KAPITULU I

INTRODUSAUN
1.1. Antesedensia
Husi klarifikasaun jeolojia, area peskiza hanesan area ne’ebe iha
potensialidade ba hodi halo peskiza, tamba husi dadus jeolojia rejional, area refere
forma ho kondisaun jeolojia kompleksu ne’ebe hafahe ba parte follas Dili ho
Baucau tuir klasifikasaun husi (S.Bachri no R.L.Situmorang; 1994) nune’e mos
(E. Partoyo, B. Hermanto no S. Bachri; 1995). Area peskiza ne’ebe hamriik iha
parte sentral haree husi parte leste ne’ebe fronteira ho municipiu Baucau no parte
oeste fronteira ho municipiu Dili, signifika katak area refere iha municipiu
Manatutu ne’ebe distribui ho formasaun oi-oin hanesan formasaun Aileu, Cribas,
maubessi, baucau limestone, poros limestone, Ainaru gravels, atahok, bobonaru
scaly clay, suai, aitutu, poros limestone, kompleksu lolotoe, nune’e dominante iha
area peskiza mak formasaun Wailuli tuir autores Audley Charles (1968).
Bazeia ba modelu morfolojia no aas, area ne’e hafahe ba unidade morfolojia rai
tetuk no foho naton haree husi morfometria no morfogenesa tuir peritos Van
Zuidam (1983). Faze peskiza ba pratika jeolojia do kampu ne’e espera katak sei
fo informasaun no komprensaun ba kondisaun jeolojia area peskiza tantu
jeomorfolojia, estratigrafia, estrutura jeolojia nune’e mos jeolojia ambiental
ne’ebe hare’e husi potensia negativo no potensia pozitivo.

1.2. Intensaun no Objetivo

1.2.1 Intesaun
Intensaun husi pratika jeolojia do kampu 10 ne’e hala’o hodi responde ba
disciplina jeolojia do kampu 10 iha semester IV, ne’ebe iha obrigasaun hodi
hala’o husi kada estudante tuir kurikulu iha departamentu tekniku jeolojia,
fakuldade rekursus naturais no minerais, universidade oriental timor lorosa’e
nune’e mos hodi orienta ba studantes sira iha utilizasaun material kampu,
identifikasaun no ploting area parajem, observa kondisaun jeolojia no hakerek
informasaun ou oinsa grava informasaun.

1
 1.2.2 Objektivo

Objetivu ba pratika kampu primeiru ne’e, hodi hare deit kona ba piliar
hat ne’ebe maka inportate liu iha kampu hanesan Petrologia, Geomorfologia,
Estrutura, Stratigrafia, ne’ebe maka hare no interprerta dereita iha kampo, no
espesial ba ami ida-idak, nune’e mos prinsipal tebe-tebes ba ami atu hatene rai ou
ambiente nia kondisaun ne’ebe mak iha ligasaun ba area geologia nian. Nune’e
mos liu husi biban ida ne’e bele hariku diak liu tan ba ami nia abilidade no
koñesimentu ba ami ida-idak nia a’an.

1.3. Lokalidade Tempo no To’o Area Peskija

Tuir administrativo, area peskiza hamri’ik iha suku Ma’abat posto

administrativo Manatutu Vila, Municipiu Manatuto ho nia luan mapa topografia 2
km X 2km = 4 km2. Iha atividade pratika jeolojia do kampu ne’e hafahe ba grupu
ne’en ne’ebe husi ami grupu 2 ho nia area iha koordenadas Latetudu =
126002’45’’ – 126003’45’’ no Longitudu = 08031’15’’ – 08032’15’’.

Durasaun ou tempo ba halo akvidade jeolojia kampo primeiro ne’ebe halao iha
municipio manatutu maka komesa husi loron Quarta 23 to’o loron sexta 25 fulan
maio tinan 2017.

Hahu husi hela fatin ba to’o area peskiza distansia mais ou menus kilometro 1
(1km), ne’ebe ho la’o ain mais ou menus minuto 45 ba to’o area peskiza nune’e
mos bele ho transporte publiku hanesan motor kokoi (motor roda 3), minute 10.

2
Mapa pontu parajem

3
1.4. Metode Faze Peskiza No Ekipamentus

1.4.1 Metode

Metodu ne’ebe uza iha peskiza jeolojia do kampu 10 ne’e maka metodu
jeolojia peskiza rai leten (surface mapping) mak hanesan observa direitamente ho
afloramento iha kampu. Dadus ne’ebe rekolha mak hanesan dadus morfolojia,
litolojia, estratigrafia, estrutura jeolojia, paleontolojia no jeolojia ambiental liu
husi observa direita ho afloramentu nune’e mos halo mediasaun no grava ou
hakerek ba informasaun jeolojia hotu ne’ebe iha.

1.4.2 Faze Dahuluk

a) Estudu Literatura
Estudu literatura mak hanesan faze dahuluk ba preparasaun nian
ne’ebe prepara referensia relevante ho area peskiza liu husi dadus-
dadus sekundario. Dadus ne’ebe rekolã iha faze ne’e mak hanesan;
dadus jeolojia rejional, prepara mapa topografia ho eskala 1:10.000.
b) Konhesimentu Materia
Konesimento ba kampu primeiru (1) ne’ebe hala’o molok atu ba
kampu ho durasaun durante loron rua hahu loron sexta; 14 maio
2017 iha suku akanunu posto administrativo Hera no loron domingo;
16 maio 2017 iha suku area branca, posto administrativo Cristo Rei,
Municipiu Dili ho akompanhamento husi Ir. Agustinho Soares
UNTL, durante oras 8 iha kampu.

1.4.3 Faze Daruak

a) Observasaun Kampu
Observasaun kampu mak hanesan faze segundu ne’ebe hala’o
direitamente iha kampu ba kondisaun jeolojia ne’ebe akontese iha
area peskiza. Faze observasaun kampu ne’e hafahe ba parte haat (4)
mak hanesan tuir mai :

4
 b) Planeamento rute parajem
Planeamento ne’e halo bazeia ba konesimento fatin ka area
(recognize) nune’e mos aproveita buka afloramento ne’ebe bele uza
ba iha peskiza tuir mai. Objetivo seluk husi planeamento ne’e mos
atu bele identifika dalan ne’ebe fasil para atu liu.

