων (DK31B3), στη συνέχεια προχωρεί στον προσδιορισμό των βασικών
συστατικών του σύμπαντος και αναπτύσσει μια κοσμολογία βασισμένη σε αυτά τα συστατικά.
Υπάρχουν τέσσερα ριζώματα: η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά (DK31B6) τα οποία συνδυασμένα σε
ακέραιες αναλογίες σχηματίζουν μείγματα. Για παράδειγμα, τα κόκκαλα αποτελούνται από δύο μέρη
γης, τέσσερα μέρη φωτιάς, και δύο μέρη νερού (Β96) και αίματος σε ποσοστά ανάλογα προς τα
τέσσερα ριζώματα (Β98). Τα ριζώματα πάντοτε είναι αυθύπαρκτα, αλλά δεν εμφανίζονται πάντοτε σε
μας, καθώς ενίοτε αναμειγνύονται μεταξύ τους. Κατά συνέπεια, αποτελούν αμετάβλητες πρώτες ύλες
οι οποίες κατέληξαν στην αρχαιότητα να είναι γνωστές ως τα τέσσερα στοιχεία: ἔτι δέ τά ὡς ἐν ὕλης
εἴδει λεγόμενα στοιχεία τέτταρα πρῶτος εἶπεν (DK31A37) [«επιπλέον, ήταν ο πρώτος που είπε
ότι τα «στοιχεία» της ύλης είναι τέσσερα», (μτφρ. Δ.Κ.)].
Σε μια εντυπωσιακή παρομοίωση, ο Εμπεδοκλής παραβάλλει τη φύση προς τους ζωγράφους:
ὡς δ’ ὁπόταν γραφέες ἀναθήματα ποικίλλωσιν
ἀνέρες ἄμφί τέχνης ὑπό μήτιος εὖ δεδαῶτε,
οἵτ' ἐπεί οὖνμάρψωσι πολύχροα φάρμακα χερσιν,
ἅρμονίῃ μείξαντε τά μέν πλέω, ἄλλα δ' ἐλάσσω,
ἐκ τῶν εἴδεα πᾶσιν ἀλίγκια πορσύνονσι,
δένδρεα τέ κτίζοντε καί ἀνέρας ἠδέ γυναίκας
θήρας τ' οἰωνούς τέ καί ὑδατοθρέμμονας ἰχθῦς
καί τέ θεούς δολιχαίωνας τιμῇσι φερίστους (DK31B23.1-8).
[«όπως όταν οι ζωγράφοι κοσμούν αναθήματα, άνδρες επιδέξιοι στην τέχνη τους χάρη στη σοφία τους,
οι οποίοι σαν πιάσουν στα χέρια τους πολύχρωμες βαφές και αρμονικά τις αναμείξουν σε μικρότερες ή
μεγαλύτερες αναλογίες φιλοτεχνούν από αυτές μορφές που μοιάζουν με όλα: δένδρα και άνδρες και
γυναίκες θηρία, πουλιά και ψάρια θρεμμένα στο νερό και θεούς μακρόβιους που απολαμβάνουν τις μέ-
γιστες τιμές»].
Όπως ένας ζωγράφος μπορεί με ελάχιστα χρώματα να παραστήσει ποικίλες μορφές τελείως
διαφορετικών πραγμάτων, ανάλογα και η φύση μπορεί με ελάχιστα στοιχεία να δημιουργήσει κάθε
φυσική ουσία.
Σε μια σχετική με τα φαινόμενα αυτά συζήτηση, ο Εμπεδοκλής εισάγει επίσης δύο
προσωποποιημένες δυνάμεις, τη Φιλότητα και το Νεῖκος η πρώτη συνενώνει τα στοιχεία, ενώ η
δεύτερη τα διαχωρίζει (DK31B17.19 κ.εξ.). Ο Εμπεδοκλής υποστηρίζει ότι η Φιλότης και το Νεῖκος
εκτείνονται στον χώρο, αλλά είναι δυνάμεις αόρατες. Υπάρχει κάποια διαφωνία αναφορικά με τον
τρόπο που οι εν λόγω δυνάμεις δρουν· είναι, ωστόσο, προφανές ότι η Φιλότης συνενώνει στοιχεία
ανόμοια ενώ το Νεΐκος τα διαχωρίζει. Καμία δύναμη δεν κρίνεται, για παράδειγμα, απαραίτητη,
προκειμένου η γη να ενωθεί με τη γη, αλλά κάποια δύναμη είναι αναγκαία για τη συνένωση της γης
είτε με το νερό είτε με τον αέρα είτε με τη φωτιά. Οι δυνάμεις της Φιλότητος και του Νείκους
σχηματίζουν τον κόσμο δρώντας αμφίδρομα. Η πρώτη δύναμη συγκεντρώνει τα στοιχεία σε αρμονική
διάταξη, και σε τελική ανάλυση ενοποιεί όλα τα πράγματα σε ένα απόλυτα ομοιογενές μείγμα μέσα
στην κοσμική σφαίρα (σφαῖρος). Ενδέχεται, ωστόσο, το Νεΐκος να εισέρχεται στη Σφαίρα από έξω,
να διατα- ράσσει την ενότητά της και να επισπεύδει τον διαχωρισμό των στοιχείων. Από τα
κατακερματισμένα μέρη της Σφαίρας προκύπτει ένας κόσμος, στον οποίο εμφανίζονται διαφορετικές
μάζες από γη, νερό, αέρα και φωτιά και δημιουρ- γούνται τα φυτά και τα ζώα. Στο σημείο αυτό
εγείρονται διαφωνίες σχετικά με το τι συμβαίνει. Σύμφωνα με μια εκδοχή, το Νεῖκος συνεχίζει να
διαχωρίζει τα στοιχεία έως ότου η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά αποσπασθούν πλήρως το ένα από
το άλλο και διαστρωματωθούν στα ομόκεντρα στρώματά τους, χωρίς να επιτρέπουν ούτε ενώσεις ούτε
έμβια όντα· στο σημείο αυτό η Φιλότης αρχίζει να εξαπλώνεται από το κέντρο της κοσμικής Σφαίρας
και να σχηματίζει και πάλι ενώσεις συμπεριλαμβανομένων των έμβιων όντων.[4] Η ιδέα φαίνεται ότι
υπόκειται στο απ. Β35.3-13:
ἐπεί Νεῖκος μέν ἐνέρτατον ἵκετο βένθος
δίνης, ἐν δέ μέςῃ Φιλότης στροφάλιγγι γένηται
ἐν τῇ δή τάδε πάντα συνέρχεται ἕν μόνον εἶναι,
οὐκ ἄφαρ, ἀλλά θέλημα συνιστάμεν’ ἄλλοθεν ἄλλα.
