Dalen tetun

DALEN TETUN
Timor-Leste hanesan sistema sosio-kultural boot ida ne’ebé kompostu hosi komponente sira
hanesan governu, nasaun, territoriu, dalen, no populasaun. Komponente hirak ne’e iha sira ninia karakteristika
ida-idak.Governu maka Governu Timor-Leste ho nia simbólu Unidade, Aksaun no Progressu, Territoriu mak hosi
fronteira ho Indonesia iha parte oeste to Jaco iha parte leste, hosi Atauro to’o tasi mane iha Suai
neba.Populasaun mak ema Timor oan hirak ne’ebé hela iha parte hotu-hotu iha territoriu Timor-Leste nian.
Kona-ba Dalen mak Dalen Tetun ida ne’ebé moris duni iha Timor-Leste no ema barak ko’alia no kumprende iha
sira ninia komunikasaun loron-loron nian. Purtantu sistema temina iha leten mak bele marka diferensia entre
nasaun ida ho nasaun seluk.Ita iha Tetun Prasa no Tetun Terik. Uma Kreda ka Igreija hahú promove Tetun Terik
tinan atus hirak liu ba to’o ohin loron. Tetun Prasa ne’ebé konsentra iha Dili, tamba Dili hanesan kapital, sentru
administrasaun, sentru negosiu, sentru ba edukasaun, ema hosi fatin hotu-hotu mai serbisu, eskola, no buka moris
iha Dili halo dalen Tetun popular tiha. Ikus mai ema Timor-Leste uza dalen Tetun Terik no dalen Tetun Prasa
ne’e kahur malu iha sira nia komunikasaun loron-loron to’o ohin loron.Funsaun Dalen Tetun hori uluk kedas
naturalmente ema simu hanesan Dalen ida ne’ebé bele sai ai-laletek ba ema sira hosi dialetu oin-oin hodi ko’alia
ba malu. Liu hosi Dalen Tetun ema Timor-Leste hosi dialetu oin-oin bele moris hamutuk, hatene ka entende ba
sira nia adat, sira nia hahalok no étika hanesan sosiedade ida. Ema ida hosi parte dialetu Kemak (Atsabe) ba
basar ka ba faan Tais iha Lospalos, ema ne’e sei la ko’alia Kemak tamba ema Lospalos la hatene ko’alia Kemak.
Ema Lospalos nia dialetu mak Fatuluku, Maklere, nsst, sira na’in rua tenki ko’alia Dalen Tetun hodi fasilita sira
na’in rua nian negosiu. Mane ida hosi Baucau mai hola feto iha Oecusse, sira sei uza de’it dalen Tetun iha sira
nia komunikasaun no interasaun ba malu konaba asuntu fetosan-umane. Nune’e mós ba dialetu sira seluk.Lalika ba
dook, iha parte distritu Bobonaro de’it, purezemplu, ema hosi dialetu Kemak (Marobo) bainhira ba basar iha
Lolotoe ne’ebé ko’alia dialetu Bunak, sira na’in rua ko’alia mak Dalen Tetun, la’os ko’alia dialetu idak-idak
nian.Maibe iha realidade sira na’in rua sei viziñu hela. Tamba ne’e, karik Dalen Tetun ne’e la ezisti bele kria
situasaun runga-ranga, dizordem ka kacau balau, dizharmonia iha sosiedade nia laran.Habadak de’it katak tempu
la’o, Dalen Tetun ne’e mós loron-ba-loron loke aan ba bebeik no ikus mai sai hanesan Dalen ne’ebé kesi ema
Timor-Leste husi dialetu oin-oin ne’e sai ida de’it, rai ida de’it, unidade nasional. Matenek na’in ida naran David
Crystal iha nia artigu ida husu hanesan ne’e: “Nusa mak Dalen sai signifikante tebes hanesan índise ba
movimentu etniku ka nasionalismu? Nia hatan hodi dehan

a) Dalen hanesan parte integral ne’ebé obviu ba komunidade sira nia

moris

b) Dalen hatudu ligasaun ho pasadu

c) Dalen kesi hamutuk ema sira ko’alia Dalen ne’e hodi haketak sira
hosi grupu seluk ne’ebé ko’alia Dalen diferente.