1.4.4 Equipamentus

Equipamentus ne’ebe utiliza durante hala’o aktividade jeolojia do kampu

primeiro sei utiliza material mak hanesan: Mapa topografia, Gps Garmin, Kompas
Brunto, Palu, Note book, kamera canoon, spidol, kores, potlot, klipboard, regua,
Lapis, meter, boracha, lup, HCL, Plastik sampel.

1.5. Durasaun Tempu

Durasaun tempo ba halo akvidade jeolojia kampo I ne’ebe halao iha

municipio manatuto maka hanesan tuir mai ne’e :

1. Iha loron segunda 22/05/2017 prepara hosi universidade oriental Timor

lorosa’e UNITAL aranka ba municipio Manatutu.
2. Loron tersa 23/05/2017 horas 07:00am hahu ona halao aktividade iha
kampo, no horas 12:00 intervalo hahu fali horas 13:30pm to horas
17:30pm remata.
3. Loron kuarta 24/05/2017 horas 07:30am komesa fali halao aktividade iha
kampo no to’o iha horas 12:00pm intervalo hahu fali iha horas 13:00pm
to’o remata iha horas 16:30pm
4. Iha loron kinta 25/05/2017 horas 07:00am, kontinua la’o fila fali
aktividade ba loron tolu (3) ne’ebe mak halo ona aktividade kampo, horas
12:00pm intervalo, hahu la’o iha horas 13:30pm to’o horas 18:00pm,
loron ikus ba halo aktividade kampo nian iha suku Ma-abat.
5. Loron sexta 26/05/2017 komesa fila fali hosi municipio Manatutu mai
Dili Universidade Oriental Timor Lorosa’e. (UNITAL).

5
1.6. Enquadramentu Jeral

Area peskiza hamriik ho kondisaun jeolojia ne’ebe ho idade kategoria mos

katak idade mais antiga ne’ebe forma iha idade jurasiku. Tamba ne’e area peskiza
iha ona peritos hirak ne’ebe klarifika tuir rejionalmente ho ideias ne’ebe diferente.
Peritos hirak ne’e mak hanesan haktuir mai ne’e :

1. Peritos Audley Charles (1968) ho nia livru Geology Timor-Portugues.

2. Harris R. A. (1990) allochthonous terranes of the southwest pacific and
indonesia.
3. Bachri and Situmorang R. L. (1994). Geological map of the Dili sheets
and Baucau.
4. D. W. Haig no E. McCartain (2000) Carbonates Pelagites in the Post-
Gondwana Succession (Cretaceous-Neogene) of East Timor.

6
 KAPITULO II
JEOMORFOLOJIA
2.1. Definisaun Jeomorfolojia
Jeomorfolojia mak hanesan siensia mundu nian ne’ebe estuda konaba
klasifikasaun relevo mundu, naran, no faze akontesemento para atu hatene nia
genesa liu husi prosesu forma. Relevo ne’e rasik hanesan mundu nia leten ne’ebe
la formatura, bele ho medida ne’ebe bo’ot no kiik. Estudu jeomorfolojia ba iha
area ruma, emjeral iha objetivo dahuluk ne’ebe hafahe ba parte rua mak hanesan
haktuir mai; primeiru halo grupu tuir sistematiku, hanaran tuir (lendscape) iha
eskema ruma nune’e mos halo grupo tuir naran ruma ne’ebe fo tiha ona bazeia ba
konseptu balun. Segundu konhese formatu morfolojia ne’ebe akontese husi grupu
bele klarifika katak dalaruma iha mudansa ruma ba ambiente landscape ne’ebe
normal, iha objetivo ruma no tarjetu ne’ebe bele aplika ba estudu jeomorfolojia.

2.2. Jeomorfolojia Rejional

Timor-Leste hanesan ilha ida ne’ebe forma husi evolusaun tektonika ne’ebe
afeita ho kondisaun jeolojia kumplikadu, nune’e rai ho kondisaun fatuk ne’ebe
forma iha Timor-leste mos hala’o tuir movimentu forsa ne’ebe afeita. Por kauza
husi presaun forsa husi parte Sul ba Norte modifika tiha morfolojia husi tasi sai
fali rai maran ne’ebe ho formatura mos lahanesan, haree husi klaran ilha Timor-
leste dominamente ho foho ne’ebe hanesan; foho matebian ho nia elevasaun
2370m,mundu perdido 1770m, cablake 2340m nune’e mos Ramelau ho nia
elevasaun 2960m; ramelau mak hanesan foho ne’ebe aas liu kompara ho foho
sesluk-seluk iha timor leste nune’e mos ita haree iha parte kostal marina iha parte
Norte no Sul prense mos ho sedimentus tasi husi koral ne’ebe ita haree ho kor
mutin.
Timor-leste mos forma morfolojia alluvial ne’ebe forma iha parte norte dili no
suai ne’ebe sedimentos forma alluvial ne’e por kauza husi foho kiik
(perbukitan)sira ne’ebe hale’u kondisaun tetuk/basin ne’ebe iha, aleinde ne’e iha
parte leste domina mos ho morfolojia karstiku hanesan iha formasaun
Baucau(Audley Charles,1968). Klasifikasaun morfolojia iha timor leste tuir

7
peritos (Van Zuidam,1975) maioria hanaran foho kiik ou naton kompara ho foho
haat (4) ne’ebe mensiona iha leten, tamba haree husi valor aas absoluta ne’ebe
konkretiza ba iha morfometria.

Figura,2.1. Jeomorfolojia Rejional de Timor-leste.

