Professional Documents
Culture Documents
m
k e z iw e
Ibu y bisana
- Iha C AP S
ne-
x g
q
UKUFUNDA ULIMI
NGESIZULU
abcde
ISIZULU HOME LANGUAGE
GRADE 6 – BOOK 1
TERMS 1 & 2
ISBN 978-1-920458-74-4
fghi j
klmnop
Ibanga
lesi-
Igama:
6 Iklasi:
qrstu
ISBN 978-1-920458-74-4
9th Edition
vwxyz
ISBN 978-1-920458-74-4
Incwadi yoku-1
9 781920 458744 Ithemu 1 & 2
OKUDINGA UKWENZIWA YINTSHA
L s k a y a
w a h
e
NGESIZULU
ISIZULU
Le ncwadi ngeka-:
Incwadi
yoku-
1
Le Ncwa
di Y
idinga u okusebenzela O
C
ku
INDLELA YOKUSEBENZISA LE NCWADI ndawon setshenziswa
ye nezin
ye o
Uma we
olunye u
nza ulim nazo.
i, th o
k
Siyakwamukela kulesi sifundo solimi ebangeni elimaphakathi. Kuleli banga, lwazi ku ola
CAPS.
le Ncwadi Yokusebenzela ihlelwe yalungiselwa ukuthi ihlumelelise ulwazi lolimi kubafundi n
u
bonke ukuze kuhluku meleliseke ikhono lokuxhumana empilweni yomfundi, kanye nolwazi lokufunda
ezifundweni zakhe. Sethemba ukuthi izoba lusizo le ncwadi ekuthuthukiseni amakhono abafundi. qt
Le ncwadi ilungiswe yalandela uhlelo lwamasonto amabili olubalulwe kuCAPS. Emakhasini 1, 35, 69, u
e
bekhasi 103, kuyo le Ncwadi Yokusebenzela, uzothola amazwi acacisa ukuthi yini nani okumele ifundwe
emasontweni ahamba ngamabili. Iqoqo ngalinye lala masonto angamabili iqukethe lokhu okulandelayo: n
k
1 Ukulalela nokukhuluma - amahora amabili emasontweni amabili et
Kudingeka abafundi banikwe ithuba njalonjalo lokukhulisa ikhono Lokulalela st
Nokukhuluma ukuze bakwazi ukuqoqa ulwazi, baxazulule izinkinga, bethule
Masikhulume nemibono. Le Ncwadi Yokusebenzela inemisebenzi embalwa yokwenziwa n
h
ongayandisa ukuqiniseka ukuthi abafundi balithola njalo ithuba lokukhuluma.
wt
2 Ukufunda nokubona - amahora ama-5 emasontweni amabili
I-CAPS ibalula ukuthi abafundi kumele bafunde baphinde babone imibhalo
es
esemkhakheni othile kula masonto amabili. Lokhu kubandakanya: izindaba
Masifunde ezimfushane, izincwadi zokubhalelana, ama-imeyili, idayari, idrama, izindaba
zephephandaba, ubuciko bomlomo, izindaba zamaphephabhuku, izingxoxo
zasemisakazweni, izinkondlo, ama-eseyi ancengayo, izikhangiso, nezinkombandlela.
I-CAPS iphinde yengeze ukuthi kumele ukufunda lokho kwenziwe ngezinsizakubona:
amabalazwe, amashadi, Amathebula, imidwebo, amabalazwe emibono, amashadi
esimo sezulu, amaphosta, izexwayiso, izithombe kanye namagrafu. Kule ncwadi
uzothola izihlobonhlobo zalokhu.
ye
omun
Thola lela obizwa
hland di
umhla kuthi Incwa
ng o a.
o k u q eqesh
Y
O
C Indikimba 1: Amaqiniso nokusuka ekhanda
o
k Imibiko yezindaba
5 Intombazana yesikole isindisa
Ukhetha izichasiso ukuchaza unogwaja.
Usebenzisa izichasiso ukuchaza izimpawu
IThemu 1: Amasonto 1 - 2
n
u impilo yomfana
Ufunda indaba ephephandabeni. Ugxila
10 zesimilo sikanogwaja.
Uchaza isimilo somuntu.
1 Zithini izindaba? 2 esihlokweni, kulayini wombhali, ipharagrafu
qt Ufunda aqhathanise izindaba ephambili, usuku nezihlokwana ezichazayo. 11
UNogwaja ukhohlisa uBhubesi
noNgwenya 22
ezikumaphephandaba amane. Imibuzo ehlola ukuqonda esuselwa
u
e Ugxila esihlokweni, kulayini wombhali,
ipharagrafu ephambili nezihlokwana
kokuqukethwe.
Ubuye axoxe indaba ngokulandelana
Ukubikezela okuzokwenzeka endabeni
ususela emifanekisweni.
ezichazayo (captions). Ubhala indaba esebenzisa uhlaka (ifulemu)
n
k 2 Ukufunda izindaba 4
kokwenzekayo.
Imisebenzi ebhekene namabizoqho
olunamagama angokhiye nemifanekiso.
Kumele kulandelwe zonke izigaba
namabizo ejwayelekile. ezandulela ukubhala: ukubonisana
et Uyasikhomba isihloko, ulayini wombhali,
usuku, ipharagrafu eyisingeniso 6 Ezolimi 12
ngokungenziwa, ukugqakaza, ukuhlela
nokwethula indaba. Ufundela iklasi/
nokusetshenziswa kokubukwayo
st nezihlokwana ezichazayo.
Uphendula imibuzo ngezindaba akhombe
Ukusebenzisa abacaphuni .
Ubhala imisho nenkulumo ebikwayo.
iqembu
indaba kakhulu aphimisele.
izindlela ezemukelekayo zokuzibhala. Ubhala umusho ophathelene nesihloko
n
h Ukuhlola ukuqonda ngezindaba ezibhaliwe (osemqoka) afake nemininingwane
ehambisana nawo ukuze kwakheke
12 Izinhlobo zamabizo
Isingeniso ngamabizomvama
24
ngokukhomba isihloko, ulayini wombhali
wt nokuphendula imibuzo ngokuthi ngubani,
yini, kuphi, nini, ngani.
ipharagrafu. Uyayicisha imisho
engaphathelene nesihloko.
namabizosimo.
Umsebenzi ophathelene
Imisebenzi yokuhlola ulwazi lwamagama namabizomvama namabizosimo.
es ebhekiswe emagameni asezindabeni
ezisephephandabeni nencazelo yalawo
7 Ukuzinakekela kwethu
Ufunda izindaba ezimbili zamaphephandaba.
14 Ubukeza ngezabizwana.
Wehlukanisa amabizo ngamabizomvama,
magama. Kuyoxoxwa ngokuthi izihloko Ugxile emaphuzwini asemukelwe : amabizosimo namabizoqho.
zibaheha kanjani abafundayo. izihloko (headlines), ipharagrafu ephambili, Uxoxa ngezaga nezisho.
Isingeniso ngokusebenzisa izanya (gestures) okubukwayo nesihloko (topic) esisemqoka. Ubhala azichaze abuye azidwebe.
ngokubukwayo, izihlokwana ezichazayo Isivivinyo sokuhlola ukuqonda esisuselwa Ulwazi lwamagama: Umqondophika.
namafodo. ezindabeni, kuqhathaniswa izindaba
ezimbili. 13 Indoda eyathenga umthunzi 26
3 Ukubhala indaba yephephandaba 6 Uchaza ikhathuni ehambisana nesihloko. Ukubikezela okuzokwenzeka endabeni
Uyahlela agqakaze indaba azoyibhala Ubhala amagama amasha nezincazelo kususelwa emifanekisweni nasezihlokweni.
ephephandabeni esebenzisa imibuzo zawo esichazamazwini azakhele sona. Uxoxa ngendaba: abalingiswa, isizinda
ephawulwe ngenhla: ngubani, yini, njll. nesakhiwo.
8 Ukuxoxa ngezindaba 16 Ubhala amagama amasha nezincazelo zawo
Ukuhlanganyela neqembu ngokuveza
imibono ngokungenziwa. Ulungiselela ukwenza inkulumo ayethule. esichazamazwini azakhele sona.
Usebenzisa izigaba ezilandelwayo Udweba iphosta ehambisana nenkulumo.
Uhlola izinga lenkulumo nephosta esebenzisa 14 Emthunzini womuthi 28
ekubhaleni:ukuhlanganyela ekutholeni
imibono,ukuhlelela okuzobhalwa, amaphuzu okuhlola awanikiwe. Wenza ukuba kulingiswe kususelwa
ukukugqakaza, ukuhlelela ukushicilela Ukwehlukanisa amagama nokubala endabeni ukuze kuchazwe abalingiswa
nokwethula. amalunga. Umsebenzi wezimpawu nesakhiwo.
Ubhala izindaba ngenkathi eyedlule. Ubhala zokubhala ophathelene nekhoma, ungqi, Uxhuma amabizo nezichasiso.
izindaba zephephandaba esebenzisa isibabazi, njll. Umsebenzi ophathelene nomqondophika.
isihloko, ulayini wombhali nokunye Isingeniso ngezingathekiso. Kwenziwa
okuvunyelwene ngakho. Ubuciko bomlomo isibonelo sezinye zaso.
Ulungisa abuye ethule inkulumo esuselwa Inkathi yamanje elula, eyedlule nezayo.
endabeni esephephandabeni. IThemu 1: Amasonto 3 – 4
Ulungisa amanothi enkulumo azoyibhala
15 Okunye futhi ngolimi 30
ngenkathi eyedlule. 9 UNogwaja ukhohlisa uNdlovu Imisebenzi ephathelene nenkathi
Uqopha (ubhala) amagama amasha noMkhoma 18 yamanje elula neyedlule kusetshenziswa
nezincazelo zawo esichazamazwini ukuvumelana kwebizo nesenzo.
Isingeniso sobuciko bomlomo.
azakhele sona. Ukuxhuma izaga nezincazelo zazo.
Usebenzisa ukufunda okwandulelayo,
Ubhala amagama amasha nezincazelo zazo
4 Bhala kahle 8 imisebenzi nokubikezela kususelwa
esichazamazwini azakhele sona.
esihlokweni nemifanekiso.
Isingeniso ngezindlela zokubuza. Imisebenzi Ufunda inganekwane egxile kubalingiswa,
ngokubuza. Isingeniso ngokudala
16 Umdlalo ngezinkathi 32
isizinda nesakhiwo.
ukuvumelana phakathi kwenhloko Ubhala amagama amasha nezincazelo zawo Ukubukeza ngenkathi eyedlule elula, inkathi
nesenzo. esichazamazwini azakhele sona. yamanje nezinkathi ezizayo njengomdlalo
Umsebenzi ngokuvumelana kwenhloko webhodi.
nesenzo. 10 Ukucabanga ngoNogwaja, Ubuye azihlole.
Ubhala amagama amasha nezincazelo zawo uMkhoma noNdlovu 20 Ubuye azihlole ebheke imiphumela
esichazamazwini azakhele sona. yamaphepha omsebenzi ayi-16 edlule.
