‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ)ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽـ ﭘﮋوﻫﺸﯽ(‬

‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و زﺑﺎنﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﺷﺎن‬

‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،95‬ص‪156 -131‬‬

‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﮥ اﻟﺴﺖ‬

‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫‪‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ ﻓﺘﺎﺣﯽ دﻫﮑﺮدي‬
‫‪‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪي آﺳﯿﺎﺑﺎدي‬
‫‪‬‬
‫اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫آﯾﮥ ‪ 172‬از ﺳﻮره اﻋﺮاف ﺑﻪ آﯾﮥ اﻟﺴﺖ ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن ازﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫در ﻋﺎﻟﻢ ذر اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﺜﺎق‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺿﻤﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺑﻨـﯽآدم دارد‬
‫ﺑﺮﺧﯽ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ در ﺑﯿﻦ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن درﺑﺎرة اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺑـﻪ ﭼـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﻣﺤﺒﺖ از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آن‬
‫را ﺑﻪ ارادة ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﻪ و اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺮﯾﺢ آن را‬
‫ﺑﺪون ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺄوﯾﻠﯽ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯿﺒﺪي ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺗﻔﺴـﯿﺮي اﻫـﻞ‬
‫ﺑﺎﻃﻦ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي ﻋﺎرﻓﺎن ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺒﺪي ﻫﻢ از آن ﭘﯿﺮوي ﮐﺮده اﺳـﺖ ﺧﻄـﺎب‬
‫اﻟﻬﯽ در ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ ﺣﮑﻢ ﺷﺮاب ﻣﺤﺒﺖ را دارد ﮐﻪ وﺟﻮد ﻋﺎرف را ﻣﺴﺘﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﯿﻤـﺎن‬
‫اﻟﺴﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺳﺎده و ﺻﺮﻓﺎً درﺑﺎرة رﺑﻮﺑﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺑﻮد ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻋﻤﯿـﻖ ﮐـﻪ‬
‫ارواح در آن ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر درﺑﺎرة ﻣﻌﺸﻮﻗﯽ او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ‪ -‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﯿﺒﺪي در ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻮﺟﯿﻪ او درﺑﺎره اﻟﺴﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و رﻫﯿﺎﻓﺖ ﮐﻼﻣﯽ او در ﮐﺘﺎب ﮐﺸﻒاﻻﺳﺮار و ﻋﺪةاﻻﺑﺮار ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬اﻟﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺜﺎق‪ ،‬ﻣﯿﺒﺪي‪ ،‬ﺗﺼﻮف‪.‬‬

‫‪ .‬داﻧﺸﺠﻮي دﮐﺘﺮي ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﺮﮐﺮد)ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮل(‪abdalrezafatahi@gmail.com /‬‬

‫‪ . ‬داﻧﺸﯿﺎرﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﺮﮐﺮد‪asiabadi97@yahoo.com /‬‬
‫‪ . ‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﺮﮐﺮد‪ahmadamin45@yahoo.com /‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪95/11/30 :‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ‪95/07/13 :‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪132‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫راﺑﻄﮥ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ ﺧﺪا و اﻧﺴﺎن از زﻣﺎن ازﻟﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺪﺳﯽ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺗﺠﺮﺑـﮥ دﯾـﺪار‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺸﻖ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ و ﺗﺠﻠﯽ ﺟﺎوداﻧﻪ و ﻫﺴﺘﯽ آﻓﺮﯾﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﯿﺜﺎق ازﻟﯽ و ﺑـﺎ ﭘﺮﺳﺸـﯽ‬
‫ﻟﻄﻒآﻣﯿﺰ و ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ »اَﻟَﺴ‪‬ﺖُ ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢْ« آﻏﺎز ﮔﺸﺘﻪ اﺳـﺖ )ﭘﮋوﻫﻨـﺪه‪ (99 :1391،‬و از اﯾـﻦ‬
‫رﻫﮕﺬر رواﯾﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻌﺪد در ﻫﻤﺎن ﻗﺮون اوﻟﯿﮥ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم ﺷـﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازيﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﺄوﯾـﻞ آن آﯾـﻪ‪ ،‬ﺑﺤـﺚﻫـﺎﯾﯽ‬

‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻣﺎﺑﻌﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﺑﺎب ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﻄﺮت او‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ او ﺑـﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ و‪ ...‬در‬
‫ﻣﺘﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬راﺑﻄـﮥ ﻣﺤﺒـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﯿﺜﺎق ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ در ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺎرﻓﺎن ﻃﺮح و ﺑﺴﻂ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت در ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾـﮥ »ﺑ‪‬ﻠَـﻰ‬
‫ﻣ‪‬ﻦْ أَو‪‬ﻓَﻰ ﺑِﻌ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪‬ه‪ ‬و‪‬اﺗﱠﻘَﻰ ﻓَﺈِنﱠ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺐ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﺘﱠﻘ‪‬ﯿﻦَ« )آل ﻋﻤﺮان‪ ،(76/‬اﯾﻦ ﻋﻬﺪ را ﻣﯿﺜـﺎق اول‬
‫و ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻻزﻣﮥ وﻓﺎي ﺑﻪ آن را ﺗﻘﻮا؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﻊ ﻋﻼﺋﻖ از ﺑﺎﻃﻞ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﺳﻮي اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ وﻓﺎ ﮐﻨﺪ »ﻣﺤـﺐ« ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫)ﭘﻮرﺟﻮادي‪(153 :1393 ،‬‬
‫ﻋﻬﺪ ﯾﺎ ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ ﯾﺎ »ﻣﯿﺜﺎق ذر« اﺻـﻄﻼﺣﯽ اﺳـﺖ ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﺮ آﯾـﮥ ‪ 172‬از ﺳـﻮرة‬
‫‪‬ـﺖ‬
‫‪‬ﻦ ﻇُﻬﻮرِﻫ ْ‪‬ﻢ ذُر‪‬ﯾ‪‬ﺘَﻬ ْ‪‬ﻢ و‪ ‬اَﺷْﻬ‪‬ﺪ‪‬ﻫ ْ‪‬ﻢ ﻋ‪‬ﻠـﻰ اَﻧْﻔُﺴ‪‬ـﻬ ِْﻢ اَﻟَﺴ ُ‬
‫اﻋﺮاف‪» :‬و‪ ‬ا‪‬ذْ اَﺧَﺬَ ر‪‬ﺑ‪‬ﮏَ ﻣ‪‬ﻦْ ﺑ‪‬ﻨﻰ آد َ‪‬م ﻣ ْ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢْ ﻗﺎﻟُﻮا ﺑ‪‬ﻠﻰ ﺷَﻬِﺪ‪‬ﻧﺎ اَنْ ﺗَﻘُﻮﻟُﻮا ﯾ‪‬ﻮ‪‬مَ اﻟﻘﯿﺎﻣ‪‬ﮥِ ا‪‬ﻧّﺎ ﮐُﻨّﺎ ﻋ‪‬ﻦْ ﻫﺬا ﻏـﺎﻓ‪‬ﻠﯿﻦَ«‪ .‬ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ اﯾـﻦ آﯾـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ در ﻋﺎﻟﻢ ذر از ﺑﻨﯽآدم ﺑﺮ وﺣﺪاﻧﯿﺖ و رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺧﻮد اﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺜﺎق ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻤﺎم ذرﯾﮥ ﺑﻨﯽ آدم از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل و آﯾﻨـﺪه را از ﭘﺸـﺖ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم ﺧﺎرج و ﭘﯿﻤﺎن ﺑﻨﺪﮔﯽ و اﻃﺎﻋـﺖﮐـﺮدن از ﺧـﻮد را ﺑـﺮ آنﻫـﺎ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪133‬‬
‫ي‬
‫درﺑﺎرة اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ و ﻣﯿﺜﺎق اول ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه رواﯾﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫و ﻣﺘﻌﺪد ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ از ﺻـﻮرت اﺳـﻄﻮرهاي ﺳـﺎده ﺧـﺎرج ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻣﮥ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن در ﺑﺤﺚ ﺧﻮد در ﺑﺎرة ﻣﯿﺜﺎق‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﮥ اﯾﻤﺎن را ﻣﻄـﺮح‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﮐﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺤﺚ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﯿﺜﺎق ﮐﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ از ﻫﻤﺎن ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾـﻦ ﺟﺮﯾـﺎن در اﻗـﻮال ﺧـﻮد از واژﮔـﺎﻧﯽ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺣﯿﻄﮥ زﺑـﺎن ﻗـﺮآن و ﺣـﺪﯾﺚ ﺧـﺎرج ﻧﺸـﺪهاﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ از ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﯿﺜﺎق و ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ در ﺑﯿﻦ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﺻـﻮﻓﯿﻪ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯿﺪي در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ درآﻣﺪ‪) .‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪(93 :1389 ،‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯿﺜﺎق و ﺷﻨﯿﺪن ﺧﻄﺎب »اﻟﺴﺖ ﺑﺮﺑﮑﻢ« در ﺗﺼﻮف ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ذﮐﺮ و ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺳﻤﺎع ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺻـﻮﻓﯿﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﺸﻖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺜﺎق ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾﮑـﯽ از ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﺻـﻠﯽ ﻧﻈﺮﯾـﮥ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻄﺮح ﮔﺸﺘﻪ و ﻋﻘﯿﺪة ﻋﺸﻖ ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﯿﻤﺎن اَﻟﺴﺖ ﺑﻨﺎ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺟﻤﻠﻪ »اَﻟَﺴﺖ ﺑِﺮَﺑِﮑُﻢ« را ﺗﺠﻠﯽ ﺻﺮﯾﺢ اﯾﻦ ﮐﻨﺶ ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺠـﻢاﻟـﺪﯾﻦ رازي ﺧﻄـﺎب‬
‫»اﻟﺴﺖ ﺑﺮﺑﮑﻢ« را ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮي ﻋﺸﻖ و ﻋﺎﺷـﻘﯽ از ﺳـﻮي‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺨﻢ ﻋﺸﻖ در زﻣﯿﻦ دلﻫﺎ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ دﺳﺘﮑﺎري "اَﻟَﺴﺖ ﺑِـﺮَﺑﮑُﻢ"‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪) «.‬رازي‪(12 :1391 ،‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﺜﺎق‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺿﻤﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒـﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺑﻨـﯽآدم دارد‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ درﺑﺎرة اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ اﺳـﺖ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺑﯿﻦ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺼﻮف و ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭼـﺎﻟﺶﻫـﺎي اﻋﺘﻘـﺎدي‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﯿﺪ ﺑﻐـﺪادي درﺑـﺎره ﻣﺤﺒـﺖ اﻟﻬـﯽ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮنﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﻔﮑﺮ درﺑﺎره ﭼﯿﺴـﺘﯽ و ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﻣﺤﺒـﺖ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪134‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻣﺠﺎل ﻃﺮح ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ذﮐـﺮ رواﯾـﺎت ﺑﺴـﻨﺪه ﻣـﯽﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﺠﻨﯿﺪ‪ :1423 .‬ﮐﻞ ﮐﺘﺎب( اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻪ آراي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي‬
‫ﮐﻼﻣﯽ رواج ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﻣﺜﻞ ﭼﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ و اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺒـﺖ وارد ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ارادة ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺄوﯾـﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﻪ و اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺻـﺮﯾﺢ آن را ﺑـﺪون‬
‫ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺄوﯾﻠﯽ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯿﺒﺪي ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺑـﺎره ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﯿﻞ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫ارﺗﺒﺎط ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ و آﯾﮥ »ﯾ‪‬ﺤ‪‬ـﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَـﻪ«‪ ،‬ﺗﺨﺼـﯿﺺ ﺧﻄـﺎب اﻟﺴـﺖ‪ ،‬ﯾـﺎدﮐﺮد‬
‫ﺧﺎﻃﺮة آن‪ ،‬اﻟﺴﺖ و ﻋﺸﻖ ازﻟﯽ‪ ،‬و ﺗﺒﯿﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ و اﻋﺘﻘﺎدي درﺑﺎره اﻟﺴـﺖ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒـﺖ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﯿﺒـﺪي ﺑـﺮ اﯾـﻦ آﯾـﻪ‪ ،‬از ﻧﮑـﺎت‬
‫ﻗﺎﺑﻞﺗﺄﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و آنﭼﻪ از رﻫﮕـﺬر اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ و راﻫﺒﺮدي اﺳﺘﻨﺒﺎط و درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺎﮐﯽ از راﺑﻄـﻪ و ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐـﻪ ﻣﺎﻫﯿـﺖ ﭘﯿﻤـﺎن اﻟﺴـﺖ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺳﺎده و ﺻﺮﻓﺎً درﺑﺎرة رﺑﻮﺑﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪاي ﺑـﻮد ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ و‬
‫ﻋﻤﯿﻖ ﮐﻪ ارواح در آن ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﺑﺎرة ﻣﻌﺸﻮﻗﯽ او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻـﻔﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﺑﻌـﺎد ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﯾـﻦ ﻣﯿﺜـﺎق ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي‬
‫ﺟﻠﻮه ﮔﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﯾﺪ و اﻧﮑﺎري را در ﻣـﻮرد ﻣﺤﺒـﺖ ﺧـﺪا و اﻧﺴـﺎن ﻣﺮﺗﻔـﻊ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﻫﺪف ﻣﺎ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮرﺳﯽ راﺳـﺘﯽ و ﻧﺎراﺳـﺘﯽ ﻧﻈـﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤـﺎن و ﻣﻔﺴـﺮان و‬

