Dalen tetun

DALEN TETUN Timor-Leste hanesan

sistema sosio-kultural boot ida ne’ebé
kompostu hosi komponente sira hanesan
governu, nasaun, territoriu, dalen, no
populasaun. Komponente hirak ne’e iha
sira ninia karakteristika ida-idak.Governu
maka Governu Timor-Leste ho nia
simbólu Unidade, Aksaun no Progressu,
Territoriu mak hosi fronteira ho Indonesia
iha parte oeste to Jaco iha parte leste,
hosi Atauro to’o tasi mane iha Suai
neba.Populasaun mak ema Timor oan
hirak ne’ebé hela iha parte hotu-hotu iha
territoriu Timor-Leste nian. Kona-ba
Dalen mak Dalen Tetun ida ne’ebé moris
duni iha Timor-Leste no ema barak
ko’alia no kumprende iha sira ninia
komunikasaun loron-loron nian. Purtantu
sistema temina iha leten mak bele marka
diferensia entre nasaun ida ho nasaun
seluk.Ita iha Tetun Prasa no Tetun Terik.
Uma Kreda ka Igreija hahú promove
Tetun Terik tinan atus hirak liu ba to’o
ohin loron. Tetun Prasa ne’ebé konsentra
iha Dili, tamba Dili hanesan kapital,
sentru administrasaun, sentru negosiu,
sentru ba edukasaun, ema hosi fatin
hotu-hotu mai serbisu, eskola, no buka
moris iha Dili halo dalen Tetun popular
tiha. Ikus mai ema Timor-Leste uza dalen
Tetun Terik no dalen Tetun Prasa ne’e
kahur malu iha sira nia komunikasaun
loron-loron to’o ohin loron.Funsaun Dalen
Tetun hori uluk kedas naturalmente ema
simu hanesan Dalen ida ne’ebé bele sai
ai-laletek ba ema sira hosi dialetu oin-oin
hodi ko’alia ba malu. Liu hosi Dalen Tetun
ema Timor-Leste hosi dialetu oin-oin bele
moris hamutuk, hatene ka entende ba
sira nia adat, sira nia hahalok no étika
hanesan sosiedade ida. Ema ida hosi
parte dialetu Kemak (Atsabe) ba basar
ka ba faan Tais iha Lospalos, ema ne’e
sei la ko’alia Kemak tamba ema Lospalos
la hatene ko’alia Kemak. Ema Lospalos
nia dialetu mak Fatuluku, Maklere, nsst,
sira na’in rua tenki ko’alia Dalen Tetun
hodi fasilita sira na’in rua nian negosiu.
Mane ida hosi Baucau mai hola feto iha
Oecusse, sira sei uza de’it dalen Tetun
iha sira nia komunikasaun no interasaun
ba malu konaba asuntu fetosan-umane.
Nune’e mós ba dialetu sira seluk.Lalika
ba dook, iha parte distritu Bobonaro de’it,
purezemplu, ema hosi dialetu Kemak
(Marobo) bainhira ba basar iha Lolotoe
ne’ebé ko’alia dialetu Bunak, sira na’in rua
ko’alia mak Dalen Tetun, la’os ko’alia
dialetu idak-idak nian.Maibe iha realidade
sira na’in rua sei viziñu hela. Tamba ne’e,
karik Dalen Tetun ne’e la ezisti bele kria
situasaun runga-ranga, dizordem ka
kacau balau, dizharmonia iha sosiedade
nia laran.Habadak de’it katak tempu la’o,
Dalen Tetun ne’e mós loron-ba-loron loke
aan ba bebeik no ikus mai sai hanesan
Dalen ne’ebé kesi ema Timor-Leste husi
dialetu oin-oin ne’e sai ida de’it, rai ida
de’it, unidade nasional. Matenek na’in ida
naran David Crystal iha nia artigu ida
husu hanesan ne’e: “Nusa mak Dalen sai
signifikante tebes hanesan índise ba
movimentu etniku ka nasionalismu? Nia
hatan hodi dehan

a) Dalen hanesan parte

integral ne’ebé obviu ba
komunidade sira nia moris
b) Dalen hatudu ligasaun
ho pasadu
 c) Dalen kesi hamutuk ema
sira ko’alia Dalen ne’e
hodi haketak sira hosi
grupu seluk ne’ebé ko’alia
Dalen diferente.

