Professional Documents
Culture Documents
ANKARA
2005
İÇİNDEKİLER:
ii
(2) İkinci Örnek : ................................................................................................... 23
(3) Üçüncü Örnek : ................................................................................................ 23
c. Grup Kırılma İndisi İçin Hata Analizi....................................................................... 23
d. Elektro-optik Uzaklık Ölçerler için Ortamdaki Grup Kırılma İndisi.......................... 23
(1) Hata Analizi ..................................................................................................... 24
(2) Kısmi Su Buharı Basıncının (e) Göz Ardı Edilmesi .......................................... 25
e. Elektromanyetik Uzaklık Ölçerler (Mikro Dalgalı) İçin Ortamdaki Kırılma İndisi.... 25
(1) Hata Analizi ..................................................................................................... 26
f. Kırılma Katsayısı ..................................................................................................... 26
4. ATMOSFERİK PARAMETRELERİN ÖLÇÜLMESİ ................................................. 28
a. Atmosferik Basıncın Ölçülmesi................................................................................ 28
b. Atmosferik Isının Ölçülmesi..................................................................................... 28
c. Atmosferik Nemin Ölçülmesi................................................................................... 28
(1) Higrometre : ..................................................................................................... 29
(2) Psikrometre : .................................................................................................... 29
(3) Nem Sensörleri :............................................................................................... 29
d. Psikrometre Ölçülerinden Yararla Kısmi Su Buharı Basıncının Hesaplanması.......... 29
e. Kısmi Su Buharı Basıncının Rölatif Nemden Yararla Belirlenmesi........................... 30
5. ELEKTROMANYETİK UZAKLIK ÖLÇÜLERİNİN İNDİRGENMESİ..................... 32
a. Fiziksel İndirgemeler (Hız Düzeltmeleri) ................................................................. 32
(1) Referans (Fiktif) Kırılma İndisi : ...................................................................... 32
(2) Birinci Hız Düzeltmesi : ................................................................................... 33
(a) Kern DM 501 Kızıl Ötesi Uzaklık Ölçer İçin Birinci Hız Düz. Hes. :............ 34
(b) Distomat Wild DI300 Uzaklık Ölçek İçin Birinci Hız Düz. Hes. :................. 35
(c) Mikrodalga Uzaklık Ölçer SIAL MD60 İçin Birinci Hız Düz. Hesabı :......... 36
(d) Mikrodalga Uzaklık Ölçer Tellurometre CA1000 İçin Birinci Hız Düz. Hes :37
(3) Birinci Hız Düzeltmesinin Anında (Real-Time) Getirilmesi :............................ 37
(4) İkinci Hız Düzeltmesi :..................................................................................... 38
b. Geometrik İndirgemeler ........................................................................................... 40
(1) İstasyon Yüksekliklerinden Yararla Elipsoide İndirgeme .................................. 42
(a) İlk Yöntem: Adım Adım indirgeme .............................................................. 43
(I) İlk Yaydan İlk Kirişe K1 Düzeltmesi ( d1 ® d 2 )....................................... 43
(II) İlk Kirişten İkinci Kirişe İndirgeme, K 23 (d 2 ® d 3 ) ............................ 43
(III) İkinci Kirişten Elipsoit Yay Uzunluğuna İndirgeme K 4 (d 3 ® d 4 ) .......... 46
(b) İkinci Yöntem: Tek Adımda İndirgeme (Kapalı Çözüm)............................... 47
c. Gauss-Kruger Projeksiyon Yüzeyine İndirgeme ....................................................... 47
d. Hata Analizi ............................................................................................................. 47
e. Zenit Ölçülerinden Yararla Uzunlukların Elipsoide İndirgenmesi ............................. 49
(1) Elipsoide İndirgeme : Kapalı Çözüm ................................................................ 50
(2) Elipsoide İndirgeme : Adım-Adım Çözüm........................................................ 51
(a) Birinci yaydan ilk kirişe indirgeme : K1 (d 1 ® d 2 ) ....................................... 51
(b) Eğim Düzeltmesi : K 5 (d 2 ® d 5 ) ................................................................. 52
(c) Deniz Yüzeyine İndirgeme Düzeltmesi : K 6 (d 5 ® d 3 ) ................................ 53
(d) İkinci Kirişten Elipsoidal Yay uzunluğuna İndirgeme : K 4 (d3 ® d 4 ) .......... 54
f. Hata Analizi ............................................................................................................. 54
iii
1. ELEKTROMANYETİK UZAKLIK ÖLÇMELERİ
a. Jeodezide Uzaklıkların Ölçülmesi
Jeodezide uzaklık ölçüsü şu yöntemlerle yapılmaktadır:
1
ile daha duyarlı faz ölçüsü yapılabilmiştir. 60 km menzilli Geodimeter Model 8 1968 yılında
geliştirilmiş ve uzun yıllar yüksek dereceli yatay kontrol ağlarında kullanılmıştır.
Uzaklık ölçmede yansıyan radyo dalgalarının kullanımın fikri 1889 yılına uzanır. Girişim
prensibine dayalı radyo dalgalı ilk uzaklık ölçer 1926 yılında Schegolew, Boruschko ve Viller
tarafından geliştirilmiştir (Zetsche 1979). Faz ölçme prensibine dayalı ilk radyo dalgalı uzaklık
ölçer ise 1954 yılında T.L.Wadley tarafından yapılmış, 1957 yılında Tellürometer adı ile
Avustralya 1 nci derece yatay kontrol ağında kullanılmıştır. Menzili Geodimeter'den daha
uzun olan Tellürometreler, 1960'lı yılların sonlarında lazerli EDM aletleri ortaya çıkana kadar
yaygın olarak kullanılmışlardır.
Kısa mesafeli uzaklık ölçerler 1960'lı yılların ortalarında görünmeye başlamış, ticari
olarak 1960'ların sonralarında piyasaya sunulmuştur (Wild/Sercel Distomat DI 10;
Tellurometer MA100; Zeiss SM 11).
Daha yakın tarihlerde, faz ölçme yerine, zaman (vuru) prensibi ile çalışan uzaklık
ölçerlerde geliştirilmiştir.
İmpuls (Vuru prensibi ile çalışan kızıl ötesi uzaklık ölçerlerin sanayideki
uygulamalarının öncüsü Eumıg'dir. Ölçme amaçlı olarak geliştirilen ilk alet (Geo-Fennel FEN
2000) 1983 yılında kullanılmıştır. Wild Distomat DI 3000, vuru prensipli kızıl ötesi uzaklık
ölçerlere ikinci bir örnektir.
Total station adı da verilen ilk elektronik takeometre olan Zeiss Reg Elta 14 1970
yılında geliştirilmiş, bunu, 1971 yılında AGA Geodimeter 700 izlemiştir. Takip eden yıllarda,
ölçme dünyasının kullanıma çok sayıda elektronik takeometreler girmiştir.
c. Birimler ve Tanımları
Uluslararası Birim Sistemi (SI) 1960 Yılında Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansında
kabul edilmiştir. SI yedi ana birimden oluşmaktadır. Bunlar;
Tablo 1.2'de verilen birimler esas olmak üzere, uygulamada birimlerin ast (alt) ve üst
katlarının kullanılmasına ihtiyaç vardır. Bu amaçla Tablo 1-2'de anlamları ve sembolleri
gösterilen önekler kullanılmaktadır.
2
Tablo 1.2: SI Önekleri
Çarpan Önek Sembol Çarpan Önek Sembol
18
10 Exa E 10-1 deci d
1015 peta P 10-2 centi c
1012 tera T 10-3 milli m
109 giga G 10-6 micro m
106 mega M 10-9 nano n
103 kilo k 10-12 pico p
102 hecto h 10-15 femto f
101 deca d 10-18 atto a
1 foot = 0,304800610 m
1 inch = 2.540 00508x10 -2 m
1 deniz mili = 1.852x103 m
1 kara mili = 1.609 347 22x103 m
1 yard = 9.14401829x10-1 m
Frekans Birimi (Hertz)
Hertz (Hz), SI ana birimlerinden saniyeden türetilen bir birim olup, elektromanyetik
dalganın bir saniyedeki salınım sayısıdır.