Ugxila kokulindelekile Ubhala amagama amasha nezincazelo zawo
izwa kubalingiswa abathile, esichazamazwini azakhele sona.
di isifundo, okungokwabantu
kodwa okusezilwaneni.
a. Ukuhlola ukuqondisisa ngokuqukethwe
nokubhekiswa kukho.
TEACHER: Sign Date 1
1 Zithini izindaba? Ngaphambi kokufunda
Bheka izithombe nezihloko bese uzama
Ake ubheke ezihlokweni nezithombe zezindaba ezine ukubikezela ukuthi leli tekisi limayelana nani.
IThemu 1 – Amasonto 1–2
Isikole esisha
Masifunde
saseNew Town
NguJan Roux Intatheli Yezemfundo
U Mhlonishwa uNgqongqoshe
Wezemfundo uvule isikole
yisiNgisi. Kuzokwenziwa imizamo
ekhethekile nokho ukuqinisekisa
sokugala
Kushunqe intuthu
NguJabu Dube iNtatheli Yezindaba
2
Usuku:
Babhaxabulwa! Isihloko
Umfana utakula
ingane
Intombazana eneminyaka emithathu yakhishwa
emfuleni ngumfana wesikole, uDumisani
Mkhize wasesikoleni samabanga aphansi iNew
Town esiKwaZulu-Natal.
Kuthangi inganyana yashiywa inakekelwe
ngudadewabo oneminyaka eyisishiyagalombili
okwaba khona okwamenza wasusa amehlo kuyo,
yabe isizula ishona emfuleni. UNkk Dlamini
woMnyango Wokuthuthukiswa Komphakathi uthi
izingane kumele zihlale ziqashelwe ngumuntu
omdala owethembekile. Isihlokwana esichazayo UDumisani Mkhize oneminyaka
eyi-12 utakula inganyana.
nini? usuku.
O PHUM E
L EL E
Bheka izihloko usho ukuthi ucabanga
Masikhulume ukuthi izindaba zimayelana nani. Izihloko
zisiheha kanjani?
UYASAN
G ANA
o k o
l
A
UPHAHLLENI
I z i h IMV UL A idala
EMFU INJA
ithatha ind
BI SANE
o da u k u b a
IH A M
INHLEKELELE NAYO
4
Usuku:
JA
uk uba
NE
YO
5 Ngasizathu sini?
3 Ngobani 4 Kwenzeke kuphi?
ebebethinteka?
Bhala indaba yakho yephephandaba esikhaleni osinikiwe. Iphephandaba lakho linike igama.
Yenza isihloko esihehayo bese ubhala indaba yakho, usebenzisa amanothi owenze ebalazweni
Masibhale lemibono. Uma usukwenzile lokhu, shintshanani ngezindaba zenu nabambalwa abaseklasini
ukuze nithole ukuthi ngubani onendaba emnandi ngempela.
6
Usuku:
Igama lephephandaba
nosuku
Isihloko
Umbhali
Ngobani
abebebambe
Bekwenziwani, kuphi? iqhaza,
umphumela
kwaba yini?
Ubephethwe yikhanda
Linile izolo
I s a bi z wa n a
Lezi yizibonelo zezinhlobo
Sizoke sibheke kokuthiwa yizabizwana. Isabizwana yigama ezimbili zezabizwana:
elingasebenza esikhundleni sebizo. Kwesinye isikhathi lisebenza mina wena nina sona
nalo ibizo. Lapha sizobhekisa ezinhlotsheni ezimbili nje zesabizwana, zona leli lokho lesiya
esoqobo nesokukhomba.
ISABIZWANA SOQOBO
Lesi sabizwana sibonakala ngesijobelelo -ana. Nazi izibonelo, ubunye nobuningi:
mina thina wena nina
(ubaba) yena (obaba) bona (umuzi) wona (imizi) yona
(itshe) lona (amatshe) wona (isisu) sona (izisu) zona
(into) yona (izinto) zona (uthi) lona (izinti) zona
Zikhona phela ezingangeni ngaphansi kobunye nobuningi: (ubuhle) bona, (ukudla) khona.
Masifunde
10
Usuku:
a
Yenzeka ngaluphi usuku le ngozi? (Ungaluthola uma ubheka usuku olubhalwe ephephandabeni.)
Kwenzekani kuMichael Naidoo? Bhala le misho emithathu uchaze okwenzeka. Qala imisho yakho
ngendlela ekhonjisiwe.
Uma sib
h
Masibhale Gcwalisa abacaphuni kule misho: ividiyo ala igama lefili
noma in mu, iDV
kubaca c D,
phuni, wadi silifaka
kanje:
• Sengiy
ibonile i
filimu “M
• Sengiy ad Budd
ifundile ies”.
1 Uzoya ngebhayisikili edolobheni? Kubuza uBongi. “Umhla
ba Uyah
incwad
i ethi
laba”.
2 Lidlalwaphi ibhola lezinyawo ngoMgqibelo? Kubuza u-Ann.
3 Usuyibonile ifilimu ethi Shrek?
Phinde ubhale le misho ngenkathi yamanje, kube sengathi okwenzekayo kwenzeka manje.
12
Usuku:
Ipharag
Bheka imisho engezansi ususe leyo owodw rafu enhle kum
a osem ele ib
engaphathelene nesihloko. Bhala manje Indawo qoka noma u e nomqondo
Masibhale ngesihlo enhle kakhulu musho wesihlo
ipharagrafu esikhaleni esingezansi. ko kuse
m
yokuph ko.
usufun a
Imisho kudingeka uyilandelanise kahle. a ukuxo shweni woku wula
kumele xa ng qala. U
uqale ip esinye isihlokw ma
haragra a
fu entsh na,
UBongi wasindisa umfana. (umusho a.
wesihlokwana)
Amahlamvu aluhlaza.
Masibhale
Dwebela umqondo osemqoka noma isihlokwana wile
kulowo nalowo musho. m a k h a le k h u khwini wami u
U
hasi cishe njalo
nje walimala.
i u sh iy wa yi b
Umngani wam
ekuseni.
anzi.
ilahla inc wadi ngoba yayim
culo UFana way
uyofundela um
Mina ngiya uk bili.
k hway a njalo ngosuku lwesi
we
TEACHER: Sign Date 13
7 Ukuzinakekela kwethu
• Kukhona izindaba ezimbili ezintsha kuleli khasi.
IThemu 1 – Amasonto 1–2
intuthu
ayelithole ezifundweni zosizo lapho engayiboni khona le ngane.
lokuqala) uHanna wasinda. Uyilandela noma kuphi lapho
UWillie wayebona ukuthi ishona kona ade ethi: “I love you”
Kwathi lapho umzanyana uMaria uHanna usenkingeni, wase (Ngiyakuthanda).
Howard ezwa uWillie upholi efuna uMaria ukuba azomsiza. (Iguqulwe isuselwa emqulwini: National
ethi “Mama umntwana!” wavele Lo chwepheshe weNational Geographic Kids August 2010)
wazi ukuthi kukhona okonakele. Geographic uthi opholi
Wagijima wayobheka ukuthi bayizinyoni ezihlakaniphe
kwenzenjani, wathola ukuthi kakhulu. “Bayakwazi ukuzizwela
uHanna Desai oneminyaka emibili nje uma kunesimo esethusayo.
ubindwe ukudla, useqala ukuba Kuba nokuxhumana okuqinile
luhlaza ngoba wawungasangeni phakathi kwabo nabantu, bayizwa
umoya emaphashini akhe. kalula ingozi.”
Namuhla uHanna uphilile, futhi
14
Usuku:
Manje-ke yenza iphosta ukukhombisa ukuthi ukubhema eduze kwezingane kuyingozi kuzo. Uma
sewuyiqedile iphosta, sebenzisa uhlaka olwekhasini 17 ukuhlola ukuthi yenzeke kahle yini.
16
Usuku:
S I S E B E N Z A
N
Ukwehlukaniswa ÷ phelekezela ngengozi okunye
G
kwamagama
A wathola ilunga phindeka
M Dweba umugqa ukwehlukanisa la
A magama ngamalunga, bese ufaka kwenzeka abagibeli wethula
G inombolo yamalunga oyitholile.
A Emva kwalokhu, khetha amagama
ku/ba/ba/za 4 umbuzo ukudizayina
ayi-8 uwasebenzise ekwenzeni
M
imisho encwadini yokubhalela.
A
Masibhale
Gcwalisa ngalokhu
Ngabe lokhu yimibuzo, izitatimende noma imiyalo?
? noma ! noma . . ?
.!
Ibhasi lizosuka nini
Kuyashisa namhlanje
Sebenzisa lolu luhla lwemibuzo lokuhlola isethulo sakho nephosta. Beka uphawu ()
ukukhombisa ukuthi kuhle kakhulu kuhle ngokwanele akukuhle neze.
Masibhale
18
Usuku:
Wenzani uNogwaja lapho esefuna ukuzwa ukuthi uMkhoma noNdlovu bakhuluma bathini?
20
Usuku:
u
Faka izichasiso eziyi-6 ezichaza unogwaja. Sazi uku
th
endabe i abalingiswa
Masibhale ni banja
n
abakus
hoyo na i ngalokho
bakwen
zayo.
Sebenzisa izichasiso ekubhaleni ipharagrafu ochaza kuyo unogwaja. Qala ngokugqakaza. Cela umngani
wakho ukuthi akulungisele amaphutha, bese ubhala ngobunono esikhaleni osinikiwe ngezansi.
Manje-ke chaza isimilo somngani wakho omkhulu. Shono ukuthi yini abe
ngumngani wakho omkhulu nokuthi umthandelani.
22
Usuku:
ama
mag
Amabizomvama A m abizoqho
Lana ngamagama ezinto ongazibona Lawa ngamagama
uzithinte. isikole abantu abathile,
Isihlalo ezindawo, ezincwadi,
Isikole iJabulani
amafilimu, njll. Ibizoqho
livame ukuqala Ingozi
uJabu eyehlele
Amabizoqoqa Amabizosimo
ukujabula
Lana ngamagama
Lana ngamagama ukudabuka
ezinto esingeke
amaqoqo abantu
sizibone, sizithinte, ulaka uvalo
noma izinto.
sizihogele noma
Iqulo ukwenama
Umhlambi sizizwe.
Bhala amabizosimo
Bhala amabizoqoqa owaziyo athile. ukudideka
________________________________________________________ ________________________________________________________
________________________________________________________ ________________________________________________________
________________________________________________________ ________________________________________________________
24
Usuku:
zi
lele
abu
Mtshele aqunge isibindi. Angilifuni igwala lapha.
ang
sim
ca M
buka
Unekhanda elilula. Angingabazi ukuthi oyophasa.
nama
s a i z ish o e z im bi li .
Dweba izithombe ukufa ne k i
melo
yo
adi
ayi
Omqon
do
asho ok phika ngamag
Manje qondanisa la magama nomqondophika bawo. Uma sewenze lokhu, uphamb ama
nokush e
iwo nga ne
yehlukanisa igama ngalinye ngamalungu alo. manye.
