[DOCUMENT TITLE]

[Document subtitle]

Microsoft
[Course title]
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

MỞ RỘNG HÓA BÀI TOÁN PHƯƠNG TRÌNH HÀM

QUEN THUỘC
Đoàn Quang Đăng, lớp 12 Toán - THPT Chuyên Bến Tre

Trong kỳ thi IMO năm 1992 có bài toán phương trình hàm sau:

“Tìm tất cả hàm số thỏa mãn ”

Khi đọc đề bài, ta sẽ nghĩ đến vấn đề là nếu thay bởi thì bài toán có
thể giải quyết theo tư duy cũ đa có được hay không. Hay trong đề thi VMO 2004 có bài
toán: “Xác định tất cả các số thực sao cho có một và chỉ một hàm số thỏa

mãn ”
Câu hỏi đặt ra ở đây là: Liệu có mở rộng hay tổng quát hóa được các bài toán dạng như

trên hay không? Liệu ta có thể tổng quát bài toán thành
hay không? Trong bài viết lần này, tôi xin được giới thiệu với bạn đọc một số bài toán
được tổng quát, mở rộng từ các bài toán quen thuộc.

1
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Như đã đề cập ở trên, trong kỳ thi IMO năm 1992 có bài toán phương trình hàm sau:

“Tìm tất cả hàm số thỏa mãn ”

Tôi xin giới thiệu một cách mở rông cho bài toán trên như sau:

Bài toán 1. Cho trước số nguyên Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Đặt

Trường hợp 1. chẵn. Từ ta thu được suy ra là

một song ánh. Khi đó tồn tại sao cho Từ suy ra Khi đó

từ ta được Tóm
lại và Cho vào phương trình ban đầu ta được

Ta viết lại thành

Do chẵn nên có thể nhận mọi giá trị không âm, suy ra

Thay bởi vào đẳng thức trên thu được là hàm lẻ. Với ta có

Tóm lại Mặt khác, từ ta

được suy ra Thay lại vào phương trình ban đầu dễ
dàng tìm được Vậy với chẵn thì có duy nhất hàm số thỏa mãn
yêu cầu bài toán.
2
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Trường hợp 2. lẻ ( ). Từ phương trình ban đầu ta suy ra

Trong phương trình trên, thay bởi thì được

hay So sánh hệ số đứng trước hai vế ta suy ra

Vậy và Cho vào phương trình ban đầu ta được

Khi đó từ ta suy ra

Do lẻ nên có thể nhận mọi giá trị trên tập số thực. Suy ra

Đặt Dễ dàng chứng minh được Với ta tính

bằng hai cách. Trước hết, ta có

Mặt khác ta cũng có

Suy ra Cố định so sánh hệ số đứng

trước hai vế ta được Dễ thấy

Nếu thì suy ra do đó

thử lại thấy hàm số này thỏa mãn.

3
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Nếu thì kết hợp với lẻ ta thu được

thử lại thấy hàm số này không thỏa mãn.

Nếu thì suy ra do đó

thử lại thấy hàm số này thỏa mãn.

Vậy hàm số thỏa mãn yêu cầu, và với lẻ thì có thêm hàm số
thỏa mãn.
Trong đề thi chọn học sinh giỏi quốc gia VMO 2016 có bài toán:

Xác định tất cả các số thực sao cho có một và chỉ một hàm số thỏa mãn

Ta tổng quát bài toán theo cách sau:

Bài toán 2. Cho trước . Tìm tất cả các số thực để tồn tại hàm số
thỏa mãn

với mọi

Lời giải. Với thì dễ thấy có hai hàm số và thỏa

mãn phương trình ban đầu. Ta xét giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Từ ta suy ra (1)
Ta có nhận xét rằng vế phải của đẳng thức (2) có thể nhận mọi giá trị trên tập số thực, do
đó là toán ánh. Từ đó suy ra tồn tại

Từ ta thu được (2)

4
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Lần lượt thay bởi và bởi vào (2) thì được từ đó

suy ra

Tiếp tục thay bởi và bởi vào (1) ta được suy

ra hay và . Vậy (3)

Ta viết các phương trình (1), (2) lại thành

(4)

và (5)

Khi đó trở thành

Do có thể nhận mọi giá trị không âm nên từ đẳng thức trên ta suy ra

(6)

Với ta thay bởi vào phương trình (7) thì được

Suy ra (7)

5
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Từ (7), lấy hai vế thu được Mặt khác từ

(4) ta cũng có suy ra

hay là hàm lẻ.