‫ﻋﺎرﻓﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﺷﮑﺎﻻت ﮐﻼﻣﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ در ﭘﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺒﺪي ﮐﻪ از اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ و از ﻣﻮﺿﻊ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﺨﻦ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ و ﭘﯿـﺮو‬
‫ﺻﻔﺎﺗﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم )ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ( ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭼـﻪ رﻫﯿﺎﻓـﺖ‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪135‬‬
‫ي‬
‫ﮐﻼﻣﯽ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص اراﺋﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑـﺮ آﻧـﯿﻢ ﮐـﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﯿﺒﺪي را در ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻮﺟﯿـﻪ او درﺑـﺎره اﻟﺴـﺖ و ﻣﺤﺒـﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ و‬
‫رﻫﯿﺎﻓﺖ ﮐﻼﻣﯽ آن را در ﮐﺘﺎب ﮐﺸﻒاﻻﺳﺮار و ﻋﺪةاﻻﺑﺮار ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺸـﻒاﻻﺳـﺮار و ﻋ‪‬ــﺪةاﻻﺑﺮار ﻣﻌــﺮوف ﺑـﻪ ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﺧﻮاﺟـﻪ ﻋﺒــﺪاﷲ اﻧﺼـﺎري‪ ،‬اﺛــﺮ‬
‫رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﯿﺒﺪي‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺬاق‬
‫ﻋﺎرﻓﺎن و ﻣﺸﺮب ﺻﻮﻓﯿﺎن و در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺂﺧـﺬ ﻋﻤـﺪة ﺻـﺎﺣﺒﺎن ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼ ﮐﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ واﻋﻆ ﮐﺎﺷﻔﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ 906‬ﯾـﺎ ‪910‬‬
‫ه‪.‬ق‪ (.‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ روح اﻟﺒﯿﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ از اﯾﻦ دﺳـﺖ‪،‬‬
‫از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺮانﻗﺪر ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺳﺎدات ﻧﺎﺻﺮي‪ (273 :1369 ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﮔﺮانﺳـﻨﮓ‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻣﯿﺒﺪي ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﺄوﯾـﻞ ﻫﻤـﻪ آﯾـﺎت ﻗـﺮآن را در ﺳـﻪ ﻧﻮﺑـﺖ‬
‫درﺑﺮدارد‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ ﮔﺮانﺑﻬﺎي زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ و از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻋﻈﯿﻢﺗـﺮﯾﻦ‬
‫و ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮب ﮐﺎﻣﻼً ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر روح و‬
‫ﺟﻮﻫﺮ ﺧﺎص آن‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي دارد؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﯿﻤـﯽ از ﻣﯿـﺮاث‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ را ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎس داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﮕﺮش و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮدش در ﺳﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻧﻈﺮ ﻣﯽاﻓﮑﻨـﺪ‪:‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟﻨﻮﺑﮥاﻷوﻟﯽ« ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﺎت اﺳﺖ‪ .‬دوﻣﯿﻦ ﻧﮕﺎه در »اﻟﻨﻮﺑـﮥاﻟﺜﺎﻧﯿـﻪ«‬
‫ﺑﻪ روش ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﻪ‬
‫و ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻟﻐﻮي ﯾﺎ ﺻﺮﻓﯽ و ﻧﺤﻮي ﻻزم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ آراي ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﻮﯾﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ و رواﯾﺎﺗﯽ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﮐﻪ ذﯾﻞ ﻫﺮ آﯾﻪ رﺳﯿﺪه ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺑﺤﺚﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ و اﺧﺒﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫و ﻓﺮوع ﻓﻘﻬﯽ را ﻃﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﻖ ﺗﻔﺴﯿﺮ را ادا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﺳﻮم »اﻟﻨﻮﺑﮥاﻟﺜﺎﻟﺜﻪ« را‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺗﺄوﯾﻞﻫﺎي ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ و ﻟﻄﺎﯾﻒ و اﺷـﺎراﺗﯽ ﮐـﻪ از ﺑﺮﺧـﯽ آﯾـﺎت‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎيﺟﺎي ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن آﻫﻨﮕﯿﻦِ ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ و دﯾﮕﺮ ﻋﺎرﻓﺎن ﺗﻤﺜﻞ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﮐﻼم را ﺣﻼوت و ﻃﺮاوت ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪136‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫در ﺧﺼﻮص ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و ﺳﻮاﺑﻖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﺑﺎرة ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎي آن‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -‬ﻧﺼﺮاﷲ ﭘﻮرﺟﻮادي‪ ،‬ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ )‪ ،(1393‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در اﯾـﻦ در ﮐﺘـﺎب ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﯾـﻪ‬
‫ﻣﯿﺜﺎق اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ و آن را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه از ﺻﻮﻓﯿﺎن‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻇﻬﻮر ﻓﻄﺮت اﻧﺴـﺎن در‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻣﻄـﺮح‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﻓﺼﻮل ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ در ﺑﺎرة ﻋﻬﺪ اﻟﺴـﺖ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺷﻌﺮاي ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﻮﺳﺖ و ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎرة اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اَﻟَﺴﺖ در ﻣﺘﻮن ﻣﻨﺜﻮر ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ )‪.(1394‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻬﻨﺎم ﻓﺮ و ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﺑﺎﻏﺒﺎن‪ ،‬رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ ﻣﻌﺮﻓـﺖ در ﺧـﺎﻃﺮة ازﻟـﯽ اﻟﺴـﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي آن ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﯾﺎدﮐﺮد اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻻﻧﺎ )‪.(1394‬‬
‫‪ -‬ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪي آﺳﯿﺎﺑﺎدي و ﻣﺮﺿﯿﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞزاده ﻣﺒﺎرﮐﻪ‪ ،‬اﻟﺴﺖ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷـﻤﺲ‬
‫و ﺷﺒﮑﮥ رواﺑﻂ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آن ﺑﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ذﮐﺮ و ﺳﻤﺎع )‪.(1390‬‬
‫‪ -‬زﻫﺮا اورﻧﮓ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎزﺗﺎب آﯾﮥ اﻟﺴﺖ در آﺛﺎر ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻔﺴـﯿﺮي و ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﺗـﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ )‪ (1390‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷـﻔﻖ و زﻫـﺮا اورﻧـﮓ‪ ،‬ﺑﺎزﺗـﺎب آﯾـﮥ اﻟﺴـﺖ در ﻣﺘـﻮن ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﻗـﺮن‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﻫﻔﺘﻢ«)‪.(1389‬‬
‫‪ -‬ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﻬﻮم اﻟﺴـﺖ از دﯾـﺪﮔﺎه ﻋﺎرﻓـﺎن )ﺗـﺎ ﻗـﺮن ﻫﺸـﺘﻢ ه‪.‬ق(‬
‫)‪.(1389‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐـﻪ ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان‪ ،‬آﯾـﮥ اﻟﺴـﺖ را از‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻧﺪادهاﻧﺪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺴـﺘﻘﻠﯽ ﺻـﻮرت‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪137‬‬
‫ي‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ – ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺷﯿﻮة اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و اﺳـﻨﺎدي اﺳـﺖ‬
‫و ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺎر ﺳﻌﯽ ﮐﺮده ﺑﺎ ﻃﺮح دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ و رﻫﯿﺎﻓـﺖ ﮐﻼﻣـﯽ ﻣﯿﺒـﺪي در‬
‫ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار و دﯾﮕﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔـﺬار‪ ،‬ﭘـﯿﺶﻓـﺮضﻫـﺎي ﻣﯿﺒـﺪي را در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻮﺟﯿﻪ او در ﺑﺎرة اﻟﺴﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﻟﺴﺖ و ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺧﻄﺎب‬

‫ﺖ‪ ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ؟ ﻗﺎﻟﻮا ﺑﻠﯽ ْ» اوﻟﯿﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ ﺑﯽواﺳﻄـﮥ او‬
‫ﺧﻄﺎب ﺣﻖ را در آﯾﮥ »اَﻟَﺴ‪ُ ‬‬
‫ﺑﺎ ارواح ﺑﻨﯽآدم داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن اﺧﺘﺼـﺎص ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ و‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً او را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده و از ﺑﻘﯿـﮥ ﻣﻮﺟـﻮدات ﻣﺴـﺘﺜﻨﺎ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕـﺎه‬
‫وﯾﮋه اي دارد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ اﺧﺘﺼﺎص‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻣﺤﺒﺖ وﯾﮋه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن ﯾﺎﻓـﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﺴﺖ ﺑﺮﺑﮑﻢ را ﺑﻌﻀﯽ ﺷـﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐـﻪ‪:‬‬
‫ﻧﻪ ﻣﻦ دوﺳﺖ ﺷﻤﺎام؟« )ﻋﻄﺎر‪(691 :1366 ،‬‬
‫در ﻧﻈﺮ روزﺑﻬﺎن‪ ،‬آﯾﮥ اﻟﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺧﻄﺎب ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﺎ ﺣﻼوﺗـﯽ‬
‫ﺧﺎص ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي دارد و ﺳﺒﺐ ﻣﺴﺘﯽ ﺟﺎن آدﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫»ﭼﻮن ﺣﻼوت ﺧﻄﺎب ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺟﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﯽ ﻋﺸﻖ ﭘﺪﯾﺪ آﻣـﺪ‪ ...‬ﻫﻤـﻪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‬
‫ﺑﻠﯽ‪" .‬ﻗﺎﻟﻮا ﺑﻠﯽ" ﮔﻮﯾﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺮوس ﻗﺪم را ﺟﻮﯾﺎن‪ .‬از ﺳﺮ ﻣﺴﺘﯽ ﺑـﻪ ﻧـﻮر ﺧﻄـﺎب‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ وار "ر‪‬ب‪ ‬أَرِﻧ‪‬ﯽ أَﻧْﻈُﺮْ إِﻟَﯿ‪‬ﮏ‪ "‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﯿﻦ ﺟـﻼل از ﺟﺒـﺮوت ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻠﮑﻮت ﺗﺠﻠﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺒﺎل اﻓﻌﺎل را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮐﺮد‪) «.‬روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﯽ‪(19 :1344 ،‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺨﺼﯿﺺِ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ اي از ﺗﮑﺮﯾﻢ ﺑﻨﯽآدم اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ آﯾـﮥ »و‪ ‬ﻟَﻘَـﺪ‪ ‬ﮐَﺮﱠﻣ‪‬ﻨَـﺎ‬
‫ﺑ‪‬ﻨ‪‬ﯽ آد‪‬م« )اﺳﺮاء‪ (70/‬ﻧﯿﺰ ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯿﺒﺪي در ﮐﺸﻒاﻻﺳـﺮار‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه ﺷـﺪن‬
‫آدﻣﯽ و اﺧﺘﺼﺎص ﺧﻄﺎب و ﺗﺸﺮﯾﻒ و ﺧﻠﻌﺖ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ او را ﮐﺮاﻣﺖ و ﻋﻨﺎﯾﺖ وﯾـﮋه‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪138‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫»ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ :‬و ﻟﻘﺪ ﮐﺮﻣﻨﺎ ﺑﻨﯽ آدم ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﻬﻨﯿﺘﯽ و ﺗﻤﺎم ﺗﺸﺮﯾﻔﯽ و ﻋﻈـﯿﻢ ﮐﺮاﻣﺘـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺪو ﮐﺎر و ﻣﻔﺘﺘﺢ وﺟـﻮد‬
‫روز ﻣﯿﺜﺎق اﯾﺸﺎن ر در ﻗﺒﻀﮥ ﺻﻔﺖ ﺟﺎي داد و اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﻌﺖ ﻟﻄﻒ ﻣﺤـﻞ ﺧﻄـﺎب‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن دوﺳﺘﯽ ﺑﺴﺖ‪) «.‬ﻣﯿﺒﺪي‪ 1382 ،‬ج‪(597 :5‬‬
‫ﻣﯿﺒﺪى در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ دو ﺗﺮاز وﺟـﻮدي ﻧـﺎﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب اﻟﺴﺖ ﺑﺎ ﻃـﺮح ﭼﻨـﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸـﯽ ﻟﻄـﻒآﻣﯿـﺰ از‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻠﻘـﯿﻦ ﺟـﻮاب و ﻧﻬﺎﯾـﺖ ﻟﻄـﻒ ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪه ﻫﻤـﺮاه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣﮑـﺎن‬
‫ﺳﺮدرﮔﻤﻰ‪ ،‬ﻧﻮﻣﯿﺪى‪ ،‬ﻋﺠﺐ و ﮔﺴﺴﺖ ﻣﯿﺎن ﺑﻨـﺪه و ﺧـﺪا را از ﻣﯿـﺎن ﺑـﺮده و ﺑـﺎﺑﯽ از‬
‫ﻣﺤﺒﺖ را ﺑﻪ روي اﻧﺴﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬اﯾﻨﺠﺎ ﻟﻄﯿﻔﻪاى ﻧﯿﮑﻮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ...‬ﻧﮕﻔﺖ ﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎام؟ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﻰ ﺧﻮد را )ﺑﻪ( ﺑﻨﺪه در ﺧﺪاﯾﻰ ﺧﻮد ﺑﺴﺖ ﻧﻪ در ﺑﻨـﺪﮔﻰ ﺑﻨـﺪه‪،‬‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺑﺴﺘﻰ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺑﻪ ﺟﺎى ﻧﯿـﺎوردى‪ ،‬در آن ﭘﯿﻮﺳـﺘﮕﻰ ﺧﻠـﻞ‬
‫آﻣﺪى‪ .‬ﭼﻮن در ﺧﺪاﯾﻰ ﺧﻮد ﺑﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاﯾﯽ وى ﺑﺮ ﮐﻤـﺎل اﺳـﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ در آن‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻻﺟﺮم ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﻰ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ وى ﻫﺮﮔﺰ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﮐـﻪ‪-‬‬
‫ام؟ ﮐﻪ آنﮔﻪ ﺑﻨﺪه درو ﻣﺘﺤﯿﺮ ﺷﺪى‪ .‬و ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﻪاى؟ ﺗﺎ ﺑﻨـﺪه ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﻣﻌﺠـﺐ‬
‫ﻧﺸﻮد و ﻧﻪ ﻧﻮﻣﯿﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاى ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه درﻣﺎﻧﺪى‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳـﺆال‬
‫ﮐﺮد ﺑﺎ ﺗﻠﻘﯿﻦ ﺟﻮاب‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﻣﻨﻢ ﺧﺪاى ﺗﻮ؟ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻏﺎﯾﺖ ﮐﺮم و ﻧﻬﺎﯾـﺖ ﻟﻄـﻒ‪«.‬‬
‫)ﻣﯿﺒﺪي‪1382 ،‬ج‪(795-796 :3‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫اﻟﺴﺖ و ﻋﺸﻖ ازﻟﯽ‬

