DISKRIMINASAUN BA DALEN TETUN

Nome de Grupo :

Dolores Conceição Ligio Sequeira Belo

Frederico V.O Marçal Natercia Telia da Costa

Jónia da Costa Belo

Klase : 120 Ano

Turma : CT-A

Dixiplina : Dalen Tetun

ESKOLA SEKUNDARIA SANTA MADALENA DE CANOSSA HAS

LARAN MANLEUANA DILI
2019

i|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
 Préfasiu

Ho Grasa Maromak nian ne’ebé fo nafatin saude diak mai ami ho matenek ne’ebe ami iha no
mos lahaluha ba familia uma laran ne’ebe fo nafatin suporta mai ami liliu ba Inan ho Aman
ne’ebe ajuda ami no nafatin fo suporta no korajen nafatin to’o ikus mai ami konsege halo
hotu traballu ida ne’e. No mos lahaluha ba Professora materia Lian Tetun neebe ami respeita
Prof. Miguel ne’ebé hanorin no orienta ami hodi bele hatene klean liu ta’an konaba traballu
ida ne’e.

Dili, 04 Juñu 2019

GRUPO 3

ii | P a g e ( D I S K R I M I N A S A U N T E T U N )
 INDISÉ

KAPITÚLU I

1. Lia makloke .................................................................................................................. 1

2. Kontestu peskiza .......................................................................................................... 1

3. Identifikasaun ba Problema ........................................................................................ 2

4. Limitasaun ba Problema ............................................................................................ 2

5. Objetivu ba Peskiza .................................................................................................... 2

6. Metodu Peskiza ........................................................................................................... 2

KAPITÚLU II

1. Teoria ........................................................................................................................... 3
2. Analiza ......................................................................................................................... 4
2.1. Fator Internal ba Diskriminasaun Dalen Tetun .............................................. 4
2.2 Lian Ofisial 2 Maibe Portugés Importansia liu duke Tetun ........................... 6
2.3 Implementasaun Dalen Tetun iha parte Edukasaun ........................................ 6
2.4 Falta publikasaun ba material sira sira ............................................................. 7
2.5 Halo evolusaun ba lian ne’e rasik liu-liu nia ortografia sira ........................... 7
KAPITÚLU III

1.Konkluzaun ................................................................................................................... 8

2. Sujestaun ........................................................................................................................ 8

Referensia bibliográfika

iii | P a g e ( D I S K R I M I N A S A U N T E T U N )
 KAPITÚLU I

1. Lia makloke

Lian hanesan identidade ida ba ema ida, etníku ida no nasaun ida, tan ne’e lian sai
hanesan rikusoin patrimoniu ida ba ko’alia nain. Maibe lian mos bele hetan akulturasaun husi
lian seluk ne’ebé halo lian ne’e nia orijen lakon no mos bele mohu no transforma fali dialetu
foun. Tan ne’e importante tebes ba ita atu nafatin haburas lian ne’ebé iha, liu husi fahe tutan
ba jerasaun foun atu nune’e numeru falante lian ne’e nafatin iha no dialetu ne’e sei la lakon
tamba prosesu modernizasaun ohin loron.

Iha nasaun balun sira adopta lian rua ka liu nu’udar lian ofisial iha nasaun ne’e maibe iha
nasaun sira hanesan: India, Filipina, Afrika do Sul sira nafatin tau importansia ba sira nia
dialetu rasik duke lian ingles tamba ba sira lian ne’e mak sira nia identidade lolo’os ne’ebé
sira tenki preserva hanesan rikusoin ka patrimoniu nasaun nian.

Iha Timor Leste ita mos adopta lian ofisial rua ne’ebé iha mak: Portugés ho Tetun maibe
dalabarak ema sira nia haree ba situasaun ne’e la mosu justisa basá realiade lian portugés mak
tau liu importansia duke lian Tetun ezemplu: libru eskola sira, instituisaun estadu nst. Laos
deit iha eskola lian portugés mos hanesan importansia nivél ida ba ema atu aplika ba serbisu
iha governu no instituisaun estadu nian tan ne’e dalabarak ema ne’ebé lahatene ko’alia
portugés susar atu aplika ba serbisu ida ne’e.

