(DALEN TETUN OFISIÁL)

Marcelo Caetano de Sousa

DILI, 2014

1
 BALUK DAHULUK
PROSESU DEZENVOL
DEZENVOLVIMENTU
VIMENTU DALEN TETUN
TETUN

1. Dezenvolvimentu dalen Tetun hui !ai"li#u! 

Tetun nu’udar dalen ida hanesan dalen seluk iha mundu raiklaran presiza kria
kondisaun ida ke di’ak hodi dezenvolve dalen ne’e, nune’e mós hodi hasa’e ninia
 prestizu liuhosi komponente oioin dalen nian. Dezenvolvimentu dalen tetun iha parte
rua hanesan; dezenvolvimentu rai-liur no rai-laran Komponente linguístika ne’eb
dezenvolve
dezenvolve iha rai-li’ur
rai-li’ur mak hanesan tuirmai ne’e! "onolo#ia,
"onolo#ia, mor"olo#ia,
mor"olo#ia, sintase no
sem$ntiku. %tu ko&ese kle’an kona-ba perspetiva $rea linguístika haat mak tuirmai
ne’e!
1. Fonolo
olojia
jia
Fonolojia  nu’udar ramu linguístika nian ida ne’eb estuda sistema sonoru
dalen nian. 'osi variedade
variedade son ne’eb aparellu
aparellu vok$l emar nian bele prod(s,
no estuda hosi "ontika, ne’e nu’udar n(meru ki’ik ne’eb uza distintivamente
iha dalen.
dalen. )ha "onolo#i
"onolo#iaa nia laran ko’alia
ko’alia mós "ontik a. Fonétika nu’udar 
"ontika.
siénsi
siénsia
a ida ne’e
ne’ebé
bé estuda
estuda karater
karateríst
ístika
ika físika
físika,, artiku
artikulat
latóriu
óriu i perspet
perspetiva
iva
 produsaun no persesaun son hosi ko’alia no mós fornese métodu ba nia
deskrisaun no klasifikasaun.  *rea
*rea "onolo
"onolo#i#iaa nian
nian mak
mak envo
envolve
lve!! “son no
 fonema, vogál sira, konsoante, sílaba no liafuan”.
+ontika konsidera karaterístika "ízika no "izioló#ikas son nian, ne’eb ha"ahe
 ba vertente tolu! a hanesan produsaun  Fonétika
 Fonétika Artikulatória nu’udar 
nu’udar 
radiografias no utensíliu oioin ba observasaun aplikasaun orgaun ko’alia nian
aparellu fonadór  ne’ebé ohin loron ua nu’udar komandu ba área serebrál 
no Fisioló!ia
Fisioló!ia nu’udar
nu’udar dimensaun
dimensaun ida ne’ebé hala’o hela análie son nian no
mós permite deskreve orgaun interven emisaun ba son "iha produsaun ba son
fonemas#; b hanesan hodi transmite ona +ontika %k(stika nu’udar 
no fonemas#
instrumentu hodi grava onda son sonoru ho nia evolusaun iha espetograma, ba
"rekunsia, no iha intensidade. )da-ne’e ita hetan iha domíniu "ízika nian, 
hanesan hodi absorve no komprende +ontika %uditiva ka /ersetiva hodi
 bele an$lize son husi pontudevista simu nian no oins$ makronan distingi son
no kategoriza. 0e’e hetan iha dominiu /sikolo#ia speriment$l. )da-ne’e sei la
sura husi "unsaun son nian, maib husi nia kapasidade
kapasidade distintiva
distintiva iha domíniu
+onol
+onolo#
o#ia
ia bolu
bolu mós
mós "ont
"ontik
ikaa "unsi
"unsion$
on$l;
l; d prózo
prózodi
diaa kata
katakk dime
dimens
nsaun
aun
segme
segmentnt$l
$l ne’eb
ne’eb nu’ud
nu’udar
ar son koko’al
’alia
ia ne’eb
ne’eb ha"ah
ha"ahee ba "ragm
"ragment
entuu ka
segmentu ka "onema no sílaba. Dimensaun suprasegment$l ne’eb importante
 ba interpretasaun enunsiadu mak entoasaun no asentuasaun.

2. Morfolojia
Morfolojia nu’udar parte ida hosi gram$tika ne’eb estuda lia"uan no nia
"ormasaun, iha klase ka kategoria lia"uan gram$tika nian ne’eb pertense ba.
*rea sira ne’eb envolve
envolve iha mor"olo#
mor"olo#ia
ia hanesan!
hanesan! 2klase liafuan hotu-hotu
hotu-hotu

3
 BALUK DAHULUK
PROSESU DEZENVOL
DEZENVOLVIMENTU
VIMENTU DALEN TETUN
TETUN

1. Dezenvolvimentu dalen Tetun hui !ai"li#u! 

Tetun nu’udar dalen ida hanesan dalen seluk iha mundu raiklaran presiza kria
kondisaun ida ke di’ak hodi dezenvolve dalen ne’e, nune’e mós hodi hasa’e ninia
 prestizu liuhosi komponente oioin dalen nian. Dezenvolvimentu dalen tetun iha parte
rua hanesan; dezenvolvimentu rai-liur no rai-laran Komponente linguístika ne’eb
dezenvolve
dezenvolve iha rai-li’ur
rai-li’ur mak hanesan tuirmai ne’e! "onolo#ia,
"onolo#ia, mor"olo#ia,
mor"olo#ia, sintase no
sem$ntiku. %tu ko&ese kle’an kona-ba perspetiva $rea linguístika haat mak tuirmai
ne’e!
1. Fonolo
olojia
jia
Fonolojia  nu’udar ramu linguístika nian ida ne’eb estuda sistema sonoru
dalen nian. 'osi variedade
variedade son ne’eb aparellu
aparellu vok$l emar nian bele prod(s,
no estuda hosi "ontika, ne’e nu’udar n(meru ki’ik ne’eb uza distintivamente
iha dalen.
dalen. )ha "onolo#i
"onolo#iaa nia laran ko’alia
ko’alia mós "ontik a. Fonétika nu’udar 
"ontika.
siénsi
siénsia
a ida ne’e
ne’ebé
bé estuda
estuda karater
karateríst
ístika
ika físika
físika,, artiku
artikulat
latóriu
óriu i perspet
perspetiva
iva
 produsaun no persesaun son hosi ko’alia no mós fornese métodu ba nia
deskrisaun no klasifikasaun.  *rea
*rea "onolo
"onolo#i#iaa nian
nian mak
mak envo
envolve
lve!! “son no
 fonema, vogál sira, konsoante, sílaba no liafuan”.
+ontika konsidera karaterístika "ízika no "izioló#ikas son nian, ne’eb ha"ahe
 ba vertente tolu! a hanesan produsaun  Fonétika
 Fonétika Artikulatória nu’udar 
nu’udar 
radiografias no utensíliu oioin ba observasaun aplikasaun orgaun ko’alia nian
aparellu fonadór  ne’ebé ohin loron ua nu’udar komandu ba área serebrál 
no Fisioló!ia
Fisioló!ia nu’udar
nu’udar dimensaun
dimensaun ida ne’ebé hala’o hela análie son nian no
mós permite deskreve orgaun interven emisaun ba son "iha produsaun ba son
fonemas#; b hanesan hodi transmite ona +ontika %k(stika nu’udar 
no fonemas#
instrumentu hodi grava onda son sonoru ho nia evolusaun iha espetograma, ba
"rekunsia, no iha intensidade. )da-ne’e ita hetan iha domíniu "ízika nian, 
hanesan hodi absorve no komprende +ontika %uditiva ka /ersetiva hodi
 bele an$lize son husi pontudevista simu nian no oins$ makronan distingi son
no kategoriza. 0e’e hetan iha dominiu /sikolo#ia speriment$l. )da-ne’e sei la
sura husi "unsaun son nian, maib husi nia kapasidade
kapasidade distintiva
distintiva iha domíniu
+onol
+onolo#
o#ia
ia bolu
bolu mós
mós "ont
"ontik
ikaa "unsi
"unsion$
on$l;
l; d prózo
prózodi
diaa kata
katakk dime
dimens
nsaun
aun
segme
segmentnt$l
$l ne’eb
ne’eb nu’ud
nu’udar
ar son koko’al
’alia
ia ne’eb
ne’eb ha"ah
ha"ahee ba "ragm
"ragment
entuu ka
segmentu ka "onema no sílaba. Dimensaun suprasegment$l ne’eb importante
 ba interpretasaun enunsiadu mak entoasaun no asentuasaun.

2. Morfolojia
Morfolojia nu’udar parte ida hosi gram$tika ne’eb estuda lia"uan no nia
"ormasaun, iha klase ka kategoria lia"uan gram$tika nian ne’eb pertense ba.
*rea sira ne’eb envolve
envolve iha mor"olo#
mor"olo#ia
ia hanesan!
hanesan! 2klase liafuan hotu-hotu
hotu-hotu

3
 ne’ebé inklui iha dalen ida nia laran (determinantes, naran ka substantivu,
verbu, pronome, adjetivu,
adjetivu, advérbial,
advérbial, numerál,
numerál, prepozisaun,
prepozisaun, konjunsaun,
interjesaun nst. no nia subklase sira ne’ebé ida akordu ho signifikasaun
semántika, ho nia estrutura morfolojia no nia funsaun no mós ho nia
modifikasaun
modifikasaun baliafuan
baliafuan báziku ba kompleksu
kompleksu hodi muda hosi kategoria
kategoria
ida ba seluk!.

3. Sintase
Sintase nu’udar parte ida hosi gram$tika ne’eb estuda konstituinte "raze nian
no nia ordenasaun,
ordenasaun, di"erensa
di"erensa entre "raze no enunsiadu.
enunsiadu. *rea envolviment
envolvimentuu
sintase nian mak hanesan! 2 fraze, tipu fraze nian, forma fraze nian, fraze no
orasaun, fraze simples no kompleksa,
kompleksa, funsaun sintátika
sintátika konstituante
konstituante fraze
nian, orden konstituante orasaun, koordenasaun no subordinasaun fraze
nian!.

4. Semá
emánti
ntiku.
ku.
Semántíku nu’udar parte ida hosi gram$tika ne’eb estuda signi"ikadu lia"uan
nian ho modi"ikasaun sentidu nian ne’eb sira so"re liuhosi
liuhosi tempu no espasu.
*rea ne’eb envolve iha sem$ntika mak hanesan! "relasaun semántika entre
liafuan
liafuan,, kampu
kampu semánt
semántiku
iku ( semánt
semántiku
iku leksik
leksikál
ál no semánti
semántiku
ku frázika
frázika
denotas
denotasaun
aun no konota
konotasaun
saun,, evolus
evolusaun
aun semánt
semántika
ika,, valór
valór espesiá
espesiáll tempu
tempu
nian nst!.
zemplu! 1. 4usa han laho mate.
1.a 4usa, han laho mate.
1.b 4usa han, laho mate.
1. 4usa han laho, mate.

$. Dezenvolvimentu dalen Tetun hui !ai"la!an

%lnde komponente hirak iha leten, hetan
hetan mós dezenvolvimentu hosi parte rai-
laran hodi hasa’e presti#iu dalen tetun nian hanesan!
1) tetun
tetun nu’u
nu’udar
dar dalen
dalen lokál;
lokál;
2) tetun nu’udar dalen franka (dalen ne!siu " komérsiu);
komérsiu);
3) tetun
tetun nu’uda
nu’udarr dale
dalen
n nasio
nasionál
nál no
4) tetun
tetun nu’u
nu’udar
dar dalen
dalen ofis
ofisiál
iál..

ka
#etun nu’udar dalen ofisiál
#etun nu’udar dalen nasionál
#etun nu’udar
nu’uda r dalen franka
#etun nu’udar
nu’u dar dalen lokál

5
 %tu ita bele ko&ese di’ak no hatene kle’an liu tan kona-ba parte hirak-ne’e mai ita
halehat hamutuk parte ida-idak iha karaik ne’e!

A. Tetun
etun nu#uda
nu#uda!! dalen
dalen Lo%&l
Lo%&l
+unsaun !
 Tetun nu’udar dalen
dalen lok$l nia valór
valór hanesan mós dialetu
dialetu lok$l sira seluk 
seluk 
nu’udar
nu’udar dalen
dalen mate
materna
rna hane
hanesan!
san! dalen $asmeto, dalen Fataluku , dalen
 %ekais, dalen $olein no selusel
seluseluk
uk tan
tan iha rai-Timór
rai-Timór laran.
laran. Tetun
Tetun hanesan
dial
dialet
etuu lok$
lok$ll sira
sira selu
selukk mak
mak ita
ita heta
hetann no ema
ema uza
uza iha rai Suai$ %las
iha rai
( Manufa&i)$ i&a Soi'ada  Manatutu) ali'! no iha ikeke vila.
 Tetun nu’udar dalen lok$l! meiu ida hodi halo komunikasaun entre povu
iha rai ne’ebá nian  Suai$ %las$ Soi'ada$ ikeke no ali'!,
 hala’o komérsiu
komérsiu lokál entre étniku hosi sosiedade nia laran no
  hodi habelar kultura povu rai hirak&ne’ebá nian.