2.3. Jeomorfolojia Area Peskiza

Tuir komprensaun ba kondisaun jeomorfolojia area peskiza maka ami

hafahe unidade jeomorfolojia area peskiza bazeia ba relevo, litolojia, prosesu
forma nune’e mos estrutura jeolojia ne’ebe aprezenta iha area peskiza.
Klasifikasaun jeomorfolojia ne’ebe uza iha prosesu peskiza ne’e maka tuir
klasifikasaun Van Zuidam (1983) ne’ebe halo ona modifikasaun hanesan ho
kondisaun area peskiza. Bazeia ba konseptu klasifikasaun husi Van Zuidam
(1983) ne’e , maka aspektu-aspektu jeomorfolojia ne’ebe halo influensia ba
faktores deskripsaun jeomorfolojia mak hanesan:
2.3.1 Morfolojia
Morfolojia, hanesan faktores ne’ebe haree liu ba relevo, emjeralmente
liu husi aspektu rua hanesan haktuir mai :
a) Morfografia, mak hanesan aspektu ne’ebe hodi hanaran ba iha area
morfolojia ruma hanesan rai-tetuk, rai-aas, foho naton no foho aas.
b) Morfomeria, mak hanesan aspektu ne’ebe hodi hanaran no observa
ba iha jeomorfiku ne’ebe iha area ruma, liu husi parte kuantitativo ho
haree husi elevasaun no slope.

8
 2.3 Klasifikasaun Outeiro (Van Zuidam, 1983)

No. Relevo Outeiro (%) Outeiro ( °)

1 Tetuk ou besik tetuk 0–2 0–2

2 Halis naton 2–7 2–4

3 Halis 7 -15 4–8

4 Halis mediu 15 – 30 8 – 16

5 halis makas 30 – 70 16 – 35

6 Halis makas liu 70 – 140 35 – 55

Halis makas liu tan (Amat > 55

7 > 140
sangat curam)

Koluna.2.1. klasifikasaun Outeiru Van Zuidam, 1983

2.3.2. Morfogénesa
Morfogenesa, hanesan prosesu jeomofolojia ne’ebe afeita ba
akontesimentu hodi modifika tiha nia rai nia modelu, faktos ne’e mosu tamba husi
aspektu hirak hanesan haktuir mai :
a) Morfoestrutura ativo, mak hanesan morfolojia ne’ebe forma
tamba mai husi forsa endojeniku ou forsa tektonika nune’e mos
vulkanismo. Morfolojia ne’ebe forma husi forsa endojeniku
mak hanesan ; foho sasiluk, foho bloku ou tatohar no vulkaun.
b) Morfoestrutura pasivo, mak hanesan aspektu ida ne’ebe haree
husi material ne’ebe forma (litolojia) no estrutura jeolojia.
c) Morfoestrutura dinamiku, mak hanesan aspektu ne’ebe
klarifika husi forsa eksojenetika hanesan prosesu
denundasional, fluvial, karstifikasaun ou evaporasaun, tasi,
anin/eolian no glasial, ne’ebe klarifika husi faktores
topografia,klima, vejetasaun, organismo no tempu.

9
Nune’e mos nia relasaun ho modelu rai tuir idade relativo no absoluta
(morfokronolojia).
Bazeia ba morfolojia baziku ne’ebe mensiona tiha ona iha leten maka area
peskiza hafahe tuir aspektu relevo, litolojia no nia genetiku ba iha unidade
jeomorfolojia tolu (3) , hanesan :
1. Unidade jeomorfolojia estrutural
2. Unidade jeomorfolojia denundasional
3. Unidade jeomorfolojia alluvial

2.4. Unidade Jeomorfolojia Estrutural

Unidade jeomorfolojia estrutural ne’e nia luan ± 1300m x 1400m tuir

eskala mapa, no lokaliza iha parte sentral ba parte SW haree iha (mapa
jeomorfolojia area peskiza). Ho nia elevasaun minimu 10m no maximu 86m,
signifika katak unidade jeomorfolojia ne’e bazeia ba morfometria tama iha
morfolojia rai tetuk (dataran sedang) to’o rai a’as (dataran tinggi) nune’e mos
haree husi parte morfogenesa unidade ne’e klasifika ba iha morfoestrutura ativo
tamba aprezenta mos foho sasiluk (perbukitan bergelombang) no estrutura
jeolojia hanesan fraktura.

Foto. 2.1. Objeitu jeomorfolojia unidade estrutural iha Ponto Parajem 11 ba diresaun Sul.
(grupo 2, 2017).

10
 Foto. 2.2. Jeomorfolojia unidade estrutural iha ponto parajem 35. (grupo 2, 2017)

Jeolojiakamnte unidade jeomorfolojia estrutural forma mai husi prosesu

endojenetiku ne’ebe halo mudansa ba rai ne’ebe tetuk sai fali rai ne’ebe aas
nune’e mos rai ne’ebe aas sai fali tetuk. Evidensia ne’ebe aprezenta husi unidade
estrutural ne’e maka liu husi litolojia ne’ebe lolos ho nia ambiente depozisaun iha
tasi maibe kondisaun aktual ita hetan iha rai leten hanesan litolojia, kalsirudit,
argilito nune’e mos arenito ho konglomerado ne’ebe aprezenta iha mapa litolojia
area peskiza.

2.5. Unidade Jeomorfolojia Denundasional

Bazeia ba morfogénesa Iha area peskiza hetan mos unidade jeomorfolojia

denundasional, ne’ebe haree liu ba prosesu eksojenetiku ne’ebe mak provoka hodi
halo mudansa ba rai nia modelu. Iha unidade ne’e nia relasaun metin ho prosesu
erosaun no denundasaun katak akontese hafoin de prosesu tektonika. Unidade
denundasional ne’e haree husi morfogria ne’ebe aprezenta elevasaun absoluta
minimu 18m no maximu 86m signifika katak unidade ne’e bazeia ba morfografia
hanaran rai tetuk (dataran rendah) no rai tetuk naton (dataran rendah
pedalaman).

11
 Foto. 2. 3. Unidade jeomorfolojia denundasional iha ponto parajem 40 diresaun ba SW.
(grupo 2, 2017).

Foto. 2. 4. Unidade jeomorfolojia denundasional iha ponto parajem 41.

Jeolojikamente unidade denundasional ne’e akontese por kauza husi prosesu

eksojeneku husi infiltrasaun bee, topografia, nune’e mos karakteristika rai ne’e
rasik hodi halo mudansa ba kondisaun rai sai erosaun. Husi dadus peskiza ne’ebe
iha haree liu ba nia kronolojia maibe la analiza espesifiku husi dadus laboratorium
ba karakteristiku rai, maibe interpreta deit liu husi movimentasaun rai no prosesu
ne’ebe akontese iha area refere.