Tuir peskiza mos lian ne’ebé ko’alia barak liu iha teritoriu Timor mak Lian Tetun duke
portugés tamba numeru falante ne’ebé hatene lian portugés mak 30% deit husi totalidade
populasaun ne’ebé iha.

2. Kontestu ba Peskiza

Iha tema ne’e ami hili liu parte ida ne’e tamba ami hatene katak realidade ne’ebé iha ema
barak senti konfuzaun uitoan tamba sa mak buat hotu iha rai ne’e tenki tau importansia liu
lian portugés duke lian Tetun. Realidade hatudu katak importansia husi Lian Tetun Prasa
tuun iha nível edukasaun. Ezemplu falta material (manual ba Lian Tetun Prasa), Dixiplina
lian Tetun Prasa la entegra iha ezame nasionál, Karik tamba lian tetun kiak ho vokabulariu
ne’e mak estadu tau importansia liu ka tamba ita ma lakohi kontribui hodi desenvolve lian
tetun no husik dialetu ne’e bele lakon iha tempu oin mai.

1|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
 3. Identifikasaun ba Problema

Problema importante ne’ebé ami hetan husi tema ida ne’e mak hanesan:

3.1. Timor-Leste adopta lian rua (2) hodi sai lian ofisial. Tamba sá mak ita tau liu
importansia ba lian portugés?
3.2.Falta publikasaun ba material sira
3.3.Halo evolusaun ba lian ne’e rasik liu-liu nia ortografia sira
3.4.Tanba saida maka iha dekriminasaun ba Lian tetun
3.5.Fator sira ne’ebé fó impaktu ba deskriminisaun Lian Tetun

4. Limitasaun ba Problema
4.1. Timor-Leste adopta lian rua (2) hodi sai lian ofisial. Tamba sá mak ita tau liu
importansia ba lian portugés?
4.2. Falta publikasaun ba material sira
4.3. Halo evolusaun ba lian ne’e rasik liu-liu nia ortografia sira
4.4. Tanba saida maka iha dekriminasaun ba Lian tetun
4.5. Fator sira ne’ebé fó impaktu ba deskriminisaun Lian Tetun

5. Objetivu ba peskiza

Objetivu husi peskiza ida ne’e mak sai hanesan mata dalan ida mai ami konaba
problematiku ne’ebé akontese iha ami nia le’et liliu konaba lian tetun ne’ebé sempre hetan
diskriminasaun husi estadu timor tan ne’e ami halo traballu ida oinsa ami atu hatene klean
konaba lian tetun rasik no mos sai hanesan meius ida hodi ami nafatin bele defende lian tetun
atu nune’e labele mohu no kontinua habelar husi jerasaun ida ba jerasaun seluk.

6. Metodu Peskiza

Métodu hanesan mata dala sira atu sukat enkuadramentu husi peskiza ida. Relasona ho
traballu ne’e fonte sira mai husi livru, internet, jornal, ho video.

2|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
 KAPITULO II

1. Teoria
A. Definisaun
Lian hanesan janela ida oinsa ó atu haree mundu, lian mós sai hanesan meiu
komunikasaun entre ema ida hoe ma seluk. Sistema abstrato husi signu ho regra gramatikal
ne’ebé fasilita produsaun ho komprensaun husi són linguístiku.

Lian ka dalen sira ne’ebè ko’alia iha teritoriu Timor- Leste nia laran tomak, sai hanesan
instrumentu ida ne’ebè ema usa atu komunika ka hala’o relasaun entre ema ida ho ida
seluk ho kultura no identidade povu ne’e nia. Tamba ne’e lian nia papel importante tebes ba
ema nia moris. Istoria hatudu katak lian ida la mosu mai kompletu ka perfeitu kedas, tamba
ne’e persija iha hanoin ka vontade diak liu-liu ba kapasidade intelektual atu bele desenvolve
lian ne’e hodi bele hariku liutan lian sira ba nasaun tomak no sidadaun hotu nia interese.