Masifunde
26
Usuku:
Yini eyenza ukuba indoda embi ihleke yodwa ngenkathi ifaka igolide ephaketheni layo?
28
Usuku:
Bhala imisho esenkathini yamanje ibe senkathini ezayo bese ubuye uyibhala
Masibhale ngenkathi eyedlule.
Kusasa ku-
Kuyashisa
Izolo be-
Namuhla Kusasa
liyana!
Izolo
Ngesula Kusasa
phansi.
Izolo
Kusasa
Sidla ukudla.
Izolo
Yini isingathekiso?
Ukuthi: “Unenhliziyo yetshe” nokuthi: “Ubuso bakhe yisibuko”, kokubili kuyizingathekiso. Into enye
(inhliziyo) ichazwa ngokuthi ingenye (itshe). Asisisebenzisi isakhi noma amagama okuqhathanisa
okufana nalokhu “njenga-“, “-fana na-“. Izingathekiso zisetshenziswa kakhulu ezinkondlweni.
eb a ko an
kokunin enzisa ezobu kukodwa (isib o
gi (isib. ningi um . s
Masibhale zi-). a sibhe i-)
kisa
Dwebela inhloko kulowo nalowo musho. Yenza ukuba inhloko ivumelane nesenzo sayo.
30
Usuku:
Qondanisa lezi zaga nezincazelo zazo. Bhala inombolo eduze nempendulo efanele.
Ikhotha eyikhothayo. 3
Inkunzi isematholeni.
“Ikhotha eyikhothayo.”
Inhlava iyabekelwa.
Idlozi liyabhekelwa.
Phonsa idayisi.
Nyakazisa imakha.
Ukuzithokozisa Sebenzisa okubhekisa enkathini wenze umusho.
Lowo ofika kuqala ekugcineni nguye ophumelele.
Izikhathi ezimele izinombolo ezahlukahlukene zisezimweni
eziwumpotsho ngezansi.
17
16 18
QEDA
ku- kusihlwa
inthanethi nomndeni
12
22
-dla -ya ukuyo-
endlini 11 cula ekhwa- 34
Guqula izenzo kaSam yeni
ezidwetshelwe. -enza
10 ngcono
-bheka
Qala imisho 9 – 17 ezu -xubha amamaki
33
ngokuthi amazinyo 23 esifundweni
Izolo ngi- … -bhaka 24
9 -gubha
ikhekhe
4 umkhosi
Guqula
-ya edolobheni Buyela emuva izenzo wokuzalwa 32
3
ukuyothenga izikhala ezi-5 ezid wet she lwe.
-enza izicathulo 8 25 Buyela emuva
5 namasokisi
umsebenzi -geza izikhala
-lungisa Qala imisho 27 eziyi-10
wami eshaweni
indlu Buyela 6 -ya eThekwini – 34 ngokuthi 31
ngesitimela
(bese) ngi- Manje ngi- … -ngena
2 kokokuqala
yolala eklasini
thenga -siza 26
-ya emci- loSizo
izincwadi -sebenza uma- mbini
1 Lokuqala
engadini ma womngani 27
7 30
wami 29 -vakashela
-hlala 28 umzala
-ya
ebholeni eklasini lesiZulu eMelika
nomngani wami -hambela
Qala imisho 1 – 8
QALA
-gijimela eBotswana
ngokuthi NgoMgqibelo ibhasi
ngiyo- …
32
Usuku:
a?
Isabizwana soqobo
ngo-na
Siyakhumbula ukuthi isabizwana soqobo sigcina ngo-na.
Sisisebenzisa esikhundleni sebizo ukuze singalokhu
siliphindaphinda ibizo.
Inyoni iyandiza.
Ngingayifunda inganekwane.
Ngingayibhala inganekwane.
Ngingabasebenzisa omqondophika.
Ngingabasebenzisa abacaphuni.
Ngingazisebenzisa izichasiso.
34
O
C Indikimba 2 : Ukuthonya umuntu nobunkondlo
o
k Umbhalo othonyayo
22 Ukuthonya 46
Wethula ukulingiswa kwabalingiswa
anikeze izindawo zokudlalwa kubafundi
IThemu 1: Amasonto 5 -6
n
u Ukuxoxa ngezimo lapho kudingeka khona
ukuba kube nenkani yokuthonya omunye
abehlukene eqenjini labalingisi.
Uyehlukanisa ngezigaba zayo imidlalo
17 Ukufunda izikhangiso 36 ngemibono. okulingiswa kuyo.
qt Ufunda isikhangiso. Ufunda impikiswano edonsa labo
okuqondenwe nabo, ukuyethula 28 Ukubika abakushoyo 58
Ugxila kulokho okuthinta umoya, amagrafiki
u
e nobuciko okufana nezethembiso
zokuzozuzwa, nezindlela zokuthonya
nokuyiqondisa kokuhlosiwe. Usebenzisa abacaphuni enkulumeni
ebikwayo.
umuntu. 23 Ukubhala amaphuzu okuphika Wenza imisho emagatshagatsha.
n
k Uqoka abathile azobhekisa kubo, nezindlela
zokubaheha.
inkani uze uthonye 48 Usebenzisa iziphikiso nomqondofana.
Uyahlela, ethule, elandela ibalazwe lemibono
et Uqondanisa labo abakhankasele namasu
angabangenela ngawo, nokuthi ulimi
nomdidiyeli.
Ulandela umgudu wokubhala: Ukucobelelana
Amakhasi ezinkondlo:
alusebenzisayo lube sezingeni labo. ngemiqondo, ukuhlelela okuzokwenziwa, IThemu 1: Amasonto 9 – 10
st Uphendula imibuzo ngokukhangisa azibone
nezindlela nobuciko obusetshenziswayo.
ukugqakaza, ukuhlela osekubhaliwe
29 Umdlalo ezinkondlweni
nokukwethula. 60
n
h 18 Ukudizayina isikhangiso sami 38
Uhlola ukufanela kwamaphuzu empikiswano
noma inkulumo yenkulumompikiswano.
Ufunda kakhulu inkondlo: “Ukuthimula
kabi”. Uyasizwa isigqi ashaye ihlombe
Ukuxoxisana ngobuciko bokukhangisa. Ubhala kahle amaphuzu okuphikisana
wt
ehambisana naso.
Ukuxoxa ngamasu okukhangisa. ngobunono esebenzise uhlaka lwakhona. Unamathela emagameni anemvumelwano.
Ugcwalisa ishathi lokulandelana kwezinto Ubhala inkondlo enemvumelwano.
es ukuba adwebe isikhangiso. Ukuxoxa
ngezindlela zokuthonya abafundi
24 Izikhali zobunkondlo nokunye
Isingeniso ngezikhali zobunkondlo
50 Ulandela umgudu wokubhala:
Ukucobelelana ngemiqondo, ukuhlelela
bokubhaliwe. okuzokwenziwa, ukugqakaza, ukuhlela
sekuhlanganisa isingathekiso, isifaniso,
Uhlanganisa isikhangiso elandela zonke osekubhaliwe nokukwethula.
isiphikiso, ifuzamsindo, ifanangwaqa,
izinyathelo ezandulelayo: ukuhlanganyela Umsebenzi ophathelene nokubukwayo
ifanankamisa nehaba.
ekubhekeni imibono eyehlukene, okumayelana nohlelo. Umsebenzi
Zonke lezi kukhulunywa ngazo lapha, hhayi
ukuhlelela izinto, ukugqakaza ukuhlela ophathelene nokubukwayo mayelana
emavikini 9 - 10 ngenxa yokungavumi
(editing) nokwethula isikhangiso. nezifaniso.
kwesikhala . Othisha bangabhekisa kuleli
khasi lokusebenzela lamasonto 9 – 10.
19 Dizayina incwajana 30
Ihubo lesizwe saseNingizimu
ngokuvakashela izindawo 40 Afrika 62
Inkulumompendulwano
Uyahlelela agqakaze ibhukwana le-Z-card Ukhuluma ngezibongo njengohlobo
kwezokuvakasha eNingizimu Afrika. ekhulumayo: lobucikomazwi.
Ucobelelana ngemibono nabeqembu lakhe. IThemu 1: Amasonto 7 – 8 Uxhumanisa leli hubo nempilo yansuku
Usebenzisa okulandelwayo uma kubhalwa: zonke.
Ukucobelelana ngemiqondo, ukuhlelela Ugcwalisa ibalazwe lemibono
okuzokwenziwa, ukugqakaza. Ukuhlela 25 Inkulumompendulwano ngeNingizimu Afrika.
osekubhaliwe nokukwethula. ebusuku 52 Ubhalela iNingizimu Afrika izibongo.
Usebenzisa uhlaka (ifulemu) alunikiwe ukuze Imisebenzi eyisingeniso ihlanganisa Inkondlo ethokozisayo ngenyanga
izinto azilandelanise ngendlela. ukuqagela (ukubikezela) kusetshenziswa abangase bayisebenzise othisha uma
okubukwayo, ukubikezela okuzokwenzeka bethanda.
20 Ukuhlela incwajana yakho 43 etekisini (embhalweni).
Dweba (dizayina) incwajana yakho. Ugxila “olimini lomzimba” (ukunyakaza 31 Izinkondlo ngelanga 64
Udizayina incwajana (ibhrosha) equkethe okhulumayo akwenza ngezitho zomzimba) Umsebenzi wokwandulela ukufunda ukuze
ulwazi oludingekayo lokuxhumana, kanye kanye nokuqukethwe enkulumeni, nezinga sizwakale isimo eyaqanjelwa sona.
nenani elikhokhwayo. ekulo. Ufunda inkondlo eyedlulisa ulwazi.
Ulingisa ethule amabhrosha asesikwe Uxoxa ngokuma kwetekisi. Isivivinyo sokuqonda esigxiliswe
akipilitwa ngobunono. Uyasho ukuthi itekisi ngelabakhulumi. kokuqukethwe yinkondlo - okumele
Ubhala phansi amagama amasha nezincazelo sifakwe esikhaleni eshathini.
zawo esichazamazwini azakhele sona. 26 Kahle bo Mfo kaBhubesi! 54 Ukwethulwa kwesenzamuntu.
Ufunda indaba. Ugxila kubakhulumi
21 Ulimi lokuxhumanisa 44 nalokho abakushoyo. 32 Bhala inkondlo 66
Isingeniso ngemisho elulula (eqondile) Uqedela umsebenzi wokuhlola ukuqonda Ubhala inkondlo elandela umgudu
kanye nemagatshagatsha. osuselwa kokushiwo yitekisi. wokubhala: Ukucobelelana ngemiqondo,
Isingeniso ngezihlanganiso. Wenza ukuba indaba ilingiswe kube kona ukuhlelela okuzokwenziwa, ukugqakaza,
Inhloko nesilandiso. umxoxi nabakhulumayo. ukuhlela osekubhaliwe nokukwethula.