3
1 Newton = m.kg.s-2 olmak üzere
1 Pascal = 1 Pa = 1 N/m2 = 1 m-1 kg.s-2
1 (standart) atmosfer = 1 at = 101.325 kPa = 1013.25 mbar
= 760 mm civa = 760 mmHg
= 760 Torr
Açı Birimi
1800 2009
1 Radyan = 1 rad = =
p p
p
1 derece = 10 = rad
180
p p
1 dakika = 1' = = rad
180 x60 1080
p p
1 saniye = 1" = = rad
180 x60 x60 6480000
1 grad = 1 g = 00.9
Isı Birimleri
Termodinamik ısı birimi Kelvin'dir (K).
1 t = 273.16 K
Dalga Boyu ( l ) : Bir tam salınım için (devir) elektromanyetik dalganın kat ettiği yol
4
Şekil 1.1 Basit Harmonik Hareket.
Elektromanyetik dalganın f frekansı ve l dalga boyu arasında
c
l=
f
(1.1)
c
f =
l
ilişkisi vardır. Burada;
c = Elektromanyetik dalganın ortamdaki hızı (genellikle ortamdaki ışık hızı olarak ifade
edilir) anlamındadır. (1.1) eşitliğinde, elektromanyetik dalganın ortamdaki hızının bilindiği
kabul edilmektedir. Işığın boşluktaki hızının ( C0 ) ve ortamın kırılma indisinin ( n ) bilinmesi
durumunda bu hız
C0
c= (1.2)
n
eşitliği ile bulunabilir. Işığın boşluktaki hızı bölüm 1.f de ayrıntılı ele alınacaktır. Ortamın
kırılma indisi n ise bölüm 5'te verilen formüllerden yararla belirlenmektedir.
l = c.T (1.3)
ve çember için
2p = w.T (1.4)
ile ifade edilir. İki eğrinin aldığı yollar birbirine eşittir. Böylece (1.3) ve (1.4)
eşitliklerinden
l c
= (1.5)
2p w
5
c
w = 2p = 2pf (1.6)
l
1
f = (1.7)
T
ilişkisi yazılabilir.
Bir elektromanyetik dalganın bir düzlem içindeki hareketi basit harmonik hareket
teorisiyle açıklanabilir (Şekil 1.1). Bir başlangıç noktasının etrafında belirli bir w açısal hızıyla
dönen bir A vektörü olsun. Bu vektör, bir t zaman bazında bir sinüs dalgası oluşturur.
Nitekim, sıfır zamanda vektörün ucu P noktasında ve t zaman sonra P1'de bulunuyorsa, bu
zamanda vektörün y ekseni üzerindeki izdüşümü
y = A sin(wt ) (1.8a)
y = A sin q (1.8b)
olur. Burada q faz açısıdır ve q = w.T ile belirlenir. Vektörün tam devri için geçen
zaman olan periyot T 'den yararla
q = wt
2p = w.T
olup,
q t t
= Þ q = 2p . = 2pf .t (1.9)
2p T T
y = A sin(q + Dq ) (1.11a)
6
Dt = zaman farkı
Dq = faz farkıdır.
Zaman farkı (Şekil 1.2)'de gösterilmektedir.
Şekil 1.2 Genlikleri ve dalga boyları eşit, fazları farklı iki sinüs eğrisi
Dq = Dt.w (1.12a)
Dq
Dt = (1.12b)
w
eşitliği ile verilebilir.
SHF ve UHF ile kısmen EHF ve VHF bantlarına ait olan radyo dalgalarına
mikrodalgalar adı verilir. Bunlarda aşağıdaki alt bantlara ayrılırlar :
7
Şekil 1.3 Frekans spektrumu
Mikrodalgalar daha çok iletişim (uydu yayınları da dahil) amaçlarında ve Radar
sistemlerinde kullanılmaktadır.
Elektro-optik EDM aletleri genellikle 800-900 nm dalga boyu uzunluğundaki yakın kızıl
ötesi ışınını yada 635 nm dalga boyu uzunluğundaki HeNe Lazer ışınını kullanırlar.
Elektronik (mikrodalgalı) aletler ise genellikle ~ 3 cm dalga boyu uzunluğundaki ışınları ( C
ve SHF bantları kullanırlar.
8
f. Boşluktaki Işık Hızı
Bir EDM aletinin doğruluğu kullanılan elektromanyetik dalganın hızının doğruluğuna
bağlıdır. Elektromanyetik dalganın herhangi bir ortamdaki hızı ( c ) ise boşluktaki ışık hızı ( c0 )
ile
c0
c=
n
şeklinde bağıntılıdır. Burada n , ortamın kırılma indisidir. Ortamın kırılma indisinin
belirlenebilmesi için boşluktaki ışık hızına ihtiyaç vardır. Bu nedenle c0 ışık hızının
belirlenmesi amacıyla günümüze kadar birçok çalışma yapılmıştır. Bu konuda yapılan ilk
çalışmada, Romer 1676 yılında Jüpiter’in uydularının tutulma zamanlarını astronomik
ölçülerle saptayarak ışık hızını 215.000 km/s olarak bulmuştur.
Fizeau, 1849’da ilk doğrudan yersel ölçmelerle, bugünkü EDM aletlerinde kullanılan
metoda benzer bir şekilde, ışık hızını 313.000km/s bulmuştur.
Görünen ışık dalgaları ile yapılan ilk ışık hızı belirlemeleri ve radyo dalgaları ile yapılan
belirlemeler arasında uyuşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Bergstrand, 1949-1951 yıllarında daha
sonra EDM aletlerinde de kullanılacak olan Kerr-Cell kullanarak, ışık hızını 299 793.1 km/s
olarak bulmuştur.
g. Modülasyon
Jeodezik amaçlı ölçmeler için en uygun elektromanyetik dalgalar, dalga boyu 6-30 m
(5010 MHz) arasında olanlardır. Ancak bu dalgalar, yeryüzü ve hava tabakaları tarafından
çok miktarda kırıldıklarından ve demet şeklinde bir yere yöneltilmeleri zor olduğundan
kullanılmalarında güçlüklerle karşılaşılır.
Buna karşılık dalga boyları 1m den küçük olan elektromanyetik dalgalar; dalga boyları
küçüldükçe daha az kırılmakta ve havanın nemi tarafından emilmediklerinden ve bir yöne
demet şeklinde yöneltilebildiklerinden çok kullanışlıdır. Ancak bu dalgaların faz ölçümleri çok
zordur.
Jeodezi ölçmeler için en uygun elektromanyetik dalgalar ile dalga boyları 1 m den
küçük olan elektromanyetik dalgaların özelliklerinden beraberce yararlanmak düşüncesiyle,
bu iki dalgalar karıştırılarak kullanılır. Bu amaçla, kısa dalga boylu (yüksek frekanslı)
dalgalar; uzun dalga boylu (alçak frekanslı) dalgaların taşınması amacıyla kullanılır. Yani
kısa dalgaların genlikleri veya frekansları uzun dalgaya uyacak şekilde değiştirilir. Bu işleme
modülasyon denir.
9
İki tip modülasyon söz konusudur:
- Alçak frekanslı dalga (+) faz durumunda iken, yüksek frekanslı dalganın genliğini
şiddetlendirir.
- Alçak frekanslı dalga (-) faz durumunda iken, yüksek frekanslı dalganın genliğini
zayıflatır.
10
2. ELEKTROMANYETİK UZAKLIK ÖLÇME YÖNTEMLERİ
Uzunlukları elektronik yollarla ölçmek için beş değişik yöntem olup, Ölçme Bilgisi I dersi
kapsamında ilk iki yöntem anlatılacaktır.
- Faz Farkı,
- Doppler,
- İnterferometri
- GPS
a. Pulse Yöntemi
Pulse yöntemi, önceleri sadece hidrografik ölçmelerde kullanılan mikrodalgalı aletlerde
uygulanmaktaydı. Ancak bu yöntem, son yıllarda elektro-optik dalgalı aletlerde de
kullanılmaya başlanmıştır. Wild-Leitz DI-3000 örnek olarak gösterilebilir.