‫ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﮥ اﻟﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ازﻟﯽ ﺑﻮدن ﻣﺤﺒـﺖ را ﻣﻄـﺮح ﮐـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻋﻘﯿـﺪة‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻋﺸﻖ ازﻟﯽ ﺑﺎ ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ را ﺟﻨﯿﺪ ﺑﻐﺪادي در اﺛﺮ ﻣﻌﺮوف ﺧـﻮد اﻟﻤﯿﺜـﺎق اﻇﻬـﺎر‬
‫ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﻖﺗﻌﺎﻟﯽ ذرﯾﺖ آدم را در ﻣﯿﺜﺎق ﺧﻄﺎب ﮐـﺮد ﮐـﻪ »اﻟﺴـﺖ ﺑـﺮﺑﮑﻢ«‬
‫ﻫﻤﮥ ارواح ﻣﺴﺘﻐﺮق ﻟﺬت آن ﺧﻄﺎب ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن در اﯾـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﺳـﻤﺎع ﺷـﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬در‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪139‬‬
‫ي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ و اﺿﻄﺮاب آﯾﻨﺪ‪) «.‬ﻋﻄﺎر‪ (446 :1374 ،‬اﯾﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﺰد ﺻـﻮﻓﯿﺎن‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘـﺖ‬
‫ﺗﺠﻠﯽ ﺣﺴﻦ و ﺟﻤﺎل ﺣﻖﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ارواح ﺑﻨﯽآدم ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ در آن روز ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻌﺸﻮق ﺗﺠﻠﯽ ﮐﺮد و از ﭘﺮﺗﻮ ﻫﻤﯿﻦ ﻇﻬﻮر و ﺗﺠﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ارواح ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑـﻪ وﺟـﻪاﷲ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﯿﻔﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ اول ﺑـﻮد‪ ،‬ﻋﺎﺷـﻖ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺠـﻢ اﻟـﺪﯾﻦ رازي ﻋﻬـﺪ‬
‫اﻟﺴﺖ را آﻏﺎزﮔﺮ ﻋﺸﻖ و ﻋﺎﺷﻘﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﻄﺎب اﻟﺴﺖ و ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻠﯽ ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﺖ‪ ‬ﺑِـﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ »ﺗﺨﻢ ﻋﺸـﻖ در زﻣـﯿﻦ دلﻫـﺎ اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ دﺳـﺘﮑﺎري ﺧﻄـﺎب اَﻟَﺴ‪‬ـ ُ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪) «.‬رازي‪(12 :1391 ،‬‬

‫ﻏﺰاﻟﯽ در ﯾﮑﯽ از ﻓﺼﻮل ﺳﻮاﻧﺢ از ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ ﯾﺎد ﮐﺮده و آن را داﻏﯽ ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر در روز ﻣﯿﺜﺎق ﺑﺮ ﺟﺎنﻫﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬او ﺑـﺎ ذﮐـﺮ »اﯾـﻮان ﺟـﺎن« ﮐـﻪ ﺗﻌﺒﯿـﺮي‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﯿﺪن ﻋﺎﻟﻢ ارواح‪ ،‬آﻣﯿـﺰش ﻋﺸـﻖ و روح را در ﺑـﺪو ﺧﻠﻘـﺖ‪ ،‬در‬
‫ازل‪ ،‬و در ﻋﺎﻟﻢ ارواح ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺑﺎرﮔﺎه ﻋﺸﻖ اﯾﻮان ﺟﺎن اﺳﺖ ﮐـﻪ در ازل ارواح را‬
‫داغ »اَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ُ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ« آنﺟﺎ ﺑﺎر ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ ﭘـﺮدهﻫـﺎ ﺷـﻐﺎف اﻓﺘـﺪ‪ ،‬او ﻧﯿـﺰ از درون‬
‫ﺣﺠﺐ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪) «.‬ﻏﺰاﻟﯽ‪ (140 :1359 ،‬از ﻧﻈﺮ ﻏﺰاﻟﯽ ﻋﺸﻖ و روح در ازل‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز در ﻋﺪم؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ارواح ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﯿﺨﺘﻨﺪ و ﻋﺸـﻖ راﮐـﺐ ﺷـﺪ و‬
‫روح ﻣﺮﮐﻮب‪:‬‬
‫روﺷﻦ ز ﭼﺮاغ وﺻﻞ داﯾﻢ ﺷﺐ ﻣـﺎ«‬ ‫»ﺑﺎ ﻋﺸﻖ روان ﺷﺪ از ﻋﺪم ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(3 :‬‬
‫ﻋﯿﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن اﺳﺘﺎدش اﺣﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾـﻦ ﺑـﺎور اﺳـﺖ ﮐـﻪ در آﻏـﺎز‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺧﻠﻘﺖ ﺑﯿﻦ ﻋﺸﻖ و روح ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺑﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪه اﺳـﺖ و آن را ﺑـﺎ ﺧﻄـﺎب »اَﻟَﺴ‪‬ـﺖ‪ُ‬‬
‫ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ« ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬او اﺗﺤﺎد ﻋﺸﻖ و ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻏﯿﺮﯾـﺖ‬
‫ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﺸﻖ و ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﯿﺎن اﯾﺸـﺎن ﻏﯿﺮﯾـﺖ‬
‫ﻧﺸﺎﯾﺪ ﺟﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﺖﻫﺎ ﻧﺸﻨﯿﺪهاي‪:‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪140‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﺟﺎﻧﻢ ﻋﺮض و ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺟﻮﻫﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﭼﻮن آب و ﮔـﻞ ﻣـﺮا ﻣﺼـﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺗﻮ و ﻋﺸﻖ ﻣﻦ ﺑﺮاﺑـﺮ ﮐـــﺮدﻧﺪ‬ ‫ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﻗﻀﺎ ﻗﻠﻢ ﭼـﻮ ﺗـﺮ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‬
‫درﯾﻐﺎ ﻣﻄﺮﺑﯽ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ و ﺳﻤﺎع ﺗﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﺖﻫﺎ ﺑﺮ ﻧﻤﻂ »اَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ُ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ؟« ﺑﮕﻔﺘﯽ‪«.‬‬
‫)ﻋﯿﻦاﻟﻘﻀﺎت‪(113 :1370 ،‬‬
‫روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﯽ در دو اﺛﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺒﻬﺮاﻟﻌﺎﺷﻘﯿﻦ و ﻣﺸﺮب اﻻرواح‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻟﺴـﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و از ﻋﻬﺪ‪ ‬ﻋﺸﻖﺑﺴﺘﻦ رؤﺳﺎء ارواح ﺑﺎ ﺷـﺎﻫﺪ ﻗـﺪم ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬او در‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﻋﺒﻬﺮاﻟﻌﺎﺷﻘﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»]ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ[ ارواح را ﻗﺒﻞ اﻻﺟﺴﺎد در ﺣﻀﺮت ﻣﺠﺪ ﭼﻮن ﺟﻤﻊ آورد‪ ،‬ﺑـﺎ رؤﺳـﺎء‬
‫ارواح ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ُ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢْ؟ ﻃﻮﻋﺎً ﻗﺎﻟﻮا‪ :‬ﺑﻠﯽ‪ .‬ﻟﺬّت ﮐﻼم در اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬از ﺣﻖ ﺟﻤﺎل‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺮ ﮐﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻖ ﺣﺠﺎب ﺟﺒﺮوت ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬و ﺟﻤﺎل ﺟـﻼل ذات‬
‫ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﻮد‪ .‬ارواح اﻧﺒﯿﺎ و اوﻟﯿﺎ از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﻤﺎع و ﺟﻤﺎل ﻣﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺷـﺎﻫﺪ ﻗـﺪم‬
‫ﺑﯽرﺳﻢ ﺣﺪﺛﺎن دوﺳﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از آن وﻻﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺮﺑﯿـﺖ اﻟﻬـﯽ ﻣﺤﺒﺘﺸـﺎن ﻣﺰﯾـﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪) «. ...‬روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﯽ‪(114-115 :1383 ،‬‬
‫روزﺑﻬﺎن در ﻣﺸـﺮب اﻻرواح ذﯾـﻞ ﻣـﺪﺧﻞ اﻟﻌﻬـﺪ‪ ،‬ارواح ﻗﺪﺳـﯽ را ارواحاﻟﻌﺎﺷـﻘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺻﺤﻨﻪاي را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در دﯾﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮ ﺟﺎنﻫـﺎ را‬
‫اﺣﻀﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻢ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﻫﻢ ﻋﻬﺪ ﻋﺸﻖ‪:‬‬
‫»ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﺸﮑﺮ ارواح ﻋﺎﺷﻖ را در دﯾﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﺧﻄﺎب ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺴﺖ ﺑﺮﺑﮑﻢ«‪ .‬ﭘﺲ ﺑـﺮ رﺑﻮﺑﯿـﺖ او‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺷﻬﺎدت دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻬﺪ ﻋﺸﻖ را ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴـﺖ و آﻧـﺎن را ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪ ﮔـﻮاه‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﺪا ﭼﯿﺰي]ﻣﻌﺸﻮﻗﯽ[ دﯾﮕـﺮ را ﺑﺮﻧﮕﺰﯾﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ از ﻣﮑـﺎن ﻏﯿـﺐ‬
‫ﻫﺠــﺮت ﮐﺮدﻧــﺪ و وارد اﺷــﺒﺎح ﺷــﺪﻧﺪ و در ﻫﺴــﺘﯽﻫــﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴــﺘﻨﺪ و در ﻃﻠــﺐ ﺑــﻪ‬
‫وﺟﻮدآورﻧﺪة آﻧﺎن ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ و ﻧﺎﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﺪا در ﻣﻘـﺎم ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑـﻪ اﺻـﻞ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ ﺷﻮق و ﻋﺸﻖ ﺑﺴﯿﺎر و ﺑﯿﺰاري از ﻏﯿﺮ او رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ارواح از ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﻠﮑـﻮت‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪141‬‬
‫ي‬
‫ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﺰ در ﻣﻌﺎدن ﻗﺪس و ﮔﻠﺴﺘﺎن اﻧـﺲ ﻗـﺮار ﻧﻤـﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪) «.‬روزﺑﻬـﺎن‬
‫ﺑﻘﻠﯽ‪(233 :1389 ،‬‬
‫ازﻟﯽ ﺑﻮدن ﻋﺸﻖ اﻟﻬﯽ و اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ ﻋﺸﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻨﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﮑﺮر در ﮐﺘﺎب ﮐﺸﻒاﻻﺳﺮار و اﻧﺪﯾﺸﮥ ﻣﯿﺒﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﻧﻈـﺮ او اﺻـﻞ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و رﯾﺸﻪ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺧﺪاﺳﺖ و ﻋﺸﻖ را ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐـﻪ ﺧـﻮد ذات ﻋﺸـﻖ ﯾـﺎ ﻋﺸـﻖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ؛ در ازل ﺑﻨﯿﺎد ﻧﻬﺎد و ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ در ﮐﺎم ﺟﺎﻧﺸﺎن رﯾﺨﺖ‪:‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫»در ﻋﻬﺪ ازل ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎد دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﻧﻬﺎد‪ ،‬ارواح دروﯾﺸﺎن در ﻣﺠﻠﺲ اﻧـﺲ ﺑـﺮ ﺑﺴـﺎط‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ ﺷﺮاب ﯾﺤﺒﻬﻢ و ﯾﺤﺒﻮﻧﻪ ﻧﻮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﺑ‪‬ﺴﺘﺎخ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺮﺑـﺎن‬
‫ﻣﻼء اﻋﻠﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪" :‬اﯾﻨﺖ ﻋﺎﻟﯽﻫﻤﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﺸﺎناﻧﺪ! ﻣﺎ ﺑﺎري‪ ،‬از اﯾﻦ ﺷـﺮاب ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﺟﺮﻋﻪاي ﻧﭽﺸﯿﺪﯾﻢ و ﻧﻪ ﺷﻤﻪاي ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ ".‬و ﻫﺎي و ﻫﻮي ارواح اﯾﻦ ﮔـﺪاﯾﺎن در ﻋﯿ‪‬ـﻮق‬
‫اﻓﺘﺎده ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻧﺪر ﺧﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺎر ﻣﺎ را ﻣﯽ ﺳـﺎز‬ ‫اول ﺗﻮ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺸـﻖ ﮐـﺮدي آﻏـﺎز‬
‫ﻻﻓﯽ ﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ و ﻣﻨﺸﻮر ﻧﯿﺎز«‬ ‫ﻣﺎ ﮐـﯽ ﮔﻨﺠـﯿﻢ در ﺳـﺮا ﭘـﺮدهي راز‬
‫)ﻣﯿﺒﺪي‪ ،1382 ،‬ج ‪(763 :1‬‬
‫ﺗﺄﻣﻞ در آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎي اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺸﻖ ازﻟﯽ‪ ،‬رﯾﺸـﻪ در ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫آﯾﮥ اﻟﺴﺖ دارد‪.‬‬