1. Tetun nu#uda! dalen '!an%a %a dalen %ome!iu

Tetun nu’udar dalen "ranka mosu bainhira kapit$l provínsia 6ltramarinu Timór-
/ortugs
/ortugs iha rai-7i"au
rai-7i"au 8ekussi muda mai Dili ±19::. )ha tempu ne’eb$ Dili
nu’udar bairu
bairu ki’ik ida-ne’eb
ida-ne’eb okupa hosi ema ambae
ambae sira. )ha tempu
tempu ne’eb$
duni malae
malae /ortugs sira la halo interasaun
interasaun ho ema ambae tanba malae mutin
mutin
sira hatene ko’alia de’it sira nia dalen no ambae-oan sira mós hatene de’it sira-
nia lia. 'o razaun ida-ne’e malae mutin sira hakbesik ba liurai ambae sira atu
 bele kria dalen ida ne’eb hetan in"lunsia boot tebes hosi dalen portugs, atu
nune’e hosi parte rua ne’e entre malae mutin no timoroan bele uza hamutuk 
hodi halo interasaun ka komunikasaun lorloron no sira hotu kompreende nia
sign
signi"
i"ik
ikadu
adu maske
maske seidau
seidaukk domin
dominaa dale
dalenn "oun
"oun ne’e.
ne’e.  #alen ida-ne’e mak 
hanaran dalen $ranka.

+unsaun dalen "ranka mak hanesan tuirmai ne’e!

1. 0u
0u’ud
’udar
ar meiu
meiu ida
ida ba timor
timoroan
oan toma
tomakk hodi uzauza hala’o
hala’o kom
komrsi
rsiuu lok$l
lok$l
dalen komrsiu;
7iuhosi
7iuhosi dalen
dalen "ranka,
"ranka, timoro
timoroan
an distrit
distrituu sanulu
sanulu-res
-resin-
in-tol
toluu bele
bele hala’o
hala’o
negósiu
negósiu uza de’it
de’it dalen tetun.
tetun. <ira
<ira idaidak
idaidak husik hela dialetu
dialetu lok$l,
lok$l, uza
uza
lisuk dalen tetun hodi kria kondisaun negósiu nian ida-ne’eb di’ak entre
mak"a’an no maksosa sira;
3. 0u’udar embriaun
embriaun hodi
hodi kria unidade ba timoroan
timoroan dalen
dalen unidade nian.
Tetun nu’udar meiu
meiu hodi kria unidade ba TimórTimór hosi =aku to’o 8ekusi,
8ekusi,
tasi-mane to’o tasi-"eto, uza dalen
dalen tetun hodi komunika ba malu malu iha moris
loroloron liuhosi atividade serbisu nian iha merkadu, servisu-"atin, "atin
 p(bliku no seluseluk tan.

>
 5. 0u’udar instrum
instrumentu
entu uni"ikadór
uni"ikadór ba povupovu etnolingu
etnolinguístik
ístikaa oioin iha
iha Timor
Timor--
7este.
Dezenvolvim
Dezenvolvimentu
entu tetun nu’udar dalen "ranka hah( la’o maka’as,
maka’as, bainhira
bainhira liu
tiha akontesimentu "unu boot mundu nian ba daruak. 'ah( hosi tempu ne’e timoroan
 barak tebtebes hatene ko’alia ona dalen tetun. Tanba ema timoroan barak liu mak 
hate
hatene
ne ko’al
ko’alia
ia tetu
tetunn ne’eb
ne’eb heta
hetann in"l
in"lu
unsi
nsiaa ho
hosi
si po
port
rtug
ugss maka
maka’as
’as tebt
tebteb
ebes
es
tetun*+ili sai "ali dalen Timór
Timór 7orosa’e
7orosa’e nian hanaran lia*,eikulár. ntre
nian ne’eb hanaran
tinan
tinan 1?>@-1?9@
1?>@-1?9@ matenek
matenek barak  lingui
linguista
sta hosi Timór
imór no raiseluk
raiseluk sira estuda i
hakerek dalen tetun ho vizaun atu dezenvolve, maske hetan obst$kulu oioin.

(. Tetun nu#uda! dalen Naion&l

4azeia ba tetun
tetun nu’udar dalen "ranka liuhosi
liuhosi lala’ok
lala’ok naruk hodi dezenvolve
dezenvolve
dalen ne’e sai hanesan lia-nasion
lia-nasion$l
$l no sientí"iku
sientí"iku iha nasaun Timór Timór-7este.
-7este. 7iuhosi
7iuhosi
tempu naruk lala’ok
lala’ok tetun sai hanesan dalen istóriku
istóriku ba povu Timór
Timór.. Tetun
Tetun nu’udar 
dalan istóriku
istóriku ba povu Timor
Timor lori tempu no liuhosi
liuhosi prosessu naruk, hah( hodi traduz
4iblia sagrada hosi 7atin mai Tetun to’o iha luta rezistnsia nian mós kontinua uza
nu’udar
nu’udar instru
instrumen
mentu tu ka meiu
meiu ba admini
administr
strasau
asaunn hodi in"rent
in"rentaa problem
problemaa políti
polítika
ka
Timór nian hasoru ditatór <oeharto ho nia nia rezime tomak. 'o razaun hirak-ne’e "ó-biit
 ba dalen tetun sai hanesan dalen nasion$l ne’eb hetan "atin no konsagra ona iha
2Konstituisaun Aep(blika Demokr$tika Timór-7esteB artigu 15. Aazaun seluk partidu
+AT7)0 konsagra ona iha sira-nia manu$l polítika 9@ nian hodi hanorin polítika
 ba nia militante sira. 0u’udar dalen nasion$l hatudu ba ita katak 2dalen ne’e povu
tomak no nasaun
nasaun Timór-7e
Timór-7esteste nian tan ne’e itaita hotu tenta atu
atu uza iha vida moris
lorloron nian liuhosi atividade
atividade oioin. 0ia "unsaun mak hanesan tuirmai ne’e!
 nu’udar dalen nasion$l, tetun kria unidade ba povu distritu sanulu-resin-tolu;
  hamahon no hakbiit
hakbiit nia makdalen
makdalen sira hosi dialetu
dialetu oioin atu domina
domina tetun
kle’an liu,
liu, liuhosi es"orsu
es"orsu no haka’as an estuda dalen nia regra sira no ho nia
mudansa tomak;
 hasa’e
hasa’e prestiz
prestizuu dalen
dalen nasion$
nasion$ll nu’udar
nu’udar patrim
patrimóni
óniuu kultur
kultur$l
$l nasaun
nasaun nian
nian
ne’eb hatudu identidade própriu povu Timór nian ba mundu raiklaran;
 tetu
tetunn nu’ud
nu’udarar iden
identi
tida
dade
de hodi
hodi hatu
hatududu nasau
nasaunn Timor
imor-7e
-7est
stee ba mund
munduu
internasion$l.

. Tetun nu#uda! dalen O)ii&lO)ii&l

Tetun nu’udar dalen koo"isi$l ba nasaun Timór-7este, katak valoriza liu tan ka
hasa’e nia nivl. 7iuhosi nivl ida-ne’e hatudu razaun kle’an mai ita makdalen sira
katak 2iha ita-nia moris lorloron nu’udar sidasaun independente sente orgullu no "ó
onra ba ita-nia dalen nu’udar patrimoniu kultur$l sai dalen o"isi$l nasaun nian.
+unsaun Tetun
Tetun nu’udar dalen o"isi$l
o"isi$l hanesan tuirmai ne’e!
 nu’udar meiu komunikasaun o"isi$l nasaun Timór-7este
Timór-7este nian;
 nu’udar meiu hodi hala’o administrasaun p(bliku nasaun nian;

@
  nu’udar dalen sientí"iku hodi dezenvolve sinsia, teknolo#ia no kultura
nasaun ne’e nian.

 Meiu 'a de-en,ol,imentu dalen #etun

0u’udar dalan hodi dezenvolve dalen tetun ba povu Timór mak hanesan tuirmai
ne’e!
1. %ristokrasia lok$l;
3. KomrsiuCnegósiu lok$l tradision$l;
5. Dalen portugs;
>. Doutrina Katólika;
@. 7uta rezistnsia polítika ba independnsia nasion$l;
. 7iuhosi aprende dalen nu’udar sinsia hosi kursu oioin.

 #an'a sá mak tenke de-en,ol,e dalen #etun 

0u’udar interese nasion$l ba povu Timór-7este atu dezenvolve tanba dalen
tetun sai hanesan !
1. /atrimóniu kultur$l nasaun no povu Timór-7este nian.
3. )dentidade nasion$l.
5. Dalen nasion$l no o"isi$l.

 a-e &odi de-en,ol,e dalen tetun

0u’udar baze atu dezenvolve dalen tetun iha tempu daudaun ne’e b$ oin iha
oin tolu!

1. a-e konstitusionál
 'ah(n ba konstituisaun ADT7 /arte 0  kona-ba /rinsíiu Fundamentál,
ninia artiu 13 kona-ba dalen o"isi$l no dalen nasion$l ho versu !

1. Tetun no /ortugs nu’udar dalen leg$l ka o"isi$l ba nasaun ADT7.

3. Eovernu sei "ó konsiderasaun ba dalen tetun no dalen rai na’in
seluseluk iha dezenvolvimentu nia laran.

0o /arte 00  kona-ba direitu$ o'riasaun no arantia ri,adu, ho nia

#ítulu 00 kona-ba direitu no obrigasaun ekonómia, sosi$l no kultura, nia
artiu  kona-ba direitu intelektu$l; 0asaun "ó garantia no hamahon
"ormasaun, produsaun no negosiasaun ema ida-idak nia produsaun
intelektualidade obras liter$ria no artístika inklui hamahon deireitu kriasaun.


2. a-e dekretál
'ah(n ba Dekretu 7ei Eovernu ADT7 liuhosi Konsellu inistru 0(meru
1"24 14 fulan*%'ril 24 kona-ba /adraun 8rtogr$"iku dalen Tetun ne’eb
 publikadu iha =orn$l Aep(blika <rie 0 o. 5 14 fulan*%'ril 24 (á.
416 lihosi Aeitór 60T7, 4en#amin de %ra(#o e Forte-Aeal nia intervensaun
iha =orn$l 0asion$l <eman$riu o. 33 (21 %ostu 247 12 simu
o"isialmente katak 8rtogra"ia /adronizada nu’udar sistema "onmiku,
2/romovidu, administradu no dezenvolvidu hosi )07B.

3. a-e sientífika
<igni"ika hala’o atividade estudu kona-ba dezenvolvimentu dalen tetun tuir 
kritria sientí"ika linguístika nian ho sistema tolu!

a Sistema uniforme katak ita hakerek liafuan hotu&hotu ho oin ida de’it 

<istema ne’e "ó-hanoin ba ita atu labele hakerek tuir ita ema ida-idak nia
gostu, maib tuir banati ida. 4anati ne’e mak nu’udar ita-nia padraun hakerek 
nian. <istema ne’e mós esplika ba ita katak labele hakerek tuir ortogra"ia
 portugs, ortogra"ia ingls ka ortogra"ia dalen indonzia no mós keta hakerek 
tuir dialetu oioin iha Timór laran nia hakarak.

b Sistema lasala katak fó ba liafuan ida&idak hakerek ida ne’ebé haleno liafuan
ne’e nia son.
<istema ne’e esplika mai ita katak letra sira ne’eb hakerek iha dalen tetun nia
laran símbolu ida haleno de’it son ida 2 letra CsC 2 hosi hakerek lia"uan Gsosa
’ son CsC mak mosu, maib lia"uan barak mai hosi dalen portugs hakerek ho
oin ida, nia son oin seluk n.e. 2 asaB signi"ika uma , lia"uan ne’e hakerek 
ho CC nia pron(nsia hamosu son CkC no mós CsC hamosu son CzC. <istema ida-
ne’e dalen tetun la reko&ese, tanba sistema sira hanesan ne’e kria hakerek oin
ida no hatete sai oin seluk. <istema ida-ne’e mak hanaran sistema fonétiku.

% Sistema fonémiku katak sinál, símbolu ka fonema idaidak iha nia son
rasik
7iuhosi sistema ne’e, ita bele hetan esplikasaun klaru katak dalen hotu-
hotu iha mundu raiklaran inklui tetun mós iha estrutura ida-ne’eb nak"ahe
 ba "onema ka son b$ziku oioin. 'akerek tuir banati "ó ba "onema ida-idak 
sin$l ida de’it. Karik kompara ho dalen portugs ita uza sistema la hanesan,
tanba iha dalen portugs sin$l iha  son rua. Tan ne’e sira ua sistema
 fonétiku. 7iuhosi komparasaun sistema dalen nian badak ne’e hamosu
ona konseitu ida ba ita atu komprende sistema rua ne’e nia sentidu.