12
 2.6. Unidade Jeomorfolojia Alluvial
Iha unidade ne’e, husi dadus elevasaun absoluta aprezenta maximu 3m ne’ebe
kategoria ba morfografia hanaran katak rai tetuk (dataran rendah). Ho nia luan
mais ou menus 2m husi interpretasaun mapa morfolojia area peskiza no katak iha
unidade ne’e akumulasaun maioria ho sedimentus.

Foto. 2. 5. Unidade alluvial, objeitu husi ponto parajem 3 no 44, diresaun ba Sul.

Foto. 2. 6. Unidade alluvial iha ponto parajem 32 no 33 diresaun foto ba SE. (grupo 2, 2017).

Jeolojikamente unidade jeomorfolojia alluvial ne’e forma por kauza husi prosesu
transportasaun material husi fatin aas ba fatin ne’ebe tetuk hanesan haree iha
figura leten ne’e. Morfolojia aas ne’ebe iha parte sorin-sorin maka suporta hodi
forma morfolojia alluvial husi transportasaun material sedimentos husi litolojia
orijem ne’ebe iha.

13
14
 KAPITULU III
JEOLOJIA REJIONAL AREA PESKIJA

3.1. Estratigrafia Rejional Area Peskija

Jeralmente litostratigrafia iha Timor hafahe ba parte tolu (3) mak hanesan
sekuen kekneno, sekuen kolbano no sekuen vikeke. Tinan husi sekuen tolu ne’e
hahu husi Permian to’o pleistoseniku, tuir peritus sawyer dkk, (1993).
Litostratigrafia rejional timor jeralmente forma husi fatuk basement (batuan
dasar). Prezensa fatuk bazemento ne’ebe iha Timor difisil tebes atu komprende.
Fatuk bazemento mak hanesan; chisto, filito, amfibolito, serpentinito ne’ebe
lokaliza iha kompleksu Mutis/Lolotoi, hatudu nia tinan ne’ebe diferensia hanesan,
tempu jeolojiku pra Permian ou tempu jurasiko leten-karteceous okos. Iha
posibilidade mos fatuk bazemento ne’e nia tinan/tempu jeolojiku pra Permian
tamba akumula kompozisaun no mineralojia ne’ebe hanesan mos ho kompleksu
Mutis/Lolotoi.

Koluna.3.1. Litostratigrafi Regional Timor (Sawyer dkk., 1993).

15
1. Sekuen Kekneno

Tinan husi sekuen ne’e hahu husi permian okos to’o jurasiku klaran no iha
mos interkalasaun ba iha jurasiku leten. sekuen ne’e hamriik husi formasaun hirak
tuir mai ne’e:

a. Formasaun Maubisse

Formasaun ne’e iha tinan Permian okos-permian leten ho formasaun

litolojia mak hanesan biokalkarnitos ho kor mean-ungu, packstone no boundstone
ne’ebe riku tebes ho kulit husi koral, krinoides, byrozoids, brachiopods,
chepalopodas no fusilinids iha mos fatuk ignea ekstrusiva ne’ebe tuan liu iha
timor.

b. Formasaun Atahoc

Formasaun ne’e iha tinan Permian okos bazeia ba tinan husi fosil
ammonoid. Litolojia ne’ebe domina hodi forma formasaun ne’e mak hanesan
fatuk arenito fino, arkose ho karakter terpilah naton. Mineralojia forma husi
kuarsa monokristalin, feldspar, plagioklas nomos hetan fragment filito ne’ebe halo
asosiasaun ho fatuk husi kompleksu Mutis/Lolotoi.

c. Formasaun Cribas

Formasaun ne’e ho estimasaun katak nia tinan iha Permian okos no

hafahe fali ba iha fasies fatuk hirak hanesan tuir mai; kontinuamente lateral mak
hanesan kamada arenito multikor, siltito, argelito metan no calcario bioklastik.
strutura fatuk sediment hanesan ripple no sole marks hatudu katak formasaun ne’e
depozisaun mai husi prosesu forsa turbidit (arus turbidit).

d. Formasaun Niof

Formasaun ne’e iha tinan triasiku okos-triasiku klaran ne’ebe ho

karakteristika husi kontaktu kamada ne’ebe bo’ot no mos hatudu nia strutura
sedimen ne’ebe barak. Litolojia ne’ebe forma iha formasaun ne’e hanesan;
argelito ho stratu mihis, batu serpih kor mean-metan-cocholat, arenito greywacke,

16
napal no calsilutit. Prosesu depozisaun formasaun ne’e liu husi mekanismo forsa
turbidit. Ambiente depozisaun husi formasaun ne’e estimasaun katak iha ambiente
tasi kle’an to’o tasi laran.

e. Formasaun Aitutu

Formasaun ne’e iha tinan triasiku okos to’o triasiku leten. Litolojia ne’ebe
forma iha formasaun ne’e mak hanesan; calcarnito kor mutin to’o meanjoven ho
interkalasaun argelito de kalkario kor kalohan nakukun. espesura kamada,
konsiste mais ou menus 45-60 cm no iha kamada axial hetan makrofauna hanesan
halobia, daonella, monotis, ammonit no fragment fosil seluk. Ambiente
depozisaun husi formasaun ne’e iha tasi nakloke ou besik tasi leur.

f. Formasaun Babulu

Formasun ne’e forma husi litolojia interkalasaun entre fatuk argila, siltito
no arenito masisu. Ba iha profundo kamada axial barak hetan brachiopoda,
ammonit, fragmento ai-horis, sole marks no fosil nia fatin. Ambiente depozisaun
formasaun ne’e hamriik iha area tepi paparan.

g. Formasaun Wailuli

Litolojia ne’ebe forma iha formasaun ne’e mak argelito kor nakukun ho
interkalasaun fatuk limestone organika, kalsiluti, batulanau, no arenito. Tinan
husi formasaun ne’e hahu husi jurasiku okos to’o jurasiku klaran.ambiente
depozisaun formasaun ne’e iha paparan dalam to’o paparan tengah.