‫اﻟﺴﺖ و ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻪ‬

‫ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ و ﻋﺸﻖ راﺑﻄﻪاي اﺳﺖ ﻃﺮﻓﯿﻨﯽ ﺑﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﮐـﻪ ﻫﺴـﺘﯽ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺣﺐ اﻟﻬﯽ ﻫﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ او‪» .‬و‪ ‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﺣـﺐ‪ ‬اﷲِ ﻟ‪‬ﻠْﻌﺒـﺪ و‬
‫ﺣ‪‬ﺐ‪ ‬اﻟﻌﺒﺪ ﷲ ﮐﻤﺎ ﻗﺎل ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ :‬ﯾﺤﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و ﯾﺤﺒﻮﻧُـﻪ‪) «.‬اﺑـﻦﻋﺮﺑـﯽ‪ (564 :1408 ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻃﯿﻒ وﺳﯿﻌﯽ از اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ را در ﻣﺴـﺌﻠﮥ ﺧـﺪا‪ ،‬اﻧﺴـﺎن و راﺑﻄـﮥ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬در ادوار ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎ ﻟﻄﺎﻓﺖ و ﻇﺮاﻓﺖ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﺗﺼﻮف ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﺋﻘﮥ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ و ﺻـﻮﻓﯿﻪ ﮐـﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪142‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ "ﮐﻤﺎﻟﯿﺖ دﯾﻦ در ﮐﻤﺎﻟﯿﺖ ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ" راﺑﻄﮥ ﺧـﺎﻟﻖ ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﻤـﺎل ﺟـﻼل و‬
‫ﺟﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪) «.‬ﺳﺘﺎري‪ (34 :1389 ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﺑﻪ آﯾﺎت ﺑﺴﯿﺎري اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﮥ اﺻﻠﯽ ﻣﺴﻠﮏ و ﻃﺮﯾﻘﮥ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻋﺸﻖ اﺳـﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪» :‬ﯾ‪‬ﺎ أَﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ٱﻟﱠﺬ‪‬ﯾﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮاْ ﻣ‪‬ﻦ ﯾ‪‬ﺮْﺗَﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨﮑُﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ د‪‬ﯾﻨ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓَﺴ‪‬ﻮ‪‬ف‪ ‬ﯾ‪‬ﺄْﺗ‪‬ﯽ ٱﻟﻠﱠـﻪ‪ ‬ﺑِﻘَـﻮ‪‬مٍ ﯾ‪‬ﺤ‪‬ـﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪‬‬
‫ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻪ‪)«‬ﻣﺎﺋﺪه‪ .(54/‬و »و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦَ ٱﻟﻨﱠﺎسِ ﻣ‪‬ﻦ ﯾ‪‬ﺘﱠﺨ‪‬ﺬُ ﻣ‪‬ﻦ د‪‬ونِ ٱﻟﻠﱠﻪ‪ ‬أَﻧﺪ‪‬اداً ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﮐَﺤ‪‬ﺐ‪ ‬ٱﻟﻠﱠـﻪ‪‬‬
‫و‪‬ٱﻟﱠﺬ‪‬ﯾﻦَ ء‪‬اﻣ‪‬ﻨُﻮاْ أَﺷَﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ﺒ‪‬ﺎً ﻟﱢﻠّﻪ‪)«‬ﺑﻘﺮه‪ .(165/‬و »و‪ ‬إِذْ أَﺧَﺬَ ر‪‬ﺑ‪‬ﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﺑ‪‬ﻨ‪‬ﯽ ء‪‬اد‪‬م‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦ ﻇُﻬ‪‬ـﻮرِﻫ‪‬ﻢ‪‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ذُر‪‬ﯾ‪‬ﺘَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪‬أَﺷْﻬ‪‬ﺪ‪‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻰ أَﻧﻔُﺴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬أَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ‬ﺑِﺮَﺑ‪‬ﮑُﻢ‪ ‬ﻗَﺎﻟُﻮاْ ﺑ‪‬ﻠَﻰ«)اﻋﺮاف‪ .(172/‬و‪...‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﻋﺸﻖ را درﺧﺘﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ آن ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ در ازل‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺨﻢ ﻣﺤﺒﺖ ﯾﺎ ﻋﺸﻖ را ﺑﻪ ﺣﮑﻢ »ﯾﺤﺒﻬﻢ« در زﻣﯿﻦ ارواح ﻣﯽﮐﺎرد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرﺗﯽ‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻼﻗﯽ ﻋﺸﻖ ﺑﺎ روح ﮐﻪ در ازل )ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ( ﺻـﻮرت ﻣـﯽﮔﯿـﺮد‪ ،‬ﻋﺸـﻖ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺨﻤﯽ در زﻣﯿﻦ روح ﮐﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﺻﻞ ﻋﺸـﻖ از ﻗـﺪم روﯾـﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄـﻪ ﺑـﺎء‬
‫ﯾﺤﺒﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﺨﻤﯽ در زﻣﯿﻦ ﯾﺤﺒﻮﻧﻪ اﻓﮕﻨﺪﻧـﺪ‪) «.‬ﻏﺰاﻟـﯽ‪ 28 :1359 ،‬ﻧﻘـﻞ از ﭘﻮرﺟـﻮادي‪،‬‬
‫‪(163 :1387‬‬
‫اﯾﻦ راﺑﻄﻪ در اﻧﺪﯾﺸﮥ روزﺑﻬﺎن ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺻﻞ ﻧﻮر ﺻﻔﺎت ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻌﺖ ﺷﻮق‪ ،‬ارادة ﻇﻬﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻋﻢ روزﺑﻬـﺎن‪ ،‬اﺻـﻞ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮر ﮐﻪ ﻧﻮر ذات اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ در ﻣﺮﺗﺒﮥ ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻔﺎت ﺑﻪ ﺗﺠﻠﯽ در ﻣﯽآﯾﺪ ﮐـﻪ ﻣﻬـﯿﺞ‬
‫آن‪" ،‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ "‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻟﻘﺎ و ﺗﺠﻠﯽ ﺟﺰ از راه ﺷﻮق و ﻋﺸﻖ ﻣﺠﺮاﯾﯽ ﻧـﺪارد‪ .‬ﺧﻄـﺎب‬
‫اﻟﺴﺖ ﮐﻪ ذوق اﺳﺘﻤﺎع آن در دل ﻫﻤﭽﻮن ﺣﻼوت ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﺗﺠﻠﯽ ﺧﺪا‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺑﺮ ارواح ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻇﺮف ﻋﺎﻟﻢ ذر ﯾﺎ ﺑـﻪ ﻗـﻮل ﻓﻼﺳـﻔﻪ و ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ در‬
‫ﻣﻠﮑﻮت ﺳﻔﻠﯽ روي داد‪ .‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺠﻠﯽ ﺧﺪا در ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻧﻔـﻮس از ﻣﻠﮑـﻮت ﺳـﻔﻠﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﺳﻮت اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎن اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎل در ﻧﻘﻄﻪاي از داﯾـﺮة ﻗـﻮس ﻧﺰوﻟـﯽ اﺳـﺖ‪«.‬‬
‫)ﻣﯿﺮﺑﺎﻗﺮي ﻓﺮد و ﺣﺠﺘﯽ زاده‪(209-210 :1392 ،‬‬
‫ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از ﻣﻌﺎﺻـﺮان اﺣﻤـﺪ ﻏﺰاﻟـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪143‬‬
‫ي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ را از ﺷﺮاب »اَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ُ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ« ﻣﺴﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ‪ (495 :1391،‬او‬
‫ﺑﺮاي ﻣﯿﺜﺎق‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻨﺒﮥ ﻇﺎﻫﺮي و ﯾﮏ ﺟﻨﺒﮥ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﻋﻢ او ﺟﻨﺒـﮥ ﻇـﺎﻫﺮي‬
‫ﻣﯿﺜﺎق ﻋﻬﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﻘﺎم ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻣـﯽﺑﻨـﺪد و ﺑـﺎ »اَﻟَﺴ‪‬ـﺖ‪ُ‬‬
‫ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ« و ﺟﻨﺒﮥ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ ﻋﻬﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﻘﺎم ﻋﺎﺷـﻘﯽ ﺑـﺎ ﻣﻌﺸـﻮق‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﺑﺎ »ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻪ‪ «‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺖ‪ ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ؛ ﻧﻪ ﻣﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎام؟ از آﻧﺠﺎ ﮐـﻪ ﺧﻄـﺎب‬
‫»ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﻇﻮاﻫﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اَﻟَﺴ‪ُ ‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ و آن ﺧﻄﺎب ﯾﺤﺒﻬﻢ و ﯾﺤﺒﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دوﺳﺖ ﺷﻤﺎام‪...‬‬
‫آﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ُ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ؟ آن وﻗﺖ‪ ‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ راﻧﺪن ﺑﻮد‪ ،‬و اﻣﺎ آﻧﮑـﻪ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ـﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪‬‬
‫و‪‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻪ‪ ،‬آن وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺤﺒﺖ ﻫـﻢ ﻟﻄـﻒ ﺑﺒﺎﯾـﺪ و ﻫـﻢ ﻗﻬـﺮ‪ ،‬ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻮاﺧﺖ و ﻫﻢ ﮔﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﮐ‪‬ﺸﺶ و ﻫـﻢ ﮐُﺸـﺶ‪ ،‬ﻫـﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻦ و ﻫـﻢ ﺳـﻮﺧﺘﻦ‪«. ...‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(512-513 :‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯿﺒﺪي اﺻﻞ ﻣﺤﺒﺖ و رﯾﺸﻪ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺧﺪاﺳﺖ و ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ را ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ذات ﻋﺸﻖ ﯾﺎ ﻋﺸﻖ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ ﯾﺤﺒﻬﻢ و ﯾﺤﺒﻮﻧﻪ در ﮐﺎم ﺟﺎﻧﺸﺎن رﯾﺨـﺖ‪» :‬در‬
‫ﻋﻬﺪ ازل ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎد دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﻧﻬﺎد‪ ،‬ارواح دروﯾﺸﺎن در ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺲ ﺑـﺮ ﺑﺴـﺎط اﻧﺒﺴـﺎط‬
‫ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ ﺷﺮاب ﯾﺤﺒﻬﻢ و ﯾﺤﺒﻮﻧﻪ ﻧﻮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﺑ‪‬ﺴﺘﺎخ ﺷﺪﻧﺪ‪) «.‬ﻣﯿﺒﺪي‪،1382 ،‬‬
‫ج ‪(763 :1‬‬