9
O!to*!a)ia
8rtogra"ia mai husi lia-latina ho lia"uan rua! ortos katak loos no gra"ia katak 
hakerak. aka ortogra"ia katak hakerek tuir dalan loos. 8rtogra"ia nu’udar parte ida
hosi gram$tika ne’eb hanorin ho maneira loloos hodi deskreve lia"uan. *rea
ortigra"ia nian mak hanesan! 2alfabetu, sinál sira hakerek nian, regra asentuasaun,
oinsá espremi vogál no konsoante sira, derivasaun silábika translineasaun,
relasaun fonétika no gráfika entre liafuan, uza letra maískula hosi hah& fraze, no
 pontuasaun!.
8rtogra"ia dalen tetun kria hah( iha tinan 1H9> hosi /adre <ebastiIo aria
%pariio da <ilva. 7iu tiha tinan sanulu-resin-lima 1HH? mak "oin p(blika obra
importante rua ne’e! dision$riu portugs-tetun no mós gram$tika dalen tetun.
%mululik dehan iha nia livru katak tetun oin-ketak ho portugs tan ne’e labele
hakerek ho lia-portugs nia regra ka nia ortogra"ia. Tanba ne’e nia halo ortogra"ia
ketak ba lia-tetun. 8bra ida-ne’e sei hatutan husi se&ór Aa"ael das Dores iha 1?:9
no /adre anuel /atríio endes no mós /adre anuel endes 7aran#eira iha tinan
1?5>. )ha dkada tinan H: no ?: linguista timoroan no rai-seluk hadia no
dezenvolve tan ortogra"ia ne’eb /adre <ebastiIo hosik hela. )kus liu ekipa linguista
ida-ne’eb serbisu hamutuk ho 60T7 nian hala’o knaar boot hodi prepara ortorafia
adroni-ada. 7iutiha tinan 13? ha"oin ita uza. 4azeia ba obra ortogra"ia nian ne’eb
kria hosi /adre <ebastiIo, )07 dezenvolve sai ortogra"ia-padraun dalen tetun
nasion$l no o"isi$l.
/ozisaun tetun hanesan dalen +ranka hah( konsolida dezde husi prezensa
ision$riu sira iha Timór. ision$riu sira mós prosede prekosemente hakerek tetun
no halo publikasaun sira hanesan tuirmai! '#.(atesimu %adak no )rasaun ba $oro&
loron * '+- /#. 0eumu husi 1stória 2agrada 3ortugés no 4etun * '+5 6#.
 7i8ionáriu 4etun 3ortugés * '+ no 3ortugés 4etun * '55+ 9#. (artilla 4etun * 
 3ortugés * '+': ;#. testu iha tetun ba $iteratura orál 4imorense * '+:'.
Durante tinan 3> iha okupasaun )ndonzia nian laran, dalan o"isi$l okupante
nian mak tau iha "unsionamentu. 'anesan )ndonzia bandu p(bliku uza dalen
/ortugs, padre sira husik hela uza iha pregasaun no "ó hakat hodi prega tetun. Don
artinho 7opes, 4ispu Timór nian, rezolve husu ba Kongregasaun Aitu nian autoriza
atu selebra litur#ia iha dalen Tetun. Dioseze Dili harii komisaun ida atu trad(s testu
sira, nu’udar membru ne’eb ativu liu mak padre %lbertu Aiardo da <ilva, 4ispu
Dili ohin loron nian, hamutuk ho nia kolega sira konsege kompleta lalais serbisu ne’e,
no aprova tiha husi Aoma iha loron 9 "ulan-%bríl 1?H1; liu tiha ne’e, iha tempu badak 
tuirmai kedas Dioseze Dili hanorin ha"ahe polikopiadu sira ne’e ba territóriu tomak 
no misa hah( selebra kedas iha dalen povu nian ne’e.

8atán &asuk sira tuirmai ne’eJ

1 studante sira koko atu re"lete hikas asuntu ne’e no dehan sai tuir 
idaidak nia hanoin kona-ba asuntu ne’e rasikJ

H
 3 splika saida mak )ta-4oot sira hatene kona-ba ortogra"ia Tetun o"isi$l
ho nia ezemplu siraJ
5 Tanba s$ mak nasaun ida hanesan Timor-7este mós tenke kria nia
ortogra"ia rasik <aída mak nu’udar razaun "undamental ba asuntu ne’eJ
> Konta istória ortogra"ia ne’eb akontese iha dalen tetun tuir istória nia
hetetenJ

Aentuaaun
%sentusaun nu’udar sin$l ausili$r ba prosessu hakerek. %sentuasaun importante
tebtebes ba ita bainhira hakerek "ó-biit tulun-biban ba lia"uan liuhosi hamonu sin$l
 ba sílaba tónika lia"uan nian. %tu nune’e lia"uan ne’e bele hetan nia pronunsia loloos
no hatudu sentidu ne’eb ema hotu ko&ese no utiliza. Dalen tetun reko&ese sin$l
ausili$r (niku iha nia sinsia ortogra"ia mak 2sin$l aguduB ( ´ ).

/ontuasaun
/ontuasaun ne’e importante tebtebes. Dala barak ita kompreende laloos saida mak ita
re#ista liuhosi prosesu hakerek tanba "alta koloka pontuasaun para "asilita leitura ba
ema seluk. %tu ita kompreende di’ak liu tan kona-ba pontusaun sei hare iha oin.
%tu ita ko&ese no komprende kle’an liu kona-ba parte tolu ortogra"ia nian ne’e,
mai ita halehat hamutuk asuntu idaidak kona-ba ortogra"ia padronizada iha parte
tuirmai ne’e.
ee*matan +alen #etun
7ia"uan sira rihun-ba-rihun be hodi konstróe Tetun 0asion$l "oti hosi bee-matan rua.
4ee-matan ida mak Tetun-Terik ho naran lia"uan kahorik no hosi bee-matan dalen
 portugs ho naran lia"uan luzuzmu.

ee*matan rua ne’e maka7

ee*matan /ortués #odak  

ateri$l, impossivel
 povuCreinu, rezolve
 para, akontesimentu
signi"ika, se, insesaun
sobre kapasita kuandu
lu-i-mu   Tetun Meik 
ka&orik  0asion$l
ee*matan #etun*#erik 

atu, karik, sona, se,

emar, katak, kona-ba
haberan, bainhira, labele,
hanorin, hanoin, haburas
+oras

?
 BALUK DARUAK
ORTOGRAFIA PADRONIZADA

1. Et!utu!a Al)a+etu dalen Tetun nian

%l"abetu latinu dalen Tetun emprega sin$l ruanulu-resin-hitu hanesan haktuir iha
karaik!

A B D E F G H I J K L LL M N Ñ O P R RR S T U W V X Z ’
a  ! " # $ % & '    * + , -  / // 0 1 2 3 4 5 6 ’
 <in$l hirak-ne’e hanesan mós portugs nian, al"abetu tetun nian emprega letra 'oot
mai9skula no mós letra ki’ik ( min9skula n.e. ! %Ca, 4Cb, DCd, Ce no seluseluk tan
nst.
 <in$l idaidak soi nia naran rasik no hodi hakerek lia"uan sira. 'aree iha tabela
tuirmai ne’e!
Sin&l,-m+olu Son Lia)uan
%"a : asu$ a&i$amá$ aá$ aa
"' é 'arak$ 'oek$ 'asuk$ 'ou
+"d +é di’ak$ doit$ do'en$ dudu
"e < ema$ etu$ emak$ emar
F"f fe furak$ feto$ fulan
=" é$ ruta$ arfu$ a'a$ o-a
8"& %á &an$ &a’u$ &anoin$ &alo
0"i í ida$ i&a$ ikan$ ikun
>"j >ota janela$ >osé$ jardín
?"k ?aa ko’a$ katua$ kakoak$ ku’ak  
@"l le lori$ le'a$ lalin$ lolon$ luan
@@"ll elle ka ele kaduak toalla$ >ullu$ falla$ illa
M"m me midar$ moris$ masin
"n ne naroman$ naruk$ natar
A"B eBe ka ene &o til >uBu$ maBo-u$ maBa
C"o D otas$ o&in$ oras$ osan$ okos
/" /é aa$ resu$ ortaun$ osu
E"r rre rona$ ra&un$ rai$ risku
EE"rr erre kaduak korreiu$ siarra$ siarru
S"s se sukat$ sura$ suru
#"t #é tetun $ tetu$ tanis
"u G uma$ udan$ ulun$ u&i
H"I é kaduak Iai$ Iee$ Ieen$ Iani
", é ,idru$ ,a-u$
J"K Jis Ka,e$ Kefe$ Kinelus
L"- Lé u-a$ me-a$ de-en,ol,e
’ kaa*tatolan &a’u$ de’it$ na’i$ na’in

1:
%l"abetu latinu tetun ne’e "ahe ba parte haat hanesan tuirmai ne’e !

 Konsoante iha gra"ia sanulu-resin-hitu!

B D F G H J K L M N P R S TW V X Z

Konsoante sira-ne’e sei "ahe ba grupu rua tuir ninia ori#inalidadeCproveniente;

Konsoante kahorik ! B D F H K L M N R S T W

@etra 0&a liafuan

  ba, baliu, bani, banin, bele, be, bee, bosu, boot, bubu, buras, buti
+ da’an, dame, delek, dikur, duir, durubasa,
F "ali, "aru, "eto, "ini, "urak 
8 han, ha’u, hemu, hira, hitu,
?  kadunan, kalan, kesi, kle’an, karuk, kotuk, koi, kose, kuana, kumu
@ lanu, laran, lemo, leba, lia, liman, losu, lotuk, luan, lolon, lulun
M mama, malus, masin, me’ar, metan, mii, mihis, mós, moos, mutin
 naan, na’an, naruk, naran, nata, ne’e, nehan, nonook, nurak 
E  rai, rasa, rahun, reta, resin, roo, roman, ruku, ruin,
S sai, selu, seluk, sena, simu, sinu, sosa, sura, susu, sunu
# ta’a, taha, tesi, tesik, tetak, tiha, tinan, toba, tolok, tuur, tuir, tuu

K-+0-a+1" 26&6*2 7 E = 77 / AA L M N
@etra 0&a liafuan
= gaba, gruta, gar"u, governu,
>  #anela, #ardín, #orn$l, #uís, #urista, #ulgamentu
@@ "alla, illa, toalla, #ullu, kartilla, repollu
/  papa, pap$, paun, padraun, patraun, posu, podr 
EE  korreiu, derrota, karreta, sigarru
 vaga, veíkulu, vidru, vizi&u, vota,
J O$, Oave, Oinelus
L zero, bandeza, dezenvolve

 oál i&a sinál lima !

A E I O U

 Sím'olu i&a sinál rua7

11
 A PQ símbolu nazalítiku
luzizmu akompa&a, testemu&a, ma&a, ma&ozu, atama&a, #u&u

’ P kapa-tatolan PQ símbolu glot$l okluzivu glot$l

kahorik  da’an, di’ak, "a’an, hadi’a, ki’ik, kna’ar, ku’a, kle’an,
maka’as

 +írafu i&a sinál rua7

@@ ho EE , dígra"u rua ne’e nu’udar dígra"u luzizmu mai hosi dalen
portugs.

ota o'ser,asaun nian7

7etra ka al"abetu sira RS, R NS, RHS no ROS ne’eb la uza iha dalen Tetun ne’e,
la’ós bandu tot$l maib ba lia"uan termu espesí"iku no ema nia naran ho karatr 
estran#eiru ka internasion$l sei uza.

zemplu !
/0 0 20 30

armelinda N P kuantidade kalór O P matematika Hashintong

risogno )N P intelligene uotient Oamaha Helintong
m U P uza iha $rea at. ulPana KiloIot
 DQm %Rua iroso"t Hord
H<
da osta %Ruilis Eeo""reP Hiski
l LiRueRue 8keP  0eIzealandia
oreia AoPal Hebside
ToPota 0or Iegia

<istematika al"abetu dalen tetun nu’udar padraun nia sekunsia hanesan naktuir iha
leten.

2. %sentuasaun
'anesan ita hotu hatene katak iha dalen portugs reko&ese sin$l asentuasan haat!
V  sirkun"leksu,
W   grave,
X  agudu.

13
 Y til,
%sentuasaun hirak-ne’e, iha dalen tetun adota ida de’it, mak asentu agudu 8  9.
’

'o hahesuk ida-ne’e hamosu lia-husuk katak oins$ kona-ba asentuasaun seluk ne’e.
%sentuasaun Y til ba dalen tetun la uza hodi tau iha vog$l dadan nia leten, maib
uza iha CnC nia leten hodi hatudu símbolu & nazalítiku. %lnde & til asentu
sirkun"leksu muda mós ba asentu agudu 8 9, no asentu grave hodi halo kontra
’

asaun entre artigu de"inidu no prepozisaun iha tetun lalakon tiha de’it, tanba tetun la
reko&ese artigu de"inidu CaC ho propozisaun CaC.

3. /ontuasaun
/arte importante ida mós iha ortogra"ia mak pontuasaun. /ontuasaun nia
 prezensa "ó pauza ba lia"uan, periodu, "raze no par$gra"u atu hetan sentidu kompletu
ida. 4azeia ba import$nsia ne’e ita buka atu ko&ese pontuasaun nia símbolu no nia
naran. 'aree tabela tuirmai ne’e!

Sím'olu aran
. /ontu
$ Lírgula
;  pontu ho vírgula
7  pontu rua
 tadak-mahusuk 
 tadak- hak"odak 
 tadak mahusk no hak"odak 
 T  travesaun ka i"en
UU V loke aspas
WW X taka aspas
( loke parenteze kurvu
) taka parenteze kurvu
Y loke parenteze retu
Z taka parenteze retu
[ Aetisnsia
" ka ou barra

<in$l pontuasaun sira ne’e indika kona-ba, pauza boot ka naruk mak pontu,
no pauza badak hodi la’ó tutan mak vírgula no pontu ho vírgula. <in$l pontuasaun
sira seluk asosia liu ba entonasaun "raze nian hanesan! pontu rua, travesaun, tadak
mahusuk, tadak hak"odak, retisensia no parenteze sira.

15
/onto (.)
)ndika pauza boot ida. 6za iha "in$l "raze, signi"ika katak saida mak ita pretende
ko’alia ne’e kompletu ona.
a %mi hemu hotu ona :.;
 b +itun kalan nian iha tempu rai-udan, laiha rumór ida, asu sira mak hatemi
iha kint$l laran :.; Deskute iha to’o matan-dukur. Aona ba, iha kalan nia
rohan, ko’alia mesamesak, nu’udar desertu hodi hetan lia"uan dahikus :.;

írula ($)
Lírgula indika pauza ki’ik hosi pontuasaun. 'etan iha interiór "raze nian, hodi ha"ahe
orasaun ka nia elementu sira.
 %mi hakarak hemu tan:<; maib tua mak la iha tiha ona.

6za mós hodi &alo inumerasaun sira ba lia"uan ka espresaun ne’eb dezempe&a
"unsaun hanesan iha "raze, bainhira la iha ligasaun hosi kon#unsaun no, ka, laiha!
d %m$ ba inaugura lo#a ho karregamentu dahuluk hosi kint$l! kouve, al"ase,
manu, manu-tolun no ai-"uan.