Pulse yönteminde, EDM aletinden gönderilen dalga, yansıtıcı hedefe gider ve geri
döner, böylece aradaki d mesafesinin iki katı kadar yol kateder (Şekil 2.1).
d
Şekil 2.1 Pulse Yöntemi
Bu yöntemde uzaklık, elektromanyetik dalganın gidiş-dönüş seyir zamanının
ölçülmesiyle;
Yol = Hız x Zaman genel yol denkleminden yararlanarak; kat edilen yolun iki katı
uzaklık
2d = c.Dt '
= c (t G - t A ) (2.1)
eşitliği ile bulunur. Burada
11
tG = Dalganın, G kapısından çıkış zamanı
2d = c.Dt '
2dd = cdDt '
c 3 x10 8 m / sn
dd = dDt ' Þ dd = 0,1x10 -9 sn
2 2
dd = 1.5 x0,1x10 -1 = 0.015m / sn
dd = 15mm
Pulse Yönteminin Uygulama Alanları :
Pulse yöntemi günümüzde jeodezi, navigasyon ve askerî uygulamalarda yaygın
olarak kullanılmaktadır. Jeodezide, özellikle çok uzun kenarların ölçülmesinde pulse
yöntemiyle çalışan laser sistemleri kullanılmaktadır.
12
(c) Askerî Mesafe Ölçerler (lazer) :
Askerî çalışmalarda kullanılmak üzere geliştirilen kenar ölçerlerdir. Maksimum ölçme
uzunluğu 10-20 km, minimum ölçme uzunluğu 50-250 m'dir. Bu aletlerin ölçme duyarlığı 13
m-15 m arasındadır.
= A sin q (2.1b)
13
Alınan dalga y A = A sin w(t + Dt ) (2.2a)
= A sin(q + Dq ) (2.2b)
c
d= Dt ' (2.3)
2
Gönderici
Alıcı
Şekil 2.2 Faz Farkı Ölçme Prensibi (L: faz farkı; t : zaman ekseni)
Faz farkı yönteminde Dt ' dalga seyir süresi faz karşılaştırması ile bulunamamaktadır.
Faz karşılaştırması sadece Dt zaman farkı hakkında bilgi vermektedir. Bu nedenle,
elektromanyetik dalganın gidiş-geliş seyir süresini ( Dt ' ) elde edebilmek için Dt zaman
farkına dalganın tam devirleri esnasında geçen zamanın eklenmesi gerekir. Böylece
dalganın toplam seyir süresi Dt ' ;
Dt ' = mt * + Dt (2.4)
14
Dq .l
Dt = (2.5)
2p c
eşitliğinden bulunabilir.
l
t* = (2.6)
c
ile ifade edilebilir. Bu veriler ışığında (2.3) eşitliği, (2.4), (2.5) ve (2.6)'dan yararla
c
d= (mt * + Dt )
2
c l Dq l
d= (m + ) (2.7)
2 c 2p c
l Dq l
d =m +
2 2p 2
şeklinde yazılabilir. Dikkat edilirse (2.7) eşitliğinde, tam dalga sayısı m dışında bütün
değişkenler artık bilinmektedir. Genelde l / 2 terimi, EDM aletinin "birim uzunluğu" yada
"etkili ölçme dalga boyu uzunluğu" olarak tanımlanır ve
l
U= (2.8)
2
l Dq Dq
L= = U (2.9)
2 2p 2p
şeklinde gösterilir. L,U birim uzunluğun kesirli kısmını ifade etmektedir. Böylece (2.7)
eşitliği
d = mU + L (2.10)
şeklini alır. Bu eşitlikte belirsizlik olarak ifade edilen m hala bilinmeyendir. Uygulamada
belirsizlik m 'in sayısal değerinin direkt olarak belirlenmesi yerine birden fazla birim uzunluk
kullanılmaktadır. Bir EDM aletinin en önemli birim uzunluğu, en yüksek frekanslı en küçük
uzunluktur. Bu ana birim uzunluk aletin ince ölçeğidir.
15
Step Okuma Birim Uzunluk Kesir
i Df Ui Df i
Li = Ui
2p 2p
1 0.8250 10 m 8.250 m
2 0.382 100 m 38.200 m
3 0.433 1 000 m 433.000 m
4 0.244 10 000 m 2.440.000 m
Ekranda gözüken uzunluk d = 2.438.250 m
Bu örnekte altı çizgili rakamlar, aletin göstergesine mekanik olarak iletilmektedir.
(b) Belirsizlik Çözümüne ait İkinci Örnek : Kern DM500/ DM501/ DM502
Kısa uzunlukları ölçmede kullanılabilen bu aletlerde 10 ve 1 000 m'lik iki birim uzunluk
kullanılmaktadır. Aletin ana birim uzunluğu 10 m'dir.
Burada, faz farkı ölçme sisteminin kullanıldığı elektro-optik EDM aletlerinin temel
çalışma prensibinden söz edilecektir. Elektro-optik EDM aletinin yapısı (Şekil 2.3)'de
görülmektedir.
16
Işık Kaynağı, taşıyıcı dalgayı üretir. Elektro-optik EDM aletlerinde kullanılan ışık
kaynakları önem sırasına göre şöyle sıralanabilir :
Şekil 2.3'den görüldüğü gibi bir elektro-optik uzaklık ölçme sistemi ana alet ve
yansıtıcıdan oluşmaktadır. EDM aleti ölçme için gerekli olan taşıyıcı dalgayı ışık kaynağı
vasıtasıyla, modülasyon dalgasını da modülatör ile üretir. Modülasyon dalgalarının her birini
genlik modülasyonu ile taşıyıcı dalgaya bindirir. Oluşan ölçme dalgası gönderici optik
sistemle yansıtıcıya yönlendirilir. Yönlendirilen dalga konisinin açıklığı (tepe açısı) kısa
uzaklık ölçen aletlerde 5', uzun uzaklık ölçen aletlerde 20'dır. Yansıtıcı üzerine düşen dalgayı
geldiği doğrultuya paralel biçimde geri yansıtır. Alete dönen dalga alıcı optik sistem
tarafından alınır ve foto detektöre düşürülür. Foto detektör, üzerine düşen dalganın elektrik
akımını oluşturur. Güçlendirilen bu akım ile aletin ürettiği modülasyon dalgası akımı
arasındaki faz farkı faz detektöründe ölçülerek uzunluk belirlenir ve aletin göstergesinde
okunur.
Mikrodalga Aletler :
Mikrodalga uzaklık ölçerlerde taşıyıcı dalga olarak dalga boyu 8 mm (Q bantı), 18 mm
(K bantı), 30 mm (X Bantı) ve 100 mm (S bantı) olan dalgalar kullanılır. S bantı aletlerde
(zeminden) yerden yansıma etkisi, söz konusudur. Q bantlı aletlerde puslu ve bulutlu
ortamlarda uzun mesafe ölçümünde etkisizdirler. Bu nedenlerle, X ve K bantlı aletler
mikrodalga uzaklık ölçerler arasında en yaygın olanlarıdır. Gündüz , gece, hafif yağmurlu
veya sisli havalarda ölçme yapılabilir. Yoğun yağmur ölçme uzaklığını azaltır.
Mikrodalga uzaklık ölçerler özellikle uzun mesafelerin (~150 km.ye kadar) ölçülmesinde
kullanılırlar. Ölçülen uzunluğun doğruluğu, daha çok kırılma indisinin doğruluğuna bağlıdır.
Sadece istasyonlarda yapılan atmosferik ölçüler ile 2-3 ppm.lik doğruluk elde
edilebilmektedir. Yüksek duyarlıklı ölçmeler için daha iyi atmosfer modelleri kullanılmalıdır.
Bu aletler, ilk başlarda temel nirengi ağlarındaki bazlar gibi uzun kenarların
ölçülmesinde kullanıldıysa da, günümüzde 20 metreden daha uzun kenarların ölçülmesinde
de kullanılmaktadır (Hidrografik ölçmeler, madencilik ölçmeleri, inşaat mühendisliği).