2. Sekuen Kolbano

Kisaran tinan afloramentu ba iha sekuen ne’e hahu husi jurasiku leten to’o
plioseniku okos,iha ne’ebe hetan hiatus periodu haat ba iha carteceous okos,
paleoseniku okos, oligoseniku, mioseniku okos no mioseniku leten to’o plioseniku
okos. Sekuen ne’e akumula husi formasaun haat hanesn tuir mai:

17
 a. Formasaun Oebaat

Forsmasaun ne’e hahu husi tempu jurasiku leten no hafahe ba iha

elemento formasaun rua hanesan; fatuk arenito masisa ho karakter stratu ne’ebe
laiha format, maibe wainhira halo diskrisaun stratu kamada hamriik husi fatuk
lanau no fatuk arenito. Parte okos husi unit ne’e hamriik husi fatuk lanau ho kor
coklat to’o metan no fatuk argelito karakter nodul limonit-lanau. Ambiente
depozisaun husi unit ne’e iha tasi.

Fatuk arenito glaukonit stratu ho modelu espesura kamada mais ou menus

40-50 cm. Fosil ammonit no belemnite barak hetan iha unit ne’e.

b. Formasaun Nakfunu

Litolojia ne’ebe forma iha formasaun ne’e hanesan radiolarian, fatuk

argelito, kalsilutit, fatuk lanau, fatuk argelito stratu, kalkarenit, wackestones no
packstones. Karakter khusus husi formasaun ne’e hanesan espesura kamada fatuk
konsiste mais ou menos 3-30 cm.prezensa fosil radiolari barak tebes kompara ho
fosil foraminifera nebe nunka atu hetan. Tinan formasaun ne’e mais ou menus iha
carteceous okos-carteceous leten. Ambiente depozisaun formasaun ne’e iha tasi
laran (laut dalam).

c. Formasaun Menu

Formasaun ne’e iha tinan carteceous no forma husi litolojia ne’ebe

hanesan ho formasaun Ofu ho idade terseria. Formasaun ne’e formatu husi fatuk
kalkariu nebe hetan estratu mihis ou nodule rijang ho kor mean,nomos hatudu
katak iha clevagen (belahan) nebe intensive. Litolojia nebe atu hanesan husi
formasaun Menu no Ofu mak indika katak iha kontaktu stratigrafia. Formasaun
ne’e depozito ho mekanismu turbidit iha ambiente tasi laran (laut dalam).

d. Formasaun Ofu

Formasaun ne’e depozito molok akontese hiatus iha paleoseniku okos to’o
mioseniku leten. Litolojia nebe forma husi formasaun ne’e hanesan fatuk
limestone masisa kor mutin-mean naton ho interpreta nia nakfera (rekahan)
18
konkoidal-sub konkoidal. Iha afloramento jeralmente barak liu hetan strutura
laminasaun mihis, vein kalsit (urat kalsit), stilotit, no fraktura sira. Formasaun
ne’e depozito iha ambiente tasi laran ho mekanismu turbidit.

3. Sekuen Viqueque

Sekuen ne’e hamriik husi depozisaun sedimentos synorogenik plio

pleistoseniku tipo molasse nebe mancakup formasaun vikeke no unit melange sira
seluk maske relasaun nia genetika maibe difisil atu esplika. Tuir mai ne’e
formasaun hirak nebe iha sekuen ne’e :

a. Formasaun Vikeke

Jeralmente formasaun ne’e forma husi fatuk ho padraun suseksaun nebe

hatudu husi kasar ba leten husi kalsilutit transforma fali ba fatuk arenito to’o taka
ho alluvial no fatuk limestone koral kuartenaria. Kisaran umur formasaun ne’e
husi mioseniku leten-pleistoseniku. Formasaun ne’e mos sei hafahe ba elemento
rua (2) mak hanesan :

 Elemento fatuk mutin,forma husi kalsilutit mutin masisa nomos napal

abu-abu ho maksobu husi ai-horis. Fosil globigerina barak tebes iha
unit fatuk limestone ne’e. unit ne’e depozito iha ambiente tasi laran
nebe hatudu katak forma husi forsa bee nebe kalma.
 Elemento Noele, hamriik husi napal, napal tuffan, kalsilutit tiffan,
biokalkarenit, fatuk limestone pasiran, fatuk lanau no fatuk arenito.
b. Melange

Jeralmente hetan tipo unit melange rua ne’ebe mak identifika iha Timor
mak hanesan;

 Batu lempung Bersisik Bobonaro, hanesan depozito mélange

sedimentary (olisostrom) no diaper ne’ebe forma, impaktu husi
kontaktu formasaun vikeke ho fatuk lempung abu-abu no bloku
espesura kerikil-bongkah di diaper oleu, pulau semau, oekusi no hali
lukiuk.

19
  Melange Sonnebait, hanesan depozisaun mélange nebe afeita husi
prosesu tektonika. Unit ne’e dicirikan husi fatuk argilito ne’ebe hasoru
rekristalizasaun no bloku fatuk barak ne’ebe hatudu nia kontinuidade.

3.2. Estratigrafia area peskiza

Stratigrafia rejional hanesan siensia ida nebe atu estuda kona ba kamada
fatuk nian ou dalas fatuk nebe tutuir malu liu husi karaktristika fatuk nebe
diferensia tempu depositu nebe la hanesan. Bele mos stratigrafia relasun ho
kamadas fatuk, succession of beds, korelasaun kamadas iha area ida ho area seluk
nebe mak luan hanesan benua no akumulasaun kamadas tutuir malu iha koluna
jeolojia laran.

Stratigrafia rejional nia objektivu atu fo hanoin jeralmente no formasaun

hirak nebe iha relasaun ho stratigrafia nebe ita jeolojia ba halo peskiza iha area
refere hodi hatene kona ba fatuk nebe mak tuan liu no fatuk nebe mak nurak liu ita
atu foti dadus iha area refere hodi halo korelasaun ba iha dadus nebe mak ita
peskiza ba. Iha tinan 1960 liu ba disiplina husi estratigrafia sei koʼalia kona ba
buat barak nebe mak konseptu estratigarafia neʼe rasik relasaun mos ho
litostratigrafia, konostratigrafia, biostratigrafia

a) Litostratigrafi Relasaun ho litolojia ou modelu fisiku ba iha kamada

fatuk no relasaun stratigrafia ida liu husi karaktristiku litolojia neʼe
oinsa.
b) Kronostratigrafi Atu hatene relasaun ho idade kamada fatuk no relasaun
ho tempu jeolojia.
c) Biostratigrafi Halo estudu kona-ba fatuk liu husi akumulasaun fosil nebe
mak halo depositu iha fatuk nia laran.

