ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Νταργαρά Μαρία
ΑΜ:1055523
12/6/2022
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Νίκος Τζανάκης-Παπαδάκης
 Κατά την προσπάθεια να διερευνηθεί η βρετανική ηθική σκέψη, θεωρείται
αναγκαία η ανάλυση των ιδεών του Thomas Hobbes, περί της κοινωνικής θεωρίας και
του κράτους. Κεντρική θέση στην έρευνα για την σύνταξη της παρούσας εργασίας
αποτέλεσε το χομπσιανό θεώρημα περί της ομιλίας και της φυσικής κατάστασης. Ο
φιλόσοφος, στήριξε την πολιτική του θεωρία στην σκέψη των ανθρώπων που ζουν
εντός του πλαισίου της φυσικής κατάστασης και οδηγήθηκε στην ανάγκη να τους
διακρίνει από τα υπόλοιπα φυσικά όντα μέσω των εγγενών ιδιοτήτων τους. Εν τέλει,
υποστήριξε την θέσπιση του κοινωνικού συμβολαίου, μιας σύμβασης η οποία θα
αναλυθεί στην παρούσα εργασία και έχει ως άμεσο στόχο την ομαλή κοινωνική
συνύπαρξη των ανθρώπων, υπό τον νόμο, τον φόβο και την λογική. Θα διερευνηθεί η
σχέση ανάμεσα στην ομιλία, ως ανθρώπινη ιδιότητα, και στην φυσική κατάσταση.
Ο Thomas Hobbes αποτέλεσε έναν από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους στον
τομέα της πολιτικής και της ηθικής φιλοσοφίας, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό όλον
τον μεταγενέστερο κλάδο της πολιτικής φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στις 5 Απριλίου του
1588, στην Αγγλία και παρότι ήταν γιός κληρικού, τα έργα του κατηγορήθηκαν από
την Αγγλική εκκλησία για αντιθρησκευτικό περιεχόμενο. Με κυριότερο έργο του τον
Λεβιάθαν, στήριξε την πολιτική του σκέψη στην εδραίωση ενός κοινωνικού
συμβολαίου, το οποίο θα ορίζει τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους μιας κοινωνίας.
Απέρριπτε την θεϊκή παρέμβαση σε οποιαδήποτε μορφή, καθώς πίστευε ότι οι νόμοι
δημιουργούνται από τους ίδιους τους ανθρώπους (ηθικοί ή κοινωνικοί), με κριτήριο
την ανθρώπινη επιθυμία και ευδαιμονία και υπό τον φόβο του θανάτου ή του
αλληλοσπαραγμού και όχι οιασδήποτε θεϊκής τιμωρίας. Απεβίωσε στις 4 Δεκεμβρίου
1679, στο Ντέρμπισαϊρ της Αγγλίας1.
Ο Hobbes είναι ο ιδρυτής και θεμελιωτής της νεότερης θεωρίας του κοινωνικού
συμβολαίου. Με τρόπο αυστηρό και παράλληλα λεπτομερή περιγράφει στο έργο του
Λεβιάθαν την γέννηση της πολιτικής κοινωνίας. Το σύγγραμμα δημοσιεύτηκε το 1651
και αφορά στη δομή της κοινωνίας κατά τον Hobbes, εξηγώντας την βασική θεωρία
του κοινωνικού συμβολαίου. Ο φιλόσοφος επινόησε τον Λεβιάθαν2, όπως ονομάζει το
κράτος, με βασικό σκοπό να ελέγξει τους ανθρώπους εντός της κοινωνίας από τους
κινδύνους που θα είχαν στην φυσική κατάσταση. Κατά την απουσία μιας
απολυταρχικής και μοναρχικής εξουσίας, οι άνθρωποι ζουν με βάση τα προσωπικά και
ωφελιμιστικά τους κίνητρα, δρουν ανεξέλεγκτα και κινδυνεύουν από
αλληλοσπαραγμό. Ο Λεβιάθαν είναι υπεύθυνος για την υπεράσπιση των πολιτών, την
αποφυγή εμφύλιων συρράξεων, ενώ παράλληλα εγγυάται την ειρήνη και την
ασφάλεια3.