‫اﻟﺴﺖ و ﯾﺎد ﮐﺮد ﺧﺎﻃﺮه آن‬

‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ذﮐﺮ در ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯽ آن و ﭼﻪ در ﺷﮑﻞﻫﺎي آﯾﯿﻨـﯽ آن‬
‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد آﮔﺎه اﺳﺖ آنﻫـﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺬر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آنﻫﺎ ﮐﻪ از ﺷﺮاب‬
‫اﻟﺴﺖ ﻣﺴﺖ ﻣﺤﺒﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﯾﺎد اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮه را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎب اﻟﺴﺖ ﺑـﯿﺶ از‬
‫ﺗﻤﺎم ﺧﻄﺎبﻫﺎي اﻟﻬﯽ در ﻋﺮﻓﺎن ﺣﮑﻢ ﺷﺮاب ﻣﺤﺒﺖ دارد و ﻣﺴﺘﯽﺑﺨﺶ وﺟﻮد ﻋـﺎرف‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺤﻤﺪي و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞزاده‪(195 :1390،‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪144‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮﮔﺎه اﻫﻞ ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن ﺣﺎدﺛـﻪاي ﺑـﻮد ازﻟـﯽ و اﺑـﺪي ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻃﺮهاي ﻗﺪﺳﯽ در ﺳﺮﺷﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻄـﺎب اﻟﻬـﯽ ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﺑﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑـﻮد؛ ﻣـﺎﺟﺮاﯾﯽ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﮑـﺮار ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺸـﺎﯾﺦ ﺻـﻮﻓﯿﻪ ﺑـﻪ‬
‫زﻧــﺪهﺑــﻮدن ﺧــﺎﻃﺮة ﻣﯿﺜــﺎق در ﺧــﻮد ﺑــﻪ ﺻــﻮرتﻫــﺎي ﻣﺨﺘﻠــﻒ اﺷــﺎره ﮐــﺮدهاﻧــﺪ‪.‬‬
‫)ﭘﻮرﺟﻮادي‪ (134 :1393،‬از ﻗﻮل اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ را ﺑﻪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽآورده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪...‬ﭼﻮن ﻣﺮا در ﮔﻮر ﻧﻬﻨﺪ ﻣﻼﺋﮏ ﺳﺆال ﺑـﺮ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﻣﻦ ﻣﻔﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﻣﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﮔﻔﺘﻪام‪ :‬أَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ‬ﺑِـﺮَﺑ‪‬ﮑُﻢ‪‬؟ ﻗَـﺎﻟُﻮاْ ﺑ‪‬ﻠَـﻰ‪«.‬‬
‫)ﻧﺨﺸﺒﯽ‪(89-90 :1369 ،‬‬
‫ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اوﻟﯿﺎءاﷲ در ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭘﯿـﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺒﺖ ازﻟﯽ اﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﺠﺪﯾﺪ و ﯾﺎدﮐﺮد ﻫﻤﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﯾﺎ وﻓﺎي‬
‫ﺑﻪ آن اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﯾـﮥ »أَو‪‬ﻓُـﻮا ﺑِﻌ‪‬ﻬ‪‬ـﺪ‪ ‬اﻟﻠﱠـﻪ«)ﻧﺤـﻞ‪ (91/‬ﻣـﯽﺧﻮاﻫـﺪ از آن ﭘﯿﻤـﺎن‬
‫ﭘﺎﺳﺪاري ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن وﻓﺎدار ﺑﻤﺎﻧﺪ و اﯾﻦ وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﻫﻢ از ﻟـﻮازم ﻣﯿﺜـﺎق ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود و ﻫﻢ ﻋﺪاﻟﺖ ورزﯾﺪن ﺑﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪) .‬ﭘﻮرﺟـﻮادي‪،‬‬
‫‪ 160 :1393‬ﻧﻘﻞ از ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ (351 :1379 ،‬از اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ آﯾﮥ ﻣﯿﺜﺎق را ﺑـﺎ آﯾـﮥ‬
‫»رِﺟ‪‬ﺎلٌ ﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻗُﻮا ﻣ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺪ‪‬وا اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿ‪‬ﻪ«)اﺣﺰاب‪ (33/‬ارﺗﺒﺎط ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ .‬از ﻗـﻮل ﺳـﻌﺪاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺣﻤﻮﯾﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺎﺻﺪاﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﯿﺦ ﻣﺎ– ﻗﺪس اﷲ روﺣﻪ‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﻨﺪة ﻣﺤﺐ‪ ‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼـﻮن‬
‫ﺑﻨﺪة ﻣﺤﺐ‪ ‬را ﻣﺤﺒﺖ ﺣﻖ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮد داﻋﯿﮥ ﺟﻬﺪ در ﻃﻠﺐ رﺿﺎي ﻣﺤﺒﻮب ﭘﯿﺪا ﺷـﻮد و‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫دل در ﻣﺤﺒﺖ ﺣﻖ ﺛﺎﺑﺖ و راﺳﺦ ﮔﺮدد و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ ﺑﻪ وﻓﺎ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رِﺟ‪‬ﺎلٌ ﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻗُﻮا ﻣ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺪ‪‬وا اﻟﻠﱠـﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿ‪‬ـﻪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﻣﺮداﻧـﯽ ﮐـﻪ راﺳـﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻋﻬﺪي را ﮐﻪ در روز اﻟﺴﺖ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﭘﻮرﺟﻮادي‪ 160 :1393 ،‬ﻧﻘـﻞ‬
‫از ﻣﺎﯾﻞ ﻫﺮوي‪(413 :1381 ،‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد ﻋﻘﯿﺪه دارد ﮐﻪ ﻓﯿﺾ ﺣﻖ و ﻟﺬت اﺳﺘﻤﺎع ﺧﻄﺎب »اﻟﺴﺖ ﺑﺮﺑﮑﻢ«‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪145‬‬
‫ي‬
‫در ﻋﺎﻟﻢ ارواح‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺻﻔﺖ اﻣ‪‬ﺎرﮔﯽ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺳﻤﻊ دل ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬رازي‪ (360 :1391 ،‬ﺧﻄﺎب اﻟﺴﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺸﺎﻧﺪن ﺗﺨﻢ ﻋﺸﻖ در زﻣﯿﻦ دلﻫﺎﺳﺖ‬
‫و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﺮورش و ﺗﺮﺑﯿﺖ دارد و اﻣﮑﺎن زراﻋﺖ و ﭘﺮورش آن ﭘﺲ از ﺗﻌﻠـﻖ روح ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺴﻢ ﻣﯿﺴ‪‬ﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (104 -105 :‬او ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﺨـﻢ روح اﻧﺴـﺎﻧﯽ‬
‫در زﻣﯿﻦ ﻗﺎﻟﺐ را ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن اﻟﺴﺖ و زﻣﯿﻨﮥ اﯾﺠﺎد ﭘﺬﯾﺮش آن ﻋﻬﺪ ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﮥ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ )ﻫﻤﺎن( و ﺷﺮط وﻓﺎداري ﺑﻪ ﻣﯿﺜﺎق و ﭘﺬﯾﺮش ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺑﻖ را از ﻃﺮف ﺑﻨﺪه‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺮوز ﺑﺮاي وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﻧﻔﺲ و ﻣـﺎﻟﺶ را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﺮداي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺪا ﺑﻬﺸﺖ را ﺗﻘﺪﯾﻢ او ﮐﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ (509 :‬و اﮔﺮ ﺑﻨـﺪه‬
‫در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ زدودن زﻧﮕﺎر از دل‪ ،‬و ﺑﺎ ﻓﺎﻧﯽﺷﺪن در ﺻـﻔﺎت ﺣـﻖ‪ ،‬ﺗﺠﻠـﯽ و ﺻـﺒﻐﮥ اﻟﻬـﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و دﻟﺶ ﺑﻪ ﻋﺸﻖ ﯾﺎ ﻧﻮر اﻟﻬﯽ ﺑﺪل ﻣﯽﮔـﺮدد و دوﺑـﺎره ﻋﺎﺷـﻖ ﺷـﻮد و روي ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ازﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ آورد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺸﻖ ازﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در او ﺗﺠﻠـﯽ ﭘﯿـﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﭼﻮن روح از ﺗﻌﻠﻘﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ آزاد ﺷـﻮد‪ ،...‬ﻣﺴـﺘﺤﻖ اﺳـﺘﻤﺎع ﺧﻄـﺎب "اﻟﺴـﺖ‬
‫ﺑﺮﺑﮑﻢ" ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺟـﻮاب "ﺑﻠـﯽ" ﻗﯿـﺎم ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ . ...‬از ﻣﯿـﺎن ﻋﺸـﻖ و روح دوﮔـﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰد؛ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻋﺸﻖ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم روح ﮔﺮدد و در ﻗﺎﻟـﺐ ﻧﯿﺎﺑـﺖ‬
‫او ﻣﯽدارد‪) «.‬ﻫﻤﺎن‪(217-218 :‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﺎدﮐﺮد ﺧﺎﻃﺮه ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﮑﺮار ﺑـﻮدن آن‪ ،‬ﻧﺸـﺎﻧﻪاي اﺳـﺖ از‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ آن ﺧﺎﻃﺮه و ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﺧﺎﻃﺮهاي ﻗﺪﺳﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﯿﺒـﺪي‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»ﻓﺮﻣﺎن آﻣﺪ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺳﯿ‪‬ﺪ! ‪ ...‬ﺑﺎ ﯾﺎد اﯾﺸﺎن ده آن روز ﮐﻪ روح ﭘﺎك اﯾﺸﺎن ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﻋﻬـﺪ‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﺴﺖ‪ ،‬و دﯾﺪة اﺷﺘﯿﺎق اﯾﺸﺎن را اﯾﻦ ﺗﻮﺗﯿﺎ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﯾﻢ ﮐـﻪ‪ :‬اَﻟَﺴ‪‬ـﺖ‪ ُ‬ﺑِـﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ«؟ اي‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ! ﯾﺎد ﮐﻦ آن روز ﮐﻪ ارواح و اﺷﺨﺎص دوﺳﺘﺎن در ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺲ از ﺟﺎم ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﻣﯽآﺷﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و ﻣﻘﺮﺑﺎن ﻣﻸ اﻋﻠﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻨﺖ ﻋﺎﻟﯽﻫﻤـﺖ ﻗـﻮﻣﯽ ﮐـﻪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪146‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫اﯾﺸﺎناﻧﺪ! ﻣﺎ ﺑﺎري از اﯾﻦ ﺷﺮاب ﻫﺮﮔﺰ ﻧﭽﺸﯿﺪهاﯾﻢ و ﻧـﻪ ﺷـﻤﻪاي ﯾﺎﻓﺘـﻪاﯾـﻢ‪) «.‬ﻣﯿﺒـﺪي‪،‬‬
‫‪ 1382‬ج‪(794 :3‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ و اﻋﺘﻘﺎدي درﺑﺎره اﻟﺴﺖ و ﻣﺤﺒﺖ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺟﻠﻮهﮔﺎه ﺻﻔﺎت ﺣﻖﺗﻌﺎﻟﯽ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺑـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺣﺘـﯽ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﮐـﻪ داراي ﻗـﺮب‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫درﮔﺎهاﻧﺪ‪ ،‬از اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ و اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺣـﺎل‬
‫ﺑﻪﺟﺰ ﻧﺴﺒﺖ و راﺑﻄﮥ ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ از آﻏﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن از آﻏﺎز ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖﻫـﺎي‬
‫وﺟﻮدي و ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا را از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت او ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓ‪‬ﺮَق اﺳﻼﻣﯽ از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس رﻫﯿﺎﻓﺖ و روﯾﮑﺮد آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺸـﺒﻬﻪ و ﻣﻌﻄﻠـﻪ‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ را در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ دﻫﻨﺪ و ﻓ‪‬ﺮَق دﯾﮕﺮ در ﻣﯿﺎﻧـﮥ اﯾـﻦ‬
‫دو ﮔﺮاﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ از ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا ﺑـﻪ ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎي اﯾﻦ دو ﮔﺮاﯾﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮات آنﻫﺎ ﻫﻢ اﻫﻤﯿﺖ ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﯾـﮏ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ را آن ﻗﺪر ﻣﻨﺰه ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎب ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه و ﺧﺪاوﻧـﺪ را‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪد و اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و ﮔـﺮاﯾﺶ دﯾﮕـﺮ ﭼﻨـﺎن در اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه و ﺧﺪا اﻏﺮاق ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺗﺠﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﯿﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺎ اﺟﺘﻨﺎب از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ در ﻣﯿﺎﻧﮥ اﯾﻦ دو ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺸﺒﯿﻪ دو ﺷﮑﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ؛ ‪ -1‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺑـﻪ ﻣﺨﻠـﻮق‪ -2 ،‬ﺗﺸـﺒﯿﻪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻖ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ را از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﺸﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ (97-117 :1430،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﺗﻌﻄﯿﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﯽ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﯾﻦ ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺗﺄوﯾﻞ ﺻـﻔﺎت ﻣﻨﺼـﻮص ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪147‬‬
‫ي‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪) .‬ر‪.‬ك‪ .‬ﻫﻤﺎن‪ (118-126 :‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻋﺒـﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬روﯾﮑـﺮد ﺗﻌﻄﯿـﻞ‬
‫اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت و اﺣﮑﺎم را ﺑﻪ »ﻣﺬﻫﺐ اﻻﻟﻬﯿﯿﻦ ﻣﻦ اﻟﻔﻼﺳﻔﮥ« ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪ (122‬اﻣﺎ ﻫﺮﺟﺎ ﺳﺨﻦ از اﻫﻞ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﻫﻤﺎن اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ از اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺮاي ﻧﻔـﯽ ﻫـﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺗﺸـﺎﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﺪا و ﺑﻨﺪه ﺑﻪ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻓﻼﺳﻔﻪ روي ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻧﺤﻮة اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ آنﻫﺎ از ﭼﻨﺎن اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺑﻐﺪادي اوﻟﯿﻦ ﺻﻨﻒ از اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ از روش ﻣﺘﮑﻠﻤـﯿﻦ‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﺻﻔﺎﺗﯿﻪ« ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ در ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧـﺪا از‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﻌﻄﯿﻞ اﺟﺘﻨﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﺪﻋﺖ ﻓﺮﻗﻪﻫـﺎﯾﯽ ﻣﺜـﻞ راﻓﻀـﯽﻫـﺎ و ﺧـﻮارج و‬
‫ﺟﻬﻤﯿﻪ و ﻧﺠﺎرﯾﻪ ﺑﺮاﺋﺖ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪) .‬اﻟﺒﻐﺪادي‪ (272 :1409 ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻐـﺪادي از ﺻـﻔﺎﺗﯿﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺸﺒﻬﻪاﻧﺪ و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﺑﻨﺪه ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﻮارج‬
‫و رواﻓﺾ و ﺟﻬﻤﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺻﻔﺎت روي ﻧﻤﯽآورﻧـﺪ‪) .‬ﻣﻮﺳـﯽ‪(19 :1982 ،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺑﻐﺪادي‪ ،‬ﺳﻠﻒ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺻـﻔﺎﺗﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا در زﻣﺎن آنﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻇﻬﻮر ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﮐﺴـﯽ ﺻـﻔﺎت ﺣـﻖ را‬
‫ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎن(‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ »ﻣﺤﺐ‪ «‬ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﯾـﺎت‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از راﺑﻄﮥ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و اﯾـﻦ آﯾـﺎت از‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎت ﭘﺮ اﺳﺘﻨﺎد در ﻣﺘﻮن ﺻﻮﻓﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط در ﻣﯿﺎن ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﻓﮑـﺮي‬
‫در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در اﯾـﻦ ﻣﯿـﺎن ﺟﻬﻤﯿـﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ‪ ،‬ﻗﺪرﯾـﻪ و‬
‫اﺷﺎﻋﺮه را ﻣﻨﮑﺮان ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﯽ ﻫﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪) .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﮥ‪ (92 :1406 ،‬ﮔﻮﯾﺎ اوﻟـﯿﻦ ﮐﺴـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﻌﺪ ﺑﻦ درﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم زﻧﺪﻗـﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 118‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬او را اوﻟﯿﻦ ﻣﻨﮑﺮ ﻣﮑﺎﻟﻤﮥ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻣﻮﺳـﯽ )ع(‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪148‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫و ﻣﻨﮑﺮ ﺧﻠﯿﻞ اﷲ ﺷﺪن اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ع( از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪) .‬ﻫﻤـﺎن‪ (92 ،‬در ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺪاﻓﻌﺎن و ﻃﺮﻓﺪاران اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و‬
‫در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺷﻬﺮت واﻓﯽ دارﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺗﺒﮥ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﺤﺒـﺖ اﻟﻬـﯽ‬
‫ﻣﺜﻞ اﺛﺒﺎت دﯾﮕﺮ ﺻﻔﺎت ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦﺟﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﯿﺒﺪي ﮐﻪ از‬
‫اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ در ﻧﻮﺑﺖﻫﺎي ﺛﺎﻟﺜﻪ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﻗﻮال ﺻﻮﻓﯿﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري را ﮐﻪ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ ﭘﯿﺮ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺧﻮد ﻣـﯽﻧﺎﻣـﺪ و‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺟﺎي ﺗﺎ ﺟﺎي ﮐﺘﺎﺑﺶ اﻗﻮال او را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻗﺪرﯾﻪ و اﻣﺜﺎل آنﻫﺎ در ﻫﯿﭻ ﺟﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را اﻧﮑﺎر ﻧﮑـﺮدهاﻧـﺪ‬