Imagen: Lian Tetun sai identidade nasaun

Lian sira ne’ebè ko’alia iha Timor Leste la mosu depois de independensia, maibe
mosu hori uluk kedas desde ita nia bei-ala sira nia tempu. Tetun ne’ebè ita koñese hanesan
tetun prasa ko’alia liu iha distritu dili, tetun terik ko’alia liu iha parte balu iha distritu
Vikeke, Covalima, Manatuto, Manufahi, no Bobonaro. Iha dokumentu antigun balu hosi
Portugal ne’ebè konta kona’ba lian timor nian iha tempu ne’ebá. Tinan 400 liu ba iha surat
ida hakerek dehan iha timor tomak ema hatene lian rua (2) belu ho vaikenu, ne’e katak tetun
no vaikenu. Ita bele si’ik katak iha tempu ne’ebá Timor Lorosa’e ho belu mak hatene tetun
tamba ne’e liurai Wehali no liurai lika nia rai. Iha Timor parte loro monu inklui mos
Oecuse, ema hatene baikenu tamba liurai Sonbai mak ukun iha ne’ebá to’o tinan 1800 ba
leten ema bolu Timor Lorosa’e provinsi belu nian ne’e dehan katak provinsi ema tetun nian.

3|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
Nune’e ita bele hare katak tuir ema Portugal ne’e hare ema iha Timor Lorosa’e iha tempu
ne’ebá bele ona komunika ho lian tetun maski laos sira nia lian rasik.

Ema iha Timor Lorosa’e ho tan iha belu hatene tetun tansa mak ema iha Oecuse,
Kupang, Soe, ho Kafemenanu la dun ko’alia tetun? Ita hare ona katak, tinan 400 liuba, liurai
tetun mak domina Timor Lorosa’e ho rai belu. Nune’e mak uluk kedas, ema balu iha rai sira
ne’e aprende tetun, iha tempu ne’ebá iha liurai bo’ot ida naran Sonbai, nia ukun Oecuse ho
Timor Osidental so belu mak la tama iha nia reinu. Liurai Sombai ko’alia baikenu ne’ebé
ema bolu dawan, nun’e mak iha tempu ne’eba kedas, ema barak iha Oecuse ho Timor
osidental hatene vaikenu, maibe la hatene tetun.

Iha aritigu 13 alinea 2 Lei-Inan Repúblika Demokrátika Timór Lorosa’e (RDTL) nian
hatete: Tetun no dalen nasionál sira seluk sei valoriza no dezenvolve hosi estadu. Maibé
realidade durante tinan 10 ukun rasik an, kontrariu fali ho saida mak konsagra iha
konstituisaun ne’e. Estadu la’os dezenvolve lian tetun, maibe haka’as an haloko fali lian
portugés di’ak liu fali tetun. Iha Lei-Inan ne’e hatete momoos atu dezenvolve lian tetun tanba
lian ne’e nudar lian nasional no foin mak dezenvolve iha ita nia moris nudar nasaun no estadu
soberania. Ita presiza no tenke haloko lian tetun atu nune’e aban bainrua la kleur tan ita bele
halo lian tetun ne’e sai lian ofisial úniku iha ita nia rai.

2. Analiza

2.1. Fator Internal ba Diskriminasaun Dalen Tetun

Imajen: Timor Post

Estadu Timor Lorosa’e oin seluk fali. Iha Lei-Inan hatete atu dezenvolve lian tetun,
iha pratika obriga fali sidadaun tomak atu dezenvolve lian portuges. Loos duni saida mak

4|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
Koordenador Institutu ba Estudu Dame no Konflitu, Antero Benedito da Silva hakerek artigu
ida iha jornal Timor Post edisaun tersa 25 Setembru 2012 ho titulu “TETUN LA’O
NENEIK-LOS, PORTUGÉS HAKAT KLEUK BEIBEIK”. Iha paragrafu segundu artigu
ne’e, eis (Ketua Dewan Solidaritas Mahasiswa Pemuda Pelajar Timor Lorosa’e) ne’e hatete:
Ministeriu Edukasaun no Universidade Nasional Timor Lorosa’e nudar instituisaun ne’ebé
responsavél liu, ladauk konsege implementa politika lingua portugeza no dezenvolve tetun,
nune’e kontinua sakrifika kualidade aprendizajen iha eskola sira inkluindu iha nivél superior.