Uyakwazi ukukhomba inhloko Uhumusha izingathekiso, azichaze abuye
nesilandiso emishweni eqondileyo 27 Ukuhlela umdlalo 56 adwebe imifanekiso ngazo.
nemagatshagatsha. Usebenzisa umdidiyeli ukuba adizayine Othisha bangabuyela ephepheni
Uyakwazi ukwakha imisho emagatshagatsha umdlalo. Uthola isihloko, abalingisi, lokusebenzela 24 ukuze bazithole zonke
esebenzisa izihlanganiso (ukuthi, ngoba, isizinda, ukuxoxwa kwendaba nomyalezo izikhali zobunkondlo.
noma, njll.). okuyo.
Ubhala umdlalo esebenzisa uhlaka
lokumqondisa mayelana nokwethulwa
kwabalingiswa. 35
17 Ukufunda izikhangiso
Okwezingane eziphambili kwasesitolo sakwaGear
IThemu 1 – Amasonto 5–6
36
Usuku:
Isikhang
iso
4 Uzosebenzisa buphi
1 Ngobani obahlosile?
ubuciko ukubathinta
sami
ngaphakathi obahlosile?
7 Ngabe isikhangiso
sikhuluma iqiniso?
8 Zikhona izikhali
zolimi ezisetshenzisiwe,
njengofanangwaqa nje?
3 Uzosebenzisa 6 Lesi sikhangiso (Bheka ikhasi lokusebenzela
isiqubulo esithini? sethembisa ini? 24 ukuze uthole olunye usizo.)
38
Usuku:
amagama
amasha
ula.
ka
so
la
izo.)
ngokuvakashela izindawo
Bheka isithombe usho ukuthi yiziphi kulezi Ngaphambi kokufunda
IThemu 1 – Amasonto 5–6
Masikhulume zindawo ezibonakala kalula osuke wazibona Bheka izithombe nezihloko bese uzama
ukubikezela ukuthi leli tekisi limayelana nani.
noma wezwa ngazo. Yedlulisa amehlo ekhasini ukuba ubone
Yiziphi ezinye izindawo ezidumile ozaziyo? ukuthi uzofunda ngani.
Lapho ohlala khona zikhona yini ezinye izindawo ezibalulekile
Ngenkathi ufunda
abantu abangaba nomdlandla ngazo, njengekhaya lomuntu Qhathanisa ukubikezela kwakho nalokho
obalulekile, inkundla yezemidlalo isiqiwana sezilwane noma izwe nje okufundayo. Uma kunesigaba ongasiqondi,
sifunde futhi, ngokunensa. Funda kakhulu.
eliwathathayo amehlo?
y
ISun Cit
it y
berly ISoccer C
IBig Hole eKim
40
Hlel
a
ho
hulu.
nani.
iqondi,
Hlela kahle
Usuku:
TEACHER: Sign
Date
IKHASI LANGEMUVA: ulwazi oludingekayo
njengezinombolo zocingo, ikheli lendawo nekheli le-imeyili IKHASI ELINGAPHAMBILI: goqa uyise phambili
5 6 1
41
20 2 3 4
Usuku:
20 Ukuhlela incwajana yakho
Dweba (dizayina) incwajana yakho. Gcwalisa ibalazwe
3 4
Bhala imininingwane yolwazi oludingekayo. Bhala imininingwane yolwazi oludingekayo.
5 6
Bhala imininingwane yolwazi oludingekayo. Nikeza imininingwane okungathintwana
nawe ngayo nekheli.
Ukuxhuma imisho
futhi Ukuxhum
sadlala ibhola a imisho
Saya esikoleni
Uma nga
be sisebe
eqondile nzisa imis
kwesikub ho
noma esik halayo
ushoyo im
yethu izw isho
akala inq
Uma sixh a m uka kabi.
uma imis
ngezihlan ho yethu
ganiso uk
emagatsh wenza im
agatsha k isho
kangcon u zwakala
o.
44
Usuku:
Ama
g
ukux ama esiw
h
lama uma ibi asebenz
Sebenzisa esisodwa salezi zihlanganiso gam nzan isa
nem a a
Masibhale isho , imishw
ukuhlanganisa imisho. Dwebela zonke yizih
la
kuth
iw
ana
izenzo ezikhona. ekux nganiso a
hum .
eni i Zibalule
kod mish kile
futhi a o.
noma wa ngob
ngakho
Xoxa ngezimpendulo zale mibuzo nabangani bakho. Umbhali unika izizathu ezingaki,
Masikhulume futhi yibuphi ubufakazi abunikayo ukwesekela lelo nalelo phuzu?
46
Usuku:
Kulesi sibonelo
umbhali wethula
izizathu ezivuna
zibuye ziphikise
iphuzu alibekayo.
Ngabe umabonakude mubi yini ezinganeni? Isihloko Umbhali uthi
“Ngakolunye
uhlangothi, kodwa
futhi ngakolunye.”
Ufuna ukuba bamvumele abantu ukuthi iTV ayimbi ezinganeni,
kanti noma ingase ikhuthaze imikhuba emibi, iyasiza ngokunika
izingane okokufunda nokuzikhombisa izindlela zokuziphatha kahle. Injongo
Okubhekiswe
Abazali nawothisha kubo
Qoqa imibono
Ekugcineni, noma ukubheka iTV kungaholela ekulandeleni obuyethula.
imikhuba emibi, iyafundisa, futhi ikhuthaza izindlela zokuphila Nikeza isincomo
ezincomekayo. sokugcina.
Izingane kumele
zinikwe umsebenzi
wokwenzelwa
ekhaya omncane.
Amaholidi ezikole kumele
abe made.
3
Iphuzu lokuqala
2
Okubhekiswe 4
Iphuzu
1 Injongo kubo
lesibili
7
5 Iphuzu 6 Isiphetho
lesithathu
Izincomo
48
Usuku:
e amagama
amasha
Isihloko
Injongo
Okubhekiswe kubo
Iphuzu lokuqala
lokwesekela isihloko
sakho
Iphuzu lesibili
lokwesekela isihloko
sakho
Qoqa okushiwo
ngamaphuzu.
Nikeza isincomo
sokugcina.
Mkhulu ungangendlu.
Ake ucabange ezinye izibonelo?
Isinga
Isingathekiso ukuqhathanisa izinto ezimbili ngokuthi thekis
enye ingokunye nje. Lapha abasetshenziswa o-njenga-. o
Isib. Lowo muntu yingwenya.
Zikhona ezinye izibonelo ozicabangayo?
Ufana
Lapha kukona izinhlamvu eziphindwayo zilandelane. msindo
Abake babonana bayophinde babonane. (o-b-).
Zikona ezinye izibonelo ongazicabanga?
Ufana
Lapha kunamazwi anonkamisa abafanayo. nkam
is a
Thatha Falaza! (o-a-)
Kukona ezinye izibonelo ongazicabanga?
50
Usuku:
Omqo
ndof ana
Lana ngamagama angafani kodwa asho into eyodwa. Sisebenzisa
so omqondofana uma sifuna ukuhlobisa ulimi ngokugcizelela okuthile.
Omqon
Lana ngamazwi anencazelo ephikisanayo. doph ika Kancane
Sike siwasebenzise ukugcizelela ukwehlukana kwezinto.
ndo
Hhawu
Hhawu
Ufana
Lapha kuphindwa ongwaqa balandelane eduze. ngwaq
a
Amaxoxo axokozela exhaphozini.
Zikona ezinye izibonelo ongazicabanga? Ukuzwile ukuphindeka kuka-x.
sa
Lapha kukhulunywa ngento kodwa kube kona Ihaba
ukuyikhulisa kakhulu.
Wenzani lapha
sekuyilesi
sikhathi?
Lutho. Ngibheke
Imoto yakhe inelambu inyanga
eliluhlaza elibanizayo. nezinkanyezi nje.
Ufake umfaniswano olungiswe
kahle oluhlaza.
Izinwele zakhe
zingamadlodlombiya nje.
Sengathi udinga nokuba ageze.
Unezwi elikhulu.
Ubonakala ethukile, ezizwa
enecala.
Ubonakala engasineki.
Igama lakhe nguZakes,
uneminyka eyi-11.
52
Usuku:
amagama
amasha
Imbongolo: Siyacela, Nkosi, kumele sikhulume nawe ngodaba olubaluleke kakhulu. Uma usibulala
sonke ngeke usaba yinkosi.
Emva kwalokho zonke izilwane zacishe zakhuluma kanyekanye.
Idube: Yebo, kuzobe kungasekho lutho ozolubusa.
Ingwenya: Uzosala wedwa nje embusweni wakho.
Imvubu: Kanti uzolamba ngempela uma engasekho ongamudla.
Indlovu: Uzolamba uze ufe.
Unogwaja Ngakho-ke sinesiphakamiso: Uma uyeka ukusibulala, sethembisa ukuthi nsuku zonke
sizomthumela kuwe ongamudla. Ngeke sisaba bikho isidingo sokuzingela futhi. Ungavele
uhlale nje ubukele iTV usuku lonke. Ibhubesi lakulalela lokhu ababekusho.
Ibhubesi: Nizongilethela ukudla kwami? Lokhu yisixazululo esihle. Kodwa kumele nginixwayise:
Uma kwenzeka neqa usuku ningakulethi ukudla, ngiyonidla nonke kanyekanye.
54
Usuku:
UNogwaja wangena emhumeni webhubesi kancane, kancane. Lapho engena lapho, ibhubesi
laliyaluza. Lase lilambe lifile. Kwathi lapho libona unogwaja omncane lathukuthela kakhulu.
Ibhubesi: Uthi kodwa unogwaja omncane kanje angaba yinyama
eyanele engingayidla namhlanje? Ngilambe kakhulu,
kodwa ake ubheke nje ukuthi wena umncane futhi wonde
kangakanani!
Unogwaja: Eqinisweni izilwane bezithumele onogwaja abayisithupha,
Nkosi, kodwa abayisihlanu babulawe badliwa ngelinye
ibhubesi.
Ibhubesi: Liphi elinye ibhubesi? Yimi inkosi lapha.
Unogwaja: Be- ..., bekuyibhubesi elikhulu kakhulu. Lelo bhubesi
lithena yilo eliyinkosi yaleli hlathi.
Ibhubesi: Ake ungiyise kulelo bhubesi ukuze ngilifundise isifundo –
lona ngumbuso WAMI!
Unogwaja omncane waholela ibhubesi emfuleni ojulile. Watshela
ibhubesi ukuthi elinye lalisemfuleni. Ibhubesi lalunguza emfuleni labona
umfanekiso walo emanzini.
Lacabanga ukuthi yilo leli bhubesi elizwe ngalo. Labhonga kakhulu lase
ligxumela emanzini lifuna ukuhlasela lokhu ebelithi ngelinye ibhubesi.