‫اﻣﺎ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬روي آوردن ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ را دﻟﯿﻞ اﻧﮑﺎر ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ »ﭘﺲ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫و ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺮآن ﻣﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬ﻣﺎ را از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯽ ﻧﯿﺎز ﻣـﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻪ آن را ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﺗﺄوﯾﻞ آن اﺳـﺖ در ﺑـﺎﻃﻦ آن را ﺗﮑـﺬﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﮑﺬﯾﺐ ﺧﻮد را زﯾﺮ ﻟﻮاي ﺗﺄوﯾﻞ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) «.‬اﻟﺪارﻣﯽ‪ (32 :1402 ،‬ﻻزﻣـﮥ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﮐﺸﺶ و ﺷﻮق وﺻﺎل اﺳﺖ وﻟﯽ ﺻﻮﻓﯿﻪ و اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺮ ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺨﯽ را‬
‫در ﺧﺼﻮص اﯾﻦﮐﻪ وﺻﺎل ﻋﺒﺪ و ﻣﻌﺒﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪ .‬از ﻧﻈـﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﻻزﻣﮥ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﺗﺮدﯾﺪ در ﻗﻮل ﺧﺪا و ﺳﺮ ﭘﯿﭽـﯽ از ﺗﺼـﺪﯾﻖ آن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ در اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ روزي ﺷﺨﺼﯽ از ﻣﺎﻟﮏ ﺑـﻦ اﻧـﺲ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ اﺳﺘﻮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﺮش ﮐﻪ در آﯾﻪ »اﻟﺮﱠﺣ‪‬ﻤ‪‬ﻦُ ﻋ‪‬ﻠَﻰ اﻟْﻌ‪‬ﺮْشِ اﺳ‪‬ﺘَﻮ‪‬ى«)ﻃﻪ‪ (5/‬آﻣﺪه‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﺎﻟﮏ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »اﻟﮑﯿﻒ ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻘﻮل و اﻻﺳﺘﻮاء ﻋﻨﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺠﻬـﻮل‪،‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫و اﻻﯾﻤﺎن ﺑﻪ واﺟﺐ‪ ،‬و اﻟﺴﺆال ﻋﻨﻪ ﺑﺪﻋﮥ‪ ،‬و إﻧّﯽ ﻷﺧﺎف أن ﺗﮑﻮن ﺿﺎﻻً«‪) .‬از ﺟﻤﻠـﻪ ر‪.‬ك‪.‬‬
‫اﻟﺪارﻣﯽ‪ (33 :1402 ،‬ﻣﯿﺒﺪي در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة ﺣﻤﺪ ﻣﻄﻠﺒﯽ را از ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎد اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺮ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮدا در ﻣﻮﻗﻒ ﺣﺴﺎب اﮔﺮ ﻣﺮا ﻧﻮاﯾﻰ ﺑﻮد و ﺳﺨﻦ را ﺟﺎﯾﻰ ﺑﻮد‬
‫ﮔﻮﯾﻢ ﺑﺎر ﺧﺪاﯾﺎ از ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ دارم در ﯾﮑﻰ ﻧﮕﺎه ﮐﻦ اول ﺳﺠﻮدى ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺰ ﺗﻮ را‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪149‬‬
‫ي‬
‫از دل ﻧﺨﻮاﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺗﺼﺪﯾﻘﻰ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻰ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ راﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﭼﻮن ﺑﺎد ﮐﺮم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ اﺳﺖ دل و ﺟﺎن ﺟﺰ ﺗﻮ را ﻧﺨﻮاﺳﺖ اﺳـﺖ‪) «.‬ﻣﯿﺒـﺪي‪:1382 ،‬‬
‫ج‪(33-34 ،1‬‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﻃﺮﯾﻘـﺖ اﺑﺘـﺪا از ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﺑـﯽﭼـﻮن و ﭼـﺮاي ﺧـﻮد ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ از ﮐﺮم ﺧﺪاوﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺒﺖ از ﮐﺮم از آن روﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ اﯾـﻦ را ﮐـﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﻋﺒﺪ و ﻣﻌﺒﻮد ﻣﺠﺎﻧﺴﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ و اﯾﻦ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﻻزﻣﮥ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺠﺎﻧﺴـﺖ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﺳﺖ اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ اﻣﺎ اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺒﺖ را ﺑـﻪ ﮐـﺮﯾﻢ ﺑـﻮدن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮﻟﻮي درﺑﺎره ﮐﺸﺶ و ﻣﺠﺎﻧﺴﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻨﺲ ﺧﻮد را ﻫﻤﭽﻮ ﮐﺎه و ﮐﻬﺮﺑﺎﺳـﺖ‬ ‫ذره ذره ﮐﺎﻧﺪرﯾﻦ ارض و ﺳﻤﺎﺳـﺖ‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(2900/6 :1363 ،‬‬
‫و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ درﺑﺎره اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺒـﺖ و وﺻـﺎل‪ ،‬ﮐـﺮﯾﻢ ﺑـﻮدن ﺧﺪاوﻧـﺪ را ﺿـﺎﻣﻦ‬
‫وﺻﺎل ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐــﺰ ﺷــﺮاب ﺟــﺎنﻓﺰاﯾــﺖ ﺳﺎﻗﯿ‪‬ﺴــﺖ‬ ‫ﻋﺸﻖ آن زﻧﺪه ﮔـﺰﯾﻦ ﮐـﻮ ﺑﺎﻗﯿ‪‬ﺴـﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨــﺪ از ﻋﺸــﻖ او ﮐــــﺎر و ﮐﯿـــﺎ‬ ‫ﻋﺸﻖ آن ﺑﮕﺰﯾﻦ ﮐـــﻪ ﺟﻤﻠـﮥ اﻧﺒﯿـﺎ‬
‫ﺑــﺎ ﮐﺮﯾﻤــﺎن ﮐﺎرﻫــﺎ دﺷــﻮار ﻧﯿﺴــﺖ‬ ‫ﺗﻮ ﻣﮕﻮ ﻣﺎ را ﺑﺪان ﺷـﻪ ﺑـﺎر ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(219-221 /1:‬‬
‫ﺗﺼﻮر ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎﻧﺴﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﺒﺪ و ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮔﺮاﯾﺪ و ﻧﻔﯽ راﺑﻄﮥ ﻣﺤﺒـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و راه ﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬راﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﮐﻠﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و ﻧﻪ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻔﯽ ﮐﻠّﯽ آن؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺰاﻧﯽ از ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷـﻮد‬
‫و ﻓﺮاﺗﺮ از آن ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﺰّه ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ آﯾﺎ در ﻗﺮآن آﯾﻪاي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﯿﺰاﻧﯽ از ﺗﺸﺎﺑﻪ را در ﺧﺼﻮص ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ؟ ﭘﺎﺳـﺦ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »اﻟﺴﺖ« در ﺳﻮرة اﻋﺮاف از ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﯿﺶ از ﻫـﺮ‬
‫آﯾﮥ دﯾﮕﺮي ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﯿﺰان از ﺗﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ آﯾـﻪ ﺳـﺨﻨﯽ از ﻣﺤﺒـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺣﺎوي ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻣﺤﺒﺖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اول از‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪150‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﯾﺎدﮐﺮد ﺧﺎﻃﺮه ﻧﺸﺎﻧﮥ دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ آن ﺧﺎﻃﺮه اﺳـﺖ )ر‪.‬ك‪ .‬ﻣﯿﺒـﺪي‪ ،1382 ،‬ج‪:3‬‬
‫‪ (794‬و ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﺧﺎﻃﺮهاي ﻗﺪﺳﯽ ﯾـﺎد ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬دوم ﻣﺴـﺌﻠﮥ ﺗﺨﺼـﯿﺺ‬
‫ﺧﻄﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻟﺴﺖ ﺑﻨﯽ آدم را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧـﺎص ﺧـﻮد‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﺪ‪ .‬ﺳﻮم اﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻋﻬﺪﺑﺴﺘﻦ ﮐﻪ از رﺳﻮم ﺑﻌﺪ از اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺸـﺮ اﺳـﺖ و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺷﻬﻮد ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﻪ از ﻟﻮازم ﻋﻬﺪ و ﻣﯿﺜﺎق اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻢ ﻧﺸـﺎﻧﮥ ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﯿﺰاﻧﯽ از ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا؛ اﮔـﺮ اﯾـﻦ ﻣﯿـﺰان از‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﻮﺿﻮع اﻗﺮار ﯾﺎ ﻣﯿﺜﺎق از ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ در اﯾﻦﺟﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯿﺰان از ﺗﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﺜﺎق و اﻗﺮار وﺛﻮق و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫ﻓﻘﻬﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺒﺪي در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻗَﺪ‪‬رﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻔﯽ و اﻧﮑﺎر ﻣﯿﺜـﺎق‬
‫اول اﺳﺖ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ دﯾﺪﮔﺎه ﺗﺄوﯾﻠﯽ آنﻫﺎ را درﺑﺎرة آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»و اﻋﻠﻢ انّ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﮥ و اﻟﻘﺪرﯾﮥ ﯾﻨﮑﺮون ﻣﯿﺜﺎق اﻻول و ﯾﺘﺄو‪‬ﻟﻮن اﻻﯾﮥ ﺗﺄوﯾﻼً ﺑﺎﻃﻼً ﻣﻈﻠﻤﺎ‪.‬‬
‫ﻓﯿﻘﻮﻟﻮن اﻟﻤﺮاد ﺑﺄﺧﺬ اﻟﺬرﯾﮥ وﺟﻮدﻫﻢ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﯿﺎ ﻗﺮﻧﺎً ﺑﻌﺪ ﻗﺮن اﻟـﯽ ﯾـﻮم اﻟﻘﯿﺎﻣـﮥ و ﯾﺘـﺄو‪‬ﻟﻮن‬
‫اﻻﺷﻬﺎد ﻋﻠﯽ وﺟﻬﯿﻦ‪ :‬اﺣﺪﻫﻤﺎ ﺑﻤﺎ رﮐّﺐ ﻓﯿﻪ ﻣﻦ اﻟﻌﻘﻞ‪ ،‬و اﻟﺜﺎﻧﯽ ﺑﺒﻌﺚ اﻟﺮﺳﻞ‪ ،‬و ﻫﺬا ﺧـﻼف‬
‫ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ اﻟﺴﻨﮥ و اﻟﺠﻤﺎﻋﮥ‪) «.‬ﻣﯿﺒﺪي‪ 1382 ،‬ج‪(787 :3‬‬
‫ﻗَﺪ‪‬رﯾﻪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻧﺎﻣﺸﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ در ﺑﺤﺚ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻢﻋﻘﯿـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻗَﺪ‪‬رﯾـﻪ ﻣﻨﮑـﺮ ﻗـﺪرت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﻠﻖ ﻗﺒﺎﯾﺢ و ﺷﺮورﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﺑـﻪ ﺛﻨﻮﯾـﺖ و »ﻣﺠـﻮس ﻫـﺬه‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫اﻻﻣﮥ« ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬اﻟﺒﯿﻀﺎوي‪ (179 :1411 ،‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﻧﻈﺎم ﺑﺼﺮي ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ )م‪ (221‬ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﺒﺎﯾﺢ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﻬﻞ و ﻧﻘﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آن ﭘﺎك اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (180 ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪاﷲ ﮐﻌﺒﯽ‬
‫ﺑﻠﺨﯽ )م ‪ (319‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﭘﯿﺸـﻮاﯾﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم و ﭼﻬـﺎرم ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ اﻓﻌﺎل ﺑﻨﺪه اﺳﺖ ﻗﺎدر ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اﻓﻌﺎل او را ﻧﻤﯽﺗﻮان در‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪151‬‬
‫ي‬
‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮدارﻫﺎي اﻧﺴﺎن دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (180 ،‬ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﯿﺒﺪي آﯾـﻪ‬
‫اﻟﺴﺖ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺳﺆال و ﺟﻮاﺑﯽ ﯾﮑﺴﺎن از ﻃﺮف ﺧﺪاﺳﺖ و ﻧﻤـﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﭘﺮﺳـﺶ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا در آن ﺻـﻮرت ﺗـﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑـﺮاي رﺑـﻂ ﻣﯿـﺎن‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻨﯽ آدم ﻧﻤﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﻓﻌﻞ اﺧﺬ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪» ،‬أﺧﺬ« در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﻋﻠﻢ‬
‫ﮐﻼم زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﻻزﻣـﻪ آن وﺟـﻮد اﺳـﻢ و ﻓﻌـﻞ اﺳـﺖ و‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﻗﺪرﯾﻪ در ﻣﻮرد اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرﯾﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺣﮑﺎم را ﻣﻘـﺪ‪‬ر‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎورﯾﻢ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺗﺄوﯾﻞ ﻧﮑﻨﯿﻢ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻧﺴﺖ ﻣﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ‬
‫و ﺣﺎدث ﺷﺪهاﯾﻢ و اﯾﻦ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪) .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﻟﺒﺎﻗﻼﻧﯽ‪ (44-45 :1407 ،‬از ﺳﻮي دﯾﮕـﺮ‪،‬‬
‫ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻫـﻢﭼـﻮن ﺧـﻮد او ﺣـﺎدث و‬
‫دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﻮر ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺣﺎدث ﺑﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺤـﺎل اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ را ﻧﻪ ﺻﻔﺖ ذات ﯾﺎ ﻧﻔﺲ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ و آن را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ‬
‫اراده )ﺧﻮاﺳﺖ( ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﯿﻦ اراده و ﺷﻬﻮت ﻓـﺮق ﻣـﯽﮔﺬارﻧـﺪ‪) .‬ر‪.‬ك‪ .‬اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ‬
‫اﻻﺷﻌﺮي‪ (530 :1400 ،‬ﻣﯿﺒﺪي ﮐﻪ از ﻣﻮﺿﻊ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ و ﺑـﺪﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﭘﯿﺮو ﺻﻔﺎﺗﯿﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺄوﯾﻠﯽ را اﺟﺘﻬﺎد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺺ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورد؛ زﯾـﺮا‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮدش ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻤﯽ را درﺑﺎره ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼـﺮا ﻣـﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﮑﺮ ﮔﻔﺘﮥ او ﺷﻮﯾﻢ و ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﮑـﺮدن ﻗـﻮل‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ آن‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮ ﻏﯿﺮ ﻻزم در ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت و اﺣﮑﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ارادة اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪-1 :‬ارادة ﮐﻮﻧﯿﮥ ﻗﺪرﯾﻪ ﮐﻪ وﻗﻮع‬
‫آن ﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ و ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و اﻣﺮ ازﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ دارد‪-2 .‬ارادة دﯾﻨﯿﮥ ﺷـﺮﻋﯿﻪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺸﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣﺐ و رﺿﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬از ﻧﻈﺮ آنﻫـﺎ ﻣﺸـﯿﺖ‬
‫ﺗﻼزﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺪارد‪» .‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼزﻣﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺸﯿﺖ و ﻣﺤﺒﺖ وﺟﻮد ﻧـﺪارد؛ زﯾـﺮا‬
‫ﻣﺸﯿﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ارادة ﮐﻮﻧﯿﮥ ﻗﺪرﯾﻪ اﺳﺖ‪) «.‬اﻟﻌﻤﺮاﻧﯽ‪ (51 :1419 ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻـﻒ از‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪152‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻧﻈﺮ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ آﻧﭽﻪ در آﯾﮥ اﻟﺴﺖ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﺣـﺐ اﻟﻬـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻزﻣﮥ ارادة ﺷﺮﻋﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺑﻨـﯽ آدم‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﻧﺴﺎن از ﮐﻞ ﻣﻮﺟﻮدات ﮐﻪ ﺑﺎ ارادة ﮐﻮﻧﯿﮥ ﻗﺪرﯾﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧـﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ )‪458-384‬ق( ﭼﻬﺎر ﺑﺎب از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ راﺑﻄـﮥ ﻣﯿﺜـﺎق‬
‫و ﻗﺪر اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از رواﯾـﺎت ﻧﺒـﻮي را درﺑـﺎره راﺑﻄـﮥ ﻣﯿﺜـﺎق‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫اﻟﺴﺖ و ﻣﻘﺪرات ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ‪ (137-157 :1426 ،‬در ﻣﻘﺪﻣـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از دو ﻧﻮع ارادة ﻣﺬﮐﻮر ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﻣﺤﻘـﻖ آن‪ ،‬ارادة ﮐﻮﻧﯿـﮥ ﻗﺪرﯾـﻪ را‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻟﺒﺎس ﻫﺴﺘﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ اﯾـﻦ ﻧـﻮع اراده‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬اﺑﻠﯿﺲ‪ ،‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺎر و اﻋﯿﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺤﺒﺘـﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺪارد ﺑﻞ ﻣﻐﻀﻮب ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ آﻓﺮﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ اراده دﯾﻨﯿـﮥ ﺷـﺮﻋﯿﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﺤﺒﺖ و رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (71-72 :‬ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺬﮐﻮر ﺑـﺮاي ﻗﻀـﺎ و‬
‫ﻗﺪر ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ »‪ -1‬اﻟﻌﻠﻢ اﻟﺴﺎﺑﻖ ﺑﺎﻷﺷﯿﺎء ﻗﺒﻞ ﮐﻮﻧﻬـﺎ ‪ -2‬ﮐﺘﺎﺑﺘـﻪ ﻟﻬـﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ ﮐﻮﻧﻬﺎ ‪ -3‬ﻣﺸﯿﺌﺘﻪ ﻟﻬﺎ ‪ -4‬ﺧﻠﻘﻪ ﻟﻬﺎ« )ﻫﻤﺎن‪ (61 :‬و ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮐﺘﺎﺑـﺖ )ﻣﺮﺗﺒـﻪ دوم(‬
‫ﭘﻨﺞ ﺗﻘﺪﯾﺮ را از ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮده اﺳـﺖ؛ ‪ -1‬ﺗﻘـﺪﯾﺮ ازﻟـﯽ ﻗﺒـﻞ از آﻓـﺮﯾﻨﺶ آﺳـﻤﺎن و‬
‫زﻣﯿﻦ‪ -2 .‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺬ ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ‪ -3 .‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻋﻤﺮي ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻧﻄﻔـﻪ‬
‫در رﺣﻢ‪ -4 .‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ در ﺷﺐ ﻗﺪر ‪ -5‬ﺗﻘﺪﯾﺮ روزاﻧﻪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (64-66 :‬در ﺗﻘـﺪﯾﺮ‬
‫دوم‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ و اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و اﻫﻞ دوزخ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و اﻋﻤﺎﻟﺸـﺎن ﺗـﺎ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(65 :‬‬