Κατά τον Hobbes, η ανθρώπινη φύση χαρακτηρίζεται από έμφυτη
επιθετικότητα απέναντι στους άλλους, με σκοπό την επίτευξη του προσωπικού καλού.
Ο κάθε άνθρωπος έχει από την φύση του δικαίωμα να κάνει οτιδήποτε του αρέσει και
σε οποιονδήποτε του αρέσει. Η δική του κρίση είναι εκείνη που καθορίζει τι είναι καλό
και τι όχι. Ισχύει λοιπόν εδώ η φράση: Natura debit omnia omnibus. Αυτή η διαρκής

1
Δρόσος Διονύσης, Αρετές και Συμφέροντα- Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της
νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2008, σελ. 19-21.
2
Το βιβλίο πήρε το όνομά του από τον Λεβιάθαν, που κατά την Παλαιά Διαθήκη ήταν ένα πελώριο
κήτος.
3
Thomas Hobbes, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης/ Α. Μεταξόπουλος, 2ττ., Αθήνα, Εκδόσεις Γνώση, 1989, σελ. 77.
διαμάχη, που παρουσιάζει ο Hobbes στον Λεβιάθαν, αναφέρεται ως φυσική κατάσταση
ή κατάσταση πολέμου. Ως κατάσταση πολέμου ορίζεται η περίοδος εκείνη όπου
κυριαρχεί το αίσθημα της ανυπακοής και οι άνθρωποι επιδιώκουν να καθυποτάξουν ο
ένας τον άλλον με βίαιες μεθόδους. Αντίθετα ειρήνη θεωρείται απλώς η περίοδος όπου
δεν υπάρχει πόλεμος. Οι άνθρωποι εκείνοι που επιθυμούν να ζουν στην κατάσταση του
πολέμου, όπου όλοι έχουν θεωρητικά δικαίωμα σε όλα, πράττουν αντιφατικά ως προς
τον εαυτό τους, διότι ο άνθρωπος από τη φύση του, επιθυμεί το προσωπικό του καλό.
Η ανάγκη να προστατέψει κανείς τον εαυτό του από τον συνάνθρωπό του, πηγάζει από
τον κίνδυνο που νιώθει ότι μπορεί να τον κατασπαράξουν πριν προλάβει να το κάνει
εκείνος πρώτα στους άλλους. Γίνεται λοιπόν προσπάθεια να προετοιμάζει τον εαυτό
του και να ενισχύεται όσο το δυνατόν περισσότερο, ώστε να αμυνθεί απέναντι σε
εκείνους με τους οποίους δεν μπορεί να έχει ειρήνη4. Στην πολιτική φιλοσοφία του
Hobbes η έκφραση «φυσική κατάσταση» σημαίνει την υπέρβαση των νομικών
σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και την απουσία οποιασδήποτε πολιτικής κοινωνίας.
Μιλάμε για ένα προκοινωνικό στάδιο, όπου ο φόβος του θανάτου λογίζεται ως πηγή
αρετής και φυσική ανάγκη.
Στην προσπάθεια του να επιλύσει το πρόβλημα της ανυπακοής και της
αλληλοκαταστροφής που παρουσιάζει η κοινωνία στην φυσική της κατάσταση, ο
φιλόσοφος προτάσσει την ιδέα της δημιουργίας ενός κοινωνικού συμβολαίου. Αυτό
επιτυγχάνεται, μέσω μιας ανθρώπινης σύμβασης, με στόχο τη δημιουργία ενός
πολιτικού οικοδομήματος, με βάση το οποίο κάθε άνθρωπος θα υποτάσσεται στο
κράτος-Λεβιάθαν, μια ανώτατη αρχή. Σχηματίζεται λοιπόν μια κοινωνία έλλογων
όντων με πρόσταγμα την ανθρώπινη συνύπαρξη και κυρίως την επιβίωση των
ανθρώπων, στηριζόμενη στη λογική και όχι στα πάθη. Για να το πετύχει αυτό, ο Hobbes
επιλέγει να εξετάσει τον άνθρωπο ως μονάδα και να αντιληφθεί τι είναι εκείνο που τον
οδηγεί στην ωμότητα της κατάστασης του πολέμου αλλά και πια η διάκριση του από
τα υπόλοιπα έμβια όντα, που του επιτρέπουν να ιδρύσει πολιτικές κοινότητες και να
συντηρήσει κοινωνικές σχέσεις5.