Ibhubesi lashayeka ngekhanda edwaleni laminza. Unogwaja omncane
wajabula kakhulu wabuyela kwezinye izilwane ukusabalalisa izindaba
ezimnandi. Zonke ezinye izilwane zajabula njalo emva kwalokho emzini
waseBrer.
k o
encwadini yakho.
d l a lo
som
5 Myalezo muni
3 Yini isizinda engifuna
1 Ngobani sendaba? ukuwedlulisa?
abalingiswa
Uyakwaz
i ukubum
abalingis ba
wa bakho
abakusho ngalokho
Sebenzisa ibalazwe lemibono ukubhala yo. Bhala
uqobo as wona am
umgqakazo nje, kuthi uma usuwulungise hiwo nga azwi
bakho. Fa balingisw
ka amaga a
Masibhale kahle, ubhale umdlalo wakho ngobunono abalingis ma
wa bakho
esikhaleni osinikiwe. engakwe e kholamin
sob i
abakusho unxele bese ubha
Chaza isizinda yo ngenk la
athi yam
anje.
56
Usuku:
bono
akazo
heke
i
o
mva
nono
zwi
a
e.
Masibhale Unogwaja wathi uma udla thina uzosala wedwa embusweni wakho.
Faka abacaphuni Ibhubesi labuza lathi uzongilethela yini ukudla emnyango wami.
ekuqaleni
nasekugcineni Ukwenzeleni kodwa lokhu? kubuza yena.
kwalokho okushiwo
yilowo nalawo
U-Anna wathi ayikho nathi into esingayenza.
okhulumayo.
Bongi
Ishadi lesimo sezulu likhombisa imvula ebusuku kuphela.
58
Usuku:
amagama
amasha
Xhuma le misho eqondile ukwenza umusho omagatshagatsha.
Sebenzisa izihlanganiso njengokuthi ”futhi”noma “ngoba”.
thethelela inhloko
phakamisa isibhakela
impumulo khala
ingcanga khuleka
Manje thola omqondophika bamagama adwetshelwe. Babhale ebhokisini ekugcineni komusho.
Kwakuwusuku olushisa kakhulu.
Ngangibona ukuthi inja yami iyagula, amehlo ayo ayekhathele.
Ngiphumelele esivivinyweni sami sezibalo, ngenza kabi esiNgisini.
Le ncwadi inesicefe.
Izulu ungeliqonde ngalesi sikhathi sonyaka.
Umgwaqo wawumncane unezisele.
Ukuthimula kabi
Masifunde Izolo ngihlaselwe ukuthimula,
Ngahlala ngezwa ngigula.
Ngasuka ngabon’ udokotela
Wakhipha umuthi ngaxhukula.
Ngelesishiyagalombili ngalala.
Ngacisha konke kwamnyama.
Kwaphela zindwangu ngithimula
Ngivuka, ngihlala ngizisula.
Ngathimula kwaya kwasa.
Kwasa ngingazange ngaphumula.
Yikho phela lokho okungenzile
Ngathol’ sivivinyo ngisifeyilile.
nguBruce Lansky (lhlelwe kabusha)
Bhala eyakho inkondlo. Zama ukwenza lowo nalowo mugqa wesibili ube negama
Masibhale elinemvumelwano. Bhala inkondlo esamgqakazo nje. Ifundele umngani wakho
kakhulu bese uyibhala esikhaleni esingezansi.
60
Usuku:
Izaga n
g
into et amazwi ahla
hile. Iza k
kunand ga zise aniphile ame
i t s h le
kalizizw swa ulimi. Isib enziswa lap
a ____ o ho
Masibhale Qedela lezi zaga _____ nelo: Iqaqa
(ukunu
ka).
Masibhale
Sivame ukuchaza
Gcwalisa amagama ezinto into ngokuthi ifana
Isibonelo: Ushesha nenye.
ukuqedela lezi zifaniso. njengonyazi. Lokh
Sike sisebenzise ne u yisifaniso.
zilwane uma sifani
sa.
1 Inkulu nganga- indlovu
2 Kumhlophe njenga-
3 Kushisa njenga-
4 Kugijima njenga -
5 Wesabeka njenga-
7 Muhle njenga-
8 Kuluhlaza njenga-
62
Usuku:
amagama
amasha
Manje-ke bhala isigatshana nje ukusho ukuthi ingenziwa
kanjani iNingizimu Afrika ibe yindawo engcono
okungahlalwa kuyo.
Masibhale Sebenzisa imibono yakho ebalazweni lemibono. Sesikunike umusho omqoka
wesihloko ukuze uqale ngawo ipharagrafu yakho.
INingizimu Afrika iyizwe elihle, sonke singasiza ukuyenza ibe yindawo enhle
esingaphila kuyo.
Nokho ngo-2006
ososayensi
bavumelana ngok
uchaza
okusha ukuthi ipla
nethi
yini, base benqum
a ukuthi
akayona iplanethi.
64
Usuku:
amagama
amasha
Masibhale
1. Mekhiyuri
Masenze 2.
Ake ubheke inkondlo
nomdwebo ongezansi. 3.
Zama ukufaka
amagama amaplanethi
ensi kuhambisane 4.
a nokushiwo
yinkondlo ngokuthi
hi akuphi uma
eqhathaniswa
nelanga. 5.
Inkondlo iyasho
ukuthi iplanethi
ngayinye ikuphi.
Kule nkondlo 6.
imbongi ibiza
iplanethi ngayinye,
iphendule. 7.
Ikhuluma 8.
neplanethi sengathi
ingumuntu. Lokhu sithi 9.
yisenzamuntu noma
isenzasamuntu.
Isihloko senkondlo.
66
Usuku:
amagama
amasha
Yini isingathekiso?
Sisisebenzisa kakhulu isingathekiso ezinkondlweni.
Isingathekiso ukusebenzisa igama (okuvamise ukuba yibizo
elejwayelekile) noma ibinzana lamagama ukuchaza okutholakala kwenye into.
Isibonelo: Unenhliziyo emhlophe. Ubuso bakhe babuyisithombe uqobo. Uma
usebenzisa isingathekiso uyaqhathanisa kodwa awubasebenzisi o-“njenga-“
njengasesifanisweni.
Manje-ke bhala inkondlo yakho ngobunono uyethule eqenjini lakho.
Masibhale
Masikhulume
LE
ZIH LO
Ngiyakwazi
Ukufunda inganekwane
Ukufunda itekisi elithonyayo
Ukuhlaziya itekisi elithonyayo
Ukufunda indaba esephephandabeni
Ukukhomba isihloko, ulayini wombhali, isingeniso
Ukufunda inkulumompendulwano
Ukuhlela nokubhala indaba
Ukuhlela nokubhala indaba yephephandaba
Ukuhlela nokubhala inkulumompendulwano
Ukubikezela (ukuqagela) isiphetho sendaba
Ukwenza umdlalo ozolingiswa ngendaba
Ukukhomba abalingiswa, isakhiwo, nesizinda
Ukusebenzisa iziphongozo nezijobelelo
Ukunika umqondophika nomqondofana
Ukukhomba inhloko nomenziwa
Ukukhomba nokusebenzisa izinhlobo ezahlukene zamabizo
Ukuhlaziya isikhangiso
Ukukhomba isikhangiso esiqondiswe kubo
Ukwazi amasu ehlukene esikhangisweni
Ukubhala isikhangiso kusetshenziswa izifengqo
Ukudweba (ukudizayina) incwajana
Ukuchaza ukuthi yini umusho oqondile nomagatshagatsha
Ukukhomba inhloko nesilandiso emshweni
Ukukhomba ukuphikisana namaphuzu okukwesekela olimini
oluthonyayo
Ukuhlela nokubhala okokuphikisana ngokuthonya
Ukukhomba izikhali zobunkondlo njengezingathekiso nezifaniso
Ukusebenzisa ulimi lokuthonya
Ukubona izitatimende, imibuzo nemiyalo
Ukuqinisekisa ngokuvumelana kwenhloko nesenzo
Ukusebenzisa izisho nezaga
Ukusebenzisa izichasiso
Ukusebenzisa izinkathi ezilula/eziqondile
68
O
C Indikimba 3: Masisho ukuthi kwenziwa kanjani
o
k Umbhalo owumyalelo Ukuxoxa indaba
47 Umbiko ngendaba efundiwe 96
n
u IThemu 2: Amasonto 1 – 2 IThemu 2: Amasonto 3 – 4
Ukubhalwa kombiko wencwadi efundiwe
41 Ubusuku engingeke ngibukhohlwe 84 kubhekiswe esakhiweni, isizinda kanye
qt 33 Ukubhaka amakhekhe
asankomishi 70 Ukufunda ngenhloso yokuqonda imibhalo
nabalingiswa, kugcine umyalezo.
Uyawaqopha amagama amasha
Uyakwazi ukubona imithetho yombhalo esichazamazwini sakhe.
u
e owumyalelo. 42 Okunye ngengwenya
Isifundo sokuqonda esihlelelwe ukuhlolwa
86
48 Umdlalo ngezinkathi ezahlukene 98
Ukwazi ukusika imiyalelo ayilandelanise.
n
k Uthola izinsiza ezidingekayo.
Uphendula imibuzo emayelana nokuqonda
ngemibuzo ekhethisayo kanye nevulekile.
Izenzo ziyaqhutshwa.
Ukubuyekeza inkathi yamanje, edlule, ezayo
kanye neqhubekayo ebhodini lemidlalo.
iresiphi. Uyawaqopha amagama amasha Uyawaqopha amagama amasha
et Uyawaqopha amagama amasha
esichazamazwini sakhe.
esichazamazwini sakhe. esichazamazwini sakhe.
st 34 Ukubhala iresiphi 72
43 Ngosuku olulandelayo
Ukulingisa kusetshenziswa indaba.
88 Zihlole
Zihlole ngemiphumela yemisebenzi
100
Uyayibhala iresiphi yokudla akuthandayo. Ukubhekana nezimpawu zesidalwa
n
h Uyayibhala imiyalelo yokwenza itiye
ilandelane kahle.
esingumuntu.
Ukukhetha amagama achaza umlingiswa
eyedlule esemakhasini okusebenzela
ayi-16.
40 Esikutshelwa yisichazamazwi 82
Ukubona imithetho ebusa izichazamazwi.
Amagama awusizo, ayisingeniso, izincazelo
ezihlukahlukene kanye nezingcezu
zenkulumo.
69
222
33
IThemu 2 – Amasonto 1–2
Ukubhaka amakhekhe asankomishi
Umpheki ulandela
Indlela yokubhaka
imiyalelo yokwenza
ikhekhe.
Bheka ukuthi
ungawenza yini
la makhekhe. Sika
imiyalelo ekhasini
elibhekene naleli
uyinamathisele
ngokulandelana
okufanele kulesi sikhala.
70
Usuku:
amagama
amasha
Udinga ubisi olungakanani?
Bhala
Udinga ufulawa ongakanani?
ela
nza
ni
ka Nikeza izinombolo lezi zinyathelo 1 – 9 ukukhombisa
Masenze ukulandelana okufanele kwendlela yokupheka.
ini
eli
Gudlula ibhodwe ubelekelele ukuthi baqoqe.
e
a
Hlanganisa imajarini noshukela bese ufaka amaqanda nevanila esensi
khala.
ukushaye kuze kuhlangane.