‫ﻣﯿﺒﺪي در ﻧﻮﺑﺖ ﺳﻮم از ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ »اَﻟَﺴ‪‬ﺖ‪ ُ‬ﺑِﺮَﺑ‪ّ‬ﮑُﻢ« از دو ﮔـﺮوه در روز ﻣﯿﺜـﺎق ﻧـﺎم‬
‫ﻣﯽﺑﺮدْ‪» :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﻮاﺧﺘﻪ‪ ،‬و دل ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣـﺎ ﺳـﻮﺧﺘﻪ‪ .‬ﮔﺮوﻫـﯽ ﮔﺮﯾﺨﺘـﻪ‪ ،‬و ﺑـﺎ دون ﻣـﺎ‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪ‪) «.‬ﻣﯿﺒﺪي‪ ،1382 ،‬ج‪ (794 :3‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن را ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮي دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪153‬‬
‫ي‬
‫»روز ﻣﯿﺜﺎق ﺑﻪ ﺟﻼل ﻋﺰّ ﺧﻮد و ﮐﻤﺎل ﻟﻄﻒ ﺧﻮد ﺑﺮ دلﻫﺎ ﻣﺘﺠﻠﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ را ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻌﺖ ﻋﺰّت و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ را از روي ﻟﻄﻒ و ﮐﺮاﻣﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫در درﯾﺎي ﻫﯿﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮج دﻫﺸﺖ ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ داغ ﺣﺮﻣﺎن ﺑﺮ اﯾﺸـﺎن ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ﮐـﻪ‪:‬‬
‫أُو‪‬ﻟَـﺌ‪‬ﮏ‪ ‬ﮐَﺎﻷَﻧْﻌ‪‬ﺎمِ ﺑ‪‬ﻞْ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬أَﺿَﻞﱡ‪ ،‬و اﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﺳﺰاي ﻧﻮاﺧﺖ و ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻀـﺎﻋﯿﻒ‬
‫ﻗﺮﺑﺖ و ﺗﺨﺎﺻﯿﺺ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﻮﻗﯿﻊ ﮐﺮم ﺑﺮ ﻣﻨﺸﻮر اﯾﻤـﺎن زدﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬أُو‪‬ﻟَـﺌ‪‬ﮏ‪ ‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟﺮاﺷﺪون‪) «.‬ﻫﻤﺎن‪(795 :‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺒﺪي ﻣﯿﺜﺎق اﻟﺴﺖ را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﯾـﻦ ﭘﯿﻤـﺎن ﻫـﺮ ﯾـﮏ از اﯾـﻦ دو‬
‫ﮔﺮوه ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬در واﻗﻊ ﻫﻤﮥ اﯾﻦ رﻓﺘﺎرﻫـﺎ ﻣﺼـﺪاق و ﺗﻔﺼـﯿﻞ‬
‫ﺑﻼﺳﺖ ﮐﻪ در ازل در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال ﺧﺪاوﻧﺪ دادﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﺐ ﺧﺪا ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن ﭘﯿﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫آري ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻣﺎ در دل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ ﺧﯿﺮ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻗﻮال ﻣﻬﻢ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮐﻼﻣـﯽ و اﻋﺘﻘـﺎدي ﮐـﻪ درﺑـﺎرة اﻟﺴـﺖ و ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺮآﻧﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﻣﯿﺒﺪي اﺻﻞ ﻣﺤﺒﺖ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﮥ ﺧﺮاﺳﺎن در ﺑﺎرة آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﻮﯾﺖ دوم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﯾﺚ و رد ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ و ﻗﺪرﯾـﻪ اﮐﺘﻔـﺎ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯿﺒﺪي وارد ﺑﺤﺚﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ رد و اﻧﮑﺎر آنﻫـﺎ‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺗﻔﮑﺮ در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷـﺒﻬﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد و‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﮥ ﺗﺄوﯾﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﻃـﻞ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺧﺼـﻮص‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪154‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن آن را ﺑﻪ ارادة ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺻـﻮﻓﯿﻪ و اﻫـﻞ ﺣـﺪﯾﺚ و‬