Iha hakerek ida ne’e hakarak hatutan deit kona’ba Ministeriu Edukasaun no
Universidade Nasional Timor Lorosa’e nia implementasaun ba politika dalen portuges no
dezenvolve dalen tetun. Nudar instituisaun media komunikasaun sosial, ami sempre iha
komunikasaun liu hosi administrasaun surat ba mai. Hosi ministeriu tomak liuliu Ministeriu
Edukasaun no UNTL, surat hanesan konvite ne’ebé dirije mai ami atu kobertura ba atividade
ne’ebé sira hala’o, sempre hakerek ho dalen portuges, maski loloos ne’e konvite ne’e fasil
tebes hakerek karik ho tetun.

Ne’e hatudu ironia ida iha ita nia nasaun. Ministeriu edukasaun no UNTL ne’ebé
tutela mos Institutu Nasional Linguistika, ne’ebé loloos hamriik iha oin hodi haloko lian
tetun, maibe sira nia administrasaun karta ofisial sempre hakerek ho portuges. Kuaze
ministeriu hotu hakerek surat ofisial maski ba populasaun baibain mos hakerek ho dalen
portuges deit, hanesan akontese iha ministeriu justisa ne’ebé tutela diresaun nasional rai no
soin ne’ebé iha governu konstitusional dalimak ne’e sa’e level ba sekretaria estadu ida, iha
sira nia surat notifikasaun ba populasaun sira ne’ebé okupa rai no soin estadu nian hakerek ho
portugés ne’ebé ema baibain sira ne’e la kompriende saida mak hekerek iha surat laran.

Balu lakohi atu asina resibu notifikasaun tanba tauk surat governu ne’e nia konteudu
keta haruka sira “oho” an karik. Ita nia deputadu sira iha Parlamentu Nasional, durante hala’o
knar nudar lejislador tinan sanulu nia laran, ita bele dehan seidauk hatene hakerek Tetun.
Ne’e hatudu hosi lei sira ne’ebé deputadu sira hakerek hotu-hotu ho portages deit. Sira laiha
kapasidade hakerek ho tetun. Iha debate kona-ba lei ruma, deputadu sira matenek no furak
loos ko’alia tetun, bele dehan sira ko’alia tetun aas liu, la’os tetun ne’ebé ema baibain ko’alia
iha uma ka iha basar. Iha ne’e ita nia deputadu sira hatudu ironia ida tan.

Sira matenek ko’alia tetun maibe la hatene hakerek ho tetun, sira nunka ko’alia
portuges iha debate laran maibe sira matenek loos hakerek lei ho lian portuges. Milagre tebes.
Iha livru Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional laiha item ida kona-ba oinsa promove

5|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
dalen tetun (karik ha’u sala tanba la lee livru nee hakerek ho portuges deit) iha periodu PEDN
ne’e hala’o, atu nune’e tetun sai dalen ofisial uniku ka numeru ida iha ita nia nasaun. PEDN
ko’alia deit kona-ba biblioteka nasional. Ne’e mos diak maibe biblioteka nasional ida ne’ebé
nakonu ho literatura portugés deit, sei la dada timoroan sira nia interese atu asesu matenek no
siensia.