τῶν δέ τέ μισγομένων χεῖτ’ ἐθνεα μυρία θνητῶν·
πολλά δ' ἄμικτ'ἔστηκε ἐναλλάξ κεραιομένοισιν,
ὅδσσ' ἔτι Νεῖκος ἔρυκε μετάρσιον· οὐ γάρ ἀμεμφέως
πω πᾶν ἐξέστηκεν ἐπ' ἔσχατα τέρματα κύκλου
ἀλλά τά μέν τ' ἐνέμιμνε μελέων τά δέ τ' ἐξεβεβήκει.
ὅσσον δ' αἰέν ὑπεκπροθέοι, τόσον αἰέν ἐπῃει
ἠπιόφρων Φιλότητος ἀμεμφέος ἄμβροτος ὁρμή
[«όταν έφθασε το Νεῖκος στα τρίσβαθα της δίνης και βρέθηκε η Φιλότης στη μέση του στροβίλου όλα
τούτα άρχισαν να συγκεντρώνονται και να γίνονται ένα μόνο, όχι ξαφνικά, αλλά εκούσια σμίγοντας το
ένα από εδώ και το άλλο από εκεί. Και από την ανάμειξή τους ξεχύθηκαν αμέτρητα γένη θνητών
πολλά όμως που δεν αναμείχθηκαν εναλλάσσονταν με εκείνα που αναμείχθηκαν, όλα εκείνα που
συγκροτούσε το Νεῖκος από ψηλά' γιατί δεν είχε ακόμα άμεμπτα αποσυρθεί ολόκληρο στις εσχατιές
του κύκλου, μα άλλα τμήματα παρέμεναν στα μέλη του, ενώ άλλα είχαν βγει έξω απ’ αυτά. Και όσο
έτρεχε ολοένα να ξεφύγει, τόσο έτρεχε ξοπίσω της η καλόγνωμη αθάνατη ορμή της άμεμπτης
Φιλότητος».]
Η Φιλότης συμβάλλει, ώστε η ανάμειξη να πραγματοποιείται, όταν κυριαρχεί η δύναμη αυτή και
το Νεῖκος αποχωρεί προς την περιφέρεια του κόσμου. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ποτέ δεν
συντελείται ολοκληρωτικός διαχωρισμός των στοιχείων, παρά υφίσταται μόνο αδιάκοπη διαπάλη
μεταξύ Νείκους και Φιλότητος, όπου τελικά νικά η Φιλότης καθώς σχηματίζει εκ νέου τη Σφαίρα
στο πλαίσιο μιας ατελεύτητης κυκλικής διαδικασίας.[5]
Σύμφωνα με την πρώτη άποψη, συντελούνται δύο διακριτές δημιουργίες φυτών και ζώων, η μία
κατά το στάδιο εκείνο όπου επεκτείνει την κυριαρχία του το Νεῖκος και η άλλη κατά το στάδιο όπου
επεκτείνεται η κυριαρχία της Φιλότητος. Ενώ ενισχύεται η κυριαρχία του Νείκους, οι ὁλοφυεῖς
μορφές αναδύονται από τη γη καθώς πραγματοποιείται ο κοσμικός διαχωρισμός των στοιχείων. Αυτά
σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις διαφοροποιούνται βαθμιαία, και τρέπονται σε βιώσιμα
πλάσματα. Αργότερα, η παραγωγή αυτή θα χαθεί, καθώς το Νεῖκος επιφέρει ολοκληρωτικό
διαχωρισμό κάθε στοιχείου και επιστροφή του στο δικό του στρώμα. Όταν η Φιλότης αρχίσει να
επιβάλλεται, πρώτα σχηματίζονται από τα στοιχεία μεμονωμένα μέλη, τα οποία συνενώνονται σε
τυχαίους συνδυασμούς προκαλώντας τερατογενέσεις όπως «ανθρωπόμορφα βόδια» [βουγενῆ
ἀνδρόπρωρα] και «ανθρώπους με κεφάλι βοδιού» [ἀνδροφυῆ βούκρανα]. Αυτά τα τερατόμορφα
όντα δεν μπορούν να επιβιώσουν και χάνονται. Όταν όμως τα μέλη ενιόνονται σε βιώσιμους
συνδυασμούς, τα πλάσματα που προκύπτουν επιβιώνουν και αναπαράγονται. Ο Εμπεδοκλής με την
περιγραφή της παραγωγής των μορφών ζωής από μέλη, γίνεται προάγ- γελος των σύγχρονων
βιολογικών θεωριών. Παρόλο που δεν διατυπώνει μια θεωρία σταδιακής εξέλιξης, η δική του θεωρία
προϋποθέτει οπιοσδήποτε την αρχή της φυσικής επιλογής, για να εξηγηθούν οι υπάρχουσες μορφές
ζωής. Ο Αριστοτέλης (Φυσικά, 2. 8) επικρίνει τον Εμπεδοκλή για τον λόγο ότι προσέ- δωσε ιδιαίτερα
σημαντικό ρόλο στην τύχη κατά την παραγωγή των φυσικών ειδών· ο Εμπεδοκλής, ωστόσο, στο
σημείο αυτό βρίσκεται πιο κοντά στη σύγχρονη επιστήμη απ΄ ότι ο Αριστοτέλης.