Faka okokuvuvuzelwa
34 Ukubhala iresiphi
Bhala iresiphi yokudla okuthandayo. Bhala uhlaka lweresiphi yakho. Cela umngani
IThemu 2 – Amasonto 1–2
Indlela yokubhaka
72
Usuku:
Bhala
Le miyalelo 2
engezansi
ngeyokwenza
inkomishi yetiye,
kodwa ibhalwe 3
ngendlela enga-
fanele. Yibhale
emdwebeni
ngokulandelana 4
kwezinto ezidinga
ukwenziwa.
5
Faka izikhwanyana zetiye ezintathu
ethiphothini.
Govuza itiye lakho enkomishini 6
ngokhezo oluncane.
Liyeke libile imizuzu emihlanu.
Faka ubisi olwanele enkomishini.
Fudumeza ithiphothi ngamanzi 7
ashisayo.
Faka amanzi abilayo phezu
kwezikhwanyana zetiye. 8
Gcwalisa iketela ngamanzi.
Faka itiye elisethiphothini enkomishini.
Bilisa amanzi ngeketela.
9
Bhala
Sebenzisa amabhulokhi ukwenza umdwebo ozokhombisa kuwo ukuthi wenzani usuku ngalunye.
-cathulo
Isi-
Zisho ukuthini lezi ziqalo zamagama? Kokelezela
iziqalo zamabizo egameni ngalinye. Emva
kwalokho dwebela isiqu.
11. gwinya elilodwa lanele. 12. Ngithenge uswidi obiza senti ayishumi.
1 izi-, 2 izi-, 3 ama-, 4 i-, 5 um-, 6 um-, 7 i-, 8 izi-, 9 aba-, 10 i-, 11 i-, 12 ama-.
74
Usuku:
uma
nobuningi k uphela. Buka isibonelo. La magama ngawezinto
nye? Amabizo a
Olimini lwesiZulu kunamagama anobuningi
Masenze
ezingahlukaniseki ngendlela yokuthi
ungazibala usho ukuthi zingaki.
a
kuphela. Lokhu kusho ukuthi abukho ubunye.
Njalo uma siwasebenzisa kuzwakala ukuthi
awanayo into eyodwa. Nawo asebenzisa iziqalo
ezitholakalayo emagameni anobunye nobuningi.
Isiqalo
Ama-
+ Isiqu emagameni
angenabo
ubunye.
36
IThemu 2 – Amasonto 1–2
Yenza laba badansi abaziwayo
Masenze Izinto ezidingekayo
3 Iglu yeBostiki
Buka umdwebo okhombisa 3 3 okokuhlanza amapayipi
ukuthi yini eyenziwa kanjani. 3 2 amaphomphomu ajwayelekile
Wena neqembu lakho (angama-4cm ububanzi)
hlanganisani imibono nisho
3 Iphomphomu elincane
ukuthi nizobakha kanjani
3 2 amehlo
abadansi.
3 Uphaphe lokwakha isisila
1 3 2 izinkinobho zokwakha izinyawo
5
44. Sebenzisa isikele ukusika iwuli onqenqemeni lweziyingi
zombili.
55. Faka izinqamu zewuli phakathi kweziyingi ezimbili ubophe
uqinise. Susa iziyingi manje.
76
222
ekhonsathini elizobe lisesikoleni senu. Yisho ukuthi ikhonsathi lizokwenziwa kanjani, lizoqala
Bhala
ngasiphi isikhathi, ngaluphi usuku, nokuthi sikuphi isikole sakho. Kuzofanela umuphe
nemininingwane ngendlela azohamba ngayo. Lokhu uzokubhala ekhasini elilandelayo.
e nd
r Fri
Dea
78
Usuku:
39
IThemu 2 – Amasonto 1–2
Inhloko yomusho, isenzo kanye nomenzi wa
Wena nomngane wakho fundani le misho.
Bhala Dwebela inhloko ngokubomvu. Inhloko yomusho kungaba ngumuntu noma yinto.
Dwebela isenzo ngokusasibhakabhaka.
ngokusasibhakabhaka Isenzo simele into eyenziwayo.
Dwebela umenziwa ngokusatshani.
ngokusatshani Umenziwa yinto ethintekayo uma kwenziwa okuthile.
Intombazane beyithwele
umgqomo.
80
Usuku:
40 Esikutshelwa yisichazamazwi
IThemu 2 – Amasonto 1–2
Amagama
asikhokhelayo
ibuzi
noma amagama
a
ayizihloko ibuzi esihamba sithwele
ekuqaleni b
kwekhasi, c Yigundane igobolondo.
ayasitshela yiliphi
igama lokuqala d elimpunga elidliwa
nelokugcina kulelo e ngabafana.
khasi.
f
ucingo
g
h Yinsimbi ende
Igama lokuqala
elibhalwe i encane ngomzimba.
ngokucindezelwe j
libizwa ngokuthi
yigama k
eliyisingeniso.
idube
l
Igama
m Yisilwane
eliyisingeniso
lishicilelwa n esingangembongolo
ngamagama o esinemithende
amnyama
acindezelwe. p emnyama
q nemhlophe.
r
Eceleni kwegama ufudu
eliyisingeniso, s
kunombhalo t
obhalwe
ngokucindezela u
okhombisa ubuningi v
begama. Lombhalo
w
uyasitshela ukuthi
igama liyibizo noma x
liyisenzo noma y
z
93
Yisilwane esifushane
82
Usuku:
igundane
a
igundane iketela
b
Yibuzi elincane Yisitsha c
elimpunga elihlala okubiliswa d
esikhotheni. ngaso e
amanzi. f
ulimi g
h
Yisitho esibomvu i
esisemlonyeni. j
k
ihobhe
l
Inyoni empunga m
enomqala n
omnyama. o
p
q
r
Yinto okuthengwa s
ngayo eyinsimbi t
neyiphepha. u
v
w
Ezinye izincazelo ijikijolo x
ziba nomusho
oyisibonelo Yizithelo y
esitshengisa zasendle ezimila z
ukuthi igama
lisetshenziswa emthini ohlabayo. 94
kanjani.
Masifunde
84
Usuku:
2 Wahamba wayolala.
42
IThemu 2 – Amasonto 3–4
Okunye ngengwenya
86
Usuku:
amagama
amasha
o
Nikeza ubufakazi bokuthi akulona iphupho leli.
uka.
Izenzo
Yena uyahamba uya ekhaya.
Izenzo ngamagama asho ukuthi inhloko yomusho Kuyabonakala lapha ukuthi isenzo
yenzani. Isenzo yiso esiveza inkathi emushweni. ngu-hamba,
Inkathi kungaba ngeyamanje, edlule noma ezayo. Kanti isabizwana yigama ‘yena’.
Bheka izibonelo. Yena uhambe waya ekhaya.
Isenzo siguquke salandela inkathi.
43
IThemu 2 – Amasonto 3–4
Ngosuku olulandelayo
Masikhulume
Ukudlala umdlalo
• lalani umdlalo lapho nizokhombisa kona ukuthi uLindiwe
ubazise kanjani abazali bakhe ukuthi kwenzekeni.
• icabanga ukuthi abazali bazomkholwa?
• Khombisani ukuthi uLindiwe ubenza kanjani abazali ukuthi bamkholwe
ukuthi yini emanzise ikamelo, yabulala ingilazi kanina yezimbali, yabulala
nesivalo sekamelo lokulala. Yenzani isiphetho sendaba kulo mdlalo.
88
Usuku:
2
Indlela iphupho
Izolo eliqale ngayo.
4 ngiphuphe
Indlela iphupho
eliphele ngayo.
3
Sebenzisa ibalazwe lemibono Indlela engiphatheke ngayo ngenkathi iphupho
elizokwelekelela ukuhlela liqhubeka.
ozokubhala Bhala umgqakazo
Cela umngani wakho abheke
amaphutha emgqakazweni
Buyekeza umbhalo wakho
ulungise namaphutha Emva
kwalokho, wubhale ngobunono
encwadini yakho.
44
IThemu 2 – Amasonto 3–4
Ngibhala indaba yami
Izolo ngiphuphe …
90
Usuku:
45
IThemu 2 – Amasonto 3–4
Umbiko ngencwadi efundiwe
Isihloko sencwadi
Umbhali
Isakhiwo
Kwenzekani endabeni?
Isizinda
Indaba yenzekaphi nini?
Abalingiswa
Ngobani abantu
ohlangane nabo
endabeni?
Ngabe yincwadi
ekhuluma ngamaqiniso
noma ngendaba esuka
ekhanda?
Indikimba
Imayelana nani indaba?
Yini umyalezo wendaba?
Engikuthandile
Iyiphi ingxenye
oyithande kakhulu
endabeni?
Isiphakamiso
Yini engabanga ukuthi
uthande ukuba umngani
wakho ayifunde le ncwadi?
92
Usuku:
N g am a q in is o n
om a k usuk a e k
h anda
okuqukethwe Bhala Buka iziqeshana ezibhalwe kuleli
Izinto eziphakathi phephabhuku. Bhala usho ukuthi lezi
2 ziqeshana zingamaqiniso, ziyizindaba
Amazwi kaMhleli ezakhiwe noma ziyimibono yabathile yini.
4
Siphumile isikole!
8 2
le
Indlela eya ekuphileni kah
10
Izikhangiso – umyalezo
ofihlekile 4 8 4
12
Umshayeli wetekisi – ing
xenye 4 8
14
zungezile
Ukunakekela indawo eku 10
16
ofisa
izincwadi – yisho konke
ukukusho 22 12
18
gizimu 14
Abasha – indaba ngeNin
Afrika 18
22 18
Uphuzo kumele luvalwe
24
12
Izindawo ezinhle zokuva
kashelwa 22
24
46
IThemu 2 – Amasonto 3–4
UNelson Mandela esemusha
Ungawuchaza uthi yini umbhalo okhuluma ngomuntu?
Masikhulume
Umbhalo okhuluma ngempilo yomuntu yindaba ebhalwe
Uke wezwa ngomuntu othile. Umbhali waleyo ncwadi kungaba nguye
umlingiswa oqavile. Lolu hlobo lwezincwadi lukhuluma
ngoNelson Mandela?
ngomlando nempilo yomuntu othile. Kuleli khasi uzofunda
Yibaphi abanye
ngendaba ecashunwe encwadini esihloko sithi Long Walk to
abantu abadumile Freedom ebhalwe nguNelson Mandela. Siyenze lula ukuze ikwazi
obaziyo? ukufundwa ezikoleni.
Masifunde
94
Usuku:
47
IThemu 2 – Amasonto 3–4
Umbiko ngendaba efundiwe
Bhala umbiko ngendaba oyifundile
Bhala kaNelson Madela esemncane ecashunwe
encwadini ethi: Long Walk to Freedom.
Isihloko sencwadi
Umbhali
Isakhiwo
Kwenzekani endabeni?
Isizinda
Indaba yenzekaphi,
nini?
Abalingiswa
Ngobani abantu
ohlangane nabo
endabeni?
Ngabe yincwadi
ekhuluma ngamaqiniso
noma ngendaba esuka
ekhanda nje?
Indikimba
Imayelana nani indaba?