Ο φιλόσοφος βλέπει τον άνθρωπο ως ένα υλικό κομμάτι που βρίσκεται σε
κίνηση. Διακρίνει την κίνηση σε 2 κατηγορίες: την ζωτική κίνηση (π.χ. αναπνοή) και
την ζωική ή εκούσια (π.χ. μετακίνηση ή ομιλία). Η βασική τους διαφορά εντοπίζεται
στο ζήτημα της φαντασίας. Συγκεκριμένα, στη ζωτική κίνηση δεν προϋποτίθεται η
ύπαρξη της φαντασίας, ενώ στην ζωική θεωρείται απαραίτητη. Με βάση αυτό γίνεται
εύκολα αντιληπτό ότι η φαντασία καθοδηγεί την ανθρώπινη κίνηση χάρις στα
εξωτερικά ερεθίσματα των αισθήσεων που σχηματίζονται στο πνεύμα. Σύμφωνα με
τον παραπάνω συλλογισμό, εάν κάποιος καταφέρει να ελέγξει τις εικόνες που φθάνουν
στο πνεύμα κάθε ανθρώπου, τότε είναι ικανός να ελέγξει και τις κινήσεις του6. Η
ανθρώπινη κίνηση λοιπόν, δε μπορεί να θεωρηθεί αυθαίρετη, καθώς διακρίνεται από
το πάθος των ανθρώπων για εξουσία. Αυτή η διαδικασία, μιας αέναης ανθρώπινης
προσπάθειας για όλο και περισσότερη εξουσία, είναι εκείνη που οδηγεί τους
ανθρώπους στην ασυδοσία της φυσικής κατάστασης. Η φύση και ο λόγος είναι τα

4
Δρόσος Διονύσης, Αρετές και Συμφέροντα- Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της
νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2008, σελ. 28-32.
5
Στυλιανού Άρης, Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου στην πολιτική φιλοσοφία του
Χομπς. Αξιολογικά, 2006, σελ. 101-114.
6
Στυλιανού Άρης, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου- Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, εκδόσεις
ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, 2013, σελ. 90-91
στοιχεία εκείνα που θα οδηγήσουν τον έλλογο άνθρωπο, να δημιουργήσει μια κοινωνία
ορθολογικού τύπου.7
Ο Hobbes στον Λεβιάθαν συνδέει την έννοια της ομιλίας με την έννοια της
κατανόησης. Αναφέρει την ομιλία ως ειδικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό, το οποίο
προκαλεί την αντίληψη με την μορφή της κατανόησης. Αναφέροντας το παράδειγμα
των μελισσών και των μυρμηγκιών, τα εντάσσει σε μια κατηγορία έμβιων όντων, τα
οποία παρότι ζουν σε κοινωνίες, διακρίνονται από την κοινωνία των ανθρώπων. Το
βασικότερο στοιχείο, στο οποίο στηρίζεται αυτή η διάκριση είναι η ανθρώπινη ιδιότητα
της ομιλίας. Η ομιλία, που εντάσσεται στην ζωική ανθρώπινη κίνηση, θεωρείται
εκούσια και χαρακτηρίζεται από μια πρόθεση. Οι άνθρωποι λοιπόν επιλέγουν πάντα το
ίδιον καλό (bonus sibi), και αποφεύγουν εκείνο που θεωρούν επώδυνο. Στηριζόμενοι
λοιπόν στη λογική και το δίκαιο, παραμερίζουν τα πάθη και επιλέγουν να ζουν σε
ομάδες, εντός ενός οργανωμένου κοινωνικού κράτους, και όχι κατά μονάς. Βασική
χρήση της ομιλίας κατά τον Hobbes, θεωρείται η μετατροπή του νοερού λόγου σε
προφορικό. Αυτό έχει ως κύριες λειτουργίες, αρχικά την καταγραφή συμπερασμάτων
στο μυαλό και τη μνήμη μας και τη χρήση του ίδιου λεξιλογίου από τους ανθρώπους
για να ορίσουν ή να περιγράψουν κάποιο συγκεκριμένο θέμα. Με τον τρόπο αυτό ο
άνθρωπος κατέχει την επιστήμη, ενώ αυτές οι ιδιότητες δεν συναντώνται σε κανένα
από τα λοιπά έμβια όντα8.