Πολλές λεπτομέρειες του κοσμικού κύκλου του Εμπεδοκλή παραμένουν αδιευκρίνιστες· είναι
ωστόσο σαφές ότι κύριο θέμα του αποτελεί η αδιάκοπη εναλλαγή των διαδικασιών ένωσης και
χωρισμού που παράγουν μία μορφή ζωής από πολλές, και πολλές μορφές ζωής από μία:
καί ταῦτ'ἀλλάσοντα διαμπερές οὐδαμά λήγει
ἄλλοτε μέν Φιλότητι συνερχόμεν' εἰς ἕν ἅπαντα
ἄλλοτε ὅ' αὖ δίχ' ἕκαστα φορεύμενα Νείκεος ἔχθει.
<οὕτως ᾖ μέν ἕν ἐκ πλεόνων μεμάθηκε φύεσθαι>
ἠδέ πάλιν διαφύοντος ἑνός πλέον’ ἐκτελεθουσι,
τῇ μέν γίγνονται τέ καί οὔ σφισιν ἔμπεδος αἰών·
ᾖ δέ διαλλάσοντα διαμπερές οὐδμά λήγει,
ταύτῃ δ’ αἶεν ἔασιν ἀκίνητοι κατά κύκλον.
(DK31B17.6-13)
[«και αυτά δεν σταματούν να αλλάζουν συνεχώς, καθώς άλλοτε υπό το κράτος της Φιλότητος
ενώνονται και γίνονται όλα ένα, κι άλλοτε πάλι η εχθρότητα του Νείκονςτα χωρίζει το ένα από το
άλλο. Έτσι, όσο έχουν συνηθίσει να γίνονται ένα από πολλά και όταν το ένα αναπτύσσεται χωριστά να
γίνονται πάλι πολλά τόσο γεννιούνται και δεν έχουν σταθερή ζωή, όσο, όμως, δεν σταματούν να
εναλλάσσονται αδιάκοπα τόσο μένουν πάντα ακίνητα στον κύκλο»].
Ο Εμπεδοκλής αναγνωρίζει τη συμμετρία των αντίπαλων διαδικασιών της ένωσης και του
διαχωρισμού σταθμίζοντας ισόρροπα αντίθετους στίχους. Αποδέχεται τον συνεχή χαρακτήρα της
διαδικασίας επαναλαμβάνοντας τις περιγραφικές του αναφορές. Στον κύκλο του έχουν τη θέση τους
και το ένα και τα πολλά, και εντοπίζεται μια σταθερότητα που γίνεται φανερή στις επαναλήψεις του
ίδιου του κύκλου, όπως ρητά φανερώνει ο στίχος 13. Έτσι, ο Εμπεδοκλής ορίζει ως γνωρίσματα της
δυναμικής του κοσμοαντίληψης το ένα και τα πολλά, την κίνηση και την ακινησία, και μάλιστα την
ακινησία στο πλαίσιο της κίνησης.
Στην περί ψυχής θεωρία του ο Εμπεδοκλής εισάγει αυτό που φαίνεται να αποτελεί υπερβατικό
παράγοντα. Οι άνθρωποι έχουν αθάνατη ψυχή, που εξαιτίας των αμαρτημάτων τους είναι εξόριστη από
τον ευλογημένο τόπο κατοικίας της. Περιπλανώμενη από τόπο σε τόπο διαμένει εκ περιτροπής σε
διαφορετικά σώματα ώσπου να πράξει το δίκαιο και έτσι να καταστεί ικανή να ξεφύγει από τον κύκλο
των μετενσαρκώσεων. Αυτή η θρησκευτική διδασκαλία, επηρεασμένη πιθανώς από πυθαγόρειες
διδαχές,[6] διακρίνει τη φιλοσοφία του Εμπεδοκλή από αυτή των άλλων νέο-Ιώνων φιλοσόφων. Είναι
ατελεύτητες οι διαφωνίες που διατυπώνονται πάνω στο ζήτημα αν οι θρησκευτικές και οι περί ψυχής
απόψεις του μπορούν να συμβιβασθούν με τη φυσική φιλοσοφία τον. Ο Εμπεδοκλής, τόσο στο ύφος
όσο και στη φιλοσοφία του, υιοθετεί στοιχεία από τον χώρο της θρησκείας, καθιός παρουσιάζει τη
θεωρία του για τη φύση, όπως και για την ψυχή, σε εξάμετρους στίχους τους οποίους δανείζεται, όπως
ο Παρμενίδης, από την επική παράδοση. Η γλώσσα του απηχεί τη γλώσσα του Παρμενίδη, αλλά ο
ίδιος επιδιώκει έναν πιο χυμώδη λόγο που βρίθει από προσωποποιήσεις, μεταφορές και μυθολογικά
μοτίβα.[7]
Αντίθετα, ο Αναξαγόρας γράφει στον νηφάλιο πεζό λόγο των Ιώνων αναπτύσσοντας ένα πιο
παραδοσιακό είδος κοσμογονίας. Σύμφωνα με την περίφημη εισαγωγική διατύπωσή του, «όλα τα
πράγματα ήταν μαζί, άπειρα και στο πλήθος και στο μικρό τους μέγεθος» (DK59B1) [όμοϋ χρήματα
πάντα ήν. άπειρα καί πλήθος καί σμίκρότητα], Ο κόσμος προήλθε από το αρχέγονο μείγμα όταν ο
κοσμικός Νους άρχισε μια περιστροφική κίνηση, η οποία διαχώρισε διαφορετικά μεταξύ τους υλικά.