Bazeia ba iha area peskiza nian suk ma’abat ne’ebe reperesenta ho kamada
estratifikasaun diak maibe dominante ho bloku kalkario ne’ebe maka forma, ho
ninia estrutura diferetene wuitoan tamba hetan mos mediu erotiva, e combina
dizolvida, iha nterpretasaun bazeia ba mapa litologia ne’ebe maka refere, tuir

20
dadus ne’ebe maka ami hetan iha area ne’e hanesan forma kamada ka tatulak malu
conglomerado, arenitu, argilitu, no calcario, kompostu aluvial original nian, ho
kamada relevante bazeia ba peritu Audlley Charles 1968 hateten katak fatuk
ne’ebe maka forma tatulak iha leten nurak liu duke fatuk ne’ebe forma iha kamada
okos, no area refere hahu husi idade era Mesozoico, no periode Jurasiku inferior
(lias Liasico),to Jurasiku Sperior (Doger-Malm) iha tinan 200-146 nia laran
refere ba area depositu ba iha formasaun wailuli nia konta, hanesan ho kamada
hatudu tuir mai.
Koluna. 3. 2. Stratigrafia Area Peskija

Fosil
Unidade fatuk Simbolu Deskrisaun Ambiente Idade
Holovia
depojisaun

kalkariu, arjelitu, arenitu, konglomeradu,

Material Hosi unidade litolojia hirak ne’e prefere
Aluvial litolojia ne’ebe mak depojitu uluk
Konglomeradu
no mos material alluvial.
Ambiemte depojitu
tasi klean ho
prosesu turbiditu
Arenitu

Arjelitu

Kalkariu

21
22
 KAPITULU IV
ESTRUTURA JEOLOJIA

4.1. Estrutura Jeolojia Rejional

Esrtrutura hanesan parte ida husi jeolojia hodi estuda kona ba forma
arsitektur, estruktura litosfera, no sinais-sinais ne’ebe mak atu akontese ka
hamosu deformasaun ba fatuk. Jeralmente estrutura jeolojia rejional ne’ebe iha
Timor-leste kompletu liu. Estrutura jeolojia primeiro ne’ebe hetan mak hanesan
sasiluk (lipatan), tatohar sa’e (sesar naik), no tatohar tesik (sesar mendatar
mengiri) estrutura jeolojia ne’ebe iha, jeralmente forma husi forsa primeiro ne’ebe
mai husi parte norweste-suleste (NW-SE). Prezensa estrutura sasiluk hanesan
antiklina Aitutu ne’ebe mai husi parte Sulweste-Noreste (SW-NE) no Antiklina
Cribas diresaun husi parte Weste-Este (W-E). Tatohar tolu ne’ebe iha Timor mak
hanesan tatohar semau, tatohar mena-mena, no tatohar belu, tolu ne’e reprezenta
hanesan tatohar tesik ba karuk ho diresaun plano tatohar nian ne’ebe relative ba
Noreste-Suleste (NE-SW). No seluk husi ne’e iha mos tatohar tunsip-toko ne’ebe
hanesan mos tatohar tesik ba karuk maibe ho nia diresaun plano tatohar nian
diferente, diresaun husi Norweste-Suleste (NW-SE).

Figura. 4.1. Mapa jeolojia rejional timor (Charlton,2001).

23
 Tatohar sa’e (Sesar naik) barak liu iha bloku kolbano ne’ebe, tuir estrutura
halo diferensa ba iha lina sasiluk sa’e. Sasiluk ne’ebe forma, nia kleuk (sumbu)
relative husi este-Weste(E-W) no nia asosiasaun forma ho sasiluk iha kolbano,
tatohar tesik ba karuk mudansa intensive iha diresaun sul bloku kolbano ho
diresaun jeral NorNorEste-SulSulWeste(NNE-SSW).
Zona akreasaun no kosalisaun ba material ne’ebe mak husi kontinente
Australia parte Timor Trough ne’ebe mak rejulta formasaun husi Timor Thrust,
ho superfisie ne’ebe hetan kompresaun ne’ebe ho diresaun ba sul Timor nian, tasi
klean Timor (Hamilton, 1979; Von der Bosch, 1979; Karin et al,1987; Mason
et al, 1991). Gravasaun seismiku hateten katak nia diresaun ba parte Norte ne’ebe
ho nia forsa kontra ba iha parte sul nian durante kolisaun, ne’e hateten katak dala
ruma relasaun ho material ne’ebe mak liga ho material ne’ebe mak forma uluk ona
ho plata rua ne’e, tuir (Richardson, no Blundell 1996). Mezmu ida ne’e mak la
klaru timor trough ho timor ne’e rasik. Forsa ne’ebe kontra dala ruma reprejenta
nia inklinasaun akontese husi levantamento ne’ebe mak relasaun ho strutura, (M.
Sandiford, 2004). Provijoriamente plaka rua ne’e mak fahe malu ho konverjen
ne’ebe mak akomodasaun iha Timor thrust. Timor ho banda arc nia laran ne’ebe
mak halo movimento ba iha diresaun Norte ne’ebe aumenta ho kontinente
Australia (Genrich et al, 1996). Ho ida ne’e konvergen dala ruma halo
movimento ba iha centro failha nian, (Masson et al., 1991).

Figura. 4.2. Interpretasaun Estrutura Jeolojia Timor Iha Idade Permiku-Triajiku Estensaun
(Tim Charlton 2002)

24
4.2 Strutura Jeolojia Area Peskija
Estruturalmente area wailuli hanesan area ida ne’ebe ladun kompleksu
kompara ho estrutura jeolojia iha area Formasaun Aileu. Hanesan hatudu ona iha
area estrutura rejional katak estrutura jeolojia ne’ebe boot liu hatudu iha area laklo
iha ne’ebe koñesidu liu ho naran Falla de lakló. Husi falla boot ne’ebe iha rezulta
mos estrutura jeolojia kiik sira iha parte Formasaun Wailuli espesikamente ba area
peskija.