Yini umyalezo wendaba?
Engikuthandile
Iyiphi ingxenye
oyithande kakhulu
endabeni?
Isiphakamiso
Yini engabanga ukuthi
uthande ukuba umngani
wakho ayifunde le ncwadi?
96
Usuku:
l u u k u yif un d a?
anda k a k h u
Yini o t h
Kuze kube manje kuleli khasi lokusebenzela usahlangane nezinhlobo
ezahlukahlukene zemibhalo edinga ukufundwa nokubhalwa eBangeni lesi-6.
Masikhulume
Ungathi yiziphi izimpawu zohlobo ngalunye lombhalo, yiziphi ozithandayo
uma uzifunda? Xoxa ngezimpawu lezo neqembu lakho. Uma sewuqedile,
landelanisa izinto ozithandile ngokuzinika izinombolo usukele koku-1 – 12.
Sikwenzele izinombolo ezimbalwa zokuqala
Ukulandelana
kwendlela
Uhlobo lombhalo Izimpawu zalolo hlobo lombhalo.
engiyithanda
ngayo
Iziqeshana ezise- Izihloko, ngemigqa, inkathi edlule
phephabhukwini
Amakhasi 1, 3
Izinganekwane Imiyalezo kanye nabalingiswa abayizilwane na-
bangabantu
Amaphamfulethi
Imibhalo ethonyayo
Imidlalo nezinkulu-
mo-mpendulwano
izinkondlo Ulimi olujulile, olunencazelo ejulile, ubunkondlo
Imibiko ngezi-
ncwadi ezifundiwe
Imibhalo enemidati Izithako nezindlela zokupheka
yolwazi
Izincwadi zomlando Indaba ngempilo yombhali
wombhali
Amakhasi 4, 6
98
Usuku:
QEDA
ngamaholide
kokwenzekayo. alandelayo
o
QALA
zayo.
Zihlole
Ngiyakwazi manje
ukufunda iresiphi
ukulandelana kwemiyalelo
ukubhala iresiphi
ukugcwalisa ifloshadi
ukudweba ibalazwe
ukusebenzisa isichazamazwi
100
O
C Indikimba 4: Ukufunda indaba esuka ekhanda
o
k Ukufunda indaba:
54 Zilungiselele ukubhala 59 Ukubhala imininingwane yolwazi
IThemu 2: Amasonto 5 – 6
n
u indaba 112
Ukusebenzisa ibalazwe lemibono endabeni Ukuxoxa ngomkhuba wokuthanda
122
101
Ngaphambi kokufunda
49 Ukufunda indaba Bheka izithombe nezihloko bese uzama
ukubikezela ukuthi leli tekisi limayelana nani.
Yedlulisa amehlo ekhasini ukuba ubone
Namuhla sizofunda indaba yesicabucabu ukuthi uzofunda ngani.
IThemu 2 – Amasonto 5–6
Masifunde
esaziwayo sase-Afrika esibizwa ngokuthi Ngenkathi ufunda
ngu-Anansi. Uma ufunda le ndaba bheka kakhulu Qhathanisa ukubikezela kwakho nalokho
okufundayo. Uma kunesigaba ongasiqondi,
ukuziphatha kwakhe. Wayeziphethe njengochakijana omdala. sifunde futhi, ngokunensa. Funda kakhulu.
102
Usuku:
amagama
amasha
Masikhulume
Kungani ukhethe
yena
Masenze Gcwalisa manje isichasiso esiveza umlingiswa nokuziphatha kwakhe. Dweba noma
unamathisele isithombe sakhe ngezansi.
Sebenzisa isichasiso ukubhala amaphuzu asho ukuthi uvezwe kanjani umlingiswa. Xoxa
ngokuziphatha nomngani wakho. Bhala umgqakazo ephepheni ngokuvezwa kwabalingiswa.
Cela umngani wakho akulungisele amaphutha. Nawe ungamlungisela awakhe amaphutha
emgqakazweni wakhe. Phinda ubhale umgqakazo wakho ngobunono ngezansi.
isakhiwo
Isingeniso
Ukuvezwa kwabalingiswa
isakhiwo
Umzimba
Ukuvezwa kwabalingiswa
isakhiwo
Isiphetho
106
Usuku:
ayo
Umzimba
Isiphetho
Masifunde
UJakobe ubedlalela iNewville Soccer Club. Yena nabangani bakhe
bebeyaye bayozilolonga ngokudlala ibhola uma kuphuma isikole.
UJakobe ubeye agijime neqembu bezilolonga ngokudlala ibhola
lezinyawo uze ucabange ukuthi abasakhumbuli ukuthi bazobuye
bagijime futhi kusasa. Ubezilolonga kuze kube buhlungu izicubu.
Ubezijwayeza ukubamba ibhola, agadle emapalini noma evale amehlo.
Nakuba kunjalo umqeqeshi akazange amfake eqenjini ukuthi adlale.
Ekugcineni uJakobe wazithola ehlala ebhentshini nje engadlali
nakancane.
UJakobe wayephupha ngokudlala enkundleni. Wayephupha ezibona
efaka amagoli.
Kwaze kwathi ngelinye ilanga kuwumdlalo wamanqamu, uJakobe
engafakwa emdlalweni futhi, walilahla ithemba. “Ayikho into
engizoyenza,” kwasho yena kunina. “Ngizilolonge kanzima, angiphuthi
emihlanganweni yebhola, kodwa umqeqeshi akangidlalisi.
Ngiyayeka,” kusho yena. “Kungimi emphinjeni lokhu. Ngiphonsa
ithawula.”
“Ungakwenzi lokho, Jakobe,” kusho unina. “Lizofika ithuba lakho
ngelinye ilanga.”
“Akangidlalisi umqeqeshi,” kusho yena ngokukhononda.
Kwathi ngoMgqibelo owandulela umdlalo wamanqamu, umqeqeshi
wamemezela amagama ababezodlala. UJakobe wathi uma entshontsha
ebuka uhla, walibona igama lakhe. “Jakobe, uziqeqeshe kanzima.
Uzodlala phambili ube ngumgadli. Khumbula, wumdlalo wamanqamu,
“ kuyala umqeqeshi.
UJakobe akazange azikholwe izindlebe zakhe.
Lwafika usuku olukhulu. Kwezwakala ngezibukeli zimemeza, zifutha
amavuvuzela. Kwaduma indawo yonke.
Kwase kusele umzuzu owodwa kukhale impempe iqede umdlalo,
kodwa ngokwamagoli kwakuyi-0 ngapha ne–0 ngale. INewville Club
kwabonakala ukuthi idinga igoli!
“LIthathe ibhola, Jakobe,” kumemeza uJabu. Wayesho elidlulisa elinikeza
yena uJakobe.
108
Usuku:
Bhala
Ngobani abalingiswa bale ndaba?
Umlingiswa oqavile Abanye abalingiswa
Udle ubhedu.
Dayari ethandekayo
110
Usuku:
Sebenzisa isichasiso
ukubhala usho ukuthi
ungumlingiswa
ovezwe waba njani.
Qaphela
izingasen
eziseben zo
za ukusiz
Dwebela isenzo bese ukokelezela izingasenzo. Zivame u a izenzo.
kuza nga
Bhala imisho ephikayo. kwesenzo p h ambili
.
Le ndoda ivele ilwe noma kungekho sidingo.
Xoxela umngani wakho indaba ofuna ukuyibhala. Cela umngani wakho abheke
Bhala Bhala imibono yakho kuleli khasi. amaphutha emgqakazweni
Buyekeza umbhalo wakho
ulungise namaphutha Emva
Kuzoba ngobani abalingiswa Indaba yenzeka kwalokho, wubhale ngobunono
encwadini yakho.
bami? kuphi nendawo?
Isihloko sendaba
Kwenzekani endabeni? Iphela kanjani
indaba yami?
112
Usuku:
o
Ngibhala indaba yami
zo
e
no
Isiphetho
Ok wenz
Inkathi edlule Inkathi yamanje Inkathi ezayo
e k i le
Sisebenzisa inkathi esanda kudlula ukukhombisa ukuthi into yenzeke esikhathini esedlule. Isikhathi
esiyisonasona asibalulekile. Uma sisebenzisa inkathi esanda kudlula sisebenzisa izakhi ezifana no-e, -ile, be-,
kokunye kwengezwe nangamagama abhekise ekuthini into yenzeke nini, njengokuthi: izolo, ngenyanga
eyedlule, njll.
Anginqobanga ngoba…
114
Usuku:
Ok wenz
Bhala Guqula isenzo esikubakaki sibe
senkathini esanda kudlula. e k i le
i le Umfowabo (vakasha) kaningi (uvakashe).
Ungibuyisele ______________
Sesike sa-______________
Ngiyifundisisile ______________
Ngaphambi kokufunda
Bheka izithombe nezihloko bese uzama
ukubikezela ukuthi leli tekisi limayelana nani.
Yedlulisa amehlo ekhasini ukuba ubone
ukuthi uzofunda ngani.
Make sizwe ngompetha webhola
Ngenkathi ufunda
lezinyawo ophumelele. Qhathanisa ukubikezela kwakho nalokho
okufundayo. Uma kunesigaba ongasiqondi,
sifunde futhi, ngokunensa. Funda kakhulu.
Noko Alice Matlou
Uma kukhulunywa ngebhola lezinyawo, ngisesesikoleni, futhi ngangiye ngephule
kuvame ukuthi kukhulunywe ngabantu amarekhodi.
besilisa. Kodwa omunye wompetha Uzigcina kanjani usesimeni somzimba
bebhola lezinyawo eNingizimu Afrika esifanele?
ungowesifazane: nguNoko Alice Matlou. Ngizilolonga kabili ngosuku. Ngivuka
UMatlou wethulwa ngengompetha e-Afrika ekuseni ngiyogijima (ngijoge) imizuzu
yonkana ngonyaka we-2009 ehlonishwa engama-30. Bese kuthi ngelesi-3 ntambama
yi-Confederation of African Football. Waba ngibuye ngiyozilolanga amahora acishe abe
ngowokuqala eNingizimu Afrika ukuthola mathathu. Kulapho ngizilolongela khona
lo mklomelo. ukudlala ibhola.
Funda le ngxoxo eyenziwe naye uMatlou Ungabanika siphi iseluleko abasha?
uthole okuningi ngaye. Kumele uzivocavoce ngokuzikhandla ukuze
Wazalelwa kuphi, uhlala kuphi udlale kalula.
njengamanje?
Ngazalelwa eMolegie, eGaphaudi eLimpopo.
Ngihlala khona namanje.
Waqala nini ukuthanda ezemidlalo?
Ngaqala ukudlala ibhola lezinyawo esikoleni
samabanga aphansi. Ngayithanda imidlalo,
ngabona futhi ukuthi ngigijima kahle,
ngilidlala kahle futhi ibhola lezinyawo.
Ngangiye ngigijime, kanti ngangigijima
kakhulu ikakhulu ebangeni lamamitha
ayi-100 kanye nelamamitha angama-200.