Καθώς τα βαριά και υγρά συγκεντρώνονταν στο κέντρο και τα ελαφρά και ξηρά μεταφέρονταν στην
περιφέρεια, άρχισαν να προβάλουν τα όρια του κόσμου. Ορισμένα βαριά σώματα περιστράφηκαν με
τη δίνη και ανεφλέγησαν με την τριβή, (άστε να σχηματίσουν τα ουράνια σώματα.
Η περιστροφική κίνηση συνεχίζει να εξαπλώνεται μέσα στο άπειρο σύμπαν αλλά δεν συντελείται
κανένας κυκλικός σχηματισμός και καμία καταστροφή του κόσμου, όπως στον Εμπεδοκλή, αλλά μόνο
μια αέναη εξάπλωση.
Μπορούμε να υποστηρίξουμε, στον βαθμό που μας επιτρέπουν οι πενιχρές λεπτομέρειες των
αποσπασμάτων, ότι ο Αναξαγόρας αποδεχόταν έναν απροσδιόριστο αριθμό διαφορετικών ουσιών ως
δομικών μονάδων του κόσμου του. Αναφέρει ως παραδείγματα τον αέρα, τον αιθέρα (το ανοπερο
στρώμα του πύρινου αέρα) και τη γη (απ. Bl, Β4), και οι αρχαίες πηγές προσθέτουν βιολογικά στοιχεία
και ουσίες, όπως το αίμα, τη σάρκα και τα κόκκαλα. Ο Αναξαγόρας έκανε, επίσης, λόγο και για
αντίθετες ποιοτικές ιδιότητες όπως το θερμόν και το ψνχρόν, το δίερόν και το ξηρόν, το λαμπρόν και
το ζοφερόν στο ίδιο πλαίσιο συμφραζομένων όπου έκανε λόγο και για τις ουσίες (απ. Β4). Ορισμένοι
σύγχρονοι ερμηνευτές επιχείρησαν να εξηγήσουν ουσίες όπως η σάρκα και το αίμα ως συνδυασμούς
αντιθέτων, με τρόπο ανάλογο προς τον Εμπεδοκλή, ο οποίος πρέσβευε τον συνδυασμό στοιχείων για
τον σχηματισμό μειγμάτων με άλλα λόγια, αντιμετωπίζουν τη σάρκα ως έναν συγκεκριμένο
συνδυασμό θερμού και ψυχρού, υγρού και ξηρού, φωτεινού και σκοτεινού κ. ο. κ. σε καθορι σμένες
αναλογίες.[8] Τα κείμενα, ωστόσο, δεν μας προσφέρουν καμία μαρτυρία για μια τέτοια αναγωγή, θέση
σύμφωνη τουλάχιστον με τη διακήρυξη του Αναξαγόρα ότι τα αντίθετα θα έπρεπε να θεωρηθούν
ουσίες όπως η γη και ο αέρας. Φαίνεται, συνεπώς, να προϋποθέτει τόσα στοιχεία όσες είναι και οι
πρώτες ύλες και, ίσως, όσες είναι οι ποιοτικά καθορισμένες μορφές ύλης. Επαναλαμβάνει την αρχή ότι
«το καθετί είναι αναμιγμένο με το καθετί» (απ. Β12) [εν παντί γάρ παντός μοίρα ένεση], εννοώντας
πιθανώς ότι κάθε ύλη είναι ανα- μιγμένη με κάθε άλλη ύλη, με μια μόνο εξαίρεση: ο Νοϋς διακρίνεται
από όλες τις άλλες ύλες και εντοπίζεται μόνο σε ορισμένα όντα, πιθανώς τα έμψυχα, χωρίς ποτέ να
αναμιγνύεται μαζί τους: «ο Νους είναι άπειρος και αυτοκυβέρνητος και δεν είναι ανάμεικτος με τίποτε,
αλλά είναι μόνος και αυτοσύστατος» (απ. Β12, μτφρ Δ. Κ.) [νοϋς δ’ έστιν άπειρον καί αύτοκρατές καί
μέμεικται ονδενί χρήματι, αλλά μόνος αυτός έπ’ έωυτοϋ έστιν]. Γνωρίζει και κυβερνά τα πάντα (απ.
Β12) [...πάντων νοῦς κρατεῖ...πάντα ἔγνω],
Η φυσική θεωρία του Αναξαγόρα χαρακτηρίζεται από πέντε αξιωματικές θέσεις[9]:
(1) Σύμφωνα με την αρχή του μή γίγνεσθαι, τίποτε δεν γεννιέται και τίποτε δεν χάνεται: τό δέ
γίνεσθαι καί ἄπόλλνσθαι οὐκ ὀρθὼς νομίζουσιν οἱ Ἕλληνες· οὐδέν γάρ χρῆμα γίνεται οὐδέ
ἀπόλλυται... (DK59B17).
(2) «Συμπαντικό Μείγμα» σημαίνει ότι το καθετί υπάρχει στο καθετί: ἐν παντί γάρ παντός μοῖρα
ἔνεστι (DK59B12).
(3) Μέσω της άπειρης διαιρετότητας η ύλη μπορεί να διαιρείται επ’ άπειρον.
(4) Η αρχή της υπεροχής πρεσβεύει ότι όταν μια ουσία κατέχει το μεγαλύτερο ποσοστό σε ένα μείγμα,
τότε οι ποιοτικές ιδιότητές της υπερέχουν στην ουσία που προκύπτει από το μείγμα.
(5) Σύμφωνα με την αρχή της ομοιομέρειας (ὁμοιομέρειαι), κάθε φυσική ουσία συντίθεται από μέρη
πανομοιότυπα, με άλλα λόγια είναι απόλυτα ομοιογενής.