6za hodi separa modifikad!r sira, bainhira mosu antes ba su#eitu!

e <emana hirak liu ba, kolega sira ba vizita ami.

6za hodi separa fra-e ka arte fra-e nian bainhira enkaiKa "raze seluk!

" )ha rai-udan, hanesan rai nakukun sedu liu, halakan lampu minarai nian.

/ontu &o ,írula :=;

'atudu pauza boot liu vírgula nian, maib ki’ik liu pontu "in$l.

6za pontu ho vírgula atu haketak orasaun koordenadas ka subordinadas iha nia
natureza rasik, ne’eb konstitui enumeresaun estensu ka naruk ne’eb tau pontu ho
vírgula iha klaran.
g )ta tenke halo preparasaun ba buat oioin :=; ...

6za espresivamente iha "raze badak sira, marka serteza ida ba separasaun entre
elementu orasaun nian ka "raze.
h <obri&a la haree karta sira ne’e :=; maib bele repara iha nia mata-been
kompasiva iha "eriadu.

/ontu rua (7)

mprega hodi indika situasaun sira!
i )ha r$diu hateten :7; 2 /rezidente Aep(bika Timor-7este responde
negativamente ba apelu eis ma#ór %l"redu.B

1>
'odi aprezenta enumerasaun sira!
 # anis"estasaun kulminante nu’udar mentalidade koletiva povu ida
nian mak :7; polítika, mor$l, reli#iaun.

<erve hodi introduz diskursu diretu!

k Katuas doko ulun iha tempu ne’eb$ no hakotu hodi dehan!
- /arese ha’u iha razauan, se&ór auleki, hanesan baibain. )ha ne’eb$
kazu ne’e karik ita hotu iha #uízu, se nia la mai ba tempu to’o ona.

4ele mós introduz eslikasaun ida ka komentáriu ida!

l urak ne’eb$ hanesan ahi! dook haree lahetan, besik ahi han tiha.

#adak &akfodak ()

mprega ba "raze ka lia"uan hak"odak nian. 4ele esprime variadu sentimentu,
hanesan admirasaun, entuaziazmu, ironia, d(vida, moras, nst!
m )mi keta hanoin aat ba mestre sira :>;
n Karik ba J ntaun aban ami hein.

#adak ma&usuk ()

mprega iha lia-husuk sira no hahusuk direta!
o Timór tomak hamutuk distritu hira:?;
 p < mak seidauk mai :?;
 <ira-ne’e mai hosi ne’eb :?;

#adak ma&usuk no &akfodak ()

mprega tadak mahusuk no hak"odak nu’udar prosesu ida ne’eb uza iha tempu
hanesan, karik espresaun ne’e nu’udar pergunta no emosaun!
r Kontrabandu :?>; 4a ema hotu :?>; Aai sira ne’e, ba agrikultura
s ma ne’eb$ halo saida :?>; Z husuk ba ó-nia maluk karik sira iha
responsabilidade ba eskritóriuJ.

#ra,esaun (*)
6za hodi haketak determinada orasaun, espresaun ka lia"uan ne’eb karik koloka iha
destake ka aparte!
t 'a’u liu hosi kampu, iha lorokraik "ulan-+evereiru :@; lorokraik nabilan
ne’eb nu’udar típika $rea rur$l nian :@; ha’u lori ho oan "eto, ne’eb
nu’udar kriatura.
mprega iha deskursu diretu, hodi introd(s lia"uan no haketak lia"uan sira diskursu
indiretu karik interkala!

1@
 u Z 8h, se&ór bele "ó volta ba ne’eb$ )ta-4oot hakarak. )da-ne’e - akresenta
hanesan #eitu partikul$r Z no só ba ema entran#eiru sira.

Eetisensia ([)
)ndika ba algu ne’eb hela hosi ko’alia. <uspensaun ne’e bele signi"ika ezitasaun,
d(vida, amargura, ironia ka sentimentu sira seluk!
v 7uiza konsidera ho mata-been relembra sira!
- Tanba ne’e nia lad(n kontente hosi ne’’eb$ :; 7a’ós sira hotu
atu nune’e
O - 0em hotu :; la’ós sira hotu :;- estra#eiru sira dehan mosu iha sira
oin alegria boot hosi d(vida.

0fen (*)
6za hodi!
z 7iga lia"uan rua hodi bele konstirui lia"uan (nika ida de’it, ho sentidu "oun
ida naran kompostu.
- midar-siin, dekretu-lei, loron-segunda, "ulan-=aneiru nst.
- sanulu-resin-lima, da->
a 7iga pronome emak no pronome posesivu ad#etiv$l sai katuir pronominal
- 'a’u-nia hah$n iha ne’eb.
- 6ma ne’e ha’u-nian
') 7iga naran sira ne’eb se kombina designasaun ba país nian!
- Dili nu’udar kapit$l Timór-7este.
Q) 7iga verbu rua sai verbu maktulun ida.
- "ó-hatene, "ó-sai, dehan-sai, nst

/arente-e kur,u ( )
<erve atu izola elementu "raze nian ka "raze ida ne’eb iha sentidu hanesan!
d %mi visita onas onumentu 0asion$l
e <ira muda ba 4aukau Kota 4aru parte ki’ik ida husi sidade 4aukau

/arente-e retu Y Z
<erve hodi indika suspensaun testu sitasaun nian :;. 'alo suspensaun ida-ne’e
hodi bele habadak sitasaun, elimina tiha balun ne’eb konsidera lad(n importante.

<erve mós hodi indika sitasaun ruma, ida ne’eb nu’udar sitasaun introd(s
esplikasaun ida ka koment$riu ida!
" ntre interese barbarak no realizasaun 7eonardu Rartista no s$biu
italianu! 1>@3 - 1@1? S no pintura, no eskultura [

%sas UU WW ka V X
Koloka iha inisiu no iha dahikus "raze ka lia"uan ne’eb nu’udar sitasaun husi

1
 kontestu seluk!
g - ma hotu dehan 2'ori uluk hori \a’in timór asu \a’in nanisB.
h - ma hateten sira mesak 2na’ok-teenB
i - 4iblia hateten! ]] 7aiha asasinu iha "atin ne’eb komete krimeQQ

II. S4LA5A NO LIA'UAN OIOIN

1. Formula s\la'a nian

<ílaba nia "órmula bazeia ba estrutura "onema nian ne’eb "orma lia"uan no
"ahe tuir regra sílaba nian hanesan iha karaik ne’e!

d)  ] a*as$ a*su$ ku*a*na$ li*a*fu*an$ &a*la*i$ !

e) ? ] an$ 'u*at$ na*an$ fu*an$ da*’an$ a*,i*a*un
f) ?? ] a's*tra*tu$ ins*ti*tu*tu$ ins*tin*tu$ o's*tá*ku*lu
) ? ] mo*tuk$ ma*ran$ la*le*tek$ ka*ma$ ka*ruk 
&) ?? ] ko*tuk$ ka*rik$ &ak*ma*tek$ fu*nan$ a*'an
i) ?? ] kma*nek$ k'u*nus$ kso*lok$ kna*’ar$ &a*kla*ken
 j) ??? ] kons*tan*ta$ kons*ti*tu*i*sa*un$ kons*i*ra*sa*un
k) ??? ] trán*...$ tran*...$ re*flek*...$ kom*lek*su
l) ???? ] trans*...$

2. Síla'a

Síla'a katak liafuan sira-ne’e nakfahe ba letra lubun rua ka liu.   zemplu
lia"uan < taka ’  nak"ahe ba sílaba rua ta & ka no lia"uan konte=du nak"ahe ba sílaba
haat kon&te&=&du.

Tuir ninia karaterístika sílaba rua, ne’eb hanaran sílaba loken no sílaba takan.
Síla'a loken  katak liafuan sira&ne’ebé nakfahe ba sílaba sira ho ninia letra ikus
hotu ho vogál ka nakloke hela ho vogál. >emplu?

 bele P be-le
hatene P ha-te-ne
estuda P es-tu-da
 baliu P ba-li-u
soletra P so-le-tra
korru P ko-rru
"ali P "a-li

19
 Síla'a takan  katak liafuan sira&ne’ebé nakfahe ba sílaba sira ho ninia letra
ikus hotu ho konsoante ka taka ho konsoante. zemplu!

karik P ka-rik 
kontente P kon-ten-te
kotuk P ko-tuk 
kestaun P kes-ta-un
 bateria P ba-t-ri-a
matak P ma-tak  
makdalek P mak-da-lek 
investimentu P in-ves-ti-men-tu
kazamentu P ka- za-men-tu
 badinas P ba-di-nas nb? sílaba subli@a sira mak nu’udar sílaba takan

#uir ninia kuantidade$ síla'a sei fa&e 'a oin tolu 7

Monosíla'a katak liafuan sira labele nakfahe ba sílaba rua , maibé ida de’it.
 'zemplu
  bá,
bár,
 !ís,
fó,
  pás,
  sé,
kr=s,
s=l no seluseluk tan "nst#.

+isíla'a katak liafuan sira ne’ebé nakfahe ba sílaba rua.

 'zemplu

kafé  ka&fé
maun  ma&un
 futu  fu&tu
taka  ta& ka
de’it  de& ’it  
ki’ik  ki&’ik  
to’o  to&’o

/olisíla'a katak liafuan sira&ne’eb’e nahfake ba letra lubun ka sílaba tolu ka liu
ou sílaba tolu ba leten.
  >emplu?
 (anadá  (a&na&dá

1H
 nadodon  na&do&don
loriku  lo&ri&ku
 partikular  par&ti&ku&lár 
investimentu  in&ves&ti&men&tu
surealimu  su&re&a&li&mu
klasifikasaun  kla&si&fi&ka&sa&un
  Baukatar  Ba&u&ka&tar 
kakatua  ka&ka&tu&a
%abilónia  %a&bi&ló&ni&a

3. Síla'a #!nika

Tuir sílaba tónika, mak lia"uan sira iha dalen Tetun sei "ahe ba oin tolu 5;
lia"uan todak paroksítonu, hanehan iha sílaba daruak hosi kotuk, ne’e nu’udar 
asentu regul$r, mak la presiza tau asentu.

7ia"uan meik oksítonu no lia"uan doras proparoksítonu, nu’udar asentu

irregul$r, mak tenke tau asentu hodi hanehan ho sotake. 7ia"uan meik oksítonu
hanehan iha vog$l dadan sílaba dahikus hosi kotuk. aib, lia"uan doras
proparoksítonu hanehan iha vog$l dadan sílaba datoluk hosi kotuk. %tu hakonkreta
ita-nia hanoin kona-ba ne’e, mai ita haleat lia"uan sira iha lista tabela karaik ne’e!

#odak Meik +oras

 bola O$ demokr$tika
se s tniku
no nó  polítika
 ba  b$ sientí"ika
"oos  b$r  r$diu
 boot  #ís mínimu
 be "ó min(skula
 bee  p$s mai(skula
aat vs ensiklopdia
loos kr(s advrbiu
riin s(l ezi#nsia
hariis ka" agríkula
kabas  peso$l "arm$sia
kabaas nasion$l mdiku
san internasion$l estómagu
knaar  sin$l "ilózo"u
 #anela  partikul$r   #in$stika
kadernu singul$r  v$lidu
libru man$n inv$lidu

1?
 lapis sas$n gr$"iku
meza  #ardín n(kleu
kadeira in"antíl *"rika
rate vog$l *zia
uma "orm$l matria
masin in"orm$l eskritóriu
 paun se&ór  arm$riu
dosi sin$l mision$riu
rebusadu mandadór  semin$riu
sana kantór  anivers$riu
kanedok  apagadór  gram$tika
"aru eskritór  tendnsia
kalsa kobradór  independnsia
kalsaun la’ós karaterístika
kamizola maib símbolu
antigu ne’eb kurríkulu
 baze  portugs skulu
 bazeia ingls m(zika
mudansa "ranss intervok$lika
muda trad(s depózitu
trava satis"$s esperinsia
kareta kond(s  bioló#ika
kuda  portavós kímika
karau dezigu$l "ízika
 bibi sok atómika
manu kualkr  k$mpara
"ahi lad(n k$mara
samea  #orn$l gr$"ika
laho nan$l sum$riu
 busa naz$l  pron(nsia
rusa glot$l in"lunsia
lima kardin$l nazalítiku
neen manu$l glot$liku
sanulu anu$l n(meru

%sentuasaun tuir ninia e-isténsia nakfa&e 'a oin tolu7

a). /en9ltima ] aroksítonu ] todak  nu’udar asentu regul$r, signi"ika asentu ne’e

tuir regra ortogra"ia tetun-padraun nian, purtantu lalika tau asentu ba iha vog$l
sílaba dadan nia leten. Log$l dadan ne’e iha sílaba daruak hosi lia"uan ne’eb
hakatak ba. 7ia"uan sira be klasi"ika ba todak mak lia"uan sira be ho sutake emar 
timór tomak; beik, matenek, "erik, katuas, ki’ik no boot sira hotu uza.