17
(a) Mikrodalga Uzaklık Ölçerlerin Çalışma Prensibi
İlk mikrodalga uzaklık ölçer olan Tellürometre, tüm diğer mikrodalga uzaklık ölçerlerin
temelini oluşturduğundan, burada bu sistemin çalışma ve ölçme ilkesi açıklanacaktır.
Tellürometre, Master (Ana alet) ve remote (karşı alet) olmak üzere iki aktif üniteden oluşur
(Şekil 2.4). Her iki ünite Tellürometre de mevcuttur. Ancak ölçme esnasında aletlerden
birinde master modu, diğerinde ise remote modu çalıştırılır.
Master
18
Sonuç faz farkının elde edilebilmesi için, remote istasyonunda elde edilen faz farkı J R'
tekrar ana istasyona gönderilir. Böylece master istasyona t1 zaman sonra ulaşan dalga
yardımıyla
JR'
ana faz farkı elde edilir. Ana faz farkından, J M' faz farkı çıkarılırsa
DJ = 2 t1 w1 (2.17)
DJ DJ
t1 = = (2.18)
2 w1 4pf
2pf
c0 c DJ
d= t1 = 0 (2.19)
n n 2w1
ile bulunur.
19
3. ELEKTROMANYETİK DALGALARIN ORTAMDA YAYILMASI
Elektromanyetik dalgaların atmosferde yayılma biçimi ve hızı dalganın frekansına ve
atmosferin yapısına (ısı, basınç yağmur, kar, toz, bakteri vb.) bağlıdır. EDM aletleriyle yüksek
doğrulukta uzunluk ölçebilmek için ışının geçtiği atmosfer ortamı hakkında bilgi sahibi olmak
gerekir.
Frekans ne kadar düşük olursa, elektromanyetik dalga yolunun eğriliği yerin eğriliğine o
kadar yakındır. Frekans ne kadar yüksek olursa elektromanyetik dalganın yörüngesi o kadar
düz bir doğru şekline ve dolayısıyla da yörüngenin yarıçapı sonsuza yaklaşır.
30 MHz'den daha yüksek frekanslı dalgaların yayılmaları da Şekil 3.2'de görüldüğü gibi
üç şekildedir :
a. Kırılma İndisi
20
Bütün elektromanyetik dalgalar boşlukta aynı hızla yayılırlar. Işık hızı adı verilen bu
hızın şu anki değeri 299 792.5 km/s'dir ve sabit kabul edilebilir. Atmosferde ise
elektromanyetik dalgaların hızı çeşitli nedenlerden dolayı daha düşüktür. Elektromanyetik
dalganın boşluktaki ve ortamdaki hızlarının birbirine oranı kırılma indisi kavramını
tanımlamaktadır.
Boşoşlukta hıı c0
Kırılma indisi (n ) = = (3.1)
Ortamdaki hıı c
EDM'de ölçmeciler daha çok havanın kırılma indisi ile ilgilidirler. Ortamın kırılma indisi,
dc
cg = c - l (3.2)
dl
21
grup hızıyla yayılır. Burada c g ve c sırasıyla grup ve faz hızına karşılık gelmektedir.
Grup kırılma indisi n g ise
c0
c0 = c g .n g Þ c g = (3.3)
ng
c0 c 0 d ( c0 / n )
= - l (3.4)
ng n dl
c 0 c 0 ( -c 0 / n 2 )
= - l (3.5)
ng n dl
n g dn
n = ng + l (3.6)
n dl
ve ( n g / n) =1.0 varsayımıyla
dn
ng = n - l (3.7)
dl
1.6288 0.0136
(n g - 1)10 6 = 287.604 + 3 ( ) + 5( ) (3.8)
l 2
l4
eşitliği ile bulunabilir. l mikrometre ( mm ) birimindedir.
(3.8) eşitliği 00C'deki kuru hava, 1013.25 mb (760 mmHg) basınç ve %0.03 CO2
ortamındaki görünen ışık için geçerlidir. Bu eşitlikten yararla grup kırılma indisi ± 0.1 ppm
doğrulukla belirlenebilir. Grup kırılma indisinin belirlenmesi için daha sonra yeni eşitlikler
türetilmiştir (Edlen, 1966 ve Peck ve Reeder, 1972). (3.8) eşitliği ile daha sonra geliştirilen
eşitlikler karşılaştırıldığında, hepsinin 400-1 000 nm dalga boylarında 0.1 ppm.'lik bir uyum
içersinde oldukları görülmüştür. Dolayısıyla (3.8) eşitliği kızıl ötesi dalgalar kullanan EDM
aletleri içinde geçerli sayılabilir. Ancak, görünen ışık ve kızıl ötesi dalgalı EDM aletlerinin
kullanıldığı yüksek presizyonlu ölçmelerde (3.8) eşitliği yerine Electromagnetic Distance
Measurement (Brimer)’de verilen eşitliğin kullanılması tavsiye edilmektedir.
22
Birinci Örnek :
Hewlett-Packard HP3800 B Uzaklık ölçer. l = 910 nm. Standart koşullarda (00C,
1013.25 mb, kuru hava (e=0), % 0.03 CO2) grup kırılma indisi;
4.8864 0.0680
(n g - 1)10 6 = 287.604 + + ve
l
2 4
l
l = 0.910mm için 1mm =10 3 nm
n g =1.000293 6
bulunur.
İkinci Örnek :
Topcon ET-1 elektronik takeometre. l = 820 nm. Standart koşullarda grup kırılma
indisi
(n g - 1) 106 = 287.604+7.2671+0.1504
= 295.022
ng =1.000950
Üçüncü Örnek :
Uzun mesafe ölçerler (AGA Geodimeter 8, Geodimeter 600). l = 632.8 nm. Standart
koşullarda grup kırılma indisi,
(n g - 1) 106 = 287.604+12.203+0.424
= 300.231
ng = 1.000 300 2
ng - 1 p 4.125 x10 -8
n L =1 + . - .e (3.9)
1 + a t 1013.25 1 +a t
23
eşitliğinin kullanılması öngörülmüştür. Burada;
273.15 p 11.27 x 10 -6
(n L - 1) = (n g - 1) - e (3.10)
(273.15 + t )1013.25 (273.15 + t )
eşitliğini elde etmiştir. Edge (1960) yukarıdaki eşitliklerin -400C- +500C ve 533-1067 mb
ortamlarında maksimum 0.2 ppm.lik bir hata ile kullanılabileceğini göstermiştir. Görünen ışık
ve kızıl ötesi dalgalı aletlerin kullanıldığı yüksek presizyonlu uzaklık ölçmelerinde EK-A'da
verilen eşitlikler önerilmektedir.
Hata Analizi
p, t ve e değişkenlerinin hatalarının, n L kırılma indisi üzerindeki etkisi hata yayılma
yasasından yararla belirlenebilir. t = 150C, p =1007 mb, e = 13 mb ve n g = 1.000 304 5 için
(1.10) eşitliğinin diferansiyeli alınırsa
24
Görüldüğü gibi ısı, kırılma indisinin doğruluğu üzerinde en önemli faktördür. Bu nedenle
ısı alet ve yansıtıcının bulunduğu istasyonlarda ölçülmeli ve her iki istasyon için bulunan
kırılma indislerinden yararla ışın yolunu temsil eden ortalama kırılma indisi bulunmalıdır.
Ancak, ortalama kırılma indisi gerçek anlamda ışın yolundaki integral değerini temsil etmez.
Bu nedenle, elektro-optik uzaklık ölçerlerin doğruluğu genelde 1 ppm.'den iyi değildir. Ancak
özel ölçme teknikleri yardımıyla bu doğruluk artırılabilir.
11.27 x 10 -6
- e (3.12)
(273.15 + t )
teriminin ihmal edilmesinin kırılma indisi üzerindeki etkisi aşağıda verilmektedir.
t = kuru ısı ( o C )
25
anlamındadır. Edge (1960), (3.14) eşitliğinin normal koşullarda ± 0.1 ppm, ekstrem
koşullarda ise ± 1 ppm.den yüksek doğruluğa sahip olduğunu belirtmiştir.