Τα αποσπάσματα προσφέρουν μαρτυρίες για όλα τα παραπάνω αξιώματα εκτός από το τελευταίο. Τα
στοιχεία του Αναξαγόρα συχνά θεωρούνται τελείως ομοιογενή, επειδή ο Αριστοτέλης τα χαρακτηρίζει
ομοιομερή (κάθε μέρος τους είναι πανομοιότυπο με το όλο). Τα ομοιομερή του Αριστοτέλη, ο οποίος
ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τα συστατικά των έμβιων όντων, είναι μορφές ύλης που μπορούν να
διαιρεθούν σε μέρη πανομοιότυπα με τη συγκεκριμένη ύλη, όπως μια ποσότητα αίματος μπορεί να
διαιρεθεί σε μικρότερες ποσότητες αίματος. Δεν είναι, ωστόσο, σαφές αν ο Αριστοτέλης εξηγεί τα
στοιχεία του Αναξαγόρα ως ομοιογενή ή απλώς τα ταυτίζει με εκείνα τα σώματα τα οποία, σύμφωνα
με το σύστημα του Αριστοτέλη αλλά όχι απαραίτητα του Αναξαγόρα είναι στην πραγματικότητα
ομοιογενή, όπως για παράδειγμα η σάρκα και το αίμα. Το μόνο πράγμα που ο Αναξαγόρας ορίζει ρητά
ως ομοιογενές είναι ο Νοϋς και προβαίνει στη σύγκρισή του με τη μεταβλητότητα των στοιχείων
(κατακλείδα αποσπάσματος Β12)[10]. Το τελευταίο, συνεπώς, αξίωμα πρέπει να παραμείνει
αμφιλεγόμενο.[11] Είναι όμως φανερό ότι ο Αναξαγόρας εμμένει στα υπόλοιπα αξιώματα και είναι
δυνατόν να αποδειχθεί ότι τα τέσσερα πρώτα εναρμονίζονται το ένα προς το άλλο.[12] Ο Αναξαγόρας
αναπτύσσει μια θεωρία σύμφωνα με την οποία υπάρχει ισχυρό μείγμα όλων των πραγμάτων που φαί-
νεται ότι συνεχίζεται και σε μικροσκοπικό επίπεδο επ’ άπειρον. Συστατικά μέρη του μείγματος
αποτελούν άφθαρτα στοιχεία που γίνονται αισθητά, όταν υπερέχουν ποσοτικά σε ένα εντοπισμένο
μείγμα. Οι ποσότητες των στοιχείων μπορούν να ποικίλλουν από σημείο σε σημείο αλλά ίχνη από κάθε
στοιχείο εντοπίζονται σε κάθε σημείο.
Μολονότι πολλές λεπτομέρειες στα φιλοσοφικά συστήματα του Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα
παραμένουν σκοτεινές, μπορούμε να διακρίνουμε σημαντικές ομοιότητες στις φυσικές θεωρίες τους.
Και οι δύο στοχαστές θέτουν ως βασικά συστατικά στοιχεία του σύμπαντος φυσικές ουσίες υπό μορφή
στοιχείων. Αντίθετα, τα φιλοσοφικά συστήματα των πρώιμων Ιώνων στοχαστών φαίνεται ότι
θεσπίζουν βασικές φυσικές ουσίες που μετατρέπονται η μια στην άλλη' για παράδειγμα, ο αέρας του
Αναξιμένη όταν αραιώνει τρέπεται σε φωτιά και διαδοχικά σε άνεμο, σύννεφο, νερό, γη και λίθους
όταν πυκνώνει.[13] Συχνά, μάλιστα, θεωρούν ότι οι δυνάμεις που προκαλούν τις μεταβολές είναι
εγγενείς στη βασική ουσία που ο καθένας τους υιοθετεί, όπως ο αέρας του Αναξιμένη και η φωτιά του
Ηράκλειτου που θεωρούνται ότι διαθέτουν μια εγγενή κινητήρια δύναμη.[14] Όμως ο Εμπεδοκλής και
ο Αναξαγόρας καθορίζουν εξωτερικές δυνάμεις που επιδρούν στα στοιχεία: ο πρώτος τη Φιλότητα και
το Νεϊκος, ο δεύτερος τον Νοϋν. Κατά συνέπεια, αναγνωρίζουν μια διάκριση ανάμεσα στα σχετικά
αδρανή στοιχεία και τις κινητήριες δυνάμεις που τα κατευθύνουν. Βέβαια, οι δυνάμεις δεν είναι ακόμα
πλήρως αποσπασμένες από την ύλη: από τη μια πλευρά κατέχουν κάποιον χώρο, όπως τα φυσικά
σώματα, και από την άλλη ταυτίζονται με πνευματικές ιδιότητες.[15] Συνιστούν έναν ενιαίο τύπο
φυσικού πνευματικού όντος αλλά όχι ακόμα μια κατηγορηματικά διακριτή οντότητα.
Ο Εμπεδοκλής και ο Αναξαγόρας προσφεύγουν επίσης σε ένα μοντέλο ανάμειξης, προκειμένου να
εξηγήσουν τον τρόπο με τον οποίο τα στοιχεία επιδρούν το ένα πάνω στο άλλο. Κατά κάποιον τρόπο,
η αλληλεπίδραση των στοιχείων μοιάζει, για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα, με αυτό που συμβαίνει
όταν αναμειγνύονται υγρά όπως το νερό και το κρασί. Διάφορα συστατικά εισέρχονται στο μείγμα και
προκύπτει ένα χαρακτηριστικό υλικό. Ενώ οι πρώιμοι Ίωνες φιλόσοφοι φαντάζονται μια μοναδική
δυναμική ουσία που μεταβάλλεται σε άλλες ουσίες μέσω ενός κύκλου μετασχηματισμών, ο
Εμπεδοκλής και ο Αναξαγόρας θέτουν ένα πλήθος ουσιών καθορισμένης φύσης που επιδρούν μεταξύ
τους σε διαφορετική αναλογία η καθεμιά με σκοπό την παραγωγή ανάμικτων ουσιών. Στη σύλληψή
τους μπορεί κανείς θεωρητικά τουλάχιστον να επιχειρήσει μια διάκριση ανάμεσα στα βασικά
συστατικά και τα μείγματα που προκύπτουν ανάμεσα στο απλό στοιχείο και το μείγμα, στη γνήσια και
τη φαινομενική ουσία.