3:
 zemplu !
ai
aman
asu
aten
 bandu
 bola
 bosu
dada
dukur 
"aru
"atuk 
"uan
gar"u
gruta
hariis
haruus
hirus
hamnasa
laran
labarik 
lalika
mana
maun

'). Gltima ] oksítonu ] meik   nu’udar asentu irregul$r iha dalen tetun, purtantu
tenke tau duni asentu ba iha vog$l dadan nia leten. eik ne’e asentu iha sílaba
ikus liu hosi lia"uan sira be ko’alia sai ba.
zemplu!
 p$s
vs
kr(s
s(l
ka"
 peso$l
nasion$l
internasion$l
sin$l
 partikul$r 
singul$r 
man$n
sas$n
 #ardín

31
 in"antíl
vog$l
"orm$l
in"orm$l
se&ór 
sin$l
mandadór 
apagadór 
eskritór 
kobradór 
la’ós
maib
ne’eb
 portugs
in"ertíl
"ranss
satis"$s
kond(s
 portavós
 #orn$l
 #enit$l
hat(n
hah$n
 beb
 pap$

Q). %nteen9ltima ] roaroksítonu ] doras nu’udar asentu irregul$r mós. %sentu

irregul$r ne’e tau iha vog$l dadan sílaba datoluk hosi kotuk iha lia"uan sira be
espresa sai ba.
  zemplu!
$dipe P balada sira-nia bokur 
$ditu P "atin sekretu, segredu
$"ilu P tahan laek, ai-moris lahó tahan
$#enu P ema ne’eb la iha #erasaun
$#inu P plantasaun ka ai-moris sira ne’eb la iha orgaun "emeninu .
$libi P mosu iha "atin ketaketak ne’eb hamosu krime ruma
  alkólika
aló#iku P lahó ló#ika
  bioló#ika
  antibiótiku
tniku
klínika
sientí"ika

33
 urin$ria
mínimu
min(skula
mai(skula
ensiklopdia
kalk$riu P moras iha urin$ria maib laiha konsekusia ba parte seluk ka daet
ezi#nsia
agríkula
"arm$sia
mdiku
estómagu
gl$ndula P parte li’ur penis ninia
independnsia
karaterístika
símbolu

@iafuan tetun eruditu no korrente (ka&orik ka @u-i-mu)

@iafuan tetun @iafuan tetun ain&ira u-a sala

eruditu"ka&orik  korrente"lu-i-mu
atu  para  para atu
 bainhira kuandu  bainhira kuandu
labele imposivel labele imposível
liaCproblema asuntuCproblema  problema asuntu
namka’it relasaun namka’it relasaun
mamosuk  akontesimentu mamosuk akontesimentu
sasuuk  karater  sasuuk karater 
hakotun desizaun hakotun desizaun
hamata rezolve hamata rezolve
haksoruk  opoin haksoruk opoin
makerek  eskritór  makerek eskritór 
makerek  riskadu makerek riskadu
karik  se se karik 
harii "orma "orma harii
sona insesaun insesaun sona

IV. Uza in&l o%luzivu *lot&l %a %a6a"tatolan

Kapa-tatolan importante tebtebes uza hodi hakerek no bainhira atu dehan sai
lia"uan ne’e nia son. 0ia prezensa hodi destingi liafuan nia hakerek nia forma, nia
son no nia sentidu. Tan ne’e kapa-tatolan importante tebtebes atu hato’o ba

35
"ormandu sira katak uza bainhira de’it presiza ba determinadu lia"uan tetun nasion$l
ne’eb mai hosi tetun-terik.

 ba’i PQ 4uat ne’e tau ba ba’i hela de’it Rla aserta P dezviaS.

 ba’inó PQ 'ahalok ne’e hatudu ba ema ba’inó sira-nian.
da’an PQ Daun ne’e da’an tiha mak sona "ali ba ema seluk.
da’et PQ Tanba asaun seksu$l livre, ')L da’et  ba bebeik.
de’it PQ ak ne’e de’it  lia"uan ami hato’o ba )ta-4oot sira.
de’ut PQ Keta de’ut  malu demais, b$ buka serbisu ruma ka...
di’ak PQ 7i’ak  loos, ó kala ......J
du’ut PQ 0u’us$ mak du’ut  buras mai to’o iha uma tatís
"a’an PQ Fa’an sas$n iha ninia "atin tuir regra komun.
"o’er PQ +avór ida, soe fo’er  ba iha ninia "atin.
ha’u PQ Dadaun ne’e ha’u sei hanoin todan hela.
hana’i PQ 4ainhira hana’i aromak ho loloosJ
hana’in PQ 0e’e empresta ba imi, la’ós atu hana’in.
ka’it PQ Tiu, ka’it lai haas ida atu han, tanba ......
ke’e PQ 0ia ba to’os atu ke’e ai-"arina mak hetan susar.
ki’ik PQ 8hin loron sei ki’ik  sira mós halo rai nakdoko.
kna’ar P serimónia PQ (na’ar  inaugurasaun liub$ ne’e rame loosJ
ku’a PQ (u’a ema-nia oan-nia husar didi’ak ee...J
ku’ak PQ Tenke halo duni, tama ona rai-ku’ak  lae ona.
ku’u PQ )mi-nia saida mak ladi’ak be ku’u ita bebeikJ
la’a PQ ai ita la’a ona, oras to’o ona.
la’o PQ $a’o b$ eskola, b$ loloos eskola ee...J
la’ós PQ $a’ós ida s$J 0ia mak hakarak tuir bebeik ha’u.
la’en PQ +eto labele la’en kaduakJ
lala’ok PQ /rograma ne’e nia lala’ok lad(n susesu.
lali’a PQ )mi-nia lali’a  mak la iha ka nu’us$
lale’u PQ Toalla ne’e halo lale’u hodi tutur bee.
le’un PQ +iu ne’e hamutuk le’un hira
lorosa’e PQ ^ "iar lorosa’e sira-ne’eJ
lu’ut PQ anu-inan lu’ut  loron hira ona
maka’as PQ 4uatamak ne’eb$ mós maka’as s$J
na’an PQ 'akarak han na’an saida
na’i PQ Ca’i, "ó perdaun mai ami maksalak siraJ
na’in PQ Keta book, ninia na’in iha tiha ona.
namka’it RrelasaunS PQ Kazu ne’e namka’it  ho kazu ida uluk nian.
ne’eb$ PQ Keta halo tuir sira ne’ebáJ
ne’eb PQ aun maihosi ne’ebé
ne’e PQ +avór ida "ó surat ne’e ba prima ne’eb$J
ne’eduni PQ Tanba problema bebeik, ne’eduni lalika rona tan
nune’e PQ %gora kedas halo es"orsu, nune’e to’o tinan haat hotu

3>
sa’e PQ aun sa’e nuu ida ba ita henu nia beeJ
sa’en PQ aske ra’ut bebeik maib masin nia  sa’en ne’e la para
ta’a PQ Kanek ne’e ema mak ta’a ka saida mak kona
ta’es PQ 'ei ..., O$ ne’e ta’es momoos eeJ
ta’uk PQ Keta ta’uk s$J 0ia halo "in#i de’it

7ia"uan sira-ne’e nu’udar lia"uan ho kapa-tatolan, tanba bainhira ko’alia sai

lia"uan sira-ne’e, tarutu ou nakbelit iha nan$l hun besik ba garganta laran. <e ema
Timór ida mak ko’alia ninia son la hanesan hakatak iha leten, ne’e katak sala, tanba la
tuir regra Tetun-padraun kona-ba regra sonora ka lian ninian.

Tuirmai ne’e lia"uan sira hanesan, só bele distingi ho kapa-tatolan ho nia

sentidu. aske nune’e ema Dili bele dehan sai hanesan de’it. 7ia"uan sira tabela
tuirmai ne’e iha liman loos la ho kapa-talolan no keta kon"undi ho lia"uan p$r iha
tabela liman-karuk tuirmai ne’e.

@iafuan &o ia sentidu @iafuan la&! ia sentidu

kaa*tatolan kaa*tatolan
 ba’a monu b$ la’o
 ba’i hadore bai aman
 ba’in barak bain tempu
 bi’it sisi biit "orsa, beran
 bo’a tihaCdai boa "ohorai malae
 bu’an monu ba rai buan ema-si’ik 
da’an nonoCtein hudi-daan hudi-sasuit
di’ik ninin; lita ai-diik ai oin ida
"a’i buka "ai tuku, harahun
"u’i apita "ui "akar  
ha’a ah haa 'an
ha’ak dehan bua-haak 4ua nia balun ida
ka’an hakon kaan hakarak duni
ka’er hasai hurin kaer toma
ka’i ka’it kai barak  
ka’it hakail kait kamarua
kaka’ik kail oan ida kakaik kamarua
ke’e halo kuak kee hakee
ki’ak ai oan ida kiak mukit
kna’ar ukur knaar serbisu; tare"a
na"u’a "isur mosu na"ua "ó "uan
so’i merese soi )ha
so’ik meresedór soik karik, dala ruma

3@
V. Vo*&l ida %a !ua
Log$l rua oin-ida ne’eb rabat malu iha lia"uan todak ida baibain mai hosi!

1. vog$l rua oin-ketak iha tetun antigu, nak"ila na tanba evolui tuir tempu, vog$l rua
oin-ketak sai "ali vog$l oin-ida, hanesan ezemplu naktuir mai ne’e.

#etun antiu #etun modernu

_ "oas sai "ali "oos

_boat sai "ali boot

_\ai sai "ali bee

3. Log$l oin-ida rabat malu bainhira konsoante ida lakon tiha hosi tetun antigu.
/rosesu konsoante lakon ne’e mai hosi natureza tanba evolusaun dalen nian tuir 
dezenvolvimentu no ezi#nsia sosiedade nian hodi responde nesesidade teknolo#ia.

#etun antiu #etun modernu

_ aat sai "ali aat

_ loAos sai "ali loos

_ diAi sai "ali riin

_ hadiAu sai "ali hariis

_ sa\an sai "ali saan

_ kla\al sai "ali knaar  

Log$l rua oin-ida de’it maib tuur iha sílaba rua ketaketak!  fo&os, be&e, hari&is. )ta
labele trata vog$l rua oin-ida ne’e sai vog$l ida de’it.

4azeia ba evolusaun hosi tetun antigu ba tetun modernu, lia"uan oioin tetun nian sei
hakerek ho vog$l. Dala barak sala hakerek, tanba hakerek tuir idaidak nia gostu ka
tuir dalen seluk nia ortogra"ia.

7ia"uan todak ho vog$l rua mak hanesan tuirmai ne’e!

3
aa
aas haat naan aat

kaan raan ai-daak saan

dahaat kabaas taa haas

"aak kmaan laan kabaas

kaan-teen "etosaa no seluseluk tan

""
 bee haree naklees
 beek 

habeen neen been prevee

dadeer kokoteek reen lee

tee "een meer sees

lees hadeer teen susubeen

kokoreek kokoteek beek morteen

leet no seluseluk tan

&&
abii hariis manu-liin riin

hamiis harii ramiis siin

liis iis mii hamiis

habiit mamiik kamii kbiit

 no seluseluk tan

--

39
 boot dook loos moos

haboot hamoos loloos momoos

emboot matroos natoon kloot

hadook homrook look natoon

lia-loos kadoo kloot "oos

laloos no seluseluk tan.

22
uut tuur "uuk nuu

hatuur manu-knuuk kakuun mauhuu

huun duun ain-tuur suut

luun no seluseluk tan

%tu bele hakerek ho di’ak no loloos keta kon"unde ho lia"uan sira seluk ne’eb mai
hosi dalen portugs no dalen malaia, hanesan tuirmai ne’e!

 be `ang Y bee air

hare padi Y haree  melihat

lan bulu domba Y laan la`ar

mas tetapi Y maas menguap

mós #ugaC tambm Y moos bersihClimpo

mihis tipis Y miis basi

sin `aC oke Y siin asam

VI. O %a diton*u ou

3H
 +itonu
Ditongu katak son ida ne’eb hakohak vog$l rua iha lia"uan balu maihosi
 portugs, hanesan! (OU).

Eera 1
7ia"uan portugs hotu-hotu ho ditongu OU ne’eb tama ba tetun hela ditongu
ne’e iha ortogra"ia padronizada!

doutór matadouru
doutora mouru
doutoradu outonu
doutrina poupa
kalabousu pouzada
kouve roupa
krioulu toukadór  
lousa louva
louvór Oourisu

'akerek inkluzivu, katak timoroan balu bele dehan sai ditongu OU ne’e, hanesan iha
lia-portugs, balu "ali dehan O.

Eera 2
7ia"uan kahorik ka rai-na’in nian tenke hakerek ho OU bainhira vog$l rua ne’e
katuir ou sekunsia ida ne’eb "orma sílaba rua!
inalou "ou"oun
 bou ha"oun
"oun mout
hamout

Eera 3
/seudu-"onema "onema-bosok ka alo"one OU Tetun-Terik nian sai "ali vog$l
8 iha Tetun-/rasaC8"isi$l. Ditongu OU  ne’e ita rona beibeik iha Tetun-Terik nia
dialetu hirak mouris, sourin, hasouru, lousu, maib ditongu ne’e la halo parte Tetun-
 0asion$l nia estrutura b$zika.
-emlu7

#etun*Cfisiál #etun*#erik  
dadolik dadoulik
doku douku
hahoris hahouris
hanorin hanourin
hori, horiuluk houri, houriuluk  

3?
horik hourik  
horun hourun
hosi ka husi housi ka husi
lolit P soe halo nakduir iha rai loulit
lori louri
losu lousu
mohu mouhu
molik moulik  
morin mourin
moris mouris
sorin sourin
soruk souruk  
tohu touhu

+itonu &osi dalen /ortués

Ditongu hosi portugs ne’eb adota mai iha dalen tetun maka AI< EI< OI< UI<
AU< EU< OU). %tu distingi katak lia"uan kahorik mout no luzizmu roupa soi estrutura
lahanesan. aske lia"uan rua ne’e "ahe hotu ba sílaba rua, maib ninia estrutura sílaba
maka lahanesan;
Kahorik! mout Q mo-ut
 beik Q be-ik 
hameik Q ha-me-ik  
hein Q he-in
seidauk Q se-i-da-uk  
meik Q me-ik  
"ou"oun Q "o-u-"o-un

7uzizmu =aneiru Q =a-nei-ru

kadeira Q ka-dei-ra
roupa Q rou-pa
torneira Q tor-nei-ra
kauza Q ka(-za
 proveitu Q pro-vei-tu
"eudu Q "eu-du
kaiOa Q k$i-Oa
"auna Q "$u-na
apoiu Q a-poi-u
mongoloide Q mon-go-lói-de
@etra "o" ka "ou"

5:
C8C Q CoC solit$ria P mesak na"atin C-oC
la’o, la’ós, hodi, borus, bosok,
oras, soi, mós, monok, no, nó, ona
oioin, Timoroan, pron(nsia, konsoante nst.