Estrutura jeolojia ne’ebe hatudu iha area peskija maioria dominante ho

estrutura jeolojia ho tipu nakfera (Fracture/Joint). Alémde nakfera (fracture), iha
mos tipu estrutura jeolojia sasiluk (Fold).

Tipu nakfera ne’ebe iha hatudu ho tipu nakfera “Shear Fracture & Ghas
Fracture”,bazeia ba rezultadu direksaun husi nakfera (Fracture/joint) ne’ebe
hatudu maioria halai ba parte Noreste-Suloeste hatudu katak Tensaun mai husi
parte Suleste-Noroeste.

Foto 4. 3. Unital, Grupu 2, 2017.

Direksaun tensaun nian hetan husi dadus Shear ne’ebe mede. Dadus hirak hanesan
hatudu iha tabela tuir mai:

25
 DADUS FRACTURE

Shear 1……….° Shear 2…………..°

N031 E/60 N300 E/70
N040 E/78 N118 E/70
N351 E/60 N110 E/86
N092 E/69 N020 E/62
N080 E/48 N080 E/39
N071 E/58 N192 E/88
N120 E/78 N220 E/67
N141 E/70 N052 E/58
N082 E/86 N136 E/84
N070 E/86 N040 E/64
Koluna 4. 1. Mediasaun shear

Husi rezultadu mede iha parte Sul-Suleste (SSE) parte foho Huhan
Kurbadu deskunfia hanesan sasiluk ho tipu siklina ida ho nia direksaun hatudu
Noreste-Suloeste (NE-SW).

Sasiluk sinklina refere indika liu husi mediasaun ba Flanku ida kompara
ho Flanku seluk iha area ne’ebe diferente. Flanku husi parte SE no Flanku husi
NW bele identifika liu husi figura tuir mai.

Foto. 4. 4. Strutura flanku karuk (Grupo II UNITAL)

26
 Foto. 4. 5. Strutura flanku lo’os (Grupo II UNITAL)

Husi dadus direksaun Flanku rua ne’ebe hatudu iha leten hatudu nia
direksaun ne’ebe diferente uituan hodi hamosu interpretasaun katak entre flanku
rua nia klaran indikasa siluk ho tipu sinklinal. Maibe tuir interpretasaun ne’ebe iha
mosu mos tatohar (fault) ne’ebe dezenvolve mos iha area sinklina nia klaran. Tipu
tatohar refere maka tatohar se’es malu karuk (Sinistral Fault), hanesan hatudu iha
figura tuir mai.

Foto. 4. 6. Tatohar se’es malu karuk

27
 KAPITULU V
HISTORIA JEOLOJIA

5.1. Historia Jeral

Tuir tektonostrstigrafia hatudu ona katak, ilha de timor fahe ba parte ha’at
baseia ba orijem unidade ho prosesu formasaun no ambiente depojisaun fatuk
nian. Hosi tektonostratigrafia ha’at ne’e bele konta historia jeolojia rejional ilha
tior nian inklui historia jeolojia area lokalidade. Tektonostratigrafia ha’at ne’e
mak hanesan Gondwana Mega-Sekuensia marjen Australia Mega-Sekuensia,
Sinorojenika Melange, no Sinorojenika Mega-Sekuensia.

a) Mega-Sekuensia Gondwana

Mega-Sekuensia Gondwana nian konta hahu hosi unidade hirak ne’ebe

forma hahu iha temto jeolojia Pérmiku-jurásiku médio. Unidade hirak ne’e
depojitu iha ambiente interior Basia-Riftnin (Haig & Mc Cartain 2007: AJES 54,
at al. 2007: J. Foram Research 37, Haig at al. 2008: JAES 33). Unidade hirak
ne’e reprejenta hosi kalkario kablake. Idade hosi formasaun hirak ne’e baseia
prejensa fosi Doutaxis and Shipovalvulina ne’ebe indika katak formasaun nia
idade Triasiku ikus ka inicio Jurasiku. Fosil hirak ne’e sai fosil indeks ne’ebe bele
ajuda hodi konta unidade hirak ne’e nia historia (Haig at al 2007). Laos fosil
hirak ne’ebe mensiona iha leten, maibe iha mos tipo fosil seluk.

Tipo fosil seluk maka Corallinatorosa. Fosil corallina indika katak

unidade ida ne’e ninia idade inicio Jurásiku, iha ne’ebe reprejenta mos formasaun
hosi parte Mega-Sekuensia Gondwana. Formasaun ho unidade arenitu finu
“interbeds” entre arentu finu hofatuk tahú “mudstone” ne’e konsidera nudar
Babulu (Naran utilija hosi Bird & Cook, 1991).

 Mega-Sekuensia Marjen Australiano

Mega-Sekuensia Marjen Australiano kompostu hosi formasaun sira ho

idade Jurásiku ikus ka inicio medio Mioseniku (Haig &McCartain 2007: AJES
54, Haig et al. 2007: J. Foram Research 37, Haig et al. 2008: JAES 33).
28
Reprejenta hosi kalkario Borolalu (Audley Charles, 1968). Sinorojeniku Melange
reprejenta hosi Bobonaro scaly clay, kalkario Dartolu. Ambiente depojisaun
“Shallow water carbonate”.

 Sinorojeniku Mega-Sekuensia.

Kompostu hosi formasaun hirka ne’ebe ho idade jeolojia mMioseniku

iku-Plestosenu, kompostu hosi kalkario Baukau no seluk tan ne’ebe forma iha
idade ida ne’e.