[1] Ο όρος ανήκει στον Barnes [14] κεφ. 15, ο οποίος υπογραμμίζει τη συνέχεια ανάμεσα στο :
ερευνητικό πρόγραμμά τους και σε αυτό των πρώιμων Ιώνων φιλοσόφων. Ο όρος μάς προ- οφέρει την
άνεση να συστεγάσουμε φιλοσόφους από την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, όπως τον Φιλόλαο και τον
Εμπεδοκλή, με μεταγενέστερους στοχαστές από την Ιωνία, όπως τον Αναξαγόρα.
[2] Οι δύο αυτοί φιλόσοφοι φαίνεται ότι έδρασαν μια γενιά πριν από τον Φιλόλαο, τον Αρχέλαο, τον
Διογένη τον Απολλωνιάτη και τον Λεύκιππο και πιθανώς περίπου δύο γενιές πριν από τον Δημόκριτο.
[3] Σύμφωνα με την απλούστερη ανάγνωση της αριστοτελικής μαρτυρίας (Μετά τά Φυσικά 1.3 984α
11) ο Αναξαγόρας ήταν μεγαλύτερος στην ηλικία από τον Εμπεδοκλή αλλά δημοσίευσε αργότερα τα
φιλοσοφικό του έργο: Ἀναξαγόρας δέ ὁ Κλαζομένιος τῇ μέν ἡλικίᾳ πρότερος ὤν τοῦτου (ενν.
Έμπεδοκλέους) τοῖς δ' ἔργοις ὕστερος. Ο όρος, ωστόσο, ύστερος μπορεί να σημαίνει «κατώτερος» ή
ακόμα και «πιο σύγχρονος». Είναι αμφιλεγόμενο ποιος από τους δύο κυκλοφόρησε πρώτος το έργο
του, αν και οι ομοιότητες προφανώις υποδηλώνουν ότι ο ένας επηρέασε τον άλλον (O’Brien [375]).
Βλ. επίσης την αναλυτική ανασύνθεση της χρονολόγησης της ζωής και του έργου του Αναξαγόρα από
τον Mansfeld [395]. Σε κάθε περίπτωση, οι δύο στοχαστές είναι σχεδόν σύγχρονοι και τόσο ο ένας όσο
και ο άλλος έδωσαν απάντηση στον Παρμενίδη.
[4] Αναφορικά με τις θέσεις της Φιλότητος και του Νείκονς βλ. Guthrie [16] 179, O’Brien [359] 116-
17, Graham [363] 308 σημ.39, O’Brien [369] 418-21.
[5] Μεταξύ των μελετητών που απορρίπτουν τον ολοκληρωτικό διαχωρισμό των στοιχείων
συγκαταλέγονται οι Bollack [356] τομ.I' Holscher [360]' Solmsen [361]· Long [362]' Schofield στους
KRS, σελ. 288 σημ. 1, σσ.299-305' Osborne [364], Στο στρατόπεδο εκείνων που υποστηρίζουν τον
ολοκληρωτικό διαχωρισμό των στοιχείων ανήκουν οι: O’Brien [359]-[369]' Barnes [14] 308-1 Γ
Wright [358]' Graham [363]' Inwood [357], Αν συντελείται ολοκληρωτικός διαχωρισμός των
στοιχείων, τότε πρέπει να υφίστανται δύο περίοδοι δημιουργίας των ζώων και των φυτών, μία πριν και
μία μετά τον διαχωρισμό. Αν δεν πραγματοποιείται ολοκληρωτικός διαχωρισμός, μία περίοδος
δημιουργίας αρκεί. Μεγάλο μέρος της διαμάχης εστιάζεται στο πώς πρέπει να τοποθετηθούν στον
κοσμικό κύκλο τα διάφορα στάδια δημιουργίας που ορίζονται στα αποσπάσματα. Αναφορικά με την
άποψη ότι μόνο στη Φιλότητα οφείλεται η ζωο- γονική διαδικασία, βλ. Broadie στον παρόντα τόμο, σ.
315.
[6] Για τις πυθαγόρειες θεωρίες περί μετενσάρκωσης, βλ. Huffman στον παρόντα τόμο σσ. 124-126.
Σχετικά με τις επιδράσεις του Πυθαγόρα στον Εμπεδοκλή, βλ. Kingsley [105].
[7] Για την ποίηση του Εμπεδοκλή, βλ. Most στον παρόντα τόμο, σ. 500 κ.εξ.
[8] Η αρχή έγινε από τους Tannery [1311 και Burnet |6], τους οποίους ακολούθησαν, για παράδειγμα,
οι Comford [384] και Vlastos [392].
[9] Η σειρά των πέντε αξιωμάτων προέρχεται από τον Kerferd [390], Μια σειρά προγενέστερες
μελέτες όρισαν πολλές από τις αρχές αυτές.
[10] Δυστυχώς δεν είναι σαφές αν ο Αναξαγόρας υπονοεί ότι καμιά μάζα ύλης δεν είναι όμοια με
οποιαδήποτε άλλη ή μόνο ότι κανένα φαινομενικό σώμα δεν είναι όμοιο με οποιο- δήποτε άλλο.
[11] Για τη διατύπωση μιας εναλλακτικής πρότασης σε σχέση με την ομοιομέρεια, βλ. Graham [387].
[12] Kerferd [390]· Barnes [14] κεφ. 16· Graham [387].