Hata Analizi
(3.13) eşitliğinin toplam diferansiyeli alınırsa; p , t ve e parametrelerinin kırılma indisi
üzerindeki etkisi belirlenebilir : ( t =100C, p =1013.25 mb ve e =13 mb)
Burada
- Isıdaki 10C 'lik hata kırılma indisi ve uzunlukta 1.4 ppm.lik hataya neden olur.
- Basınçtaki 1 mb.lik hata kırılma indisi ve uzunlukta 0.3 ppm.lik hataya neden olur.
- Kısmi su buharı basıncında 1 mb.lik hata kırılma indisi ve uzunlukta 4.6 ppm.lik
hataya neden olur.
Açıkça görüldüğü gibi mikrodalgalar için kırılma indisinin belirlenmesinde en önemli
parametre kısmi su buharı basıncıdır. Bu da mikrodalgalı uzaklık ölçerlerin, neden ışık yada
sızıl ötesi dalgalı uzaklık ölçerlere göre daha düşük doğruluk taşıdığını göstermektedir. Özel
ölçme teknikleri kullanılmadığı takdirde, kısmi su buharı basıncı çok hassas olarak belirlense
bile, nm kırılma indisinin ±3 ppm.den daha iyi bir doğrulukla belirlenmesi beklenmemelidir.
f. Kırılma Katsayısı
Kırılma indisi sadece elektromanyetik dalganın hızını değil, aynı zamanda ışın yolu
geometrisini de etkiler. Bir dalga değişik kırılma indislerine sahip bölgeler arasından
geçerken, ışın yolu doğru bir çizgi takip etmez.
R yerin ortalama eğrilik yarıçapı ve r ışın yolunun eğrilik yarıçapı olmak üzere kırılma
katsayısı k ,
1/ r R
k= = (3.15)
1/ R r
26
Bu değerler değişen atmosfer koşullarında değişik değerler alabilirler. Höpeke (1964)
yerden 40 m – 100 m yükseklikleri arasında kalan hava tabakası için kırılma katsayılarının
değişik değerler alabileceğini belirtmiştir:
Brunner, havanın açık olduğu günlerde, yerden 1.5 m yukarıdan geçen hatta, k L
kırılma katsayısının -2.3 ila +1.5 arasında değişebildiğini, yerin 3m üstünden geçen hat için
bu değişimin -1.0 ve +1.0 arasında olduğunu belirtmiştir.
Görüldüğü gibi kırılma katsayısı çeşitli nedenlerden (ölçü yapılan noktaların konumu,
ölçü yapılan mevsim, gün, saat, yer örtüsü, rüzgar hızı) dolayı değişik değerler
alabilmektedir. Bu nedenle (3.17) ve (3.18) ile verilen kırılma katsayı değerleri dikkatli
kullanılmalıdır. Özellikle uzun mesafe EDM ölçmelerinde, kırılma katsayısına ikinci hız
düzeltmesinde ve geometrik indirgemelerde ihtiyaç duyulur. Yüksek duyarlık aranan jeodezik
ölçmelerde, k kırılma katsayısı eş zamanlı ve karşılıklı zenit ölçmelerinden yararla
belirlenmelidir. Kısa mesafeli EDM ölçmelerinde kırılma katsayısına daha çok yatay
mesafelerin ve yükseklik farklarının bulunmasında ihtiyaç duyulur.
27
4. ATMOSFERİK PARAMETRELERİN ÖLÇÜLMESİ
Atmosferik parametrelerin ölçülmesinde aranan doğruluk EDM aletinin tipine, iç
doğruluğuna, ölçülecek uzunlukta istenen doğruluğa ve ölçülecek mesafeye bağlıdır. İç
doğruluğu ± 5 mm olan bir kısa mesafe ölçer kullanılması durumunda 1000 metreye kadar
olan mesafelerin ölçülmesinde, ısı basit civalı termometre ile, basınç ise aneroit barometre ile
belirlenebilir. Birkaç yüz metrelik daha kısa mesafeler için, ısı radyo/televizyondan yapılan
hava tahminlerinden, basınç ise standart basınç tablosundan alınabilir. Radyo/TV’den alınan
basınç değerleri deniz yüzeyine ait olduklarından kullanılmamalıdır. Herhangi bir noktada,
gerçek atmosfer basıncı ile standart basınç farkı nadiren 30 mb.’dan fazladır ve bu fark 100
metrelik bir uzaklığın ± 1 mm hata ile belirlenmesi anlamına gelir. Isının ± 100C’lik bir hatayla
belirlenmesi, 100 m.lik uzaklığın ± 1 mm hata ile belirlenmesi demektir. Bu değerler aletin iç
duyarlığından küçüktür ve ihmal edilebilir. Dolayısıyla kısa mesafelerin ölçümünde kullanılan
termometre ve barometrelerin hassas olarak kalibre edilmelerine gerek yoktur.
Orta ve uzun mesafeli mikrodalgalı EDM aletleri, uzun mesafeli ışık ve kızıl ötesi
dalgalı EDM aletleri ve presizyonlu kısa mesafe ölçerlerin kullanılması atmosferik ısı, basınç
ve nem parametrelerinin hassas belirlenmesini gerektirir.
- Civalı termometreler
- Elektronik termometreler
Platin rezistanslı ve Elektronik termometrelerde ısı ölçme ünitesi ölçmecinin termal
etkisinden etkilenmeyecek şekilde yerleştirilmiştir. Isı ölçümü gölgede yapılmalı, herhangi bir
cisimden (yer, şahıs) en az 1,5 m. uzaklıkta olmalıdır. Ölçme esnasındaki ısı değişimleri
nedeniyle ısı ölçü sayısı fazla tutulmalıdır.
28
Higrometre :
Higrometreler rölatif nem oranını yüzde olarak veren aletlerdir. Doğruluğu %3’tür.
Dolayısıyla EDM amaçlarına uygun değildir.
Psikrometre :
Elektromanyetik olarak ölçülen uzunlukların atmosferik düzeltmelerinin hesabında
gerekli olan su buharı basıncının belirlenmesinde kullanılan alettir. Kuru ve ıslak ısıyı ölçen
ve birbirine paralel yerleştirilen iki termometreden oluşur.
Psikrometrik nem ölçmenin esası, su yada buzun etrafını saran atmosfer ile su veya
buzun buhar alış-veriş akışıdır. Buharlaşmayı sağlamak için termometrelerden birinin
haznesi fitille sarılmıştır. Fitil ıslatıldığında hazne çevresindeki hava buhara doyuncaya kadar
buharlaşma devam eder ve termometredeki ısı düşer. Denge durumu suyun buharlaşma
ısısı, çevredeki havanın sıcaklığı, nem miktarı ve basınç gibi etkenlere bağlıdır. Böylece
ıslatılmış termometrede okunan ıslak sıcaklık, çevredeki havanın buhar miktarı için bir ölçü
olur. Psikrometrenin yapısına bağlı olarak psikrometre borusundaki hava akımının hızı
sonucu etkiler. Bu etki, psikrometre borusu içindeki 3 m/s’den daha büyük hava hızında sabit
kalmaktadır.
Psikrometre borusu içinde en az 3 m/s hızında hava akımı sağlamak için sorunun
ucuna aspiratör yerleştirilmiştir.
- Civalı psikrometre : Assman tarafından geliştirilen, ıslak ve kuru ısı ölçen iki
termometreden oluşur. Hava akımı mekanik olarak çalıştırılan aspiratör ile sağlanır.
Doğruluğu ± 0.2 °C ’dir.