Ngangigijima impela nje ngenkathi
116
Usuku:
Bhala
Emva kokufunda lolu daba ngoMatlou nengxoxo naye, phendula le mibuzo elandelayo.
Yini aphumelele kuyo uMatlou?
Masifunde
Ngonyaka we-2010 iNingizimu Afrika yavuma ukuthi indebe yomhlaba yeFIFA izodlalelwa
kuyo. Izinkulungwane ngezinkulungwane zabalandeli zagcwalisa izinkundla ezilishumi
ukuzokwethamela le midlalo. Amaqembu amaningi omhlaba ebhola lezinyawo atheleka kuleli
ezodlalela le Ndebe.
Yini oyaziyo ngomqhudelwano ka-2010 webhola lezinyawo?
Funda okubhalwe emathebuleni ngezansi bese uphendula imibuzo elandelayo.
Ithebula loku-1: eliveza izinkundla zebhola lezinyawo zeNdebe Yomhlaba yonyaka we-2010
Inani lezibukeli
Idolobha Inkundla eliqukathwa yile
nkundla eLimpopo
118
Usuku:
Amakotafayinali
Amasemifayinali
Amafayinali
amaJaphani
Kamuva, ngeyawo-600 AD, iJaphani yavela
nolwayo uhlobo lwebhola lezinyawo elalibizwa
ngokuthi yi-“Kemari”. Abadlali babema isiyingi,
ibhola, balikhahlele lisuke komunye liye komunye
ngaphandle kokulidedela lithinte inhlabathi.
Siwujwayele-ke lo mdlalo, akunjalo?
Ngaphambi kokufunda
Bheka izithombe nezihloko bese uzama
amaGriki
ukubikezela ukuthi leli tekisi limayelana nani. AmaGriki ayenolwawo futhi uhlobo ayelubiza
Yedlulisa amehlo ekhasini ukuba ubone nge-“Episkyros”, lapho ibhola lalikhahlelwa
ukuthi uzofunda ngani.
khona kodwa bese lithwalwa futhi. Lalidlalwa
Ngenkathi ufunda ngamaqembu amabili ayevunyelwa ukuthi
Qhathanisa ukubikezela kwakho nalokho
okufundayo. Uma kunesigaba ongasiqondi, abe nabadlali abangama-27! Lelo bhola
sifunde futhi, ngokunensa. Funda kakhulu. lalifana nomdlalo wombhoxo wanamuhla.
amaRoma
ERoma leli bhola lalibizwa ngokuthi yi-“Harpastum”.
Nakhona kwakuba namaqembu amabili anabadlali abangama-27
ohlangothini ngalunye. Kwakumnandi kubo bonke abantu ukubukela
lo mdlalo. Izibukeli zaziya emidlalweni yeHarpastum njalo, kanti le
midlalo yayidlalelwa ezakhiweni ezinkulu ezazifana nezinkundla
ezinkulu lezi esizibona kulezi zinsuku. Kwakunika abathengisayo
ithuba lokhu kuhlangana ngoba babeye bathengise ipizza nokunye
ukudla kubantu abaningi ababeyizibukeli!
120
Usuku:
eNgilandi
ENgilandi abantu abejwayelekile nje babeye bahlangane balikhahlele
emigwaqweni ibhola lize liyofinyelela ezinkundleni ezile kude.
Lo mdlalo wawunobudlova. Abantu babeye badudulane
kulimale abaningi. Kwakungekho mithetho elawula umdlalo, kuyingozi nje
ukuwudlala. Babewubiza ngebhola lezinyawo i-“Shrovetide”. Amadolobha amancane abeye
acelane inselele, bese edlala. Amakhulu ngamakhulu abantu ayeqhudelana kushone ilanga
kudlalwa. Ibhola lalivele likhahlelwe emigwaqweni yasedolobheni, emanzini, emakethe,
lishayelwe nasophahleni lwezindlu. Babengekho onompempe nokuningi okwenza ukuba
umdlalo uhambe ngendlela. Kwakukhahlelelwa emagoli, kungekho mpempe ezokhala uma
abantu bekhahlelana emizimbeni. Yikho abantu abaningi babegcina bephuke imilenze,
izingalo namakhanda.
3 Uthini umlando
2 Ngobani abaholi ngohlobo lomdlalo
1 Yiluphi uhlobo
kulolu hlobo owukhethile?
lomdlalo
lomdlalo?
olukhethile?
6 Ludlalwa kuphi?
5 Ludume kanjani?
4 Ithini imithetho
yalolu hlobo?
122
Usuku:
Yiluphi uhlobo
lomdlalo
olukhethile?
Ngobani abaholi
kulolu hlobo?
Uthini umlando
womdlalo
owukhethile?
Ithini imithetho
yalolu hlobo?
Luthandwa
kangakanani
ngabantu?
Ludlalwa kuphi?
124
Usuku:
INYAKATHO
EPOLOKWANE
Masifunde
EMBOMBELA
ETSHWANE
EGOLI
E-UPINGTON
EPOLOKWANE
ETHEKWINI
EMTHATHA
E-EAST LONDON
LIBALELE & LINEZIBHADU LINEZIBHADU LINAMAFU
LIGUQUBELE
ECAPE TOWN EGEORGE LIFUDUMELE ZAMAFU ZAMAFU NEMVULA
EPORT ELIZABETH
Bhala phansi isimo sezulu kanye namazinga Bhala phansi izimpendulo zale mibuzo.
okushisa kula madolobha alandelayo. Yiziphi izindawo ezimbili ezishisa
Idolobha Amazinga okushisa
aphansi
Amazinga
aphezulu okushisa
Nikeza incazelo
yesimo sezulu
kakhulu eNingizimu Afrika? Nikeza
EPolokwane amagama azo kanye namazinga azo
okushisa.
EGoli
EBloemfontein
EThekwini
Lina kuliphi idolobha?
E-Upington
126
Usuku:
Umswakama
Ukukhanya kwelanga ngamahora/ngosuku
Amazinga okushisa kolwandle
Izinsuku ezinemvula (>0.1mm amamilimitha)
Ukushesha okuvamile komoya (eBeaufort)
Umswakama (%)
UMasingana
UNhlolanja
UNdasa
UMbasa
UNhlaba
UNhlangulana
UNtulikazi
UNcwaba
UMandulo
UMfumfu
ULwezi
UZibandlela
Thathela kuleli thebula ukubhala usho ukuthi mibala mini yemigqa esho
Masikhulume okulandelayo:
Umhwamuko 1 Ukuhwamuka
Ilanga lishisisa amanzi
emifuleni nasolwandle
bese amanzi ephenduka
Imvula neqhwa umhwamuko.
2
Ukuqoqana kwamaconsi
Ukuqoqana Uma umhwamuko
kwamaconsi
osemoyeni uqala ukubanda,
uyaqoqana uphenduke ube
ngamafu
Ukuhwamuka 3 Imvula
Uma amaconsi eseqoqene,
Amanzi angena
enhlabathini umoya uyahluleka
ukuwathwala.
Amadamu nemihosha Amafu asuke asindwe bese
ewisela amanzi ezweni
Amanzi asenhlabathini ngenye yalezi zindlela
ezilandelayo isichotho,
Amanzi angaphansi iqhwa, ingele (sleet), imvula,
kwenhlabathi
4
Uma amanzi efika emhlabeni nasenhlabathini aphenduka
amanzi agelezayo bese esetshenziswa yizitshalo nezilwane.
Ahamba afike nasemifuleni, emadamini kanye nasolwandle.
Uphinde umjikelezo uqale phansi futhi.
128
Usuku:
Umjikelezo woku-1:
Umjikelezo wesi-2:
Umjikelezo wesi-3
sami
5 Izihloko
Okushiwo
4 Imidwebo nezithombe engizozisebenzisa
3
ngochwepheshe engingazifaka
ngesihloko
130
Usuku:
1 2
o
3 4
132
Usuku:
Zihlole
Ngiyakwazi
ukufunda indaba
ukuqagela ngendaba ngokubuka imifanekiso nezihloko
ukuphendula ngomlomo imibuzo yokuqondisisa
ukukhomba abalingiswa abasemqoka endabeni
ukusebenzisa izichasiso ukuchaza umlingiswa
ukumchaza ngokubhala phansi umlingiswa owake waphila noma
ophilayo
ukulungiselela nokubhala indaba enomlingiswa okholekayo
s ukuchaza okushiwo yiziqalo (iziphongozo) nezijobelelo zamagama
ukukhomba izisho nezifengqo endabeni
ds) ukufaka kudayari indaba ngamafuphi
ukusebenzisa ibalazwe lemibono ekulungiseleleni indaba
kugxilwe kubalingiswa, isizinda nesakhiwo
ukuzihlelela (edit) indaba yami neyomngani wami
ukuyibhala indaba esihleliwe
c ukusebenzisa inkathi yokwenzekile
ukukhomba izenzo emishweni
ith ukwenza imisho kusetshenziwa inkathi yokwenzekile
ng ukubona nokusebenzisa isingasenzo
ukukhomba izichasiso
r
ukusebenzisa izichasiso ukwakha imisho
ukufunda umbhalo (itekisi) ukuthola ulwazi oluthile
ukubhala itekisi eliqukethe ulwazi
ukuqagela okuzolandela kubhekwa isimo sonke nokubonwayo
ukufunda ithebhula leligi lebhola lezinyawo
ukuphendula imibuzo egxiliswe etekisini lemidwebo namathebhula
ukulungiselela ukubhala itekisi elinolwazi oluthile
ukubhala itekisi lolwazi ngokulandelanisa kahle amaphuzu
ukusebenzisa ulimi oluchazayo
ukuchaza imidwebo nokubhala ngayo
ukufunda inkomba yeTV nokuphendula imibuzo
BROWN
BLUE
TH
6
1
AY
AY
O
A
N
W
B
T
E
’S
O
N
IT
E
FA
C
B
O
LS
N
R
ES
A
R
E
C
Y
3
EC
4
T
YELLOW
ORANGE
8 7
RED PURPLE
BLACK
2 5 GREEN
Finger Fortune:
M
TH
6
1
AY
AY
O
AT
N
W
B
E
’S
O
N
IT
E
FA
C
B
O
LS
N
R
S
A
YE
R
E
C
3
EC
4
T
8 7
like me?”)
2. Ask them to pick a color. Spell out the
1. Cut off the 2. Fold the paper in half and 3. Unfold it and 4. Fold up all 4 corners color “R” - “E” - “D” while opening and
instructions. in half again. place it printed so that the points closing the Fun Finger Fortune Teller in
side down. meet in the middle. opposite directions with each letter.
3. Then ask them to pick a number from
where the Fortune Teller was left open
after the last letter.
4. Now open and close the Fortune Teller
in opposite direction that number
of times.
5. It should now 6. Flip it over. 8. It should 9. Fold 10. Work your fingers 5. Now have them pick one of the numbers
look like this. 7. Fold up all 4 corners now look it in into the corners so showing. Pull up the flap with that
so that the points like this. half. that the creases number on it...
meet in the middle. form the four points. and your answer will be revealed.