[13] Ο Barnes [14] κεφ. 3 επανέφερε την αριστοτελική άποψη ότι ορισμένοι πρώιμοι Ίωνες φιλόσοφοι,
συμπεριλαμβανομένου του Αναξιμένη, υπήρξαν «μονιστές υλιστές», χαρακτηρισμός που σημαίνει ότι
έθεταν μια βασική φυσική ουσία (για παράδειγμα ο Αναξιμένης τον αέρα) η οποία μετέβαλλε τις
ποιοτικές ιδιότητες της για να παραγάγει τα φαινόμενα άλλων ουσιών, αλλά η βασική ουσία ήταν
πάντοτε παρούσα ως υποκείμενη αρχή τους. Προφανώς η άποψη προέκυψε από παρανάγνωση των
αρχαίων μαρτυριών. Βλ. Heidel |388]' Chemiss [34] 362 κ. εξ. ειδικότερα 37Γ Stones [ 130] κεφ. 2'
Graham [2421 και το επίμετρο στο παρόν κεφάλαιο' για την αντίθετη, ωστόσο, άποψη βλ. Sedley στον
παρόντα τόμο σ. 197.
[14] Για τον Αναξιμένη βλ. Κικέρωνα, De nature. deorum 1.10.26, Αέτιο 1.7.13' για τον Ηράκλειτο
DK22 Β30, 64, 67.
[15] Βλ. Vegetti στον παρόντα τόμο σ. 393.
[16] Η άποψη ότι ίδρυσε σχολή φαίνεται ότι οφείλεται σε αναχρονισμό, αλλά για λόγους ευκολίας θα
αναφέρομαι σε κάθε ομάδα ομόδοξων φιλοσόφων με τον παραδοσιακό όρο «σχολή».
[17] Πλάτωνα Θεαίτψος 180d-e, Σοφιστής 242c-d' Αριστοτέλη Φυσικά 2. 1, Μετά τά Φυσικά 1.5 986b
18-25.
[18] Πλάτωνα Σοφιστής 242d - 243a' Αριστοτέλη Φυσικά 1. I 184b 18-22.
[19] Για την άποψη βλ. Mourelatos [309] 130-33' Barnes 114]’ Curd [287J και [290]. Ο όρος «εν»
εμφανίζεται με πιθανές μονωτικές συνδηλώσεις μόνο στους στίχους Β8.6 και Β8.54' και στα δύο χωρία
οι συνδηλώσεις είναι στην καλύτερη περίπτωση υποτονικές. Βλ. όμως Sedley στον παρόντα τόμο σ.
192 κ.εξ.
[20] Αυτή είναι η άποψη του Mourelatos [309].
[21] Η αρχαία παράδοση αποδίδει «τους περισσότερους από τους πρώιμους φιλοσόφους την άποψη ότι
η κίνηση είναι αέναη' κανένα, ωστόσο, απόσπασμα δεν εκφράζει την εν λόγο) άποψη με πιθανή
εξαίρεση τα αποσπάσματα του Ηρακλείτου, και φαίνεται πιθανό ότι η αρχή της αέναης κίνησης
απορρέει από το συμπέρασμα του Αριστοτέλη ότι αυτήν προϋποθέτει η άποψη των φιλοσόφων. Από
την άλλη πλευρά, ο Ηράκλειτος φαίνεται ότι πράγματι υπογραμμίζει το αέναο της διαδικασίας και θα
μπορούσε να αποτελέσει το διαλεκτικό πλαίσιο για την απάντηση του Παρμενίδη. Αρχικά
διατυπώθηκε η σκέψη (από τον Paul Tannery [131] 232-47, τον οποίο ακολούθησαν οι Burnet |6] 183
κ. εξ., 314-15, Cornford [285] κεφ.1 και Raven [226]) ότι ο Παρμενίδης απαντούσε σε ορισμένες
απόψεις των Πυθαγορείων. Δεν έχει. όμως, εντοπισθεί κανένα ίχνος των υποτιθέμενων πυθαγόρειων
αντιλήψεων (Vlastos [229] 376-77).
[22] Για την απάντηση που δίνουν οι υποστηρικτές της πολλαπλότητας στη ριζοσπαστική κριτική του
Παρμενίδη, βλ. KRS 35 Γ Barnes [14] 313-17. Για την υποτιθέμενη επιτυχημένη απάντηση των
Ατομικών φιλοσόφων, βλ. KRS 433 (άποψη που διατηρείται σχεδόν απαράλλαχτη από την 1η
έκδοση). Για την αποτυχία του συνολικού σχεδίου των υποστηρικτών της πολλαπλότητας, βλ. Barnes
[14] 441-42.[23] Ο Raven υποστηρίζει (KRS 358-9) ότι το απόαπααμα Β1 του Αναξαγόρα επισημαίνει
μια κατάδηλη απόρριψη του μονισμού, της αχρονι,κότητας και της αδιαιρετότητας, αρχών που
πρέσβευε ο Παρμενίδης. Η ερμηνεία αυτή, όμως, βασίζεται καθοριστικά στην αναξαγόρεια ανάγνωση
του Παρμενίδη, πρόβλημα που θα συζητηθεί παρακάτω.
[24] Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει την Ατομική θεωρία του Λεύκιππου ως απάντηση στους Ελεάτες
(Περί γενέσεως καί φθοράς, 1. 8 325α2 κ. εξ.). Αλλά όπως επισημαίνουν οι KRS (σ. 409, σημ. 4), οι
θέσεις στις οποίες λέγεται ότι ο Λεύκιππος αντέδρασε ανήκουν στον Μέλισσο και όχι στον Παρμενίδη.
Ο Αριστοτέλης (Περί γενέσεως καί φθοράς 1. 2 316α 13 κ. εξ.) παρουσιάζει τον Δημόκριτο να φτάνει
στη διατύπωση των αρχών του μέσω μιας ορθολογικής απόρριψης των θέσεων του Ζήνωνα. Οι
ερμηνείες αυτές υποδηλώνουν ότι η Ατομική θεωρία αποτελεί απάντηση προς τη δεύτερη γενιά των
Ελεατών. Και αν ο Ζήνωνας και ο Μέλισ- σος ενθαρρύνουν την αναθεώρηση των αρχών που έθεσαν
οι νεο-Ίωνες φιλόσοφοι, ίσως αυτό συμβαίνει επειδή στους πρώτους οφείλεται η άποψη ότι ο
Παρμενίδης είναι αυστηρός μονιστής που αποδέχεται την ύπαρξη μίας και μοναδικής ενότητας.