Q CoC naruk ka CoC kaduak tuituir malu mosu iha lia"uan ida !
 book, boot, dook, emboot, "oos, haloot, hamrook, loos,
loloos, moos, laloos, matroos, natoon, reen-toos nst.

Q CoC ditongu ou ho son RoS.

Doutór, doutora, kalabousu, kouve, krioulu, louva, louvór.

VII. Let!a Mono%

7etra sira ne’eb sempre monok iha al"abetu dalen portugs adota mai tetun mak 
tuirmai! CFC, C'C no C/C. 4ainhira muda ba tetun halakon tiha gra"ema ida lian-laek 
sira ne’eb mensiona iha leten hanesan naktuir iha ezemplu.

/ortués tetun

&abitante abitante
&armonia armonia
&abitante abitante
&abilidade abilidade
&or$rio or$riu
&ospital ospit$l
&otel otl
aQIo asaun
aQtividade atividade
reaQIo reasaun
direQIo diresaun
elQtrio eltriku
adota adota
 batista batista
 batismo batizmu
gito #itu

'o!maaun Lia)uan

51
 'aree hosi aspetu kuantidade lia"uan nian, ita klasi"ika lia"uabn sira ne’e ba
grupu rua hanesan naktuir mai ne’e!

%. Formasaun liafuan ka&idak ;

+ormasaun lia"uan kahidak signi"ika lia"uan ida mak hamriik mesak ho
sentidu ida no re"ere ba ob#etu ida.
zemplu!
- "atuk,
- besi
- rai
- uma,
- etu
- ta’a
- taha
- kanuru
- bikan
- kanedok 
- kabasuk 
- salurik 
- n$dega
- tniku
- kurríkulu
- hamoos
- pasta

Formasaun liafuan komostu ] katutan$ katetek ka kadoek 

+ormasaun lia"uan kompostu signi"ika "orma lian"uan rua ho i"en - mak sai
lia"uan ida de’it ho sentidu ida no re"ere ba ob#etu ida.
zemplu !
- masin-midar 
- masin-meer 
- "aru-mutin
- bikan-"atuk 
- "uuk-naruk 
- ulun-molik 
- livru-tuan
- uma-du’ut
- ida-ne’e
- manu-tali
- kuda-tali
- "uan-kanek 
- laran-kanek 
- ain-aat

53
 - rgua-ai
- bikan-"atuk 
- sanan-"atuk 
 - hirak-ne’e
- ai-"uan
- ai-"unan
- ai-daak  
- ai-sanak  
- ahi-klaak  
- ahi-matan
- ai-tarak  
- ain-tuur  
- ain-tuba
- liman-"uan
- liman-sikun
- liman-tane
- manu-tali
- manu-ain
- bibi-ain
- tali-husar  
- husar-ku’ak  
- "uuk-mean
- "uuk-mutin
- "uuk-kribun
- "uuk-naruk  
- na’an-uat
- na’an-ruin
- na’an-rahun
- na’an-sona
- na’an-maran
- na’an-tokir  
- na’an-dois
- bola-baskete
- polísia-"eto
- rai-aas
- rai-bokur  
- rai-kle’an
- rai-inur  
- rai-henek  
- rai-"uik  
- rai-ku’ak  
- tanis-teen
- Tasi-Timór 

55
 - tasi-mane
- tasi-lidun
- tuuk-oan
- tua-mutin
- tudik-tahan
- ulun-boot
- ulun-bulak  
- ulun-"atuk  
- ulma-han
- uma-#ustisa
- uma-lulik  
- uma-kakuluk  
- vidru-tahan
- Oapa-matríkula
- Oave-"atin
- Oave-metin
- Oina-oan
- Oina-uma
- Oumasu-hako’ak 
- Oumasu-$r  
- Oumasu-naruk 
- Ookolate-moruk 

I7. 5ainhi!a ma% atu uza let!a 8

Era"ema I la hola parte iha tetun-prasa nia estrutura. )ha tetun antigu no tetun-
terik ko&ese konsoante \ \ nia nak"ilak ba 4 iha tetun-nasion$l. udansa ida-ne’e
mosu iha skulu da-1H liu ba. alae mutin sira no makdalen tetun-terik hakotu ona
di"erensa entre tetun-terik no tetun-prasa ka tetun nasion$l hanesan naktuir iha
kuadru tuirmai ne’e!

)etun )erik )etun ofisiál  

Tetun-terik uza gra"ema c
)ha verbu ho nia "leksaun
7a hetan in"lunsia husi dalen seluk
<eidauk dezenvolve
 0u’udar dialetu lok$l
Tetun o"isi$l uza gra"ema 4
)ha verbu maib la ho "leksaun
'etan in"lunsia husi dalen portugs
Dezenvolve hela  iha proseseu
dezenvolvimentu
Kriolu dezenvolve sai dalen o"isi$l

)ha karaik ne’e hatudu li"uan tetun-terik oioin iha ne’eb uza letra \ no
nak"ila ba b iha tetun o"isi$l, hanesan haktuir iha tabela tuirmai ne’e!

5>
#etun*terik #etun ofisiál

5@
 \aikenu 4aikenu
\ailoro bailoro
\ain tempu bain tempu
\a’in ba’in boot
\ainhira bainhira
\aka baka
\ani bani
\ani-uma bani-uma
\ani-\een bani-been
\ee bee
asu\a’in asuba’in
a\an aban
ha\eer habeer  
la\arik labarik  
ser\isu serbisu
susu\een susubeen

%mululik sira no emar seluk ne’eb trad(s 4iblia no <anta 7it(r#ika ba tetun,
maske uza Tetun-/rasa, buka atu ha"utar testu ho lia"uan antigu oioin ne’eb sira
hadada hosi Tetun-Terik. 'o nune’e tetun litur#iku uza barak liu gra"ema c.
aske "ahe tiha ona idaidak nia Garea maib sei iha esesaun katak iha lia"uan
 balun husi Tetun-Terik tenke ita uza iha Tetun 8"isi$l tanba lia"uan sira ne’e ladun
ko&ese husi sosiedade tomak. /urezemplu! kmanek \a’in, asu\a’in nst.
7etra \ uza bainhira presiza no nesesita atu uza duni. aib presiza ita
destingi di"erensa entre Tetun-Terik ho Tetun 8"isi$l, atu nune’e ita bele uza tuir 
 padraun ida ke loos maske iha esesaun. 0e’e norm$l tuir sinsia dalen nian.

7. 5ainhi!a atu uza i)en9 ha!ee hui nia )unaun:

)"en nu’udar sin$l gra"ema dalen nian ne’eb hatutan lia"uan katetek ka
kadoek kompostu  sira hanesan paun-rahun, hanoin-hetan uma-moras, "ó-sai nst.,
mós hola parte iha gra"ia loloos dalen tetun nian. 4aibain i"en serve atu tutan lia"uan
rua ne’eb mai husi klase lahanesan hodi "orma lia"uan "oun ida ne’eb re"ere ba
klase "oun mós hanesan 'ani*'een P /ortugs mel no malaia madu , midar-siin P
modo-been oin ida.

7ia"uan katetek tuir loloos katak ita bele tutan lia"uan rua ho i"en hanesan
tuirmai ne’e!

1 lubun naran  ad#etivu sai naran ka substantivu katetek ka kadoek, nu’udar 

ezemplu n.e.

5
 laran*di’ak$ mina*morin$ aten*'arani uma*moras$ midar*siin

)ta koko "orma "raze ho lia"uan katetek sira ne’e hodi hatene kle’an liu
lia"uan sira ne’e nia sentidu.

zemplu!
a 7abaraik sira laran-di’ak  tebtebes "ó "ila ha’u-nia karteira.
b 7uiza ho =ulia uza mina-morin tanba sira atu ba "esta.
% <ira aten-barani  hasoru ema aat sira ne’e.
d ma barak tebtebes mak ba konsultasi iha uma-moras.
e odo loron manas nian mak midar-siin.

3 7ubun naran  naran sai naran kadoek ka katetek, nu’udar ezemplu n.e.
ai*kakeu$ &udi*laran$ oan*feto$ derok*'een karau*inan

zemplu!
a *i-kakeu sira ne’eb$ mesak loloos de’it.
b %ldeia +udi-laran  besik 4airupite.
% )ta-nia oan-feto eskola iha /ortug$l.
d 4ainhira ba han meiu-dia hemu mós derok-been.
e arau-inan boot ne’e monu mate iha ne’eb$.

5 hun verbu  verbu rezulta verbu maktulun, nu’udar ezemplu n. e

'uka*&atene$ &anoin*&ikas$ &aree*&etan$ f!*&atene$ f!*sai

zemplu!
a =oven sira buka-hatene lia-loos ba mamosuk ne’e
b %mi hanoin-hikas matebian Karlus nia hahalok.
% <ira haree-hetan nibiru iha rai s(l %ustralia nian
d /ro"esór fó-hatene ba sira atu tuir konkursu atu eskola iha estran#eiru.
e %mi fó-sai  in"ormasaun ba p(bliku hah( horseik.

> spreasaun reduplikativu tot$l katak hadalas lia"uan b$ziku ba dala rua
hanesan tuirmai.
tinan-tinan, hotu-hotu, uma-uma, loron-loron

zemplu!
a )inan-tinan ita komemora loron independnsia Timór-7este nian.
b %mi hotu-hotu iha kora#en atu estuda iha estran#eiru
% oron-loron ami tenke lee livru ida.

@ ?atuir ronominál katak hatutan lia"uan pronome emak ho pronome

 posesivu ad#etiv$l ho i"en hanesan haktuir iha karaik ne’e!

59
 ha’u-nia ha’u-nia )ta-4oot
ó-nia ó-nian ha’u-ata
ita-nian ita-nian atan-ha’u
ami-nian ami-nian
imi-nia imi-nian
sira-nia sira-nian

. hatutan pre"iksu da- ho n(meru kardin$l hodi bele rezulta n(meru ordin$l
hanesan tuirmai! da-1, da-3, da-5, da-@, da-1: nst.

zemplu!
1. =os nu’udar oak da-3 husi "amília 0eves.
3. studante sira ne’e mesak klase da-H siklu da-5 nsinu 4$ziku.
5. )ta-sira ne’e moris iha skulu da-31.

5H
 BALUK DATOLUK

IMPROVIZA LIAFUAN PORTUGÉS TUIR ORTOGRAFIA

 DALEN TETUN OFISIÁL

)ha regra lubun boot ida mosu iha ortogra"ia dalen tetun hodi muda lia"uan
tetun abut portugs. udansa ne’e mosu ho razaun dalen portugs uza sistema
"ontiku ne’eb símbolu ka sin$l ida nia son liuhosi ida, bainhira ita koko dehan sai
ka espresa. )ha dalen tetun reko&ese kestaun rua hodi improviza lia"uan tetun mai
hosi dalen portugs. 1 da-1 kestaun pron(nsia ba "onema  ka  no > ka L 3 da-
3 kestaun muda "onema tuir son pron(nsia nian, 5 kestaun simu no uza sem halo
modi"ikasaun

1. Kesta! "#$!%!s&a !&a!

4a kestaun pronunsia mosu iha letra lubun ida mak hanesan 4 ka L no = ka N

hanesan haktuir iha karaik ne’e dala barak timoroan sira espresa latuir nia son ka
muda letra nia son ba seluk 

1; 5 %a V

Timoroan barak la destinge son "onema  no  bainhira espresa ka dehan sai
dehan lia"uan sira ne’eb mai hosi abut portugs hakerek ho letra ' ka ,. )ta presiza
"ó-atensaun no kuidadu hodi hakerek lia"uan sira ne’eb uza letra rua ne’e tuir dalan
loos no di’ak. Konsoante , mosu iha lia"uan balu ne’eb mai hosi dalen portus n.e
,adiu$ ,ida$ ,iola$ ,i,a no ,otu)$ maib timoroan balu la konsege dehan sai son
konsoante ne’e no muda son konsoante ne’e hanesan ' 'adiu$ 'ida$ 'iola$ 'i'a no
'otu). 7iuhosi dalan ne’e "anun ita hotu ho matan-moris atu uza ho kuidadu lia"uan
sira hanesan ne’e, atu ita labele sala hodi tau  envezde . Eera ne’e f!*&anoin mai
ita katak la’!s atu muda letra  'a $ mai'é f!*&anoin &ikas 'a ita atu destini
letra  no  liu&osi &akerek no nia son 'ain&ira atu de&an sai

 iafuan ho 

/ortués #etun

 bagagem baga#en
 balIo balaun
 banu banku
obrador kobradór 

5?
  bloo bloku
obrigadu obrigadu
obriga obriga

 iafuan ho / 

/ortués #etun

vaina vasina
vidro vidru
votaIo votasaun
livru livru
"avor "avór 
huveiro Ouveiru
 povo povu

$; < %a Z

Dalen Tetun simu tiha dalen portugs nia konsoante rua be keta-ketak, mak > (>ota)
no L (-é)$ maib Timoroan barak ne’eb seidauk eskola la konsege dehan sai
konsoante >. <ira muda "ali konsoante > hanesan L$ nu’udar ezemplu #e#(n (-e-9n)$
>aanés (Laanés)$ serve#a (Ser,e-a). /ron(nsia ida-ne’e bele popul$r (alof!niku)$
maib la’ós univers$l ( fonémiku) no razaun ida-ne’e, atu hodi hakerek dalen tetun
ita tenke haketak momoos letra > no L mai ita haleat ezemplu tuirmai!