Từ đẳng thức (7) ta có nhận xét rằng hàm có thể nhận mọi giá

trị bé hơn hoặc bằng 0. Chú ý rằng do là hàm lẻ nên hiển nhiên cũng là hàm lẻ, suy

ra là toàn ánh.

Do đó với tùy ý thì sao cho Khi đó từ (4)

và (6) ta suy ra

Tóm lại Do là hàm lẻ nên với ta

có

Do đó (8)

Từ (8) và (5) ta dễ dàng suy ra với là hằng số.

Thay vào ta được

Giải hệ trên ta dễ dàng tìm được Vậy tất cả giá trị cần tìm là

Ta đến với một bài toán phương trình hàm cũng khá quen thuộc sau:

Bài toán. Cho trước số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

6
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

với mọi
Với trường hợp thì bài toán chính là đề thi VMO 2017.
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Từ ta suy ra Từ đây ta suy ra là

một song ánh. Do đó tồn tại duy nhất số thực sao cho

Từ ta suy ra (1)

Từ (1), cho ta được

Nếu thì khi đó từ ta suy ra

Kết hợp với là song ánh ta suy ra Thử lại ta thấy hàm số này
không thỏa mãn yêu cầu bài toán. Do đó và

Thay vào (1) ta được

Trường hợp 1. Khi đó Từ ta suy ra

(2)

Từ ta suy ra (3)

Với ta thay bởi vào (3) thì được

7
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Khi đó từ ta suy ra

Suy ra Từ đây ta suy ra kết hợp với (2) ta thu

được Do đó Thử lại ta thấy hàm
số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Trường hợp 1. Khi đó Từ ta suy ra

(4)

Từ ta suy ra (5)

Với ta thay bởi vào (5) thì được

Khi đó từ ta suy ra

Suy ra Kết hợp với ta suy ra Thử lại

ta thấy hàm số này không thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là

Bài toán 3. Cho trước số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

8
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Ký hiệu chỉ khẳng định

Xét từ suy ra

Dễ thấy thỏa mãn yêu cầu bài toán. Ta xét không đồng nhất 0.

Giả sử tồn tại Từ suy ra hay

vô lý. Vậy

Từ ta thu được Khi đó từ ta suy ra

Từ ta được

Khi đó từ ta được

Từ ta được

Ta thay bởi vào đẳng thức trên thì được

Đẳng thức trên hiển nhiên đúng với do đó

Cho vào đẳng thức trên ta được Từ đó ta dễ dàng thu được

9
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Từ kết hợp với cộng tính ta suy ra ngay

Suy ra Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn.

Tiếp theo ta đến với một bài toán mới mẻ và thú vị sau:

Bài toán 4 (Baltic Way 2021). Cho là số nguyên dương. Tìm tất cả hàm số
thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Nếu tồn tại sao cho thì từ ta suy ra Thử lại ta

thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ta xét trường hợp Từ ta suy ra

Từ ta thu được

Mặt khác từ ta cũng thu được

Từ hai đẳng thức trên ta suy ra

Nếu lẻ thì ta suy ra Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn.

Nếu chẵn thì với mọi ta có

Giả sử tồn tại sao cho Từ ta suy ra

điều này vô lý do khi đó ta đều thu được

Do đó hoặc Thử lại ta thấy hai hàm số này thỏa

mãn yêu cầu bài toán.

Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là và

khi lẻ.

10
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Đến đây, tôi xin giới thiệu một số hướng khai thác bài toán phương trình hàm.
Ta đến với một bài toán quen thuộc sau:

Bài toán 5 (IMO Shortlist 2005). Tìm tất cả các hàm số thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn

(1)
Với mọi số thực dương sử dụng (1) ta có

Do nên ta suy ra (2)

Ta chứng minh là hàm tăng trên (3)

Thật vậy, giả sử tồn tại sao cho Đặt ,

khi đó suy ra .

Sử dụng (1) ta thu được mâu thuẫn.

Ta chứng minh là hàm hằng trên . Thật vậy, với tùy ý, từ (2) ta có

Do nên tồn tại số nguyên dương sao cho . Khi đó từ (3) ta

suy ra Tóm lại Thay lại vào

(1) ta tìm được

11
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là

Câu hỏi đặt ra là: Liệu ta có thể thay số 2 bởi một số nguyên hay một số thực khác hay
không? Hướng tiếp cận trên liệu có giải quyết được nếu ta đổi phương trình ban đầu
thành hay không?