Nem Sensörleri :
Nem sensörlerinin geliştirilmesiyle, EDM’de psikrometreler yerine yeni bir alternatif
doğmuştur. Nem sensörler rölatif nemi ölçen aletlerdir. Değişik rölatif nem değerleri için
değişik doğruluklar söz konusudur:
29
e = EW¢ -0.000662 p(t - t ¢) (4.1)
t = Kuru sıcaklık ( °C )
t¢ = Islak sıcaklık ( °C )
E.h
e= (4.5)
100
30
( °C ) ( ppm ) ( ppm ) ( ppm ) ( ppm )
+10 ± 0.02 ± 1.7 ± 0.02 ± 1.9
+20 ± 0.03 ± 3.3 ± 0.03 ± 3.5
+30 ± 0.05 ± 5.9 ± 0.05 ± 6.2
+40 ± 0.09 ± 10.4 ± 0.09 ± 10.9
31
5. ELEKTROMANYETİK UZAKLIK ÖLÇÜLERİNİN İNDİRGENMESİ
a. Fiziksel İndirgemeler (Hız Düzeltmeleri)
EDM aletiyle ölçülen uzunluk daha önce belirtildiği gibi
Dt ' c 0 Dt '
d ' = c. = . (5.1)
2 n ref 2
c0
n ref = (5.2)
l mod f mod
c0
= (5.3)
2U f mod
günümüz EDM aletlerinde kullanılan en yaygın birim uzunluk 10 m.dir. lmod ve f mod
bilgilerinin mevcut olmaması durumunda, eğer Pref ve t ref bilgileri varsa, aletin tipine göre
(3.10) yada (3.13) eşitliklerinden yararla referans kırılma indisi bulunabilir.
32
n g = 1.00029374
n L = 1.00028238
f mod = 14985400 Hz
U = 10 M
olmak üzere
nref = 1.00028180
olarak bulunur. İki kırılma indisi arasındaki fark çok küçüktür ve referans atmosfer
parametrelerinden kaynaklanan yuvarlatma hatalarından kaynaklanmaktadır.
c o Dt ¢
d= - (5.4)
n 2
n ref
d =( )d ¢ (5.5)
n
Dt ¢ 1 1
K ¢ = d - d ¢ = co ( - )
2 n n ref
Dt ¢ n ref - n
= co ( )
2 n ´ n ref
co Dt ¢ n ref - n
= ( ) (5.6)
2n ref n
d¢
33
ile elde edilir. (5.1) eşitliğinin de dahil edilmesiyle
nref - n
K¢ = ( )d ¢ (5.7)
n
bulunur. Basitlik amacıyla (5.6) eşitliğinde parantez içindeki terimin paydası 1 kabul
edilir. Bu durumda K ¢ için
d = d ¢ + d ¢(nref - n) (5.9)
= d¢+ K¢ (5.10)
elde edilir.
Dp 11.27 e
K ¢ = [C - + ]10 -6 d ¢ (5.11)
(273.15 + t (273.15 + t
273.15 273.15
D = (n g - 1)10 6 = Ng (5.13)
1013.25 1013.25
ile bulunur.
Bu eşitliklerle, 0.5 ppm’den daha iyi bir doğruluk sağlanamaz. Ancak bu da birçok EDM
uygulamaları için yeterlidir.
(a) Kern DM 501 Kızıl Ötesi Uzaklık Ölçer İçin Birinci Hız Düz. Hes. :
Verilenler :
co = 299792458 m/s
lmod = 20 m
l mod = 0.900 mm
34
co 299792458m / s
n ref = = = 1.000281 g (5.14)
lmod f mod 20 ´ 14985400 m / s
K ¢ = d ¢(n ref - n)
= d ¢(1.0002818 - n )
= d ¢[(1.0002818 - 1) - (n - 1)]
79.186 p 11.27 e
K ¢ = (281.8 - + )10 -6 d (5.15)
(273.15 + t ) (273.15 + t )
(b) Distomat Wild DI300 Uzaklık Ölçek İçin Birinci Hız Düz. Hes. :
Bu alet pulse yöntemiyle çalıştığından referans kırılma indisinin hesabı için (5.2) ve
(5.3) eşitlikleri kullanılamaz. Aletin kullanma kılavuzunda referans atmosferik parametreler
yer almadığından, birinci hız düzeltmesi firma tarafından verilen
0.29035 p 11.27 h
DD1 = 281.5 - + ´ 10 H (5.16)
1 + 0.00366 t 100 (273.15 + t )
35
p = basınç (mb)
t = sıcaklık (0C)
7 .5 t
H= + 0.7857
237.3 + t
79.3091 p 11.27e
K ¢ = 281.5 - + (5.17)
(273.15 + t ) (273.15 + t )
(c) Mikrodalga Uzaklık Ölçer SIAL MD60 İçin Birinci Hız Düz. Hesabı :
Verilenler:
f mod =149848300 Hz
lmod = 2 m
U =1 m
Co 299792500 m / s
n ref = = = 1.0003200 (5.18)
lmod f mod 2 ´ 149848300 m / s
K ¢ = (nref - n)d ¢
[ ]
= (n ref - 1) - (n - 1) d ¢
ì
K ¢ = í{ 320.0 -
77.624 ( p - e)
- (1 +
5748
)
64.7 e
}üý10 -6 ´ d ¢ (5.19)
î (273.15 + t ) (273.15 + t ) (273.15 + t ) þ
t = Sıcaklık (0C)
36
e = Kısmi Su buharı basıncı (mb)
(d) Mikrodalga Uzaklık Ölçer Tellurometre CA1000 İçin Birinci Hız Düz. Hes :
Verilenler :
f mod = 49949180 Hz
lmod = 6 m
U = 3m
Co 299792458m / s
n ref = = = 1.0003249 (5.20)
lmod f mod 6 ´ 49949180 m / s
K ¢ = (nref - n)d ¢
[
= (n ref 1) (n 1) d ¢ ]
ile bulunur. (1.14) eşitliğinden yararla K ¢
ì 77.624 ´ 10 -6 ü
K ¢ = í{ 324.9 ´ 10 -6 - (p - e)ý
î (273.15 + t ) þ
(64.70)10 -6 5748
- [ 1+ ]e }d ¢
(273.15 + t ) (273.15 + t )
elde edilir.
37
de kullanılmaya başlamıştır. (Com-Rad Geomensor 204 DME). Birinci hız düzeltmesinin real-
time olarak getirilmesi, pratikte, sadece EDM aletinin bulunduğu istasyondaki atmosferik
parametrelerin kullanılması durumunda geçerlidir. Diğer bir deyişle, yansıtıcının bulunduğu
istasyondaki atmosferik durum göz önünde bulundurulmamaktadır.
800 600
0
-10
-20 1040
-30 800
-35 1060 810
-40 1080 820
-70
İkinci Hız Düzeltmesi :
Daha önce de belirtildiği gibi, basınç ve psikrometre ölçüleri genelde alet ve yansıtıcı
noktalarında yapılır. Birinci hız düzeltmesi her iki istasyon için hesaplanır. Ölçülen kenara
getirilen birinci hız düzeltmesi, her iki değerin ortalaması alınarak bulunur. Diğer bir deyişle,
işin yolunu temsilen her iki noktada hesaplanan kırılma indislerinden bulunan
1
n = (n1 + n2 ) (5.22)
2
ortalama değer kullanılmaktadır. Gerçekte ise ışın yolu farklı kırılma indislerine sahip
ortamlardan geçmektedir (Şekil 5.1).
r R
R
38
Şekil 5.1
Şekil 5.1’de yerin eğrilik yarıçapı R ile gösterilmektedir. Uzunluk hesabında kullanılan
ortalama kırılma indisi n, R yarıçaplı ışın yolu için geçerlidir. R yarıçaplı ışın yolunun kırılma
katsayısı 1.0’dır. Halbuki r yarıçaplı ışın yolu eğrisinin kırılma katsayısı 0.0-1.0 arasında bir
değerdir. Bu nedenle r yarıçaplı gerçek ışın yolu için kırılma indisi
(n1 + n 2 )
n= + Dn (5.23)
2
şeklinde düzeltmelidir. Dn , ışın yolunu temsil eden ortalama kırılma indisine getirilen
düzeltme olup,
2
d¢
Dn = ( k - k )2
(5.24)
12 R 2
K ¢¢ = - d ¢Dn (5.25)
yada
d ¢3
K ¢¢ = -(k - k 2 ) (5.26)
12 R 2
K = Kırılma katsayısı
d1 = d ¢ + K ¢ + K ¢¢ (5.27)
39
K ¢¢ = İkinci hız düzeltmesidir.
b. Geometrik İndirgemeler
Son yıllarda özellikle Global Konumlama Sistemi (GPS)’nin geliştirilmesiyle fiziksel
yeryüzünde bulunan nirengi noktalarının, üç boyutlu bir uzay koordinat sisteminde
koordinatlarının belirlenmesi olanaklı olsa bile, yine de pratik gereksinmeler ve özellikle
değişik ölçekte haritaların üretimi için bu noktaların bir hesap yüzeyinde yüzey
koordinatlarının belirlenmesi ve bu yüzeyin düzleme matematiksel projeksiyonu ile aynı
noktaların düzlem projeksiyon koordinatlarının hesaplanması zorunludur.