[25] Αυτή είναι η άποψη του Mourelatos [118] 128-30.
[26] Για τις διαφορετικές ερμηνείες των στίχων Β8.53-54, βλ. Mourelatos [309] 80-85. Το χωρίο
αντιστέκεται στην εύκολη ερμηνεία ακόμα και με τη συνδρομή τιον πλέον αποτελεσματικών μέσων
της φιλολογίας.
[27] Μετά τά Φυσικά 1. 5 986b31 κ. εξ.
[28] Γ ια μια ερμηνεία που κατά τη γνώμη μου δεν απέχει πολύ από τις προθέσεις του Παρμενίδη, βλ.
Long [304], Για τη γενική θέση ότι οι υποστηρικτές της πολλαπλότητας επιχειρούν να ακολουθήσουν
την οδό της δόξηςπον υποδεικνύει ο Παρμενίδης βλ. τώρα Curd [290] και A. Finkelberg «Xenophanes’
physics, Parmenides’ doxa and Empedocles’ theory of cosmogonical mixture», Hermes 125 (1997) 1-
16. O Curd υποστηρίζει τη βάσιμη άποψη ότι όσοι πρεσβεύουν την πολλαπλότητα ερμηνεύουν ορθά
τον Παρμενίδη. Ο Finkelberg εντοπίζει ίχνη του δυϊσμού της παρμενίδειας κοσμολογίας ήδη στον
Ξενοφάνη.
[29] Σύμφωνα με την αριστοτελική ερμηνεία του χωρίου, Μετά τά Φυσικά 1. 5 986b33- 987a2.
[30] Ο Mourelatos [309] ειδικότερα σα. 134-35, υπερασπίζεται μια ανάλογη ερμηνεία.
[31] Βλ. Επίμετρο, σ. 267.
[32] Πλάτωνα Εύθύφρων 1 Ια, Αριστοτέλη Κατηγορίαι κεφ. 2, 4, 5.
[33] Βλ. D. W. Graham, «Aristotle’s discovery of matter», AGP 66 (1984) 37-51.
[34] Όσον αφορά τη σχέαη ανάμεσα στα επιχειρήματα του Ζήνωνα και τη διδασκαλία του Παρμενίδη,
βλ. McKirahan στον παρόντα τόμο σσ. 211,239' για τον Μέλισσο, βλ. Sedley σσ. 207 χ.εξ.
[35] 17.34= δι ’ άλλήλων όέ θέοντα = 21.13 =26.3.
[36] Πβ. Αριστοτέλη Φυσικά 8. 9 265b 17 κ. εξ.
[37] Εδώ ανακύπτει το κρίσιμο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίστανται τα «σπέρματα» του Αναξαγόρα. Ο
Furley [385] 72-75 ισχυρίζεται ότι πρόκειται για βιολογικά σπέρματα από τα οποία αναπτύσσονται τα
έμβια όντα. Αν αυτό ισχύει, τότε ακόμα και τα φυτά και τα ζώα λανθάνουν στο αρχέγονο χάος. Τα
«σπέρματα», ωστόσο, επιδέχονται πολλές άλλες ερμηνείες και το γεγονός ότι ο Αναξαγόρας
αναφέρεται στο σχήμα τους (ίόέαι) στα χρώματα και στη γεύση τους (απ. Β4) [καί σπέρματα πάντων
χρημάτων καί ιδέας παντοίας έχοντα καί χροιάς καί ήδονάς...] φαίνεται τουλάχιστον να υποδηλίόνει
ότι ο στοχαστής ενδιαφερόταν για αυτά αντιμετωπίζοντάς τα μάλλον ως σημεία εντοπισμού των
φαινομενικών ποιοτικών ιδιοτήτων παρά ως πηγές βιολογικής γένεσης. Σε κάθε περίπτωση,
τουλάχιστον όλες οι πρώτες ύλες λανθάνουν στο αρχέγονο μείγμα και, αν ο Furley έχει δίκιο, λανθάνει
ακόμα και η παρουσία των βιολογικών ειδών.
[38] Τον όρο «Ελεάτες εκπρόσωποι της πολλαπλότητας» τον εισηγήθηκε για τους πρώιμους
Ατομικούς φιλοσόφους ο R.B.B. Wardy στο άρθρο του «Eleatic Pluralism», AGP 70 (1988) 125-46.
Πρόθεσή μου είναι να εφαρμόσω τον όρο ειδικά στην περίπτωση ίου Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα
με την επιφύλαξη ότι οι Ατομικοί φιλόσοφοι, για λόγους που ο Wardy δεν έλαβε υπόψη του, ενδέχεται
από ορισμένες σημαντικές απόψεις να αντιστρατεύονται τους Ελεάτες, όπως φανερώνει για
παράδειγμα ο ισχυρισμός του Δημόκριτου ότι «το ον δεν είναι τίποτε περισσότερο από το μη ον»
(DK68B156) [εν rj διορίζεται μη μάλλον το δεν ή τό μηδέν είναι]. Υπό μια έννοια, βέβαια, οι Ατομικοί
φιλόσοφοι είναι επίσης Ελεάτες εκπρόσωποι της πολλαπλότητας, όχι απαραίτητα όμως σε όλη την
έκταση της θεωρίας τους και με την ίδια συνέπεια και ευφυΐα που επέδειξαν οι προκάτοχοί τους αφού
αντιμετώπισαν την κριτική των ύστερων εκπροσώπων της Ελεατικής σχολής.