Se asuntu dezenvolve dalen tetun ne’e konsidera prinsipal, iha estrutura governu iha
ministeriu edukasaun nian, loloos estabelese mos sekretaria estadu ida hanaran Sekretaria
Estadu ba Apoiu Dezenvolvimentu Dalen Tetun ne’ebé bele tutela mos Institutu Nasional
Linguistika ne’ebé to’o ohin loron iha UNTL nia okos. Nune’e sekretaria estadu ne’e
konsentra tau matan liu ba dezenvolvimentu dalen tetun. Ninia knar importante tebes ida mak
halo tradusaun ba livru sira hotu ne’ebé hakerek ho dalen portuges, ingles, malaiu-indonezia
no dalen seluk-seluk tan. (Antero Benedito Timor Post 2012)

2.2 Lian Ofisial 2 Maibe Portugés Importansia liu duke Tetun

Hanesan mos ita hatene Timor-Leste nu’udar nasaun ne’ebe ofisialmente adopta lian
ofisial rua (2) mak portugés ho tetun. Maibe iha realidade ne’ebe iha Estadu Timor-Leste
durante periodo barak nunka atu tau importansia atu desenvolve lian tetun ne’ebe nu’udar
lian ofisial ida atu aplika tomak iha nivel importante sira hanesan: Edukasaun, no instituisaun
estadu sira seluk, husi ne’e ita hatene katak estadu timor ladun fo sira nia atensaun ba ita nia
dalen rasik, aleinde ne’e lian portuges sira sempre diskute iha uma fukun parlamentu no fo
nafatin orsamentu atu desenvolve ho razaun atu hametin relasaun ho nasaun CPLP ne’ebe tuir
loloos ida ne’e parte Estadu Portugal nia serbisu no toma konta tamba sira hakarak sira nia
lian atu domina ema nian rain no habelar nafatin.

2.3 Implementasaun Dalen Tetun iha parte Edukasaun

Nune’e, tuir PEDN nian, sekretaria estadu ne’e iha meta (target) ida katak tinan 10-20 mai,
eskola hotu-hotu hosi nivél baziku to’o universidade, ba aula sira hotu iha ona livru tetun no
atividade aprendizajen iha ensinu baziku to’o ensinu superior bele ona ho dalen tetun deit.
Mestre no dosente sira la presiza hanorin hodi aprende dalen portuges hamutuk ho nia alunu
sira maibe sira sei hanorin diak liu ho dalen tetun. Durante tinan 10 ukun rasik an, estadu la
fo atensaun ba lia (asuntu) dalen Tetun. To’o remata segundu lejislatura ne’e, laiha partidu
politiku ida tantu iha Uma Fukun Saseluk Nasional no mos sira ne’ebé la hetan asentu iha
parlamentu, nunka lori lia kona-ba dalen Tetun ne’e oinsa haloko ba oin iha moris nudar
nasaun no estadu.
6|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
No mos ita haree realidade lian tetun ne’ebe nunka tau iha ezame nasionál husi ne’e ita
hatene katak serbisu estadu Timor-Leste ne’ebé la tau importansia ba lian tetun no mos la iha
hanoin atu kuda importansia lian tetun ba jerasaun foun sira

2.4. Falta publikasaun ba material sira

Lian Tetun mos presiza atensaun ida husi estadu no parte relevante balun atu
desenvolve lian tetun hodi bele aplika ba nivel hotu-hotu liliu Edukasaun. Ita hatene katak
tinan-tinan Ezame Nasionál hala’o maibe lian tetun nunka tama iha Ezame Nasionál maibe
tama fali Ezame lokal maske nune’e lian portugés ho Lian Ingles tinan-tinan aplika hela deit
iha Ezame Nasionál husi Ensinu Basiku to’o Ensinu Sekundariu. Husi ezemplu ida ne’e ita
haree momos oinsa estadu timor la tau matan ba lian tetun rasik atu desenvolve, tamba lian
tetun mos presiza estadu timor nia kontribuisaun atu nune’e sira bele serbisu hamutuk ho
parte relevante sira seluk hanesan INL, Parte Igreja Katolika no lian nain tetun terik atu bele
desenvolve lian tetun atu nune’e bele hakat pasu ida atu sai lian ofisial ne’ebe hola parte iha
vida estadu Timor-Leste. Tamba lian Tetun la’os presiza deit material no orsamentu maibe
mós partisipasaun Estadu rasik.