‫ﻣﯿﺒﺪي ﻣﻌﻨﯽ ﺻﺮﯾﺢ آن را ﺑﺪون ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺄوﯾﻠﯽ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺒﺪي در ﻧﻮﺑﺖ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از ﻧﻘـﻞ ﮐـﻪ روش اﻫـﻞ ﺣـﺪﯾﺚ اﺳـﺖ روي‬
‫ﻣﯽ آورد و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺑﺖ ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺸﺎﯾﯽ ﺻﻮﻓﯿﮥ ﻣـﻮرد ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺧـﻮد را‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا در اﯾﻦ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮي از ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﮑﺮي در ﺑـﺎرة ﻣﺤﺒـﺖ ﯾـﺎ‬
‫ﻣﯿﺜﺎق وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺣﺎﻻت ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣﺤﺒـﺖ در ﺳـﺨﻨﺎن اﻧﺸـﺎﯾﯽ ﯾـﺎ‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫ﺷﻌﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻟﯽ از ﺷﺒﻬﮥ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻣﯿﺒﺪي در اﺛﺮ ﻣﯿﺜﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در ﻋﺎﻟﻢ ذر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ و ارﺗﺒﺎﻃﯽ )دو ﺳﻮﯾﻪ( ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺤﺒﺖ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و آﯾـﮥ اﻟﺴـﺖ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻨﯽآدم دارد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺒﺪي ﻫﻢ از آن ﭘﯿﺮوي ﮐـﺮده اﺳـﺖ ﺧﻄـﺎب اﻟﻬـﯽ در ﻣﯿﺜـﺎق‬
‫اﻟﺴﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺷﺮاب ﻣﺤﺒﺖ را دارد ﮐﻪ وﺟﻮد ﻋﺎرف را ﻣﺴﺘﯽ ﻣـﯽﺑﺨﺸـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮي اﻫﻞ ﺑـﺎﻃﻦ و اﻧﺪﯾﺸـﻪﻫـﺎي ﮐﻠﯿـﺪي ﻋﺎرﻓـﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿـﺖ ﭘﯿﻤـﺎن اﻟﺴـﺖ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺳﺎده و ﺻﺮﻓﺎً در ﺑﺎرة رﺑﻮﺑﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺑـﻮد ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ و‬
‫ﻋﻤﯿﻖ ﮐﻪ ارواح در آن ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﺑﺎرة ﻣﻌﺸﻮﻗﯽ او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫‪ -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺠﻨﯿﺪ‪ ،(1423) ،‬اﻟﻤﺤﺒﮥ ﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺪران‪ ،‬دار اﻟﻤﮑﺘﺒﯽ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪.‬‬
‫‪ -‬اﺑﻦ اﻟﺘﯿﻤﯿﮥ‪ ،(1406) ،‬اﻻﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎﻟﻘﺪر‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -‬اﻻﺷﻌﺮي‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‪ ،(1400) ،‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﯿﯿﻦ و اﺧﺘﻼف اﻟﻤﺼﻠﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺘﺼـﺤﯿﺢ‬
‫ﻫﻠﻤﻮت رﯾﺘﺮ‪ ،‬اﻟﻨﺸﺮاتاﻻﺳﻼﻣﯿﮥ‪ ،‬ﻓﯿﺴﺒﺎدن‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺒﺎﻗﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،(1407) ،‬ﺗﻤﻬﯿﺪ اﻻواﺋﻞ و ﺗﻠﺨﯿﺺ اﻟﺪﻻﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﯿﺦ ﻋﻤﺎد اﻟﺪﯾﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺣﯿﺪر‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﮥ ﮐﺘﺐ اﻟﺜﻘﺎﻓﯿﮥ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
 ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺒﺪي ﺑﺮ آﯾﻪ اﻟﺴﺖ‬ ‫‪155‬‬
‫ي‬
‫‪ -‬اﻟﺒﻐﺪادي‪ ،‬اﺑﯽ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎﻫﺮ‪ ،(1409) ،‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق و ﺑﯿﺎن اﻟﻔﺮﻗﮥ اﻟﻨﺎﺟﯿﮥ ﻣـﻨﻬﻢ؛ دراﺳـﮥ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺨﺸﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﮥ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺒﯿﻀﺎوي‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1411) ،‬ﻃﻮاﻟﻊ اﻻﻧﻮار ﻣﻦ ﻣﻄﺎﻣﻊ اﻻﻧﻈﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻘـﺪﯾﻢ‪ :‬ﻋﺒـﺎس‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬دار اﻟﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ‪ ،(1426) ،‬اﻟﻘﻀﺎء و اﻟﻘﺪر‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻌﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﮥ اﻟﻌﺒﯿﮑﺎن‪ ،‬اﻟﺮﯾﺎض‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺪارﻣﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ‪ ،(1402) ،‬اﻟﺮد‪ ‬ﻋﻠﯽ اﻟﺠﻬﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ زﻫﯿﺮ اﻟﺸـﺎوﯾﺶ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘـﺐ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫‪ -‬اﻟﺸﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،(1430) ،‬ﻧﻬﺎﯾﮥ اﻻﻗﺪام ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم‪ ،‬ﺣـﺮره و ﺻـﺤﺤﻪ اﻟﻔﺮﯾـﺪ ﺟﯿـﻮم‪.‬‬
‫ﻣﮑﺘﺒﮥ اﻟﺜﻘﺎﻓﮥ اﻟﺪﯾﻨﯿﮥ‪ .‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻌﻤﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ اﻟﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،(1419) ،‬اﻻﻧﺘﺼﺎر ﻓﯽ اﻟﺮد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﮥ اﻟﻘﺪرﯾﮥ اﻻﺷﺮار‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﻌﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﺨﻠﻒ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻌﮥ اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ‪ ،‬اﻟﻤﺪﯾﻨﮥ اﻟﻤﻨﻮره‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻤﯿﺎﻧﺠﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﯽ )ﻋـﯿﻦاﻟﻘﻀـﺎت ﻫﻤـﺪاﻧﯽ(‪ ،(1373) ،‬ﺗﻤﻬﯿـﺪات‪،‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﻔﯿﻒ ﻋﺴﯿﺮان‪ ،‬چ ‪ ،3‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﻘﻠﯽ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬روزﺑﻬﺎن‪ ،(1344) ،‬ﺷﺮح ﺷﻄﺤﯿﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻫﻨﺮي ﮐـﺮﺑﻦ‪ ،‬اﻧﺠﻤـﻦ اﯾـﺮان ﺷﻨﺎﺳـﯽ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ ،(1383) ،___________________ -‬ﻋﺒﻬﺮاﻟﻌﺎﺷﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻫـﺎﻧﺮي ﮐـﺮﺑﻦ و ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻌـﯿﻦ‪ ،‬چ ‪،2‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ ،(1389) ،___________________ -‬ﻣﺸــﺮب اﻻرواح‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ و ﺷــﺮح ﻗﺎﺳــﻢ ﻣﯿﺮآﺧــﻮري‪ .‬چ ‪،1‬‬
‫آزادﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،(1363) ،‬ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨـﻮي‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﺼـﺤﯿﺢ رﯾﻨﻮﻟﺪ‪.‬ا‪.‬ﻧﯿﮑﻠﺴـﻮن‪ ،‬ﺑـﻪ اﻫﺘﻤـﺎم‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫ﻧﺼﺮاﷲ ﭘﻮرﺟﻮادي‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬

‫‪ -‬ﭘﮋوﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻟﯿﻼ‪ ،(1391) ،‬راﺑﻄﮥ ﺧﺪا و اﻧﺴﺎن در ادﺑﯿﺎت ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﯽ و ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ ﺑـﺎ ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﺑـﺮ آﺛـﺎر‬
‫ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ادب ﭘﮋوﻫﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،22‬زﻣﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -‬ﭘﻮرﺟﻮادي‪ ،‬ﻧﺼﺮاﷲ‪ ،(1387) ،‬ﺑﺎدة ﻋﺸﻖ‪ ،‬چ‪ ،2‬ﻧﺸﺮ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ ،(1393) ،_______________ -‬ﻋﻬﺪ اﻟﺴﺖ‪ ،‬چ ‪ ،1‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬رازي‪ ،‬ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1391) ،‬ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤـﺪ اﻣـﯿﻦ رﯾـﺎﺣﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪156‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬
‫‪ -‬رﺿﺎزاده‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ )ﻧﻮﺷﯿﻦ(‪ ،(1381) ،‬ﻟﻄﺎﯾﻒ ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن در رواﺑﻂ ﺧﺪا و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫اول‪ ،‬اﻟﺰﻫﺮا )ﻣﻮﺳﺴﻪي ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻈﺮ‪ ،(1389) ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﻬﻮم اﻟﺴـﺖ از دﯾـﺪﮔﺎه ﻋﺎرﻓـﺎن )ﺗـﺎ ﻗـﺮن ﻫﺸـﺘﻢ ه‪.‬ق(‪ ،‬ﻣﺠﻠـﮥ‬
‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،18‬ﺷﻤﺎره ‪ ،68‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺘﺎري‪ ،‬ﺟﻼل‪ ،(1389) ،‬ﻋﺸﻖ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬چ‪ ،6‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،(1391) ،‬روح اﻻرواح ﻓﯽ ﺷﺮح اﺳﻤﺎء اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻔﺘﺎح‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺠﯿﺐ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ ﻫﺮوي‪ ،‬چ‪ ،4‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫] ‪[ Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir on 2022-02-26‬‬

‫‪ -‬ﻋﻄﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1366) ،‬ﺗﺬﮐﺮة اﻻوﻟﯿﺎء‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺘﻌﻼﻣﯽ‪ ،‬چ‪ ،5‬زوار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1359) ،‬ﺳﻮاﻧﺢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺼﺮاﷲ ﭘﻮرﺟﻮادي‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﻤﺪي آﺳﯿﺎﺑﺎدي‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺿﯿﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ زاده ﻣﺒﺎرﮐﻪ‪ ،(1390) ،‬اﻟﺴﺖ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺷﻤﺲ و ﺷﺒﮑﮥ‬
‫رواﺑﻂ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آن ﺑﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ذﮐﺮ و ﺳﻤﺎع؛ ﻣﺠﻠﮥ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺟﻼل ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻠﯿﻢ‪ ،(1982) ،‬ﻧﺸﺄة اﻻﺷﻌﺮﯾﮥ و ﺗﻄﻮرﻫﺎ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﯿﺮﺑﺎﻗﺮي ﻓﺮد‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ‪ ،‬راﺿﯿﻪ ﺣﺠﺘﯽ زاده‪ ،(1392) ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺸﻖ در ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺳﻨﺖﻫﺎي اول‬
‫و دوم ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ؛ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و اﺳﻄﻮره ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ (30) 9 ،‬ﺑﻬﺎر‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﯿﺒﺪى‪ ،‬اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1382) ،‬ﮐﺸﻒاﻻﺳﺮار و ﻋﺪةاﻻﺑﺮار؛ ﺑـﻪ ﺳـﻌﻰ و‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﻋﻠﻰ اﺻﻐﺮ ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬چ ‪ ،8‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺳﺎدات‪ ،(1369) ،‬ﻫﺰار ﺳﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ؛ چ‪ ،1‬ﻧﺸﺮ اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺨﺸﺒﯽ‪ ،‬ﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1382) ،‬ﺳﻠﮏ اﻟﺴﻠﻮك‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ آرﯾﺎ‪ ،‬چ ‪ ،1‬زوار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.20086555.1395.1.24.6.5‬‬

‫)‪Powered by TCPDF (www.tcpdf.org‬‬