5.2. Jeolojia Historia Wailuli

Hare’e tektonostratigrafi iha leten hatudu ona katak forasaun Wailuli forma
iha idade inicio Jurásiku. Tektonikamente iha tempo Jurásiku akontese Rifting
ne’ebe bo’ot entre Gondwana no Laurasia, iha ne’ebe mosu mos Nakkloke Tasi
Okos ka “Sea floor Spreadig”. Hosi momento akontese ida ne’e Nakkloke Tai
Okos ne’ebe depojitu ona formasaun ne’ebe ho idade jurásiku nian mak hanesan
formasaun wailuli iha ne’ebe formasaun ne’e konsidera hanesan depojisaun iha
“shallow water” baseia ba algas sira iha kalkario (cf. Johnson 1961). Prejensa
gipsun nia iha unidade sira iha area wailuli la hatudu katak zona evaporasaun.
Maibe gipsun mos bele presipita iha area tasi laran. Siknifika katak formasaun
refere forma iha tasi laran. Tuir fosil Corallinatorosa hatudu katak formasaun
Wailuli forma iha tempo Jurásiku.

Foto. 5. 1. Kalkario Koralina (Unital 2017)

29
 KAPITULU VI
POTENSIAL JEOLOJIA

6.1. Ambiente Iha Area Ma’abat

Iha ambiente refere, ambiente ida ne’ebe mos no livre ba populasaun sira bele
hakiak sira nia animal, no iha ambiente ne’e mos sai ambiente diak ba halao
aktividade peskija konaba potensia jeolojia, tamba area ne’e rasik mais detail ba
ambiente ne’e hodi dezemvolve ba halo buat ne’ebe mak populasan municipio nia
nesesidade .

6.2. Potensial Positivo

Iha area Ma’abat mak sai hanesan grupo Segundo nia fatin peskija no prefere
ba ambiente ne’ebe furak no rai tetuk alluvial, iha fatin refere mos hosi
instituisaun governo hari’i ona konstrusaun sivil konaba stadium municipal
Manantutu. Konstrusaun ne’e hari’i hodi dezemvolve ba joventude sira nia
abilidade talentu ne’ebe sira iha, parte seluk mos kompania hahu ona konstrui
estrada, drainajen ba transporte pobliku iha area refere. Nune’e mos bele hari uma
no natar ba populasaun suku ma’abat sira nia nesesidade ne’ebe sira presija no
utilija ba sira nia moris kutidiana ne’ebe mak fornesementohosi natureja.

Stadium Munisipal
de manatuto

Foto. 6.1. Stadium Munisipal de Manatuto (Unital 2017)

30
6.3. Potensial Negativu

Iha ambiente rai tetuk alluvial ne’e, hanesan iha parte potensia positivo
mensiona katak kontrusaun sivil sira hahu ona konstrui hosi instituisaun no mos
kompania sira. Hosi konstrusaun sira konstrui ona iha area refere sai hanesan
ameasa bo’ot ida ba konstrusaun sira ne’e iha tempo futuru no mos agora, tamba
impaktu jeolojia ne’ebe hosi topografia suporta teb-tebes dezastre naturais ba
ambiente refere, hosi ambiente refere mos ho tipo rai tahú ka clay nia porosidade
fatuk nian impermeabilidade ba be’e ne’ebe akomulasaun labele infiltrasaun ba rai
okos hodi nune’e hamosu seias no inundasaun ba konstrusaun sivil ka populasaun
sira ne’ebe mak hela besik iha area refere .

Foto. 6.2. Impakto Negativo Hodi Hamosu Dezastre Naturais

Foto. 6.3. Tofografia ne’ebe suporta hodi hamosu dezastre naturais

31
 Foto. 6.4. Hali’is ne’ebe suporta udan be’e hodi hamosu inundasaun

Foto. 6.5. Influensia hosi topografia hodi estraga konstrusaun iha futuru

32
33
 KAPITULO VII
LIAN MAKTAKA

7.1. konkluzaun

Bazeia ba jeolojia kampo 1 ida ne’e sai hanesan metodolojia ida ne’ebe
especial liu mai ita jeolojia oan sira no hanesan meios ida ne’ebe ita liu ona hodi
ita bele prepara ita nia a’an ho diak, atu nune’e ikus mai ita bele hakerek no halo
ona proposal jeolojia nian no mos ba iha futuru oin mai. Relasiona ba materia
jeolojia kampo 1 ida ne’e ami husi grupo dois (2) uza material hodi ami bele
prepara a’an diak liu tan ba iha futuru.

7.2. Sujestaun

Ba jeolojia kampo 1 ida ne’e ami husi grupo dois (2) hakarak sujere ba
profesores no kolegas I mos ba ema ne’ebe mak le’e ona ami nia jeolojia kampo 1
ida ne’e, karik sala no lalos atan ami husi grupo dois (2) prontu atu simu kritika
no sujestaun husi leitores sira ne’ebe mak le’e ami nia relatorio jeolojia kampo 1
ida ne’e, tamba ita ema sei la se’es husi sala no sedauk perfeitu ho diak ne’ebe
atan ami persiza tebes ita boot sira nia kritika no sujestaun mai ami grupo dois (2)
atu nune’e ikus mai ami bele prepara ami nia an diak liu tan iha futuru.

34
 REFERENSIA

Origin And Tectonic Evolution Of Gondwana Sequence Units Accreted To The

Banda Arc: A Structural Transect Through Central East Timor By Elizabeth A.
Zobell (Master of Science) Department of Geological Sciences Brigham Young
University//August 2007..

1. Fransisco da Costa Monteiro, Vicenti da Costa Pinto. 2003. Exploring

timor-leste :-minerals potential//pdf.
2. Audley-Charles, M.G., 2004, Ocean trench blocked and obliterated by
Banda forearc collision with Australian proximal continental slope.
Tectonophysics, 389, 65-79.
3. Audley-Charles, M.G., and Harris, R.A., 1990, Allochthonous terranes of
the southwest Pacific and Indonesia. Philosophical Transactions of the
Royal Society A31, 571-587.
4. Audley-Charles, M.G., 1968, The geology of Portuguese Timor:
Geological Society of London Memoir 4, 76 pp.
5. Sawyer , R.K., Sani, K. and Brown, S., 1993. The stratigraphy and
sedimentology of West Timor, Indonesia, Proc. 22nd Conv. Indon. Pet.
Assoc., 1-20.
6. Charlton, T. R., 2002, The structural setting and tectonic significance of
the Lolotoi, Laclubar and Aileu metamorphic massifs, East Timor: Journal
of Asian Earth Sciences, 20, 851-865.

35