Συμπερασματικά, αυτό που διακρίνει τους ανθρώπους από τα υπόλοιπα έμβια
όντα είναι η ικανότητα που διαθέτουν να αναπτύξουν σε υψηλό βαθμό τη λειτουργία
της ομιλίας και της μεθόδου ώστε να σχηματίσουν επιστήμη. Με τον τρόπο αυτόν,
ξεχωρίζουν από τις κοινωνίες των ζώων λόγω της ορθής χρήσης της ομιλίας και του
λόγου. Ο φιλόσοφος ξεκινά το επιχείρημα του, παρουσιάζοντας μια κατάσταση
πολέμου, την φυσική κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από επιθετικότητα, συνεχείς
διαμάχες και συγκρούσεις ανάμεσα στους ανθρώπους με σκοπό την επιβίωση. Αυτό
που έχει πραγματική ανάγκη ο άνθρωπος κατά τον Hobbes είναι η πάση θυσία ευόδωση
των επιθυμιών του. Έχει λοιπόν τη φυσική προδιάθεση να συγκρούεται με κάθε
συνάνθρωπό του για την επίτευξη των επιθυμιών του. Για να ελέγξει τον κίνδυνο του
θανάτου αλλά και να καταφέρει το επιθυμητικό του ένστικτο, ο άνθρωπος επιλέγει να
προωθήσει την ειρήνη. Λειτουργώντας πια ως έλλογο ων, επιχειρεί να λύσει τις
διαφορές του, με τους συνανθρώπους του μέσω ενός κοινωνικού συμβολαίου.
Περιορίζοντας λοιπόν οι άνθρωπο τα δικαιώματα που αναγνωρίζουν στον εαυτό τους,
συμβιβάζονται με την παραίτηση από τη φυσική ελευθερία και μεταβιβάζουν τα
δικαιώματα τους σε έναν κύριο-υπεύθυνο, ο οποίος θεωρείται ανώτερος και τους
καθυποτάσει. Κατά τον Hobbes, το πολιτικό αυτό σύστημα θεωρείται φαντασιακό και
δεν έχει εφαρμοστεί πουθενά κατά την ιστορία9. Αποδεικνύεται τελικώς ότι χωρίς την
ικανότητα της ομιλίας, οι άνθρωποι δεν θα είχαν κράτος, κοινωνία και ειρήνη, όπως
ακριβώς συμβαίνει και με την περίπτωση των ζώων.

7
Ο.π., σελ. 103
8
Thomas Hobbes, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης/ Α. Μεταξόπουλος, 2ττ., Αθήνα, Εκδόσεις Γνώση, 1989, σελ. 101-
102.
9
Αγγελίδης Μανόλης & Γκιούρας Θανάσης, Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους, Εκδόσεις
Σαββάλας, Αθήνα, 2005, σελ. 82-85
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγγελίδης Μανόλης & Γκιούρας Θανάσης, Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους,
Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2005
Δρόσος Διονύσης, Αρετές και Συμφέροντα- Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της
νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2008
Στυλιανού Άρης, Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου στην πολιτική φιλοσοφία του
Χομπς. Αξιολογικά, 2006
Στυλιανού Άρης, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου- Από τον Γκρότιους στον
Ρουσσώ, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, 2013
Thomas Hobbes, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής
πολιτικής κοινότητας, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης/ Α. Μεταξόπουλος, 2ττ., Αθήνα, Εκδόσεις
Γνώση, 1989