2.5. Halo evolusaun ba lian ne’e rasik liu-liu nia ortografia sira

Povu Timor hotu-hotu hakarak nia lian tane aa’s nia valor iha rai ida ne’e maske
nune’e ita mos tenki prepra lian tetun ne’ebé diak atu nune’e sekuandu lian ofisialmente
serbisu tomak iha nivel oioin sei la mosu problema liliu problema ortografikamente tan ne’e
sekuandu estadu hakarak lian tetun hakarak desenvolve sira tenki halibur parte hotu-hotu hodi
hadia no halo evolusaun ba ita nia lian tuir situasaun ohin loron nian.

No mos ita presiza tau hamutuk ema badaen sira kona-ba dalen nian iha rai laran hahu hosi
intelektual sira iha INL, iha Igreja Katolika (ne’ebé halo tradusaun ba biblia no literatura
kristaun nian), komunidade dalen tetun-terik ne’ebé matenek, badaen dalen nian hosi rai li’ur
ne’ebé durante ne’e hamutuk ho INL atu dezenvolve tetun. Alende sira halo tradusaun ba
livru liretarura no dokumentu ofisial sira konaba lei, dudu timoroan sira hakerek livru
literatura sira iha dalen tetun. Bele fiar katak ita sei fakar orsamentu uitoan liu hodi promove
lian tetun no ita sei fakar osan barak liu ba investimentu lian portuges iha Timor Lorosa’e.
Nune’e duke ita fakar osan ba lian portuges, diak liu ita fakar osan ba lian tetun

7|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
 KAPITULO III

1. Konkluzaun

Hanesan mos lian seluk iha mundu rai klaran tetun mos sai hanesan ezemplu ida ba
identidade ita ema timor ba mundu tamba lian nativa mak sai hanesan patrimoniu ida ba ita
nia rai ne’ebé tenki kuida no preserva didiak atu nune’e lian ne’e mos nafatin buras husi
gerasaun ida ba gerasaun sira seluk. Presiza mós estadu tau prioridade ba Lian Tetun liu-liu
integra ba Exame Nasiona tanba ida-ne’ebé sai fator determinante ba ita-nia identidade maka
Lian Tetun.

2. Sujestaun

Diak iha parte ikus neʹe Hakerek Nain lahaluha agradese tan dala ida ba Aman Maromak
ne’ebé hatu’un nafatin grasaa to’o finalmente halo hotu tiha trabalho ne’e, no mos lahaluha
ba Professor Miguel ne’ebé fo tempu atu halo traballu ne’e no mos hanorin no orienta tiha
ona to’o konsege halo hotu traballu ida ne’e, no mos ba familia no kolega ne’ebé Hakerek
Nain hadomi.

Ida neʹe deit mak Hakerek Nain nia apresentasaun no traballu badak karik iha liafuan
ruma ne’ebé sala ketik no mos liafuan sira balu ne’ebé lakona laran hakerek nain hato’o
deskulpa no dala ida tan obrigado wain ba imi hotu nia atensaun.

8|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)
 Referensia bibliográfika

1. “Antero Benedito” Tetun la’o neneik portugés hakat kleuk bebeik, Díli. Pubilka:
Timor Post Edisaun 25 Setembru 2012.
2. Wikipedia “Historia Dalen Tetun” publika sitiu: www.wikipedia.com
3. Koran TEMPO “Realita Timor-Timur” publika: Adelious Dimas 2013, publika sitiu:
www.tempo.co.id
4. Jorná Diario “ Investimentu lian Tetun kia’k duke lian Portugés” Publikasaun:
Edisaun 25 Abril 2014.
5. Disionariu Eletroniku “ Portugés-Tetun” no “Indonesia-Tetun” publikasaun
aplikasaun husi: Google Company Inc USA Copyright 2019; Google Tradutor. Sitiu:
www.google/translate.com

9|Page(DISKRIMINASAUN TETUN)