Ta xét bài toán sau: Cho trước số thực . Tìm tất cả các hàm số thỏa mãn

với mọi

Với trường hợp thì không khó để nhận ra hàm số thỏa mãn yêu cầu
bài toán. Tuy nhiên hàm số này lại không thỏa đối với trường hợp Do đó ta sẽ chia
bài toán trên thành 2 bài toán nhỏ (2 trường hợp) như sau:

Bài toán 6. Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Ta chứng minh Thật vậy, giả sử tồn tại khi đó từ

ta suy ra mâu
thuẫn. Vậy

Trường hợp 1. Tồn tại Từ ta suy ra

Hơn nữa ta có hay là hàm không giảm

trên Bằng quy nạp ta chứng minh được
12
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Với ta chọn

Vì không giảm nên ta suy ra

Do đó là hàm hằng trên . Thay vào ta tìm được

Trường hợp 2. Khi đó

Suy ra tăng nghiêm ngặt trên Từ ta suy ra

với là hằng số. Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Bài toán 7. Cho trước số thực Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Ta chứng minh Giả sử tồn tại khi đó từ

ta suy ra mâu thuẫn. Vậy

Tiếp theo ta chứng minh Giả sử tồn tại ta xét

dãy xác định bởi khi đó

13
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Do mâu thuẫn với

Từ ta suy ra hay tăng trên

Giả sử khi đó là hàm tăng nghiêm ngặt trên Từ

ta suy ra

với là hằng số. Thử lại ta thấy hàm số này không thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Do đó tồn tại Do hàm không giảm nên từ đây ta suy ra

Từ ta thu được lập luận tương tự ta cũng thu được

Thực hiện liên tục ta thu được
Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là

Ta đến với một hướng mở rộng khác. Xét bài toán sau:

Bài toán 8. Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

14
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Đặt Khi đó ta có

Từ ta suy ra

Khi đó từ ta suy ra

Suy ra

Trường hợp 1. thì ta suy ra ngay

Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Trường hợp 2. Tồn tại sao cho

Khi đó hàm số là toàn ánh trên Suy ra

Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.
Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là

và ( là hằng số thực)

Ở hướng tiếp cận trên ta nhận thấy đa thức có bậc lẻ nên có thể nhận mọi
giá trị trên tập số thực. Trên cơ sở đó ta có thể mở rộng bài toán như sau:

Bài toán 9. Cho đa thức hệ số thực có bậc chẵn. Tìm tất cả hàm số thỏa
mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Ký hiệu chỉ khẳng định

Đặt Khi đó ta có

15
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Từ ta suy ra

Khi đó từ ta suy ra

Trường hợp 1. thì ta suy ra ngay

Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Trường hợp 2. Tồn tại sao cho

Khi đó chú ý rằng là một đa thức có bậc lẻ nên có thể nhận mọi giá trị
thực. Suy ra
Thử lại ta thấy hàm số này thỏa mãn yêu cầu bài toán.
Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là

và ( là hằng số thực)

Bài toán 10. Cho đa thức hệ số thực có và Tìm tất

cả hàm số thỏa mãn

với mọi
Lời giải. Giả sử tồn tại hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán.

Đặt . Chú ý rằng do nên không thể

là hàm hằng, từ đó suy ra chứa vô hạn phần tử.

Ký hiệu chỉ khẳng định đúng với mọi và

Với từ và ta suy ra

Suy ra

16
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

Từ đẳng thức trên ta suy ra

với mọi Ta có nhận xét rằng vế trái của đẳng thức trên là với
là phần tử của tập hợp

Còn vế phải là đa thức có bậc có thể nhận mọi giá trị với nào đó

Do đó với mọi đủ lớn thì ta có thể viết dưới dạng

Khi đó từ ta suy ra

với mọi đủ lớn.

Do đó với mọi đủ lớn, là hằng số.

Với bất kỳ, ta chọn đủ lớn thì được

Kết hợp với ta suy ra

Thay lại vào phương trình ban đầu ta dễ dàng tìm được

Vậy tất cả hàm số thỏa mãn yêu cầu bài toán là

Bài 1. Cho nguyên dương. Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

Bài 2. Cho số nguyên lẻ Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

Bài 3. Cho trước số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 4. Với số nguyên dương , xét hàm số thỏa mãn

17
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

với mọi , trong đó ký hiệu là hàm hợp lần của

Chứng minh rằng với mọi thì có không quá 3 hàm số phân biệt thỏa mãn.

Bài 5. Cho trước số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 6. Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 7. Cho trước số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 8. Cho trước số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 9. Cho số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 10. Cho là các số thực dương. Tìm tất cả các hàm số thỏa mãn

với mọi

Bài 11. Cho là một đa thức hệ số thực có bậc chẵn. Tìm tất cả hàm số
thỏa mãn

với mọi

Bài 12. Cho số nguyên dương Tìm tất cả hàm số thỏa mãn

18
Phương trình hàm Đoàn Quang Đăng

với mọi

19