Hanesan Dalen Nasional, Dalen Tetun sai

hanesan mós identidade nasional Timor-
Leste nian. Tamba sa Ita konsidera
hanesan dalen ofisial, dalen nasional, no
identidade nasional? Razaun simples
de’it, tamba iha valor ida. Valor ne’e mai
hosi ne’ebé, mai hosi istoria naruk temin
iha leten. Matenek na’in ida naran Ernst
Moritz Arndt hateten katak “la iha
elementu ida ne’ebé iha valor aas liu duke
dalen ne’ebé nasaun ne’e iha”. Ernst
hakarak fó hanoin ba Ita katak Ita nia
dalen Tetun ne’e iha valor aas tebes.
Tamba ne’e bainhira Ita la konsidera
dalen Tetun ne’e signifika Ita hatun ninia
valor. Ida ne’e bele sai hanesan moe boot
ida ba Ita bainhira Ita Timor oan rasik
mak merendahkan fali Ita nia dalen Tetun
ne’e. Karik Dalen Tetun la iha valor, Ita
Timor oan hotu valor la iha, identidade la
iha. Tamba ne’e Ita Timor oan tomak
tenki tau iha Ita nia kakutak katak dalen
Portuges ninia valor boot tebes iha
nasaun Portugal no dalen Tetun ninia
valor boot no aas tebes iha nasaun
Timor-Leste tamba dalen Tetun ne’e rai
Timor-Leste ne’e mak hahoris, dalen
orijinal, indízena no sai hanesan
identidade ne’ebé kesi metin unidade
nasional Timor-Leste nian. Matenek na’in
ida seluk ho naran Friedrich Schiller
hatutan katak “dalen sai hanesan lalenok
nasaun ida nian. Bainhira Ita haree ka
fihir aan iha lalenok ne’e, lalatak ne’ebé
mósu iha lalenok ne’e Ita nian oin rasik,
Ita nia isin rasik”. Lia fuan seluk bele
dehan katak funsaun prinsipal seluk hosi
Dalen mak atu hatudu Ita nia identidade,
hateten ba ema seluk se mak Ita. Dala
ida tan matenek na’in ida ne’e hakarak fó
hanoin ba Ita katak dalen reprezenta Ita
nian rai ka nasaun, Ita nian oin no Ita nia
isin rasik. Pergunta mak ne’e, Dalen ida
ne’ebé mak sai hanesan Ita nian oin no
isin rasik? Dalen Portuges ka Dalen
Tetun? Klaru Dalen Tetun. Nudar Timor
oan, oin aat no koor kulit ne’ebé atu
metan la metan, mutin la mutin, atu
dehan aas maibe la aas hanesan ha’u, la
iha dúvidas katak Dalen Tetun hatudu
ha’u mai hosi Timor-Leste, Dalen Tetun
mak ha’u nia identidade, ha’u mak Dalen
Tetun, no dalen Tetun ne’e mak ha’u
rasik. Tamba dalen ida ne’e ha’u rona
kedas hosi ha’u nian Inan nia kabun
laran, to’o boot ha’u ko’alia dalen Tetun,
ba eskola ko’alia dalen Tetun, halimar ho
ha’u nia belun ka kolega sira ko’alia dalen
Tetun, ba serbisu ko’alia dalen Tetun, ba
Uma Kreda domingu-domingu rona Padre
sira ko’alia dalen Tetun, nune’e mós to’o
loron ida ha’u mate mós mate ho dalen
Tetun.

referensia: Instituto Nacional De

Linguistica Univercidade Nacional Timor
Lorosa’e Avenida Cidade de Lisboa
Correio-e:Inldili@yahoo.com Segunda
Edição:2002,2006

Husi "https://tet.wikipedia.org/w/index.php?
title=Dalen_tetun&oldid=63405"

Última modificação há 4 meses por MF-Warburg

Conteúdo disponibilizado nos termos da CC BY-

SA 3.0 , salvo indicação em contrário.