Klasik jeodezide ülke ölçmeleri için hesap yüzeyi olarak yeryuvarının şekil ve
büyüklüğüne uyan bir elipsoit alınmakta, fiziksel yeryüzünde yapılan jeodezik ölçüler ile
noktaların yüzey koordinatları hesaplanmaktadır. Bir nirengi ağında ölçülen her kenarın aynı
bir hesap yüzeyine ve değişik ağlara dayalı haritaların sürekli alan içinde
kenarlaştırılabilmeleri için hesap yüzeyine indirgenmeleri gerekmektedir. Aşağıda ilk önce,
hesap yüzeyi olarak kullanılan elipsoide ait büyüklükler verilmektedir.
a-b
f = Basıklık
a
a2
c= Kutupsal eğrilik yarıçapı
b
a2 - b2
e= Birinci eksentrisite
a2
a2 - b2
e¢ = İkinci eksentrisite
b2
a (1 - e 2 ) c
M = 3
= 3 Meridyen Dairesi Eğrilik Yarıçapı
W V
a c a2
N= = = 2 Paralel Daire Eğrilik Yarıçapı
w v (a cos 2 j + b 2 sin 2 j )1 / 2
c
R = MN = Ortalama Eğrilik Yarıçapı
V2
MN
RA = A azimutunda Eğrilik Yarıçapı
M sin A + N cos 2 A
2
40
d1 ışın yolu uzaklığı yada uzay eğrisi, ölçülen uzunluğa daha önce bahsedilen hız
düzeltmelerinin getirilmesinden sonra elde edilir. Uzay eğrisi d1 ’in hesap yüzeyine
indirgenmesinde temel olarak iki yöntem uygulanır. İlk yöntem, bilinen yada ölçülen
yükseklikleri, ikinci yöntem ise zenit açılarını kullanır. İlk yöntem daha çok orta ve uzun
mesafelerin indirgenmesinde, ikinci yöntem ise nokta yüksekliklerinin genelde bilinmediği
kısa mesafe ölçmelerinde kullanılır.
Üç boyutlu ağlarda, sadece uzay eğrisi d1 , uzay kirişi ( d 2 )’ne indirgenir. Bazı
durumlarda, hız düzeltmelerinden sonra elde edilen uzay eğrisi d1 ’e bazı ilave
düzeltmelerinde getirilmesi gereklidir. Bu ilave düzeltmeler, teodolite takılan EDM aletlerinin
kullanılması ve indirgemede zenit açılarının kullanılması durumunda getirilmelidir. Geometrik
indirgemelerde, h elipsoit yükseklikleri yerine genelde ortometrik yükseklikler
kullanılmaktadır. Söz konusu yükseklikler arasında Şekil 5.2’de görüldüğü gibi
Şekil 5.2
h=H+N (5.28)
h= elipsoit yüksekliği
H= Ortometrik yükseklik
N= Jeoid yüksekliği
Burada;
41
R = Elipsoidin eğrilik yarıçapı
anlamındadır.
42
(a) İlk Yöntem: Adım Adım indirgeme
(I) İlk Yaydan İlk Kirişe K1 Düzeltmesi ( d1 ® d 2 )
d1 , r eğrilik yarıçaplı ışın yolu üzerindeki, birinci ve ikinci hız düzeltmeleri almış olan
uzaklıktır. Şekil 3.1’den yararla
b d1
d 2 = 2r sin = 2r sin (5.29)
2 2r
d1
yazılabilir. Sin seriye açılırsa
2r
d 13 d 15
d 2 = d1 - + - ..... (5.30)
24r 2 1920r 4
elde edilir. Bu eşitlikteki üçüncü terim d = 1.000 km ve r = 4R için 1mm gibi küçük bir
değer taşıdığından ihmal edilebilir ve
d 13
d 2 = d1 - (5.31)
24r 2
R
k= (5.32)
r
eşitliğinden yararla
d 2 = d 1 + K1 (5.33)
d13 2 d1
3
K1 = - = -k (5.34)
24r 2 24 R 2
olarak bulunur. Işın yolu eğrilik düzeltmesi adını alan K1 düzeltmesi, kırılma
katsayısının büyük olması durumunda bile yaklaşık 23 km.’ye kadar olan uzunluklar için 1
mm.’den küçüktür. Bu nedenle yüksek doğruluk istemeyen kısa uzunluklar için ihmal
edilebilir.
d 22 = ( R + h1 ) 2 + ( R + h2 ) 2 - 2 ( R + h1 )( R + h2 ) cos g (5.35)
43
g
cos g = 1 - 2 sin 2 (5.36)
2
g d3
bilinen eşitliği kullanılarak ve sin = alınarak
2 2R
d 32
cos g = 1 - (5.37)
2R 2
1
d 22 = (h2 - h1 ) 2 + d 32 ( R + h1 )( R + h2 ) (5.38)
R2
d 22 - (h2 - h1 ) 2
d3 = (5.39)
h h
(1 + 1 )(1 + 2 )
R R
1) Eğim Düzeltmesi K 2 ( d 2 ® d 6 )
d6 = d2 + K2 (5.40)
d 3 = d 2 + K 2 + K3 (5.41)
1/ 2 -1 / 2
é h -h ù é h1 + h2 h1 h2 ù
d 3 = d 2 ê1 - ( 2 1 ) 2 ú ê1 + ( R + R 2 )ú (5.42)
ë d2 û ë û
1
Bu eşitlikte Dh = h2 - h1 ve hm = (h1 + h2 ) alınır ve ikinci köşeli parantez seriye
2
açılırsa
1/ 2
é Dh ù 2
d 3 = d 2 ê1 - ( ) 2 ú [1 - hm - h1 h22 + 3 (hm2)
ë d2 û R 2R 2 R
44
3 hm h1h2 3 (h1h2 ) 2
+ + ...] (5.43)
2 R3 8 4R 2
elde edilir. İkinci köşeli parantezdeki terimler için maksimum değerlerden yararla
tahmin yapılırsa ( h1 = h2 = hm = 2,5 km; R = 6370 km )
hm hh 3hm2
= 4 ´ 10 - 4 , 1 22 = 8 ´ 10 -8 , 2
= 2.4 ´ 10 -7 ,
R 2R 2R
Dh 2
d 3 = d 2 [1 -( ) ]1 / 2 (1 - hm ) (5.44)
d2 R
şeklinde kısaltılır. Bu eşitlikte ilk iki terimin çarpımı ile yatay mesafe d 6 elde edilir.
Yatay mesafeyi bulmak için eğik mesafeye getirilmesi gereken düzeltmeye “eğim düzeltmesi”
adı verilir ve
Dh 2
K 2 = d 2 [1 -( ) ]1 / 2 - d 2 (5.45)
d2
= (d 22 - Dh 2 )1 / 2 - d 2 (5.46)
eşitliği ile ifade edilir. K 2 eğim düzeltmesi, ayrıca (5.45) eşitliğinin kareköklü teriminin
seriye açılması ile de bulunabilir.