Hanesan Dalen Nasional, Dalen Tetun sai hanesan mós identidade nasional Timor-Leste nian. Tamba sa Ita
konsidera hanesan dalen ofisial, dalen nasional, no identidade nasional? Razaun simples de’it, tamba iha valor
ida. Valor ne’e mai hosi ne’ebé, mai hosi istoria naruk temin iha leten. Matenek na’in ida naran Ernst Moritz
Arndt hateten katak “la iha elementu ida ne’ebé iha valor aas liu duke dalen ne’ebé nasaun ne’e iha”. Ernst
hakarak fó hanoin ba Ita katak Ita nia dalen Tetun ne’e iha valor aas tebes. Tamba ne’e bainhira Ita la
konsidera dalen Tetun ne’e signifika Ita hatun ninia valor. Ida ne’e bele sai hanesan moe boot ida ba Ita
bainhira Ita Timor oan rasik mak merendahkan fali Ita nia dalen Tetun ne’e. Karik Dalen Tetun la iha valor, Ita
Timor oan hotu valor la iha, identidade la iha. Tamba ne’e Ita Timor oan tomak tenki tau iha Ita nia kakutak
katak dalen Portuges ninia valor boot tebes iha nasaun Portugal no dalen Tetun ninia valor boot no aas tebes
iha nasaun Timor-Leste tamba dalen Tetun ne’e rai Timor-Leste ne’e mak hahoris, dalen orijinal, indízena no
sai hanesan identidade ne’ebé kesi metin unidade nasional Timor-Leste nian. Matenek na’in ida seluk ho naran
Friedrich Schiller hatutan katak “dalen sai hanesan lalenok nasaun ida nian. Bainhira Ita haree ka fihir aan iha
lalenok ne’e, lalatak ne’ebé mósu iha lalenok ne’e Ita nian oin rasik, Ita nia isin rasik”. Lia fuan seluk bele dehan
katak funsaun prinsipal seluk hosi Dalen mak atu hatudu Ita nia identidade, hateten ba ema seluk se mak Ita.
Dala ida tan matenek na’in ida ne’e hakarak fó hanoin ba Ita katak dalen reprezenta Ita nian rai ka nasaun, Ita
nian oin no Ita nia isin rasik. Pergunta mak ne’e, Dalen ida ne’ebé mak sai hanesan Ita nian oin no isin rasik?
Dalen Portuges ka Dalen Tetun? Klaru Dalen Tetun. Nudar Timor oan, oin aat no koor kulit ne’ebé atu metan la
metan, mutin la mutin, atu dehan aas maibe la aas hanesan ha’u, la iha dúvidas katak Dalen Tetun hatudu ha’u
mai hosi Timor-Leste, Dalen Tetun mak ha’u nia identidade, ha’u mak Dalen Tetun, no dalen Tetun ne’e mak
ha’u rasik. Tamba dalen ida ne’e ha’u rona kedas hosi ha’u nian Inan nia kabun laran, to’o boot ha’u ko’alia dalen
Tetun, ba eskola ko’alia dalen Tetun, halimar ho ha’u nia belun ka kolega sira ko’alia dalen Tetun, ba serbisu
ko’alia dalen Tetun, ba Uma Kreda domingu-domingu rona Padre sira ko’alia dalen Tetun, nune’e mós to’o loron
ida ha’u mate mós mate ho dalen Tetun.

referensia:
Instituto Nacional De Linguistica Univercidade Nacional Timor Lorosa’e Avenida Cidade de Lisboa
Correio-e:Inldili@yahoo.com Segunda Edição:2002,2006

Husi "https://tet.wikipedia.org/w/index.php?
title=Dalen_tetun&oldid=64308"

Última modificação há 10 meses por DannyS712

Conteúdo disponibilizado nos termos da CC BY-SA 3.0 ,

salvo indicação em contrário.