@iafuan 'alu &o @etra >

/ortués #etun
 #avans #avans
 #apIo #apaun
#ardim #ardin
#ornal #orn$l
 #ustia #ustisa
 bande#a bande#a
 pro#eto pro#etu
#ogador #ogadór
 #udiial #udisi$l
lo#a lo#a
 #uramento #uramentu
on#unto kon#untu

>:
@iafuan 'alu &o letra L

zino zinku
azul az(l
organiza organiza
 #uizo #uizu
pazer prazr 
razIo razaun
reza reza
viznho vizi&u
despreza despreza
zelo zelu
azeitona azeitona

3. Kesta! M'a F$!ea &a*a! P$#t+,s t&# $#t$+#a*&a

Tet! O*&s&-

1;. / na%)ila +a = no S

7etra F la serve hodi hakerek lia"uan dalen tetun, tanba iha dalen tetun la
reko&ese F.
7ia"uan sira ne’eb mai hosi dalen portugs hakerek ho F bainhira muda ba tetun
nak"ila ba K karik nu’udar F toos karik iha  nia kotuk mosu vog$l a, o no u no
nak"ila ba < se nu’udar F mamar  karik iha  nia kotuk mosu vog$l e, o i. Aazaun
muda letra F hosi dalen portugs ba dalen tetun bazeia ba son pron(nsia nian. %tu
muda letra F iha lia"uan sira ne’eb ho abut portugs ba K ka < la haree hosi letra
nia pozisaun, maib haree hosi pronunsiasaun ne’eb iha.

 toos i&a dalen ortués muda 'a tetun nakfila 'a ? 

/ortugs Tetun

adeira kadeira
a" ka"
aiOa kaiOa
lima klima
reurso rekursu
ommando komandu
omprimentu komprimentu
4auau 4aukau
4eora 4ekora

>1
ain&ira liafuan ortués ida &akerek &o  mamar tama 'a tetun$  ne’e ita
&akerek &o letra S.

/ortués #etun
elebra selebra
ena sena
aidente asidente
aontee akontese
idade sidade
inia sinsia
doe dose
preentagem presenta#en
 preisa presiza

 &o sedilla i&a okos (^) i&a liafuan ortués ita &akerek m!s nu’udar S i&a
tetun.

/ortués #etun

aliana aliansa
almoo almosu
liena lisensa
es"oro es"orsu
lenol lensól
 preo presu
aoriano asorianu

$; />? S/ no 7/ na%)ila +a 7
)ha al"abetu Timór nia ba dalen tetun letra M nia son sempre hanesan letra M
iha lia"uan portugs. aib lia"uan portugs barak ho son ida-ne’e hakerek mós ho
letra rua hanesan F'  8have, 8haleira, tre8ho, <F no MF. Dígra"u sira ne’e ita la
uza iha ortogra"ia tetun, nune’e lia"uan portugs ho sin$l dígra"u sira-ne’e nak"ila ba
konsoante M hodi tama ba dalen tetun.

/otués #etun
h$ O$
hanelaria Oanselaria
hapu Oapo
he"e Oe"i
olhIo kolOaun
matabiho matabiOu
disiplina diOiplina
"asismo "aOizmu

>3
 onsinia konOinsia
eOelnia eOelnsia

(; S na%)ila +a Z
4ainhira letra portugs < mosu iha vog$l rua nia leet, nia son hanesan ho
N.lia"uan ne’e tama ba dalen tetun, < iha vog$l rua nia leet hanaran < intervokálika ita
hakerek nu’udar N atu timoroan keta dehan sala.

@etra S inter,okálika ortués nian ita muda 'a L i&a liafuan tuirmai ne’e m!s7

/ortués #etun

abusa abuza
asia $zia
depósito depózitu
resistnia rezistnsia
m(sia m(zika
isolado izoladu
riminoso kriminozu
"usível "uzivel
indonsia indonzia

7etra portugs < nia son mós hanesan N bainhira mosu iha sorona ka
 fibrasaun"lian&talin nakdedar bainhira espresa ka dehan sai liafuan sira ne’ebé
hakerek ho letra D# nia oin, katak bainhira letra $ +$ =$ @$ M$  no E  mak tuir.'osi
 portugs tama ba tetun,< iha lia"uan hotu-hotu tuirmai ne’e nak"ila ba N.

/ortués #etun
esboo ezbosu
esmola ezmola
mesmo mezmu
komunismo komunizmu
depois de depoizde
islIo izlaun
legislaIo le#izlasaun
esgota ezgota

@; SS na%)ila S
)ha dalen portugs letra << kaduak hanesan < ida iha dalen tetun. 7ia"uan
 portugs ho << ne’ebe tama ba dalen tetun hela ho < ida de’it!

/ortués #etun
assassino asasinu

>5
 assina asina
gesso #esu
massa masa
 passadeira pasedeira
 proissIo prosisaun
 progresso progresu

; 7 na%)ila S
@etra ortue-a J nia son dalabalu hanesan S$ nu’udar ezemplu (n.e.) teOtu,
<eOtaZ"eira, eOperinia, eOterior postu, "esta, estrada  iha ortogra"ia dalen tetun
nian J hanesan ne’e mós nak"ila ba <. %tu ita komprende kle’an liu kona-ba mudansa
ne’e, mai ita haree hamutuk ezemplu tuirmai!

/ortués #etun
eOporta esporta
eOprime esprime
eOperinia esperinsia
sintfOe sintase
eOplora esplora
eOpressIo espresaun

B; 7 na%)ila +a =S
7ia"uan portugs mai loos hosi dalen 7atin ka dalen +ranss 7iuliu
terminolo#ia sientí"iku, letra J nia son hanesan ?S. Tan ne’e lia"uan sira nune’e,
tama iha dalen tetun nak"ila ka katuir ?S, atu makdalen sira bele dehan sai loloos.
%tu ita komprende kle’an, di’ak liu mai ita haleat ezemplu tuirmai!

/ortués #etun
oOignio oksi#niu
leOio lksiku
rui"iOo krusi"iksu
seOo seksu
t$Oi t$ksi
 boOe bokse

B; 7 na%)ila +a Z

7ia"uan sira mai hosi dalen portugs hakerek ho letra J$ nia son dala balu
hanesan L. )ha ortogra"ia dalen tetun nian, letra J loloos nia son mós nak"ila ba <
maib lia"uan portugs ne’eb hakerek ho J nak"ila ba ortogra"ia tetun muda ba letra
L. 0u’udar ezemplu!
/ortués #etun
eOame ezame

>>
 Oito zitu
eOemplar ezemplar 
eOiste eziste
eOignia ezi#nsia
eOrito ezrsitu

C; Z na%)ila +a S

7ia"uan /ortugs ne’eb nia letra dahikus L konsoante L iha dalen portugs,
nia son hanesan <. 0e’e duni, konsoante N ba letra dahikus iha lia"uan portugs,
 bainhira nak"ila ba dalen tetun sai S.mai ita haleat ezemplu tuirmai!

/ortués #etun

 produz prod(s
traduz trad(s
onduz kond(s
 portavoz portavós
 #uiz #uís
 paz p$s
gis #ís
kruz kr(s
apaz kap$s
satis"az satis"$s

;  na%)ila +a <

7etra portugeza = iha son rua. 4ainhira letra = katuir kedas vog$l %$ C ka 
iha nia oin, konsoante ne’e sei garantia na"atin hanesan = iha dalen malaiu (= toos).
aib bainhira konsoante = vog$l  ka 0 mak tuir letra ne’e nia son hanesan > (=
mamar). Dalen tetun mós hanesan malaiu, letra = ne’e sempre toos. Tan ne’e, =
mamar iha portugs nian nak"ila ba > iha ortogra"ia tetun, mai ita tanesan kompara 
= toos no = mamar tuir ezemplu iha karaik.

7ia"uan ho = toos iha dalen portus ka malaiu nian!

galIo galaun
garagem gara#en
raga indonzia raga
gaba gaba
gripe gripe

7ia"uan ho > (= mamar &osi dalen ortués)

>@
 gentio #entiu
gestu #estu
geogra"io #eogr$"iku
gerador #eradór 
estarngeiro estran#eiru
original ori#in$l
p$gina p$#ina
religiIo reli#iaun
giz #ís
mensagem mensa#en
higíene i#íene
virgem vir#en

F; U na%)ila +a 

4ainhira lia"uan portugs ne’eb hakerek ho,= tama ba dalen tetun, ita sei
hakerek na"atin ho = selae = de’it, depende lia"uan nia pron(nsia = ita la muda
tanba vog$l % no C iha = nia oin; maib  no ) mak iha nia oin dala barakliu nia
son hanesan =, maib dala balu mós hanesan =. Tuirmai ita haleat ezemplu iha
karaik!
/ortués #etun
= W hanesan! guarda guarda
desigual dezigu$l
linguista linguista
onsaguineo konsanguineu
guarita guarita
igualdade igualdade

= W  'anesan uerril&a errilla

guiador giadór 
guine gin
builingue bilinge
  portugus portugs
 perseguiIo persegisaun
dengue denge

1G; U na%)ila +a =
Dígra"u portugs N la eziste iha ortogra"ia dalen tetun. 4ainhira lia"uan sira
ne’eb hakerek ho dígra"u N tama ba dalen tetun, ita muda nia hakerek ba ? ka ? 
de’it, kon"orme lia"uan nia pron(nsia. N nia son sempre hanesan ?  bainhira
vog$l % no C iha nia oin, karik vog$l  no 0 mak iha oin, N nu’udar dígra"u ida

>
dalen portugs dala barakliu hanesan ? .maib dala ruma bele mós hanesan ?. %tu
ita kompriende kle’an liu mai ita haleat ezemplu tuirmai!

/ortués #etun

uarto kuartu
uadro kuadru
ualidade kualidade
au$tio aku$tiku
tranuilo trankuilu
uestIo kestaun
uintal kint$l
uilometro kilómetru
inurito inkritu
 peuim pekin
suuestra sukestra

11; L>? N> na%)ila +a LL? H

7etra portugs 8 (aá) monok mosu mós iha katuir tolu tuirmai hanesan 8$
@8$ 8. )ha-ne’e prezensa letra 8 serve atu muda $ @ no  nia son ba son seluk.
Tan ne’e 8 la’ós konsoante monok lian-laek iha dalen tetun. 7etra 8 bele hala’o
"unsaun ne’e iha ortogra"ia dalen tetun. 0une’e dígra"u 8$ @8 no 8  sai "ali
konsoante J$ dígra"u @@ no símbolu A. Aazauan 7' muda sai 77 kaduak tanba
kestaun oral. Katak bainhira ita dehan-sai li"uan sira ne’eb hakerek ho l& tanba iis
mai hosi aparellu "onadór liuhusi kakorok talin sai iha ibun no inus la het$n
di"ikuldade sistema or$l. 0o dígra"u n& sai B n ho til tanba iis mai husi aparellu
"onadór liuhusi kakorok talin sai iha ibun no inus het$n di"ikuldade sistema
nazalizasaun.
Dalen tetun oras ne’e simu lia"uan oioin hosi dalen portugs, sai nanis on
akatuirRnhS, nu’udar ezemplu iha lia"uan bainhira. <ei hamosu kon"usaun boot se ita
hakerek lia"uan bainhira no linha hanesan de’it, tanba linha ne’e nia pron(nsia
a"in$l la’os Ylin*&aZ maib Yli*n&aZ

<at$n son dalen tetun diagra"u @@ no A lad(n hanesan ho son portugs @8 no

8. )ha dalen portugs son @8 no 8 sira-nia son sempre Y@OZ no YOZ$ maib
Timoroan la konsege dehan sai @@ no A hanesan iha dalen portugs .)ha pron(nsia
 popul$r @@ no A bele sai "ali Y@Z no YZ bainhira konsoante hirak-ne’e tuir vog$l 0 !

oos aloos
kartilla R kartilaS
millaun RmilaunS
li&a R lina S
vizi&u R vizinuS

>9
4ainhira @8 no 8 tuir vog$l seluseluk (%$$C$)$son dígra"u rua ne’e nak"ila ba
YilZ no RinSiha pron(nsia popul$r, tanesan!

@oos @aloos
"alla R"aila S
evangellu RebanzeiluS
 #ullu RzuiluS
ma&ozu RmainozuS
 #u&u R #uinu S

)ta labele emprega dígra"u 8 ka @8 hodi hakerek lia"uan dalen tetun hanesan
ne’e. 7inguístika sira buka atu halo al"abetu ida de’it ba dalen hotu-hotu Timór-leste
nian.

  <in$l @@ no A, maske uza mós iha dalen espa&ol, la’os galegu no espa&ól nian
de’it nu’udar ema ruma nia hanoin.molok simu dígra"u @8 hosi lia-oksitaun dalen
 Fransa 4asi&mane nian, portugs artigu emprega mós dígra"u @@ no @@ ne’e hetan
mós iha al"abetu dalen katalaun no dalen franses  nian. A sai mós hanesan símbolu
"ontiku internasion$l ne’eb 7inguista sira iha mundu tomak emprega iha sira
estudu sientí"iku. 0une’e Timoroan sira lalika laran-rua kona-ba uza sin$l @@ no A
hodi hakerek sira-nia dalen sira.
-emlu ! 7ia"uan tetun hirak ho sin$l diagra"u @@ hanesan tuirmai!