Dh 2 Dh 4 Dh 6
K2 = - - - - ... (5.47)
2d 2 8d 23 16d 25
hm 2
K3 = - ( d 2 - Dh 2 ) 1 / 2 (5.48)
R
hm
K3 = - (d 2 + K 2 ) (5.49)
R
hm
=- d6 (5.50)
R
45
şeklinde de bulunabilir. K 2 değerinin (5.49) eşitliğinde yerine konması ile K 3 için
hm h Dh 2 hm Dh 4 hm Dh 6
K3 = - d2 + m + + + ..... (5.51)
R 2d 2 R 8d 23 R 16d 25 R
üçüncü bir eşitlik yazılabilir. Burada ilk terim deniz yüzeyi düzeltmesidir ve sadece
EDM’de değil aynı zamanda yatay mesafelerin deniz yüzeyine indirgenmesinde de kullanılır.
g d
d 4 = R.g = 2 R( ) = 2 R arcsin( 3 ) (5.52)
2 2R
d 33 3d 35
d4 = d3 + + + ... (5.53)
24 R 2 640 R 4
elde edilir. Üçüncü terim 200 km.lik bir mesafe için sadece 1mm.ye karşılık geldiğinden
ihmal edilebilir. Böylece d 4
d4 = d3 + K4 (5.54)
d 33
K4 = + (5.55)
24R 2
anlamındadır.
d ¢3 2 d1
3
d 33
K ¢¢ + K 1 + K 4 = -(k - k 2 ) -k + (5.56)
12 R 2 24 R 2 24 R 2
d 13
K ¢¢ + K 1 + K 4 = (-2k + 2k 2 - k 2 + 1)
24 R 2
d13
= 2
(k 2 - 2 k + 1)
24 R
46
d 13
= (1 - k ) 2 (5.57)
24 R 2
şeklinde kısaltılabilir.
d3
d 4 = 2 R arcsin( ) (5.58)
2R
d 22 - (h2 - h1 ) 2
d 4 = 2 R arcsin (5.59)
4( R + h1 )( R + h2 )
elde edilir. d 2 yerine, (5.31)’teki karşılığı konur ve bazı düzenlemeler yapılırsa d 4 için
R 2 sin 2 (d 1 k / 2 R) - k 2 (h2 - h1 ) 2 / 4
d 4 = 2 R arcsin (5.60)
k 2 ( R + h1 )( R + h2 )
Y1 =sağa (1)-500.000
Y2 =sağa (2)-500.000
d. Hata Analizi
(5.60) eşitliğindeki parametrelerin d4 elipsoidal yay uzunluğuna etkisini bulmak için
bazı varsayımlarda bulunulabilir:
Dh = h1 - h2 (5.61)
1
hm = (h1 + h2 ) (5.62)
2
( R + h1 ) ( R + h2 ) = ( R + hm ) 2
47
R 2 /( R + hm ) 2 = 1.0
d2 Dh d d
d (d 4 ) = d ( d 1 ) - d ( Dh ) - d ( R + hm ) + d ( R)
d3 d R + hm R
kd 3
- d (k ) (5.63)
12 R 2
Verilenler :
R =6370 km k =0.13
d 4 elipsoit kenarına ait hatanın 5 mm.den fazla olmaması için her bir parametrenin
hangi doğrulukta bilinmesi gereklidir?
d ( R) = ( R / d ) d (d 4 ) = 1.6 m
d (k ) = (12 R 2 / d 3 ) d (d 4 ) = 2.3
Verilenler
Dh =100 m, d 1 =140 m
d 4 kenarındaki hatanın 0.1 mm.yi geçmemesi için yükseklik farkı hangi doğrulukla
belirlenmelidir?
(5.36) eşitliğinden
d (Dh ) = (d / Dh) d (d 4 )
= (140/100) 0.1 mm
48
= 0.14 mm
Bu değer kısa mesafelerde yüksek doğruluk istenen ölçmelerde, yükseklik farkının çok
iyi belirlenmesi gerektiğini göstermektedir. Böyle durumlarda yükseklik farkları, geometrik
nivelman yada eş zamanlı ve karşılıklı yapılan zenit ölçmelerinden yararla belirlenmelidir.
Dh = H 2 - H 1
İndirgemelerde, her iki istasyondaki alet yüksekliklerinin eşit olduğu kabul edilmektedir.
Ayrıca, eşitliklerdeki elipsoit yükseklikleri alet ve işaretin muylu eksenlerine aittir.
x = z+e (5.64)
ile verilmektedir.
49
Elipsoide İndirgeme : Kapalı Çözüm
P1 P2 Q dik üçgeninden yararla, QP1 ve QP2 uzunlukları için
é d 2 sin( z1 + e 1 + d ) ù
g = arctan ê ú (5.67)
ë R + h1 + d 2 cos( z1 + e 1 + d ) û
é d 2 sin( z1 + e 1 + d ) ù
d 4 = R arctan ê ú (5.68)
ë R + h1 + d 2 cos( z1 + e 1 + d ) û
b d1 d1 k
d= = = (5.69)
2 2r 2 R
50
ile hesaplanabilir. (5.68) eşitliğindeki d 2 ışın yolu kirişi için
2R æ d1k ö
d2 = sin ç ÷ @ d1 (5.70)
k è 2R ø
eşitliği alınabilir (5.68), (5.69) ve (5.70) eşitliklerinden yararla d 4 için sonuç eşitlik,
é d 2 sin( z1 + e 1 + d1 k / 2 R ) ù
d 4 = R. arctan ê ú (5.71)
ë R + h1 + d 2 cos( z1 + e 1 + d1 k / 2 R) û
k = kırılma katsayısı
d 2 = d1 + K 1 (5.72)
d13
K1 = - k 2
24R 2
51
(b) Eğim Düzeltmesi : K 5 ( d 2 ® d 5 )
g d 2 sin z
» (5.74)
2 2( R + h1 )
ég ù ég ù
d 5 = d 2 sin z1 cosê (2 - k )ú - d 2 cos z1 sin ê (2 - k )ú (5.75)
ë2 û ë2 û
g g
elde edilir. küçük bir değer olduğundan, (2 - k ) de küçük bir değer olacaktır. bu
2 2
ég ù ég ù g
nedenle cos ê ( 2 - k ) ú = 1 ve sin ê ( 2 - k )ú = ( 2 - k ) alınarak d 5 için
ë2 û ë2 û 2
52
é d (2 - k ) ù
d 5 = d 2 êsin z1 - 2 sin z1 cos z1 ú (5.76)
ë 2( R + h1 ) û
d 22 (2 - k )
d 5 = d 2 sin z1 - sin 2 z1 (5.77)
4R
d2 = kiriş uzunluk
d2
z1 =800 z 2 =700
100 -0.3 mm -05. Mm
300 -2.3 mm -4.2 mm
500 -6.3 mm -11.8 mm
1 000 -25.2 mm -47.2 mm
2 000 -100.8 mm -188.8 mm
Zenit açısının 900, 1800 olması durumunda ikinci terim sıfır olur. Yukarıdaki tabloda
h1 =0 ve k =0.13 alınmıştır.
h1
K6 = - d5 (5.78)
R
d 3 = d5 + K 6 (5.79)
53
Şekil 5.5'teki P1 P2¢C üçgeninden yararla d 3 için
d5 R d5R
d3 = =
R + h1 (1 + h1 / R)
æ h ö
d 3 » d 5 ç1 - 1 ÷ (5.80)
è Rø
yazılır.
f. Hata Analizi
(5.71) eşitliğindeki parametrelerdeki hataların sonuca etkisini görmek için (5.71)
eşitliğinin total diferansiyeli alınırsa R =6370 km için
Dh = 50 m 10 m 200 m 1000 m
(5.81) eşitliğindeki dördüncü terim kabul edilen kırılma katsayısı ( k =0.13) ile gerçek
kırılma katsayısı arasındaki farkın etkisini göstermektedir. k kırılma katsayısının değişken
değerler aldığı düşünülürse d (k ) =1 için aşağıdaki tablo elde edilebilir :
54
UYARI : Yapılan tüm ölçüler önce düzleme (Örneğin hesap yapılacak olan Gauss-
Kruger Projeksiyon Yüzeyine) indirgenmeli, daha sonra merkez harici ölçülerin merkezce
indirgeme hesabı yapılmalıdır. Çünkü yukarıda çıkartılan tüm formüllerde hesap yüzey olarak
düzlem kabul edilmiştir.
KAYNAKLAR
ALP, O.,(2001): Elektromanyetik Uzaklık Ölçmesi Ders Notları, Harita Yüksek Teknik Okulu
Komutanlığı (Basılmadı)
GÜRDAL, M. A., (1999): Yersel Jeodezik Ölçülerde Refraksiyonun TTM ile Modellendirilmesi
ve Diğer Yöntemler ile Karşılaştırılması. Doktora Tezi. İstanbul Teknik
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeodezi Ana Bilim Dalı.
55