/ortués #etun
aparelho aparellu
baalhau bakallau
batalha batalla
bilhas bill$s
evangelho evan#ellu
patrulha patrulla
telha tella
"olheto "olletu
onselho konsellu
medelha medella
bilhete billete
esvilha esvilla
pilha pilla
repolho repollu
 barulho barullu
toalha toalla

-emlu! 7ia"uan tetun no sin$l símbolu B hanesan tuirmai!

>H
 /ortués tetun

aompanha akompa&a
desinha deze&a
astanha kasta&a
 penhor pe&ór
rasunho rasku&u
reonhee reko&ese
senhor se&or
 banho ba&u
omunhIo komu&aun
sardinha sardi&a
terstemunho tertemu&u
vizinho vizi&u

(.=etaun imu lia)uan no uza en halo alte!aaun %a modi)i%aaun

1; R %a RR
%tu hakerek dalen tetun ho di’ak presiza kuidadu ho letra E. )ha lia"uan ne’eb
hetan emprestu luzizmu hosi dalen portugs E   ne’e kaduak EE .mosu iha lista
tuirmai ne’e lia"uan luzizmu hakerek ho AA iha klaran, nu’udar ezemplu n.e.

arrasta autokarru barraka

arredores barra borraOa
inglaterra karreta korrupsaun
irrigasaun karri&u korruptu
interrope korredór orrivl
 interruptór  korreiu pontu-sokorra
karreira korrespondnsia sigarra
sigarru terrivl

 /se#0asa! Sese

1. lia"uan portugs sira ne’eb a"in$l "raze badak ida "raze #enitiva ho prepozisaun
de, hetan hakerek nu’udar lia"uan ida de’it bainhira tama ba tetun!

 botIo de punho 'utaundeuBu

asa de banho ka-ade'aBu
onselho de guerra konselludeerra
or de rosa kordero-a mós k!r*ro-a

>?
7ia"uan portugs kompostu ho elementu rua tutan ba malu ho ifen# ita hakerek mós
nu’udar lia"uan ida de’it iha tetun!

arranha-u arraBaseu
essar-"ogo sesarfou
guarda-huva uardaKu,a

3. Timoroan sira-nia naran liuliu naran portugs ita lalika muda ba ortogra"ia
 padronizada tanba ita-nia populasaun la prontu atu simu inovasaun ida-ne’e. nune’e
naran ida Martin&o da osta lalika "ila ba arti&u da Kosta; 0sa'el Nuint_o
asQonQelos la sai "ali )zabl Kintaun Laskonselus.

5. )ta lalika hatama lia-portugs nia "orma plur$l sira ba substantivu ka ad#etivu tetun.
 0une’e!

Kete hakerek hakerek "ali

studus universit$rius estudu uni,ersitáriu sira

<aserdotes saserdote no madre sira
'osi nasoins hotu-hotu &osi nasaun &otu*&otu

4ele uza "ali plur$l portugs sira ne’eb tama tiha ona ba tetun nu’udar substantivu
 b$ziku  singulár mós, la hatudu n(meru ida, n.e. oras$ oia'as$ froBas$ 'otas$ lu,as$
meias$ selus$ 'ritas$ inisiais$ 'atatiBas$ ke'rano-es$ estraordinárias$ rere-álias.

aski iha "orma barak nune’e, ema balu dehan hasai konsoante
  tiha  `s ikus. 0e’e duni ita bele hakerek fraldas  selae fralda, sakarollas  selae
sakarola, arakedas  selae arakeda, ortamoedas  selae ortamoeda, kolete*
sal,a,idas selae kolete*sal,a,ida.

@:
 . Nume!&l Si!a
 0umer$l kardin$l nu’udar numer$l b$ziku, tanba hatudu hahirak ka kuantidade
 ba sas$n ruma nian. )ha lia-tetun numer$l sira tuir sistema nuluk desim$l, katak 
n(meru sanulu mak hun. 7ian sira ne’eb uza sistema nuluk mak dalen /ortugs,
)ngls, alaiu no dalen rai-na’in seluk balu iha rain Timór, zetu dalen ambae
dialetu tasi-mane, Tokodede no 0aueti ne’eb uza "ali sistema numer$l limak ka
kin$riu nu’udar sistema tuan liu  hosi emar /apua sira iha tinan rihun haat liub$ hosi
sistema nuluk.
)ha dalan tolu mak hodi hakerek numer$l kardin$l!

1. u’udar liafuan; ida, rua, tolu, haat, lima, neen, hitu, ualu, sia, sanulu,
sanulu-resin-ida, sanulu-resin-sia, ruanulu-resin-rua, ualunulu-resin-tolu, atus
ida-resin-ida, atus rua ruanulu-resin-neen, atus ualu ualunulu-resin-ualu, rihun
ida sanulu-resin-ida nst.

3. u’udar alari-mu 0ndu*:ra'e;

a. <i"ra kahidak! 1, 3, 5, >, @, , 9, H, ?,
 b. <i"ra katetek! 1:, 15, 3?, 9, 9H, H>, ?H, 1:1, 1.119, 1@.::: nst.

4ainhira ita atu hakerek numer$l kardin$l indu-$rabe tuir klasi"ikasaun

sekuensi$l, mak sei "ahe ba!

0umer$l b$ziku!
1 ida  neen
3 rua 9 hitu
5 tolu H ualu
> haat ? sia
@ lima : zero

0umer$l nuluk dezena!

1: sanulu : neenulu
3: ruanulu 9: hitunulu
5: tolunulu H: ualunulu
>: haatnulu ?: sianulu
@: limanulu

0umer$l katetek sira ho lia"uan-maktulun Z resin- iha klase dezena nian!

11 sanulu-resin-ida  neenulu-resin-neen
33 ruanulu-resin-rua 99 hitunulu-resin-hitu
55 tolunulu-resin-tolu HH ualunulu-resin-ualu

@1
 >> haatnulu-resin-haat ?? sianulu-resin-sia
@@ limanulu-resin-lima

0umer$l sentena sira no ba leten!

1:: atus ida 1.::: rihun ida

3:: atus rua 3.::: rihun rua
5:: atus tolu 5.::: rihun tolu
>:: atus haat >.::: rihun haat
@:: atus lima @.::: rihun lima
?.::: rihun sia
1:.::: reben ida
1::.::: tokon ida
1.:::.::: miliaun ida

 0umer$l katetek sira ho lia"uan-maktulun -resin- iha klase sentena no

iliaun nian.
1:1 atus ida-resin-ida ka atus ida ida
1: atus ida-resin-neen atus ida neen
3:1 atus rua-resin-tolu atus rua ida
319 atu rua sanulu-resin-hitu atus rua sanulu-resin-hitu
>:9 atus haat-resin-hitu atus haat hitu
H:3 atus ualu-resin-rua atus ualu rua
?:? atus sia-resin-sia atus sia sia

11: atus ida sanulu

11@ atus ida sanulu-resin-lima
15: atus ida tolunulu
59: atus tolu hitunulu
1>9 atus ida haatnulu-resin-hitu

1.111 rihun ida atus ida sanulu-resin-ida

3.333 rihun rua atus rua ruanulu-resin-rua
?.??? rihun sira atus sia sianulu-resin-sai

5. 9meru alari-mu Eomanu uza al"abetu hitu hodi hatadak nia numerasaun

mak hanesan! F, D, ), 7, , L no M. 'usi al"abetu lima ne’e bele ordena
sekunsia n(meru saída de’it tuir nesesidade. To’o skulu da-11 povu rai-
uropa nian hatene de’it algarizmu ne’eb Aomanu sira inventa, kala molok 
tinan rihun ida. 8hin loron "ali ita hotu-hotu barakliu uza mak algarizmu indu-
$rabe ka indu-ar$biku. *rabe moru sira maka hatama sistema ne’e ba rai-
spa&a no /ortug$l iha skulu da-1: liutiha Kristu 7K, ha"oin sistema indu-
$rabe ne’e naklekar iha uropa tomak. /ortugs sira maka lori sistema indu-

@3
 $rabe mai iha rai-Timór. %lgarizmu Aomanu sira ita uza de’it nu’udar en"eite
selae bainhira presiza ba sistema alternativu hodi kontrasta ho algarizmu indu-
$rabe sira.
%lgarizmu romanu hotu bazeia ba letra boot mai(skula hitu al"abetu latinu
nian, maka!
) P 1
L P @
M P 1:
7 P @:
F entum P 1::
D P @::
 mille P 1.:::

+aktu interesante ida mak símbolu L Aomanu sira adota atu reperezenta n(meru
lima @ tamba hanesan liman nakloke ida ho liman-"uan lima.

%lgarizmu Aomanu sira bazeia sistema limak ka kin$riu ho "orma!

)ndu-*rabe Aomanu )ndu-*rabe Aomanu

1 ) 11 M)
3 )) 13 M))
5 ))) 15 M)))
> )L 1> M)L
@ L 1@ ML
 L) 1 ML)
9 L)) 19 ML)))
? )M 1? M)M
1: M 3: MM
31 MM) 3:: FF
3? MM)M 5@: FFF7
5: MMM >H@ FD7MMML
5@ MMML @:: D
5H MMML))) :: DF
>: M7 9:: DFF
> M7L) H:: DFFF
@: 7 ?:: F
: 7M 1.::: 
9: 7MM 1.111 FM)
H: 7MMM 3.::: 
?: MF 3.@@@ D7L
1:: F 5.::: 

@5
3. Nume!&l o!din&l
0umer$l ordin$l sira hatudu n(meru sira-nia orden ka relasaun ba malu. %tu
hakerek numer$l ordin$l sira soi "orma tolu mak hanesan!
1. u’udar liafuan tetun ka&orik ; dahuluk, daruak, datoluk, dahaat,
dalimak, daneen, dahituk, daualuk, dasiak, dasanuluk, dasanulu-resin-idak,
dasanulu-resin-ruak, dasanulu-resin-toluk, dasanulu-resin-haat,
daruanuluk, datolunuluk, dahaatnuluk, dalimanuluk nst.
3. u’udar liafuan lu-i-mu (&osi dalen /ortués)! primeiru, segundu,
terseiru, kuartu, kintu, sestu, stimu, oitavu, nonu, dsimu, dsimu-
 primeiru, dsimu-segundu, dsimu-terseiru, dsimu-stimu, vizzimu,
vizzimu-nonu, trizzimu, trizzimu-kintu nst.
5. u’udar a're,iatura &o refiksu da*  alari-mu 0ndu*:ra'e; da-1,
da-3, da-5, da->, da-@, da-, da-9, da-H, da-?, da-1:, da-11, da-13, da-3:,
da-1::, da-1@:, da-1?? nst.
-emlu! Timór 7orosa’e sai membru 0asaun 0aklibur sira da-1??.

(. Nume!&l inde)inidu
0umer$l inde"inidu sira hatudu hahirak ida-ne’eb la hatene totalidade nian
loloos, la’ós hanesan hahirak tebes nian hanesan numer$l kardin$l sira.
zemplu? barak "basuk#, barakliu, hotu, hotu&hotu, liután, oitoan, atus&ba&
atus, rihun&ba&rihun, natoon, dahuluk, dahikus nst

zemplu!
1 <asan sira ne’e barakliu karreta la bele tula.
3 ma atus-ba-atus mak tuir mani"estasaun iha loron ne’eb$.
5 %mi lori sasan natoon de’it ba semana ida.
> Aai-henek ne’e oitoan liu.
@ <ira mak nu’udar ema dahikus nian.

 4. Nme!u %oletivu

 0(meru koletivu nu’udar ida-ne’eb hatudu totalidade grupu nian hanesan!
nuluk, atus, rihun, reben, batain nst.

zemplu!
1 %grikultór ne’eb$ iha karau atus-rua.
3 mprez$riu lok$l sira nia konta bankaria bele atin#i reben-ida.

. =lai)i%adJ! numK!i%u"na#in
4ainhira ita uza n(meru kardin$l ida hamutuk ho substantivu haktemik re"ere ba
ema ida, tenke tutan ho klasi"ikadór na’in ba numer$l ne’e. +orma ho i"en na’in tutan
 ba de’it numer$l sira ne’eb hakohak ka hakohan elementu ida de’it; bainhira numer$l
kardin$l haklohan elementu rua ka liu ita tutan de’it ho na’in, laho i"en.

@>
 zemplu!
- ema na’in-tolu
- "eto na’in-haat
maibé 
- ema na’in sanulu-resin-ida.
- "eto na’in ruanulu-resin-hitu.
aske nune’e, bainhira ita emprega algarizmu de’it, bele uza na’in- ho i"en
iha kazu hotu-hotu.
zemplu!
- ema na’in-11
- "eto na’in-39
- mestre na’in->@: no mestra na’in-359.

1. E6!eaun Tem6u nian

)ha dalen Tetun ko&ese espresaun tempu nian oin rua hanesan tuirmai!
1. spresaun loron nian, hah( ho klai"ikadór loron- sai hanesan pre"iksu ho
letra ki’ik hodi bele tutan ho li"uan loron semana nian, hanesan tuirmai!
(loron*) domino
(loron*) seunda
(loron*) tersa
(loron*) kuarta
(loron*) kinta
(loron*) sesta
(loron*) sá'adu
2).spresaun "ulan nian uza hanesan pre"iksu "ulan huh( ho letra ki’ik
ha"oin hatutan ho lia"uan "ulan nian ho letra boot, hanesan tuirmai!
(fulan*) >aneiru
(fulan*) Fe,ereiru
(fulan*) Marsu
(fulan*) %'ríl
(fulan*) Maiu
(fulan*) >uBu
(fulan*) >ullu
(fulan*) %ostu
(fulan*) Setem'ru
(fulan*) Cutu'ru
(fulan*) o,em'ru
(fulan*) +e-em'ru.
BIBLIOGRAFIA

@@